ՀԱՅԱՍ­ՏԱ­ՆԻ­ՀԱՆ­ՐԱ­ՊԵ­ՏՈՒԹՅԱՆ­­ԳԻ­ՏՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵ­ՐԻ­ԱԶ­ԳԱՅԻՆ­Ա­ԿԱ­ԴԵ­ՄԻ­Ա­Ա­ՐԵ­ՎԵ­ԼԱ­ԳԻ­ՏՈՒԹՅԱՆ­Ի­ՆՍ­ՏԻ­ՏՈՒՏ

­ԺԱ­ՄԱ­ՆԱ­ԿԱ­ԿԻՑ­ԵՎ­ՐԱ­ՍԻ­Ա

ԵՎ­ՐԱ­ՍԻ­Ա­ԿԱՆ­ԽԱՉ­ՄԵ­ՐՈՒԿ­ՆԵՐ.­

ՆՈՐ­ՄԱՐ­ՏԱՀ­ՐԱ­ՎԵՐ­ՆԵՐ

­ՌՈՒ­բԵՆ­ՍԱֆ­ՐԱՍ­ՏՅԱ­ՆԻ­­ԽՄ­բԱԳ­ՐՈՒ­ԹՅԱՄբ

­ՀԱ­ՏՈՐ­­II (2)­

Ե ՐԵ ՎԱՆ – 2013

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIAINSTITUTE OF ORIENTAL STUDIES

CONTEMPORARY EURASIA

EURASIAN CROSSROADS:NEW CHALLENGES

EDITED BY RUBEN SAFRASTYAN

VOLUME II (2)

YEREVAN — 2013

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ

СОВРЕМЕННАЯ ЕВРАЗИЯ

ЕВ РА ЗИЙС КИЕ ПЕ РЕК РЕСТ КИ: НО ВЫЕ ВЫ ЗО ВЫ

ПОД РЕДАКЦИЕЙ РУБЕНА САФРАСТЯНА

ТОМ II (2)

ЕРЕВАН — 2013

Տ պԱգՐ Վում է ՀՀ գԱԱ Ա ՐԵ ՎԵ լԱ գի Տու թյԱՆ ի Նս Տի Տու Տի գի ՏԱ կԱՆ խոՐՀՐ դի ո Րոշ մԱմբ

ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՄԲԱԳԻՐ

Ռու բեն Սաֆ րաս տյան, պ. գ. դ., պրոֆ., ՀՀ գԱԱ թղ թա կից ան դամ

ԽՄ ԲԱԳ ՐԱ ԿԱՆ ԽՈՐ ՀՈՒՐԴ

Լի լիթ Հա րու թյու նյան, պ. գ. թ., դո ցենտԳո հար Իս կան դա րյան, պ. գ. թ., դո ցենտ Վահ րամ Տեր– Մաթ ևո սյան, պ. գ. թ. Լևոն Հով սե փյան, պ. գ. թ.Նա զե լի Նա վա սար դյան, պ. գ. թ. (հատորի պա տաս խա նա տու)

« Ժա մա նա կա կից Եվ րա սի ա» գիտական պարբերականի սույն հա­մա րում քննարկ վում են Եվ րա սի ա յում ըն թա ցող աշ խար հա քա ղա քա­կան, սո ցի ալ­քա ղա քա կան գոր ծըն թաց ներն ու դրանց ազ դե ցու թյուն­նե րը տա րա ծաշր ջա նային զար գա ցում նե րի վրա: Հա տորն ընդ գր կում է մեր ձա վոր Ար ևել քում, կենտ րո նա կան և Ար ևե լյան Ասի ա յում, կով­կա սում ըն թա ցող քա ղա քա կան վե րա փո խում նե րին, գլո բա լաց ման ու ան վտան գու թյան հիմ նախն դիր նե րին վե րա բե րող հոդ ված ներ:

Նա խա տես ված է պատ մա բան նե րի, քա ղա քա գետ նե րի, փոր ձա­գետ նե րի, դի վա նա գետ նե րի, ու սա նող նե րի, ինչ պես նաև ըն թեր ցող այլ շր ջան նե րի հա մար:

ISSN 1828–3948

publIShed bASed ON the decISION Of the ScIeNtIfIc cOuNcIl Of the INStItute Of OrIeNtAl StudIeS Of NAS rA

EDITOR IN CHIEF

Ruben Safrastyan, prof., dr., corresponding Member of NAS rA EDITORIAL BOARD:

Lilit Harutyunyan, Assoc. prof., phdGohar Iskandaryan , Assoc. prof., phdVahram Ter–Matevosyan, phdLevon Hovsepyan, phdNazeli Navasardyan, phd, responsible for the Volume

the current issue of the “contemporary eurasia” analyses contemporary geopolitical and socio­political problems in eurasia and their effects on major regional developments. the articles deal with the political transformations, globalization and security issues in the Middle east and caucasus, as well as central Asia and east Asia. the volume may be of interest for scholars, politologist experts and students.

ИЗ ДА ЕТ СЯ ПО РЕ ШЕ НИЮ УЧЕ НО ГО СО ВЕ ТА ИНС ТИ ТУ ТА ВОС ТО КО ВЕ ДЕ НИЯ НА ЦИ О НАЛЬ НОЙ АКА ДЕ МИЯ НА УК

РЕС ПУБ ЛИ КИ АР МЕ НИ Я

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРРу бен Саф рас тян, д. и. н., про фес сор, ч лен–кор рес пон дент НАН РА

РЕ ДАК ЦИ ОН НЫЙ СО ВЕТЛи лит Ару тю нян, к. и. н., до центГо ар Ис кан да рян, к. и. н., до цент Ваг рам Тер–Ма те во сян, к. и. н. Ле вон Ов се пян, к. и. н. На зе ли На ва сар дян, к. и. н., от ветст вен ная за выпуск

В выпуске II (2) “Сов ре мен ная Ев ра зи я” ана ли зи ру ют ся ак ту аль ные ге о по ли ти чес кие и со ци аль но­по ли ти ческие про­цес сы, проб ле мы пре об ра зо ва ний в Ев ра зии и их вли я ние на развитие ситуации в регионе. Сбор ник вк лю ча ет стат ьи, пос­вя щен ные воп ро сам гло ба ли за ции и бе зо пас нос ти на Ближ­нем Вос то ке и на Кав ка зе, а так же в Цент раль ной и Вос точ­ной Азии. Вы пуск пред наз на чен для ис то ри ков, по ли то ло гов, дип ло ма тов, экс пер тов, сту ден тов, а такжe для ши ро ко го кру га чи та те лей, ин те ре су ю щих ся ближ не вос точ ным ре ги о ном.

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՄԵՐ ՁԱ ՎՈՐ ԱՐԵ ՎԵԼՔ

Ա ՐԱՔՍ ՓԱ ՇԱՅԱՆ« Ծաղ րան կա րային պա տե րազմ». պայ քար գլո բալ ար ժեք նե րի հա մար ........................................... 10

ՎԱՀ ՐԱՄ ՊԵՏ ՐՈՍՅԱՆ խա ղա ղության մո նի թո րին գի ու ժե րի խն դիրն իրաքյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կայության հա մա տեքս տում .................................................. 23

ՆԱ ՏԱԼՅԱ ՍԼՈ ԲՈԴՅԱՆ « մեծ մեր ձա վոր Արևելք» նա խա գի ծը. ամե րիկյան և ռու սա կան մո տե ցում ներ ...................................... 37

ԿԵՆՏ ՐՈ ՆԱ ԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵ ՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻ Ա

Ա ՂԱՎ ՆԻ ՀԱ ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ« Նոր մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» չի նա կան հայե ցա կար գը ........................................................... 46

ՆԱ ՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ Ղա զախս տա նի ազ գա շի նության մար տահ րա վեր նե րը ................68

ԱՐԾ ՐՈՒՆ ՀՈՎ ՀԱՆ ՆԻՍՅԱՆ Ռազ մա կա նաց ման նոր խն դիր նե րն Ասի այում և ամե րիկյան նոր հայե ցա կար գը ...................................................81

ԿՈՎ ԿԱՍ

ՎԱՀ ՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱ ԹԵ ՎՈ ՍՅԱՆ Անվ տան գության խն դիր նե րը Հյու սի սային կով կա սում. հայության o րի նա կը ...................................................................99

ՆԱ ՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ Եվ րո պա կան մի ության հա րավ կով կասյան քա ղա քա կա նության հիմ քերն ու առանձ նա հատ կություն նե րը ..................................... 111

cONteNtS

MIDDLE EAST

ARAKS PASHAYAN“cartoon War”: Struggle for Global Values ...........................10

VAHRAM PETROSYAN the Issue of the peace Monitoring force in the context of turkish Military presence in the Iraqi Kurdistan .....................23

NATALIA SLOBODYANthe project of “the Greater Middle east”: American and russian Version .............................................37

CENTRAL AND EAST ASIA

AGHAVNI HARUTYUNYANthe chinese concept of “New Silk road economic belt” ...... 46

NAREK MKRTCHYANthe challenges of Kazakhstan’s Nation building .................... 68

ARTSRUN HOVHANNISYAN New Issues of Militarization in Asia and American New Strategy ......................................................................81

CAUCASUS

VAHRAM TER–MATEVOSYANSecurity issues in the North caucasus: the case of armenians ....................................................... 99

NAREK GALSTYANdeterminants and features of Geopolitics of the european union in the South caucasus ............................... 111

9

СО ДЕР ЖА НИ Е

Б ЛИЖ НИЙ ВОС ТОК А РАКС ПА ША ЯН

“ Ка ри ка тур ная вой на”: Борь ба за гло баль ные цен нос ти ....10 ВАГ РАМ ПЕТ РО СЯН

П роб ле ма Сил мо ни то рин га по под дер жа нию ми ра в кон текс те ту рец ко го во ен но го при сутст вия в Иракс ком Кур дис та не .......................................................23

НА ТА ЛИ Я С ЛО БО ДЯНП ро ект « Боль шой Ближ ний Вос ток»: аме ри канс кая и рос сийс кая вер си и ...................................37

ЦЕНТ РАЛЬ НАЯ И ВОС ТОЧ НАЯ АЗИ Я

А ГАВ НИ АРУ ТЮ НЯН Ки тайс ка я кон цеп ция «Э ко но ми чес ко го по я са но во го шел ко во го пу ти» ............................................................ 46

НА РЕК МКРТ ЧЯН Вы зо вы на ци о наль но го ст ро и тельст ва Ка захс та на ............. 68

АРЦ РУН ОГА НЕ СЯН Но вые воп ро сы ми ли та ри за ции в Азии и но вая аме ри канс кая ст ра те ги я ........................................81

КАВ КАЗ

ВАГ РАМ ТЕР– МА ТЕ ВО СЯНП роб ле мы бе зо пас ност нос ти на Се вер ном Кав ка зе на при ме ре ар мян ............................................................ 99

НА РЕК ГАЛС ТЯН Де тер ми нан ты и осо бен нос ти ге о по ли ти ки Ев ро пейс ко го Со ю за на Юж ном Кав ка зе ................................................ 111

10

ՄԵՐ ՁԱ ՎՈՐ ԱՐԵ ՎԵԼՔ

Ա ՐԱՔՍ ՓԱ ՇԱՅԱՆ

« ԾԱՂ ՐԱՆ ԿԱ ՐԱՅԻՆ ՊԱ ՏԵ ՐԱԶՄ». ՊԱՅՔԱՐ ԳԼՈԲԱԼ ԱՐ ԺԵՔ ՆԵ ՐԻ ՀԱ ՄԱՐ

2006 թ. հուն վար­փետր վար ամիս նե րին սկիզբ առած « ծաղ րա ն կա րային պա տե րազ մը» կապ ված էր 2005 թ. սեպ­տեմ բե րի 30­ին դա նի այի ազ գային թեր թե րից մե կի՝ յի լանդս­փոս թե նի (Jyllands­posten)1 « մու հա մե դի երե սը» խո րագ րով հրա պա րակ ման հետ2: դրա նում քն նարկ ված էր ար դի իրո­ղու թյուն նե րի, մաս նա վո րա պես արևմ տյան ժո ղովր դա վա րու­թյան նկատ մամբ իս լա մա կան ժխ տո ղա կան մո տե ցում նե րի հար ցը, որը, ինչ պես նշում էր թեր թի խմ բագ րու թյու նը, նպա­տակ ու ներ նպաս տել խնդ րի շուրջ բա նա վե ճի ծա վալ մա նը: Հոդ վա ծի գե ղար վես տա կան ձևա վո րու մը ներ կա յաց ված էր մու հա մեդ մար գա րե ի կեր պա րի մո տիվ նե րով ար ված 12 ծաղ­

1 յի լանդս­փոս թե նը (ամ բող ջա կան ան վա նումն է՝ Morgenavisen Jyllands­posten) հիմ նադր վել է 1871 թ. (կայ քում այս թիվն է գր ված): թեր թի առա ջին հա մա րը լույս է տե սել նույն թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 2­ին: դա նի այի ամե նա մեծ տպագ­րու թյուն և սպա ռում ու նե ցող թեր թե րից մեկն է: Հա մար վում է ան կախ, ազա­տա կան և աջ հա յացք ներ ու նե ցող թերթ: պաշ տո նա կան կայ քէջն է՝ http://jyllands­posten.dk/

2 cartoons of Muhammad, http://www.aina.org/releases/20060201143237.htm

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

11

րան կա րով3, որոն ցում իս լա մի հիմ նա դի րը պատ կեր ված էր վա նող ար տա քի նով4:

Ծաղ րան կար նե րի հրա պա րա կու մը դա նի այի մու սուլ ման­նե րի շր ջա նում ընդ հա նուր առ մամբ բա ցա սա կա նո րեն ըն­կալ վեց: սա կայն խնդ րին առա ջինն ար ձա գան քե ցին սուն նի և արա բա կան ծա գում ու նե ցող մի քա նի իմամ ներ՝ կա տար վա ծը մեկ նա բա նե լով սուն նի իս լա մի տե սան կյու նից: Ըստ այդմ՝ ար­գել վում է պատ կե րել թե՛ մարդ կանց ու կեն դա նի նե րին և թե՛ իս լա մի մար գա րե ին: Քն նա դատ նե րը ծաղ րան կար նե րը հա մա­րե ցին իս լա մա տյա ցու թյան և ռա սա յա կա նու թյան դրս ևո րում, որ նպա տակ ու ներ նվաս տաց նել մու սուլ ման նե րին, վի րա վո րել նրանց կրո նա կան զգաց մունք նե րը5: Հոկ տեմ բե րի 8­ին դա նի­ա կան մու սուլ մա նա կան մի քա նի խմ բեր յի լանդս­փոս թե նից պա հան ջե ցին նե րո ղու թյուն խնդ րել, իսկ դա նի ա կան կա ռա­վա րու թյու նից՝ այդ ուղ ղու թյամբ հա մա պա տաս խան մի ջոց ներ ձեռ նար կել: սա կայն թե՛ թեր թի խմ բագ րա կազ մը, որն, ի դեպ, բազ մա թիվ սպառ նա լից նա մակ ներ ստա ցավ տե ղա ցի մու սուլ­ման նե րից, թե՛ դա նի ա կան կա ռա վա րու թյու նը, հետ ևո ղա կա նո­րեն պաշտ պա նե ցին ազատ խոս քի իրա վուն քը6:

դա նի ա յում մեծ տեղ է տր վում ոչ մի այն մա մու լի ազա տու­թյա նը, այլև քա ղա քա ցի ա կան իրա վունք նե րին: «լ րագ րող ներ առանց սահ ման նե րի» կազ մա կեր պու թյան 2005 թ. հրա պա­րա կած մա մու լի ազա տու թյան ին դեք սի տվյալ նե րով դա նի ան հա մար վել է մա մու լի ազա տու թյու նը պաշտ պա նող առա ջա­տար եր կիր՝ տեղ գտ նե լով առա ջին հո րի զո նա կա նում7:

Ն շենք, որ իս լա մը դա նի այի երկ րորդ ամե նա մեծ կրոնն է: մու­սուլ ման նե րը կենտ րո նա ցած են հիմ նա կա նում մեծ քա ղաք նե րում՝

3 Ծաղ րան կար նե րի մե թո դա բա նա կան վեր լու ծու թյու նը տե՛ս Marion G. Müller, esra Özcan, the political Iconography of Muhammad cartoons: understanding cultural conflict and political Action, political Science and politics, April 2007, http://www.apsanet.org/imgtest/pSApr07Muller_Ozcan.pdf

4 Ծաղ րան կար նե րում իս լա մի մար գա րեն մռայլ և ան հրա պույր հա յացք ու նի, մուգ և ան խնամ մո րուք, հաստ ուն քեր:

5 Weiner e., Why cartoons of the prophet Insult Muslims, http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=5196323

6 Ammitzbøll p., l. Vidino, After the danish cartoon controversy, Middle east Quarterly Winter 2007, pp. 3­11, http://www.meforum.org/1437/after­the­danish­cartoon­controversy#_ftn24

7 press freedom Index 2005, http://en.rsf.org/press­freedom­index­2005,549.html

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

12

կո պեն հա գե նում, Օդեն սում և Աար հու սում8: ԱմՆ­ի պետ քար­տու ղա րու թյան տվյալ նե րով՝ դա նի այի 5,4 մի լի ոն բնակ չու թյան 3.7 տո կո սը մու սուլ ման ներ են (մոտ 210.000 մարդ): Այս հար ցի վե րա բե րյալ կան նաև այլ ու սում նա սի րու թյուն ներ, հրա պա րակ­վել են թե՛ ավե լի նվազ, թե՛ ավե լի բարձր թվեր9:

դա նի ա յում մու սուլ ման նե րի՝ որ պես աշ խա տան քային ներ­գաղ թյալ նե րի հոս քը հիմ նա կա նում սկս վել է 1960­ա կան նե­րի վեր ջե րից, շա րու նակ վել 1980­90­ա կան նե րին մեր ձա վոր Արևել քից և այլ շր ջան նե րից (ի րա նից, լի բա նա նից, պա ղես տի­նից, մա րո կոյից, թուր քի այից, իրա քից, սո մա լի ից, պա կիս տա­նից, բոս նի այից և այլն): դա նի ա յում մու սուլ մա նա կան առան ձին շրջա նակ նե րում իս լա մա կան նոր ինք նու թյան և ար մա տա կան մո տե ցում նե րի ձևա վոր մանն ու ամ րապնդ մա նը նպաս տել է նաև մի ջազ գային իս լա մա կան քա րոզ չա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րի գոր ծու նե ու թյու նը10: Տա րի նե րի ըն թաց քում նաև բազ մա թիվ դա­նի ա ցի ներ իս լամ են ըն դու նել11:

Ժա մա նա կի ըն թաց քում, ու նե նա լով նաև կա ռա վա րու թյան աջակ ցու թյու նը, մու սուլ ման նե րը հիմ նել են սե փա կան հա մայն­քային կա ռույց նե րը, այդ թվում՝ մզ կիթ ներ12: դա նի ա յում ընդ­հա նուր առ մամբ առ կա են մու սուլ մա նա կան հա մայնք նե րին առնչվող այն խն դիր նե րը, ինչ որ Արևմ տյան Եվ րո պա յում՝ կապ­ված կրո նա կան իրա վունք նե րի ընդ լայն ման և իս լա մի ինս տի տու­

8 denmark, bureau of democracy, human rights, and labor, International religious freedom report 2009, October 26, 2009, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2009/127307.htm

9 brian Arly Jacobsen, Muslims in denmark: A critical evaluation of estimation, Islam in denmark. the challenge of diversity. published by lexington book, edited by Jørgen S. Nielsen, uK, 2012, http://books.google.am/books?id=tVohQNhA48cc&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false; population in denmark, http://www.dst.dk/en/Statistik/emner/befolkning­og­befolkningsfremskrivning/folketal.aspx

10 Եվ րո պա յում և աշ խար հի տար բեր հատ ված նե րում իս լա մի ար մա տա կան գա ղա փար նե րի ամ րապնդ ման գոր ծում բա ցա ռիկ դե րա կա տա րու թյուն են ու նե ցել և ու նեն առան ձին մու սուլ մա նա կան երկր ներ, որոնց մեջ առանձ նա­նում է սա լա ֆի ա կա նու թյուն ար տա հա նող ամե նա մեծ պե տու թյուն հա մար վող սաուդ յան Արա բի ան՝ իր իսկ կող մից ստեղծ ված մի ջազ գային քա րոզ չա կան կա ռույց նե րի մի ջո ցով:

11 Jørgen bæk Simensen, denmark, Islam and Muslims: Socioeconomic dynamics and the Art of becoming, Islam in denmark. the challenge of diversity. published by lexington book, edited by Jørgen S. Nielsen, uK, 2012, http://books.google.am/books?id=tVohQNhA48cc&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

12 lene Kuhle, Mosques and Organisations, Islam in denmark. the challenge of diversity. published by lexington book, edited by Jørgen S. Nielsen, uK, 2012.

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

13

ցի ո նա լաց ման պա հանջ նե րի հետ: մաս նա վո րա պես մու սուլ մա­նա կան ներ գաղ թի և իս լա մի ընդ լայն ման դեմ ակ տիվ է գոր ծել աջ ուղղ վա ծու թյամբ դա նի այի ժո ղովր դա կան կու սակ ցու թյու նը13: իր հեր թին, դա նի ա կան կա ռա վա րու թյա նը մտա հո գում են ան­վտան գու թյան խն դիր նե րը, մաս նա վո րա պես իս լա մա կան շր ջա­նակ նե րից եկող մար տահ րա վեր նե րը14, մա նա վանդ որ դա նի այի մու սուլ մա նա կան հա մայնք նե րում առ կա են նաև ծայ րա հե ղա կան տրա մադ րու թյուն ներ15:

Հատ կան շա կան է, որ ծաղ րան կար նե րի հրա պա րա կու­մից մի քա նի շա բաթ ան ց՝ հոկ տեմ բե րի 17­ին, դրանք ար­տատ պեց եգիպ տա կան Ալ­Ֆաջր (ե գիպ տա կան ար տա սա­նու թյամբ՝ Ալ­Ֆագր) թեր թը: դրա նից առաջ՝ հոկ տեմ բե րի 13­ին, դրանք ար տատ պել էր ին դո նե զա կան rakyat Merdeka կայ քէ ջը, որի խմ բագ րին զար մաց րել էր այն հան գա ման քը, որ վի րա վո րա կան հա մար վող ծաղ րան կար նե րի ար տատ պու­մը գրե թե ար ձա գանք չէր գտել16: իրա կա նում մի քա նի ամիս պա հանջ վեց, որ պես զի ծաղ րան կար նե րը մի ջազ գային ար ձա­գանք ստանան:

Ծաղ րան կա րային բա նա վե ճի նա խա ձեռ նող նե րը շու տով ստեղ ծե ցին հանձ նա խումբ, մշա կե ցին 11 կե տից կազմ ված գոր­ծո ղու թյուն նե րի ծրա գիր, որը նպա տակ ու ներ մի ջազ գային հնչե­ղու թյուն տալ խնդ րին՝ կազ մա կեր պել տա րաբ նույթ բո ղո քի մի ջո­ցա ռում ներ թե՛ դա նի ա յում, թե՛ դրա սահ ման նե րից դուրս, թեր թի դեմ դատ բա ցել, կապ հաս տա տել քա ղա քա կան, հա սա րա կա­կան ու կրո նա կան գոր ծիչ նե րի ու դի վա նա գետ նե րի հետ: Նա­խա ձեռ նու թյան հան գու ցային դեմ քե րից էին լի բա նա նյան ծա­գու մով շեյխ Ռայիդ Հու լեյ հե լը՝ հանձ նախմ բի ղե կա վա րը, և պա­ղես տի նյան ծա գու մով իմամ Ահ մադ Աբու լա բա նը: լի բա նա նյան ծա գու մով մեկ այլ գոր ծիչ՝ Ահ մադ Աք ա րին՝ Աար հուս քա ղա քից,

13 Anti­Immagration parties in denmark and Norway: the progress parties and the danish people’s parties, http://vbn.aau.dk/files/93212/35031999_4.pdf

14 canwal Sheikh M., M.crone, Muslims as a danish Security Issue, Islam in denmark. the challenge of diversity. published by lexington book, edited by Jørgen S. Nielsen, uK, 2012.

15 Տե՛ս Michael taarnby Jensen, Jihad in denmark, An Overview and Analysis of Jihadi Activity in denmark 1990­2006, http://subweb.diis.dk/graphics/publications/Wp2006/Wp%202006­35%20til%20web.pdf

16 Shadid A., Sullivan K., Anatomy of the cartoon protest Movement, Washington post foreign Service, thursday, february 16, 2006, http://www.washingtonpost.com/wp­dyn/content/ar t icle/2006/02/15/Ar2006021502865.html

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

14

դար ձավ խմ բի խոս նա կը: շու տով կազմ վեց Ա քա րի­լա բան՝ 43 էջա նոց թղ թա պա նա կը17:

2005 թ. հոկ տեմ բե րի 12­ին հանձ նա խում բը բո ղո քագ րեր ու­ղար կեց դա նի ա յում հա վա տար մագր ված մի շարք երկր նե րի դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցու ցիչ նե րին՝ խնդ րե լով աջակ ցել, որ պես զի թեր թի խմ բագ րու թյու նը նե րո ղու թյուն խնդ րի: դրա­նից առաջ հանձ նա խում բը հա վաք ել էր 17 000 ստո րագ րու թյուն խնդի րը բո ղո քար կե լու հա մար18:

Հոկ տեմ բե րի 14­ին կո պեն հա գե նում տե ղի ու նե ցավ բո ղո քի խա ղաղ ցույց մոտ 3500 ցու ցա րար նե րի մաս նակ ցու թյամբ, ով­քեր թեր թից պա հան ջում էին նե րո ղու թյուն խնդ րել19: Հե տաքր քիր է այն փաս տը, որ դա նի ա ցի մու սուլ ման նե րից շա տե րը, ով քեր չա փա վոր հա յացք ներ ու նե ին, չմաս նակ ցե ցին բո ղո քի գոր ծո ղու­թյուն նե րին: Հե տա գա յում՝ 2006 թ. հուն վա րի 16­ին, յի լանդս­փոս թենն իր առա ջին էջում հրա պա րա կեց դա նի ա ցի քա ռա սու­նի նը մու սուլ ման նե րի հայ տա րա րու թյու նը, որում նրանք հա վա­նու թյան չէ ին ար ժա նաց րել իմամ նե րի գոր ծու նե ու թյու նը և դեմ էին մու սուլ մա նա կան հա մայն քի անու նից մի ան շա նակ հան դես գա լու նրանց մտադ րու թյա նը20:

2005 թ. հոկ տեմ բե րի 20­ին մու սուլ մա նա կան մե ծա մաս նու­թյուն ու նե ցող երկր նե րի տասն մեկ դես պան ներ թուր քի այից, սաու դյան Արա բի այից, պա կիս տա նից, իրա նից, ին դո նե զի այից, Ալ ժի րից, բոս նի այից և Հեր ցե գո վի նայից, լի բի այից, մա րո կոյից, Եգիպ տո սից, նաև՝ պա ղես տի նյան ինք նա վա րու թյու նից Եգիպ­տո սի դես պան մու նա Օմար Աթի այի գլ խա վո րու թյամբ հան դի­պում խնդ րե ցին դա նի այի վար չա պետ Ան դերս Ֆոգ Ռաս մու սե­նից՝ քն նար կե լու հրա պա րակ ման վե րա բե րյալ կա ռա վա րու թյան դիր քո րո շու մը21:

17 Հատ կան շա կան է, որ թղ թա պա նա կում ընդ գրկ վե ցին նաև այլ ծաղ րան կար­ներ, որոնք յի լանդս­փոս թե նի հետ կապ չու նե ին:

18 Anatomy of the cartoon protest Movement, http://www.washingtonpost.com/wp­dyn/content/article/2006/02/15/Ar2006021502865_2.html

19 Arsenault A., Sh.powers, the danish cartoon crisis: the Import and Impact of public diplomacy, uSc center of public diplomacy, http://www.academia.edu/426018/the_danish_cartoon_crisis_the_Import_and_Impact_of_public_diplomacy

20 Ammitzbøll p., Vidino l., After the danish cartoon controversy, Middle east Quarterly Winter 2007, pp. 3­11, http://www.meforum.org/1437/after­the­danish­cartoon­controversy#_ftn24

21 Ammitzbøll p., Vidino l., After the danish cartoon controversy, Middle east Quarterly Winter 2007, pp. 3­11, http://www.meforum.org/1437/after­the­danish­cartoon­controversy#_ftn24

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

15

Ռաս մու սե նը, սա կայն, հրա ժար վեց հան դի պել դես պան նե րին՝ գե րա դա սե լով նրանց գրա վոր պա տաս խա նել22: 2005 թ. հոկ տեմ­բե րի 21­ին թվագր ված նա մա կում մաս նա վո րա պես նշ ված էր, որ դա նի ա կան հա սա րա կու թյու նը հիմն ված է խոս քի ազա տու թյան, կրո նա կան հան դուր ժո ղա կա նու թյան և հա վա սար կրո նա կան չա­փո րո շիչ նե րի վրա, սա կայն դա նի ա կան կա ռա վա րու թյու նը որ ևէ լծակ չու նի ազ դե լու մա մու լի վրա: Նա մա կում նաև խոս վում էր այն մա սին, որ դա նի ա կան օրենսդ րու թյունն, այ նո ւա մե նայ նիվ, ար գե լում է խտ րա կա նու թյունն ու կրո նապղ ծու թյու նը: դա նի այի վար չա պետն ակ նար կում էր, որ տու ժող կող մը կա րող էր բո ղո­քար կել հար ցը դա տա րա նում23:

Ա ռա ջադր ված խն դիր նե րի լուծ ման հար ցում չար ձա նագ րե լով շո շա փե լի ար դյունք ներ՝ Աբու լա բա նը հայ տա րա րեց, որ իրենք ծրագ րել են ընդ լայ նել գոր ծո ղու թյուն նե րը, որ պես զի դա նի ա կան կա ռա վա րու թյու նը գի տակ ցի, որ վի րա վո րել են ոչ մի այն դա նի­այի, այլև ամ բողջ աշ խար հի մու սուլ ման նե րին24: Օրա կարգ մտավ եր կու պատ վի րա կու թյուն նե րի՝ մեր ձա վոր Ար ևելք ուղ ևո րու թյուն­նե րի ծրա գի րը՝ ծաղ րան կար նե րի թե ման արա բա կան­իս լա մա­կան շր ջա նակ նե րում բարձ րաց նե լու նպա տա կով: շր ջա գա յու­թյու նը սկս վեց 2005 թ. դեկ տեմ բե րի սկզ բին: պատ վի րակ նե րը եղան Եգիպ տո սում, լի բա նա նում, թուր քի ա յում, սի րի ա յում, Ծո­ցի արա բա կան երկր նե րում, հան դի պե ցին քա ղա քա կան և կրո­նա կան գոր ծիչ նե րի ու մա մու լի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի հետ: Արդյուն­քում, Աք ա րի­լա բան թղ թա պա նա կը 2005 թ. դեկ տեմ բե րի սկզբ­նե րին ներ կա յաց վեց իս լա մա կան աշ խար հի բարձ րա գույն քա ղա­քա կան մարմ նի՝ իս լա մա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան կազ մա կեր­պու թյա նը (ի Հկ): դեկ տեմ բե րի 7­ին իՀկ մեք քայի ար տա հերթ գա գա թնա ժո ղովն ըն դու նեց ծաղ րան կար նե րի հրա պա րակ ման փաս տը դա տա պար տող բա նաձև և բո ղո քար կեց խն դի րը մԱկ­ո ւմ: ի դեպ, գա գա թնա ժո ղո վի օրա կար գի հիմ նա կան խն դիր նե­րից մե կը կապ ված էր սուն նի­շի ա ար դի հա կա մար տու թյան հետ, սա կայն ծաղ րան կար նե րի թե ման այն երկ րոր դա կան դարձ րեց՝ ստի պե լով իս լա մա կան պե տու թյուն նե րի ղե կա վար նե րին մտա­հոգ վել «իս լա մի և մու սուլ ման նե րի նկատ մամբ աճող ատե լու թյան

22 Official response to Ambassadors from A. f. rasmussen, http://web.archive.org/web/20060219083657/http://gfx­master.tv2.dk/images/Nyhederne/pdf/side3.pdf

23 Նույն տե ղում: 24 harrison f., danish Muslims in cartoon protest, http://news.bbc.co.uk/2/hi/

europe/7247817.stm http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7247817.stm

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

16

փաս տի առի թով»25: մԱկ­ի մար դու իրա վունք նե րի հանձ նա խում­բը դա նի ա կան կա ռա վա րու թյու նից պա հան ջեց կա տար վա ծի վե­րա բե րյալ բա ցատ րու թյուն տալ26: 2005 թ. դեկ տեմ բե րի 29­ին Արա բա կան պե տու թյուն նե րի լի գայի (Ա պլ) ար տա քին գոր ծե րի նա խա րար նե րի կոն ֆե րան սը դա տա պար տեց ծաղ րան կար նե­րի հրա պա րակ ման փաս տը և դա նի ա կան կա ռա վա րու թյա նը27: Ապլ­ն նշ ված թե մային ան դրա դար ձավ նաև 2006 թ. փետր վա­րին թու նի սում, որի ըն թաց քում Ապլ գլ խա վոր քար տու ղար Ամր մու սան քն նա դա տեց ընդ հան րա պես եվ րո պա կան մա մու լի չա­փո րո շիչ նե րը28:

իս լա մա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան կազ մա կեր պու թյան դիր­քո րո շու մը նպաս տեց հար ցի մի ջազ գայ նաց մա նը29: ոչ պա կաս նպաս տա վոր դար ձավ արա բա կան­իս լա մա կան աշ խար հի ամե­նա հե ղի նա կա վոր հե ռուս տա տե սային քա րո զիչ նե րից մե կը՝ ար­մա տա կան հա յացք ներ ու նե ցող իս լա միստ շեյխ յու սուֆ Ալ–կար­դա վին, ով, ելույթ ու նե նա լով քա թա րա կան Ալ­Ջա զի րա հե ռուս­տաա լի քով, մու սուլ ման նե րին կոչ արեց ընդ վզելու կա տար վա ծի դեմ30: Քա րո զար շավն, ի դեպ, ան ցավ ոչ առանց սադ րանք նե րի: Աբու լա բա նը հայ տա րա րեց, որ դա նի ա յում պատ րաստ վում են այ րելու Ղու րա նի օրի նակ նե րը31:

Փաս տա ցի ո րեն, ծաղ րան կար նե րի հրա պա րա կու մից ար դեն ամիս ներ ան ց ողջ աշ խար հում սկիզբ առավ բո ղո քի ան նա խա­դեպ ալիք, որն ու ղեկց վեց բռ նու թյուն նե րով32: Ճգ նա ժամն իր գա­գաթ նա կե տին հա սավ 2006 թ. հուն վար­փետր վար ամիս նե րին՝ լայ նո րեն լու սա բան վե լով մի ջազ գային զանգ վա ծային լրատ վա­մի ջոց նե րով: մի քա նի շա բաթ ծաղ րան կար նե րի թե ման Զլմ­նե­

25 how a meeting of leaders in Mecca set off the cartoon wars around the world, http://www.independent.co.uk/news/world/middle­east/how­a­meeting­of­leaders­in­mecca­set­off­the­cartoon­wars­around­the­world­466109.html

26 rynning S., Muhammad cartoons in denmark: from freedom of Speech to Senmark’s biggest International crisis Since 1945, uNIScI dicussion papers, May, 2006, No.11, http://revistas.ucm.es/index.php/uNIS/article/viewfile/uNIS0606230011A/28094

27 Նույն տե ղում:28 Arab Ministers condemn cartoons, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4668068.stm 29 Նույն տե ղում:30 rennie d., day of Anger threatened over cartoons of prophet, http://www.

telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/1509559/day­of­anger­threatened­over­cartoons­of­prophet.html

31 Նույն տե ղում: 32 Muslim cartoon row timeline, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/4688602.

stm

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

17

րում ամե նաա ռաջ նայինն էր և նույ նիսկ հետ էր մղել իրա քյան թե ման: Ար դյուն քում, բռ նու թյուն նե րի ծա վալ ման հետ ևան քով մա հա ցավ մոտ 200 մարդ, տե ղի ու նե ցան հար ձա կում ներ դա նի­ա կան դես պա նատ նե րի վրա (մաս նա վո րա պես՝ սի րի ա յում, լի­բա նա նում, ին դո նե զի ա յում, պա կիս տա նում փետր վա րի 4­5­ը), որոշ եվ րո պա կան դի վա նա գի տա կան առա քե լու թյուն նե րի, նաև՝ եկե ղե ցի նե րի և քրիս տո նյա նե րի վրա: Ցու ցա րար նե րը Ղա զայից մինչև Ջա կար տա այ րում էին դա նի այի դրոշն ու Ռաս մու սե նի խրտ վի լա կը: մու սուլ մա նա կան առան ձին երկր ներ (մաս նա վո րա­պես՝ սի րի ան, լի բա նա նը, սաու դյան Արա բի ան, իրա նը) իրենց երկր նե րում փա կե ցին դա նի այի դես պա նու թյուն նե րը: դա նի ային հասց ված ամե նա շո շա փե լի վնա սը դա նի ա կան ապ րանք նե րի դեմ 2006 թ. հուն վա րի 26­ից սաու դյան Արա բի այից սկս ված արա բա­կան բոյ կոտն էր, որից դա նի ա կան բիզ նե սը մոտ մեկ մլրդ դո լա րի վնաս կրեց33: Հատ կան շա կան է, որ ծաղ րան կա րային ճգ նա ժամն ակ տի վաց րեց իս լա մա կան կրո նա­քա ղա քա կան ծայ րա հե ղա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րին, այդ թվում՝ մու սուլ ման եղ բայր նե րին, որոնց պատ կե րա ցում նե րը Արև մուտք­իս լամ ան տա գո նիզ մի մա­սին նոր թափ ստա ցան34:

բո ղո քի գոր ծո ղու թյուն նե րին զու գա հեռ արա բա կան մու սուլ­մա նա կան առան ձին շր ջա նակ նե րում քն նա դա տու թյուն ներ հնչե­ցին ծաղ րան կար նե րի շուրջ առա ջա ցած բռ նու թյուն նե րի դեմ: Օրի նակ՝ հոր դա նա նյան թեր թե րից մեկն ար տատ պեց 12 ծաղ­րան կար նե րից երե քը՝ նշե լով, որ հրա պա րակ վածն ըն դա մե նը ծաղ րան կար ներ էին, որոնք վի րա վո րա կան էին, սա կայն դրանց հրա պա րա կումն ար ժա նի չէր բարձ րաց ված աղ մու կին: Հարկ է նշել նաև, որ ծաղ րան կար նե րի դեմ տե ղի ու նե ցած ցույ ցե րին մաս նակ ցել են թվով քիչ մար դիկ թե՛ մու սուլ մա նա կան երկր նե­րում, թե՛ Եվ րո պա յում35:

դա նի այի վար չա պետ Ան դերս Ֆոգ Ռաս մու սե նը դա նի այի շուրջ առա ջա ցած մի ջազ գային ճգ նա ժա մը հա մա րեց ամե նա­ծան րը Երկ րորդ հա մաշ խար հային պա տե րազ մից ի վեր: 2006 թ.

33 rynning S., Muhammad cartoons in denmark: from freedom of Speech to Senmark’s biggest International crisis Since 1945, uNIScI dicussion papers, May, 2006, No.11, http://revistas.ucm.es/index.php/uNIS/article/viewfile/uNIS0606230011A/28094

34 Guitta O., the cartoon Jihad, the Muslim brotherhood’s project for dominating the West, the Weekly Standart magazine, feb 20, 2006, VOl. 11, NO. 22, http://www.weeklystandard.com/content/public/Articles/000/000/006/704xewyj.asp

35 Հով հան նի սյան դ., գլո բալ հա կա մար տու թյու նը և ծաղ րան կա րային պա տե­րազ մը, Հան րա պե տա կան, թիվ 2/33/, 2006:

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

18

հուն վա րի 31­ին յի լանդս­փոս թե նը պաշ տո նա պես նե րո ղու թյուն խնդ րեց մու սուլ ման նե րից, ին չը ող ջու նեց վար չա պետ Ռաս մու սե­նը՝ նշե լով, որ ինքն այ նո ւա մե նայ նիվ չէր կա րող դա անել թեր­թի անու նից: Նա նաև ավե լաց րեց, որ հար գանք ու նի կրոն նե րի նկատ մամբ և եր բեք չէր ներ կա յաց նի մու հա մե դին կամ Հի սու սին վի րա վո րա կան կեր պով36:

Ն շենք, որ 2005­ի դեկ տեմ բե րի 27­ին դա նի ա կան ոս տի կա­նու թյու նը սկ սել էր յի լանդս­փոս թե նի դեմ հե տաքն նու թյու նը, սա կայն հան ցա կազ մի բա ցա կա յու թյան պատ ճա ռով 2006 թ. հուն վա րի 6­ին գոր ծը կարճ վել էր: իսկ ահա հուն վա րի 1­ին Ռաս­մու սե նը ամա նո րյա շնոր հա վո րան քի ժա մա նակ ափ սո սանք էր հայտ նել, որ ծաղ րան կար նե րը վի րա վո րել են մարդ կանց37:

շու տով, ի հա մե րաշ խու թյուն դա նի ա ցի լրագ րող նե րի, բազ­մա թիվ թեր թեր, բայց և հատ կա պես Եվ րո պա յում, ար տատ պե­ցին ծաղ րան կար նե րը: Քա ղա քա կան ու հա սա րա կա կան մի շարք գոր ծիչ ներ հան դես եկան ի պաշտ պա նու թյուն դա նի այի: բա ցի այդ՝ ԱմՆ­ո ւմ սկս վեց «գ նիր դա նի ա կա նը» մի ջազ գային շար ժում, որը կոչ էր անում գնելու դա նի ա կան ապ րանք ներ: սա կայն նույն Արև մուտ քում և արևմ տյան մա մու լում ևս հն չե ցին ծաղ րանկար նե­րը քն նա դա տող տե սա կետ ներ: Ըստ այդմ՝ խոս քի ազա տու թյու նը նույն պես պետք է սահ մա նա փա կում ներ ու նե նար38 կամ արդյո՞ք խոս քի ազա տու թյու նը են թադ րում էր վի րա վո րա կան նկար ներ, որ ոչ մի կապ չու ներ այն իրո ղու թյան հետ, ին չը ցան կու թյուն կար ներ կա յաց նե լու39:

2006 թ. փետր վա րի 19­ին յի լանդս­փոս թե նի մշա կու թային խմ բա գիր Ֆլե մինգ Ռո սը « Վա շինգ տոն փոս թում» հան դես եկավ «ին չու՞ տպե ցի այդ ծաղ րան կար նե րը» հրա պա րակ մամբ40՝ ներ­կա յաց նե լով իր որոշ ման պատ ճառ նե րը, որոնցից էին՝ կոտ րել իս լա մա կան տա բու նե րը և իս լա մի շուրջ ազատ բա նա վեճ ձևա­

36 Watt N., danish paper sorry for Muhammad cartoons, http://www.theguardian.com/media/2006/jan/31/religion.saudiarabia

37 Чап нин С., Ис лам в Ев ро пе: ма ни пу ля ции об щест вен ным мне ни ем, http://chapnin.ru/articles/islam_in_europe_53/

38 esposito J., Muslims and the West: A culture War?, http://www.commongroundnews.org/article.php?id=1484&lan=en&sp=0

39 levine M., cartoongate and the long road to civilization, http://www.beliefnet.com/faiths/Islam/2006/02/cartoongate­And­the­long­road­to­civilization.aspx?p=2

40 Why I published those cartoons, by flemming rose, http://www.washingtonpost.com/wp­dyn/content/article/2006/02/17/Ar2006021702499.html, Sunday, february 19, 2006.

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

19

վո րել41: խմ բա գի րը մու սուլ ման նե րին տե ղե կաց նում էր, որ թեր­թը դա նի այի թա գա վո րա կան ըն տա նի քի ան դամ նե րի կեր պար­նե րով ևս ծաղ րան կար ներ է տպագ րել: « մենք ին տեգ րում ենք ձեզ ծաղ րան կար նե րի դա նի ա կան ավան դույ թի մեջ, որով հետև դուք մեր հա սա րա կու թյան մի մասն եք, ոչ թե օտար ներ… Ծաղ­րանկար ներն ավե լի ներգ րա վում, քան հե ռաց նում են մու սուլ­ման նե րին»,— նշ ված էր հրա պա րակ ման մեջ42:

ի դեպ, թե՛ յի լանդս­փոս թե նի հուն վա րի 31­ի պաշ տո նա կան նե րո ղու թյու նը և թե՛ նշ ված հրա պա րա կու մը դա նի ա ցի մու սուլ­ման նե րին ար ված այլևս ու շա ցած փոխ զի ջում էր, նրանց հետ հաշ տու թյան եզ րեր փնտ րե լու ցան կու թյուն, որը միև նույն ժա մա­նակ նպա տակ ու ներ մեղ մել դա նի այի շուրջ առա ջա ցած ճգ նա­ժա մը:

Հարկ է նշել, որ մինչև ծաղ րան կար նե րը Եվ րո պա յում առան­ձին հա սա րա կա կան­քա ղա քա կան ու մշա կու թային գոր ծիչ ներ մե ղադր վել են իս լա մա կան սր բու թյուն նե րը վի րա վո րե լու մեջ: Հատ կա պես ող բեր գա կան էր հո լան դա ցի ռե ժի սոր թե ո վան գո գի սպա նու թյու նը, որը 2004 թ. նոյեմ բե րի 2­ին իրա կա նաց­րեց հո լան դա ցի մի մու սուլ ման ծայ րա հե ղա կան: ոչ պա կաս աղմ կա հա րույց էր քաշ մի րա կան ծա գում ու նե ցող բրի տա նա ցի մու սուլ ման սալ ման Ռուշ դի ի « սա տա նա յա կան բա նաս տեղ ծու­թյուն նե րի» պատ մու թյու նը, որի հրա պա րա կու մից հե տո 1988 թ. Այա թոլ լա խո մեյ նին գրո ղին մե ղադ րեց ան հա վա տու թյան մեջ և դա տա պար տեց մահ վան: Ծաղ րան կար նե րի հե ղի նակ նե րին դա­տա պար տե ցին թա լիբ նե րը և 100 կգ ոս կի խոս տա ցան մա հա պա­տիժն իրա կա նաց նո ղին43:

41 խմ բագ րին մտա հո գել էր այն հան գա ման քը, որ դա նի ա յում շատ ար վես տա­գետ ներ խու սա փում էին իրենց անու նը հրա պա րա կել իս լա մին առնչ վող իրենց իսկ հե ղի նա կած գոր ծե րում՝ մտա վա խու թյուն ու նե նա լով սե փա կան ան վտան­գու թյան հա մար: Ար դյուն քում, թեր թի խմ բա գիրն առա ջար կել է 25 ծաղ րան­կար չի պատ կե րել մու հա մեդ մար գա րե ին ըստ իրենց պատ կե րաց ման: Ար ձա­գան քել են 12­ը, որոնց աշ խա տանք ներն էլ տեղ են գտել թեր թում: խմ բագ րի կար ծի քով՝ ծաղ րան կա րիչ ներն իս լա մին մո տե ցել էին այն նույն տե սան կյու նից, ինչ՝ քրիս տո նե ու թյա նը, բուդ դիզ մին, հին դո ւիզ մին և այլ կրոն նե րին: Նա նաև նշում էր, որ թյու րըմբռ նում նե րի տե ղիք է տվել մա նա վանդ այն ծաղ րան կա րը, որում մու հա մե դը պատ կեր ված էր գլ խին ռումբ: մինչ դեռ իրա կա նում դրա նում քն նա դա տու թյան թի րախ էր ոչ թե իս լա մի մար գա րեն՝ որ պես ահա բե կիչ, այլ՝ իս լա մի անվան տակ ահա բեկ չու թյուն կա տա րող նե րը:

42 Why I published those cartoons, by flemming rose, http://www.washingtonpost.com/wp­dyn/content/article/2006/02/17/Ar2006021702499.html, Sunday, february 19, 2006.

43 taliban promises 100kg of gold for cartoonist’s head, http://english.pravda.ru/world/asia/09­02­2006/75659­taliban­0/

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

20

Ա ռան ձին տե սա կետ նե րի հա մա ձայն՝ « ծաղ րան կա րային պա­տե րազ մի» իրա կան շար ժա ռիթ նե րը կա րող էին կապ ված լի նել քա ղա քա կան շա հար կում նե րի հետ: Ըստ այդմ՝ ծաղ րան կար նե րի խնդ րին նման հն չե ղու թյուն կա րող էին տալ մի ջազ գային առան­ձին դե րա կա տար ներ, օրի նակ՝ իրա նը և ԱմՆ­ը44: Ծաղ րան կա­րային ճգ նա ժա մի օրե րին մԱկ­ի օրա կար գում էր իրա նի մի ջու­կային թղ թա պա նա կը: Հա կաի րա նա կան քայ լե րին հա կազ դե լու հա մար իրա նը կողմ էր ԱմՆ­ի դեմ ուղղ ված բո լոր հնա րա վոր մի ջազ գային ծրագ րե րին: սա կայն նրա հա մար հա տուկ նշա նա­կու թյուն ու նե ին իս լա մա կան գլո բա լի զա ցի ոն ծրագ րե րը45:

իր հեր թին, ԱմՆ­ը ձգ տում էր ապա հո վելու իրա նի մի ջու­կային ծրագ րե րի վե րա բե րյալ մԱկ­ի Անվ տան գու թյան խորհր դի մշ տա կան ան դամ նե րի, ինչ պես նաև Եմ­ի աջակ ցու թյու նը: իրա­կա նում, եվ րո պա կան երկր նե րի ան մի ջա կան շա հե րից էր բխում իրա նի հետ բնա կա նոն հա րա բե րու թյուն նե րի պահ պա նու մը՝ վեր ջի նիս նավ թային և գա զային պա շար նե րից օգտ վե լու հա մար, ին չը թույլ կտար պլա նա վո րել եվ րո պա կան տն տե սու թյան զար­գաց ման դի նա մի կան՝ չա փից ավել կախ վա ծու թյան մեջ չընկ նե­լով Ռու սաս տա նից46:

« Ծաղ րան կա րային պա տե րազ մի» պատ ճառ նե րի և հետ ևանք­նե րի վեր լու ծու թյան տե սան կյու նից հե տաքրք րա կան և ար ժե քա­վոր թե զեր է պա րու նա կում դա նի ա ցի գիտ նա կան, կրոն նե րի պատ մու թյան մաս նա գետ թիմ յեն սե նի բա վա կան ծա վա լուն հե տա զո տու թյու նը47: դրա նում հե ղի նա կը նշում է, որ խն դիրն այդ քան մեծ հն չե ղու թյուն չէր ստա նա, եթե Արև մուտ քի և իս լա­մա կան աշ խար հի միջև խոր քային խն դիր ներ չլի նե ին48:

Այս տե սան կյու նից հե տաքրք րու թյուն է ներ կա յաց նում նաև այն փաս տը, որ աշ խար հիկ հիմ քեր ու ավան դույթ ներ ու նե ցող Ադր­բե ջա նում ևս 2006­ի սկզ բին կազ մա կերպ վե ցին բո ղո քի ան նա­խա դեպ ակ ցի ա ներ՝ ընդ դեմ ծաղ րան կար նե րի։ Փետր վա րի 7­ին 44 Հով հան նի սյան դ., գլո բալ հա կա մար տու թյու նը և ծաղ րան կա րային պա տե­

րազ մը, Հան րա պե տա կան, թիվ 2/33/, 2006: 45 Նույն տե ղում, էջ 32:46 Նույն տե ղում, էջ 33:47 Jensen t., the cartoon crisis revisited: A danish perspective, real Instituto

elcano, ArI 65/2006 ­ 2.6.2006, http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_eng/content?WcM_GlObAl_cONteXt=/elcano/elcano_in/zonas_in/europe/ari+65­2006

48 Jensen t., the cartoon crisis revisited: A danish perspective, real Instituto elcano, ArI 65/2006 ­ 2.6.2006, http://www.realinstitutoelcano.org/wps/portal/rielcano_eng/content?WcM_GlObAl_cONteXt=/elcano/elcano_in/zonas_in/europe/ari+65­2006

ԱՐԱՔՍ ՓԱՇԱՅԱՆ

21

բաք վում, իսկ հե տո շի ա յա կան ար մա տա կան տրա մադրու թյուն­նե րով հայտ նի Նար դա րա նում տե ղի ու նե ցած ցույ ցե րի ժա մա­նակ այր վե ցին ԱմՆ­ի, իս րայե լի, դա նի այի, նաև` Հա յաս տա նի և շվեյ ցա րի այի դրոշ նե րը։ Փետր վա րի 11­ին «յե նի խա բար» քիչ հայտ նի ադր բե ջա նա կան թեր թը հրա պա րա կեց Հի սուս Քրիս տո­սի և մա րի ամ Աստ վա ծած նի ծաղ րան կար նե րը49։

մի ան շա նա կան է, որ « ծաղ րան կա րային պա տե րազ մը» բարդ հանգր վա նի առաջ կանգ նեց րեց դա նի ա կան կա ռա վա րու թյա­նը` բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն ու նե նա լով դա նի այի մի ջազ­գային վար կա նի շի վրա: իրո ղու թյուն նե րը հե տա դարձ հա յաց քով արժևո րե լու տե սան կյու նից հե տաքրք րու թյուն է ներ կա յաց նում մի շատ ու շագ րավ փաստ՝ կապ ված բա նա վե ճի մաս նա կից նե րից մե­կի՝ Ահ մադ Ա քա րի ի հետ: « Ծաղ րան կա րային պա տե րազ մից» յոթ տա րի ան ց՝ 2013 թ. օգոս տո սին, Ահ մադ Աք ա րին հան դես եկավ ան սպա սե լի հայ տա րա րու թյամբ: Նա, ով ժա մա նա կին խստո րեն քն նա դա տել էր թեր թի հրա պա կու մը և նպաս տել խնդ րի մի ջազ­գայ նաց մա նը, հայ տա րա րեց, որ յի լանդս­փոս թենն իրա վունք ու ներ նման հրա պա րա կում անելու50: Ա քա րին խոս տո վա նեց, որ ուղ ևո րու թյուն նե րը նույն պես սխալ էին: Նա նույ նիսկ ան ձամբ նե րո ղու թյուն խնդ րեց Քուրտ Վես թեր գար դից51, ով գծագ րել էր ամե նա սուր ծաղ րան կար նե րից մե կը, որում մու համեդ մար գա­րե ի թուր բա նի վրա պատ կեր ված էր ռումբ:

« Ծաղ րան կա րային պա տե րազ մը» ի ցույց դրեց այն հա կա սու­թյուն նե րը, որ գո յու թյուն ու նե ին իս լա մա կան և արևմ տյան ար ժե­քային հա մա կար գե րի միջև: Այն ընդ գծեց իս լա մա կան կրո նա կան և մշա կու թային իրո ղու թյուն նե րի նկատ մամբ մու սուլ ման նե րի ցա վա գին ըն կա լում նե րը՝ ընդ հա նուր առ մամբ հա կադ րե լով խոս­քի ազա տու թյունն ու կրո նա կան սր բու թյուն նե րը: Ըստ էու թյան, առնչ վե լով դա նի այի մու սուլ ման նե րին, այն իրա կա նում մեկ ան­գամ ևս ի հայտ բե րեց մու սուլ ման ներ գաղ թյալ նե րի և ընդ հան­րա պես Եվ րո պա յում իս լա մի ներ կա յու թյան դեմ հա րա ճուն բո ղո­քի տրա մադ րու թյուն նե րը, որոշ իմաս տով նաև այն խտ րա կա նու­թյու նը, որ գո յու թյուն ու ներ Հին մայր ցա մա քում:

Ծաղ րան կար նե րի դեմ մու սուլ մա նա կան երկր նե րում տեղ 49 Ю ну сов А., Ис ламс кая па лит ра Азер байд жа на, Инс ти тут ми ра и де мок ра ти и,

Б., 2012, с. 11. 50 Ahmad Akkari, danish Muslim: I was wrong to damn Muhammad cartoons, http://

www.theguardian.com/world/2013/aug/09/ahmad­akkari­islam­danish­cartoons­muhammad

51 Վես թեր գար դը մշ տա պես դա նի ա կան ոս տի կա նու թյան հս կո ղու թյան ներ քո է: Տե՛ս նաև http://chapnin.ru/articles/islam_in_europe_53/

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

22

գտած ար ձա գանք ներն ու բո ղո քի ակ ցի ա նե րը խո սում են թե՛ տվյալ պե տու թյուն նե րի, թե՛ մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րում իս լա մա կան գոր ծո նի ակ տի վաց ման, ինչ պես նաև մու սուլ ման­նե րի շր ջա նում կրո նա կան ար մա տա կան տրա մադ րու թյուն նե րի հա րա ճուն ընդ լայն ման մա սին:

Հարկ է նշել, որ մուսուլմանական երկրներում ծաղրանկար­ների շուրջ առաջ եկած լարվածությանը նախորդել էին 2001 թ. սեպտեմբերի 11–ը, 2003 թ. իրաք ամերիկյան ներխուժումը, իրաքյան գործընթացներում Եմ երկրների մասնակցությունը, Աֆղանստանում ԱմՆ–ի ռազմական գործողությունները, իսլամի դեմ ԱմՆ­ի և ընդհանրապես Արևմուտքի քարոզչությունը և այլն:

ս խալ է « ծաղ րան կա րային պա տե րազ մը» հա մա րել իս լա մա­կան և ոչ իս լա մա կան աշ խար հի միջև ան շր ջե լի ան ջր պե տի կամ քա ղա քակ րթու թյուն նե րի բախ ման ար դյունք: Ավե լի հա վա նա­կան է, որ ծաղ րան կար նե րի խնդ րին քա ղա քա կան հն չե ղու թյուն տր վեց: թե՛ դա նի ա յում, թե՛ դրա սահ ման նե րից դուրս հն չած առան ձին տե սա կետ նե րի հա մա ձայն՝ ծաղ րան կար նե րի վե ճը չէր ընդ լայն վի, եթե վար չա պետ Ռաս մու սենն ավե լի ճկուն գտն վեր, հան դի պեր դես պան նե րին, փոր ձեր գտ նել խնդ րի փոխ զի ջու­մային տար բե րակ ներ:

23

ՎԱՀ ՐԱՄ ՊԵՏ ՐՈՍՅԱՆ

ԽԱ ՂԱ ՂՈՒԹՅԱՆ ՄՈ ՆԻ ԹՈ ՐԻՆ ԳԻ ՈՒ ԺԵ ՐԻ ԽՆԴԻՐՆ ԻՐԱՔՅԱՆ ՔՈՒՐ ԴԻՍ ՏԱ ՆՈՒՄ ԹՈՒՐ ՔԱ ԿԱՆ

ՌԱԶՄԱԿԱՆ ՆԵՐ ԿԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱ ՄԱ ՏԵՔՍ ՏՈՒՄ

1991 թ. սկ սած թուր քի ան սկ սեց որո շա կի փոք րա թիվ ռազ մա­կան խմ բա վո րում ներ պա հել Հյու սի սային իրա քի տա րած քում: Երբ թուր քա կան զոր քե րը մուտք էին գոր ծում իրա քյան Քուր դիս­տան` pKK­ի դեմ գոր ծո ղու թյուն ներ իրա գոր ծե լու նպա տա կով, գոր ծո ղու թյուն նե րի ավար տից հե տո նրան ցից ոչ բո լորն էին հե­ռա նում, այլ մի մա սը մնում կամ տե ղա կայ վում էր իրա քյան Քուր­դիս տա նում` իրադ րու թյունն ու pKK­ի գոր ծո ղու թյուն նե րը վե­րահս կե լու նպա տա կով1: թուր քա կան կող մը կա րո ղա ցավ նաև օգտ վել 1994­1998 թթ. Քուր դիս տա նի դե մոկ րա տա կան կու սակ­ցու թյան (հե տայ սու` Քդկ) և Քուր դիս տա նի հայ րե նա սի րա կան մի ու թյան (հե տայ սու` ՔՀմ) միջև իրա քյան Քուր դիս տա նում տեղ գտած քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մից` իր ռազ մա կան ներ կա­յու թյունն ու մի ջամ տու թյունն այս շր ջա նում ընդ լայ նե լու տե սան­կյու նից: Ար դյուն քում իրա քյան Քուր դիս տա նի` թուր քի այի հետ սահ մա նա մերձ գո տում թուր քի ան ապա հո վեց ու աս տի ճա նա­բար մե ծաց րեց իր ռազ մա կան ու հե տա խու զա կան կա յան նե րի ներ կա յու թյու նը:

1992­2013 թթ. միջև ըն կած ժա մա նա կա հատ վա ծի տար բեր փու լե րում Հյու սի սային իրա քի տա րած քում տե ղա կայ ված թուր­քա կան զո րախմ բի թվա քա նա կի մա սին ճշգ րիտ տվյալ նե րը բա­ցա կա յում են: սա կայն, թուր քա կան աղ բյուր նե րի հա մա ձայն, Հյու սի սային իրա քում (մաս նա վո րա պես իրա քյան Քուր դիս տա նի

1 Gareth Jenkins, unwelcome Guests: the turkish Military bases in Northern Iraq,­terrorism Monitor Volume: 6 Issue: 6, March 24, 2008, http://www.jamestown.org/programs/gta/single/?tx_ttnews%5btt_news%5d=4807&tx_ttnews%5bbackpid%5d=167&no_cache=1

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

24

տա րած քում) թուր քի ան երեք տե սա կի զին ված խմ բա վո րում ներ է պա հում: Առա ջի նը նե րա ռում է թուր քի այի ու իրա քի միջև առ կա սահ մա նային գո տու իրա քյան հատ վա ծում` ռազ մա կա յան նե րում ու հե նա կե տե րում տե ղա կայ ված ու հաս տատ ված թուր քա կան զո­րա խում բը, որը 2000­ից 2500 մար տիկ ներ ու հա մա պա տաս խան սպա ռա զի նու թյուն ու նի (այդ թվում՝ տան կեր ու հրե տա նային մի ջոց ներ): Երկ րոր դը ներ կա յա նում է ի դեմս էր բի լում, Զա խո­յում, դո հու կում, սու լեյ մա նի ե ում և Քյոյ սան ջա կում տե ղա կայ ված թուր քա կան կա պի ու փո խազ դե ցու թյան գրա սե նյակ նե րի (liason offices): Եվ վեր ջա պես եր րորդը, այս պես կոչ ված, թուր քա կան « խա ղա ղա պահ ու ժերն» են կամ « խա ղա ղու թյան մո նի թո րին­գի ու ժե րը», որոնք իրա քյան Քուր դիս տա նում էին տե ղա կայ վել 1996 թ. միջքր դա կան քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի բարձ րա­կե տին (1996թ.) հա ջոր դած Ան կա րայի գոր ծըն թա ցի ար դյուն­քում2: Առանձ նա հա տուկ հե տաքրք րու թյուն է ներ կա յաց նում վեր­ջի նիս կար գա վի ճա կը, քան զի այն որո շա կի ո րեն պար զա բա նում է առա ջին եր կու սին և ընդ հան րա պես թուր քա կան ռազ մա կան ու հե տա խու զա կան ներ կա յու թյանն առնչ վող մի շարք հար ցե րի հնա րա վոր պա տաս խան նե րը:

Խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը: դեռ 1996 թ. հոկ տեմ­բե րի 31­ին, միջքր դա կան` Քուր դիս տա նի դե մոկ րա տա կան կու­սակ ցու թյան և Քուր դիս տա նի հայ րե նա սի րա կան մի ու թյան միջև տեղ գտած քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի պայ ման նե րում, ԱմՆ­ի, մեծ բրի տա նի այի և թուր քի այի միջ նոր դու թյամբ Ան կա­րա յում ստո րագր վեց մի պայ մա նա գիր, որով դա դա րեց վում էին ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը կող մե րի միջև: պայ մա նագ րի կե­տե րի կեն սա գործ ման վե րահս կո ղու թյունն իրա գոր ծե լու էին, այս­պես կոչ ված, « խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը» (« ռազ մա կան դի տորդ նե րի զո րա խում բը»), որի մեջ պետք է ներգ րավ վե ին քր­դա կան այլ կու սակ ցու թյուն նե րի, ինչ պես նաև թուր քո ման նե րի ու ասո րի նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րը: Այդ նպա տա կով Ան կա րայի հա­մա ձայ նագ րի կն քու մից հե տո իրա քյան Քուր դիս տա նում նա խա­տես վում էր հա տուկ ռազ մա կան ու ժե րի ստեղ ծու մը, որում ընդ գրկ­ված պետք է լի նե ին Քդկ­ին և ՔՀմ­ին չհա րող քր դե րի, ինչ պես

2 funda Keskin, turkey’s trans­border Operations in Northern Iraq: before and after the Invasion of Iraq,­ research Journal of International Studies ­ Issue 8 (November, 2008), p. 62. Տե՛ս նաև Serhat erkmen, 2003. “4 temmuz’dan Sonra türkiye’nin Kuzey Irak’taki Askeri Varlığı,” – Stratejik Analiz 2003, № 4, pp. 48­52.

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

25

նաև թուր քո ման նե րի3 ու ասո րի նե րի զո րա ջո կատ ներ: սպա ռա­զի նու թյու նը նրանց տրա մադ րե լու էին միջ նորդ նե րը` ԱմՆ­ը, մեծ բրի տա նի ան և թուր քի ան: Այդ ջո կատ նե րը պետք է տա րան ջա­տե ին Քդկ­ի և ՔՀմ­ի զի նյալ նե րին4:

Ժա մա նա կի ըն թաց քում այդ ու ժե րը մի իրա կան խն դիր դար­ձան իրա քյան Քուր դիս տա նի հա մար` սպառ նա լով վեր ջի նիս ան­վտան գու թյանն ու կա յու նու թյա նը: Հետ ևա բար հի շյալ խն դի րը լուրջ հե տա զոտ ման կա րիք է զգում:

1996 թ. հոկ տեմ բե րի 31­ի Ան կա րայի հա մա ձայ նագ րի 5­րդ և 7­ից 11­րդ հոդ ված ներն ան մի ջա կա նո րեն վե րա բե րում էին խա­ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի ստեղծ մանն ու գոր ծու նե ու թյա­նը: պայ մա նագ րում մաս նա վո րա պես նշ վում էր.

Չե զոք խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժեր (խ մու, ան գլե­րեն` peace Monitoring force /pMf­Վ.պ.) կկազ մա վոր վեն և կտե­ղա կայ վեն հրա դա դա րի պահ պան ման պար տա վո րու թյուն նե րը դի տար կե լու նպա տա կով: մո նի թո րին գի այս ու ժե րի ստո րա բա­ժա նում նե րը կգոր ծեն հրա դա դա րի գծի եր կայն քով` նա խա պես հա մա ձայ նեց ված դիր քե րից: Նրանք կկազ մա կերպ վեն լո կալ հրա մա նա տա րա կան օղակ նե րով և կզե կու ցեն էր բի լում հիմն ված տա րա ծաշր ջա նային շտա բին: Հյու սի սային իրա քի թուր քո ման­նե րից և այլ` չե զոք քր դա կան և ասո րա կան կու սակ ցու թյուն նե­րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րից կազ մա վոր ված և բո լոր մաս նա կից նե րի կող մից հա մա ձայ նեց ված, հա մա պա տաս խան չա փի կոն տին­գենտ (զի նուժ) կս տեղծ վի`որ քան հնա րա վոր է արագ իր գոր ծա­ռույթ նե րին ան ցնե լու հա մար (Հոդ ված 7):

կող մե րը լի ո վին կհա մա գոր ծակ ցեն խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գի ու ժե րի հետ, կն պաս տեն նրա աշ խա տանք նե րին և կնշա­նա կեն հա մա պա տաս խան ան ձնա կազմ` խա ղա ղու թյան մո նի­թո րին գի ու ժե րի ստո րա բա ժա նում նե րի, հրա մա նա տա րու թյան և շտա բի հետ կապ պաշտ պա նե լու, հրա դա դա րը դի տար կե լու, նրանց ջան քե րին աջակ ցու թյուն ցու ցա բե րե լու և վե ճե րը լու ծե լու կամ հե տաքն նու թյուն ներ ան ցկաց նե լու նպա տա կով (Հոդ ված 8):

սույ նով հիմն վում է խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գային վերս տու­գիչ խում բը (խմՎխ)` խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի աշ­

3 բրի տա նա կան և ընդ հան րա պես արևմ տյան մաս նա գի տա կան գրա կա նու­թյան մեջ այդ պես էր բնո րոշ վում իրա քյան թուրք մեն նե րի, թուր քե րի և իրա­քում բնակ վող այլ թյուր քա խոս նե րի ընդ հան րու թյու նը: իրա քյան թուր քո ման­նե րի գե րակ շիռ մե ծա մաս նու թյու նը թուրք մեն ներն են:

4 Шах ба зян Г.С., Меж курдс кий конф ликт в Юж ном Кур дис та не, Юж ный Кур дис­тан се год ня (У ро ки кри зи са), Моск ва, 1997, с. 46­47.

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

26

խա տանք ային գոր ծու նե ու թյու նը վե րահս կե լու և կող մե րի բո ղոք­նե րը ստա նա լու և ու սում նա սի րե լու նպա տա կով: խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գային վերս տու գիչ խում բը իր հե տա զո տու թյուն նե րի շր ջա նակ նե րում կհա վա քի նաև այլ մատ չե լի տե ղե կատ վու թյուն, ինչ պես, օրի նակ, իրա քում մԱկ­ի պա հա պան կոն տին գեն տից5 ստաց վե լիք մատ չե լի տե ղե կատ վու թյու նը (Հոդ ված 9):

խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գային վերս տու գիչ խում բը (խմՎխ) տե ղա բաշխ վում էր Ան կա րա յում և կազմ ված էր թուր քի այի, ԱմՆ­ի, մեծ բրի տա նի այի, Քդկ­ի, ՔՀմ­ի և խա ղա ղու թյան մո­նի թո րին գի ու ժե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րից: խում բը կհան դի պի 1996 թ. նոյեմ բե րի առա ջին շա բաթ վա ըն թաց քում` որո շե լու ներ­քին աշ խա տան քային ըն թա ցա կար գը (Հոդ ված 10):

բո ղոք կա րող է ներ կա յաց վել խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գային վերս տու գիչ խմ բի ցան կա ցած ան դա մի կող մից (Հոդ ված 11):

Քդկ­ի և ՔՀմ­ի ու ժե րի 1996 թ. հոկ տեմ բե րի 23­ի կես գի­շեր վա դրու թյամբ զբա ղեց րած դիր քե րը, տե ղում հնա րա վո րինս շուտ կսահ մա նա զատ վեն (կ դե մար կաց վեն) խա ղա ղու թյան մո­նի թո րին գի ու ժե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի ու եր կու կող մե րի կա պի ան ձնա կազ մի կող մից և կսահ ման վեն որ պես հրա դա դա րի գիծ: Հրա դա դա րի այս գծի մա սին կզե կուց վի խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գային վերս տու գիչ խմ բին (Հոդ ված 5)6:

Ա պա հով վեց նաև պայ մա նագ րի իրա գործ ման ու խմու­ի ստեղծ ման ֆի նան սա կան կող մը: ԱմՆ­ը 3 մի լի ոն դո լար կան խիկ գու մար և լրա ցու ցիչ` պեն տա գո նի հաշ վին, 4 մի լի ոն դո լա րի փո­խադ րա մի ջոց ներ, սպա ռա զի նու թյուն ու սար քա վո րում ներ տրա­մադ րեց խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի ֆի նան սա վոր ման հա մար7: սա կայն ամեն ինչ չէ, որ գնաց հս տակ սահ ման ված նպա տակ նե րին հա մա պա տաս խան: Նախ՝ ԱմՆ­ի և մեծ բրի­տա նի այի լուռ հա մա ձայ նու թյամբ խմու­ն ստեղծ վե լու էր թուր­քի այի հրա մա նա տա րու թյան ներ քո: Չե զոք քր դա կան կու սակ ցու­թյուն նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րը հիմ նա կա նում չներգ րավ վե ցին

5 իրա քում մԱկ­ի պա հա պան կոն տին գեն տը (the united Nations Guards contingent in Iraq /uNGcI) գոր ծել է 1991 թ. մայի սից մինչև 2003 թ. նոյեմ բեր ամի սը:

6 text: 10/31: Statement on enforcing Iraqi Kurd cease­fire (faction Stand­down brokered at Ankara Meeting), October 31, 1996, http://usembassy­israel.org.il/publish/press/state/archive/november/sd31101.htm

7 Saadet Oruc, peace monitoring in Northern Iraq to begin Immediately, turkish daily News (february 28,1997), http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=peace­monitoring­in­northern­iraq­to­begin­immediately­1997­02­28

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

27

խմու­ի կազ մում: Նախ նա կան որոշ ման հա մա ձայն՝ ավե լի քան 200 զի նյալ ներ (ա սո րի ներ և թուր քո ման ներ) պետք է նե րառ վե ին այդ ու ժի մեջ8: սա կայն հե տա գա յում խմու կազ մում որոշ վեց նե րա ռել 400 զի նյալ նե րի: Ընդ որում՝ թուր քի ային հանգս տաց­նե լու և վեր ջի նիս աջակ ցու թյու նը ստա նա լու նպա տա կով ԱմՆ­ը և մեծ բրի տա նի ան հա մա ձայ նե ցին, որ խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գի ու ժե րի հի շյալ 400 ան դամ նե րից 300­ը լի նեն թուր քո ման­ներ9, որոնց մի ա նան նաև թուրք սպա նե րը, փոր ձա գետ ներն ու օժան դակ ան ձնա կազ մը: Այս պի սով՝ ինչ պես Քդկ խոս նակն էր նշում, թեև գե րա զան ցա պես ԱմՆ­ը և մեծ բրի տա նի ան էին (թուր քի այի մաս նակ ցու թյամբ և վեր ջի նիս հետ հա մա տեղ) հիմ­նել խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը, դրանք հե տա գա յում վե րած վե ցին զուտ թուր քա կան ու ժե րի10:

Հյու սի սային իրա քում թուր քի այի հրա մա նա տա րու թյան ներ­քո գոր ծող խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը (խ մու/pMf) պաշ տո նա պես ստեղծ վե ցին 1997 թ. ապ րի լի 15­ի ն11 և կազմ ված էին հիմ նա կա նում իրա քյան թուրք մեն նե րից, իսկ ասո րի նե րի մաս նակ ցու թյու նը հիմ նա կա նում ձևա կան բնույթ էր կրում: Ժա­մա նա կի ըն թաց քում այդ ու ժե րում ներգ րավ ված զի նյալ նե րի թի­վը որոշ տվյալ նե րով հասց վեց 800­ի12:

1996 թ. հոկ տեմ բե րի 31­ի Ան կա րայի հա մա ձայ նագ րի կն քու­մից հե տո պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րում որո շա կի դա­դար ար ձա նագր վեց: սա կայն Քդկ­ՔՀմ ընդ հա րում նե րը (pKK­ի ու թուր քի այի գոր ծադ րած « ջան քե րի» ար դյուն քում) վերսկս վե­ցին 1997 թ. գար նա նը: իր հեր թին թուր քի ան 1997 թ. մայի սին

8 Saadet Oruc, peace monitoring in Northern Iraq to begin Immediately, turkish daily News (february 28,1997), http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=peace­monitoring­in­northern­iraq­to­begin­immediately­1997­02­28

9 Quil lawrence, նշվ. աշխ., էջ 88:10 daren butler, “Kurds ask turkish peacekeepers to leave north Iraq”, Arbil , 14 May,

2003, http://www.freedom­for­ocalan.com/bulletin/2003/eMay14.htm11 Տե՛ս Iraqi Kurds (1932­present), university of central Arkanzas, http://uca.

edu/politicalscience/dadm­project/middle­eastnorth­africapersian­gulf­region/iraqkurds­1932­present/

12 Տե՛ս Iraqi Kurds (1932­present), university of central Arkanzas, http://uca.edu/politicalscience/dadm­project/middle­eastnorth­africapersian­gulf­region/iraqkurds­1932­present/:

reuters լրատ վա կան գոր ծա կա լու թյունն ու թուր քա կան որոշ աղ բյուր ներ նշում են, որ խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի կազ մում 1990­ա կան նե րին առա ­վե լա գույ նը եղել են 400 զին վոր ներ: Տե՛ս turkey withdraws peacekeepers from n. Iraq,­ turkish daily News, July 5, 2004, http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey­withdraws­peacekeepers­from­n.iraq­2004­07­05

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

28

լայ նա մասշ տաբ ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ սկ սեց իրա քյան Քուր դիս տա նում: Այս պի սով՝ միջքր դա կան քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մում հրա դա դա րը պահ պան վեց ամիս ներ շա րու­նակ` նախ քան խմու­ի ստեղ ծու մը, իսկ վեր ջի նիս ստեղ ծու մը տեղ գտավ լար վա ծու թյան սր ման պայ ման նե րում: Ար դեն 1998 թ. սեպ տեմ բե րի 17­ին Քդկ­ի ու ՔՀմ­ի միջև ԱմՆ­ի միջ նոր դու­թյամբ,ստո րագր վեց Վա շինգ տո նի հա մա ձայ նա գի րը: Այս պի սով՝ կա րե լի է փաս տել, որ 1999 թ. սկ սած՝ խա ղա ղու թյան մո նի թո­րին գի ու ժե րը լուրջ անե լիք ներ չու նե ին իրա քյան Քուր դիս տա­նում: սա կայն այդ ու ժե րը շա րու նա կում էին պաշ տո նա պես գոր­ծել թուր քի այի հրա մա նա տա րու թյան ներ քո:

Քիչ են խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի ու նե ցած դրա­կան դե րա կա տար ման մա սին պն դում նե րը, մինչ դեռ բաց թո ղում­նե րի ու նույ նիսկ հան ցանք նե րի վե րա բե րյալ պն դում նե րը բազ­մա թիվ են13: Ըստ էու թյան, խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի ուշադրու թյան կենտ րո նում գե րա զան ցա պես իրա քյան թուր քո­ման նե րի` իբրև խա ղա քար տի հզո րաց ման և Հյու սի սային իրա­քում թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյունն ապա հո վե լու հե­ռան կարն էր:

թուրք փոր ձա գետ սո ներ Չա ղափ թայի պնդ մամբ 1997 թ. ապ րի լից, այն է` իր գոր ծար կու մից սկ սած, խա ղա ղու թյան մո­նի թո րին գի ու ժե րը ծա ռայել են որ պես մի յու րա հա տուկ վե րա­պատ րաստ ման դպ րոց իրա քյան թուրք մեն նե րի հա մար, և ավե լի քան 2.000 իրա քյան թուրք մեն ներ են այդ ըն թաց քում մաս նակ ցել այդ ու ժե րի գոր ծու նե ու թյա նը՝ ծա ռա յու թյա նը զու գա հեռ ստա նա­լով մաս նա գի տա կան գի տե լիք ներ և պրո ֆե սի ո նալ ռազ մա կան ցու ցում ներ ու հրա հան գա վո րում թուր քա կան բա նա կից14: սա, բնա կան է, հե տա գա յում պետք է խո րաց ներ իրա քյան քր դե րի ու թուր քո ման նե րի միջև լար վա ծու թյու նը, ին չը չէր բխում իրա քյան թուր քո ման նե րի շա հե րից15:13 Secret: Northern Iraq: Masoud barzani in Ankara: despite Improvement in “tone”

of relations W/Got, turkish Military presence in Iraq unacceptable (January 10, 2003), http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=03ANKArA278

14 Soner cagaptay, turkmens, the Soft underbelly of the War in Northern Iraq, the Washington Institute for Near east policy, policy Watch #735, March 27, 2003, http://www.washingtoninstitute.org/policy­analysis/view/turkmens­the­soft­underbelly­of­the­war­in­northern­iraq

15 թուր քո ման որոշ գոր ծիչ ներ (մի ան գա մայն տար բեր հիմ նա վո րում նե րով) դեմ էին խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րին (խ մու­ին) իրա քյան թուր քո­ման նե րի այդ քան ակ տիվ մաս նակ ցու թյա նը: Քր դա մե տի հա մա րում ու նե ցող թուր քո ման գոր ծիչ նե րը մտա հոգ ված էին իրա քյան քր դե րի ու թուր քո ման նե­րի միջև հա րա բե րու թյուն նե րի սր ման հե ռան կա րով: Նույ նիսկ նախ կի նում

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

29

խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի մնա ցյալ մութ էջե րը հե­տա գա յում բա ցե ցին իրենք` իրա քյան քր դե րը: 2003 թ. հա կաի­րա քյան պա տե րազ մից առաջ օրա կար գում էր դր ված կոա լի ցի ոն ու ժե րի կազ մում թուր քա կան զոր քե րի Հյու սի սային իրաք ներ խու­ժե լու հար ցը: իրա քյան Քուր դիս տա նի ղե կա վա րու թյունն ու մաս­նա վո րա պես Քդկ­ն կտ րա կա նա պես դեմ էին նման հե ռան կա­րին: Այս հա մա տեքս տում իրա քյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան զոր քե րի ներ կա յու թյան խն դիրն ընդ հան րա պես և խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի խա ղա ցած դե րը մաս նա վո րա պես հայտն­վե ցին առանձ նա հա տուկ ու շադ րու թյան կենտ րո նում: 2003 թ. հուն վա րի 7­9­ը Ան կա րա այ ցե լած մա սուդ բար զա նին մատ­նան շում էր թուր քի այի հրա մա նա տա րու թյան ներ քո և Քդկ­ի ու ՔՀմ­ի միջև հրա դա դա րը վե րահս կե լու նպա տա կով ստեղծ ված խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի գոր ծո նը, որ պես օրի նակ, թե ին չու իրա քյան քր դե րը չեն ցան կա նում լրա ցու ցիչ թուր քա­կան զոր քե րի մուտքն իրա քյան Քուր դիս տան: մա սուդ բար զա­նին նշում էր. «Ես ձեզ հս տակ կա սեմ, թե ինչ է անում խմու­ն. ամեն ինչ՝ բա ցի մեր (Քդկ­ի – Վ.պ.) և ՔՀմ­ի միջև միջ նոր դու­թյու նը: Նրանք փոր ձում են մար զել և զի նել իրա քի թուր քո ման­նե րի ճա կա տին, նրանք սե փա կա նում են պատ մա կան ար տե­

թուր քա մետ դիր քո րո շում ու նե ցող գոր ծիչ ներն էին ար տա հայ տում իրենց ան­հա մա ձայ նու թյու նը: մաս նա վո րա պես իրա քի ազ գային թուրք մե նա կան կու­սակ ցու թյան նախ կին ղե կա վար և իրա քյան թուր քո ման նե րի (թուրք մեն նե րի) առա ջա տար գոր ծիչ մու զաֆ ֆեր Արս լա նը քն նա դա տեց խա ղա ղու թյան մո նի­թո րին գի ու ժե րի ստեղծ ման ծրա գի րը, որում նա խա տես վում էր նե րա ռել նաև թուր քո ման նե րին (թուրք մեն նե րին): մու զաֆ ֆեր Արս լա նը գտ նում էր, որ իրա­քի թուրք մեն նե րը չպետք է ներգ րավ վեն խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե­րին՝ տա լով հետ ևյալ հիմ նա վո րու մը. « թուրք մեն նե րի խն դիր նե րը չեն կա րող լուծ վել առանց բաղ դա դի հետ խորհր դակ ցե լու: թուրք մեն նե րի մե ծա գույն մասն ապ րում է իրա քի ներ սում (սադ դամ Հու սեյ նի վե րահս կո ղու թյան տակ գտն վող տա րածք նե րում­Վ.պ.) և ոչ թե քր դե րի կող մից վե րահսկ վող իրա քյան տա րածք նե րում: իրա քյան սահ մա նադ րու թյու նը պետք է ճա նա չի թուրք մեն­նե րին, ինչ պես դա անում է քր դե րի դեպ քում: սահ մա նադ րու թյան մեջ իրա քը նշ վում է մի այն որ պես արաբ նե րի և քր դե րի (բայց ոչ թուրք մեն նե րի) կող­մից բնա կեց ված հող: մշ տա կան լուծ ման կա րե լի է հաս նել մի այն բաղ դա­դի կա ռա վա րու թյան հետ բա նակ ցե լու մի ջո ցով: թուրք մեն նե րը չեն կա րող որ ևի ցե դե րա կա տա րում ու նե նալ քր դե րի միջև խա ղա ղու թյան հաս տատ ման գոր ծում: Տա րի նե րի ըն թաց քում հաս տատ ված իրո ղու թյուն է, որ քր դե րը եր­բեք չեն հրա ժար վի պա տե րազ մե լուց»: մի ա ժա մա նակ, մեկ նա բա նե լով թուր­քի այի` թուրք մեն նե րին ցու ցա բեր վող աջակ ցու թյան խն դիր նե րը, մու զաֆ­ֆեր Արս լա նը նշում էր. «Ազ գային շար ժու մը ո՛չ կա րող է վա ճառ վել և ո՛չ էլ գնվել: ին քը` ժո ղո վուր դը, պետք է հա մոզ ված լի նի»: Տե՛ս Saadet Oruc, peace monitoring in Northern Iraq to begin Immediately, turkish daily News (february 28,1997),­ http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=peace­monitoring­in­northern­iraq­to­begin­immediately­1997­02­28

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

30

ֆակ տեր, ներգ րավ ված են թմ րա նյու թե րի մաք սա նեն գու թյան և նույ նիսկ սպա նու թյան պատ մու թյուն նե րում, և նրանք չեն հե ռա­նում: սա դեռ այն դեպ քում, երբ նրանք ըն դա մե նը մի քա նի հա­րյուրն են: Եթե ԱմՆ­ը ստո րագ րի մի փաս տա թուղթ, որում աս վի, որ թուր քե րը պետք է հե ռա նան իրենց առա ջադ րանք ներն ամ­բող ջու թյամբ կա տա րե լուց ան մի ջա պես հե տո, մենք կա րող ենք քննար կել Հյու սի սային իրա քում (ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե­րին­Վ.պ.) թուր քի այի մաս նակ ցու թյունն աջակ ցե լու հար ցը»16:

Նախ քան 2003 թ. իրա քյան պա տե րազմն ու 2008­2009 թթ. մինչ օրս թուր քի ա–Քուր դիս տա նի ռե գի ո նալ կա ռա վա րու թյուն (այ սու հետ` ՔՌկ) հա րա բե րու թյուն նե րում տեղ գտած ան նա խա­դեպ ջեր մա ցու մը, թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյունն իրա­քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում լր ջա գույն խն դիր էր մա սուդ բար զա նու հա մար. « թուր քի ան ար դեն իսկ զոր քեր ու նի Հյու սի­սային իրա քում: դրանք տե սա նե լի են, և նրանց ներ կա յու թյունն ըն դու նե լի է: Ավե լին քան կան ըն դու նե լի չէ: Եթե որո շում կա յաց վի իրա քում թուր քա կան ռազ մա կան ներգ րավ վա ծու թյան վե րա բե­րյալ, այն կա րող է փո փո խել հան գա մանք ներն ու հա վա սա րակշ­ռու թյու նը»,— ն շում էր մա սուդ բար զա նին ու վե րա հաս տա տում. « թուր քա կան ռազ մա կան մի ջամ տու թյու նը մեզ հա մար գո յատև­ման խն դիր է: դա կն շա նա կի, որ մենք ընկ նում ենք թուր քի այի տի րա պե տու թյան տակ: Եթե մենք չկա րո ղա նանք կանգ նեց նել դրա իրա գոր ծու մը, մենք կլ քենք եր կի րը»17:

ի րա քի քր դե րը 2003 թ. հա կաի րա քյան պա տե րազ մից սկսած ու այդ պա տե րազ մից ան մի ջա պես հե տո ձգ տում էին հաս նել իրա­քյան Քուր դիս տա նից թուր քա կան զոր քե րի դուրս բեր մա նը՝ նշե լով, որ այդ ու ժե րը կա րող են լար վա ծու թյան հան գեց նել նե րի րա քյան զար գա ցում նե րում ու թուրք­քր դա կան ապա գա հա րա բե րու թյուն նե­

16 Secret: Northern Iraq: Masoud barzani in Ankara: despite Improvement in “tone” of relations W/Got, turkish Military presence in Iraq unacceptable (January 10, 2003), http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=03ANKArA278

բար զա նին գտ նում էր, որ իրենց առջև մի տագ նա պա լի խն դիր է ծա գել. « թեև թուր քե րը ցան կա նում են իրա քում լի նել իրենց սե փա կան նպա տակ­նե րի հա մար, եթե Քդկ­ն հան դես գա թուր քե րի մաս նակ ցու թյան դեմ, նրանք կմե ղադ րեն իրենց կոա լի ցի այի դեմ հան դես գա լու և պրո­սադ դա­մա կան լի նե լու մեջ, իսկ եթե Քդկ­ն ըն դու նի թուր քա կան մաս նակ ցու թյու նը, թուր քե րը կու լիս նե րի հետ ևում կաշ խա տեն ընդ դեմ Քդկ­ի, ինչ պես նրանք անում են խմու­ի շր ջա նակ նե րում»: Տե՛ս նույն տե ղում:

17 Secret: Northern Iraq: Masoud barzani in Ankara: despite Improvement in “tone” of relations W/Got, turkish Military presence in Iraq unacceptable (January 10, 2003), http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=03ANKArA278

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

31

րում18: սա կայն առա ջին հեր թին դր վում էր խա ղա ղու թյան մո նի­թո րին գի ու ժե րի գոր ծու նե ու թյու նը դա դա րեց նե լու հար ցը: թուր քա­կան մնա ցյալ ու ժե րի դուրս բեր ման կամ թուր քա կան հե նա կե տե րի ու ռազ մա կա յան նե րի փակ ման մա սին առն վազն պաշ տո նա կան մա կար դա կով որո շում ներ չէ ին կա յաց վում, իսկ քն նար կում նե րը մնում էին կու լիս նե րի հետ ևում: դա ու ներ որո շա կի պատ ճառ ներ.

ա) խմու­ն ավե լի լուրջ իրա վա կան հիմ քեր ու ներ` ի դեմս 1996 թ. Ան կա րայի հա մա ձայ նագ րի, որ տեղ ԱմՆ­ը, մեծ բրի­տա նի ան և թուր քի ան գոր ծում էին հա մա տեղ:

բ) Քա ղա քա կան տե սան կյու նից ավե լի տրա մա բա նա կան ու հիմ նա վոր ված էր միջքր դա կան քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի ավար տից շուրջ հինգ­վեց տա րի ան ց պա հան ջել իր առա քե լու­թյու նը ավար տած խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի լու ծա րու­մը, քան պա հան ջել pKK­ի գոր ծու նե ու թյու նը վե րահս կե լու նպա­տա կով ստեղծ ված թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րի ու հե տա խու­զա կան բյու րո նե րի փա կու մը, երբ pKK­ի բա զա նե րը Հյու սի սային իրա քի տա րած քում շա րու նա կում էին գոր ծել, և վեր ջի նիս սպառ­նա լի քը չե զո քաց ված չէր:

գ) խմու­ն, ըստ էու թյան, վե րած վել էր թուր քի այի հրա մա­նա տա րու թյամբ գոր ծող թուր քո մա նա կան զո րախմ բի` իրա քյան քր դե րի հա մար նե րի րա քյան սպառ նա լի քի: իսկ հետ սադ դա մյան իրա քում Քիր քու կի և մյուս վի ճե լի տա րածք նե րի առա ջին պլան մղ վե լու պայ ման նե րում թուրք­թուրք մե նա կան զո րախմ բի առ կա­յու թյու նը քր դե րի հա մար ան հա մե մատ ավե լի մեծ վտանգ էր ներ­կա յաց նում, քան թուր քա կան ռազ մա կա յան նե րի ու հե տա խու զա­կան բյու րո նե րի ներ կա յու թյու նը, քան զի վեր ջին նե րիս առաջ նա­հերթ թի րա խը pKK­ն էր:

դ) խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի լու ծար ման խն դի րը քրդե րի կող մից դիտ վում էր իբրև առա ջին քայլ, որին, ամե նայն հա­վա նա կա նու թյամբ, պետք է հետ ևեր նաև իրա քյան Քուր դիս տա նում թուր քա կան բո լոր ռազ մա կա յան ներն ու հե նա կե տե րը փա կե լու և ընդ հան րա պես թուր քա կան ռազ մա կան ներ կա յու թյու նը բա ցա ռե լու ուղ ղա կի կամ միջ նոր դա վոր ված պա հան ջը, որի ուղ ղու թյամբ լուրջ փորձ ար վեց առն վազն 2008 թ.: սա կայն հե տա գա յում, թուր քի ա­ՔՌկ հա րա բե րու թյուն նե րի ան նա խա դեպ սեր տա ցու մը ստի պեց իրա քյան քր դե րին ձեռն պահ մնալ ռազ մա կա յան նե րի, հե նա կե տե­րի ու ռազ մա կան ներ կա յու թյան խնդ րի ար ծար ծու մից:18 turkey Withdraws peacekeepers from N. Iraq, turkish daily News, July 5,

2004, http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey­withdraws­ peacekeepers­from­n.iraq­2004­07­05

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

32

ի վեր ջո 2003 թ. մայի սի 13­ին իրա քյան Քուր դիս տա նի խորհր դա րանն ըն դու նեց մի բա նաձև, որով կոչ էր ար վում լու­ծա րելու Հյու սի սային իրա քում թուր քի այի հրա մա նա տա րու թյան ներ քո գոր ծող խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը19: սա կայն ինք նին հաս կա նա լի էր, որ իրա քյան Քուր դիս տա նի իշ խա նու­թյուն ներն ան կա րող են ինք նու րույն հաս նել հի շյալ բա նաձ ևի իրա գործ մա նը, առա վել ևս, որ ու ժային ճնշ ման տար բե րակն ի սկզ բա նե բա ցառ վում էր20: սա կայն այս հար ցում իրա քյան Քուր­դիս տա նը հզո րա գույն դաշ նա կից ու ներ ի դեմս ԱմՆ­ի:

ո րո շա կի աղ բյուր նե րից ամե րի կյան կող մին հայտ նի դար ձավ, որ թուր քա կան գլ խա վոր շտա բի որոշ պաշ տո նյա ներ 2003 թ. կե­սե րին խնդ րել էին Քդկ­ին ճն շում չգոր ծադ րել խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը ցրե լու հար ցում, խոս տա նա լով, որ թուր­քի ան մի ա կող մա նի կց րի ու կլու ծա րի այդ ու ժե րը մինչև 2003 թ. վեր ջը21: ԱմՆ­ի գլ խա վոր շտա բի պե տի տե ղա կալ (մի ա ցյալ շտա­բի պե տե րի հրա մա նա տա րի տե ղա կալ` Vice chairman of the Joint chiefs of Staff­VcJcS) գե նե րալ Փի թր Փեյ սի (այդ պաշ տո նը վա­րել է 2001 թ. հոկ տեմ բե րի 1­ից մինչև 2005 թ. օգոս տո սի 12­ը) 2003 թ. դեկ տեմ բե րի սկզբ նե րին Ան կա րա կա տա րած այ ցի ըն­թաց քում թուր քա կան գլ խա վոր շտա բի պաշ տո նյա նե րը հայ տա­րա րել էին, որ խմու­ն հա ջո ղու թյուն ներ ու ձեռք բե րում ներ ու նե­ցած նա խա ձեռ նու թյուն էր, «և առա ջար կե ցին այն նե րա ռել նոր իրա քի ան վտան գու թյան կա ռույց նե րում` հա վա նա բար նոր զին­վո րագր ված նե րին վե րա պատ րաս տե լու նպա տա կով»22: ԱմՆ­ը սկզ բուն քո րեն դեմ չէր հի շյալ առա ջար կին: սա կայն թուր քի ան

19 Տե՛ս Iraqi Kurds (1932­present),­university of central Arkanzas ­ http://uca.edu/politicalscience/dadm­project/middle­eastnorth­africapersian­gulf­region/iraqkurds­1932­present/

20 մինչ էր բի լի զո րա նոց նե րի թուրք զին վոր նե րը հրա ժար վում էին մեկ նա բա նել Քուր դիս տա նի խորհր դա րա նի ըն դու նած բա նաձևն ու խոր հուրդ տա լիս դի մել պաշ տո նա կան Ան կա րային, իսկ թուր քա կան գլ խա վոր շտա բի պաշ տո նյա ներն իրենց հեր թին նշում էին, որ թուրք խա ղա ղա պահ նե րին դուրս բե րե լու որ ևի­ցե պա հանջ իրենք չեն ստա ցել, Քդկ խոս նակն այն հար ցին, թե ինչ քայ լեր կձեռ նար կեն քր դա կան իշ խա նու թյուն նե րը, եթե թուր քի ան մեր ժի հե ռա նա լու պա հան ջը, պա տաս խա նեց. « մի բան հաս տատ է, որ ոչ մի ուժ չի կի րառ վի»: daren butler, “Kurds ask turkish peacekeepers to leave north Iraq”,­ Arbil / 14 May, 2003,­ http://www.freedom­for­ocalan.com/bulletin/2003/eMay14.htm

21 Secret: Northern Iraq: calling in turks’ promise to end pMf (6 february 2004),­http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA676, Տե՛ս նաև http://wikileaks.org/cable/2004/02/04ANKArA676.html

22 Secret: Northern Iraq: calling in turks’ promise to end pMf (6 february 2004),­http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA676, Տե՛ս նաև http://wikileaks.org/cable/2004/02/04ANKArA676.html

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

33

ան վերջ հե տաձ գում էր խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի լու­ծար ման վե րա բե րյալ որոշ ման կա յա ցու մը:

2004 թ. փետր վա րի 6–ին Ան կա րա յում ԱմՆ­ի ար տա կարգ և լի ա զոր դես պան (2003–2005 թթ.) էրիկ սթի վեն էդել մա նը գե րա­զան ցա պես թուր քի այի վե րահս կո ղու թյան ներ քո գոր ծող խա­ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի վե րա բե րյալ տա լիս էր հետ ևյալ եզ րա կա ցու թյու նը.

խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը (խ մու կամ pMf), որի մի ակ նպա տակն էր իրա գոր ծել 1997 թ. Քուր դիս տա նի դե մոկ­րա տա կան կու սակ ցու թյան և Քուր դիս տա նի հայ րե նա սի րա կան մի ու թյան միջև հաս տատ ված հրա դա դա րի մո նի թո րին գը, այժմ ոչն չի նկատ մամբ էլ մո նի թո րինգ չեն իրա գոր ծում, բայց շա րու­նա կում են կա յա նել Հյու սի սային իրա քում որ պես օտար պե­տու թյան հրա մա նա տա րու թյան ներ քո գտն վող զին ված իրա քի թուրք մեն նե րի ու ասո րի նե րի ռազ մա կան ուժ, որ դուրս է cJtf­7­ի (combined Joint task force 7) հ րա մա նա տա րու թյան շղ թայից և իրա քի ան վտան գու թյան կա ռույց նե րից:

Քդկ վար չա պետ Նե չիր վան բար զա նու հուն վա րյան հայ տա­րա րու թյու նը և թուր քա կան մա մու լի ու պաշ տո նա կան շր ջա նակ­նե րի ար ձա գան քը ցույց են տա լիս, որ թուր քի այի հրա մա նա­տա րու թյան ներ քո գոր ծող խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը (խ մու կամ pMf) Հյու սի սային իրա քում շա րու նակ վում են մ նալ մի գրգ ռիչ իրո ղու թյուն, որն ավե լի եր կար ապ րեց, քան իր օգ տա­կա րու թյունն էր23:

է դել մանն առա ջար կում էր. « պե տա կան դե պար տա մեն տը` երկ կողմ, սա կայն բարձ րաս տի ճան որ ևի ցե մա կար դա կով, իր մո­տե ցում նե րի մա սին տե ղյակ պա հի թուր քե րին, պարզ դարձ նե լով, որ ամե րի կյան կա ռա վա րու թյու նը, կոա լի ցի այի ժա մա նա կա վոր իշ խա նու թյուն նե րը (the coalition provisional Authority­cpA­Վ.պ.), cJtf­7­ը (combined Joint task force 7) և իրա քի կա ռա վար ման խոր հուր դը ցան կա նում են լու ծա րել խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը, քա նի որ վեր ջի նիս առա քե լու թյունն ավարտ ված է»: « մենք պետք է այս մո տե ցու մը առաջ քա շենք հան գիստ ու հան դարտ կեր պով և հնա րա վո րու թյուն տանք թուր քե րին՝ պն դե լու, թե իրենք են մի ա կող մա նի ո րեն լու ծա րում հի շյալ ու ժե րը` վեր ջի նիս առա քե­լու թյան հա ջող ավար տից հե տո: մենք պետք է հա վաս տի աց նենք թուր քե րին, որ իրա քյան ոչ մի կողմ չի տե ղե կաց վել այս դե մար շի 23 Secret: Northern Iraq: calling in turks’ promise to end pMf (6 february 2004),­

http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA676, տե՛ս նաև http://wikileaks.org/cable/2004/02/04ANKArA676.html

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

34

մա սին, և որ այն չի իրա կա նաց վում իրա քյան որ ևի ցե կու սակ ցու­թյան (կող մի) խնդ րան քով, այլ այն պատ ճա ռով, որ խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի գոր ծու նե ու թյան ավար տը բխում է ԱմՆ­ի և իրա քի շա հե րից: Եթե մենք հս տակ չլի նենք այս կե տում, թուր քե րը կա րող են են թադ րել, որ մենք սա պա հան ջում ենք իրա քյան քր դե­րի խնդ րան քով, ին չի ար դյուն քում նախ ավե լի քիչ հա վա նա կան է, որ նրանք են թարկ վեն պա հան ջին, բա ցի այդ՝ կնյար դայ նաց նենք, որ կր կին ամե րի կյան կա ռա վա րու թյու նը իրա քյան քր դե րի կողմն է բռ նում` ընդ դեմ թուր քի այի: ... մենք կա րող ենք առա ջար կել, որ խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի առան ձին ան դամ նե րի խրա­խու սեն զին վո րագր վե լու նոր իրա քի ան վտան գու թյան կա ռույց նե­րին, և հա վաս տի աց նենք թուր քե րին, որ կոա լի ցի ան հրա պա րա­կավ կող ջու նի խմու ան դամ նե րի դի մում ներն այդ կա ռույց նե րում պաշ տոն նե րի տե ղա կալ ման հա մար»24,— նշում էր Ան կա րա յում ԱմՆ­ի ար տա կարգ և լի ա զոր դես պան էրիկ սթի վեն էդել մանն ու եզ րա կաց նում. « Քա նի որ մենք ար դեն 2004 թ. երկ րորդ ամիսն ենք մտել, ժա մա նակն է մի կողմ դնենք այս պո տեն ցի ալ գրգ ռող խն դիրն ու խնդ րենք թուր քե րին` իրենց խոստ ման հա մա ձայն, ավար տին հասց նել խմու­ն»25:

թուր քա կան կող մը, սա կայն, ձգձ գում էր գոր ծըն թա ցը: մի այն 2004 թ. hու լի սի 2­ին թուր քի այի Ագ նա խա րա րու թյու նը հայ տա­րա րեց, որ խմու­ի առա քե լու թյունն ավարտ ված է26: թուր քի այի ԱգՆ խոս նակ Նա մըք թա նը նշել էր, որ խմու­ն նպաս տել է Հյու սի սային իրա քում խա ղա ղու թյան և կա յու նու թյան պահ պան­մա նը, և որ Քդկ­ն ու ՔՀմ–ն շնոր հա կալ են այդ ու ժե րին հա ջո­ղու թյուն նե րի ու ձեռք բե րում նե րի հա մար: թա նը նաև վս տա հու­թյուն էր հայտ նում, որ այդ ու ժերն այժմ կա րող են աշ խա տան քի ան ցնել նոր իրա քի ան վտան գու թյան հա մա կար գում27:

թուր քի այի ԱգՆ­ի հի շյալ հայ տա րա րու թյու նը տեղ գտավ այն բա նից հե տո, երբ ԱմՆ­ի գլ խա վո րած կոա լի ցի ոն ու ժե րն իշ խա­24 Secret: Northern Iraq: calling in turks’ promise to end pMf (6 february 2004),­

http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA676, տե՛ս նաև http://wikileaks.org/cable/2004/02/04ANKArA676.html

25 Secret: Northern Iraq: calling in turks’ promise to end pMf (6 february 2004),­ http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA676, տե՛ս նաև http://wikileaks.org/cable/2004/02/04ANKArA676.html

26 Secret: Northern Iraq: turks Announce end of pMf – turkish pMf troops Waiting to See how We treat pMf turkmen before returning to turkey (6 Jul 2004), ­ http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA3758

27 turkey withdraws peacekeepers from n. Iraq,­ turkish daily News, July 5, 2004,­ http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey­withdraws­

peacekeepers­from­n.iraq­2004­07­05

ՎԱՀՐԱՄ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

35

նու թյու նը փո խան ցե ցին իրա քի ժա մա նա կա վոր կա ռա վա րու թյա­նը (Interim Government of Iraq): իսկ թուր քա կան զանգ վա ծային լրատ վա մի ջոց նե րը մի շարք շեշ տադ րում ներ էին կա տա րում.

Հայ տա րար վում էր, որ թուր քի ան որո շել է Հյու սի սային իրա­քից դուրս բե րել այն տեղ մնա ցած իր խա ղա ղա պահ նե րին:

Հաս տատ վում էր, որ խմու­ի լու ծա րու մից ու վեր ջի նիս թուր­քա կան ան ձնա կազ մի թուր քի ա վե րա դառ նա լուց հե տո էլ թուր­քի ան կշա րու նա կի մի քա նի հա զա րի հաս նող թուր քա կան այլ զոր քեր պա հել Հյու սի սային իրա քի տա րած քում` pKK­ի քուրդ զի­նյալ նե րի գոր ծո ղու թյուն նե րը կան խե լու նպա տա կով:

Նշ վում էր նաև, որ Ան կա րան Հյու սի սային իրա քը հա մա րում է իր ազ դե ցու թյան ոլոր տի մի մա սը, և մտա վա խու թյուն ու նի, որ հետ պա տե րազ մյան իրա քի պայ ման նե րում քր դե րը կփոր ձեն հռչա կել իրենց ան կա խու թյունն ու նոր շունչ տալ ան ջա տո ղա­կա նու թյա նը թուր քի այի քր դե րի շր ջա նում28:

Ա մե րի կյան կող մը փոր ձեց ճշ տել թուր քա կան Զլմ­նե րում հայտն ված տե ղե կատ վու թյու նը, թե խմու­ո ւմ ներգ րավ ված թուր քե րը վե րա դառ նում են թուր քի ա: սա կայն թուր քի այի ԱգՆ իրա քի վար չու թյու նը չհաս տա տեց այդ տե ղե կատ վու թյու նը, նշե­լով, որ թուր քա կան գլ խա վոր շտա բի տվյալ նե րով խմու–ի շուրջ 25 թուրք ան դամ ներ դեռ իրա քում են, և կվե րա դառ նան որո շա կի տեխ նի կա կան խն դիր նե րի կար գա վո րու մից հե տո մի այն29: թուր­քի ա յում ԱմՆ­ի ար տա կարգ ու լի ա զոր դես պա նը հան գեց հետ­ևյալ եզ րա կա ցու թյա նը. «Ակն հայ տո րեն, խմու­ո ւմ ներգրավ ված թուրք տար րե րը դի տար կում են իրա կա նաց նում` տես նե լու հա­մար, թե արդյոք մենք քայ լեր կձեռ նար կենք իրա քի ան վտան­գու թյան կա ռույց նե րում խմու–ի ան դամ նե րին աշ խա տան քի տե ղա վո րե լու նախ կի նում ար ված մեր առա ջարկ նե րի շր ջա նակ­նե րում: մեր արագ քայ լերն այս ուղ ղու թյամբ կե րաշ խա վո րեն խմու թուրք տար րե րի դուրս բե րումն ու կհան գեց նեն խմու­ի վերջ նա կան փակ մա նը»30:

խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րը պաշ տո նա պես լու ծար­

28 turkey withdraws peacekeepers from n. Iraq,­ turkish daily News, July 5, 2004,­ http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey­withdraws­ peacekeepers­from­n.iraq­2004­07­05

29 Secret: Northern Iraq: turks Announce end of pMf – turkish pMf troops Waiting to See how We treat pMf turkmen before returning to turkey (6 Jul 2004), ­ http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA3758

30 Secret: Northern Iraq: turks Announce end of pMf – turkish pMf troops Waiting to See how We treat pMf turkmen before returning to turkey (6 July 2004), ­

http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=04ANKArA3758

ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ

36

վե ց 2004 թ. հոկ տեմ բե րի 3­ին: Անձ նա կազ մը, սա կայն, լի ո վին չէր ցր վում, այլ վեր ջի նիս ան դամ նե րը պետք է ներգ րավ վե ին իրա քի ան վտան գու թյան կա ռույց նե րում31:

խ մու­ի լու ծա րու մից ու վեր ջի նիս թուր քա կան ան ձնա կազ­մի թուր քի ա վե րա դառ նա լուց հե տո էլ թուր քի ան շա րու նա կում էր մի քա նի հա զա րի հաս նող թուր քա կան այլ ռազ մա կան ու­ժեր պա հել Հյու սի սային իրա քի տա րած քում` pKK­ի քուրդ զի­նյալ նե րի գոր ծո ղու թյուն նե րը կան խե լու և իրա քյան Քուր դիս­տա նի իշ խա նու թյուն նե րին վե րահս կե լու նպա տա կով: մինչ դեռ որո շա կի փոր ձա գի տա կան շր ջա նակ ներ թյու րի մա ցա բար կամ կան խամտած ված կեր պով իրա քյան Քուր դիս տա նում տե ղա­բաշխ ված ու մինչ օրս գոր ծող թուր քա կան ռազ մա կան խմ բա վո­րում ներն ու ռազ մա կա յան նե րը նույ նաց նում էին ար դեն իսկ լու­ծար ված խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի հետ: Հի շյալ « թյու­րըմբռ նու մը» նպաս տա վոր էր թուր քա կան կող մի հա մար, քան զի խա ղա ղու թյան մո նի թո րին գի ու ժե րի գոր ծու նե ու թյու նը իրա քյան Քուր դիս տա նի տա րած քում իրա վա կան տե սան կյու նից ան հա մե­մատ ավե լի հիմ նա վոր ված էր:

31 խմու­ի լու ծար ման և վեր ջի նիս իրաք ցի ան դամ նե րի ապա գային առնչ­վող պլան նե րի մա սին տե՛ս Video: turkish peace Monitoring force transitions to Iraqi Security forces,­ http://www.dvidshub.net/video/86253/turkish­peace­monitoring­force­transitions­iraqi­security­forces#.urKnM6ut8n0

37

НА ТА ЛИЯ СЛО БО ДЯН

П РО ЕКТ « БОЛЬ ШОЙ БЛИЖ НИЙ ВОС ТОК»: А МЕ РИ КАНС КАЯ И РОС СИЙС КАЯ ВЕР СИ И

В стат ье про а на ли зи ро ва ны аме ри канс кая и рос сийс кая вер сии по ня тия « Боль шой Ближ ний Вос ток». Исс ле до ва ны ос­нов ные прин ци пы оп ре де ле ния гра ниц Боль шо го Ближ не го Вос­то ка.

The article is focused on the American and Russian versions of the notion of «Greater Middle East». The author analyses main principles for the determination of the borders The Greater Middle East.

На се год няш ний день ми ро вые ис то ри ко­по ли ти чес кие шко лы не име ют еди но го под хо да к оп ре де ле нию со дер жа ния по ня тия и гра ниц Ближ не го Вос то ка. Ис то ри ки и по ли то ло ги оп ре де ля ют гра ни цы ближ не вос точ но го ре ги о на, ссы ла ясь иск лю чи тель но на ге ог ра фи чес кий, куль тур ный, эко но ми чес кий ли бо ис то ри чес кий прин цип, что окон ча тель но ус лож ня ет кон цеп ту аль ное оп ре де ле ние дан но го по ня ти я. Со дер жа ние тер ми на «Б лиж ний Вос ток» не од нок­рат но ме ня лось и уточ ня лось в свя зи с про ис хо дя щи ми в ге о по ли­ти чес ком ланд шаф те ми ра из ме не ни я ми, а в на ши дни упо мя ну тая де фи ни ция су щест вен но рас ши ри лась, при об ре тя кон тур так зван­но го « Боль шо го Ближ не го Вос то ка». По э то му се год ня ак ту аль ным за да ни ем яв ля ет ся кор рект ный вы бор для на уч но го обо ро та по ня­тия «Б лиж ний Вос ток» ли бо « Боль шой Ближ ний Вос ток», а так же комп лекс ное исс ле до ва ние гра ниц и со дер жа ния дан но го тер ми на.

Важ ное зна че ние для по ни ма ния проб ле ма ти ки те мы име ли на­уч но­а на ли ти чес кие ра бо ты оте чест вен ных и за ру беж ных исс ле­до ва те лей, в част нос ти, Н. Ар ба то вой, Л. Ва сил ье вой, Р. Дэ ви со­

БЛИЖНИЙ ВОСТОК

38

на, К. Коппс, Е. Коп пель, С. Лу зя ни на и др. Так же ис поль зо ва лись эн цик ло пе ди чес кие сло ва ри, ис то ри чес кие и ге ог ра фи чес кие сп ра воч ни ки, офи ци аль ные ин тер нет­ре сур сы Гос де пар та мен та США и ад ми нист ра ции пре зи ден та Рос сийс кой Фе де ра ци и.

Цель стат ьи – оп ре де лить гра ни цы и со дер жа ние по ня тия « Боль шой Ближ ний Вос ток».

Тер мин Сред ний Вос ток, по сло вам анг лийс ко го уче но го К. Копп са, впер вые упот реб лен бри танс ким ге не ра лом Т. Гор до­ном в стат ье «П роб ле ма Сред не го Вос то ка» в 1900 го ду. В сво­ей ра бо те ге не рал про а на ли зи ро вал проб ле мы обо ро ны Ин ди и, а так же вли я ние Пер сии и Аф га нис та на на бе зо пас ность ре ги о на, имен но в этом кон текс те зо ну вок руг Ин ди и, ав тор оп ре де лил как Сред ний Вос ток1. Впос ледст ви и, в 1902 го ду аме ри ка нец А. Ме­хен в стат ье « Пер сидс кий за лив и меж ду на род ные от но ше ни я» исс ле дуя «т ре у голь ник» от но ше ний го су дарств,– Анг ли я, Рос сия и Гер ма ни я,– кон ку ри ро вав ших в Азии за при род ные бо гатст ва, на зы ва ет ре ги он их со пер ни чест ва Сред ним Вос то ком2.

Д. Хо гарт, анг лийс кий ар хе о лог, в сво ей ра бо те «Б лиж ний Вос ток» в сос тав дан но го ре ги о на вк лю чил Ал ба ни ю, Ма ке до­ни ю, юг Сер би и, Бол га ри ю, Гре ци ю, Еги пет, все Ос манс кие вла де ния в Ази и, вк лю чи тель но с Ара вийс ким по лу ост ро вом и дву мя тре тя ми Ира на с по ло сой пус ты ни и гор меж ду Кас­пийс ким мо рем и Ин дийс ким оке а ном3. По зи цию ар хе о ло га мож но по нять, ведь в та ких ши ро ких ге ог ра фи чес ких пре де­лах он ис кал об щие куль тур ные чер ты на ро дов, по э то му и су щест вен но рас ши рил тер ри то ри аль ные пре де лы для сво их на уч ных по ис ков.

Во вре мя Пер вой ми ро вой вой ны со бы тия на юж ном фрон те (анг ло­ф ран цузс кое про ти вос то я ние с Тур ци ей) ши ро ко ос ве ща­лись в прес се. Од на ко, наб лю да лась оп ре де лен ная пу та ни ца от­но си тель но наз ва ния ра йо на ве де ния бо е вых дейст вий. Дан ный ре ги он на зы ва ли Вос то ком, Ближ ним Вос то ком, а так же Сред ним Вос то ком, в ре зуль та те жур на листс кая ин фор ма ция но си ла ис ка­жен ный ха рак тер. В даль ней шем пу та ни ца с наз ва ни я ми ре ги о на

1 Koppes c. captain Mahan, General Gordon, and the Origins of the term Middle east / c.Koppes // Middle eastern Studies.­ 1976.­ №12.– p. 95–98

2 davison r.h. Where Is the Middle east? / r. davison // foreign Affairs.­ 1960. ­ Vol.38, №4. [Э лект рон ный до ку мент] Ре жим дос ту па: http://www.state.gov/www/about_state/history/vol_xxi/a.html (Да та об ра ще ния 21.03.2013)

3 Там же.

НАТАЛИЯ СЛОБОДЯН

39

про дол жи лась и на офи ци аль ном уров не: в 1920 г. Ко ро левс кое ге ог ра фи чес кое об щест во Ве ли кой Бри та нии ре ши ло, что Ближ­ний Вос ток – это ге ог ра фи чес кая тер ри то рия Бал кан, а Сред ний Вос ток предс тав лен тер ри то ри ей от Бос фо ра до вос точ ных гра­ниц Ин ди и4. В 1921 г. Гос сек ре тарь по де лам ко ло ний Уинс тон Чер чилль уч ре дил в Ми нис терст ве ко ло ний От дел Сред не го Вос­то ка, в обя зан нос ти ко то ро го вхо ди ло наб лю де ни е, конт роль и по иск ре ше ний в слу чае воз ник но ве ния проб лем ных си ту а ций в та ких ст ран, как Па лес ти на, Си най, Еги пет и го су дарст ва Ара­вийс ко го по лу ост ро ва5.

Во вре мя Вто рой ми ро вой вой ны в Бри та нии к сос та ву ре­ги о на Сред ний Вос ток от но си лись та кие ст ра ны, как Еги пет, Су дан, Ке ни я, Па лес ти на, Иор да ни я, Ирак, Аден, Маль та, Эфи­о пи я, Со ма ли, Эрит ре я, Ли ви я, Гре ци я, Крит и Иран6. В пос­ле во ен ный пе ри од бри танс кие пар ла мен та рии об ра ти лись к пра ви тельст ву с пред ло же ни ем ввес ти два по ня тия Ближ ний Вос ток и Сред ний Вос ток, так как рам ки тер ми на Сред ний Вос ток пос то ян но рас ши ря ют ся, что в перс пек ти ве не ук лон­но при ве дет к по те ре точ нос ти оп ре де ле ни я. Тем не ме не е, пра ви тельст во Об ъе ди нен но го Ко ро левст ва воз дер жа лось от ка ких­ли бо из ме не ний, мо ти ви руя это тем, что по ня тие Сред­ний Вос ток упот реб ля ет ся для обоз на че ния арабс ко го ми ра и не ко то рых со сед них ст ран, по то му нет пот реб нос ти на ру шать при ня тую прак ти ку. В 1946 г. бри танс кий прем ьер­ми нистр К. Этт ли ге ог ра фи чес ки оп ре де лил Сред ний Вос ток как « тер ри­то рию Егип та, Па лес ти ны, Ки ре на и ки, Си ри и, Ли ва на, Тран си­ор да ни и, Ира ка, го су дарств Ара вийс ко го по лу ост ро ва, а так­же Пер сии и Тур ци и». Уже в 1951 г. пра ви тельст во Ве ли кой Бри та нии су щест вен но рас ши ри ло гра ни цы дан но го ре ги о на, за чис ляя к не му Еги пет, Тур ци ю, Ирак, Иран, Си ри ю, Ли ван, 4 davison r.h. Where Is the Middle east? / r. davison // foreign Affairs.­ 1960.­

Vol.38, №4. [Э лект рон ный до ку мент], Ре жим дос ту па: http://www.foreignaffairs.com/articles/71575/roderic­h­davison/where­is­the­middle­east (Да та об ра ще­ния 22.03.2013), с.668.

5 foreign relations of the united States: 1964­1968, Volume XXI. Near east region. ­ department of State. ­ Washington, dc. [Э лект рон ный до ку мент] Ре жим дос­ту па: http://www.state.gov/www/about_state/history/vol_xxi/a.html (Да та об ра ще­ния 21.03.2013)

6 davison r.h. Where Is the Middle east? / r. davison // foreign Affairs.­ 1960.­ Vol.38, №4. [Э лект рон ный до ку мент], Ре жим дос ту па: http://www.foreignaffairs.com/articles/71575/roderic­h­davison/where­is­the­middle­east (Да та об ра ще­ния 22.03.2013), с. 669.

БЛИЖНИЙ ВОСТОК

40

Иор да ни ю, Из ра иль, Са у довс кую Ара ви ю, Оман, Ку вейт, Бах­рейн, Ка тар, Мас кат, Аденс кий про тек то рат и Йе мен7.

В то вре мя как в Бри та нии дли лась дис кус сия от но си тель но раз де ле ния ст ран ре ги о на на Ближ ний и Сред ний Вос ток, аме­ри канс кие кар тог ра фи чес кие из да ния изоб ра жа ли Ближ ний Вос­ток от за пад ной гра ни цы Егип та до вос точ ной гра ни цы Ира на, а Сред ний Вос ток – от за пад ной гра ни цы Аф га нис та на до вос точ­ной гра ни цы Бир мы8. Впер вые для по ли ти чес ко го ис теб лиш мен­та США проб ле ма оп ре де ле ния гра ниц Сред не го Вос то ка воз ник­ла в кон це 1950­х го дов, ког да ли ванс кий кри зис (1957­1958 гг.) и ре во лю ция в Ира ке (1958 г.) нес ли пря мую уг ро зу на ци о наль ной бе зо пас нос ти Аме ри ки. В свя зи с эти ми со бы ти я ми бы ла при ня та ре зо лю ция Конг рес са США о пре дос тав ле нии во ен ной и эко но­ми чес кой по мо щи ст ра нам Сред не го Вос то ка, в ко то рой ука за но, что дан ный ре ги он сос то ит из « Ли вии на за па де и Па кис та на на вос то ке, Тур ции на се ве ре и Ара вийс ко го по лу ост ро ва на юге», а так же к не му от но сят ся Су дан и Эфи о пи ю. Од на ко, уже в ав гус­те в 1958 г. пре зи дент Д. Эй зен ха у эр в сво ем выс туп ле нии на сес сии Ге не раль ной Ас самб леи ООН вс по ми нал лишь о Ближ нем Вос то ке, ни ра зу не упот ре бив по ня тие Сред ний Вос ток. В ито ге, Гос де пар та мент США об ъяс нил, что Ближ ний Вос ток и Сред ний Вос ток ­ это вза и мо за ме ня е мые по ня тия для обоз на че ния ре ги о­на, в сос тав ко то ро го вхо дит Еги пет, Си ри я, Из ра иль, Иор да ни я, Ли ван, Ирак, Са у довс кая Ара вия и мо нар хии Пер сидс ко го за ли­ва9.

На уч ная дис кус сия по воп ро су оп ре де ле ния гра ниц ре ги о на Ближ ний Вос ток по лу чи ла но вый тол чок к раз ви тию с ре ше ни­ем Ве ли кой Бри та нии в кон це 1960­х го дов вы вес ти войс ка из Пер сидс ко го за ли ва. Со от ветст вен но, в этот ис то ри чес кий пе­ри од осо бое зна че ние проб ле ма оп ре де ле ния гра ниц Ближ не го Вос то ка име ла для Со е ди нен ных Шта тов, ко то рые с уг луб ле ни ем сво е го вли я ния в ре ги о не ст ре ми лись рас ши рить гра ни цы сво е го вли я ни я. Та ким об ра зом, го су дарст вен ные инс ти ту ты и на уч ные шко лы США ог ром ный ре ги он от Ма рок ко до Па кис та на расс мат­

7 Там же, с. 672. 8 davison r.h. Where Is the Middle east? / r. davison // foreign Affairs. ­ 1960. ­

Vol.38, №4. [Э лект рон ный до ку мент], Ре жим дос ту па: http://www.foreignaffairs.com/articles/71575/roderic­h­davison/where­is­the­middle­east (Да та об ра ще­ния 22.03.2013), с. 673

9 Там же, с. 673.

НАТАЛИЯ СЛОБОДЯН

41

ри ва ли как еди ное це лое не толь ко в куль тур ном, но и в по ли ти­чес ком пла не10.

Важ ное зна че ние для оп ре де ле ния гра ниц ре ги о на име ла речь пре зи ден та Дж. Буш­м лад шый «С во бо да в Ира ке» (но ябрь в 2003 г.), в ко то рой гла ва Бе ло го до ма пре зен то вал прог рам му «Б лиж не вос точ ная парт нерс кая ини ци а ти ва», нап рав лен ную на де мок ра ти чес кую пе рест рой ку так зва но го « Боль шо го Ближ не го Вос то ка и Се вер ной Аф ри ки»11. Сог лас но ло ги ке офи ци аль но го Ва шинг то на, в сос тав ре ги о на вхо дят не толь ко арабс кие го су­дарст ва, но и Аф га нис тан, Иран, Па кис тан.

Та ким об ра зом, мы уве ре ны, что аме ри канс кое ви ден ье оп ре­де ле ния ре ги о на Ближ ний Вос ток не со от ветст ву ет об щеп ри ня­тым ге ог ра фи чес ким па ра мет рам, а так же про ти во ре чит ис то ри­чес ким и куль тур ным прин ци пам, выс ту пая су гу бо по ли ти чес ким тер ми ном. В ко неч ном ито ге, де фи ни ция Ближ ний Вос ток, по аме ри канс кой вер си и, от ра жа ет преж де все го еди ную по ли ти ку США ка са тель но тех го су дарств За пад ной Азии и Се вер ной Аф­ри ки, ко то рые рас по ло же ны в не пос редст вен ной бли зос ти один от дру го го и име ют жиз нен но важ ное зна че ние для Бе ло го до ма. Об те ка е мое и не точ ное тол ко ва ние гра ниц ре ги о на как в на уч­ных, так и по ли ти чес ких кру гах США преж де все го со от ветст ву ет ге ге мо нис ти чес ким це лям Ва шинг то на – зак ре пить свое вли я ние и стать бе заль тер на тив ной до ми ни ру ю щей си лой в ближ не вос­точ ном ре ги о не. По э то му, с точ ки зре ния прак ти ки, вы пол нить пос тав лен ную в цель пол ном об ъё ме впол не ре аль но в пре де лах од но го ре ги о на, в про тив ном слу чае нам но го слож нее обос но вы­вать аме ри канс ким граж да нам и ми ро во му со об щест ву не об хо ди­мость при сутст вия в нес коль ких ре ги о нах ми ра.

В пос лед ние го ды Рос сийс кая Фе де ра ци я, как единст вен ное го су дарст во, спо соб ное в сис те ме меж ду на род ных от но ше ний отк ры то и эф фек тив но кон ку ри ро вать с Со е ди нен ны ми Шта та­ми, ак цен ти ру ет свое вни ма ние на ближ не вос точ ном ре ги о не. В дан ном кон текс те важ но изу чить со дер жа ние и гра ни цы по ня­тия «Б лиж ний Вос ток» по рос сийс кой вер си и. Итак, в Кон цеп ции 10 Near eastern Affairs: countries and Other Areas [Э лект рон ный до ку мент] Ре жим

дос ту па : http://www.state.gov/p/nea/ (Да та об ра ще ния 26.03.2013)11 president G. W. bush. freedom in Iraq and Middle east. remarks at the 20th

Anniversary of the National endowment for democracy. u.S. chamber of commerce. Washington. d.c. 2003, November, 6 // [Э лект рон ный до ку­мент] Ре жим дос ту па: http://georgewbush­whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/11/20031106­2.html (Да та об ра ще ния 23.03.2013)

БЛИЖНИЙ ВОСТОК

42

внеш ней по ли ти ки Рос сии (2000 г.) и Кон цеп ции на ци о наль ной бе зо пас нос ти Рос сийс кой Фе де ра ции (2000 г.) нет чет ко го расп­ре де ле ния го су дарств на ре ги о ны Ближ не го и Сред не го Вос то ка. Сог лас но ука зан ным до ку мен там в сос тав ближ не вос точ ных го су­дарств вхо дят ст ра ны Пер сидс ко го за ли ва и Се вер ной Аф ри ки. Хо тя тер мин «С ред ний Вос ток» в обе их Кон цеп ци ях не фи гу ри­ру ет, од на ко, от ме че на важ ность раз ви тия от но ше ний с Ира ном и Аф га нис та ном для обес пе че ния бе зо пас нос ти юж ных гра ниц Росси и, а так же с Па кис та ном с цел ью не расп рост ра не ния ядер­но го ору жи я12.

По ня тие « Боль шой Ближ ний Вос ток», пред ло жен ное аме ри­канс кой на уч ной эли той, быст ро вош ло в по ли ти чес кую лек си ку рос сийс ко го ис теб лиш мен та. В ра бо те С. Лу зя ни на « Вос точ ная по ли ти ка Вла ди ми ра Пу ти на» от ме че но, что ру ко водст во Рос­сийс кой Фе де ра ции « под этим тер ми ном ус лов но расс мат ри ва ет со во куп ность та ких ре ги о нов, как Ближ ний Вос ток (И ран, Аф га­нис тан, Тур ци я), «к лас си чес кий» Ближ ний Вос ток (Си ри я, Ирак, Из ра иль, Па лес тинс кая Ав то но ми я, Иор да ни я, Ли ван, Еги пет), аре ал Пер сидс ко го за ли ва (О А Э, Са у довс кая Ара ви я, Ка тар, Бах­рейн, Оман) и ра йон Маг ри ба (Ал жир, Ту нис, Ма рок ко, Ли ви я, Мав ри та ни я)»13. Сле ду ет от ме тить, что гло баль ный ст ра те ги чес­кий ин те рес Рос сии к дан но му ре ги о ну воз рас та ет с точ ки зре ния обес пе че ния эко но ми чес кой и по ли ти чес кой бе зо пас нос ти. Как от ме ча ют рос сийс кие исс ле до ва те ли, яд ро ст ран Боль шо го Ближ­не го Вос то ка сос тав ля ют та кие ре ги о наль ные « цент ры си лы», как Са у довс кая Ара ви я, Иран, Тур ци я, Из ра иль, Еги пет и Ирак.

Е. Коп пель, ук ра инс кая ис то рик­меж ду на род ник оце ни вая рос­сийс кую и аме ри канс кую вер сии по ня тий «Б лиж ний и Сред ний Вос ток» де ла ет вы вод, что се год ня су щест ву ет столь ко ва ри ан тов оп ре де ле ний по ня ти я, сколь ко трет ьих сто рон за ин те ре со ва но при сутст во вать в дан но му ре ги о не. Так «Б лиж ний Вос ток» Со е­ди нен ных Шта тов су щест вен но от ли ча ет ся от «Б лиж не го Вос то­ка» Рос си и. По э то му, с точ ки зре ния исс ле до ва тель ни цы, «Б лиж­ний Вос ток» сто ит восп ри ни мать не толь ко как су щест ву ю щий по ли ти ко­ге ог ра фи чес кий ре ги он, но и как ин тел лек ту аль ную

12 Кон цеп ция внеш ней по ли ти ки Рос сийс кой Фе де ра ци и. [Э лект рон ный до ку­мент] Ре жим дос ту па: http://www.nationalsecurity.ru/library/00014/ (Да та об ра­ще ния 22.03.2013)

13 Лу зя нин С.Г. Вос точ ная по ли ти ка Вла ди ми ра Пу ти на. Возв ра ще ние Рос сии на « Боль шой Вос ток» (2004­2008 гг.) / С. Лу зя нин – М.: АСТ, 2007, с. 5.

НАТАЛИЯ СЛОБОДЯН

43

конст рук ци ю, ко то рая в ус та нов лен ное вре мя и при оп ре де лен­ных обс то я тельст вах обоз на ча ет прост ранст во на сты ке Ев ро пы, Азии и Аф ри ки, где ре а ли зу ет ся по ли ти ка вне ре ги о наль ных го су­дарств»14.

С лож ность оп ре де ле ния гра ниц Ближ не го Вос то ка, как це­лост но го ге о по ли ти чес ко го ре ги о на, об ъяс ня ет ся на ли чи ем на его тер ри то рии суб ре ги о нов, ко то рые од нов ре мен но выс ту па ют са мос то я тель ны ми под сис те ма ми меж ду на род ных от но ше ний и сос тав ны ми час тя ми ближ не вос точ ной ре ги о наль ной сис те мы. До пол ни тель ным ар гу мен том в поль зу дан но го ут верж де ния яв­ля ет ся ге о по ли ти чес кий под ход Н.К. Ар ба то вой, в ко то ром от ме­че но, что от дель ные суб ре ги о ны Ближ не го Вос то ка в ре зуль та те родст ва по ли ти чес ких проб лем и бли зос ти гра ниц, слов но нас ла­и ва ют ся друг на дру га и пе рек ре щи ва ют ся, по э то му од но го су­дарст во мо жет вхо дить в нес коль ко суб ре ги о нов15.

По мне нию уче но го­вос то ко ве да Л.С. Ва сил ье ва, яд ром ближ­не вос точ ной сис те мы выс ту па ют арабс кие го су дарст ва, об ъе ди­нен ные об щей ис то ри чес кой судь бой, язы ком, ре ли ги ей, куль ту­рой, и мно ги ми дру ги ми эт ни чес ки ми приз на ка ми. «Од на ко та кое са моп риз на ние не спо собст ву ет их ин тег ра ци и»16,– конс та ти ру ет Л. С. Ва сил ьев. Сог лас но ге ог ра фи чес ко му под хо ду арабс кие ст­ра ны раз де ля ют ся на три зо ны: аф ри канс ку ю, вос точ но­с ре ди­зем но морс кую и ара вийс ку ю. Од на ко, по мне нию Л.С. Ва сил ье ва, меж ду эти ми ра йо на ми нет чет ких гра ниц, раз ни ца меж ду аф ри­канс кой и сре ди зем но морс кой зо на ми не зна чи тель на. Нап ри мер, са мая боль шая арабс кая ст ра на Еги пет от но сит ся од нов ре мен но к двум зо нам, Ирак – к вос точ но­с ре ди зем но морс кой зо не, хо тя, учи ты вая « неф тя ной фак тор» и вли я ние этой ст ра ны на сис те му ре ги о наль ных от но ше ний, его мож но час тич но от нес ти и к ара­вийс ко му ре ги о ну17.

С ле ду ет от ме тить, что окон ча ние « хо лод ной вой ны» су­щест вен но транс фор ми ро ва ло ми ро вую сис те му меж ду на род­ных от но ше ний, из ме нив ге ост ра те ги чес кие па ра мет ры Ближ­14 Коп пель О.А. Близь косхід ний рег іон як чин ник вп ли ву на про це си між на­

род ної без пе ки / О. Коп пель [Э лект рон ный до ку мент] Ре жим дос ту па: http://helen­koppel.narod.ru/012.htm (Да та об ра ще ния 19.03.2013)

15 Ар ба то ва Н. К. Сре ди зем но мор ье: проб ле мы бе зо пас нос ти / Н. Ар ба то ва.– М.: На у ка, 1990.

16 Ва сил ьев Л.С. Ис то рия Вос то ка: Учеб ник в 2­х то мах. Т.2 / Л. Ва сил ьев. – М.: Выс шая шко ла, 1994, с. 158.

17 Там же.

БЛИЖНИЙ ВОСТОК

44

не го Вос то ка. Тра ди ци он но ближ не вос точ ным ре ги о ном счи­та ли тер ри то рию на за па де Азии и се ве ро­вос точ ную часть Аф ри ки, за чис ляя к не му та кие го су дарст ва как Еги пет, Су дан, Из ра иль, Иор да ни ю, Си ри ю, Ли ван, Тур ци ю, Ирак, Са у довс­кую Ара ви ю, Йе мен, Ку вейт, Ка тар, Об ъе ди нен ные Арабс кие Эми ра ты, Бах рейн, Кипр18.

Ге ог ра фи чес кий сло варь, вы дан ный в Вебс те ре в 1972 го­ду, опи сы ва ет Ближ ний Вос ток как ог ром ный ре ги он, в сос тав ко то ро го вхо дят го су дарст ва Юго­за пад ной Азии и Се ве ро­вос­точ ной Аф ри ки19. Ав то ры лон донс кой эн цик ло пе дии «Б ри та ни­ка» счи та ют, что Ближ ний Вос ток – тер ри то рия вок руг юж но го и вос точ но го бе ре гов Сре ди зем но го мо ря, то есть от Ма рок ко до Ара вийс ко го по лу ост ро ва и Ира на20. Гос де пар та мент США к ближ не вос точ ным ст ра нам от но сит го су дарст ва Се вер ной Аф­ри ки, Ле ван та, Пер сидс ко го за ли ва, кро ме Тур ци и, пос коль­ку она яв ля ет ся чле ном НА ТО, а Ми нис терст во обо ро ны США уве ре но, что та ко вы ми яв ля ют ся те ст ра ны, ко то рые под конт­роль ны Цент раль но му ко ман до ва ни ю, ­ Еги пет, Су дан, Эфи о­пи я, Джи бу ти, Ке ни я, Со ма ли, Иор да ни я, Йе мен, Ирак, Иран, го су дарст ва­ч ле ны Со ве та сот руд ни чест ва арабс ких го су дарств Пер сидс ко го за ли ва, Аф га нис тан и Па кис тан21. Со ветс кий эн­цик ло пе ди чес кий сло варь оп ре де лял Ближ ний Вос ток как « тер­ри то рию на за па де Азии и се ве ро­вос точ ной час ти Аф ри ки, на ко то рой на хо дят ся Еги пет, Су дан, Из ра иль, Иор да ни я, Си ри я, Ли ван, Тур ци я, Ирак, Са у довс кая Ара ви я, Йе мен, Ку вейт, Ка­тар, ОА Э, Бах рейн, Кипр»22.

С точ ки зре ния ав то ра, в аме ри канс кой и рос сийс кой ака де­ми чес кой на у ке наб лю да ет ся ши ро кое тол ко ва ние гра ниц ближ­не вос точ но го ре ги о на в си лу то го, что кро ме ге ог ра фи чес ких фак то ров важ ное зна че ние за ни ма ет вся со во куп ность по ли ти­ко­э ко но ми чес ких и ст ра те ги чес ких проб лем ре ги о на. Бо лее то го,

18 Ук ра инс кий со ветс кий эн цик ло пе ди чес кий сло варь [ Текст] : в 3­х то мах. ­ К.: Глав ная ре дак ция Ук ра инс кой со ветс кой эн цик ло пе ди и. Т. 1 : А­КАП СЮЛЬ: з до дат ком. – 1988, с.156.

19 Webster’s New Geographical dictionary. –london: G and c Merriam company, 1972. – 218 maps, p. 760.

20 the New encyclopedia britannica, 15­th ed. In 32 volume set. –Vol.8. –l., 1992, p. 108.

21 Wallerstein I. Geopolitics and geoculture: essays on the changing world system / I. Wallerstein. – cambridge: cambridge university press, 1992, p. 104.

22 Ук ра инс кий со ветс кий эн цик ло пе ди чес кий сло варь, с. 146.

НАТАЛИЯ СЛОБОДЯН

45

на сов ре мен ном эта пе наб лю да ет ся кон ку рент ная борь ба меж ду Со е ди нен ны ми Шта та ми и Рос сийс кой Фе де ра ций за конт роль над при род ны ми ре сур са ми, вли я ни ем на по ли ти чес кую эли ту и уп рав ле ни ем сис те мой бе зо пас нос ти ре ги о на. В рас ши ре ни ях ге­о по ли ти чес ких па ра мет ров ре ги о на оди на ко во за ин те ре со ва ны как Со е ди нен ные Шта ты, так и Рос си я, так как в кон текс те гло­баль ных уг роз бе зо пас нос ти (тер ро ризм, экст ре мизм, де фи цит энер го ре сур сов и пр.) без рас ши ре ния тол ко ва ния гра ниц ре ги о­на не воз мож но обес пе чить его ста биль ное раз ви ти е. По э то му се­год ня для клю че вых меж ду на род ных ак то ров край не важ но кон­цеп ту аль но « рас ши рить» и на уч но зак ре пить гра ни цы Ближ не го Вос то ка, при этом вво дя в на уч но­по ли ти чес кий обо рот но вую тер ми но ло гию « Боль шой Ближ ний Вос ток».

46

ԿԵՆՏ ՐՈ ՆԱ ԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵ ՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻ Ա

Ա ՂԱՎ ՆԻ ՀԱ ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

« ՆՈՐ ՄԵ ՏԱՔ ՍԻ ՃԱ ՆԱ ՊԱՐ ՀԻ ՏՆ ՏԵ ՍԱ ԿԱՆ ԳՈ ՏՈՒ» ՉԻ ՆԱ ԿԱՆ ՀԱՅԵ ՑԱ ԿԱՐ ԳԸ

Ժա մա նա կա կից աշ խար հա կար գում ու ժե ղա ցող ռե գի ո նա լիզ­մը հայտ նի չա փով կապ վում է նոր դա րաշր ջա նում նկատ վող հա­մաշ խար հային քա ղա քա կա նու թյան և տն տե սու թյան կենտ րո նա­կան­ծայ րա մա սային կա ռուց ված քի թու լաց ման հետ: Ամ րա նում են զար գաց ման մա կար դա կով և նպա տակ նե րով մի մյանց ավե լի մոտ գտն վող ոչ ա րևմ տյան երկր նե րի միջև կա պե րը: Այս ամե­նը ոչ քիչ չա փով պայ մա նա վոր վում է Չի նաս տա նի` իբրև նոր աշ խար հա կար գում ան կախ, ակ տիվ և հզոր խա ղա ցո ղի աճով, որը բազ մա կենտ րոն աշ խար հի ստեղծ ման հայե ցա կար գի ջա­տա գով նե րից է:

20­րդ դա րի առա ջին տաս նա մյա կի կե սից, երբ Չի նաս տա նը դար ձավ հա մաշ խար հային տն տե սու թյան կար ևոր խա ղա ցող, և խոսք գնաց ան գամ հա մաշ խար հային քա ղա քա կա նու թյու­նում վեր ջի նիս հնա րա վոր առաջ նոր դու թյան մա սին, պե կի նի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նում նոր առաջ նա հեր թու թյուն­ներ ուր վագծ վե ցին1: Չի նաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու­թյու նում կար ևոր վեց « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» հայե ցա կար գը, որն

1 Ми хе ев В., Роль Ки тая в гло ба ли зу ю щем ся ми ре, Перс пек ти вы, 04.09.2008. http://www.perspektivy.info/oykumena/vector/rol_kitaja_v_globalizujushhemsa_mire_2008­09­04.htm

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

47

ըստ պե կի նի ամեն ևին չի հա կադր վում գլո բա լիզ մին: խոս քը ոչ թե ազ գային զար գաց մամբ չսահ մա նա փակ վե լու, այլ սե փա­կան հզո րաց ման նպա տա կով հա մաշ խար հային թա տե րա բե մի մր ցակ ցային պայ քա րում տա րա ծաշր ջա նային հա մա գոր ծակ­ցու թյան առա վե լու թյուն ներն օգ տա գոր ծե լու նպա տա կա հար­մա րու թյան մա սին է: Ժա մա նա կա կից գլո բա լաց վող աշ խար­հա կար գում չի նա կան բաց « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» էու թյու նը Չի նաս տա նի հե տա գա խա ղաղ ներ դաշ նակ զար գաց ման և կա յուն աճի հա մար մի ջազ գային և տա րա ծաշր ջա նային բա­րեն պաստ մի ջա վայ րի ապա հո վումն է: Չի նա կան « նոր ռե գի­ո նա լիզ մի» գա ղա փա րա խո սու թյու նը են թադ րում է « չի նա կան տա րա ծաշր ջա նային կար գե րի»` այս պես կոչ ված «pan­Sinica» տա րա ծաշր ջա նային հան րույ թի ստեղ ծում այն պի սի խա ղաղ մե խա նիզմ նե րի մի ջո ցով, ինչ պի սիք են տն տե սա կան, գա ղա­փա րա կան, քա ղա քա կան և մշա կու թային ռազ մա վա րու թյան զար գա ցու մը2:

Ներ կա յումս ՉԺՀ­ի « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա քա կա նու թյան նպա տակ ներն ու մի ջոց նե րը զգա լի ո րեն ընդ լայն վել են` նե րա ռե­լով ոչ մի այն տն տե սա կան, այլև քա ղա քա կան, դի վա նա գի տա­կան, գա ղա փա րա կան և սո ցի ալ­մ շա կու թային մե խա նիզմ ներ: ՉԺՀ­ի բա րե փո խում նե րի և բա ցու թյան քա ղա քա կա նու թյան շրջա նակ նե րում մի ջազ գային և միջ տա րա ծաշր ջա նային կա պե­րի ընդ լայն մամբ և կա տա րե լա գործ մամբ իրա կա նաց վող գլո բալ ռազ մա վա րու թյան գոր ծիք նե րից մե կը բաց սահ մա նա մերձ ռե գի­ո նա լիզմն է: Վեր ջինս իրա կա նաց վում է սահ մա նա մերձ հա մա­գոր ծակ ցու թյան ձևե րի ընդ լայն ման և տա րո րոշ ման մե խա նիզմ­նե րի մի ջո ցով: սահ մա նա մերձ տա րածք նե րի զար գա ցու մը « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա քա կա նու թյան իրա կա նաց ման ան հրա­ժեշտ պայ ման է և ՉԺՀ­ի « ներ քին շր ջան նե րի» զար գաց ման ար­դյու նա վետ մի ջոց3:

Չի նաս տա նի « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա քա կա նու թյան իրա­կա նաց ման գոր ծում ար դյու նա վետ լծակ է հա մար վում « փա փուկ ու ժը», որի տակ հաս կա նում ենք խա ղա ղա սեր ար տա քին քա ղա­քա կա նու թյու նը, տն տե սա կան ալտ րո ւիզ մը, ավան դա կան և ժա­մա նա կա կից Չի նաս տա նի հոգ ևոր ու նյու թա կան մշա կու թային

2 Я ры ги на О. А, Ку чинс кая Т.Н., « Но вый ре ги о на лизм»: Со ци о куль тур ные Прак ти ки Ки та я, За бай кальс кий Го су дарст вен ный Уни вер си тет (Заб ГУ), Чи­та, Рос си я, 2013, с. 1. http://www.scienceforum.ru/2013/pdf/5047.pdf

3 Նույն տե ղում, էջ 2:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

48

ար ժեք ներն ու գրավ չու թյու նը4: գոր ծի դնե լով « փա փուկ ու ժի» բո լոր մատ չե լի գոր ծիք նե րը՝ ՉԺՀ­ը « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա­քա կա նու թյուն է իրա կա նաց նում ինչ պես տա րա ծաշր ջա նային ու ազ գային, այն պես էլ գլո բալ մա կար դակ նե րում:

Չի նաս տա նի « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա քա կա նու թյու նը չի­նա կան « սո ցի ալ­մ շա կու թային տա րա ծու թյու նում» են թադ րում է « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» ազ դե ցու թյան տակ չի նա կան տա րա ծաշր­ջա նի երկր նե րում սո ցի ալ­մ շա կու թային ին տեգ րա ցի այի կտ րուկ աճ և ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո սյան երկր նե րի ին տեգր մա նը նպաս տող « նոր ռե գի ո նա լիզ մի», ինչ պես նաև տա րա ծաշր ջա­նային ինք նա գի տակ ցու թյան և տա րա ծաշր ջա նային ինք նու թյան ձևա վոր մանն ու կա յաց մա նը նպաս տող « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» աճ: սա հատ կա պես վե րա բեր ում է Ար ևե լյան Ասի ային, որ տեղ ձևա­վոր վում է չի նա կան տա րա ծաշր ջա նին պատ կա նե լու թյան գի տակ­ցու թյու նը5:

Չի նա կան « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա քա կա նու թյու նը հա վա­սա րա պես առնչ վում է պե կի նի եվ րա սի ա կան քա ղա քա կա նու­թյա նը, որը վեր ջին շր ջա նում ակ տի վա ցել է հատ կա պես Ռու սաս­տա նի հո վա նա վո րու թյամբ կամ մաս նակ ցու թյամբ իրա կա նաց վող եվ րա սի ա կան ին տեգ րա ցի ոն գոր ծըն թաց նե րի ֆո նի վրա: խոս քը գնում է Ան կախ պե տու թյուն նե րի Հա մա գոր ծակ ցու թյան (Ա պՀ), Եվ րա սի ա կան տն տե սա կան ըն կե րակ ցու թյան (Ев рА зЭС), Ռու­սաս տա նի, Ղա զախս տա նի և բե լա ռու սի այի միջև մաք սային մի­ու թյան (ТС), տա րա ծաշր ջա նային տն տե սա կան ին տեգ րա ցի այի մաս նա կից նե րի կազ մի ընդ լայն ման, օրի նակ` Տա ջիկս տա նի և Ղր­ղզս տա նի հաշ վին, իսկ ար դյուն քում` մի աս նա կան տն տե սա կան տա րա ծու թյան (Е ЭП) և Եվ րա սի ա կան մի ու թյան (Е АС) ստեղծ ման ծրագ րե րի մա սին6: Նշենք, որ Եվ րա սի ա կան մի ու թյու նը թերևս հետ խորհր դային տա րած քում Ռու սաս տա նի ամե նա լայ նա ծա վալ վե րա մի ա վոր ման ծրա գիրն է խսՀմ­ի փլու զու մից հե տո7:

Չին փոր ձա գետ նե րի կար ծի քով` Եվ րա սի ա կան մի ու թյան գա ­

4 Кли ен тов М. А., Ку чинс кая Т. Н., « Мяг кая си ла» ки тайс ко го « но во го ре ги о на­лиз ма» в со ци о куль тур ном прост ранст ве ми ра, Ус пе хи сов ре мен но го ес тест­воз на ни я, № 5, 2012, с. 125. http://www.rae.ru/use/pdf/2012/5/176.pdf

5 Նույն տեղում, էջ 125.6 Па ра мо нов В., Ев ра зийс кая ин тег ра ция и Ки тай: вир ту аль ный экс перт ный

фо рум, Часть 1, Цент раль ная Ев ра зи я, 23.11.2011. http://www.ceasia.ru/forum/evraziyskaya­integratsiya­i­kitay­virtualniy­ekspertniy­forum.­chast­1.html

7 Маль цев А. Е., Осо бен нос ти По ли ти ки КНР в Цент раль ной Азии в оцен ках рос сийс ких и за пад ных уче ных, Срав ни тель ная по ли ти ка и ге о по ли ти ка, 4 (10), 2012, с. 27. http://mgimo.ru/files2/z05_2013/maltzev.pdf

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

49

ղա փա րը կամ ին տեգ րա ցի ոն հայե ցա կար գը Ռու սաս տանն առաջ է քա շում ԱպՀ­ի տա րած քում իր աշ խար հա քա ղա քա կան առա­վե լու թյունն ամ րապն դե լու, Ատ լան տյան օվ կի ա նո սի արևմտյան հատ վա ծում իր ռազ մա վա րա կան ազ դե ցու թյու նը մե ծաց նե լու, ինչ պես նաև ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո սյան տն տե սա կան հա­մա կարգ մտ նե լու գոր ծըն թացն արա գաց նե լու նպա տա կով: մի­ու թյանն առա ջին հեր թին մաս նակ ցե լու են հրա վիր վում ԱպՀ­ի երկր նե րը: Ըստ չին փոր ձա գետ նե րի` ն ման ին տեգ րա ցի այի նպա­տակն ազ դե ցիկ ու ժի ստեղ ծումն է, որը նոր աշ խար հա կար գում տն տե սա կան և քա ղա քա կան ան կախ խա ղա ցող կդառ նա` վե­րած վե լով եվ րա սի ա կան հզոր տե րու թյան: թեև մի ու թյու նը պետք է կրի տն տե սա կան բնույթ, սա կայն հե տա գա յում այն կա րող է վե րած վել ինչ պես քա ղա քա կան, այն պես էլ ռազ մա կան ու ժի8:

Այս տեղ հարց է ծա գում, թե որ քա նով են հետ խորհր դային տա րած քի ին տեգ րա ցի ոն գոր ծըն թաց նե րը հա մա պա տաս խա­նում կամ հա կա սում Չի նաս տա նի « նոր ռե գի ո նա լիզ մի» քա ղա­քա կա նու թյա նը, հատ կա պես նրա տն տե սա կան բաղ կա ցուց չին: Եվ ընդ հան րա պես, դրանք հա մա տե ղե լի են հա մար վում, թե` ոչ: խոս քը ԱպՀ­ի երկր նե րի, առա ջին հեր թին կենտ րո նա կան Ասի­այի երկր նե րի մա սին է, որ տեղ Չի նաս տա նի ներ կա յու թյու նը, հատ կա պես տն տե սա կան ոլոր տում, վեր ջին տա սը տա րի նե րին խիստ մե ծա ցել է: Նման պայ ման նե րում ան հա վա նա կան է թվում տա րա ծաշր ջա նում չի նա կան գոր ծո նի ան տես ման գնով ցան կա­ցած խո շոր կամ մի ջին « մի ջո ցա ռում նե րի», հատ կա պես նման լայ նա ծա վալ ին տեգ րա ցի ոն գոր ծըն թաց նե րի ծրագ րա վո րում և իրա կա նա ցում9: Հարկ է նկա տել, որ չի նա կան գոր ծո նի հետ հաշ վի չնս տել չեն կա րող ոչ մի այն ԱպՀ­ի երկր նե րում, այլև ողջ հա մաշ խար հային տն տե սու թյու նում և քա ղա քա կա նու թյու նում10:

Ն շենք, որ խսՀմ­ի փ լու զու մից հե տո՝ 1991­1992 թթ. ժա մա նա­կա հատ վա ծում, ՉԺՀ­ն ԱպՀ­ի բո լոր երկր նե րի հետ հաս տա տել է պաշ տո նա կան դի վա նա գի տա կան հա րա բե րու թյուն ներ և վեր­ջին նե րիս նկատ մամբ հե տա մուտ է եղել դեն սի աո պի նի « ժա­ռան գած» հա վա սա րակշռ ված և զուսպ դիր քո րոշ մա նը` մի ա ժա­մա նակ ԱպՀ­ի երկր նե րի նկատ մամբ բազ մա վեկ տոր քա ղա քա­8 Ли Син, Ки тай с одоб ре ни ем смот рит на пла ны Рос сии по соз да нию Ев ра зийс­

ко го со ю за, Га зе та Ху ань цю ши ба о, Ки тай, 05.07.2013. http://www.inosmi.ru/russia/20130705/210678606.html

9 Па ра мо нов В., նշվ. աշխ., էջ 1:10 Ки тай без раз ли чен к ин тег ра ции со ст ра на ми СНГ, Ре ги он.Kg, 21.12.2011. http://

www.region.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=373:2011­12­21­09­26­59&catid=4:politika&Itemid=5

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

50

կա նու թյուն իրա կա նաց նե լով11: Չի նաս տա նի հա մար ԱպՀ­ն ու նի կեն սա կան կար ևո րու թյուն և ռազ մա վա րա կան նշա նա կու թյուն: ԱպՀ­ի երկր նե րի հետ բա րիդ րա ցի ա կան հա րա բե րու թյուն նե րի զար գա ցու մը և հա մա գոր ծակ ցու թյու նը կար ևոր դեր են խա ղում Չի նաս տա նի հյու սիսար ևե լյան և հյու սիսա րևմ տյան սահ ման նե րի ան վտան գու թյան պահ պան ման, սահ մա նային խն դիր նե րի կար­գա վոր ման գոր ծում, այ սինքն` Հյու սիսար ևե լյան* և կենտ րո նա­կան Ասի այի** կա յու նու թյան ապա հով ման հա մար, ինչ պես նաև գլո բալ ռազ մա վա րա կան հա վա սա րակշ ռու թյան պաշտ պա նու­թյան և Չի նաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կան ազ դե ցու թյան մե­ծաց ման գոր ծում: ԱպՀ­ի աշ խար հագ րա կան առա վե լու թյուն նե րի շնոր հիվ ԱպՀ­ը Չի նաս տա նի հա մար հս կա յա կան հնա րա վո րու­թյուն ներ է ներ կա յաց նում. այն ահ ռե լի ար տա հան ման շու կա է ՉԺՀ­ի տն տե սու թյան հա մար: ԱպՀ­ի երկր նե րի մի մա սը՝ մաս նա­վո րա պես Ռու սաս տա նը, կենտ րո նա կան Ասի այի և կաս պից ծո­վի երկր նե րը, Չի նաս տա նին էներ գա կիր նե րի ներկրման աղբյուր­նե րի տա րո րոշ ման հնա րա վո րու թյուն են ըն ձե ռում: ԱպՀ­ն մնում է հա մաշ խար հային տրանս պոր տային կար ևոր ու ղի նե րից մե կը և եվ րո պա կան շու կա չի նա կան ապ րանք նե րի ար տա հան ման տրանս պոր տային մի ջանցք նե րից ամե նա հար մա րա վե տը***: իր աշ խար հագ րա կան դիր քի առանձ նա հատ կու թյուն նե րի շնոր հիվ ԱպՀ­ն Եվ րո պայի և ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո սյան տա րա­ծաշր ջա նի միջև աշ խար հա քա ղա քա կան կա պե րի զար գաց ման կար ևո րա գույն մի ջանցք է հա մար վում12:

11 Мок рец кий А. Ч., От но ше ния КНР И СНГ: Но вые го ри зон ты раз ви ти я, Ки­тай в ми ро вой и ре ги о наль ной по ли ти ке. Ис то рия и сов ре мен ность, Вып. XVII, ИДВ РАН, М., 2012, стр. 164. http://www.ifes­ras.ru/attaches/books__texts/kitmir3_08_2.pdf

* սա ռը պա տե րազ մի ավար տից հե տո կո րե ա կան թե րակղ զում մի ջու կային խն դիր նե րը, ամե րի կա ճա պո նա կան ան վտան գու թյան վե րա բե րյալ պայ մա­նագ րի վե րա նա յու մը, չին­ճա պո նա կան հա րա բե րու թյուն նե րում ան կա յու նու­թյու նը և այլն վկա յում են Հյու սիսար ևե լյան Ասի ա յում ան վտան գու թյան ոլոր­տում իրադ րու թյան բար դաց ման մա սին:

** կենտ րո նա կան Ասի ա յում վտան գա վոր են մնում « չա րի քի երեք ու ժե րը»` մի ջազ գային ահա բեկ չու թյու նը, էթ նիկ ան ջա տո ղա կա նու թյու նը, կրո նա կան ծայ րա հե ղա կա նու թյու նը:

*** ԱպՀ­ի երկր նե րը տնօ րի նում են տրանս պոր տային բա վա կա նին զար գա­ցած հա մա կար գե րի` նե րա ռյալ եր կա թու ղային, ավ տո մո բի լային, գե տային, ծո վային, խո ղո վա կա շա րային, օդային մի ջոց նե րի, որոնց շար քում եր կա­թու ղայի նը հիմ նա կանն է:

12 Ван Шу цунь и Вань Чин сун, СНГ и сов ре мен ная по ли ти ка Ки та я, Сво бод ная мысль, №3, Ап рель 2013, 2013. http://svom.info/entry/245­sng­i­sovremennaya­politika­kitaya/

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

51

Ռուս փոր ձա գետ նե րի կար ծի քով` պաշ տո նա կան պե կի նը նախ­կի նում ԱպՀ­ի երկր նե րի հետ հա րա բե րու թյուն նե րում հեն վում էր երկ կող մա նի տն տե սա կան հա րա բե րու թյուն նե րի վրա: Չմի ջամտե­լով այդ երկր նե րի ներ քին գոր ծե րին՝ չի նա կան կող մը հետ ևո ղա­կա նո րեն իր գիծն էր առաջ մղում` վեր նա խա վի հետ կա մուրջ ներ կա ռու ցե լով և իր գոր ծըն կեր նե րի ար տա քին քա ղա քա կան կողմ­նո րո շում նե րից ան կախ (ռու սա մետ, ամե րի կա մետ, եվ րո պա մետ) սե փա կան տն տե սա կան շա հերն առաջ տա նե լով: Այդ սկզ բուն քով Չի նաս տանն աշ խա տում էր ոչ մի այն հար ևան շՀկ­ի ան դամ­ե­րկր նե րի հետ, այլև բե լա ռու սի այի, մոլ դո վայի և ուկ րաի նայի հետ` վեր ջին նե րիս պար բե րա բար տն տե սա կան օգ նու թյուն տրա մադ րե­լով և հա մա գոր ծակ ցու թյան պայ մա նագ րեր կն քե լով: որոշ կար ծիք­նե րի հա մա ձայն` Ռու սաս տա նի հետ հա րա բե րու թյուն նե րի լար վա­ծու թյան դեպ քում Չի նաս տա նը կա րող է ԱպՀ­ի երկր նե րի հա մար աս տի ճա նա բար վե րած վել մոսկ վայի այընտ րան քի, թեև պե կի նը պաշ տո նա պես իրեն « հե ռու է պա հում» նման մտ քից13:

պե կի նի եվ րա սի ա կան ռազ մա վա րու թյան կար ևոր բաղ կա ցու­ցիչ նե րից է ՉԺՀ­ի քա ղա քա կա նու թյու նը կենտ րո նա կան Ասի ա­յում: Այն ընդ գր կում է այն պի սի ոլորտ ներ, ինչ պի սիք են չին­ռու­սա կան և չին­մի ջի նա սի ա կան հա րա բե րու թյուն նե րը, Եվ րա սի այի ներ սում ՉԺՀ­ի էներ գե տիկ և հե ռա հա ղոր դակ ցային նա խագ ծե րը, պե կի նի մաս նակ ցու թյու նը շՀկ­ին, ան վտան գու թյան ու ահա­բեկ չու թյան դեմ պայ քա րի հիմ նախն դիր նե րը և այլն14: Նշենք, որ շՀկ­ի ստեղ ծու մը պե կի նի հա մար ռազ մա վա րա կան ու ղի հար­թեց դե պի կԱ` տա րա ծաշր ջա նի երկր նե րի գոր ծե րին մաս նակ ցու­թյան և բազ մա կող մա նի կա պե րի հաս տատ ման հիմք ծա ռայե լով: շՀկ­ի ստեղ ծու մը են թադ րում էր նաև Ռու սաս տա նի և Չի նաս տա­նի միջև ռազ մա վա րա կան փոխ զիջ ման կա յա ցում և փախ գոր ծակ­ցու թյան զար գա ցում, կԱ­ո ւմ ռազ մա վա րա կան հա վա սա րակշ ռու­թյան հաս տա տում և փո խա դարձ շա հե րի ճա նա չում15:

Չին փոր ձա գետ նե րի կար ծի քով` Եվ րա սի ա կան մի ու թյան ստեղ­ծու մը Չի նաս տա նի արևմ տյան շր ջան նե րի ան վտան գու թյան և կա­յու նու թյան հա մար կար ևո րա գույն նշա նա կու թյուն ունի16: Վեր ջին 13 Ки тай без раз ли чен к ин тег ра ции со ст ра на ми СНГ, նշվ. աշխ., էջ 1: 14 Ла у му лин М. Т., Цент раль ная Азия в за ру беж ной по ли то ло гии и ми ро вой ге о­

по ли ти ке, Цент раль ная Азия в XXI сто ле ти и, Том V, КИ СИ при Пре зи ден те РК, Ал ма ты, 2009, стр. 156. http://www.kisi.kz/img/docs/4587.pdf

15 Նույն տե ղում., էջ 158: 16 Ли Син, Ки тай с одоб ре ни ем смот рит на пла ны Рос сии по соз да нию Ев ра зийс­

ко го со ю за, Га зе та Ху ань цю ши ба о, Ки тай, 05.07.2013. http://www.inosmi.ru/russia/20130705/210678606.html

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

52

շր ջա նում պե կի նին խիստ մտա հո գում է նաև մԱ­ից կենտ րո նա­կան Ասի ա (կԱ) և Ար ևե լյան թուր քես տան իս լա մա կան ծայ րա հե­ղա կա նու թյան ալի քի տա րած ման հնա րա վո րու թյու նը, որը կա րող է լուրջ սպառ նա լիք ներ կա յաց նել ոչ մի այն ՉԺՀ­ի ան վտան գու թյա նը` վեր ջի նիս արևմ տյան սահ մա նի եր կայն քով, այլև Հա րա վային Ասի­այի խա ղա ղու թյանն ու կա յու նու թյա նը17: թերևս այդ պատ ճա ռով պե կի նը խս տաց րեց իր վե րահս կո ղու թյու նը Չի նաս տա նի սին ծյան­ույ ղու րա կան ինք նա վար մար զի նկատ մամբ, որ տեղ բնակ վում են մոտ 22 մլն սուն նի մու սուլ ման, նե րա ռյալ 10 մլն ույ ղուր, որոնց մեջ, ան շուշտ, քիչ չեն իս լա միստ ար մա տա կան նե րը: մԱ­ո ւմ և կԱ­ո ւմ ար մա տա կա նու թյան և ծայ րա հե ղա կա նու թյան աճի ֆո նի վրա պե­կի նը ձգ տում է կան խելու և սահ մա նա փա կելու չին մու սուլ ման նե րի, գլ խա վո րա պես ույ ղուր ան ջա տո ղա կան նե րի ակ տի վու թյան հնա­րա վոր դրս ևո րում նե րը18: ու շագ րավն այն է, որ 2013 թ. սեպ տեմ­բե րի սկզ բին Աս տա նա յում շՀկ­ի գա գաթ նա ժո ղո վին Չի նաս տա նի նա խա գահ սի Ծին պի նը ոչ մի այն աջակ ցու թյուն ցու ցա բե րեց սի րի­այի քի մի ա կան զեն քի ոչն չաց ման վե րա բե րյալ Ռու սաս տա նի ներ­կա յաց րած ծրագ րին, այլև շՀկ­ի ան դամ նե րի ու շադ րու թյու նը Աֆ­ղանս տա նից սևե ռեց սի րի այի հիմ նախնդ րի վրա: սա գնա հատ վեց իբրև ՆԱ ՏՕ­ի ավան դա կան պա տաս խա նատ վու թյան տի րույ թում ԱմՆ­ի և ՆԱ ՏՕ­ի ան վտան գու թյան գոր ծառ նու թյուն նե րին հա կա­կշիռ ստեղ ծե լու փորձ: Նշենք, որ չին զին վո րա կան փոր ձա գետ նե­րը 2012 թվից շՀկ­ը սկ սել են ան վա նել «ար ևե լյան ՆԱ ՏՕ»` վեր­ջի նիս մե ղադ րե լով Աֆ ղանս տա նում ու լի բի ա յում տի րող « քաո սի և ան կա յու նու թյան» մեջ: Ավե լին, չին փոր ձա գետ նե րի հա մա ձայն` Չի նաս տանն ու Ռու սաս տանն իբրև ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո­սյան երկր ներ, պետք է ընդ լայ նեն շՀկ­ի ման դա տը նշյալ տա րա­ծաշրջա նում` սահ մա նա փա կե լով ՆԱ ՏՕ­ի ընդ լայ նումն իբրև «աշ­խար հի ան վտան գու թյան կենտ րո նի»19:

ինչ վե րա բեր ում է կենտ րո նա կան Ասի ա յում չի նա կան քա ղա­քա կա նու թյան ազ դե ցու թյան աճին և Եվ րա սի ա կան մի ու թյան

17 Mordechai chaziza, the Arab Spring: Implications for chinese policy, the Global research in International Affairs (GlOrIA) center, 04.08.2013, p. 73. http://www.gloria­center.org/2013/08/the­arab­spring­implications­for­china­policy/

18 Shichor Yitzhak, Storm in a (Jasmine) teacup: china’s response to the Middle east upheavals, paper prepared for the German Marshal fund’s china forum, Stockholm, 09.06.2011, p. 3. http://www.academia.edu/3695433/Scf_9_paper_Series_­_Yitzhak_Shichor_­_Storm_in_a_Jasmine_teacup

19 Jacob Zenn, china and the ScO: dead Wood but a Good platform, china brief, Vol.: 13, Issue: 20, the Jamestown foundation, 10.10.2013, p. 9. http://www.jamestown.org/uploads/media/china_brief_Vol_13_Issue_14.pdf

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

53

ձևա վոր ման վրա դրա հնա րա վոր հետ ևանք նե րին, ապա այս հար ցում ռու սա կան և մի ջի նա սի ա կան փոր ձա գի տա կան շրջա­նակ նե րը դեռևս 2011 թ. դրու թյամբ տա րա կար ծիք էին: գե րիշ­խող տե սա կե տի հա մա ձայն` Չի նաս տա նը հան դես էր գա լիս տա րա ծաշր ջա նում տն տե սա կան առա ջա տա րի դե րում, որի դիր­քե րը մի այն պետք է ամ րապնդ վե ին: Եվ րա սի ա կան մի ու թյան հե ռան կար ներն այդ առու մով մի ան շա նակ չէ ին գնա հատ վում. մի կող մից՝ նշ վում էր, որ այդ նա խա ձեռ նու թյու նը տե սա կա նո­րեն ի վի ճա կի է ամ րապն դելու տա րա ծաշր ջա նում Ռու սաս տա նի դիր քե րը, մյուս կող մից` Չի նաս տա նի հետ Ռու սաս տա նի և կԱ­ի երկր նե րի տն տե սա կան ակ տիվ հա րա բե րու թյուն նե րի ձևա վոր­ման պայ ման նե րում վեր ջին նե րիս վե րա պահ վում էր չի նա կան տն տե սու թյան հում քային կցոր դի վե րած վե լու հե ռան կա րը20: Նշենք, որ ռուս փոր ձա գետ նե րի կար ծի քով` Չի նաս տա նի հա մար կԱ­ն մա տա կա րար ման նոր շու կա, հում քի աղ բյուր և տա րան­ցիկ « մի ջանցք» է Չի նաս տա նի և նրա հե տամ նաց շր ջան նե րի, հատ կա պես սին ծյա նի զար գաց ման հա մար: Այն եղել է և կմ նա իբրև ռազ մա վա րա կան « թի կունք»` պայ մա նա վոր ված Արև մուտ­քի և Ար ևե լյան Ասի այի հար ևան երկր նե րի հետ պե կի նի բարդ հա րա բե րու թյուն նե րով21:

Ներ կա յումս, երբ ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո սյան տա րա ծա շր­ջա նում` ՉԺՀ­ի ար ևե լյան ջրային սահ ման նե րում, իրադ րու թյունը գնա լով լար վում է, ՉԺՀ­ի ար մուտ քում` եվ րա սի ա կան թի կուն քում, տե ղի ու նե ցող գոր ծըն թաց նե րը պե կի նի հա մար ավե լի մեծ կար­ևո րու թյուն են ստա նում22: խն դիրն այն է, որ 2012 թ. հուն վա րին բա րաք Օբա ման պեն տա գո նում հան րու թյան ու շադ րու թյա նը ներ կա յաց րեց ԱմՆ­ի ռազ մա կան նոր ռազ մա վա րու թյու նը, որը ծրագրում էր Ատ լան տյան տա րա ծաշր ջա նի խն դիր նե րից ու շադ­րու թյու նը տե ղա փո խել ասի ա կան­խա ղա ղօվ կի ա նո սյան տա րա­ծաշր ջան: պե կի նում այն չի դի տարկ վում այլ կերպ, քան ԱմՆ­ի հա մար ռազ մա վա րա կան նշա նա կու թյամբ տա րա ծաշր ջա նում ՉԺՀ­ի ազ դե ցու թյան աճը կա սեց նե լուն ուղղ ված քայլ: ուս տի ԱմՆ­ի և ՉԺՀ­ի միջև աճող հա կա սու թյուն նե րը բա րեն պաստ հող են ստեղ ծում ապա գա Եվ րա սի ա կան մի ու թյան հետ ՉԺՀ­ի դրա­կան կա ռու ցո ղա կան հա րա բե րու թյուն նե րի զար գաց ման հա մար:

20 Маль цев А. Е., նշվ. աշխ., էջ 27:21 П ро ти во ре чия ев ра зийст ва Рос сии и ки тайс кой экс пан си и, Воп ро сик,

16.10.2013. http://voprosik.net/protivorechiya­evrazijstva­rossii­i­kitajskoj­ekspansii/ 22 Ли Син, նշվ. աշխ., էջ 1:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

54

ԱմՆ­ի «ագ րե սիվ վար քա գի ծը» մե ծաց նում է Չի նաս տա նի հա մար Եվ րա սի ա կան մի ու թյու նը ձևա վո րող և աշ խար հա քա ղա քա կան հար մա րա վետ դիր քեր զբա ղեց նող հու սա լի աշ խար հա քա ղա քա­կան դաշ նա կից նե րի ձեռք բեր ման կար ևո րու թյու նը23:

Փաս տո րեն Եվ րա սի ան յու րա հա տուկ մայր ցա մա քային թի­կունք է հա մար վում Չի նաս տա նի հա մար ասի ա կան­խա ղա ղօվ­կի ա նո սյան տա րա ծաշր ջա նում ԱմՆ­ի հետ « մարտն չե լու» հե­ռան կա րի դեպ քում: իսկ Եվ րա սի ա կան մի ու թյան կա յու նու թյունն ու բար գա վա ճու մը Չի նաս տա նի հա մար դառ նում է հա մաշ խար­հային տի րա պե տու թյան հա մար մղ վող պայ քա րի կար ևո րա գույն գոր ծոն: ԱմՆ­ի հետ հա րա բե րու թյուն նե րում լար վա ծու թյան աճի և ավան դա կան էներ գե տիկ աղ բյուր նե րից առա քում նե րի ապա­հով մանն ուղղ ված ռիս կե րի դեպ քում Չի նաս տա նը կա րող է ապա վի նել Եվ րա սի ա կան մի ու թյու նից էներ գե տիկ պա շար նե րի կտ րուկ ավա լաց մա նը24:

Քա նի որ ռազ մա կան հզո րու թյու նը Չի նաս տա նի թույլ կողմն է, իսկ զար գա ցող տն տե սու թյու նը` հզոր, ուս տի Չի նաս տա նի հա­մար նպա տա կա հար մար է « զար գաց նել իր առա վե լու թյուն նե րը և նվա զա գույ նի հասց նել թե րի կող մե րը». նախ` Արև մուտ քում ամ րապն դել և կար գի բե րել ցա մա քային սահ ման նե րը, ապա` Ար ևել քում հե նա րան և երաշ խիք ներ ստեղ ծել ցա մա քային և ծո­վային ու ժեղ գեր տե րու թյուն դառ նա լու հա մար25:

Սի Ծին պի նի « Մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո­տու» ստեղծ ման հայե ցա կարգը

Վեր ջին ամիս նե րին չի նա կան մա մու լում հան դի պում ենք մի շարք հրա պա րա կում նե րի, որոնց հա մա ձայն Եվ րա սի ա կան մի ու­թյան ստեղծ ման մոսկ վայի ռազ մա վա րու թյա նը և Վա շինգ տո նի «Նոր մե տաք սի ճա նա պարհ» նա խագ ծին պե կի նը հա կադ րում է իր սե փա կան եվ րա սի ա կան ռազ մա վա րու թյու նը:

խոս քը վերաբերում է սույն թվի հոկ տեմ բե րին ՉԺՀ­ի կոմ կու­սի պաշ տո նա կան մարմ նի հրա տա րա կած «Ինչ պի սի տար բե րու­թյուն ներ կան Կենտ րո նա կան Ասի ա յում Չի նաս տա նի, ԱՄՆ­ի և Ռու սաս տա նի ռազ մա վա րու թյուն նե րում» և « Մե տաք սի ճա նա­23 Ки зи ма Сер гей, Роль Ки тая в раз ви тии Ев ра зийс ко го Со ю за, Ев ра зийс кая ин­

тег ра ци я: Эко но ми ка, Пра во, По ли ти ка, Меж ду на род ный на уч но­а на ли ти чес­кий жур нал, № 12, Меж пар ла ментс кая Ас самб лея Ев ра зийс ко го эко но ми чес­ко го со об щест ва, 2012, с. 193­194. http://www.evrazes.spb.ru/files/Issue_12.pdf

24 Նույն տե ղում, էջ 195­196: 25 Ли Син, նշվ. աշխ., էջ 1:

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

55

պար հի տն տե սա կան գո տի. ինչ պի սի՞ մր ցակ ցային առա վե լու­թյուն նե րով է օժտ ված Չի նաս տա նը Կենտ րո նա կան Ասի ա յում» վեր նագ րե րով` Եվ րա սի ա կան մի ու թյան քն նա դա տու թյամբ և « մե տաք սի ճա նա պար հի» չի նա կան նա խագ ծի առա վե լու թյան նկա րագ րու թյամբ հոդ ված նե րին: Վեր ջին նե րիս հա մա ձայն` պե­կի նը թեև դեռևս չի առար կում Ասի ա յում Ռու սաս տա նի և ԱմՆ­ի ակ տի վու թյու նը, սա կայն առա ջար կում է այն դարձ նել չի նա կան նա խագ ծի մաս: պե կի նում կար ծում են, որ ան գամ կով կա սյան երկր ներ Հա յաս տա նը, Վրաս տա նը, Ադր բե ջա նը և ինք նահռ­չակ ված պե տու թյուն նե րը երա զում են Երկ նա տա կի նոր ռազ­մա վա րու թյան մաս կազ մել26: Չին փոր ձա գետ նե րի հա մա ձայն` չի նա կան ին տեգ րա ցի ոն նա խագ ծե րում ար դեն նե րառ ված են Անդր կով կա սի երկր նե րը, այ սինքն` Ադր բե ջա նը, Հա յաս տա նը, Վրաս տա նը, լեռ նային Ղա րա բա ղը, Աբ խա զի ան և Հա րա վային Օսե թի ան27:

«Ինչ պի սի տար բե րու թյուն ներ կան Կենտ րո նա կան Ասի ա յում Չի նաս տա նի, ԱՄՆ­ի և Ռու սաս տա նի ռազ մա վա րու թյուն նե րում» վեր նագ րով «Ժեն մին Ժի բաո» օրա թեր թում հոկ տեմ բե րի 10­ի հրա պա րա կումն ան դրա դառ նում է ՉԺՀ­ի նա խա գահ սի Ծին­պի նի` հոկ տեմ բե րի 7­ին Ղա զախս տա նում ու նե ցած ելույ թին, որը նվիր ված էր « հա մա տեղ գե ղե ցիկ ապա գայի ստեղծ ման հա մար ժո ղո վուրդ նե րի բա րե կա մու թյան զար գաց մա նը»: Չին առաջ­նորդն առաջ է քա շում « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» ստեղծ ման գա ղա փա րը` ուղղ ված միջ տա րա ծաշր ջա­նային զար գաց մա նը, հա մա գոր ծակ ցու թյան և բար գա վաճ ման խթան մա նը: Ըստ ՉԺՀ­ի նա խա գա հի` նախ կի նում ԱմՆ­ն առա­ջար կում էր Աֆ ղանս տան կենտ րո նով « Նոր մե տաք սի ճա նա­պար հի» ծրա գի րը, որով Վա շինգ տո նը մտա դիր էր մի ա վո րել կենտ րո նա կան և Հա րա վային Ասի ան, Անդր կով կա սի երկր նե րը, ան գամ մոն ղո լի ան ու չի նա կան սին ծյա նը: Այդ ծրա գի րը կոչ վում էր նաև « մեծ կենտ րո նա սի ա կան ծրա գիր», որն ասի ա կան­խա­ղա ղօվ կի ա նո սյան տա րա ծաշր ջան « վե րա դառ նա լու» կամ « հա­վա սա րակշ ռու թյու նը վե րա կանգ նե լու» ուղ ղու թյամբ ամե րի կյան ռազ մա վա րու թյան կար ևոր բաղ կա ցու ցիչ է հա մար վում: Հաշ վի

26 Сер ге ев М., Пе кин дип ло ма тич но под ви нул пу тинс кий про ект Ев ра­зийс ко го со ю за, Не за ви си мая га зе та, 14.10.2013. http://www.ng.ru/economics/2013­10­14/1_pekin.html

27 Перс пек ти вы ст ра те ги чес ко го про ек та Вла ди ми ра Пу ти на по соз да нию Ев ра­зийс ко го со ю за мо гут силь но из ме нить ся, Ве чер ний Биш кек, №127 (10685), 29.01.2013. http://members.vb.kg/2013/10/29/tamojen/3_print.html

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

56

առ նե լով տա րա ծաշր ջա նային շա հե րի կա ռուց ված քը՝ Ռու սաս­տանն էլ առաջ է քա շում «Եվ րա սի ա կան մի ու թյան» ստեղծ ման գա ղա փա րը, որը տե րու թյան կար գա վի ճա կի վե րա կանգն ման ռազ մա վա րա կան հե նա սյունն է28:

շան հայի հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի ակա դե մի այի տնօ րեն պան գո ւա նի հա մա ձայն` ԱմՆ­ի «Նոր մե տաք սի ճա­նա պար հի ծրագ րում» կենտ րո նա կան տեղ է հատ կաց վում Աֆ­ղանս տա նին, որի հիմ քում ըն կած է երկ րում հետ պա տե րազ մյան վե րա կանգ նո ղա կան աշ խա տանք նե րի իրա կա նա ցու մը: Ամե րի­կյան ծրագ րի էու թյունն այն է, որ ԱմՆ­ը ցան կա նում է կա ռա վա­րել Աֆ ղանս տա նն` առանց փող ներդ նե լու` հու սա լով, որ մի ջոց­ներ կտ րա մադ րեն Աֆ ղանս տա նի մեր ձա կա երկր նե րը: Ներ կա­յումս Հնդ կաս տա նը, պա կիս տա նը և այլ երկր ներ ար դեն ակ տիվ դիր քո րո շում են դրս ևո րել ամե րի կյան ծրագ րի նկատ մամբ29:

թեր թի հա մա ձայն` «Եվ րա սի ա կան մի ու թյան» զար գաց ման վե րա բե րյալ Ռու սաս տա նի առաջ քա շած գա ղա փարն ուղղ ված է հետ խորհր դային տա րած քում մոսկ վայի ազ դե ցիկ դիր քե րի պահ­պան մա նը: Այդ մի ու թյու նը հիմ նա կա նում են թադ րում է նախ կին խորհր դային հան րա պե տու թյուն նե րի մի ու թյուն: մինչ դեռ Չի նաս­տա նի « Մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տին» իրե նից ներ կա յաց նում է մշա կույ թի և տն տե սու թյան մի ու թյուն, քա նի որ պատ մա կա նո րեն « մե տաք սի ճա նա պար հը» մի ջանցք էր, որով Ասի այից Եվ րո պա էր առաք վում մե տաքս ու թեյ, և այդ գոր ծըն­թա ցում բազ մա թիվ միջմ շա կու թային փո խա նա կում ներ էին տե­ղի ու նե նում: Այժմ հե տա մուտ լի նե լով «տն տե սա կան գո տու» գա­ղա փա րին՝ կա րե լի է ստեղ ծել եվ րա սի ա կան տն տե սա կան գո տի, որը կընդգր կի Չի նաս տա նը, կենտ րո նա կան Ասի ան և Եվ րո պան: Այս նոր գա ղա փա րը Չի նաս տա նի հա մընդգր կուն զար գաց ման ար տա ցո լումն է, ինչ պես նաև երկ րի զար գաց ման ռազ մա վա­րու թյու նը փոխ շահավե տու թյան հի ման վրա: « մե տաք սի ճա նա­պար հի տն տե սա կան գո տու» շր ջա նակ նե րում շՀկ­ն և Եվ րա սի­ա կան տն տե սա կան ըն կե րակ ցու թյու նը կա րող են մի մյանց հետ հա մա գոր ծակ ցել՝ մի ա ժա մա նակ չբա ցա ռե լով ամե րի կյան « մե­տաք սի ճա նա պար հի նոր ծրա գի րը»: Չի նաս տա նի առաջ քա շած

28 Ка кие раз ли чия су щест ву ют в ст ра те ги ях Ки та я, США и Рос сии в Цент­раль ной Ази и? Жэнь минь Жи ба о, 10.10.2013. http://russian.people.com.cn/95181/8420655.html

29 Ка кие раз ли чия су щест ву ют в ст ра те ги ях Ки та я, США и Рос сии в Цент­раль ной Ази и? Жэнь минь Жи ба о, 10.10.2013. http://russian.people.com.cn/95181/8420655.html, с.1.

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

57

նոր գա ղա փա րը են թադ րում է շՀկ­ի ան դամ ե րկր նե րի, երկ խո­սու թյան գոր ծըն կեր նե րի և դի տորդ նե րի մի ա վո րում: Այդ կերպ կձ ևա վոր վի հա մընդգր կուն զար գա ցում` առ կա տար բե րու թյուն­նե րի, մրցակ ցու թյան և հա մա գոր ծակ ցու թյան հիմ քե րի վրա30:

Չի նաս տա նի հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի Ռու սաս տա­նի, Ար ևե լ յան Եվ րո պայի և կենտ րո նա կան Ասի այի ու սում նա­սի րու թյուն նե րի ինս տի տու տի Ռու սաս տա նի ար տա քին քա ղա­քա կա նու թյան բաժ նի վար չի տե ղա կալ Ցզյան իի հա մա ձայն` ռազ մա վա րա կան տե սան կյու նից Ռու սաս տա նի առաջ քա շած Եվ րա սի ա կան մի ու թյան գա ղա փա րը են թադ րում է կենտ րո­նա կան Ասի այի մի ա վո րում: մինչ դեռ ԱմՆ­ի ներ կա յու թյու նը տա րա ծաշր ջա նում հա մե մա տա բար եր կար չէ, ուս տի նրանց ռազ մա վա րա կան գլխա վոր նպա տա կը կԱ­ո ւմ դիր քե րի ամ­րապն դումն է: ինչ վե րա բեր ում է Չի նաս տա նին, ապա կԱ­ի տա րա ծաշր ջա նը կապ ված է Չի նաս տա նի ան վտան գու թյան հետ, պե կի նը նաև հույս ու նի տա րա ծաշր ջա նային փո խազ դե­ցու թյան ընդ լայն ման մի ջո ցով խթա նել երկ րի արևմ տյան շր­ջան նե րի զար գա ցու մը: Հետ ևա բար « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» գա ղա փա րը տն տե սա կան հա մա գոր­ծակ ցու թյան տար բեր մի ջոց նե րով կենտ րո նա կան, Ար ևե լ յան և Արևմ տյան Ասի ա նե րը մի ա վո րե լու փորձ է31:

ՉԺՀ­ի պետ խորհր դի զար գաց ման հե տա զո տա կան կենտ րո­նի Ռու սաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կան ու սում նա սի րու թյան բաժ նի վա րիչ Վան Չեն ցայի հա մա ձայն` կենտ րո նա կան Ասի ա­յում Չի նաս տանն առն վազն հինգ խո շոր առա վե լու թյուն ու նի.

1. Զար գաց ման հայե ցա կար գի առա վե լու թյու նը: Ռու սա կան «Եվ րա սի ա կան մի ու թյան» և ամե րի կյան « Նոր մե տաք սի ճա նա­պար հի» հա մե մա տու թյամբ չի նա կան « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տին» բազ մա կող մա նի նա խա գիծ է, որը տա րած­վում է Ար ևել քի, Արև մուտ քի, Հյու սի սի ու Հա րա վի վրա: Եթե այն զար գա ցում ստա նա, ապա օգուտ կբե րի երեք մլրդ մար դու*: Չի­նաս տա նը հս տակ ար տա հայտ վել է, որ չի ձգ տում տա րա ծաշրջա­նային գե րիշ խա նու թյան, չի ձգ տում այս տեղ ազ դե ցու թյան ոլորտ հաս տա տել և չի մի ջամ տում խո շոր այլ տե րու թյուն նե րի ներ քին

30 Նույն տե ղում, էջ 1:31 Ка кие раз ли чия су щест ву ют в ст ра те ги ях Ки та я, США и Рос сии в Цент­

раль ной Ази и? Жэнь минь Жи ба о, 10.10.2013. http://russian.people.com.cn/95181/8420655.html, с.1.

* Ռու սա կան նա խա գի ծը կա րող է մի ա վո րել 10–15 ան գամ ավե լի քիչ թվով բնակ չու թյան, հետ ևա բար` ստեղ ծել 10–15 ան գամ փոքր շու կա:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

58

քա ղա քա կա նու թյա նը: Այս առու մով Չի նաս տա նի առաջ քա շած նոր հայե ցա կար գը չի նսե մաց նում Ռու սաս տա նի շա հե րը:

2. Աշ խար հագ րա կան առա վե լու թյու նը: Չի նաս տանն ընդ հա­նուր սահ ման ու նի կԱ­ի երեք երկ րի հետ, ին չը նշա նա կում է աշ­խար հագ րա կան մեր ձա վո րու թյուն:

3. Ա վան դույթ նե րի առա վե լու թյու նը: Հնա գույն մե տաք սի ճա­նա պար հը ժո ղովր դի սր տում խոր տեղ ու նի, բո լո րը հաղ թող են մնում: Տն տե սա կան գլո բա լի զա ցի այի ալի քի վրա « մե տաք սի ճա­նա պար հի տն տե սա կան գո տին» հեշ տու թյամբ է ըն կալ վում հա­սա րա կու թյան կող մից:

4. կով կա սյան երկր նե րը հույս ու նեն, որ կենտ րո նա կան Ասի­ա յում Չի նաս տա նի ռազ մա վա րու թյու նը կա րող է տա րած վել մինչև կով կաս:

5. Ֆի նան սա կան առա վե լու թյու նը: կես տար վա ըն թաց քում ՉԺՀ­ի նա խա գահ սի Ծին պինն առան ձին բա նակ ցու թյուն ներ է վա րել կԱ­ի չորս պե տու թյան ղե կա վար նե րի հետ, որի ար դյուն­քում Չի նաս տա նի և այդ պե տու թյուն նե րի միջև հա րա բե րու թյուն­նե րը բարձ րա ցել են ռազ մա վա րա կա նի մա կար դա կի: Օրի նակ` ուզ բեկս տանն ու Չի նաս տա նը 11 մլրդ ԱմՆ դո լա րի հա մա գոր ծակ­ցու թյան պայ մա նա գիր են ստո րագ րել: ինչ վե րա բեր ում է են թա­կա ռույց նե րին, ապա Չի նաս տա նը կա րող է մինչև Եվ րո պա հա­սա րա կա կան և եր կա թու ղային ճա նա պարհ նե րի վե րա կանգնման և կա ռուց ման գոր ծում օգ նու թյուն տրա մադ րել կԱ­ի երկր նե րին: Ռու սաս տա նը ևս ու րախ է դրան ցում մաս նակ ցու թյուն ու նե նալ32:

շան հայի հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի ակա դե մի այի տնօ­րեն պան գո ւա նի հա մա ձայն` Չի նաս տա նի ամե նից ակն հայտ առա վե լու թյու նը նրա տն տե սա կան հզո րու թյունն է: շՀկ­ի ան­դամ պե տու թյուն նե րը հույս ու նեն, որ Չի նաս տա նը կա վե լաց նի իր ներդ րում նե րը: Ներ կա պա հին շՀկ­ի շր ջա նակ նե րում խո շոր ներդ րու մային նա խագ ծե րը հիմ նա կա նում իրա կա նաց նում են Չի­նաս տա նը և Ռու սաս տա նը: Չի նաս տանն ար դեն հան դես է եկել շՀկ­ի զար գաց ման բան կի ստեղծ ման առա ջար կու թյամբ, որը կա րա գաց նի շՀկ­ի աճը: շՀկ­ի զար գաց ման բան կի ստեղ ծումն ար դեն օրա կար գում է, սա կայն ներդ րու մային իրա վուն քի, ձայ­նի իրա վուն քի և այլ խն դիր ներ պա հան ջում են բա նակ ցու թյուն նե­րի շա րու նա կում: Չի նաս տա նի հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե­րի Ռու սաս տա նի, Ար ևե լյան Եվ րո պայի և կենտ րո նա կան Ասի այի 32 «Э ко но ми чес кий по яс Шел ко во го пу ти» ­ ка ки ми кон ку рент ны ми пре и му­

щест ва ми об ла да ет Ки тай в Цент раль ной Ази и? Жэнь минь Жи ба о, 10.10.2013. http://russian.people.com.cn/31518/8420265.html

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

59

ու սում նա սի րու թյուն նե րի ինս տի տու տի Ռու սաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան բաժ նի վար չի տե ղա կալ Ցզյան իի հա մա­ձայն` վեր ջին 20 տա րի նե րին Չի նաս տա նի և կԱ­ի երկր նե րի միջև հա րա բե րու թյուն նե րը կա յուն են եղել. կող մե րի միջև հա մա­գոր ծակ ցու թյան զար գա ցու մը բա րեն պաստ քա ղա քա կան հա րա­բե րու թյուն նե րի լավ երաշ խիք է: Չի նաս տանն ու կԱ­ի երկր նե րը տն տե սա պես լրաց նում են մի մյանց: Վեր ջին ներս հույս ու նեն, որ ՉԺՀ­ը, հա վա սա րակշ ռող դեր կա տա րե լով, հան դես կգա իբրև դրա կան ուժ առողջ հա մա գոր ծակ ցու թյան գոր ծում33:

« Չի նաս տա նը ջան քեր է գոր ծադ րում նոր « ծո վային մե տաք սի ճա նա պար հի» ստեղծ ման հա մար» վեր նագ րով “Жэнь минь жи­ба о” օրա թեր թի հոկ տեմ բե րի 11­ի հրա պա րակ ման մեջ ՉԺՀ­ի պետ խորհր դի զար գաց ման հե տա զո տա կան կենտ րո նի Ռու­սաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կան ու սում նա սի րու թյան բաժ­նի վա րիչ Վան Չեն ցայը հայտ նում է` « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» իրա կա նա ցու մը պետք է նպաս տի տա րա­ծաշր ջա նի երկր նե րի տն տե սա կան զար գաց մա նը և աշ խա տու ժի տե ղա շար ժին, կԱ­ը վե րա ծի խա ղաղ, կա յուն բար գա վաճ ման և ներ դաշ նակ շր ջա նի, որն իր հեր թին պետք է նպաս տի « չա րի քի երեք ու ժե րի» դեմ ար դյու նա վետ պայ քա րին: սա կայն առա ջին և մե ծա գույն մար տահ րա վե րը կԱ­ի երկր նե րի, Ռու սաս տա նի և ԱմՆ­ի հետ հա րա բե րու թյուն նե րի հաս տա տումն է, քա նի որ այդ տա րած քի տե րե րը կԱ­ի երկր ներն են, իսկ Ռդ­ը, ԱմՆ­ը և ՉԺՀ­ը կա պեր են հաս տա տել այդ երկր նե րի հետ: Այս տեղ մի ա հյուս վում են շա հե րը, բախ վում հա կա սու թյուն նե րը. ան հրա ժեշտ է հս տակ մշակ ված ռազ մա վա րու թյուն և մար տա վա րու թյուն՝ փոխ շա հա­վետ հատ ման կե տե րի որոն ման հա մար34:

Երկ րորդ մար տահ րա վե րը Չի նաս տա նի և կԱ­ի երկր նե րի միջև մշա կու թային տար բե րու թյուն ներն են և փո խըմբռն ման խո­րաց ման խն դի րը: շատ կար ևոր է մար դա սի րա կան փո խա նա­կու թյու նը: ՉԺՀ­ն ծրագ րում է կեն սա գոր ծել ու սա նող նե րի փո խա­նակ ման ծրագ րեր:

Եր րորդ մար տահ րա վերն է ար դա րու թյան և օգու տի վե րա բե­րյալ ճիշտ պատ կե րա ցում նե րի հս տա կե ցու մը, փո խա դարձ շահն ու հա մա գոր ծակ ցու թյու նը: Զար գաց ման գոր ծում ան հրա ժեշտ է հար­ցե րը քն նար կել կԱ­ի երկր նե րի շա հե րի դիր քե րից, հա նուր պատ­շա ճի հաշ վի առ նել տա րա ծաշր ջա նի զար գաց ման կա րիք նե րը: 33 Նույն տե ղում, էջ 1:34 Ки тай при ла га ет уси лия для соз да ния но во го « морс ко го шел ко во го пу ти»,

Жэнь минь Жи ба о, 11.10.2013. http://russian.people.com.cn/31521/8421498.html

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

60

Չոր րորդ մար տահ րա վե րը կապ ված է զար գաց ման ուղ ղու­թյան հաս տատ ման հետ, որից հե տո փոքր, մի ջին ու մեծ ձեռ­նար կու թյուն նե րը կա րող են դուրս գալ կԱ­ի շու կա: Այս պի սով՝ Չի նաս տա նին հար կա վոր կլի նի հա մա կենտ րո նաց նել ներ քին ըն կե րու թյուն նե րի զար գաց ման կա րիք նե րը, միև նույն ժա մա նակ հաշ վի առ նել չի նա կան և ար տա սահ մա նյան ձեռ նար կու թյուն նե­րի պա հանջ նե րը:

Եվ վեր ջի նը, բա ցի կԱ­ի զար գաց ման վճ ռա կա նու թյու նից և վս տա հու թյու նից, ան հրա ժեշտ է համ բե րու թյուն: Տա րա ծաշր ջա­նային երկր նե րի զար գաց ման փու լե րը և տն տե սա կան կա ռույց­նե րը այդ քան էլ մի ան ման չեն. գո յու թյուն ու նեն տար բե րու թյուն­ներ Չի նաս տա նի և կԱ­ի երկր նե րի շա հե րում: Այդ պատ ճա ռով էլ զար գա ցու մը եր կա րատև ծրագ րա վոր ման կա րիք ու նի:

Հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի շան հայի ակա դե մի այի շՀկ­ի հե տա զո տու թյուն նե րի կենտ րո նի տնօ րեն պան գո ւա նի հա մա ձայն` ներ կա յումս « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տին» դեռևս գա ղա փար է, ուս տի գլ խա վոր մար տահ րա վե­րը դրա ստեղծ ման գոր ծում մաս նակ ցե լու նպա տա կով երկր նե րի ներգ րա վումն է: Երկ րորդ՝ ակն հայտ են ան վտան գու թյան հետ կապ ված խն դիր ներ. ան հրա ժեշտ է հաղ թա հա րել ահա բեկ չու թյու­նը, պայ քա րել « չա րի քի երեք ու ժե րի» դեմ, ապա հո վել էներ գա­կիր ներ մա տա կա րա րող խո ղո վա կա շա րե րի ան վտան գու թյու նը: շՀկ­ի հա մար ան վտան գու թյան ոլոր տում հա մա գոր ծակ ցու թյունն առա ջին տե ղում է, նախ կի նի պես տա րա ծաշր ջա նային երկր նե­րի ու շադ րու թյան կենտ րո նում են թմ րա նյու թե րի ապօ րի նի շր ջա­նա ռու թյան, զեն քի առևտ րի դեմ պայ քա րը, ան դրա սահ մա նային հան ցա գոր ծու թյու նը, ինչ պես նաև հար ցեր` կապ ված շր ջա կա մի­ջա վայ րի պաշտ պա նու թյան հետ:

Չի նաս տա նի հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի Ռու սաս տա նի, Ար ևե լյան Եվ րո պայի և կենտ րո նա կան Ասի այի ու սում նա սի րու­թյուն նե րի ինս տի տու տի Ռու սաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա­նու թյան բաժ նի վար չի տե ղա կալ Ցզյան իի հա մա ձայն` Չի նաս­տա նի հա մար մե ծա գույն մար տահ րա վե րը Ռու սաս տա նի հետ հա րա բե րու թյուն նե րի հար թե ցումն է: Անհ րա ժեշտ է թույլ չտալ, որ պե սզի կԱ­ի հետ սերտ կա պե րը վնա սեն ռուս­չի նա կան հա­րա բե րու թյուն նե րը: մի ա ժա մա նակ ան հրա ժեշտ է մտա ծել տա­րա ծաշր ջա նի երկր նե րի միջև կա պե րի կոոր դի նաց ման և բա րե­կա մա կան հա րա բե րու թյուն նե րի պահ պան ման ուղ ղու թյամբ 35:

35 Ки тай при ла га ет уси лия для соз да ния но во го « морс ко го шел ко во го пу ти»,

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

61

թեր թի հա մա ձայն` տա րա ծաշր ջա նի իրա պայ ման նե րին և « մե տաք սի ճա նա պար հի» եր կան քով ըն կած երկր նե րի պա հանջ­նե րին հա մա պա տաս խան՝ ապա գայի տն տե սա կան մի ջանցքն իր մեջ կնե րա ռի մի քա նի « հա տուկ գո տի ներ»: Օրի նակ` տրանս­պոր տի և փո խադ րում նե րի, էներ գա կիր նե րի, տե ղե կատ վա կան փո խա նակ ման, գի տա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան, ապ րան քային առևտ րի, գյու ղատն տե սա կան և զբո սաշր ջու թյան զար գաց ման, ան վտան գու թյան ապա հով ման, քա ղա քա կան փոխվս տա հու­թյան և այլն: «Հա տուկ գո տի նե րի» կա ռու ցու մը կա րող է իրա կա­նաց վել մի ա ժա մա նակ, ինչ պես նաև հեր թա կա նու թյամբ` կախ­ված մաս նա կից ե րկր նե րի իրա պայ ման նե րի հա սու նու թյու նից, ակ տի վու թյու նից և ըն կա լու նա կու թյու նից36:

Ներ կա յումս Չի նաս տանն ու կԱ­ի երկր ներն ար դեն А և В նավ թա մու ղեր են կա ռու ցել թուրք մենս տա նից ուզ բեկս տա նի և Ղա զախս տա նի մի ջով մինչև Չի նաս տան: Ապա գա յում կկա ռուց­վի С և D նոր ու ղի նե րը` թուրք մենս տա նից Ղրղզս տա նի և Տա­ջիկս տա նի մի ջով դե պի Չի նաս տան: Եթե դրան ավե լաց վի չին­ղա զա խա կան նավ թա մու ղը և Չի նաս տա նի ու Ղրղզս տա նի միջև ծրագր վող էլեկտ րա հա ղորդ ման նա խա գի ծը, ապա կձ ևա վոր վի «է ներ գե տիկ տն տե սու թյան գո տին»: « Չի նաս տան–կենտ րո նա­կան Ասի ա» գա զա մու ղը հս կա յա կան տն տե սա կան օգուտ կբե­րի ոչ մի այն Չի նաս տա նին, այլև գա զար դյու նա հա նող երկր նե­րին` թուրք մենս տա նին ու ուզ բեկս տա նին, տա րան ցիկ երկր ներ Ղրղզս տա նին ու Տա ջիկս տա նին, որոնց մի ջով ան ցնում է գա­զա մու ղը` հս կա յա կան եկա մուտ ապա հո վե լով « տա րան ցիկ վճա­րում նե րից»: Ակն հայտ է, որ դա ձեռն տու է շատ երկր նե րի: Այդ է, թերևս, պատ ճա ռը, որ « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան մի ջանց քի» կա ռուց ման գա ղա փա րը լայն ար ձա գանք առա ջաց­րեց հատ կա պես կԱ­ի երկր նե րում, ինչ պես նաև Արևմ տյան Ասի­ա յում ու Ռու սաս տա նում37:

ինչ վե րա բեր ում է տրանս պոր տի խնդ րին, ապա ար դեն բաց է Չի նաս տա նից Ղա զախս տա նի, Ղրղզս տա նի և ուզ բեկս տա նի մի ջով մինչև Ռու սաս տան և Եվ րո պա ձգ վող երկ րորդ եր կաթ­գի ծը: մյուս եր կաթգ ծի նա խա գի ծը Չի նաս տա նից Ղրղզս տա նի,

Жэнь минь Жи ба о, 11.10.2013. http://russian.people.com.cn/31521/8421498.html, с. 1.

36 Ч то при не сет с со бой «э ко но ми чес кий ко ри дор Шел ко во го пу ти»? russian.china.org.cn, 14.10.2013, с. 1. http://russian.china.org.cn/exclusive/txt/2013­10/14/content_30289396.htm

37 Նույն տե ղում, էջ 2:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

62

ուզ բեկս տա նի մի ջով մինչև թուրք մենս տան, իրան և Արևմ տյան Ասի ա մշակ ման փու լում է: Չի նաս տա նի և Ղրղզս տա նի, Ղա­զախս տա նի, Տա ջիկս տա նի միջև ավ տո մայ րու ղի ներն ար դեն վա­ղուց բաց են, ճա նա պար հային պայ ման ներն ար դեն կա տա րե լա­գործ վում են: դրանք իրար են մի ա նում կենտ րո նա կան Ասի այից մինչև Արևմ տյան Ասի ա և Եվ րո պա ճա նա պար հային ցան ցով: պե կի նից, շան հայից, գո ւան ջոուից և ՉԺՀ­ի այլ քա ղաք նե րից մինչև կԱ­ի երկր ներ ու ղիղ չվեր թով կամ ու րում չի ի մի ջով ար դեն մոտ 10 ավի աու ղի է բաց վել, նա խա տես վում են նոր չվերթ ներ: Փաս տո րեն վե րոն շյալ ցա մա քային և օդային ու ղի նե րը մի ան գա­մայն հա մա րա վետ «տ րանս պոր տային տն տե սու թյան գո տի» են ստեղ ծում38:

ու րում չին՝ իբրև մի ջազ գային տե ղե կատ վա կան հան գույց, մի­ա վո րում է Չի նաս տա նը, կենտ րո նա կան, Արևմ տյան Ասի ան և Եվ­րո պան: Այդ տե ղե կատ վա կան ցան ցի արա գըն թաց ճա նա պարհն անընդ մեջ կա տա րե լա գործ վում է: Չի նաս տա նի և Ղա զախս տա­նի, Ղրղզս տա նի, ուզ բեկս տա նի, Տա ջիկս տա նի, թուրք մե նի­այի միջև ար դյու նա բե րա կան պու րակ նե րի, գյու ղատն տե սա կան ցու ցադ րա կան գո տի նե րի, գի տա կան պու րակ նե րի կա ռու ցու մը տն տե սա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան ընդ լայն ման և հա մա պա­տաս խան տն տե սա կան գո տի նե րի ստեղծ ման նոր հար թակ է դառ նում: Եթե դրան ավե լաց վի հու մա նի տար և մշա կու թային ոլոր տում հա մա գոր ծակ ցու թյունն ու « մե տաք սի ճա նա պար հով շր ջա գա յու թյան» և տու րիզ մի ընդ լայ նու մը, ապա սի Ծին պի նի առաջ քա շած « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան մի ջանց քի» նա խա տի պը կձևա վոր վի39:

ու շագ րավն այն է, որ հոկ տեմ բե րի վեր ջին Ղրղզս տա նի Հան­րա պե տու թյան նա խա գա հին առըն թեր կա ռա վար ման ակա դե­մի ա յում Չի նաս տա նի մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի ինս­տի տու տի (Չմ Հի) փոխ նա խա գահ Ժո ւան Ցզունց զեն (Жу ань Цзунц зэ) դա սա խո սու թյուն կար դաց « Չի նաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը» թե մայով: Չին փոր ձա գե տի ելույ թում հե տաքր քիր թեզ հն չեց, որի հա մա ձայն՝ վեր ջինս Ղրղզս տա նին հրա վի րում էր Մաք սային մի ու թյան փո խա րեն մի ա նալ չի նա­կան « Մե տաք սի ճա նա պար հին»` մի ա ժա մա նակ չբա ցա ռե լով, որ Ռու սաս տա նը ևս կա րող է ժա մա նա կի հետ նման ընտ րու­

38 Նույն տե ղում, էջ 1: 39 Ч то при не сет с со бой «э ко но ми чес кий ко ри дор Шел ко во го пу ти»? russian.

china.org.cn, 14.10.2013, с. 2http://russian.china.org.cn/exclusive/txt/2013­10/14/content_30289396.htm.

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

63

թյուն կա տա րել, քա նի որ « Մաք սային մի ու թյունն ըն դա մե նը երեք երկր ներ են, և դեռ հայտ նի չէ, թե ով կո րո շի դառ նալ նրա ան դամ»40:

Փաս տո րեն վե րոն շյալ հրա պա րա կում նե րում չին հայտ նի փոր ձա գետ նե րի կող մից փորձ է ար վում հիմ նա վո րել չի նա կան « մե տաք սի ճա նա պար հի» նա խագ ծի առա վե լու թյու նը ռու սա­կան և ամե րի կյան մր ցա կից նե րի հան դեպ: Չին փոր ձա գետ նե­րի կար ծի քով եթե Ռու սաս տա նի նա խա ձեռ նած եվ րա սի ա կան ին տեգ րա ցի ան հետ խորհր դային տա րած քում մոսկ վայի տի­րա պե տող դե րի պահ պան ման նպա տակ է հե տապն դում, ապա չի նա կան ռազ մա վա րու թյու նը բա րե կա մա կան և փոխ շա հա վետ հա մա գոր ծակ ցու թյուն է են թադ րում Ռու սաս տա նի «Եվ րա սի ա­կան տն տե սա կան մի ու թյան» և չի նա կենտ րոն « մե տաք սի ճա­նա պար հի տն տե սա կան գո տու» ուղ ղու թյամբ: ինչ վե րա բեր վում է ամե րի կյան ծրագ րի էու թյա նը, ապա վեր ջի նիս հա մա ձայն` «ԱմՆ­ը ցան կա նում է կա ռա վա րել Աֆ ղանս տա նը, սա կայն փող ներդ նել չի ցան կա նում»:

Սի Ծին պի նի մի ջի նա սի ա կան շր ջա գա յու թյունն իբրև « Մե­տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» վե րա բե րյալ չի նա­կան հայե ցա կար գի իրա կա նաց մանն ուղղ ված գործ նա կան քայլ

կա րե լի է են թադ րել, որ չի նա կան « մե տաք սի ճա նա պար հի» հայե ցա կար գի շր ջա նակ նե րում իրա կա նաց վեց նաև կԱ­ի երկր­նե րով այս տար վա սեպ տեմ բե րին ՉԺՀ­ի նա խա գահ սի Ծին պի­նի շր ջա գա յու թյու նը, այ սինքն` նախ քան « Жень минь жи ба о»­ո ւմ վե րո հի շյալ հոդ ված նե րի հրա պա րա կու մը: որոշ փոր ձա գետ նե­րի հա մա ձայն` շՀկ­ի բիշ քե քյան գա գաթ նա ժո ղո վը հաս տա տեց նաև ժա մա նա կա կից աշ խար հա կար գում ռե գի ո նա լիզ մի ու ժե ղա­ցող մի տում նե րի վրա հեն վող մի ա վո րում նե րի կամ դա շինք նե րի կեն սու նա կու թյու նը41:

Չին առաջ նոր դը եղավ կԱ­ի չորս երկ րում, որոնց հետ 60 մլրդ ԱմՆ դո լա րի պայ մա նա գիր կն քեց42: Նշենք, որ 2012 թ. դրու թյամբ ՉԺՀ­ի և կԱ­ի երկր նե րի միջև առևտ րա փո խա նա­կու թյու նը կազ մել է 46 մլրդ ԱմՆ դո լար: Ներ կա յումս Չի նաս­տա նը Ղա զախս տա նի և թուրք մենս տա նի հա մար առա ջին,

40 Те рент ьев Свя тос лав, Ку да ве дёт « Ве ли кий шёл ко вый путь»? Пар ла ментс кая га зе та, 07.11.2013. http://www.pnp.ru/column/detail/41015

41 П ро ти во ре чия ев ра зийст ва Рос сии и ки тайс кой экс пан си и, նշվ. աշխ., էջ 1:42 Те рент ьев Свя тос лав, նշվ. աշխ., էջ 1:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

64

իսկ ուզ բեկս տա նի և Ղրղզս տա նի հա մար առևտ րային երկ­րորդ գոր ծըն կերն է43:

Ըստ Չմ Հի­ի փոր ձա գետ Ժո ւան Ցզունց զե ի (Жу ань Цзунц зэ)` ՉԺՀ­ի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը թե լադր վում է զար գաց­ման ներ քին ծրագ րե րով, և ներ կա յումս Չի նաս տա նի առջև հա ռել է գլո բալ եր կու մար տահ րա վեր` ան վտան գու թյունն ու տն տե սա­կան զար գա ցու մը: Այս առու մով Չի նաս տանն ակ տի վո րեն մշա­կում է « մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տու» հայե ցա­կար գը, որը պետք է մի ա վո րի Երկ նա տա կը կԱ­ի հետ44:

թուրք մենս տա նում չին առաջ նոր դի հետ հան դիպ ման ըն­թաց քում հիմ նա կան ու շադ րու թյու նը դարձ վեց գա զի թե մային: սի Ծին պի նը մաս նակ ցեց « գալ կի նիշ» նոր նավ թա հո րի գոր­ծարկ ման արա րո ղու թյա նը45, որը, ըստ բրի տա նա կան Gaffney, cline & Associates ըն կե րու թյան գնա հա տա կան նե րի` աշ խար­հի գա զի պա շար նե րի ծա վա լով երկ րորդ տեղն է զբա ղեց նում (26 տրլն խոր. մետր): Անհ րա ժեշտ հա մար վեց արագ ավար­տին հասց նել « Չի նաս տան–կենտ րո նա կան Ասի ա» C գա ղա­մու ղի և հնա րա վո րինս արագ սկ սել D գա ղա մու ղի շի նա րա րու­թյու նը` 2016 թ. ծրա գիրն ավար տին հաս ցնե լու նպա տա կով46: թուրք մենս տա նը 10 մլրդ ԱմՆ դո լար է հատ կաց րել նավ թա­հո րի շա հա գործ ման հա մար, որից առա վել քան ութ մլրդ դո­լա րը Չի նաս տա նը ներ կա յաց րել է իբրև նպա տա կային վարկ: Չին­թուրք մե նա կան պայ մա նա վոր վա ծու թյան հա մա ձայն` Չի­նաս տան կա տար վող գա զի առա քում նե րը պետք է տա րե կան կազ մեն 65 մլրդ խոր. մետր47:

սեպ տեմ բե րի 7­ին Աս տա նա յում՝ Նա զար բաև հա մալ սա րա­նում, իր ելույ թի խոս քում սի Ծին պինն առա ջար կեց ստեղ ծել

43 Кон цеп ция соз да ния «э ко но ми чес ко го ко ри до ра Ве ли ко го шел ко во го пу ти» пос­лу жит дви жу щей си лой для комп лекс но го сот руд ни чест ва в Ев ра зи и, Жэнь минь Жи ба о, 14.09.2013. http://russian.people.com.cn/31518/8400415.html

44 Те рент ьев Свя тос лав, նշվ. աշխ., էջ 1:45 Си Цзинь пин и Г. Бер ды му ха ме дов при сутст во ва ли на це ре мо нии пус ка

пер вой оче ре ди га зо во го мес то рож де ния « Гал кы ныш», Жэнь минь Жи ба о, 09.04.2013. http://russian.news.cn/dossiers/2013­09/04/c_132691995_2.htm

46 По ли ти чес кие ли де ры Ки тая и Турк ме нис та на из ло жи ли свои пред ло же ния по по во ду даль ней ше го двус то рон не го сот руд ни чест ва, Жэнь минь Жи ба о, 04.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8389051.html; Ки тай и Турк­ме нис тан раз ви ва ют энер ге ти чес кое сот руд ни чест во, Жэнь минь Жи ба о, 04.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8388475.html

47 Гла ва КНР отк ро ет са мое круп ное га зо вое мес то рож де ние Турк ме ни и, Жэнь­минь Жи ба о, 03.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8387133.html

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

65

« Մեծ մե տաք սի ճա նա պար հի տն տե սա կան գո տին»48: սի Ծին պի նի առա ջար կին Ղա զախս տա նի նա խա գահ Ն.Նա զար­բաևը պա տաս խա նել է, որ սկզ բում կա րե լի է կա ռու ցել « Տե ղե­կատ վա կան մե տաք սի ճա նա պարհ»49:

Ղա զախս տան կա տա րած այ ցի ըն թաց քում շեշ տը դր վեց նավ­թային հա մա գոր ծակ ցու թյան խն դիր նե րի վրա: Այ ցե լու թյան ար­դյուն քում «china National petroleum company»­ն (cNpc) 5 մլրդ ԱմՆ դո լա րով ստա ցավ կոն սոր ցի ու մի բաժ նե տոմ սե րի 8 %­ը, որը շա հա գոր ծում է կաս պից ծո վում կա շա գա նի նավ թա հո րը: Նա խա տես վեց կա ռու ցել նաև նոր նավ թա վե րամ շակ ման գոր­ծա րան և կրկ նա պատ կել Ղա զախս տա նը Չի նաս տա նի հետ կա­պող նավ թա մու ղի թո ղու նա կու թյու նը50: Նշենք, որ Չի նաս տա նը Ղա զախս տա նի հետ հա մա կող մա նի ռազ մա վա րա կան հա մա­գոր ծակ ցու թյան պայ մա նա գիր է ստո րագ րել դեռևս 2011 թ.51: Չի նաս տա նը Ղա զախս տա նի խո շո րա գույն առևտ րային գոր ծըն­կերն է, իսկ Ղա զախս տանն ԱպՀ­ո ւմ չի նա կան ներդ րում նե րի խո շո րա գույն օբյեկ տը: Եր կու երկր նե րի հա մա տեղ ջան քե րով կա ռուց վել է Չի նաս տա նի պատ մու թյան մեջ առա ջին ցա մա քային նավ թա մու ղը: ՉԺՀ­ի օգ նու թյամբ Ղա զախս տանն իր ան կա խու­թյան ձեռք բե րու մից հե տո կա ռու ցել է առա ջին խո շոր ծա վա լի ջեր մաէ լեկտ րա կա յա նը52:

Տաշ քեն դում սի Ծին պի նը և ուզ բեկս տա նի նա խա գահ իս լամ Քա րի մո վը ստո րագ րե ցին « Ռազ մա վա րա կան երկ կողմ հա մա­գոր ծակ ցու թյան հե տա գա զար գաց ման և խո րաց ման վե րա բե­րյալ հա մա տեղ հռ չա կա գի րը»: ուզ բեկս տա նում նավ թա մու ղե րի կա ռուց մա նը զու գա հեռ ծրագ րա վոր վում է Չի նաս տա նը տա րա­ծաշր ջա նի երկր նե րին կա պող եր կաթ գիծ կա ռու ցել: Են թադր վում է, որ 2017 թ. եր կու երկր նե րի միջև ապ րան քաշր ջա նա ռու թյու նը կա վե լա նա մինչև 5 մլրդ դո լար53:

48 Си Цзинь пин пред ло жил соз дать эко но ми чес кую зо ну « Ве ли ко го шел­ко во го пу ти», Жэнь минь Жи ба о, 07.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8392919.html

49 Ч то при не сет с со бой «э ко но ми чес кий ко ри дор Шел ко во го пу ти»? նշվ. աշխ., էջ 1:50 Те рент ьев Свя тос лав, նշվ. աշխ., էջ 1:51 Ки тайс ко­ка захс танс кие двус то рон ние от но ше ния ха рак те ри зу ют ся бли зост­

ью, ста биль ност ью, ско рост ью и праг ма тич ност ью ­ Лэ Юй чэн, Жэнь минь Жи ба о, 06.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8391649.html

52 Си Цзинь пин и Нур сул тан На зар ба ев при сутст во ва ли на уч ре ди тель ном соб­ра нии Ки тайс ко­ка захс танс ко го со ве та предп ри ни ма те лей, Жэнь минь Жи ба о, 08.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8393042.html

53 Ки тай и Уз бе кис тан на ме ре ны при ло жить уси лия к ди вер си фи ка ции эко но ми­чес ко го сот руд ни чест ва, Жэнь минь Жи ба о, 10.09.2013. http://russian.people.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

66

բիշ քե քում սի Ծին պի նը և Ղր ղզս տա նի նա խա գահ Ալ մազ բեկ Աթամ բաևը սեպ տեմ բե րի 11­ին հա մա տեղ հռ չա կա գիր ստո րագ րե ցին` հայ տա րա րե լով չին­ղրղ զա կան հա րա բե րու­թյուն նե րը ռազ մա վա րա կան մա կար դա կի բարձ րաց ման մա­սին54: Փաս տաթղ թում ընդ գծ վում է «տ րանս պոր տի և հա ղոր­դակ ցու թյուն նե րի ոլոր տում հա մա գոր ծակ ցու թյան ամ րապնդ­ման ձգ տու մը` հա մա տեղ ու սում նա սի րե լով ավ տո մո բի լային, եր կա թու ղային և են թա կա ռուց ված քային այլ նա խագ ծե րի տե­ղա շարժ ման հնա րա վո րու թյու նը», «Օշ–սա րի–Տաշ–իր կեշ­տամ» և « բիշ քեք–Տո րու գարտ» ավ տո մո բի լային ճա նա պարհ­նե րի վե րա կա ռուց ման նա խագ ծե րի ավարտ ման ան հրա ժեշ­տու թյու նը, ինչ պես նաև « Հյու սիս­Հա րավ» ճա նա պար հի շի­նա րա րու թյու նը55:

Տա ջիկս տա նի նա խա գահ էմո մա լի Ռախ մո նի հետ ՉԺՀ­ի նա­խա գահ սի Ծին պի նը հան դի պեց սեպ տեմ բե րի 12­ին բիշ քե քում շՀկ­ի գա գաթ նա ժո ղո վին: Եր կու երկր նե րի միջև ռազ մա վա­րա կան հա մա գոր ծակ ցու թյուն հաս տատ վել էր դեռևս այս տար­վա մայի սին: Տա ջիկս տա նի նա խա գա հի հետ բա նակ ցու թյուն նե­րի ժա մա նակ գե րա զան ցա պես քն նարկ վե ցին տրանս պոր տային նա խագ ծե րը, ընդ գծ վեց « Չի նաս տան–կենտ րո նա կան Ասի ա» գա զա մու ղի շի նա րա րական աշ խա տանք նե րի արա գաց ման ան­հրա ժեշ տու թյու նը56:

Ընդ հա նուր առ մամբ չին առաջ նոր դի այ ցի ըն թաց քում են­թա կա ռուց ված քային նա խագ ծե րի առաջ նա հեր թու թյան շեշ­տու մը ակն հայտ էր, և կաս կած չկա, որ Չի նաս տանն ար­դեն սկ սել է կյան քի կո չել իր « մեծ մե տաք սի ճա նա պար հի» հայե ցա կար գը: Հար ցը մի այն այն է, թե արդյոք Չի նաս տա նը կսահ մա նա փակվի «տն տե սա կան գո տու» շի նա րա րու թյամբ, թե պե կի նի կող մից շռայ լո րեն իրա կա նաց վող ֆի նան սա կան

com.cn/31519/8394819.html54 П ре зи дент Кыр гызс та на А. Атам ба ев: Кыр гызс тан дол жен сох ра нять и при­

ум но жать доб ро со седс кие от но ше ния с ве ли ким со се дом – Ки та ем, Жэнь­минь Жи ба о, 10.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8395287.html; Си Цзинь пин и Ал маз бек Атам ба ев об ъя ви ли о по вы ше нии уров ня ки тайс ко­кыр гызс ких от но ше ний до ст ра те ги чес ко го парт нерст ва, Жэнь минь Жи ба о, 12.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8397451.html

55 Ки тай и Кыр гызс тан под пи са ли Сов мест ную дек ла ра цию об ус та нов ле нии от­но ше ний ст ра те ги чес ко го парт нерст ва, Жэнь минь Жи ба о, 11.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8397483.html

56 Сос то я лась вст ре ча пред се да те ля КНР Си Цзинь пи на и пре зи ден та Тад жи кис­та на Эмо ма ли Рах мо на, Жэнь минь Жи ба о, 13.09.2013. http://russian.people.com.cn/31519/8398925.html

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

67

ներդ րում նե րը, տն տե սա կան հար թակ ստեղ ծե լով, վաղ թե ուշ կհան գեց նեն հետ խորհր դային հան րա պե տու թյուն նե րի, մաս­նա վո րա պես կԱ­ի նկատ մամբ ՉԺՀ­ի քա ղա քա կան ազ դե ցու­թյան աճին:

ու շագ րավն այն է, որ թեև չին փոր ձա գետ նե րը քիչ հա վա նա­կան են հա մա րում « մեծ մե տաք սի ճա նա պար հի» հայե ցա կար գի կյան քի կոչ ման գոր ծում երկ րոր դա կան դեր խա ղա լու հար ցում Ռու սաս տա նի հա մա ձայն վե լու հնա րա վո րու թյու նը, այ նու հան­դերձ գտ նում են, որ տա րա ծաշր ջա նում չին­ռու սա կան շա հե րը խա չաձև ում են: Եվ քա նի որ ռու սա կան տն տե սու թյու նը զի ջում է չի նա կա նին, ուս տի կա րե լի է ակն կա լել կող մե րի միջև փոխ հա­րա բե րու թյուն նե րի հնա րա վո րու թյան շուրջ բա նակ ցու թյուն նե րի հեր թա կան շար քի57:

57 Перс пек ти вы ст ра те ги чес ко го про ек та Вла ди ми ра Пу ти на по соз да нию Ев ра­зийс ко го со ю за мо гут силь но из ме нить ся, նշվ. աշխ., էջ 1:

68

ՆԱ ՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

ՂԱ ԶԱԽՍ ՏԱ ՆԻ ԱԶ ԳԱ ՇԻ ՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐ ՏԱՀ ՐԱ ՎԵՐ ՆԵ ՐԸ

Նե րա ծու թյուն

խորհր դային մի ու թյան փլու զու մից հե տո Ղա զախս տա­նը մուտք գոր ծեց բազ մաբ ևեռ կեր պա փո խում նե րի ժա մա նա­կաշրջան: 1991 թ. դեկ տեմ բե րի 16­ին Ղա զախս տա նի ան կա­խու թյան հռ չակ մամբ կո մու նիս տա կան կու սակ ցու թյան առա ջին քար տու ղար Նոր սուլ թան Նա զար բա ևը դար ձավ նո րան կախ երկ րի առա ջին նա խա գա հը: Ղա զախս տա նը ան կա խու թյու նից ի վեր կանգ նած է հետ խորհր դային քա ղա քակր թա կան մար տահ­րա վեր նե րին հա մար ժեք պա տաս խան տա լու խնդ րա կա նի առջև: Այս առու մով Նա զար բա ևի վար չա կար գի քա ղա քա կա նու թյու նը շր ջա դար ձային նշա նա կու թյուն ու նե ցավ ղա զա խա կան ժո ղովր­դի ինք նա գի տակ ցու թյան և իբրև ազգ կա յաց ման գոր ծում: Նա­զար բա ևը Ղա զախս տա նը տա րավ վար չա կան, քա ղա քա կան, հա սա րա կա կան և տն տե սա կան լայ նա ծա վալ վե րա փո խում նե րի ու ղիներ ով, որի լե գի տի մու թյու նը ձևա վոր վում է նրա խա րիզ մայի շուրջ, և այդ վե րա փո խում նե րի վերջ նա կան նպա տա կը հետ­խորհր դային ազ գա շի նու թյան կար ևոր գոր ծըն թացն էր:

Հոդ վա ծում փորձ է ար վում ներ կա յաց նել Ղա զախս տա նի հետ­խորհր դային ազ գա շի նու թյա նը վե րա բե րող մի քա նի առանց­քային առանձ նա հատ կու թյուն ներ: Նա զար բա ևի նո րա րա րա կան քա ղա քա կա նու թյուն նե րը ներ կա յաց վում են իբրև քա ղա քակրթա­կան ճիգ՝ ուղղ ված հետ խորհր դային բո լոր հա սա րա կու թյուն նե­րում առ կա և ար դի հիմ նախնդ րի լուծ մա նը՝ հետ խորհր դային ազ­գային ինք նու թյան ձևա վոր մա նը: Նպա տա կին հե տա մուտ՝ ան դ­րա դարձ է կա տար վում Նա զար բա ևի վա ր չա կար գի լեզ վա կան,

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

69

քա ղա քա շի նա կան` մաս նա վո րա պես մայ րա քա ղա քի տե ղա փոխ­ման, և պե տա կան խորհր դա նիշ նե րի վե րա փոխ ման քա ղա քա կա­նու թյուն նե րին: Հատ կան շա կան է մահ մե դա կան Ղա զախստա նի բազ մաէթ նիկ հա սա րա կու թյան պա րա գա յում ազ գային և հա­մա ղա զախս տա նյան ինք նու թյան նոր կեր պի ուր վագծ ման քա­ղա քա կա նու թյուն նե րը: մի ջէթ նիկ ներ դաշ նակ ցային հա րա բե­րու թյուն նե րի ղա զախս տա նյան հա րա ցույ ցի ինք նա տի պու թյու նը նրա` ար մա տա կան դրս ևո րում նե րից հրա ժար վե լու և տար բեր էթ նիկ ընդ հան րու թյուն նե րը մեկ հա վա քա կան գա ղա փա րի շուրջ հա մախմ բե լու իրո ղու թյան մեջ է: ուս տի, այս հա մա պատ կե րում փորձ է կա տար վում ներ կա յաց նել Նա զար բաևի վար չա կար գի քա ղա քա կա նու թյան քա ղա քա ցի ա կան և էթ նիկ ազ գա շի նա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րը: Հաս կա նա լու հա մար մի ջէթ նիկ ներ­դաշ նակ ցային հա մա կե ցու թյան յու րա հատ կու թյուն նե րն ան հրա­ժեշտ է դի տարկ ման են թար կել պե տա կան կա ռույց նե րի` էթ նիկ հա րա բե րու թյուն նե րի կա ռա վար ման և վե րահսկ ման մե խա նիզմ­նե րը: մի ջէթ նիկ խա ղաղ գո յակ ցու թյան գոր ծում առանց քային դեր ու նի Ղա զախս տա նի ժո ղովր դի ասամբ լե ան, որի կար ևո րա­գույն գոր ծա ռույթ նե րից է առ կա էթ նիկ խմ բե րի շր ջա նում մշա­կու թային և քա ղա քա կան տա րա ծու թյուն նե րի տրա մա դրմամբ բա վա րար վա ծու թյան ձեռք բեր ման իրո ղու թյու նը:

Լեզ վա քա ղա քա կա նու թյուն ազ գային ին քնու թյան ճա նա պար հին

Նա զար բա ևի վար չա կարգն ըստ էու թյան կանգ նած է քիչ թե շատ բարդ քա ղա քա կան և հա սա րա կա կան որո շում նե րի առջև. ազ գա շի նու թյան գոր ծըն թա ցի հա մա տեքս տում կա ռու ցել միջհա­սա րա կա կան ներ դաշ նակ ցային հա րա բե րու թյուն ներ 130 էթ նիկ և 17 կրո նա կան խմ բե րի միջև1: Այս հա մա պատ կե րում ազ գա­շի նու թյան առա ջին իսկ օրե րից բազ մաէթ նիկ հա սա րա կու թյու­նում ան հրա ժեշ տու թյուն առա ջա ցավ փո խա րի նել ռուս նե րը` առա ջի նը հա վա սար նե րի մեջ ընկա լու մը ղա զախ նե րը` առա ջի­նը հա վա սար նե րի մեջ ըն կա լու մով: սրա հա մար նախ և առաջ ան հրա ժեշտ էր ղա զա խա կան ազ գային ինք նու թյան ձևա վոր ման հա մա պատ կե րում ստեղ ծել ընդ հան րա կան ինք նու թյան զգա ցո­ղու թյուն: Վեր ջի նիս իրա գործ ման ճա նա պար հին ան հրա ժեշտ էր լու ծել ղա զա խե րեն լեզ վի հան րայ նաց ման խն դի րը: Ան գամ ան­

1 Address by the president of the republic of Kazakhstan, leader of the Nation, N. Nazarbayev, Strategy “Kazakhstan­2050”: new political course of the established state, (2012).

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

70

կա խու թյան հաս տա տու մից ի վեր ղա զախ նե րի մեծ մա սը խո սում էր և նա խընտ րում էր խո սել ռու սե րեն: Ռու սե րեն լեզ վի ժա ռան գու­թյու նը ստեղ ծեց մի շարք հա սա րա քա ղա քա կան դժ վա րու թյուն­ներ Ղա զախս տա նի ազ գա շի նու թյան գործըն թաց նե րի հա մար: լեզ վամ տա ծո ղու թյու նը կար ևոր է ինք նու թյան և՛ ձևա վոր ման, և՛ այ լա կերպ ման գոր ծե րում: ինչ պես լյուդ վիգ Վիտ գենշ տեյնն է նկա տում սո ցի ու մը լեզ վա կան խա ղե րի մի ջա վայր է2, և ղա­զա խա կան հա սա րա կու թյան մի շարք հա սա րա կա կան, մշա կու­թային և քա ղա քա կան հիմ նախն դիր նե րի պա տաս խա նը ըն կած է տվյալ սո ցի ու մի լեզ վա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րի հիմ քում: խորհր դային լեզ վա քա ղա քա կա նու թյան հետ ևան քով ռու սե րեն լեզ վին շնորհ վել էր քա ղա քային և քա ղա քա կան լեզ վի կար գա վի­ճակ, այնինչ ղա զա խե րե նը մար գի նա լաց վե լով վե րած վել էր կեն­ցա ղային լեզ վի: Ռու սե րենը` իբրև « կայ սե րա կան» լե զու, դար ձել էր ղա զա խա կան հա սա րա կու թյան ստո րա դաս ման կար ևոր ցու­ցիչ նե րից մե կը: Աս վա ծի լա վա գույն ապա ցույ ցը կենտ րո նա կան Ասի այի հա սա րա կու թյուն նե րում գո յու թյուն ու նե ցող « ման կուր­տիզ մի»3 մա սին դիս կուրսն էր: Այս հա մա տեքս տում, օգ տա գոր­ծե լով հետգա ղու թա տի րա կան տե սու թյան շր ջա նա կը, մենք կա­րող ենք հա մե մա տա կան զու գա հեռ ներ տա նել կենտ րո նա կան Ասի այի « ման կուր տիզ մի» և աֆ րի կյան «ս ևա կա նու թյան» միջև: Եր կու պա րա գա յում էլ այդ եզ րե րը որ պես ինք նու թե նա կան բա­ցա սա կա նու թյուն ներ կա յաց նող իրո ղու թյուն ներ ներ մուծ վել են գա ղու թա րա ր նե րի կող մից: Նոր ինք նու թյան ձևա վոր ման հա մար ան հրա ժեշտ է դառ նում ար մա տա խիլ անել այն բո լոր բա ցա սա­կա նու թյուն նե րը, որոնց պատ ճա ռով հա սա րա կու թյան ան դամ նե­

2 Տե՛ս Gordon hunnings.the World and language in Wittgenstein’s philosophy, Suny press, 1988:

3 Այս եզրը սկզբնապես օգտագործվել է ղրղըզ գրող Չինգիզ Այթմատովի՝ «Եվ դարից երկար ձգվում է օրը» աշխատությունում՝ ներկայացնելու համար սեփական պատմության, լեզվական և մշակութային ինքնությունը կորցրած անհատին: «մանկուրտիզմ» եզրը մեծապես օգտագործվում է ղազախ ազգայնա­կանների կողմից՝ մատնանշելու համար իրենց մշակույթն ու լեզուն կորցրած ռուսախոս ղազախներին: Տե՛ս Aitmatov, c., the day lasts More than a hundred Years, bloomington, Indiana. uSA and canada: routledge, 1998, p. 50­51 և rashmi doraiswamy, the post­Soviet condition: chingiz Aitmatov in the ‘90s, Aakar books, 2005: միջինասիական հասարակություններում ղազախական մանկուրտիզմի մասին դիսկուրսն այն մասին էր, որ խսՀմ­ը շեշտը դնում էր հենց Ղազախստանին տեխնոլոգիապես զինելու վրա: ստեղծելով բազմաէթնիկ և նոր տեխնոլոգիաներով հարուստ երկիր՝ խորհրդային իշխանությունը Ղազախստանին վերածեց կենտրոնական Ասիայի առաջատար պետության՝ հակակշռելու համար տարածաշրջանի՝ մահմեդական քիչ թե շատ միատար պետություններին, հատկապես ուզբեկս տանին:

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

71

րը մե կը մյու սի հան դեպ կա րող են դրս ևո րել գե րա զան ցու թյան զգա ցո ղու թյուն: Այս առու մով, « ման կուր տիզ մը» կա րող է վե­րած վել նոր ինք նու թյան ձևա վոր ման դրա կան աղ բյու րի: Ֆրան­սի ա ցի պոստ գա ղու թա տի րու թյան տե սու թյան ներ կա յա ցու ցիչ էմե սե զե րը իր՝ « Դիս կուրս գա ղու թա տի րու թյան մա սին» գր քում գտնում է, որ սևե րը եվ րո կենտ րո նա կան եզ րի՝ նեգ րի ապա կա­ռուց մամբ կա րող են իրենք իրենց հա մար ստեղ ծել նոր ինք նու­թյուն4: Այս պի սով՝ ման կուր տիզ մը ղա զա խա կան ազ գային ինք­նու թյան ձևա վոր ման յու րա հա տուկ մե խա նիզ մի է վե րած վում, քան զի ապա կա ռու ցե լով ռու սա կա նու թյու նը՝ ղա զախ նե րը կփո շի­աց նեն հա սա րա կու թյան մեջ գո յու թյուն ու նե ցող մա քուր և ռու սա­կա նաց ված ղա զախ հաս կա ցու թյուն նե րը: Փաս տո րեն կա րե լի է եզ րա կաց նել, որ ինք նու թյու նը բնա կան իրո ղու թյուն չէ, այլ ինչ­պես Ան դեր սոնն է նկա տում` պա տում նե րի մի ջո ցով ստեղծ ված «եր ևա կա յա կան հան րույթ»5: ինք նու թյուն նե րը ստեղծ վում և վե րար տադր վում են պա տում նե րի (ազ գային) և դիս կուրս նե րի մի ջո ցով, սա կայն և՛ ցա րա կան, և՛ խորհր դային ռե ժիմ նե րի ժա­մա նակ ղա զա խա կան ինք նու թյան ձևա վոր ման ըն թաց քում ղա­զա խա կան ազ գային պա տում նե րը դուրս էին մնա ցել ինք նու թե­նա կան գոր ծըն թաց նե րից: Այ դո ւա մե նայ նիվ, ազ գային պա տում­նե րի և ղա զա խե րե նի օգ նու թյամբ ազ գային ինք նու թյան կա ռու­ցու մը թերևս բա վա կա նին եր կար տևո ղու թյան նա խա գիծ է, որի կար ևո րու թյու նը ըն կալ վում է ներ կայիս նա խա գահ Նա զար բաևի վար չա կար գի կող մից:

Նա զար բա ևի լեզ վա կան քա ղա քա կա նու թյու նը՝ ղա զա խե րենի հան րայ նա ցու մը, ղա զա խա լե զու կր թու թյու նը և այ բու բե նի կի րի լի­ցայից լա տի նա կա նի ան ցու մը6, հա մար վում է այդ եր կար տևո ղու­թյամբ մեծ նա խա ձեռ նու թյան սկիզ բը: Հաշ վի առ նե լով ղա զա խե­րե նի լու սանց քային կար գա վի ճա կը և ղա զա խա կա նաց ման խնդ րի ար դի ա կա նու թյու նը՝ Նա զար բա ևը « Ղա զախս տան 2050» ռազ մա­վա րու թյու նում, ղա զա խա կան լե զուն հա մա րե լով ազ գի հոգ ևոր կո­րիզ, շեշ տը դնում է ղա զա խե րենի քա ղա քային մի ջա վայր տե ղա փո­խե լու, գի տա կան բա ռա պա շա րի հարս տաց ման և մի ջէթ նիկ հա ղոր­

4 Aimé ce’saire, discourse on colonialism, J. pinkham, trans., New York: Monthly review press, 2000.

5 benedict Anderson, Imagined communities: reflections on the Origin and Spread of Nationalism, london: Verso press, 2006, pp. 208­209.

6 donnacha Ó beacháin, rob Kevlihan, State­building, Identity and Nationalism in Kazakhstan: Some preliminary thoughts. centre for International Studies, dublin city university, Working papers in International Studies, No. 1. 2011.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

72

դակ ցու թյան լեզ վի վե րա ծե լու վրա7: Ղա զա խե րեն լեզ վի զար գա­ցու մն իբրև էթ նիկ ինք նու թյան խորհր դա նիշ վկա յում է պե տու թյան ղա զա խա կա նաց ման գոր ծըն թաց նե րի մեկ նար կի մա սին8: Ըստ էու թյան՝ Ղա զախս տա նը կանգ նած է ղա զա խա կան ինք նու թյան նոր հա րա ցույ ցի մշակ ման մար տահ րա վեր նե րի առջև: մար տահ­րա վեր ներ, որոնց հա մար ժեք պա տաս խա նը կլի ներ պաշ տո նա կան գրագ րու թյու նը, պե տա կան կա ռույց նե րի աշ խա տան քային լե զուն, հան րային և հա մալ սա րա նա կան կր թա կան գոր ծըն թաց նե րն ազ­գային լեզ վով կազ մա կեր պե լու հնա րա վո րու թյու նը:

Չ նա յած ան կա խու թյան առա ջին տա րի նե րին Նա զար բաևի` ռու սե րենի խթան մա նը միտ ված քա ղա քա կա նու թյա նը՝ նա ամե­նա բարձր մա կար դա կով աջակ ցում էր հա սա րա կու թյու նում ղա­զա խե րե նի տա րած ման առա քե լու թյամբ զբաղ վող «Ղա զախ Թը­լը Քո ղամ» (Ղա զա խա կան լեզ վի հա սա րա կու թյուն) ոչ պաշ տո­նա կան կազ մա կեր պու թյա նը9: Այս կազ մա կեր պու թյան ան դամ­նե րը, լի նե լով մտա վո րա կան ներ և հան րային դեմ քեր, շեշ տում էին ղա զա խե րենի պե տա կան կար գա վի ճա կի շնորհ մամբ ռու­սա կան գա ղու թային լեզ վի հա կազդ ման կար ևո րու թյու նը10: բնա­կա նա բար ճար տա սա նա կան (ռի տո րի կայի) տի րույ թում նման դրս ևո րու մը խթա նիչ ազ դե ցու թյուն ու ներ ղա զա խա կա նաց ման գա ղա փար նե րի վրա: սա կայն հաշ վի առ նե լով ռու սա կա նու թյան կար գա վի ճա կով պայ մա նա վոր ված հնա րա վոր ներ հա սա րա­կա կան ան կա յու նու թյան ռիս կե րը՝ Ղա զախս տա նի իշ խա նու թյու­նը 1995 թ. ըն դու նեց նոր սահ մա նադ րու թյուն, որի 7.2 հոդ վա­ծը սահ մա նում է. « Կա ռա վա րա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րում և տե ղա կան ինք նա կա ռա վար ման մար մին նե րում պե տա կան լեզ­վին` ղա զա խե րե նին հա վա սար պաշ տո նա պես օգ տա գոր ծել ռու­սե րենը»11: Հատ կան շա կան է, որ լեզ վի մա սին քա ղա քա ցի ա կան դիս կուրսն ար դի ա կան է նաև ժա մա նա կա կից Ղա զախս տա նում:

7 « Ղա զախս տան 2050» ռազ մա վա րու թյուն, Ղա զախս տա նի նա խա գահ, ազ­գի առաջ նորդ Ն. Ա. Նա զար բա ևի ու ղեր ձը Ղա զախս տա նի ժո ղովր դին, Ղա­զախս տա նի Հան րա պե տու թյան դես պա նու թյուն Հա յաս տա նի Հան րա պե­տու թյու նում, Եր ևան, 2013, էջ 73­74:

8 Özgecan Kesici, “the dilemma in the Nation­building process: the Kazakh or Kazakhstani Nation?” Journal on ethnopolitics and Minority Issues in europe, Vol 10, No 1, 2011, pp. 31­58.

9 William fierman , “Kazakh language and prospects for its role in Kazakh “Groupness”, AbImperio, Vol. 2, 2005, p. 410.

10 pauline J. Luong, the transformation of central Asia: States and Societies from Soviet rule to Independence, cornell university press, 2004, p. 128.

11 Section I, Article 7, point 2, constitution of the republic of Kazakhstan. Available at: http://www. akorda. kz/en/category/konstituciya [accessed: 6 March 2013].

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

73

« Ղա զախս տան 2050» ռազ մա վա րու թյու նում նա խա գահ Նա զար­բաևը, ընդ գծե լով պե տա կան լեզ վի զար գաց ման ան հրա ժեշ տու­թյու նը, մի ա ժա մա նակ նշում է ռու սա կան լեզ վի կար ևո րու թյու նը. «Ոչ ոք չի կա րող ու րա նալ այն փաս տը, որ դա րե րի ըն թաց քում Ղա զախս տա նի քա ղա քա ցի նե րը ռու սաց լեզ վի մի ջո ցով են ձեռք բե րել հա վե լյալ գի տե լիք ներ, ընդ լայ նել իրենց հե ռան կար ներն ու ներ քին և ար տա քին հա ղոր դակ ցու թուն նե րը»12: Այ նո ւա մե նայ նիվ, չնա յած երկ լեզ վու թյան մա սին դիս կուր սին, ղա զախս տա նյան կրթա կան, մե դի այի և օրեն քի ոլորտ նե րում առ կա են մի ա լեզ վու­թյան հս տակ մի տում ներ:

Ար դի Ղա զախս տա նի լեզ վա քա ղա քա կա նու թյան հիմ նա սյու­նե րից մե կը հա մար վում է այ բու բե նի կի րի լի ցայից լա տի նա կա նի ան ցու մը: Չնա յած այն հան գա ման քին, որ լա տի նա կան այ բու բե­նի ան ցման որո շու մը պաշ տո նա պես կա յաց վել է դեռևս 1996 թ.13, այն քա ղա քա կան օրա կարգ մտավ մի այն 2006 թ. նա խա գահ Նա զար բաևի ան մի ջա կան միջ նոր դու թյամբ14: պետք է ըն դու նել նաև, որ այ բու բե նի լա տի նա կան ացու մը հա մար վում է ղա զա խա­կան լեզ վի ար դի ա կա նաց ման գոր ծըն թա ցի մի այն մի փոքր հատ­վա ծը: խն դի րը կա յա նում է նրա նում, որ ղա զա խե րե նը, օրի նակ, ի տար բե րու թյուն հայե րե նի, խորհր դային տա րի նե րին չի կա րո­ղա ցել կա յա նալ իբրև գի տու թյան լե զու: Այժ մյ ան Ղա զախստա­նի հան րակր թա կան և հա մալ սա րա նա կան դա սագր քե րի այն հատ վա ծը, որը վե րա բե րում է բնա կան գի տու թյուն նե րին, գր ված է և դա սա վանդ վում է ռու սե րե նով: դպ րո ցա կան դա սագր քե րը` առաջ նային սո ցի ա լա կա նաց ման կար ևո րա գույն գոր ծիք նե րը, մե ծավ մա սամբ գր ված լի նե լով ռու սե րեն, խո չըն դո տում են ազ­գային լեզ վամ տա ծո ղու թյան խթան մա նը: Աս վա ծին լա վա գույն օրի նակ կա րող է ծա ռայել ղա զա խա կան լեզ վի դպ րո ցա կան դա­սագր քե րից մե կը, որի շա պի կին կա րե լի է կար դալ հետ ևյալ վեր­նա գիրը. “У чим ся и учим го во рить по ка захс ки” (սո վո րում ենք և սո վո րեց նում ենք խո սել խա զա խե րեն)15:

Այ դո ւա մե նայ նիվ, եթե դի տար կենք Ղա զախս տա նի լեզ վա­

12 Address by the president of the republic of Kazakhstan, leader of the Nation, N. Nazarbayev, “Strategy Kazakhstan 2050”: new political course of the established state, 2012.

13 Jacob M. landau, barbara Kellner­heinkele, politics of language in the ex­Soviet Muslim States: Azerbayjan, uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, turkmenistan and tajikistan, c. hurst & co. publishers, 2001, p. 141.

14 leila tanayeva,“the politics of the latin alphabet in Kazakhstan”, the Annual of language & politics and politics of Identity, 2007, p. 79.

15 Jacob M. landau, barbara Kellner­heinkele, Op. cit., p. 200.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

74

քա ղա քա կա նու թյան մե տա ֆո րային կող մը, ապա կա րե լի է եզ­րա հան գում ներ կա տա րել ղա զա խա կան ընտ րա խա վի էթ նիկ ձգտում նե րի վե րա բե րյալ: բազ մաէթ նիկ հա սա րա կու թյու նում ղա զա խա կան լեզ վին առաջ նա հեր թու թյուն ըն ձե ռե լով՝ ղա զա­խա կան ընտ րա խա վը փոր ձում է ընդ գծել իրենց էթ նի կու թյան պաշ տո նա կան և բա ցա ռիկ կար գա վի ճա կը: Ըստ էու թյան, Նա­զար բա ևի լեզ վա կան քա ղա քա կա նու թյու նը երկ րի ներ քին քա­ղա քա կա նու թյան ար տա ցո լումն է: Նա զար բա ևի ձեռ նար կած և՛ ժո ղովր դագ րա կան, և՛ լեզ վա կան քա ղա քա կա նու թյուն նե րը ուղ­ղա կի ո րեն կապ ված են մի մյանց հետ:

Աս տա նա: Հետ խորհր դային նո րա րա րու թյան մո դել

Ղա զախս տա նը, ի տար բե րու թյուն նախ կին խորհր դային հան­րա պե տու թյուն նե րի, մայ րա քա ղա քի ճար տա րա պե տու թյու նում ազ գային խորհր դա նի շե րի և ար տե ֆակն տե րի ներդր ման փո խա­րեն որո շեց տե ղա փո խել և կա ռու ցել նոր մայ րա քա ղաք: մայ րա­քա ղա քի կա ռու ցու մը մի կող մից՝ ազ գային ինք նու թյա նը քա ղա­քային կերպ հա ղոր դե լու, մյուս կող մից՝ երկ րի ժո ղովր դագ րա կան մար տահ րա վեր նե րին պա տաս խա նե լու նա խա ձեռ նու թյուն էր:

Հա մա ձայն Ղա զախս տա նի Հան րա պե տու թյան մայ րա քա ղա­քի մա սին 1995 թ. սեպ տեմ բե րի 15­ի նա խա գա հա կան որոշ ման՝ պե տա կան հանձ նա ժո ղով է կազմ վում՝ կազ մա կեր պե լու բարձ րա­գույն և կենտ րո նա կան իշ խա նա կան մար մին նե րի տե ղա փո խու­մը Ակ մո լա քա ղաք (Աս տա նա)16: Ար դեն 1998 թ. նա խա գա հա կան մեկ այլ որո շմամբ Ակ մո լան հայ տա րար վեց Ղա զախս տա նի Հան­րա պե տու թյան մայ րա քա ղաք և վե րան վա նվեց Աս տա նա17: Չնա­յած Նա զար բա ևը իր ինք նա կեն սագ րա կան աշ խա տու թյու նում մայ րա քա ղա քը տե ղա փո խե լու 32 պատ ճառ է նշում18, որո շու մը ան կաս կած ու ներ էթ նիկ ազ գա շի նա կան են թա տեքստ: Նպա տա­կը հետ ևյալն է. մայ րա քա ղա քը տե ղա փո խել երկ րի ռու սա խոս ժո­ղո վուրդ նե րով բնա կեց ված հյու սիս և խթա նել ղա զա խա խոս գյու­ղաբ նակ բնակ չու թյան ներ գաղ թը դե պի նոր կա ռուց վող մայ րա­քա ղաք: ս. Հան թինգ տո նի սահ ման մամբ « քա ղա քի մշա կույ թը բաց է, աշ խար հիկ և ար դի, այնինչ գյու ղա կան մշա կույ թը փակ է, կրո նա կան և ավան դա կան»19: Այ սինքն՝ Աս տա նա քա ղա քը 16 Norsultan Nazarbaev, the Kazakhstan Way, Stacey International, 2008, p. 303. 17 Norsultan Nazarbaev, նշվ. աշխ., էջ 310:18 Norsultan Nazarbaev ,նշվ. աշխ., էջ 299:19 Samuel huntinghton, political Order in changing Societies, london: Yale univ.

press, 2006, p. 72.

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

75

մշա կու թային տա րա ծու թյուն է ապա հո վե լու տա րի ներ շա րու նակ փակ մշա կու թային տա րած քում գտն ված ղա զա խա կան լեզ վի և մշա կույ թի նո րո վի դրս ևոր ման հա մար: Աս տա նա քա ղա քը իրե­նից ներ կա յաց նում է սո ցի ա լա կան ու տո պի այի մի մի ջա վայր, որ տեղ ան ցյա լի ավան դա կան ար քե տի պե րը և ազ գային խորհր­դան շան նե րը ներ կայի ար դի ա կան ճար տա րա պե տա կան լու ծում­նե րի մեջ դառ նում են Ղա զախս տա նի եր ևա կա յա կան ապա գայի տես լա կա նը: Նման ճար տա րա պե տա կան կա ռույց նե րից են ղա­զախս տա նյան քոչ վո րա կան յուրտ հի շեց նող կա ռույ ցը՝ « Խան Շա տիր» ժա ման ցային կենտ րո նը, քա ղա քի գլխա վոր խորհր դա­նի շը՝ « Բայ տե րեկ աշ տա րա կը», որը ներ կա յաց նում է թյուր քա­կան առաս պե լա բա նու թյան կե նաց ծա ռը, և նրա վրա գտն վող եր ջան կու թյան սր բա զան թռչ նի՝ սամ րու կի հյու սած բույ նը, մյու­սը Ղա զախս տա նի հան դուր ժո ղա կա նու թյան սիմ վոլն է` « Խա ղա­ղու թյան և հա մե րաշ խու թյան պա լա տը» (բուր գը)20:

Ն շենք նաև, որ ժո ղովր դագ րա կան խն դիր լու ծե լով՝ կարճ տևո­ղու թյան ժա մա նա կաշր ջա նում ազ գային նոր ինք նու թյուն և քա­ղա քաբ նակ հա սա րա կու թյուն դժ վար է ձևա վո րել, քա նի որ այն պետք է ան ցնի այն պի սի գի տա կար գե րի մի ջով, ինչ պի սիք են երաժշ տու թյու նը, գրա կա նու թյու նը, կի նո մա տոգ րա ֆի ան, թատ­րո նը և կր թու թյու նը: Այս պի սով՝ Աս տա նայի կա ռու ցու մը հիմն­ված է արևմ տյան մո դե լի վրա, որը, լի նե լով քա ղա քակր թա կան, նո րա րա րա կան, ինչ պես նաև ու տո պիկ նախ աձեռ նու թյուն, Ղա­զախստա նին հնա րա վո րու թյուն է տա լու գտն վելու աշ խար հի հետ հա րա բե րու թյուն նե րի մեջ:

Պե տա կան խորհր դա նի շե րի դե րը

բազ մա մշա կու թայ նու թյան պայ ման նե րում Ղա զախս տա նը միա ժա մա նակ ընդ գծում է և՛ էթ նիկ, և՛ քա ղա քա ցի ա կան ազ­գա շի նու թյան գոր ծըն թաց նե րի կար ևո րու թյու նը: Հար կավ, քա­ղա քա կան, տն տե սա կան և մշա կու թային յու րա քան չյուր հա ջող քա ղա քա կա նու թյան հա մար կար ևոր է երկ րի ներ սում ու նե նալ կա յուն իրա վի ճակ: իսկ այդ կա յու նու թյան հա մար կար ևոր է երկ­րի տար բեր հա սա րա կա կան խմ բե րի միջև ձևա վո րել կո լեկ տիվ ին քնու թյան զգա ցո ղու թյուն: Այս եր ևույ թը հատ կա պես առանձ­

20 Ազ գա շի նու թյան գոր ծըն թա ցում քա ղա քային ճար տա րա պե տա կան մի ջա վայ­րի ազ դե ցու թյան մա սին առա վել խոր քային պատ կե րա ցում կազ մե լու հա մար տե՛ս Narek Mkrtchyan, “Astana: A New post Soviet text”, International Journal of humanities and Social Science, Vol. 4 No., 2014:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

76

նա հա տուկ է Ղա զախս տա նում, երբ էթ նո­ազ գայ նու թյան և բազ­մաէթ նի կու թյան պայ ման նե րում վար չա կար գը փոր ձում է ձևա­վո րել հա մա ղա զախս տա նյան ինք նու թյան զգա ցո ղու թյուն: սույն նպա տա կին հե տա մուտ Նա զար բա ևը ձեռ նա մուխ եղավ մի շարք հա մա կար գային վե րա փո խում նե րի, որոնք ու ղեկց վե ցին կա ռա­վար ման նոր ինս տի տուտ նե րի ձևա վո րու մից մինչև պե տա կան խորհր դա նիշ նե րի՝ հիմ նի, դրո շի և գեր բի փո փո խու թյամբ:

Ղա զախս տա նի դրո շի կա պույտ գույ նը լի նե լով թյուր քա կան մշա կույ թի խորհր դա նիշ նե րից մե կը, ազ գային ոս կե գույն զար­դա նախ շե րի, ար ևի և տա փաս տա նային ճախ րող արծ վի խորհր­դա նի շե րի հետ մի ա սին մի տում ու նեն ղա զախ նե րի շր ջա նում ձևա վո րել նոր էթ նիկ ինք նա գի տակ ցու թյուն: Նշենք նաև, որ Ղա զախստա նում դրո շի կա պույտ գույ նը պաշ տո նա պես ներ­կա յաց վում է իբրև խա ղա ղու թյան, բար գա վաճ ման և մի ու թյան խորհրդա նիշ21՝ խթա նե լու հա մար էթ նիկ խմ բե րի միջև ներ դաշ­նակ հա մա կե ցու թյան գա ղա փա րը: Չնա յած Ղա զախս տա նի դրո շի գույ նի մի ջո ցով թյուր քա կան ինք նու թյան նոր հա րա ցույ­ցի ձևա վո րու մը փոքր–ինչ ու տո պի ա կան է, այ նո ւա մե նայ նիվ նրա խորհր դան շա կան ու ժն իրա տե սա կան է: Եթե դրո շի պա րա գա­յում էթ նի կու թյու նն ու ներ հս տակ շեշ տադ րում ներ, ապա պե­տա կան մյուս խորհրդա նի շը՝ հիմ նը, հնա րա վո րու թյուն է տա լիս տար բեր էթ նիկ խմ բե րի շր ջա նում ձևա վո րել հա մա ղա զախս տա­նյան ազ գային և քա ղա քա ցի ա կան ինք նու թյուն: Ան կա խու թյան հաս տա տու մից ի վեր Ղա զախս տա նում ըն դուն վել է եր կու պե­տա կան հիմ ներ՝ 1992 թ. և 2006 թ.: Առա ջին ըն դուն ված հիմ­նը առա վել նման էր հետգա ղու թային տեքս տի, որ տեղ ան ցյա լի դժվա րու թյուն նե րի հաղ թա հար ման և « պայ ծառ ապա գայի» տես­լա կա նը կար ևոր էթ նիկ տար բե րա կի չի (մար կե րի)՝ մայ րե նի լեզ վի ժա ռան գու թյան մեջ է22: սա կայն հաշ վի առ նե լով Ղա զախս տա նի բազ մաէթ նիկ հա սա րա կու թյան շր ջա նում պե տա կան խորհր դա­նիշ նե րի նկատ մամբ ինք նա նույ նաց ման գոր ծըն թաց նե րի ան­հրա ժեշ տու թյու նը՝ 2006 թ. Զ. Նա ժի մե դե նո վի «Իմ Ղա զախս­տա նը» եր գի հի ման վրա Նա զար բաևը խմ բագ րեց և ըն դունեց նոր հիմ նը23: լրամշակ ված տար բե րա կում ար դեն նկա տե լի են 21 О фи ци аль ный Сайт Пре зи ден та Рес пуб ли ки Ка захс тан, Го су дарст вен ный Флаг

Рес пуб ли ки Ка захс тан, http://www. akorda. kz/en/category/kazakhstan_flag 22 Kazakhstan discovery, <<Kazakhstan National Anthem, 1992­2006>>, http://

www.kazakhstan discovery.com/kazakhstan­national­anthem. html#.uXKiyaI_s9A (հոկ տեմ բեր, 10, 2013):

23 О фи ци аль ный Сайт Пре зи ден та Рес пуб ли ки Ка захс тан, Го су дарст вен ный Гимн Рес пуб ли ки Ка захс тан http://www.akorda.kz/ru/category/kazakhstan_gimn

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

77

քա ղա քա ցի ա կան ար տա հայ տու թյուն նե ր, ինչ պես, օրի նակ, «իմ ղա զա խա կան ժո ղո վուր դը ամուր» կամ «իմ հայ րե նիք, իմ Ղա­զախս տան»24: Այս հիմ նը միտ ված է մի ա վո րե լու բո լոր էթ նիկ խմբե րին իրենց հայ րե նի քի՝ Ղա զախս տա նի հո վա նու ներ քո:

ինչ պես էրիկ Հոբս բաումն է նկա տում՝ պե տա կան գեր բը հա­մար վում է այն առանց քային խորհր դա նիշ նե րից մե կը, որը վկա­յում է պե տու թյան ան կա խու թյունն ու ինք նիշ խա նու թյու նը25: Ղա զախս տա նի պե տա կան գեր բը, ըստ էու թյան, պե տա կան կար ևո րա գույն գա ղա փար նե րի ար տա ցո լում է: գերբն ու նի կա­պույ տով և ոս կե զօծ ար ևի ճա ռա գայթ նե րով պա րուր ված շր ջա­նի տեսք՝ շա րի նա կի (ղա զա խա կան ավան դա կան յուր տի գմ բեթ) պատ կե րով, որի աջ և ձախ կող մե րում ղփ չա ղա կան առաս պե­լա բա նու թյան թևա վոր ձի երն են26: կա րելի է պն դել, որ գեր բի պա րա գա յում հս տա կո րեն նե րառ ված են ղա զա խա կան ազ գային և ավան դա կան սիմ վոլ ներ: Հար կավ, սա հո գե բա նա կան բա վա­րար վա ծու թյան հնա րա վո րու թյուն էր տա լու տիտ ղո սային ազ գի ներ կա յա ցու ցիչ նե րին: սա կայն նշենք նաև, որ գեր բում ակն հայտ է ռու սա կա նու թյան առ կա յու թյու նը. գեր բի ստո րին հատ վա ծում սլա վո նա կան կի րի լի ցա այ բու բե նով գր ված է Ղա զախս տան բառը27: ի մի բե րե լով ղա զա խա կան պե տա կան խորհր դա նիշ նե­րի քն նար կու մը՝ կա րե լի է գալ այն եզ րա հանգ ման, որ առ կա է ոչ մի այն ազ գային, այլև քա ղա քա ցի ա կան խորհր դա նիշ նե րի ներ­մուծ ման մի տում, որոնց ազ դե ցու թյամբ ռու սը, գեր մա նա ցին կամ կո րե ա ցին կինք նա նույ նաց վեն Ղա զախս տան պե տու թյան հետ:

Մի ջէթ նիկ հա րա բե րու թյուն նե րի կա ռա վա րու մը

պետք է փաս տել, որ քա ղա քա ցի ա կան ազ գա շի նու թյան գործըն թա ցը չէր սահ մա նա փակ վում բա ցա ռա պես խորհր դան­24 Го су дарст вен ный Гимн Рес пуб ли ки Ка захс тан.25 eric hobsbawum, the Invention of tradition. cambridge university press, 1992,

p. 11. 26 О фи ци аль ный Сайт Пре зи ден та Рес пуб ли ки Ка захс тан, Го су дарст вен ный

Герб Рес пуб ли ки Ка захс тан, http://www.akorda.kz/ru/category/kazakhstan_gerb ի հա վե լումն, նշենք, որ ձի ա բու ծու թյու նը հա մար վում էր կենտ րո նա կան

Ասի այի ժո ղո վուրդ նե րի հա սա րա կա կան, տն տե սա կան և քոչ վո րա կան մշա­կույ թի ան բա ժան մա սը, որի ար դյուն քում ձին վե րած վեց իբրև շքե ղու թյան, ազնվա կա նու թյան և հզո րու թյան խորհր դա նի շի:

Տե՛ս Alibiy Mukhamejanov, Natural life and the manmade habitat in central Asia, In history Of civilizations Of central Asia, Vol. 4, part 2, bosworth, c. e., Asimov, M. S. (eds.), uNeScO publishing, 2003, p. 286­287.

27 О фи ци аль ный Сайт Пре зи ден та Рес пуб ли ки Ка захс тан, Го су дарст вен ный Герб Рес пуб ли ки Ка захс тан, http://www.akorda.kz/ru/category/kazakhstan_gerb

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

78

շային տի րույ թում: էթ նիկ խմ բե րի միջև ներ հան րու թե նա կան հա մա ձայ նու թյան ձեռք բեր ման գոր ծում հս տակ ներ գոր ծու­թյուն ու նեն պե տա կան կա ռույց նե րը, մաս նա վո րա պես` էթ նիկ հա րա բե րու թյուն նե րի կա ռա վար ման մշա կու թային և քա ղա քա­կան կա ռույց նե րը, հան րային կա ռա վար ման կա ռույ ցը, բա նա­կը և նա խա գա հի խա րիզ մա տիկ իշ խա նու թյու նը: բազ մաէթ նիկ Ղա զախս տա նի պա րա գա յում ազ գա շի նու թյան գա ղա փա րը էա կա նո րեն տար բեր վում է Նոր մա նի սահ մա նաց ազ գա շի նու­թյան կա տե գո րի այից՝ ազ գա շի նու թյուն՝ ի հա շիվ էթ նիկ փոք­րա մաս նու թյուն նե րի ազ գայ նաց ման28: Ղա զախս տա նի կող մից պե տա կան կա ռույց նե րի օգ տա գոր ծու մը բնավ նպա տակ չու նի ապա կա ռու ցելու էթ նիկ խմ բե րի էթ նոմ շա կու թային և լեզ վա կան պատ կա նե լու թյուն նե րը, այլև ընդ հա կա ռա կը` խրա խու սել և վե­րահս կել նրանց ներ կա յա ցուց չու թյու նը տվյալ կա ռույց նե րում: ի տար բե րու թյուն նախ կին խորհր դային այն պի սի պե տու թյուն նե­րի՝ ինչ պի սիք են լատ վի ան և էս տո նի ան՝ Ղա զախստա նը չսահ­մա նա փա կեց ոչ տիտ ղո սային էթ նիկ փոք րա մաս նու թյուն նե րի քա ղա քա ցի ու թյան իրա վունք նե րը և ավե լին՝ նրանց հա մար հիմ­նեց կա ռա վա րու թյան կող մից հո վա նա վոր վող նոր ազգային­մշա կու թային կենտ րոն ներ:

1995 թ. մի ջէթ նիկ հա րա բե րու թյուն նե րի կար գա վոր ման և էթ նիկ խմ բե րի շա հե րի ար տա հայտ ման նպա տա կով ստեղծ վեց Ղա զախս տա նի ժո ղո վուրդ նե րի ա սամբ լե ան29: Վեր ջինս, լի նե­լով նա խա գա հին առըն թեր խորհր դակ ցա կան կա ռույց, լի ա զոր­ված է մեջ լի սում՝ խորհր դա րա նի ստո րին պա լա տում ներ կա յաց­նե լու 9–հո գա նոց պատ գա մա վո րա կան խումբ, որը զբաղ վե լու է էթ նիկ խմ բե րի իրա վունք նե րի պաշտ պա նու թյան, մշա կույ թի և պատ մու թյան զար գաց ման հար ցե րով30: Վեր ջին նե րիս իրա կա­նաց ման ճա նա պար հին գոր ծուն մասնակ ցու թյունն են ցու ցա բե­րում մշա կու թային, հա սա րա կա կան և կր թա կան կա ռույց նե րը.հատ կա պես ասամբ լեայի հո վա նու ներ քո գոր ծող մոտ 500 ազ­գային­մ շա կու թային կենտ րոն նե րը, որոնք էթ նիկ խմ բե րի հնա­րա վո րու թյուն ներ են ըն ձե ռում հրա տա րա կելու իրենց լրատ վա­կան և մշա կու թային պար բե րա կան նե րը, հե ռար ձա կելու իրենց 28 Wayne Norman, Negotiating Nationalism: Nation­building, federalism, and

Secession in the Multinational State, New York: Oxford univ. press, 2006, p. 39. 29 Ас самб лея На ро да Ка захс та на, Де я тель ность Ас самб леи На ро да Ка захс та на,

http://Www.Assembly.Kz/50/, (հոկ տեմ բեր, 2, 2013):30 Ariel cohen, “Kazakhstan: the road to Independence, energy policy and the

birth of a Nation”, Singapore: central Asia­caucasus Institute & Silk road Studies program, 2008, p. 24.

ՆԱՐԵԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

79

լե զու նե րով ռա դի ո և հե ռուս տա տե սային հա ղոր դա շա րեր31: շնոր հիվ ասամբ լե այի՝ Ղա զախս տա նում գոր ծում է 6 ազ գային թատ րոն (ղա զա խա կան, ռու սա կան, կո րե ա կան, ուզ բե կա կան, գեր մա նա կան և ույ գու րա կան), ինչ պես նաև 100 ազ գային և 170 կի րա կնօ րյա դպ րոց , որ տեղ դա սա վանդ ում են 23 այ լազ գի լե­զու նե րով32: Ան շուշտ, այս քա ղա քա կա նու թյան են թա տեքս տում կա րե լի է գտ նել նաև ռու սա կան լեզ վա կան գե րիշ խա նու թյան հա կազդ ման մի տում ներ: Նա զար բա ևի վար չա կար գի քա ղա­քա կա նու թյան կենտ րո նում է տար բեր էթ նոս նե րի ներ կա յա ցու­ցիչ նե րի շր ջա նում ղա զախս տան ցու տե սա կի ձևա վո րու մը: Հա­մա ձայն Նա զար բաևի 2002 թ. Ղա զախս տա նի ժո ղո վուրդ նե րի ասամբ լե այի նոր ռազ մա վա րու թյան հրա մա նագ րի՝ ասամբ լե ան պար տա վոր վում է իր գոր ծո ղու թյուն նե րը կենտ րո նաց նել ղա զա­խա կան ինք նու թյան, հայ րե նա սի րու թյան, մշա կույ թի, պատ մու­թյան, պատ մա կան ժա ռան գու թյան և ազ գային ավան դույթ նե րի հե տա գա զար գաց մամբ բազ մաէթ նիկ հա սա րա կու թյան հոգ ևոր մի աս նու թյան շուրջ33:

Վեր ջի նիս էր միտ ված նաև 2007 թ. սահ մա նադ րա կան վե­րա փո խում նե րը, որոնց ար դյուն քում Ղա զախս տա նի ժո ղո վուրդ­նե րի ա սամբ լե ան վե րան վան վեց Ղա զախս տա նի ժո ղովր դի ա սամբ լեա34: Այս պի սով՝ քա ղա քա ցի ա կան ազ գա շի նու թյան հա­մա պատ կե րում Ղա զախս տա նը տար բեր էթ նիկ խմ բե րի հա մար՝ մե դի ա, մշա կու թային, հա սա րա կա կան և քա ղա քա կան ոլորտ նե­րում ներ կա յա նա լու հնա րա վո րու թյունն է ստեղ ծում:

Ամ փո փում

Ան կա խու թյու նից ի վեր Ղա զախս տա նը թևա կո խեց ազ գային ինք նա գի տակ ցու թյան զար գաց ման նոր շր ջա փուլ: սա, ըստ էու­թյան, ղա զախ նե րի հա մար քա ղա քակր թա կան նոր տե սա կի և ազ գային ինք նու թյան նոր հա րա ցույ ցի ձևա վոր ման ժա մա նա­կաշր ջան է, որի շար ժիչ ու ժը նա խա գահ Նա զար բա ևի խա րիզ­

31 Ис ма ил Ага ки ши ев, Ка захс тан на пу ти к меж на ци о наль ной гар мо нии, Ярос лав Бу та ков, Д мит рий Вер хо ту ров, Путь к ли дерст ву: со ци аль но­э ко но ми чес кие и по ли ти чес кие ре фор мы в Ка захс та не, Бос лен, 2007, стр. 124.

32 Official Internet­resource of Almaty city Mayoralty, “Summary of Information on Kazakhstan people Assembly”, http://www. almaty. kz/page. php?page_id=1698&lang=2 (մարտ, 22, 2013):

33 Տե՛ս Ariel cohen, նշված աշխ., էջ 24: 34 ustina Markus, didarKassymova, Zhanat Kundakbayeva, historical dictionary of

Kazakhstan, Scarecrow press, 2012, p. 35.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

80

մա տիկ իշ խա նու թյունն է: Այս պի սով՝ Նա զար բա ևի վար չա կար գի լեզ վա կան, էթ նոմ շա կու թային և նո րա րա րա կան քա ղա քա կա նու­թյուն նե րը, հիմն ված լի նե լով էթ նիկ և քա ղա քա ցի ա կան ազ գա­շի նու թյան սկզ բունք նե րի վրա, նպա տակ ու նեն հաղ թա հա րե լու ռու սա կա նու թյան ժա ռան գու թյան դրս ևո րում նե րը և ձևա վո րե լու նոր հետ խորհր դային ազ գային ինք նու թյուն: Այս գոր ծըն թա ցում ան հրա ժեշ տու թյուն է դառ նում ազ գային լեզ վի զար գա ցումն ու հան րայ նա ցու մը: պետք է ըն դու նել, որ ռու սե րենի ար մատ նե րը բա վա կա նին խորն են, և Նա զար բա ևի լեզ վա քա ղա քա կա նու թյու­նը մի այն կա րե լի է հա մա րել եր կար տևո ղու թյան « գե րիշ խա նա­կան հա կազդ ման պայ քա րի» սկիզ բը, որը դեռևս պարզ չէ, թե ինչ պես կա վարտ վի:

81

ԱՐԾ ՐՈՒՆ ՀՈՎ ՀԱՆ ՆԻՍՅԱՆ

ՌԱԶ ՄԱ ԿԱ ՆԱՑ ՄԱՆ ՆՈՐ ԽՆ ԴԻՐ ՆԵ ՐՆ ԱՍԻ ԱՅՈՒՄ ԵՎ ԱՄԵ ՐԻԿՅԱՆ ՆՈՐ ՌԱԶ ՄԱ ՎԱ ՐՈՒԹՅՈՒ ՆԸ

Հա մաշ խար հային գլո բալ զար գա ցում նե րի հա մա տեքս տում ակն հայտ է, որ այլևս աշ խար հի ու ժային հա վա սա րակշ ռու թյու­նը Արև մուտ քից տե ղա փոխ վում է Եվ րա սի ա, ռազ մա կան ու ժի տե սան կյու նից փոխ վում է մոտ 100­ա մյա իրո ղու թյու նը: Ան գամ սա ռը պա տե րազ մի տա րի նե րին Վար շա վայի պայ մա նագ րի պե տու թյուն նե րը մի ա սին վերց րած ռազ մա կան նե րու ժով զի­ջում էին ՆԱ ՏՕ­ին, հատ կա պես ռազ մա վա րա կան սպա ռա զի­նու թյուն նե րի հզո րու թյամբ: խսՀմ­ի փլու զու մից հե տո մոտ 15 տա րի այդ առա վե լու թյու նը, չնա յած արևմ տյան շատ երկր նե րի շեշ տա կի կր ճա տում նե րին, ակն հայ տո րեն պատ կա նում էր դեռ Արև մուտ քին: Այդ ամե նը, իհար կե, նախ և առաջ գե րա զան ցա­պես իրա կա նաց վում էր թիվ մեկ գեր տե րու թյան` ԱմՆ­ի մի ջո­ցով, որն իր ռազ մա տեխ նի կա կան գե րա զան ցու թյամբ հետ է թող նում մնա ցած երկր նե րին: Այ սօր, սա կայն, ռազ մա կան ոլոր­տում կան հե տաքր քիր զար գա ցում ներ:

Վեր ջին 5­10 տա րի նե րի ըն թաց քում բա վա կան մե ծա ցել է ասի ա կան այն երկր նե րի թի վը, որոնք ակ տի վո րեն մե ծաց նում են իրենց զին ված ու ժե րը, սպա ռա զի նու թյան քա նա կը, ար դի­ա կա նաց նում դրանք, ձեռք բե րում ավե լի ու ավե լի գեր ժա­մա նա կա կից տեխ նի կա կան մի ջոց ներ: բա ցի Ռդ­ից և ար դեն գեր տե րու թյուն ներ դար ձած Չի նաս տա նից ու Հնդ կաս տա նից՝ աշ խար հի հզո րա գույն բա նակ նե րի շար քին են պատ կա նում պա կիս տա նի, Հա րա վային կո րե այի, ին դո նե զի այի, իրա նի, թուր քի այի բա նակ նե րը: Օրի նակ՝ վեր ջի նի զին ված ուժե րի կա տա րե լա գործ ման ու ար դի ա կա նաց ման մի տում ներն ան­նա խա դեպ են1: Հզո րա նում են արա բա կան երկր նե րի բա­1 մանրամասն տե՛ս Հով սե փյան լ., թուր քի այի զին ված ու ժե րի ար դի ա կա նա­

ցումն ու ռազ մաար դյու նա բե րու թյու նը, Եր., 2010:

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

82

նակ նե րը, որոնք մշ տա պես նոր ու թան կար ժեք զին տեխ նի կա են գնում: Ներ կա յում Արա բա կան մի ա ցյալ էմի րու թյուն նե րի բա նա կը ամե նա շատ նո րա գույն հար ձա կո ղա կան հե ռա հար զի նա տե սակ ներ ձեռք բե րող բա նակն է Եվ րա սի ա մայր ցա­մա քում: բա վա կան է մի այն նշել, որ վեր ջին պայ մա նագ րե րից մե կով Ամէ­ն ԱմՆ­ից ձեռք է բե րում ավե լի քան 11 մլրդ դո լար ընդ հա նուր ար ժո ղու թյամբ ավե լի քան 2000 մի ա վոր օպե րա­տիվ հե ռա հա րու թյան խոց ման մի ջոց ներ և բա զում այլ սպա­ռա զի նու թյուն2: մինչ այդ կնք վել էր նաև հա կահր թի ռային հա մա լիր նե րի մեծ քա նա կի ձեռք բեր ման պայ մա նա գիր, որն ամե նա մեծն էր աշ խար հում: Աշ խար հի ավան դա կան հզոր նե րի շար քին է պատ կա նում իս րա յե լի ՑԱ ՀԱ լԸ, որը, չնա յած որո­շա կի կր ճա տում նե րին, ձեռք է բե րում նո րա նոր հար ձա կո ղա­կան գեր ժա մա նա կա կից մի ջոց ներ և այլ սպա ռա զի նու թյուն: Այս առու մով հատ կա պես հե տաքր քիր են եր բեմ նի բա նակ չու­նե ցող Ճա պո նի այի քայ լե րը: Այս պա հին ար դեն Ճա պո նի այի նա վա տորմն իր նե րու ժով երկ րորդն է խա ղաղ օվ կի ա նո սում և իր հիմ նա կան նա վա տե սակ նե րի որա կով կա րող է մր ցել աշ­խար հում ընդ հան րա պես երկ րոր դը լի նե լու հա մար: Ճա պո նա­կան նա վա տոր մն ու նի գեր ժա մա նա կա կից ակա նա կիր դա սի ավե լի շատ նա վեր, որոնք, ի դեպ, այ սօր դառ նում են վերջ րյա հիմ նա կան նա վե րը ողջ աշ խար հում, քան բրի տա նա կան և ֆրան սի ա կան նա վա տոր մե րը3: Ճա պո նա կան նա վե րը նաև զին ված են ավե լի ժա մա նա կա կից հար ձա կո ղա կան և պաշտ­պա նո ղա կան հր թի ռային հա մա կար գե րով, քան թվարկ ված երկր նե րը: Ծա գող ար ևի եր կի րն իր նա վա տոր մում մեծ տեղ է հատ կաց րել նաև դեսա ն տային նա վե րին, ինչ պես նաև որո­շա կի թռ չող սար քեր կրող նե րին: Ճա պո նա կան նա վա տորմն այ սօր ար դեն իր հնա րա վո րու թյուն նե րով գե րա զան ցում է ռու­սա կան նա վա տոր մին խա ղաղ օվ կի ա նո սում: Հզոր են նաև Ճա պո նի այի այլ զո րա տե սակ նե ր, որոնց նե րու ժը ևս արագ է աճում: Ճա պո նի ան վեր ջինն է աշ խար հում ստեղ ծել նոր սերն­դի հրա սայլ, հս տակ քայ լեր է ձեռ նար կում նոր սերն դի կոր­ծա նիչ նե րի ստեղծ ման կամ դրանց մե ծա քա նակ ձեռք բեր ման

2 Са у довс кая Ара вия и О АЭ за ка за ли аме ри канс ко го ору жия на 11 мил ли ар дов дол ла ров, http://lenta.ru/news/2013/10/16/weaps/.

3 Во о ру жён ные си лы за ру беж ных ст ран. Япо ния // “ За ру беж ное во ен ное обоз ре ни е”, № 7, 2007, С. 95, http://www.mod.go.jp/msdf/formal/english/index.html

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

83

գոր ծում4: Ճա պո նա կան նա վա տոր մն ի վի ճա կի է իրա կա­նաց նելու նաև մար տա վա րա կան ծո վային ու օդային հա մա­տեղ ված դե սանտ և նման գոր ծում լայ նո րեն հա մա գոր ծակ ցում է ամե րի կյան ու ժե րի հետ ու մարզ վում: Այս առու մով նշա նա­կա լի է վար չա պետ սին ձո Աբեյի ներդ րու մը5: 2014 թ. ար դեն Ճա պո նի այի ռազ մա կան ծախ սերն աշ խար հում վե ցե րորդ տե­ղից կա րող են հաս նել մի ան գա մից չոր րորդ տե ղը: Ներկայումս Ճապոնիան ստեղծում է սեփական ծովային հետևակ, որոնք սպառազինված են լինելու ամենաժամանակակից ամերիկյան սարքավորումներով, նրանք արդեն ունեին հիանալի ծովային փոխադրամիջոցներ այս գործի համար: ինչպես հայտնի է, այս զորատեսակը հիմնականում հարձակողական խնդիրներ է լուծում: Այս քայլի դեմ արդեն բողոքել է Չինաստանը: Նմա­նա տիպ բա նա կով Ճա պո նի ան կա րող է ոչ մի այն վա րել ժա­մա նա կա կից պա տե րազմ ներ, այլև կու նե նա հզոր ու ճկուն քա ղա քա կան գոր ծիք:

Ա սի ա կան նշ ված երկր նե րի զգա լի մա սը ներ կա յում ակ տի­վո րեն զար գաց նում է սե փա կան ռազ մաար դյու նա բե րա կան հա­մա լի րը: Եթե 1990–ական նե րի կե սե րին ան գամ Չի նաս տա նը և Հնդ կաս տա նը զին ված էին բա վա կան հին զին տեխ նի կայով և մե ծա պես կախ ված էին ար տա սահ մա նյան սպա ռա զի նու թյան ներկ րում նե րից, ապա այ սօր իրա վի ճա կը կտ րուկ փոխ վել է: Այդ և նշ ված այլ երկր նե ր հիմ նա կա նում զին վել են ժա մա նա կա կից զեն քե րով, իսկ ինք նու րույ նու թյան մա կար դա կը կտ րուկ բարձ­րաց վել է ու շա րու նա կում է բարձ րա նալ: սպա ռա զին ման հար ցը նախ և առաջ վե րա բեր ում է սո վո րա կան զեն քե րին` հր թիռ ներ, ինք նա թիռ ներ, հրա սայ լեր, հրե տա նի և այլն:

խա ղա ղու թյան խն դիր նե րի ու սում նա սի րու թյան ստոկ հոլ մի մի ջազ գային ինս տի տու տի (SIprI) տվյալ նե րի հա մա ձայն` 2005­2009 թթ. աշ խար հում վա ճառ ված մար տա կան ինք նա թիռ նե րի քա նակն ավե լա ցել է. դրանք հիմ նա կա նում թան կար ժեք չոր­րորդ սերն դի կոր ծա նիչ ներ են, որոնց դե րա կա տա րու թյու նը օր օրի մե ծա նում է: ինք նա թիռ նե րի հիմ նա կան գնորդ ներն են Հնդկաս տա նը, Ամէ­ն և իս րայե լը: Նման ինք նա թիռ ներ ար­տադ րում են 11 պե տու թյուններ, իսկ որ պես գնորդ ներ հան դես են գա լիս 44 երկր ներ: Այս վա ճառք նե րը կազ մում են նույն ժա մա­

4 fisher r., Japanese Jr. , Military technology Advances, http://www.strategycenter.net/research/pubId.173/pub_detail.asp

5 Бор зя ков С., Япо ния го то вит ся к вой не, http://www.vz.ru/world/2013/12/18/665038.html

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

84

նա կա հատ վա ծում վա ճառ ված հա մաշ խար հային ողջ սպա ռա­զի նու թյան մեկ եր րոր դը: սրանք հիմ նա կա նում բազ մա գոր ծա­ռույթ ինք նա թիռ ներ են, որոնք լու ծում են և՛ պաշտ պա նո ղա կան, և՛ հար ձա կո ղա կան խն դիր ներ: Նշ ված ինք նա թիռ նե րը, որոնք, ի դեպ, հիմ նա կա նում կոր ծա նիչ ներ են, նախ հար ձակ ման մի­ջոց ներ են, ավե լին, դրանք որ պես օդային հար ձակ ման մի ջոց­ներ (Օ Հմ­ներ) շատ ճկուն են և կա րող են գոր ծել բա վա կան մեծ խո րու թյուն նե րի վրա: Փաս տը հիմ նա վո րվում է նրա նով, որ ՕՀմ­ներն իրենց գե րա կայող դերն են գտ նում նաև ասի ա կան երկր նե րում: Արևմ տյան այս մո տե ցումն իր հաս տա տուն տեղն է գտ նում նաև ասի ա կան զար գա ցող երկր նե րում, այ սինքն՝ ասի­ա կան բա նակ նե րը ևս դառ նում են ժա մա նա կա կից՝ իրենց սպա­ռա զի նու թյամբ և կազ մա կերպ չա կան շատ լու ծում նե րով: մինչև վեր ջերս ժա մա նա կա կից կոր ծա նիչ ներ հիմ նա կա նում ստեղ­ծում էր եր կու եվ րո պա կան և մեկ ասի ա կան եր կիր, իսկ այժմ իրադրու թյու նը փոխ վում է: Այս պատ վա վոր ակում բին են մի ա­նում նաև Չի նաս տա նը և Հնդ կաս տա նը, Ճա պո նի ան վա ղուց է պատ րաստ ստեղ ծել նման ինք նա թիռ, եթե չլի նեն ամե րի կյան սահ մա նա փա կում նե րը և ճն շում նե րը: ԱմՆ­ը վա ղուց է ամեն գնով Ճա պո նի ային զերծ պա հում սե փա կան կոր ծա նիչ ար տադ­րե լու հնա րա վո րու թյու նից: Նման ինք նա թիռ ներ են գնում նաև ին դո նե զի ան, մա լայ զի ան և այլն: դրանց դի մաց ժա մա նա կա­կից կոր ծա նիչ նե րով զին վում են նաև Ավստ րա լի ան, Ճա պո նի­ան, Հա րա վային կո րե ան և այլն: Այդ երկր նե րը հա վակ նում են գնել ամե րի կյան հին գե րորդ սերն դի նո րա գույն կոր ծա նիչ ներ, ին չով տա րա ծաշր ջա նում սպա ռա զի նու թյուն նե րի մր ցա վազ քն ավե լի կթե ժա նա:

Հե տաքր քիր կար գա վի ճակ է նաև տա րա տե սակ հր թիռ նե­րի առու մով: բազ մա տե սակ հր թիռ նե րի ստեղ ծու մն ար դեն չի զար մաց նում շա տե րին` հա կա տան կային հր թիռ ներ, տար բեր հրե տա նահր թի ռային հա մա լիր ներ, մար տա վա րա կան հր թիռ­ներ և այլն: իրա նը, իս րայե լը, պա կիս տա նը, Հյու սի սային կո­րե ան, Չի նաս տա նը, Հնդ կաս տա նը ար դեն ստեղ ծել են ավե լի քան 2000 կմ հե ռա հա րու թյամբ բա լիս տիկ հրթիռ ներ և աշ­խա տում են ավե լի հզոր նե րի ու հե ռա հար նե րի ստեղծ ման ուղ­ղու թյամբ, իսկ շատ այլ երկր ներ ար դեն ու նեն մինչև 1000 կմ հե ռա հա րու թյամբ հր թիռ ներ6: Այդ հր թի ռային տեխ նո լո գի ա­6 “Iran­bound Mystery freighter carried parts for Missiles”, the Washington times,

16, July 1992, p. A3; Gertz, bill, “u.S.: Iran fired ballistic Missile,” the Washington times, 24, May 1991, p. A5.

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

85

նե րը շատ ժա մա նակ մե կը մյու սին կրկ նում են, սա կայն տա­րած վում են մեծ արա գու թյամբ: Եվ րա սի ա յում է տե ղա կայ ված մար տա վա րա կան և օպե րա տիվ­մար տա վա րա կան հր թիռ նե­րի հա մաշ խար հային քա նա կի մոտ 65­70 տո կո սը, հա մաշ­խար հային զրա հա տեխ նի կայի 70­75 տո կո սը, օդու ժի 50­60 տո կո սը և այլն7: Այդ քա նա կու թյու նը օր օրի ավե լի ժա մա նա­կա կից և ար դի ա կան է դառ նում:

Ա սի ա կան այդ երկր նե րից շա տե րը իրար հետ որո շա կի տա­րած քային խն դիր ներ ու նեն, կան սա ռեց ված հա կա մար տու­թյուն ներ, ինչ պես, օրի նակ, չին­թայ վա նյան հա կա մար տու թյու­նը, Չի նաս տա նի, Ճա պո նի այի և թայ վա նի հա կա մար տու թյու նը սեն կա կու կղ զի նե րի հա մար և այլն: Եր կու կո րե ա նե րի հիմ­նախն դի րը, Հնդ կաս տա նի և պա կիս տա նի հա կա մար տու թյու նը, կու րի լ յան կղ զի նե րի հար ցը, բա զում ար ևե լ յան չլուծ ված հիմ­նախն դիր ներ: Ակն հայտ է ամե րի կա­ա վստ րա լա կան նոր, խո­րաց ված ռազ մա կան հա մա գոր ծակ ցու թյու նը, որը նախ և առաջ ուղղ ված է չի նա կան գե րա կա յու թյան դեմ8: Այդ հա մա գոր ծակ­ցու թյա նը մի ա նա լու մի տում ներ կան նաև Ֆի լի պին նե րի կող­մից: սրանք դեռ բո լո րը չեն, կան նաև լար ման այլ օջախ ներ: Այ սինքն` տա րա ծաշր ջա նում մեծ կու տա կում և լա րում կա ռա ջա­նա, որի նա խա պատ րաս տու թյու նը բո լոր կող մե րից ըն թա նում է մեծ տեմ պե րով:

Չի նաս տա նի օրե ցօր աճող տն տե սա կան նե րու ժը, բնա կա նա­բար, ուղ ղա կի ազ դե ցու թյուն ու նի ռազ մա կան բա ղադ րի չի վրա, և պա տա հա կան չէ, որ մաս նա գի տա կան քն նար կում նե րը ողող­ված են այն հար ցե րով, թե Չի նաս տա նը, երբ կա րող է ուղ ղա­կի հա կադր վել ամե րի կյան ռազ մա կան գե րա կա յու թյա նը: շատ փոր ձա գետ ներ փոր ձում են ուղ ղա կի կռա հել, թե այդ ար դեն փաս տա ցի կյանք ու նե ցող հա կա մար տու թյու նը որ ուղ ղու թյամբ կըն թա նա, ինչ թա տե րա բե մե րում կա րող են առ ճա կատ վել կամ մր ցակ ցել ամե րի կյան և չի նա կան ռազ մա կան մե քե նա նե րը: Հիմ նա կան ուղ ղու թյուն նշ վում է Հա մաշ խար հային օվ կի ա նո սը: Այլ մաս նա գետ ներ խո սում են չի նա կան ռազ մա կան մե քե նայի գոր ծա ծու թյան այլ ուղ ղու թյան մա սին` դե պի հյու սիս կամ հյու­սիս–արև մուտք` Ռդ, Ղա զախս տան, չի բա ցառ վում նաև դե պի հա րավ­ար մուտք ուղ ղու թյու նը` Հնդ կաս տան:

7 Հաշ վար կը կա տար ված է the Military balance 2011, 2012 և За ру беж ное во ен­ное обоз ре ние 2010, 2011, 2012 հրա տա րա կու թյուն նե րի տվյալ նե րով:

8 Иг нат чен ко И., Ан ти ки тайс кая ст ра те гия Ва шинг то на. Бар рель неф ти пра вит ми ром. 2012­04­27/ http://nvo.ng.ru/wars/2012­04­27/10_antichina.html

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

86

Չի նաս տա նը զար գաց նում է իր Զու­ի բո լոր զո րա տե սակ նե­րը, և շեշ տադ րու մը կա տար վում է ցա մա քային զոր քե րի վրա, որոնք, բնա կա նա բար, նա խա տես ված են հենց վեր ջին երկրների հետ հնա րա վոր պա տե րազմ նե րի հա մար:

Նշ ված ուղ ղու թյուն նե րը կախ ված են չի նա կան ազ դե ցու թյան տա րած ման, ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան և տն տե սա կան շատ հար ցե րից: Չի նա կան տն տե սու թյան սնու ցու մը հիմ նա­կա նում կախ ված է ոչ ար ևե լ յան ուղ ղու թյու նից, սա կայն մյուս կող մից էլ՝ այդ սնուց մա նը խան գա րող հիմ նա կան գոր ծո նը Չի­նաս տա նից ար ևելք գտն վող առայժմ աշ խար հի ամե նահ զոր տե րու թյունն է` ԱմՆ­ը: մաս նա գի տա կան շր ջա նակ նե րում գնա­լով ավե լի շատ է խոս վում այն մա սին, որ ԱմՆ­ը իր հիմ նա կան ու շադ րու թյու նը սևե ռում է խա ղա ղօվ կի ա նո սյան ավա զա նին և ասի ա կան թա տե րա բե մին:

Չի նաս տա նը տա րած քային խն դիր ներ ու նի իր հար ևան նե րի` Հնդ կաս տա նի, Ռդ­ի, Վի ետ նա մի և այլ երկր նե րի հետ: Չի նաս­տա նը սպա ռա զին վում և բա նա կը կա տա րե լա գոր ծում է արագ տեմ պե րով: Զին ված ու ժե րի թվա քա նա կը մո տա վո րա պես 2­3 մլն է, ռազ մա կան բյու ջեն պաշ տո նա պես ավե լի քան 70 մլրդ դո լար է, ինչն ավե լի է ռու սա կան ռազ մա կան բյու ջե ից: ոմանք պն դում են, որ ան գամ այս թի վը շատ քիչ է իրա կա նից: մեծ տեղ է հատ կաց վում մինչև 1000 կմ հե ռա հա րու թյամբ գոր ծող հր թիռ­նե րին, որոնց քա նակն ար դեն հաս նում է 1000­ի: Ներ կա յում չի նա կան բա նա կի սպա ռա զի նու թյան մեջ են մտ նում ժա մա նա­կա կից հրե տա նային մի ջոց ներ, աշ խար հի ամե նա հե ռա հար և հզոր հա մա զար կային հր թի ռային հա մա լիր նե րը` «WS­2d», նոր հետ ևա կի մար տա կան մե քե նա ներ ու աշ խար հում ամե նա վեր­ջի նը ստեղծ ված հրա սայ լե րից մե կը` «type 99», որոնց քա նա կը շատ արագ աճում է` հաս նե լով մոտ 2000 մի ա վո րի9: դրան ցից բա ցի՝ կան նաև մոտ 6000 ավե լի հին նմուշ ներ: դրա նով ներ­կա յումս չի նա կան բա նա կը ամե նա շատ հրա սայ լեր ու նե ցող բա­նակն է աշ խար հում: Արա գո րեն աճում է բո լոր զի նա տե սակ նե րի քա նա կը, որոն ցից շա տե րը հա մար վում են նո րա գույն10:

Չի նա կան բա նակն արա գո րեն կա տա րե լա գոր ծում է իր ղե­կա վար ման հա մա կար գե րը, հա մա ռո րեն փոր ձում է ստեղ ծել

9 Х рам чи хин А., Фе но мен ки тайс кой во ен ной мо щи по ка еще не до о це нен, http://nvo.ng.ru/forces/2011­12­30/1_china.html

10 Annual report to congress. Military and Security developments Involving the people’s republic of china 2013, Office of the Secretary of defense. Washington, p. 29­45.

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

87

սե փա կան ար բա նյա կային ղե կա վար ման հա մա կարգ: Երկ րի կենտ րո նա կան շր ջա նում տե ղա կայ ված 38­րդ բա նա կը ժա մա­նա կա կից զին տեխ նի կայի, կա ռա վար ման և այլ ցու ցա նիշ նե րով հա մար վում է չի նա կան բա նա կի « հայե լին»: Չի նա կան բա նա կի հետ շփված մաս նա գետ նե րի պնդ մամբ`11 այս բա նա կի բարձ­րա կարգ հրե տա նին իր կրա կի դի պու կու թյամբ զի ջում է մի այն ամե րի կյան բա նա կին12:

Չի նաս տա նի օպե րա տիվ մար տա վա րա կան հր թի ռային ուժե րը, որոնք ամե նա մեծն են աշ խար հում և իրենց քա նա­կով աշ խար հում երկ րորդ ծո վային հետ ևա կը, կենտ րո նաց­ված են թայ վա նի սահ մա նի մո տա կայ քում, այդ հատ վա ծում է նաև օդու ժի ժա մա նա կա կից մի ա վոր նե րի զգա լի մա սը: Զորքերի այս տեսակն ու դասավորությունը նշված քանակով փաստում է կղզի ներխուժելու չինական բանակի անթաքույց ցանկությանը, որը նրանք երբեք չեն թաքցրել և միշտ նշել են, որ միայն ամերիկյան գործոնն է նրանց խանգարում այդ գործում: Զոր քե րի տե ղա բաշխ ման և դրան ցում որո շա կի ու­ժե րի կենտ րո նաց ման առու մով ամե նա հե տաքր քի րը, սա կայն, այն է, որ իր յոթ ռազ մա կան օկ րուգ նե րից երեքն են հատ կա­պես հա գե ցած հրա սայ լե րով, հրե տա նի ով և մո տո հետ ևա կով: Ռու սա կան սահ ման նե րին հարակից այդ երեք ռազ մա կան շրջան նե րում տե ղա կայ ված են չի նա կան բա նա կի ինը տան­կային դի վի զի ա նե րից հին գը և մեկ բրի գադ՝ վե ցը մե քե նա­յաց ված, այ սինքն՝ առա վել շար ժու նակ, դի վի զի ա նե րից չոր սը: Հիմ նա կան պա հես տային ու ժե րը ևս այս հատ վա ծի հա մար են13: Այ սինքն՝ այդ բո լոր ու ժե րը, որոնք փաս տո րեն ողջ չի նա­կան բա նա կի հիմ նա կան մի ջուկն են, նա խա տես ված են գոր­ծե լու Ռդ­ի և Ղա զախս տա նի դեմ: Այդ օկ րուգ նե րում են նաև հիմ նա կա նում նոր հրա սայ լե րը: Հնդ կա կան սահ մա նի մոտ են տե ղա կայ ված ամե նա թույլ ու ժե րը, որոնց կազ մում չկա ան գամ տան կային դի վի զի ա, որն ինչ–որ առու մով բնա կան է, քա նի որ մի ջա կայ քում բարձ րա դիր լեռ նային գո տի է: Հնդ կաս տա նի հատ վա ծի զոր քե րը նաև կա տա րե լա գործ վե լու առու մով են զի­ջում մնա ցած հատ վա ծի զոր քե րին: Ահա այս պի սին է չի նա կան 11 Այդ թվում նաև տո ղե րի հե ղի նա կի ան ձնա կան շփում նե րը չի նա կան բա նա կի

սպա նե րի հետ:12 Экс перт: Ки тай на па дет на Рос сию с ве ро ят ност ью 95%­99% Это лишь воп­

рос вре ме ни, http://www.nr2.ru/moskow/331405.html 13 Х рам чи хин А., Пе кинс кий тигр из го то вил ся к прыж ку. Ки тай не со би ра ет­

ся обо ро нять ся. Он со би ра ет ся на па дать, http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1245988620

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

88

բա նա կի հիմ նա կան ու ժե րի դա սա վո րու թյու նը: Չի նա կան բա­նա կի զո րա տե սակ նե րի զար գա ցու մից և դա սա վո րու թյու նից կա րող ենք եզ րա կաց նել, որ ներ կա յումս չի նա կան բա նա կի եր­կու նախ նա կան խն դիր ներն են.

• ցա մա քային մաս սա յա կան ներ խու ժում դե պի Սի բիր և / կամ Ղա զախս տան,

• հ զոր հր թի ռային հար վա ծից հե տո ծո վային դե սանտ դե պի թայ վան:

ս րա նով հան դերձ չի նա կան բա նա կն ավե լի մեծ ու հատ կա­պես ճկուն աշ խար հա քա ղա քա կան գոր ծի քի վե րած վե լու հնա­րա վո րու թյուն քիչ ու նի: Վա ղուց հայտ նի է, որ նման գոր ծիք կա րող են դառնալ մի այն օդու ժը և նա վա տոր մը, մա նա վանդ եր կու սի մի ա ցու թյու նը, այ սինքն՝ ավի ա կիր նե րն իրենց աջակ­ցող խմ բե րով: Ահա այս տեղ է, որ չի նա կան բա նա կա շի նու թյան մո դե լը, որը ռազ մա վա րա կան առու մով տի պիկ խորհր դային է, այն քան էլ ար դյու նա վետ չի կա րող լի նել:

Չի նա կան ռազ մաօ դային ու ժերն (ՌՕու) իրենց սպա ռա­զի նու թյան մեջ ու նեն մոտ 2000 մար տա կան ինք նա թիռ, որից մի այն 500–ը կա րե լի է հա մա րել ժա մա նա կա կից: դրանք հիմ­նա կա նում ռու սա կան « Су­27»­« Су­30» շար քի մե քե նա ներն են, ինչ պես նաև մա սամբ այդ պի սին կա րե լի է հա մա րել չի նա կան ար տադ րու թյան «J­10» կոր ծա նիչ նե րը, որոնք ստեղծ ված են խորհր դային և իս րայե լա կան տեխ նո լո գի ա նե րի սին թեզ մամբ: Չի նա կան կոր ծա նիչ նե րը կա րող են տե ղա կայ վել մի այն ափա­մերձ օդա նա վա կա յան նե րում, քա նի որ խոր քում ավե լի առա ջա­վոր ռազ մա բա զա ներ չկան, հե տո էլ սահ մա նա փակ են օդում վե րա լից քա վոր վե լու հնա րա վո րու թյուն նե րը: Չի նա կան օդուժն ու նի օդային լից քա վոր ման տեխ նի կա կան խն դիր ներ, ժա մա­նա կա կից ղե կա վար վող հր թիռ նե րի և էլեկտ րո նային կա ռա վար­ման հա մա կար գե րի կի րա ռու թյան խն դիր ներ: Վերջ նա կան չի հա ջող վում գոր ծար կել սե փա կան ար բա նյա կային կա ռա վար­ման հա մա կար գը:

Չի նա կան նա վա տոր մը ներ կա յում հիմ նա կա նում ափա մերձ շր ջան նե րում գոր ծե լու նե րուժ ու նե ցող զո րա տե սակ է: Նախ նա­վա տոր մը չու նի ավի ա կիր ներ. մի ակ, դեռ ոչ լի ո վին գոր ծարկ­վող օրի նա կը դեռ բա վա րար չէ14, բազ մա քա նակ սու զա նա վե րը հիմ նա կա նում հին են և որ պես ռազ մա քա ղա քա կան գոր ծիք ներ 14 Annual report to congress. Military and Security developments Involving the

people’s republic of china 2013, Office of the Secretary of defense. Washington, p. 29­45.

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

89

այն քան էլ ար դյու նա վետ չեն: Վերջ րյա նա վե րից չի նա կան նա­վա տոր մը հիմ նա կա նում սպա ռա զին ված է ակա նա կիր նե րով և ֆրե գատ նե րով՝ ընդ հա նուր մոտ 100 մի ա վոր15: դրան ցից մի քա­նիսն են, որ ու նեն նա վար կու թյան մեծ հնա րա վո րու թյուն և հա­մե մա տա բար նոր սպա ռա զի նու թյուն: Հիմ նա կան նա վե րի մի այն 20­25 տո կո սը կա րող է գոր ծել հե ռա վոր ծո վե րում և օվ կի ա նոս­նե րում: բո լոր տե սա կի նա վե րի նույն քան տո կոսն է հա մար վում նո րա կա ռույց: Չի նա կան նա վա տոր մը խորհր դային նա վա տոր մի նմա նու թյամբ հիմ նա կա նում սպա ռա զին ված է հա կա նա վային սպա ռա զի նու թյամբ, իսկ հա կա սու զա նա վային և ՀՕպ հնա րա վո­րու թյուն նե րը սահ մա նա փակ են:

Չի նա կան ողջ ծո վային ափե րը 500­700 կմ հե ռա վո րու­թյամբ փակ ված են կո րե ա կան, ճա պո նա կան, ֆի լի պի նյան և այլ կղ զի նե րի ու թե րակղ զի նե րի շար քով` Օկի նա վա, բա տան, թայ վան և այլն: Նախ դրան ցից գրե թե բո լո րի վրա կան ամե­րի կյան ռազ մա բա զա ներ, սա կայն դրանք դեռ ամ բող ջը չեն: սրանք, այս պես կոչ ված, առա ջին օղա կող սահ մանն են չի­նա կան նա վա տոր մի ազատ գոր ծո ղու թյուն նե րի հա մար: 500­1000 կմ հե ռա վո րու թյան վրա կա ևս մեկ օղակ` կա րո լի նյան, մա րի ա նյան և այլ կղ զի ախմ բե րը, որոնց վրա տե ղա կայ ված են ավե լի մեծ ամե րի կյան ռազ մա բա զա ներ: Ահա թե ին չու չի նա­կան բա նա կն ակ տիվ ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան գոր ծիք չի կա րող լի նել՝ բա ցի ան մի ջա կան ցա մա քային հար ևան նե րի վրա ազ դե լուց: Ներ կա յում, երբ օրե ցօր լար վում են Ճա պո նի այի և Չի նաս տա նի հա րա բե րու թյուն նե րը, Ար ևե լաչի նա կան ծո վում նա վա տոր մե րի բախ ման հար ցն ավե լի ար դի ա կան է դառ նում: Ահա այս տեղ է, որ հա մե մա տե լով ճա պո նա կան և չի նա կան նա վա տոր մե րը՝ ակն հայ տո րեն կա րե լի է ասել, որ վեր ջինս շեշ­տա կի զի ջում է ճա պո նա կան նա վա տոր մին: Ճա պո նա կան նա­վա տոր մի հիմ քը կազ մում են բազ մա տե սակ գեր ժա մա նա կա­կից ամե րի կյան և սե փա կան ար տադ րու թյան ակա նա կիր նա­վե րը, որոնք զին վա ծու թյան մա կար դա կով հա վա սար են ամե­րի կյան նա վե րին` գեր ժա մա նա կա կից բազ մա տե սակ հր թիռ­ներ, հա կահր թի ռային «Aegis» հա մա կար գերով16: բա ցի դրա­նից՝ ճա պո նա կան նա վա տորմն ու նի նաև ուղ ղա թի ռա կիր ներ

15 Ве дер ни ков Ю.В., Ки тайс кие Эс мин цы: об щие и част ные ас пек ты эво лю ци и, http://abirus.ru/user/files/Military/ddG_china.pdf

16 toppan A., hirao K.., World Navies today: Japan. 23 March 2002, http://www.hazegray.org/worldnav/

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

90

և բա վա կա նին ար դի ա կան սու զա նա վեր17: Այդ բո լոր նա վե րի տեխ նի կա կան մա կար դա կը և ինք նու րույ նու թյու նը զգա լի ո րեն բարձր են չի նա կան նա վե րից18: Ճա պո նա կան բա նա կը, բա ցի հզոր նա վա տոր մից, կա րող է նաև օդու ժով այդ ուղ ղու թյամբ կենտ րո նաց նել նաև 100­ից ավե լի ժա մա նա կա կից կոր ծա նիչ­ներ և ու նի լավ պատ րաստ ված են թա կա ռուց վածք ներ՝ ըն դա­մե նը 300­500 կմ հե ռա վո րու թյան վրա:

Ա սի ա կան տա րա ծաշր ջա նում հե տաքր քիր է նաև կո րե ա կան թե րակղ զին, որ տեղ ավե լի քան 60 տա րի է՝ գո յու թյուն ու նի նույն ազ գի միջև ըն թա ցող հա կա մար տու թյուն: Հյու սի սային կո րե ան վա ղուց հա մար վում է փակ եր կիր, որի ռազ մա կա նա ցու մը կրում է ան կա նոն ու հա խուռն բնույթ: Այդ եր կի րը, չնա յած նրան, որ աշ խա տում է մի ջու կային զեն քի ստեղծ ման ուղ ղու թյամբ, դեռ բա զում խն դիր ներ ու նի տեխ նի կա կան մա կար դա կի հետ: Նախ այդ պես էլ չի ստեղծ վում այդ մի ջու կային մար տագլ խի կն իր նպա տա կին հասց նող հե ռա հար մի ջո ցը` բա լիս տիկ հր թի ռը, փոր ձե րի զգա լի մա սը դա տա պարտ վում է ան հա ջո ղու թյան19: Այս տեղ ավե լի շատ քա ղա քա կան շա հար կում ներ են, քան կոնկ­րետ գործ: իսկ զին ված ու ժե րի սո վո րա կան սպա ռա զի նու թյու նը բա վա կան հնա ցել է, որի կի րա ռու թյու նը ժա մա նա կա կից պա­տե րազ մում քիչ հա վա նա կան է:

Հա րա վային կո րե այի դեպ քում ամեն ինչ այլ է. եր կի րը զար­գա նում է մեծ տեմ պե րով. ար դյու նա բե րու թյու նը աշ խար հի առա ջա տար նե րից է, և զին ված ու ժե րը ևս հա մա պա տաս խան կեր պով ար տա ցո լում են իրա կա նու թյու նը: կո րե ա կան բա նա կն ու նի ամե րի կյան մո դել, ռազ մաար դյու նա բե րու թյու նը մե ծա պես ին տեգր ված է ամե րի կյա նին, տեխ նի կա պես լավ զին ված է և հզոր: կո րե ա կան ար տադ րու թյան ռազ մա կան տեխ նո լո գի ա նե­րը տա րեց տա րի ավե լի մեծ ճա նա չում և համ բավ են ձեռք բե րում և տա րած վում են աշ խար հում: Նա վա տոր մը և օդու ժը ևս մար­տու նակ ու ժա մա նա կա կից են, տա րա ծաշր ջա նում համարվում են կար ևոր ռազ մա կան և քա ղա քա կան գոր ծոն: կո րե ա կան նա­վա տոր մի հիմ նա կան նա վերն են էս կադ րային ակա նա կիր նե րը, որոնք բա վա կա նին ժա մա նա կա կից են, զին ված են արևմ տյան 17 Koda Y., “Jieikan no Genyu Seiryoku to Shyorai tenbo” [the present and future of

JMSdf Ships], in Sekai no Kansen (January 2009), p. 129.18 Japanese security. Wide­mouthed frog the country launches its biggest warship

since the second world war. Aug 10th 2013. http://www.economist.com/news/asia/21583292; ddh­183 Izumo 22ddh class, http://www.globalsecurity.org/military/world/japan/22ddh.htm

19 Ва нин В., Ст ра те ги чес кий блеф. НВО, http://nuclearno.ru/text.asp?10947

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

91

տեխ նո լո գի ա նե րով ու սպա ռա զի նու թյամբ20: Նա վա տոր մում կան նաև այլ նա վեր, մաս նա վո րա պես փոքր սու զա նա վեր21: Օդու ժն ու նի ավե լի քան 200 մի ա վոր ժա մա նա կա կից կոր ծա­նիչ ներ, որոն ցից մոտ 55­ը «f­15» կործանիչներ են: Տա րա ծաշր­ջա նում հզոր բա նակ նե րի են տի րա պե տում ԱմՆ­ի մյուս դաշ­նա կից նե րը` Ֆի լի պին նե րը, թայ վա նը և Ավստ րա լի ան:

Հի շար ժան է նաև պա կիս տա նի ռազ մա կան նե րու ժը: Նախ թե կուզ մի այն այն հան գա ման քը, որ այս եր կի րը մի ջու կային զի նա նո ցի է տի րա պե տում, ար դեն մեծ նշա նա կու թյուն ու նի: պա կիս տա նը, տի րա պե տե լով բա վա կա նին հզոր ռազ մա կան պո տեն ցի ա լի, ներ քին ան կա յու նու թյան և ար տա քին մի ջամ­տու թյուն նե րի պայ ման նե րում բա վա կան թու լաց րել է իր դիր­քե րը և ազ դե ցու թյու նը: բա վա կան է ասել, որ պա կիս տա նի ողջ տա րած քում ամե րի կյան ու ժե րն առանց թույլտ վու թյան ան ց են կաց նում տար բեր տե սա կի պատ ժիչ գոր ծո ղու թյուն ներ և հար ված ներ22: պա կիս տա նի բա նա կը, ու նե նա լով բա վա կա­նին հզոր հա գեց վա ծու թյուն, ներ կա յումս գրե թե մատն ված է ան գոր ծու թյան և մո ռա ցու թյան, մի ակ գոր ծի քը մնում է մի ջու­կային զի նա նո ցը: պա կիս տա նին այդ պես էլ չհա ջող վեց բա նա­կը լի ո վին զար գաց նել արևմ տյան մո դե լով՝ չնա յած ամե րի կյան կող մից այդ քան ահ ռե լի ռազ մա կան աջակ ցու թյա նը: պա կիս­տա նյան ու ժե րն աչ քի չեն ընկ նում ճկու նու թյամբ, որը թույլ կտա բա նա կը որ պես քա ղա քա կան խա ղա քարտ օգ տա գոր ծել: իս լա մա կան ծայ րա հե ղա կա նու թյան վտան գը մշ տա պես կանգ­նած է այս երկ րի գլ խին:

ս րան հա կա ռակ՝ հնդ կա կան բա նա կը զար գա նում է առա­վե լա պես արևմ տյան մո դե լով23: մեծ տեղ է հատ կաց նում օդու­ժին. մո տա վո րա պես 1000 մար տա կան ինք նա թիռ նե րից գրե­թե 300­ը ժա մա նա կա կից ֆրան սի ա կան և ռու սա կան կոր ծա­նիչ ներ են` « Су­30» և «Mirage­2000», իսկ բո լո րո վին վեր ջերս կնք վել է ևս մոտ 130 մի ա վոր նո րա գույն ֆրան սի ա կան «rafale c1»

20 thomas b., Naval b., leadership in Korea: the first Six Months. Naval historical center, 2012. p. 7­48.

21 http://www.navy.mil.kr/main/index/index.jsp?menuId=00122 Isikoff Michael, u.S. official acknowledges drone strikes, says civilian

deaths ‘exceedingly rare’. http://openchannel.msnbc.msn.com/_news/2012/04/30/11475659­us­official­acknowledges­drone­strikes­says­civilian­deaths­exceedingly­rare?lite; О. Но сов. США уд во ят парк БЛА Ри пер. ЗВО. 4.2010, стр. 81.

23 Indo­uS Army exercise Yudh Abhyas. defence.pk. 14 March 2012. retrieved 1 June 2012. p 2­47.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

92

կոր ծա նիչ նե րի ձեռք բեր ման պայ մա նա գիր24: Այդ գեր պայ մա­նագ րի ար ժե քը մոտ 20 մլրդ դո լար է: Վեր ջերս հայ տա րար­վեց նաև ամե րի կյան «Ah­64e» հար վա ծային ուղ ղա թիռ նե րի ձեռ բեր ման մա սին25: Հնդ կա կան օդու ժը հի ա նա լի փորձ ու­նի ամե րի կյան, իս րայե լա կան, ֆրան սի ա կան և այլ երկր նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցու թյան գոր ծում: Հնդ կա կան ռազ մար դյու­նա բե րա կան հա մա լի րը նո րա նոր հա ջո ղու թյուն ներ է գրան­ցում. ստեղծ վում են նոր ու հե ռա հար հր թիռ ներ: Ար դեն յու­րաց վում է միջ մայր ցա մա քային հե ռա հա րու թյու նը: Հնդ կա կան նա վա տոր մն աշ խար հում եր րորդ եր կիրն է, որն ու նի մե կից ավել մի ջի նից մեծ ավի ա կիր նավ26: դա կա րող է նշա նա կել, որ Հնդ կա կան օվ կի ա նո սում հնդ կա կան նա վա տոր մը հս տակ կա րող է գե րա կա յու թյան պայ քար մղել ան գամ ամե րի կյան նա վա տոր մի դեմ: իսկ ցան կա ցած այլ երկ րի ուղ ղա կի կա րող է թույլ չտալ մտ նել այդ օվ կի ա նոս: դրան ցից բա ցի՝ ձեռք են բեր վում ռու սա կան ժա մա նա կա կից` «К­152 Нер па»27, և ստեղծ­վում են ռազ մա վա րա կան սե փա կան նա խագ ծի սու զա նա վեր` «Arihant class»28: Այ սինքն՝ հնդ կա կան զին ված ու ժե րը ներ կա­յում ասի ա կան ամե նաճ կուն գոր ծիքն են ռազ մա քա ղա քա կան դաշ տում: Հնդ կա կան տն տե սու թյու նը ևս ներ կա յումս շեշ տա­կի աճում է և քա ղա քա կան ազ դե ցու թյան տա րած ման հա մար ստեղ ծում լուրջ հիմ քեր:

Ռու սա կան բա նա կն այս առու մով բա վա կան հետ է մնում, վա­ղուց ար դեն ռու սա կան բա նա կը ճկուն գոր ծիք չէ, որը կա րե լի է ծա ռայեց նել քա ղա քա կա նու թյա նը: Ռու սա կան քա ղա քա կան ղե­կա վա րու թյան հա մար վա ղուց հիմ նա կան քա ղա քա կան գոր ծիք է դար ձել մի ջու կային զի նա նո ցը, որը թերևս մի ակն է, որը դեռ ազ դե ցու թյուն թող նում է որո շա կի հար ցե րում: պա տա հա կան չէ, որ ներ կա յումս ցան կա ցած խո շոր քա ղա քա կան հար ցադ­րում նե րի ժա մա նակ ռու սա կան ռազ մա վա րա կան օդա նա վե րը և հր թիռ նե րը օդ են բարձ րաց վում: Հենց մի ջու կային զի նա նոցն

24 Ин дия ку пит фран цузс кие ист ре би те ли rafale на $20 млрд. “ Ком мер сантъ­Online”, 01.02.2012. http://www.kommersant.ru/doc/1863220/print

25 МО Ин дии хо чет за ку пить 22 вер то ле та Ah64d “longbow Apache”, http://www.warandpeace.ru/ru/news/view/72232/

26 Сп ра воч ные дан ны е. Во о ру жён ные си лы за ру беж ных ст ран. Ин дия // За ру­беж ное во ен ное обоз ре ни е. ­№ 7, 2007, с. 70.

27 АПЛ “Нерпа” передана представителям ВМС Индии, http://lenta.ru/news/2012/01/23/nerpa/

28 Arihant ­ Advanced technology Vessel (AtV), http://www.globalsecurity.org/military/world/india/atv.htm

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

93

է ասի ա կան նոր գեր տե րու թյուն նե րի քա ղա քա կա նու թյան հիմ­նա կան գոր ծի քը, իսկ սո վո րա կան զին ված ու ժե րն իրա կա նում դրանց ածան ցյալն են, նա խա տես ված են սահ մա նա փակ, զուտ ռազ մա կան խն դիր ներ լու ծե լու հա մար:

շատ երկր ներ, ստեղ ծե լով մի ջու կային սպա ռա զի նու թյուն, վս տահ են, որ իրենց ապա հո վագ րում են որ ևէ հար վա ծից: Փոր­ձա գետ նե րից շա տե րի պնդ մամբ հենց նման սպա ռա զի նու թյունն է տվյալ երկր նե րին վերջ նա կան ապա հո վագ րում որ ևէ մի գեր­տե րու թյան հար ված նե րից: որ պես վառ օրի նակ է Հյու սի սային կո րե ան: Առա ջին հա յաց քից սա շատ խե լա միտ է, քա նի որ վեր­ջին 20 տա րում ԱմՆ­ի հա կա ռա կորդ նե րից, որոնք հայտն վել են հար վա ծի տակ, ոչ մե կը չի ու նե ցել մի ջու կային սպա ռա զի­նու թյուն: Արև մուտ քում ընդ հան րա պես չեն պատ կե րաց նում մեծ զո հե րով որ ևէ պա տե րազմ. դա կա րող է քայ քայել ցան կա ցած պե տա կան հա մա կարգ և առա ջաց նել հե ղա փո խու թյուն ներ: Այդ պատ ճա ռով, բնա կա նա բար, նրանք կխու սա փեն մի ջու կային զի նա նոց ու նե ցող երկր նե րի հետ պա տե րազ մել: Վեր ջին պա­տե րազմ նե րը Արև մուտ քը վա րում է ավե լի ու ավե լի հե ռա հար՝ նվա զա գույ նի հասց նե լով զին վոր նե րի մաս նակ ցու թյու նը: Ներ­կա յում շր ջա նա ռու թյան մեջ է դր վում այ լոց արյու նով պա տե­րազմ ներ վա րե լու տե սու թյու նը, ինչ պես եղավ Աֆ ղանս տա նում և լի բի ա յում:

Ա հա ընդ հա նուր այս դա տո ղու թյան մեջ նայե լով իրե րին՝ տես նում ենք, որ կա մի էա կան նր բու թյուն: ԱմՆ­ը փոր ձում է շտ կել նաև այս իրա վի ճա կը, որ պես զի ոչ մի երկ րի մի ջու կային զի նա նոց իրեն չա պա հո վագ րի: Նախ պետք է հաս կա նալ, թե ին չով է աշ խար հի ամե նահ զոր բա նա կը գո նե տեխ նի կա պես տար բեր վում « վա ռո դի տա կա ռի» վե րած վող ասի ա կան երկր նե­րի բա նակ նե րից:

ԱմՆ բա նա կը ներ կա յում մի ակն է, որն ի վի ճա կի է առանց մի ջու կային զի նա նո ցի լու ծելու քա ղա քա կան­ռազ մա վա րա կան խն դիր ներ: Ասել է թե ամե րի կյան բա նա կն առանց մի ջու կային սպա ռա զի նու թյան կա րող է լու ծել նաև ռազ մա վա րա կան խն դիր­ներ: Հենց այս առար կա յա կան տար բե րու թյունն է, որ ԱմՆ­ին հնա­րա վո րու թյուն է տա լիս քա ղա քա կան հար թու թյան մեջ, շնոր­հիվ բա նա կի, ու նե նալու բո լո րո վին այլ գոր ծիք: Փոր ձենք ման­րա մասն ներ կա յաց նել սա և հաս կա նալ, թե ին չումն է խնդի րը, ինչ պես ստաց վեց այն պես, որ ԱմՆ­ին հա ջող վեց, մի ջու կային սպա ռա զի նու թյու նից բա ցի, ստեղ ծել նաև լրա ցու ցիչ և ավե լի

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

94

ճկուն ռազ մա կան­ռազ մա վա րա կան գոր ծիք, որի կի րա ռու թյու­նն ավե լի ար դյու նա վետ է: Ամե րի կյան զին ված ու ժե րը շնոր հիվ իրենց տեխ նի կա կան գե րա զան ցու թյան, ռազ մա բա զա նե րի լայն ցան ցի, հզոր օդու ժի և ծո վու ժի կա րո ղա նում են մո լո րա կի ցան կա ցած կե տում կարճ ժա մա նա կում (24­48 ժամ) կենտ րո­նաց նել ռազ մա կան այն պի սի նե րուժ, որը գե րա զան ցում է սո­վո րա բար ար դեն քա ղա քա կան մե կու սաց ման մեջ հայտն ված ցան կա ցած երկ րի նե րու ժին: սա կոչ վում է զուտ արագ կու տա­կում, ին չը բա ցի զուտ ռազ մա կան նշա նա կու թու նից ու նի նաև քա ղա քա կան ազ դե ցու թյուն: Արևմ տյան դաշ նա կից նե րը սո վո­րա բար ար դեն վա րում են նոր` հին գե րորդ սերն դի, գեր տեխ­նի կա կա նաց ված պա տե րազմ, որը դեռ լի ո վին չի յու րաց վում ոչ մի այլ ասի ա կան երկ րի կող մից, իսկ տար բեր սե րունդ նե րի պա տե րազմ նե րում, ան շուշտ, հաղ թում է ավե լի զար գա ցած նո­րը: Այս զուտ ռազ մա կան բա ղադ րիչ նե րին պետք է գու մա րենք նաև քա ղա քա կան դաշ նա կից նե րի մեծ բա նա կը, տվյալ երկ րի տե ղե կատ վա կան, քա ղա քա կան ու տն տե սա կան մե կու սա ցու­մը և այլն: Այս ամ բողջ ար դյու նա վետ փա թե թում կա առա ջին հա յաց քից փոք րիկ մեկ առանձ նա հատ կու թյուն, որը, սա կայն, առանց քային դեր է խա ղում: Այդ հին գե րորդ սերն դի պա տե­րազմ նե րում ամե րի կյան զին ված ուժե րն առա ջին և ան պայ ման ավե լի արագ հար վա ծը հասց նում են գերճշգ րիտ զեն քե րով: Նման զեն քե րի մաս սա յա կան կի րա ռու թյու նը, որը ներ կա յումս մի այն իրենք կա րող են իրենց թույլ տալ, ան խու սա փե լի ո րեն հանգեցնում է գո նե տեխ նի կա կան հաղ թա նա կի, որն էլ խե­լամ տո րեն զու գորդ վում է այլ բա ղադ րիչ նե րով, ու վե րած վում ռազ մա քա ղա քա կան հաղ թա նա կի: գերճշգ րիտ զեն քե րի այդ ճն շող գե րա կա յու թյու նը տեխ նի կա կան այլ առա վե լու թյուն նե­րի հետ մի ա սին նրանց թույլ է տա լիս միշտ հար վա ծը հասց նել առա ջի նը և զերծ մնալ պա տաս խան հզոր հար վա ծից: Ահա այս պարզ իրո ղու թյունն է, որ տար բե րում է ամե րի կյան զին ված ու ժե րն ամ բողջ աշ խար հի զին ված ու ժե րից, և սա է, որ նրանց հնա րա վո րու թյուն է տա լիս առանց մի ջու կային զի նա նո ցի ավե լի ճկուն գոր ծելու և ավե լի ազ դե ցիկ լի նելու: Փաս տո րեն ամե րի կյան ռազ մա կան մե քե նան ներ կա յումս կա րող է ցան կա­ցած երկ րի ռազ մու ժին առանց մի ջու կային սպա ռա զի նու թյան հասց նել կոր ծա նա րար հար ված և շար քից հա նել ան գամ մի­ջու կային զի նա նո ցը: Հենց դրա մա սին էին ահա զան գում նաև

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

95

որոշ ռուս փոր ձա գետ ներ29: իհար կե այս մո դե լն ար դեն մի քա­նի ան գամ փոր ձարկ վել է, ոչ ոք չի կա րո ղա ցել հա կա հար ված տալ և դիմակայել: սա կայն տվյալ իրա վի ճա կում, երբ դր ված է մի ջու կային զի նա նո ցի հար ցը, նրանց հար կա վոր է բա ցա ռել ան գամ մեկ փոքր հա կա հար վա ծի հնա րա վո րու թյու նը:

Ա հա այս տե սան կյու նից է հար կա վոր քն նել ամե րի կյան նոր հայե ցա կար գը և հա մընդ հա նուր հա կահր թի ռային պաշտ պա­նու թյան խն դի րը:

Տ վ յալ պա հին այդ պաշտ պա նու թյու նը դեռ գոր ծում է սահ­մա նա փակ հնա րա վո րու թյուն նե րով և լի ար ժեք գոր ծարկ ման կա րող է հաս նել ոչ շուտ, սա կայն պլան նե րի հա մա ձայն՝ վեր­ջում այն պետք է կա րո ղա նա ապա հո վել ԱմՆ­ի և դաշ նա­կից նե րի լի ար ժեք պաշտ պա նու թյու նը բա լիս տիկ հր թիռ նե րի հար ված նե րից: լի ար ժեք հա մա կար գն իր մեջ պետք է նե րա­ռի հս կո ղու թյան լայն ցանց, բա զում տե սա կի հա կահր թիռ ներ, որոնք կա րող են տե ղա կայ վել աշ խար հի տար բեր հատ ված նե­րում: դրանք կա րող են լի նել մինչև մի քա նի հա զար հա կահր­թիռ ներ, որոնց մի մա սը կու նե նա ցա մա քային, մնա ցած մա­սը՝ ծո վային տե ղա կա յում: Այս տեղ հատ կա պես հե տաքր քիր է հենց ծո վային տե ղա կա յու մը, որը կա րող է մի ան գա մից լու ծել մի քա նի խն դիր ներ: Ծո վային բա ղադ րի չը կար ևոր է նրա նով, որ նա վե րը կա րող են շարժ վել ջրե րով, ուր կա մե նան, և մի ա­ժա մա նակ կլու ծեն նաև այլ խն դիր ներ՝ Հա մաշ խար հային օվ­կի ա նո սում ծո վային գե րա կա յու թյան հաս տատ ման հա մար: Ըստ պլա նի՝ մի քա նի տա րի ան ց ծո վային պաշտ պա նու թյան «Aegis» հա մա կար գով կա րող են զին ված լի նել ավե լի քան 100 մի այն ամե րի կյան հա ծա նա վեր ու ակա նա կիր ներ՝ չհաշ ված դաշ նա կից նե րի նա վե րը: յու րա քան չյուր նման նա վ կա րող է կրել մինչև 90­100 մի ա վոր հա կահր թիռ30: Եթե Հա մաշ խար­հային օվ կի ա նո սում մի ա ժա մա նակ լի նեն մոտ 100 նման նա­վեր, որոնց ընդ հա նուր հա մա զար կի պա շա րը կազ մի մոտ 10 000 հա կահր թիռ, նշա նա կում է՝ Ասի այից պետք է ար ձակ­վի առն վազն 5000­ից ավե լի մեծ հե ռա հա րու թյան բա լիս տիկ հր թիռ, որ պես զի գո նե մե կը հնա րա վո րու թյուն ու նե նա հաս­նե լու ԱմՆ­ի տա րածք: Եվ սա այն դեպ քում, եթե չենք հաշ­վում ամե րի կյան ցա մա քային տե ղա կայ ման այլ հա մա լիր նե րի

29 Криницкий Ю.В., Тикшаев В.Н., Проблемы организации ПВО подвижных обьектов государственного значения. Военная Мысль, 6/2010, с. 41­46.

30 Navy Aegis ballistic Missile defense program. background and Issues for congress. congressional research Service. Washington, April 19, 2011, p. 2.

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

96

հա կահր թիռ նե րը: Ցա մա քային բա ղադ րիչ նե րի (հա կահր թիռ­ներ, ռա դի ո տե ղո րոշ ման կա յան ներ և այլն) տե ղա կայ ման աշ­խար հագ րու թյու նը խո սում է մի այն այն մա սին, որ այդ հա­մա կար գը նա խա տես ված է ասի ա կան ողջ տա րա ծաշր ջա նից ար ձակ ված հր թիռ նե րի խոց ման հա մար: դրանք բո լո րը տե­ղա կայ վում են ասի ա կան խո շոր երկր նե րի շր ջա կայ քում, օվ­կի ա նոս նե րում և վտան գա վոր այլ ուղ ղու թյուն նե րում: Առա ջին հա յաց քից մաս սա յա կան հր թի ռար ձա կում նե րի դեպ քում ոչ մի հա կահր թի ռային հա մա կարգ չի կա րող ար դյու նա վետ գոր ծել. դա հին աք սի ոմ է: թե մայի շուրջ բա նակ ցու թյուն նե րի ժա մա­նակ ամե րի կյան կող մը ևս պն դում է և փոր ձում ներ կա յաց նել, որ այդ հա մա կար գը, օրի նակ, նա խա տես ված չէ ռու սա կան կամ չի նա կան հր թիռ նե րի խոց ման հա մար: Նրանք ևս պն դում են, որ իրենց հա մա կար գը չի կա րող մաս սա յա կան հր թիռ նե­րի ար ձակ ման դեպ քում ար դյու նա վետ գոր ծել: սա կայն, ինչ­պես նշե ցինք, ամ բողջ նր բու թյու նն այն է, որ ամե րի կա ցի նե րն ու նեն իրենց թա կար դը. նման հր թիռ նե րի մաս սա յա կան ար­ձա կում նե րին նա խոր դում է ամե րի կյան ՕՀմ­նե րի մաս սա­յա կան ու գերճշգ րիտ հար ված նե րը, որոն ցից հե տո կփրկ վեն բա լիս տիկ հր թիռ նե րի նշ ված քա նա կի 10­20 տո կո սը: Հենց այդ քա նա կին էլ հա կահր թի ռային պաշտ պա նու թյու նը կա րող է չե զո քաց նել: Վե րը նշ վա ծը հենց այն մա սին էր, որ առա­ջին իսկ հար վա ծով ամե րի կյան ՕՀմ­նե րը կա րող են շար­քից հա նել այդ 5000 հր թիռ նե րի մինչև 90 տո կո սը: ԱմՆ­ը այ սօր ար դեն ի վի ճա կի է մեկ հար վա ծով ար ձա կելու ավե լի քան 10 000 գերճշգ րիտ հր թիռ ներ: կրկ նա կի հար ված նե րի դեպ քում դրանք կա րող են լի նել մինչև 20­30 հա զար: մի այն 2013 թ. Վա շինգ տո նը պատ վի րել է ավե լի քան 10 000 մի ա վոր գերճշգ րիտ հար վա ծային մի ջոց ներ՝ ավե լի քան 10 մլրդ դո լար ար ժո ղու թյամբ31: որ պես հա մե մա տու թյուն նշենք, որ 2003 թ. իրա քյան պա տե րազ մում ամե րի կյան ՕՀմ­նե րը ընդհա նուր ար ձա կել են մոտ 20 000 գերճշգ րիտ հար վա ծային մի ջոց32:

բոլոր ասիական երկրների բանակները, միասին վերցրած, չունեն 2000–3000 կմ և ավելի հեռահարության 5000 միավոր

31 Washington beef up the Gulf States with 10,000 Strike Weapons Worth uS$10 billion, OctOber 17, 2013bY. http://defense­update.com/20131017_gulf_states_strike_weapons.html

32 Бел кин В., Му ха мет жа но ва А.. Яв ля ет ся ли вы со кая точ ность ору жия «Аб со­лют ной»?. Вест ник Воз душ но го Фло та. май­и юнь. 2003, стр. 58­61; Си до рин А.Н.и др. ВС За ру беж ных га су дарств. М.,2009, с. 93.

ԱՐԾՐՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

97

հրթիռներ, որոնք ի վիճակի են հասնելու ԱմՆ կամ նրա բազաներին: Նման հր թիռ նե րի քա նա կի ավե լա ցումն էլ այն քան դյու րին գործ չէ, և արա գո րեն հնա րա վոր չէ դրանք ար տադ րել: իսկ, ինչ պես նշե ցինք, հա կահր թի ռային պաշտ պա նու թյու նը կա­րող է ու նե նալ ավե լի քան 10 000 հա կահր թիռ:

ՕՀմ–ների մասսայական հարվածից հետո ասիական երկրների ունեցած անգամ 5000 հրթիռներից կարող են փրկվել ոչ ավելի քան 1000–ը: իսկ ամերիկյան հակահրթիռային լիարժեք գործարկված համակարգը արդեն կարող է չեզոքացնել այդ 1000–ին, որոնք որպես պատասխան կարձակվեն դեպի ԱմՆ կամ նրա դաշնակիցների ուղղությամբ: Ամերիկյան լիարաժեք հակահրթիռային պաշտպանությունը նույնիսկ կարոզ է չեզոքացնել այդ 1000 հրթիռների մարտագլխիկները, չնայած ամերիկյան նավերի վրա տեղակայված համակարգերը վտանգավոր են հենց նրանով, որ այդ 1000 հրթիռներին կարող են խոցել մինչև մարտագլխիկների անջատումը: սա այն դեպքում, եթե անգամ չհաշվենք.

• ՕՀՄ–ների կրկնակի հարվածների գործոնը, երբ արդեն չեն մնա 1000, այլ ավելի քիչ,

• արդեն ԱՄՆ–ի տարածքի պաշտպանությունը, որը կարող է խոցել անկում ապրող մարտագլխիկներին,

• տիեզերական նախագծերը, որոնք մարտագլխիկներին կարող են խոցել տիեզերքում և այլն:

Ահա և առանց ամերիկյան միջուկային պոտենցիալի ասիական միջուկային պոտենցիալի չեզոքացման բանաձևը: բնականաբար իրական կյանքում ՕՀմ–ներով մասսայական հարվածը լավագույն դեպքում կիրառվելու է մեկ երկու պետության նկատմամբ, որի դեպքում պատկերը ավելի տխուր կարող է լինել: ողջ ասի ա կան տա րած քը մի ա ժա մա­նակ չի պա տե րազ մե լու ԱմՆ­ի դեմ, իսկ այդ տա րած քում նրանք միշտ էլ դաշ նա կից ներ կու նե նան:

Վե րը շա րադր վա ծը նշա նա կում է, որ ասի ա կան գեր ռազ­մա կա նա ցու մը շա րու նակ վում է. այն ցան կա ցած պա հի կա­րող է վե րա ճել պա տե րազ մի տա րա ծաշր ջա նում: սա կայն այդ ռազ մա կան նե րու ժը մեծ հաշ վով մր ցա կից չէ Արև մուտ քի հա­մար, որը դեռ պա հում է հատ կա պես տեխ նի կա կան գե րա կա­յու թյու նը: Հա մաշ խար հային օվ կի ա նոսի և օդա տի ե զե րա կան հար թու թյան հս կո ղու թյան դեպ քում Արև մուտ քը շա րու նա կե­լու է ապա հո վել իր հա մաշ խար հային ռազ մա կան գե րա կա յու­

ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԱՍԻԱ

98

թյունը: իսկ այդ հար թու թյուն նե րում գե րա կա յու թյան ապա­հո վու մն ըն թաց քի մեջ է: ԱմՆ­ը ողջ Ասի այի շր ջա կայ քում ստեղ ծում է հա րյու րա վոր նոր ռազ մա կա յան ներ, Չի նաս տա նի շրջա կայ քում ամե նուր ծո վային և օդային ռազ մա բա զա ներ են, ան գամ վե րա դառ նում են Վի ետ նամ: Օդային գե րա կա յու թյու նը առ հա սա րակ բա ցա ռիկ է. ամե րի կա ցի նե րը ստեղ ծում են կրկ­նա կի օդային գե րա կա յու թյուն` անօ դա չու նե րի և հիմ նա կան33: Անօդա չու նե րի մի ջո ցով ստեղծ ված օդային գե րա կա յու թյու­նը նոր եր ևույթ է ընդ հան րա պես: դրանց մի ջո ցով ամե րի կա­ցի նե րը ողջ աշ խար հում ստեղ ծել են հե տա խու զա դի վեր սի ոն գոր ծո ղու թյուն նե րի մի հա մընդ հա նուր դաշտ, որը կի րա ռե լի է աշ խար հի երկր նե րի գե րակ շիռ մա սի նկատ մամբ: Երբ, որ­տեղ հար կա վոր է, մեկ հար վա ծով ոչն չաց նում են ան ցան կա լի ան ձանց և թույլ չեն տա լիս կոնֆ լիկ տնե րի ավե լի մեծ հա սու­նա ցում: Այ սինքն՝ անա րյուն պա տե րազմ նե րը դառ նում են կի­րա ռե լի: Ասի ա կան երկր նե րի հա մար մի ջու կային սպա ռա զի­նու թյու նը, մնա լով որ պես ան գե րա զան ցե լի զի նա տե սակ, այ­նո ւա մե նայ նիվ կորց նում է իր բա ցար ձակ զենք լի նե լու հնա րա­վո րու թյու նը և չի ապա հո վում ո՛չ ան պար տե լի ու թյուն, ո՛չ պաշտ­պան վա ծու թյուն նոր ամե րի կյան հա մա կար գի դեմ:

33 Այս եզրույթները զուտ ռազ մա կան բա ցատ րու թյուն ու նեն և դուրս են տվյալ նյու թի քն նարկ ման թե մայից:

99

ԿՈՎ ԿԱՍ

ՎԱՀ ՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱ ԹԵ ՎՈՍՅԱՆ

ԱՆՎ ՏԱՆ ԳՈՒԹՅԱՆ ԽՆ ԴԻՐ ՆԵ ՐԸ ՀՅՈՒ ՍԻ­ՍԱՅԻՆ ԿՈՎԿԱ ՍՈՒՄ: ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ O ՐԻ ՆԱ ԿԸ

the North caucasus remains one of the volatile regions of the russian federation. political, ethnic, sectarian and social divisions define the reality on the ground. According to the population census of 2010, there are 1.2 mln Armenians who live in the russian federation and more than 630.000 Armenians live in the region which is largely referred as the North caucasus although, in administrative terms, the region is divided into two federal okrugs, republics, regions and krais. from time to time, the security issues of Armenian population make the local and Armenian headlines. the article addresses a set of urgent questions dealing with political, social and ethnic complexities of Armenians living the region. It also brings up a few challenges which require both vigilance and actions.

Հյու սի սային կով կա սը եղել և շա րու նա կում է մնալ Ռդ­ի կարևո րա գույն նշա նա կու թյուն ու նե ցող տա րա ծաշր ջան նե րից մե կը, և այն տեղ տե ղի ու նե ցող ցան կա ցած խոր քային զար գա­ցում ու նե նում է հա մա ռու սաս տա նյան հետ ևանք ներ: Հս. կով­կա սյան հան րա պե տու թյուն նե րը և վար չա տա րած քային մի ա­վոր նե րը (ե րկ րա մա սեր, շր ջան ներ) կա ռա վար չա կան նպա տա­կով նե րառ ված են Ռդ­ի Հյու սիս կով կա սյան և Հա րա վային դաշ­նային օկ րուգ նե րում:

ԿՈՎԿԱՍ

100

Հյու սի սային կով կա սում տե ղի ու նե ցող քա ղա քա կան, սո ցի­ալ­տն տե սա կան և դա վա նա բա նա կան գոր ծըն թաց ներն իրենց ազ դե ցու թյունն են թող նում նաև այդ տա րա ծաշր ջա նում ապ րող հա յու թյան վրա։ 2010 թ. հա մա ռու սաս տա նյան մար դա հա մա րի տվյալ նե րով նշ ված դաշ նային օկ րուգ նե րում (դեր բեն դից Ռոս տով և Աստ րա խա նից սո չի) ապ րում է առա վել քան 630.000 հայ1, և սա այն դեպ քում, երբ մար դա հա մա րի մաս նա կից նե րը, ռու սաս­տա նյան օրենսդ րու թյան հա մա ձայն, ազ գային պատ կա նե լի ու­թյու նը նշել են ըստ ցան կու թյան։ ոչ պաշ տո նա կան տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ սա կայն այդ թի վը հարկ է առն վազն կրկ նա պատ կել, հետ ևա բար իրա կան թվա քա նա կի վե րա բե րյալ մեր պատ կե րա­ցում նե րը բա վա կան մո տա վոր են: Եթե ան գամ ուղ ղորդ վենք 2010 թ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րով, ապա խնդ րո առար կա տա րա ծաշր ջա նում բնակ վում են Ռու սաս տա նում ապ րող հա յու­թյան կե սից ավե լին2։ Ավե լին, կրաս նո դա րի և ստավ րո պո լի երկ րա մա սե րում հայե րը բնա կու թյան քա նա կով ռուս նե րից հե տո երկ րորդն են (հա մա պա տաս խա նա բար` 281.680 և 161.324 բնա­կիչ), Ռոս տո վի շր ջա նում՝ եր րոր դը՝ 110.727­ով, Հս. Օսի ա յում՝ չոր րորդը՝ 16.235­ով, Վոլ գոգ րա դում՝ հին գե րոր դը՝ ավե լի քան 27.000 բնակ չու թյամբ: մինչ դեռ Չեչ նի ա յում, ին գու շե թի ա յում և կալ մի կի ա յում հայե րի թվա քա նա կի մա սին ոչ մի նշում չկա3:

Տար բեր վում է նաև հայե րի սո ցի ա լա կան ին տեգր ման աս­տի ճա նը: Ավե լին, որոշ ու սում նա սի րող ներ առանձ նաց նում են 5 խումբ հայե րի: Առա ջի նը Հա յաս տա նից մեկ նած հայերն են, որոնք պահ պա նում են հայ րե նի քի հետ կա պը, դրա շնոր հիվ՝ նաև լե զուն և ավան դույթ նե րը, ար դյուն քում այս խումբն առանձ­նա նում է մյուս խմ բե րից, ինչ պես ըն դուն ված է կո չել՝ « մյուս հայե րից»: Երկ րորդ խում բը, որն ըն դուն վա ծ է կո չել « բաք վե ցի հայեր», նե րա ռում է Ադր բե ջա նի տա րած քից բռ նա գաղ թած նե­րին, որոշ դեպ քե րում այս խմ բի հետ են ինք նա նույ նա կա նաց վում նաև լՂիմ­ի տա րած քից բռ նա գաղ թած նե րը, ան գամ Վրաս­տա նից և Հյու սի սային կով կա սի այլ հան րա պե տու թյուն նե րից

1 Ин фор ма ци он ные ма те ри а лы об окон ча тель ных ито гах Все рос сийс кой пе ре­пи си на се ле ния 2010 го да, Фе де раль ная Служ ба Го су дарст вен ной ста тис ти ки, http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm

2 Ըստ 2010 թ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի՝ Ռդ­ո ւմ ապ րում է 1.184 մլն հայ։3 Ин фор ма ци он ные ма те ри а лы об окон ча тель ных ито гах Все рос сийс кой пе ре­

пи си на се ле ния 2010 го да, Фе де раль ная Служ ба Го су дарст вен ной ста тис ти ки, http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm

ՎԱՀՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

101

տե ղա փոխ ված նե րը: Այս խմ բի բնու թագ րա կան կող մե րից են հայե րե նի ոչ բա վա րար իմա ցու թյու նը, գե րա զան ցա պես ռու սե­րե նով շփու մը, ավե լի խոր քային ին տեգ րու մը, ան գամ ձու լու մը տե ղա կան սո ցի ու մին, թեև գան ձա կի (կի րո վա բա դի), գե տա­շե նի հա յու թյունն առա վե լա պես բնակ վում է հա մա տեղ: Եր րորդ խում բը « մի ջի նա սի ա կան հայերն» են, որոնք գե րա զան ցա պես տե ղա փոխ վել են Ղա զախս տա նից, թուրք մենս տա նից և Տա­ջիկս տա նից: Այս խմ բի ան դամ նե րի մոտ հայ ինք նու թյան հետ ինք նա նույ նա կա նա ցու մը թույլ է ար տա հայտ ված. նրանք բա­վա կան արագ են ին տերգր վել Ռու սաս տա նի հա րա վային տա­րածք նե րի բազ մաէթ նիկ իրա կա նու թյան մեջ: Չոր րորդ խում բը « ռու սա հայերն» են, որոնց նախ նի նե րն այս տա րա ծաշր ջա նում հաս տատ վել են 18­19 դդ., և շատ հա ճախ ներ կա յա նում են որ­պես այդ տա րածք նե րի տե ղաբ նակ ներ: Նրանք խո րու թյամբ ներ թա փան ցած են ռու սա կան մշա կույ թի մեջ, և որոնց մոտ եր­կար ժա մա նակ հայ կա կան ինք նու թյու նը դեր չի խա ղա ցել: Վեր­ջին շր ջա նում, սա կայն, այս խմ բին պատ կա նող ըն տա նիք նե­րում նկատ վում է վե րա դարձ դե պի ինք նու թյան ակունք նե րին, որն ար տա հայտ վում է հայոց լեզ վի և մշա կույ թի նկատ մամբ հե­տաքրք րու թյան տե սա նե լի աճով: Վեր ջին՝ հին գե րորդ խում բը, «աշ խա տան քային ներ գաղ թյալ ներն» են, որոնք նպա տակ չու­նեն այս կամ այն կերպ ին տեգր վելու տե ղա կան գոր ծըն թաց նե­րի մեջ, նրանց ներ կա յու թյու նը ժա մա նա կա վոր բնույթ է կրում, սա կայն թվա քա նա կի մե ծու թյու նը թույլ չի տա լիս այս խմ բին ան տե սել4։

Տա րա ծաշր ջա նում հայտ նի են մի շարք գյու ղեր, որոնք գե րա­զան ցա պես հայ կա կան են. օրինակ՝ ստավ րո պո լի երկ րա մա սի հայ կա կան Եդե սի ա, կույ բիշ ևո, լի սո գորս կա յա, Նեզ լոբ նա յա, կրաս նո կումս կա յա և շա հու մյան գյու ղե րը։ մի շարք քա ղաք նե­րում կան հայ կա կան թա ղա մա սեր (պյա տի գորսկ, կիս լո վոդսկ)։ որոշ դեպ քե րում էլ, ապ րե լով գե րա զան ցա պես իս լա մա դա վան հա սա րա կու թյուն նե րում և հա մայնք նե րում, ան գամ գե րա զան­ցա պես ռու սաբ նակ երկ րա մա սե րում, հայե րը դեմ հան դի ման են կանգ նում կրո նա կան, էթ նի կա կան և քա ղա քա կան բնույթ ու նե­ցող բա խում նե րի, խն դիր նե րի:

Հյու սի սային կով կա սում ապ րող հայե րի ան վտան գու թյան

4 Ар мя не Юга Рос си и: Опыт Со ци о ло ги чес ко го Исс ле до ва ни я, ред. Вол ков Ю. Г., 2011, Рас тов­на­До ну­Моск ва, Со ци аль но­гу ма ни тар ные на у ки, с. 17­20.

ԿՈՎԿԱՍ

102

խն դիր նե րը ժա մա նակ առ ժա մա նակ սր վում են՝ կապ ված ազ­գա մի ջյան և դա վա նա բա նա կան հա րա բե րու թյուն նե րում լար­վա ծու թյան ալիք նե րի և տագ նա պային տրա մադ րու թյուն նե րի հետ: թեև հայե րի նկատ մամբ խտ րա կա նու թյան և բռ նու թյան դրս ևո րում նե րի առում նե րով իրա վի ճակն այժմ ընդ հա նուր առ­մամբ կա յուն է, սա կայն, հաշ վի առ նե լով իս լա մա կան ծայ րա­հե ղա կա նու թյան վե րել քի հա մա ռու սաս տա նյան ընդ գր կու մը, կա զա կա կան շար ժում նե րի ժա մա նակ առ ժա մա նակ ակ տի վա­ցու մը, ապա Հյու սի սային կով կա սում ապ րող հա յու թյան ան­վտան գու թյան ապա հով ման մե խա նիզմ նե րի շուրջ ան հրա ժեշտ են գոր ծուն բա նաձ ևե րի մշա կում: Ավե լին, լի բա նա նյան պա­տե րազ մը, սի րի ա յում շա րու նակ վող ճգ նա ժա մը ցույց տվե ցին, որ իս լա մա դա վան հա սա րա կու թյուն նե րում ապ րող հա յու թյու նը չա փա զանց խո ցե լի է, ուս տի, հե տա գա յում նմա նա տիպ զար գա­ցում նե րից խու սա փե լու և հա մա պա տաս խան հետ ևու թյուն ներ անե լու նպա տա կով ան հրա ժեշ տու թյուն կա վեր լու ծելու Հյու սի­սային կով կա սում ապ րող հայե րին առնչ վող ան վտան գու թյան որոշ խն դիր ներ և առա ջար կելու գոր ծո ղու թյուն նե րի ծրա գիր: Ավե լին, Հյու սի սային կով կա սով (Հս. Օսե թի ա) են ան ցնում Հա­յաս տա նի հա մար ռազ մա վա րա կան նշա նա կու թյուն ու նե ցող մայ րու ղի նե րը (ռազ մա վա րա կան, ռազ մաօ սա կան ճա նա պարհ­նե րը), որոնք պա հան ջում են տա րա ծաշր ջա նին հատ կաց նել հա վե լ յալ ու շադ րու թյուն։

2014 թ. փետր վա րին սո չի ի օլիմ պի ա կան խա ղե րը և այդ նպա տա կով տա րա ծաշր ջա նում կա տար ված ներդ րում նե րը ևս որո շա կի լար վա ծու թյուն են հա ղոր դել, որոնք, քա ղա քա կան ու տն տե սա կան ազ դե ցու թյուն նե րի բա ժան ման հար ցե րից բա­ցի, առաջ են բե րել նաև ան վտան գու թյան և հա րա կից բնույ թի փոխլ րաց նող խն դիր ներ: գո յա ցած հա կա սու թյուն նե րը կա րող են մերթ ընդ մերթ նոր սրու թյամբ դրս ևոր վել ան գամ օլիմ պի­ա կան խա ղե րի ավար տից հե տո՝ տն տե սա կան և ազ դե ցու թյան գո տի նե րի բա ժա նում նե րի հետ կապ ված:

Մար տահ րա վեր ներ

էթ նո­քա ղա քա կան և սո ցի ալ­տն տե սա կան առում նե րով Հյու սի սային կով կա սը Ռդ­ի ամե նա բարդ տա րա ծաշր ջան­նե րից մեկն է: սո ցի ալ­տն տե սա կան և քա ղա քա կան լար վա­ծու թյա նն ավե լա նում են նաև կա ռա վար ման մե խա նիզ նե րի

ՎԱՀՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

103

անար դյու նա վետ կի րառ ման խն դիր նե րը, կո ռուպ ցի ան, ինչ­պես նաև հա կաա հա բեկ չա կան գոր ծո ղու թյուն նե րին հատ կաց­վող դաշ նային բյու ջե տային հատ կա ցում նե րը, որոնք ոչ մի այն սո ցի ա լա կան լար վա ծու թյան պատ ճառ են դառ նում, այլև ազ­դում տա րա ծաշր ջա նում բա րո յա հո գե բա նա կան մթ նո լոր տի ձևա փո խում նե րի վրա։

Վեր ջին տա րի նե րին Հյու սի սային կով կա սում սկիզբ են առել մի շարք այլ պատ մա գա ղա փա րա խո սա կան բնույ թի գոր­ծըն թաց ներ, որոնք ու նեն ար տա քին ուղ ղոր դում և միտ ված են Հյու սի սային կով կա սի ժո ղո վուրդ նե րի հա մա կե ցու թյան խա­թար մա նը5: մի շարք երկր ներ (Ա մՆ, թուր քի ա, սաու դյան Արա բի ա, Քա թար), մի ջազ գային կազ մա կեր պու թյուն ներ, հիմ նադ րամ ներ տա րա ծաշր ջա նում սկիզբ են դրել պատ մու­թյան վե րա նայ ման գոր ծըն թաց նե րի, որոնք նպա տակ են հե­տապն դում վեր հա նելու վի ճե լի պատ մա քա ղա քա կան պատ­մու թյուն ներ (ու բի խա կան հարց, ադի գեյ նե րի ցե ղաս պա նու­թյուն և այլն) և ստեղ ծել կոնֆ լիկ տա ծին իրա վի ճակ ներ: Այս քն նար կում նե րի ար դյուն քում սր վել են Հյու սի սային կով կա­սում ապ րող ռուս նե րի և տե ղաբ նակ այլ էթ նիկ մի ա վո րում­ների միջև հա կա սու թյուն նե րը: որ պես հետ ևանք՝ նկատ վում է ռուս ազ գաբ նակ չու թյան ար տա գաղթ, իսկ լեռ նաբ նակ բնակ­չու թյու նը բնա կու թյուն է հաս տա տում քա ղա քային և հար թա­վայ րային շր ջան նե րում:

Հա ճա խա կի են դար ձել մի ջէթ նի կա կան բնույ թի բա խում նե­րը՝ չե չեն նե րի, թուրք­մես խեթ նե րի, քր դե րի, ադր բե ջան ցի նե րի, հույ նե րի, ռուս նե րի (կա զակ ներ, սքին հեդ ներ) և հայե րի մաս­նակ ցու թյամբ: Նմա նա տիպ բա խում նե րը ժա մա նակ առ ժա մա­նակ տե ղի են ու նե նում Հյու սի սային կով կա սի վար չա տա րած­քային մի ա վոր նե րի քա ղաք նե րում (կիս լո վոդսկ, Եսեն տու կի, պյա տի գորսկ)։

Այս պի սով՝ Հյու սի սային կով կա սում կա րող ենք առանձ­նաց նել կոնֆ լիկտ նե րի կամ կոնֆ լիկ տա ծին իրա վի ճակ նե րի մի քա նի մա կար դակ՝ ա) կրո նա կան­դա վա նա բա նա կան (իս­լա մա դա վան ներ ընդ դեմ քրիս տո նե ա նե րի, որոնք եր կուսն էլ իրենց հեր թին բա ժան վում են տա րաբ նույթ կրո նա դա վա նա­5 Ма ти шов Г. Г., Ба ти ев Л. В., Па щен ко И. В., Ат лас со ци аль но­по ли ти чес ких

проб лем, уг роз и рис ков юга Ро си и, Том 4: Спе ци аль ный Вы пуск. При чи ны и обс то я тельст ва рос та нап ре жен нос ти, по иск пу тей ста би ли за ции на Се вер ном Кав ка зе, РАН Юж ный на уч ный центр, Рос тов­на­До ну, 2010, с. 34­36.

ԿՈՎԿԱՍ

104

բա նա կան շեր տե րի՝ սուն նի­շի ա, սա լա ֆի ա կան­վա հա բի ա­կան և այլն, իսկ քրիս տո նե ու թյան պա րա գա յում՝ ուղ ղա փառ և առա քե լա կան), բ) սո ցի ալ­տ նե սա կան (սո չի ի օլիմ պի ա կան խա ղե րի պատ ճա ռով տա րա ծաշր ջա նում ոչ մի այն լար վա ծու­թյան օջախ ներ ստեղծ վե ցին, այլև սկս վե ցին ժո ղովր դագ րա­կան բնույ թի տե ղա շար ժեր դե պի Հս. կով կա սի ար ևե լ յան հատ ված, գ) էթ նի կա կան, դ) ազ գային, ե) աշ խար հա քա ղա­քա կան և այլն:

Իս լա մա կան ծայ րա հե ղա կա նու թյան վե րել քը

թեև Ռդ­ի իշ խա նու թյուն նե րը հա վաս տի աց նում են, որ Հյու­սի սային կով կա սում ահա բեկ չու թյունն ամ բող ջու թյամբ ար մա­տա խիլ է ար ված, սա կայն իրա կա նու թյունն այլ է։ իս լա մա կան ծայ րա հե ղա կան շար ժում նե րը շա րու նա կում են անար գել գոր­ծել ու ընդ լայն վել Հյու սի սային կով կա սի հան րա պե տու թյուն­նե րում: դաղս տա նը շա րու նա կում է մնալ ահա բեկ չու թյուն նե րի էպի կենտ րո նը, ավե լի նվազ թվով ահա բեկ չու թյուն ներ տե ղի են ու նե նում Չեչ նի ա յում, ապա ին գու շե թի ա յում, կա բար դի նո­բալ­կա րի ա յում, Հս. Օսի ա յում, ստավ րո պո լի երկ րա մա սում, կա րա­չա ևո­Չեր կե սի ա յում։ մի այն 2011 թ. Հս. կով կա սում տար վող գոր ծո ղու թյուն նե րի, որը բնու թագր վում է նաև զին ված հա կա­մար տու թյուն, հետ ևան քով 750 մարդ սպան վել է, 628–ը վի­րա վոր վել: 2012 թ. զոհ վել է 700 մարդ (404­ը՝ ահա բեկ չա կան խմ բա վո րում նե րի մաս նա կից ներ, 209­ը՝ իրա վա պահ ներ, 87­ը՝ խա ղաղ բնա կիչ ներ)6, 2013 թ. վեց ամիս նե րի ըն թաց քում՝ 242­ը։ Ծայ րա հեղ սա լա ֆի ա կան ուղ ղու թյու նը վեր ջին տա րի նե րին մեծ նե րուժ է կու տա կել՝ մարդ կային և ֆի նան սա կան մե ծա ծա վալ ռե սուրս ներ, որն իր հեր թին հան գեց րել է հան րային վայ րե րում կրո նա կան կեն սա կեր պի, կրո նա կան բնույ թի հա վաք նե րի, ցույ­ցե րի և ծի սա կար գե րի տե սա նե լի աճի7։

Հարկ է նշել, որ մի այն Հս. կով կա սյան հան րա պե տու թյուն­նե րում չէ, որ տե ղի են ու նե նում ահա բեկ չա կան գոր ծո ղու­թյուն նե ր, դրանք ստեպ­ս տեպ տեղ են գտ նում նաև Հյու սի­սային կով կա սի, առա վե լա պես, « ռու սա կան» երկ րա մա սե րում և հա մայնք նե րում՝ ստավ րո պոլ, դո նի Ռոս տով, կրաս նո դար,

6 В хо де во о ру жен но го конф лик та на Се вер ном Кав ка зе в 2012 го ду по гиб ли и бы ли ра не ны 1225 че ло век, http://www.kavkaz­uzel.ru/articles/218940/

7 Ավե լի ման րա մասն տե՛ս Ма ти шов Г. Г., նշվ. աշխ., էջ 94­96:

ՎԱՀՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

105

Վոլ գոգ րադ և այլն։ Այս հան գա ման քը նպաս տում է մոսկ վայի եր բեմն ան հա մա չափ, եր բեմն՝ ան հա մա պա տաս խան ար ձա­գան քին։ Հյու սի սային կով կա սում տե ղի ու նե ցած ցան կա ցած լայ նա մասշ տաբ ահա բեկ չա կան գոր ծո ղու թյու նից հե տո ոտ քի է հան վում մոսկ վայի և Ռդ­ի այլ մեծ քա ղաք նե րի ամ բողջ իրա­վա պահ հա մա կար գը, որն իր հեր թին հա սա րա կու թյան շր ջա­նում հան գեց նում է « հա կա կով կա սյան» տրա մադ րու թյուն նե րի հեր թա կան ալի քին։

2014 թ. փետր վա րին սո չի ում նա խա տես վում են օլիմ պի ա­կան խա ղե րի ան ցկա ցու մը, որը, սո ցի ալ­տն տե սա կան ու էկո լո­գի ա կան խն դիր նե րից բա ցի, տա րա ծաշր ջա նում ար դեն ստեղ­ծել է բա վա կան լար ված մի ջէթ նիկ մթ նո լորտ։ Հայտ նի է, որ ինք նահռ չակ « կով կա սյան էմի րու թյան» ղե կա վա րը՝ էմիր դո կու ու մա րո վը, կոչ է արել վերսկ սելու ահա բեկ չու թյուն նե րի շար քը Ռու սաս տա նում՝ օլիմ պի ա կան խա ղե րին վնա սե լու կամ դրանց նա խա պատ րաստ ման ըն թաց քը խա թա րե լու նպա տա կով8։ թեև Ռդ­ի իշ խա նու թյուն նե րն առանձ նա հա տուկ ու շադ րու թյուն են հատ կաց նում հա կաա հա բեկ չա կան մի ջո ցա ռում նե րին, սա կայն թե կուզ և մեկ նման գոր ծո ղու թյուն կա րող է բա ցա սա կան ալի քի պատ ճառ դառ նալ։

սո չի ում և օլիմ պի ա կան տա րածք նե րում ապ րող և աշ խա­տող մե ծա թիվ հայ բնակ չու թյան շր ջա նում կա րող են խո րա­նալ խու ճա պային տրա մադ րու թյուն նե րը։ 2010­12 թթ. ըն թաց­քում լար վա ծու թյան պատ ճառ դար ձավ սո չի ի բնա կիչ նե րի և Հյու սի սային կով կա սի այլ հան րա պե տու թյուն նե րից ժա մա նած աշ խա տան քային ներ գաղ թյալ նե րի միջև ծա գած բա խում նե րը, որոնք ոչ մի այն չն վա զե ցին, այլև սկ սե ցին առա վել լայն ընդ գր­կում ստա նալ։ Այս տա րի գար նա նը հայե րի և տե ղաբ նակ կամ Հյու սի սային կով կա սի ար ևե լ յան հան րա պե տու թյուն նե րից ժա­մա նա ծ նե րի միջև տե ղի ու նե ցած բա խում նե րի հետ ևան քով տե­ղի ոս տի կա նու թյու նը ձեր բա կա լեց շուրջ 200 հայ երի տա սար դի, որոնց թվում էին նաև մարմնամարզիկներ և հա մայն քի ազ դե­ցիկ ան դամ ներ9։ Ձեր բա կալ ված հայե րից մի քա նի սը հե տա­գա յում դա տա պարտ վե ցին ազա տազրկ ման։

8 До ку Ума ров уг ро жа ет те рак та ми во вре мя Олим пи а ды в Со чи: Тер ро рист приз вал к сры ву « са та нинс ких» игр, http://www.kommersant.ru/doc/2369628, 16.12.2013

9 Кто раз жи га ет конф ликт меж ду ар мя на ми и да гес тан ца ми в Со чи?, http://www.miacum.am/gazeta/2012/05/28/draka_v_sochi

ԿՈՎԿԱՍ

106

Ռդ­ի հայ կա կան շր ջա նակ նե րում աճում է դժ գո հու թյու նը նաև Ռու սաս տա նի հայե րի մի ու թյան նկատ մամբ։ Վեր ջի նիս ղե կա վա րու թյու նը քն նա դատ վում է իշ խող « մի ա ցյալ Ռու սաս­տան» կու սակ ցու թյան հետ սեր տա ճե լու, հա յու թյա նը, հատ կա­պես Հյու սի սային կով կա սում ապ րող հայե րին հու զող խն դիր նե­րի նկատ մամբ ան տար բե րու թյուն ցու ցա բե րե լու հա մար։

Հա յա տյա ցու թյան դրս ևո րում ե րը

Հյու սի սային կով կա սում տե ղի ու նե ցող իրա դար ձու թյուն նե րի խո րա պատ կե րին առանձ նա նում են այ լա տյա ցու թյան և ան հան­դուր ժո ղա կա նու թյան դրս ևո րում նե րն ընդ դեմ տե ղաբ նակ, ոչ տե ղաբ նակ և ոչ իս լա մա դա վան ժո ղո վուրդ նե րի։ Ար դյուն քում, մեծ թիվ են կազ մում ներ քին տե ղա հան ված նե րը, որոնք լքել են մշ տա կան բնա կու թյան վայ րե րը՝ տե ղի տա լով ան վտան գու թյան սպառ նա լիք նե րին։ Հյու սի սային կով կա սում ապ րող հա յու թյան հա մար այս խն դիրն առա վել էա կան է, քա նի որ առ կա է օտար և վտան գա վոր տարր ըն կալ վե լու նա խա դե պե րի կրկ նու թյու նը։ Օրի նակ՝ 2000­ա կան նե րին բազ մա թիվ էին դեպ քե րը, երբ հայե­րը հար ձա կում նե րի են թարկ վե ցին հան ցա գործ խմ բա վո րում նե­րի, ան ձանց և տխ րահռ չակ «ս քին հեդ նե րի» կող մից։ Քիչ չէ ին նաև պա տե րի վրա գր ված հա կա հայ կա կան կար գա խոս նե րը, հայ կա կան գե րեզ ման նե րի, խաչ քա րե րի, մշա կու թային օջախ­նե րի անարգ ման դեպ քե րը։ Հարկ է փաս տել, որ երկ րա մա սից երկ րա մաս, հան րա պե տու թյու նից հան րա պե տու թյուն, քա ղա­քից քա ղաք հա յու թյան ան վտան գու թյան և էթ նիկ հա մա կե ցու­թյան իրա վի ճակ նե րը տար բեր են: Եթե Ռոս տո վի շր ջա նում և ստավ րո պո լում մի ջէթ նի կա կան բա խում նե րը, կեն ցա ղային բնույ թի հա կա սու թյուն նե րը լայն ընդ գր կում չու նեն, ապա կրաս­նո դա րի երկ րա մա սը ժա մա նակ առ ժա մա նակ աչ քի է ընկ նում ամե նա տար բեր հա կա սու թյուն նե րով, հա յու թյան դեմ ուղղ ված կո չե րով, հայ տա րա րու թյուն նե րով և ին ֆոր մա ցի ոն հար ձա կում­նե րով10:

Վեր ջին ան գամ 2012 թ. օգոս տո սին այ լա տյա ցու թյուն սեր մա­նող հայ տա րա րու թյամբ հան դես եկավ կրաս նո դա րի երկ րա մա­սի ղե կա վար Ա. Տկա չո վը: Նա կոչ արեց վտա րելու կով կա սյան հան րա պե տու թյուն նե րի քա ղա քա ցի նե րին և, ձևա վո րե լով « կա­10 Ар мя не Юга Рос си и: Опыт Со ци о ло ги чес ко го Исс ле до ва ни я, նշվ. աշխ., էջ

47­52:

ՎԱՀՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

107

զա կա կան զո րագն դեր», երկ րա մա սում կարգ ու կա նոն հաս տա­տել11։ Այս հայ տա րա րու թյունն առաջ բե րեց հա կազ դե ցու թյուն հայե րի և տե ղաբ նակ այլ ժո ղո վուրդ նե րի կող մից։ կրաս նո դա րի երկ րա մա սի Հայ կա կան հա մա կար գող խոր հուրդն ան գամ հան­դես եկավ հայ տա րա րու թյամբ՝ դա տա պար տե լով Տկա չո վի հա­կա սահ մա նադ րա կան նա խա ձեռ նու թյու նը։

Վեր ջին շր ջա նում Ռդ­ո ւմ մեծ ընդ գր կում է ստա ցել փախստա­կան նե րի դեմ բա ցա սա կան տրա մադ րու թյուն նե րի տա րա ծու մը, որոնք հիմ նա կա նում սկիզբ են առ նում մոսկ վայից և հատ կա­պես՝ քա ղա քա պետ սո բյա նի նի հայ տա րա րու թյուն նե րից։ Հաս­կա նա լի ո րեն սո բյա նի նը ար տա ցո լում է Ռդ­ի քա ղա քա կան վեր նա խա վի առն վազն մի հատ վա ծի տրա մադ րու թյուն նե րը, և այդ հայ տա րա րու թյուն նե րը հիմ նա կա նում դրա կան ար ձա­գանք են ստա նում հա սա րա կու թյան կող մից։ պե տու թյան քա­ղա քա կան կենտ րո նում առ կա նման տրա մադ րու թյուն նե րի այ­լընտ րան քային մեկ նա բա նու թյուն նե րը շր ջան նե րում շատ ավե լի ար մա տա կան ու ապա կա ռու ցո ղա կան դրս ևո րում ներ կա րող են ստա նալ (և ստա նում են), որոն ցից կա րող են տու ժել մեր հայ­րե նա կից նե րը։ Քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րից հետ չեն մնում նաև հրա պա րա կա խոս նե րը և լրագ րող նե րը, օրի նակ՝ 2012 թ. ըն­թաց քում նմա նա տիպ քայ լե րով աչ քի ըն կավ քա ղա քա կան մեկ­նա բան, լրագ րող մակ սիմ շև չեն կոն, որի հաս ցե ին հն չե ցին մե­ղադ րանք ներ՝ կա զակ նե րին հայե րի դեմ հա նե լու, Հյու սի սային կով կա սի պատ մու թյու նը խե ղա թյու րե լու և մի ջէթ նի կա կան բա­խում ներ հրահ րե լու։

Ակն հայտ է, որ Հյու սի սային կով կա սում հնա րա վոր խոր քային ցն ցում նե րի հետ ևան քով հա յու թյու նը կա՛մ կհե ռա նա դե պի ավե­լի հյու սիս, կա՛մ կվե րա դառ նա Հա յաս տան. ան հնար է բա ցա ռել նաև կո րուստ նե րի կամ այլ հնա րա վոր բա ցա սա կան գոր ծըն­թաց նե րի սցե նար նե րը։ Նման մե ծա ծա վալ ար տա գաղթ ար դեն առ կա է դեր բեն դից, որ տեղ հա յու թյան թի վն էա պես նվա զել է: Այս առու մով հարկ է հի շել, որ 2010 թ. հոկ տեմ բե րին ստե փա­նա կեր տում ան ցկաց ված լրագ րող նե րի հա մա հայ կա կան 5­րդ հա մա ժո ղո վի ըն թաց քում հա մա ձայ նու թյուն է ձեռք բեր վել առա­վել հետ ևո ղա կան լի նել Հյու սի սային կով կա սում տե ղի ու նե ցող գոր ծըն թաց նե րի վե րա բե րյալ ու առա վել հա ճախ ար ձա գան քել

11 Тка чев фильт ру ет Ку бань, http://www.gazeta.ru/politics/2012/08/03_a_4709217.shtml

ԿՈՎԿԱՍ

108

ըն թա ցիկ գոր ծըն թաց նե րին։ Հյու սի սային կով կա սից ժա մա­նած հա յազ գի լրագ րող ներն ան գամ զու գա հեռ ներ ան ցկաց րին 1975­90 թթ. լի բա նա նի քա ղա քա ցի ա կան պա տե րազ մի, դրա պատ ճա ռով դա տարկ ված հայ կա կան հա մայն քի և Հյու սի սային կով կա սում աճող իս լա մա կան ծայ րա հե ղա կա նու թյան հնա րա­վոր հետ ևանք նե րի միջև12։

Հ նա րա վոր զար գա ցում եր

կ րաս նո դա րի և ստավ րո պո լի երկ րա մա սե րում, Ռոս տո վի շր­ջա նում, ինչ պես նաև Հս. կով կա սյան հան րա պե տու թյուն նե րից յու րա քան չյու րում առ կա խն դիր նե րը տար բեր վում են մյուս նե րից: Ավե լին, հա մայն քից հա մայնք, երկ րա մա սից երկ րա մաս, հան­րա պե տու թյու նից հան րա պե տու թյուն տար բեր է թե՛ հա յու թյան ինք նա նույ նա կա նա ցու մը, թե՛ հա յու թյան տար բեր խմ բե րի միջև հա րա բե րու թյուն նե րը, թե՛ հա յու թյան ըն կա լու մը տե ղաբնիկ նե րի և ներ գաղ թյալ այլ էթնիկ խմբերի կող մից, թե՛ հա յու թյան հա րա­բե րու թյուն նե րը տե ղաբ նիկ և ոչ տե ղաբ նիկ էթ նիկ մի ա վոր նե րի հետ: ուս տի, մեկ բա նաձ ևի մշա կումն ան կա րող է լու ծել առ կա խն դիր նե րը: Անհ րա ժեշ տու թյուն կա հետ ևո ղա կա նո րեն մշա կելու և իրա կա նաց նելու այն պի սի ռազ մա վա րա կան ծրագ րեր, որոնք ու նե նան միջ նա ժամ կետ և եր կա րա ժամ կետ բա ղադ րիչ ներ և պա րու նա կեն ար դյու նա վե տու թյան ստուգ ման չա փո րո շիչ ներ:

խնդ րո առար կա տա րա ծաշր ջա նում գոր ծում են ՀՀ եր կու հյու պա տո սու թյուն ներ սո չի ում և Ռոս տո վում։ Նպա տա կա հար­մար է ՀՀ դի վա նա գի տա կան կամ պե տա կան ներ կա յա ցուց չու­թյան ինչ­որ ձև գտ նել նաև Հյու սի սային Օսի ա յում, որը կա պա­հո վի ՀՀ քա ղա քա ցի նե րի կա պը և տրանս պոր տային մի ջոց նե րի ան խա փան աշ խա տան քը։ Այդ ներ կա յա ցուց չու թյունն աշ խար­հագ րա կան առու մով առա վել մոտ կլի նի Հս. կով կա սի ար ևե լ յան հան րա պե տու թյուն նե րում տե ղի ու նե ցող իրա դար ձու թյուն նե րին և հնա րա վոր կլի նի առա վել օպե րա տիվ կեր պով ար ձա գանք ել զար գա ցում նե րին։ Հյու սի սային Օսի ա յում նման ներ կա յա ցուց­չու թյան առ կա յու թյու նը հնա րա վո րու թյան կտա նաև աշ խար­հագ րո րեն առա վել մոտ գտն վելու Հվ. Օսի ային և դրա շնոր հիվ տե ղում ին տեն սիվ (տե սա նե լի կամ ոչ այն քան) աշ խա տանք ներ տա նելու պաշ տո նա կան Ցխին վա լու հետ:12 Հյու սի սային կով կա սի հա յու թյան խն դիր նե րը մշ տա պես ու շադ րու թյան կենտ­

րո նում պետք է լի նեն, http://www.panarmenian.net/arm/world/details/55347/

ՎԱՀՐԱՄ ՏԵՐ–ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

109

Հա մա գոր ծակ ցու թյան ու ղի նե րից կա րող է լի նել կա պե րի հաս տա տու մը Հյու սի սային Օսի այի և ՀՀ պե տա կան մար­մին նե րի միջև, կա ռա վա րա կան այ ցե լու թյուն նե րը և ակ տիվ շփում նե րը։ դա բա րեն պաստ ֆոն կս տեղ ծի նաև տե ղի հա­յու թյան հա մար։ ՀՀ–ի կող մից նման քայ լե րի ձեռ նար կու մը, բա րո յա կան աջակ ցու թյու նը մե ծա պես կդյու րաց նեն մի շարք նա խա ձեռ նու թյուն նե րի ըն թաց քը և կամ րապն դեն հա մայն քի հե ղի նա կու թյու նը։

Ն պա տա կա հար մար է նաև նպաս տել հայե րի մաս նակ ցու թյա­նը այն տե ղա կան ինք նա կա ռա վար ման մար մին նե րում և ընտ­րո վի պաշ տոն նե րում, որ տեղ այն առաջ չի բե րի դժ գո հու թյուն հա մայնք նե րի ոչ հայ բնա կիչ նե րի կող մից: միև նույն ժա մա նակ հա յու թյան մաս նակ ցու թյու նը քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րին կամ ան դա մակ ցու թյու նը ընդ դի մա դիր կու սակ ցու թյուն նե րին պետք է տար վեն հնա րա վո րինս հմուտ և ուղ ղորդ ված կեր պով։

է ա կան խն դիր է նաև Հա յաս տա նից մեկ նող հայե րի (թե՛ սե­զո նային, թե՛ աշ խա տան քային, թե՛ մշ տա կան) սո ցի ա լա կան խն­դիր նե րի լու ծու մը, որոնք շատ դեպ քե րում հայտնվում են մար­գի նա լաց ված սո ցի ա լա կան կար գա վի ճա կում, չեն կա րո ղա նում ձեռք բե րել « սո ցի ա լա կան լե գի տի մու թյուն»։ Այդ խնդ րի լուծ ման ուղ ղու թյամբ հար կա վոր է շո շա փե լի ո րեն բարձ րաց նել հան­րային իրա զեկ վա ծու թյուն երկ րի ներ սում:

Տա րա ծաշր ջա նի մի շարք մշա կու թային հու շար ձան նե րի ան վտան գու թյամբ պետք է զբաղ վեն պե տա կան մար մին նե րը՝ թույլ չտա լու հա մար նրանց անարգ ման դեպ քե րի կրկ նու թյու­նը։ ՀՀ մշա կույ թի նա խա րա րու թյու նը կա րող է այս հար ցում լի­նել առա վել հետ ևո ղա կան և ՀՀ դի վա նա գի տա կան ներ կա յա­ցուց չու թյուն նե րի օգ նու թյամբ կա րող է հա մա կար գել այդ հար ցի առաջմղու մը: Ընդ որում՝ առաջ քա շե լով փլուզ վող կամ վե րա նո­րոգ ման կա րիք ու նե ցող եկե ղե ցի նե րի (սբ. կա րա պե տը՝ Նես­վի տա յում, սբ. գևոր գը՝ սուլ թան­սա լի ում և այլն) կամ մշա կու­թային այլ կո թող նե րի հար ցը՝ հնա րա վոր կլի նի տրա մադ րու­թյուն նե րի և ըն կա լում նե րի փո փո խու թյուն կա տա րել տե ղի և դաշ նային իշ խա նու թյուն նե րի մո տե ցում նե րում:

Տե ղա կան մարզ պե տա րան նե րում և վար չա կան կենտ րոն­նե րում կա րող են գոր ծել տեղեկատվական կենտ րոն ներ (օր.՝ American corners) հա յու թյան տեղեկատվու թյու նը ավե լաց նե լու նպա տա կով: Հե տապն դե լով նույ նա տիպ նպա տակ՝ Հա յաս տա­

ԿՈՎԿԱՍ

110

նում գոր ծող « Ռու սաս տա նի մշա կույ թի տան» օրի նա կով Հս. կով կա սի մի քա նի հա յա հոծ բնա կա վայ րե րում կա րող են գոր ծել « Հա յաս տա նի մշա կույ թի տներ»:

Հա յաս տա նի բու հա կան և հետ բու հա կան հա մա կար գը, գի­տա կան և ակա դե մի ա կան շր ջա նակ նե րը կա րող են փոխ գոր­ծակ ցու թյան եզ րեր գտ նել Հս. կով կա սում ապ րող ժո ղո վուրդ­նե րի հետ ու սում նա սի րու թյուն նե րի իրա կա նաց ման նպա տա­կով: Այն նպա տա կով ՀՀ գԱԱ ինս տի տուտ նե րում կա րող են տա րե կան 1­2 գի տա հե տա զո տա կան թե մա հաս տա տել, որոնք նվիր ված են Հս. կով կա սում հա յու թյան խն դիր նե րին: սույն ու­սում նա սի րու թյամբ զբաղ վող նե րը հնա րա վո րու թյուն կս տա նան առա վել խոր ծա նո թա նալու Հս. կով կա սում ապ րող հա յու թյա նը հու զող խն դիր նե րին:

111

ՆԱ ՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

ԵՎ ՐՈ ՊԱ ԿԱՆ ՄԻ ՈՒԹՅԱՆ ՀԱ ՐԱՎ ԿՈՎ ԿԱՍՅԱՆ ՔԱՂԱ ՔԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅԱՆ

ՀԻՄ ՔԵՐՆ ՈՒ ԱՌԱՆՁ ՆԱ ՀԱՏ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԸ

Նե րա ծու թյուն

թեև Եվ րո պա կան մի ու թյու նը (Եմ) հա մե մա տա բար երի տա­սարդ ար տա քին քա ղա քա կան դե րա կա տար է, դրա ար տա­քին քա ղա քա կա նու թյան առանձ նա հատ կու թյուն նե րը տար բեր ակա դե մի ա կան­փոր ձա գի տա կան շր ջա նակ նե րի ու շադ րու թյան կենտ րո նում են: Այս հա մա տեքս տում Եմ­ն հա ճախ բնո րոշ վում է « փա փուկ ուժ», « փո խա կեր պող ուժ» և « նոր մա տի վային դե­րա կա տար» ար տա հայ տու թյուն նե րով՝ հիմք ըն դու նե լով դրա ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան ոճային և բո վան դա կային որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ: մի ա ժա մա նակ, հիմք ըն դու նե լով վեր ջին շր ջա նում կաս պյան­սև ծո վյան մեծ­տա րա ծաշր ջա նում Եմ­ի ակ տի վու թյան աճը, խն դիր է առա ջա նում պար զել, թե որ­քա նով են նշյալ բնո րո շում նե րը կի րա ռե լի այս տա րա ծաշր ջա­նում և, մաս նա վո րա պես, դրա նում կամր ջող նշա նա կու թյուն ու­նե ցող Հա րա վային կով կա սում Եմ­ի քա ղա քա կա նու թյան բնու­թագր ման հա մար:

Եվ րո պա կան մի ու թյու նը՝ որ պես « փա փուկ ուժ» և « նոր մա­տի վային» դե րա կա տար

Հար ևան երկր նե րի ու տա րա ծաշր ջան նե րի հետ փոխ հա րա­բե րու թյուն նե րում Եմ­ն բնու թագր վում է առա վե լա պես որ պես « փա փուկ ուժ», որը, ըստ Ջ. Նայի, են թադ րում է, որ այդ դե րա­կա տա րի գոր ծո ղու թյուն նե րը հեն վում են երեք «գ րավ չու թյուն­

ԿՈՎԿԱՍ

112

նե րի» վրա՝ նրա մշա կու թը, քա ղա քա կան ար ժեք նե րը և գոր ծըն­կեր նե րի կող մից լե գի տիմ ըն կալ վող ար տա քին քա ղա քա կա նու­թյու նը1: գործ նա կա նում սա դրս ևոր վում է նրա նում, որ, մի կող­մից, Եմ­ի « ներ քին կյան քի» հիմ քում ըն կած են որո շա կի նոր­մեր և սկզ բունք ներ, որոնց շնոր հիվ Եմ­ն ըն կալ վում է որ պես «անվ տան գու թյան ըն կե րակ ցու թյան», խա ղա ղու թյան և բա րե­կե ցու թյան տա րա ծու թյուն, իսկ, մյուս կող մից, իր ար տա քին հա­րա բե րու թյուն նե րում Եմ­ն չի կի րա ռում « կոշտ ու ժին» բնո րոշ գոր ծիք ներ և խու սա փում է ու ժի կի րա ռու մից կամ դրա սպառ­նա լի քից*: Փո խա րե նը Եմ­ն ձգ տում է « հա մո զել», « գայ թակ ղել» իր գոր ծըն կեր նե րին՝ գոր ծել որո շա կի ձևով: Այդ նպա տա կով որ­պես հիմ նա կան գոր ծիք Եմ­ն կի րա ռում է եր կու մե թոդ նե րի հա­մակ ցու թյուն՝ փոխ պայ մա նա վո րու մը՝ պե տա կան իշ խա նու թյան ինս տի տուտ նե րին առա ջար կե լով ֆի նան սատն տե սա կան և տեխ նի կա կան « քաղց րա հաց»՝ որո շա կի նոր մա տիվ­ի րա վա կան և ինս տի տու ցի ո նալ փո փո խու թյուն նե րի դի մաց, և սո ցի ա լա կա­նա ցու մը՝ քա ղա քա ցի ա կան հա սա րա կու թյան ինս տի տուտ նե րի մի ջո ցով հա սա րա կու թյան ներ սում խթա նե լով որո շա կի սո ցի ո­մշա կու թային փո փո խու թյուն ներ2:

Վե րոն շյա լի հա մա տեքս տում Եմ­ն դի տարկ վում է նաև որ­պես « նոր մա տի վային դե րա կա տար», այ սինքն՝ Եմ­ն առա վե­լա պես նոր մա տի վային, այլ ոչ թե ռա ցի ո նալ ար տա քին քա­ղա քա կան դե րա կա տար է: Ըստ այդմ, Եմ­ի հիմ քում ըն կած են ան դամ­ե րկր նե րի հա մար ընդ հան րա կան ար ժեք ներ ու նոր մեր (խա ղի կա նոն ներ), և այդ ներ քին նոր մա տի վային էու­թյունն ար տա ցոլ վում է նաև Եմ­ի ար տա քին քա ղա քա կա նու­թյան մեջ3:

Հարկ է հի շա տա կել ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան տի պա­վոր ման մի մո տե ցում՝ հիմն ված մի ջազ գային դե րա կա տար նե րի ար տա քին քա ղա քա կան նպա տակ նե րի ու դրանց իրա գործ ման 1 Տե՛ս Nye, J. S. the future of power. New York: public Affairs, 2011, p. 84:* Այս հան գա ման քը չի կա րե լի ըն կա լել որ պես Եմ­ի « բա րի կամ քի» դրս ևո րում,

քա նի որ նրա մի շարք ան դամ ներ հա ճախ են ներգ րավ ված լի նում ու ժի կի­րա ռում և սպառ նա լիք նե րա ռող մի ջազ գային ռազ մա կան օպե րա ցի ա նե րում: սա կա րող է նշա նա կել, որ Եմ­ն կա՛մ պար զա պես նա խընտ րում է այլ կերպ գոր ծել, կա՛մ էլ, ինչ­ի նչ ներ քին ու ար տա քին գոր ծոն նե րի պատ ճա ռով, ի վի­ճա կի չէ գոր ծելու « կոշտ ու ժի» նման:

2 Տե՛ս Schimmelfennig f., Sedelmeier u. (eds.), the europeanization of central and eastern europe, pp. 1–28:

3 Տե՛ս, օրի նակ, Manners I. the normative power of the european union in a Globalised World, in laïdi Z. (ed.), eu foreign policy in a Globalized World Normative power and social preferences, routledge, 2008, pp. 23­28:

ՆԱՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

113

հա մար կի րառ վող մի ջոց նե րի հա րա բե րակ ցու թյան վրա (տե՛ս աղյու սակ):

Նոր մա տի վային ար տա քին քա ղա քա կան տի պը են թադ րում է նոր մա տի վային ար տա քին քա ղա քա կան նպա տա կի և դրա իրա գործ ման նոր մա տի վային մի ջոց նե րի առ կա յու թյուն, իսկ դե րա կա տա րի քա ղա քա կա նու թյունն, ըստ այդմ, ուղղ ված կլի նի մի ջազ գային իրա վուն քի ու ինս տի տուտ նե րի ամ րապնդ մա նը:

Ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան տի պե րը4 Ար տա քին քա ղա քա կան

նպա տակ ներՆոր մա տի վայն Ոչ նոր մա տի վային

Ար տա քին քա ղա քա­կա նու թյան մի ջոց ներ

Նոր մա տի վային Նոր մա տի վայն ս տա տուս քվոՈչ նոր մա տի վային կայ սե րա կան realpolitik

Ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան տիպ

Realpolitik տի պի դեպ քում դե րա կա տարն իր ար տա քին քա­ղա քա կան նպա տակ նե րին հաս նե լու հա մար օգ տա գոր ծում է ողջ « զի նա նո ցը», նե րա ռյալ՝ հար կադ րան քի մե թոդ նե րը: Կայ­սե րա կան տի պի դեպ քում դե րա կարն իբր հան դես է գա լիս նոր­մա տի վային նպա տակ նե րով, սա կայն դրան ցով չի սահ մա նա­փակ վում և մի ջազ գային նոր մե րի փո խա րեն օգ տա գոր ծում է իր ար տա քին քա ղա քա կան ողջ « զի նա նո ցը» նոր մեր ներ մու ծե լու հա մար, եթե ան գամ դա հա կա սում է մի ջազ գային իրա վուն քին: Ստա տուս քվո տի պի դեպ քում դե րա կա տա րը գոր ծում է առ կա մի ջազ գային հա մա կար գի շր ջա նակ նե րում, իրա կա նաց նում իր ներ քին ու մի ջազ գային պար տա վո րու թյուն նե րին հա մա պա­տաս խան քա ղա քա կա նու թյուն: Նա չու նի նոր մա տի վային ար­տա քին քա ղա քա կան նպա տակ ներ, այլ ըն դա մե նը պահ պա նում է առ կա մի ջազ գային ստա տուս քվոն: սա կայն հե ղի նակ նե րը նկա տում են, որ ար դյու նա վետ նոր մա տի վային ար տա քին քա­ղա քա կա նու թյան հա մար նպա տա կի ու մի ջոց նե րի հա մա պա­տաս խա նու թյու նը դեռ բա վա րար չէ, և դե րա կա տա րը պետք է նաև ու նե նա որո շա կի նոր մա տի վային ազ դե ցու թյուն: Վեր ջինս պետք է լի նի ակն կալ վող, իսկ հա կա ռակ դեպ քում՝ քա ղա քա կա­նու թյան ար դյունք նե րը կլի նեն չակն կալ ված5:

4 Աղյու սակն ըստ՝ tocci N. (ed.). Who is a Normative foreign policy Actor? the european union and its Global partners, cepS, brussels, 2008, p. 12:

5 tocci N. (ed.), նշվ. աշխ., էջ 5­8:

ԿՈՎԿԱՍ

114

Ն կա տե լի է, որ Եմ­ի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան մեջ գնա լով մեծ նշա նա կու թյուն են ստա նում որո շա կի նոր մե րի ար­տա հա նումն ու մի ջազ գայ նա ցու մը: Ան գամ տար բե րում են ար­տա հան ման « փա փուկ» և « կոշտ» տե սակ նե րը: Առա ջին դեպ­քում Եմ­ն առա ջար կում է վար քի այ լընտ րանք, որն այն քան հրա պու րիչ է, որ այլ դե րա կա տար ներ որո շում են ըն դօ րի նա կել այն, իսկ երկ րոր դը են թադ րում է ու նա կու թյուն՝ խթա նե լու նոր­մա տի վային փո փո խու թյուն ներ՝ օգ տա գոր ծե լով մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի ավան դա կան մե թոդ նե րը, նե րա ռյալ՝ ու­ժի կամ դրա սպառ նա լի քի կի րա ռու մը6: Ակն հայտ է, որ Եմ­ն առա վել ար դյու նա վետ է նոր մե րի « փա փուկ» ար տա հան ման հար ցում, որն ար տա հայտ վում է ան դա մակ ցու թյան թեկ նա ծու, իսկ որոշ դեպ քե րում՝ նաև գոր ծըն կեր պե տու թյուն նե րի նոր մա­տի վային փո խա կերպ ման՝ եվ րո պա կա նաց ման գոր ծում: Այս հա մա տեքս տում էլ հենց Եմ­ն դի տարկ վում է նաև որ պես իր ան դամ և հատ կա պես թեկ նա ծու պե տու թյուն նե րի քա ղա քա կա­նու թյու նը (« վար քը») փո փո խե լու ու նակ « փո խա կեր պող ուժ»7:

Եմ­ի՝ որ պես « նոր մա տի վային դե րա կա տա րի» դի տարկ­ման քն նա դատ նե րը նկա տում են, որ մի ջերկր ծո վյան տա րա­ծաշրջա նում Եմ­ի ժո ղովր դա վա րաց ման ու ազա տա կա նաց ման ձգ տում ներն իրա կա նում ուղղ ված են ըն դա մե նը տե ղի ավ տո րի­տար վար չա կար գե րի «զսպ մանն» ու դրանց տա րա ծաշր ջա նում Եմ­ի աշ խար հատն տե սա կան քա ղա քա կա նու թյան վրա հնա րա­վոր բա ցա սա կան ազ դե ցու թյու նը սահ մա նա փա կե լուն8: որոշ հե ղի նակ ներ էլ նկա տում են, որ Եմ­ի պե տու թյուն նե րը բո լո րո­

6 Տե՛ս, օրի նակ, cavatorta f., tonra b. Normative foundations in the eu foreign, Security and defence policy. the case of the Middle east peace process: A View from the field, School of law and Government, dublin city university, Glasnevin, dublin 9, Ireland, 2007, pp. 4­5:

7 Տե՛ս, օրինակ, Grabbe h., the eu’s transformative power. europeanization through conditionality in central and eastern europe, palgrave Studies in european union politics, 2006, p. 231, leonard M., europe’s transformative power, 01 february 2005 http://www.cer.org.uk/publications/archive/bulletin­article/2005/europes­transformative­power

որոշ հեղինակներ էլ ուշադրությունը կենտրոնացնում են եվրոպականացման սահմանների ու սահմանափակումների վրա: Տե՛ս, օրինակ, börzel t.A., the transformative power of europe reloaded. the limits of external europeanization, KfG Working paper Series, No. 11, february 2010, Kolleg­forschergruppe (KfG) „the transformative power of europe“, freie universität berlin; popescu N., the limits of eu’s transformative power, http://blogs.euobserver.com/popescu/2009/07/23/on­eus­transformative­power/

8 Տե՛ս մաս նա վո րա պես՝ Samir A., Kenz A. e. europe and the Arab World: patterns and prospects for the New relationship. New York, NY: Zed books, 2005:

ՆԱՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

115

վին էլ չեն հրա ժար վել իրենց ազ գային ար տա քին քա ղա քա կա­նու թյու նից, իսկ Եմ­ի ընդ հա նուր ար տա քին և ան վտան գու թյան քա ղա քա կա նու թյու նը շա րու նա կում է մնալ միջ կա ռա վա րա կան հա մա գոր ծակ ցու թյան հար թակ: Այս իմաս տով Եմ­ն ո՛չ նոր մա­տի վային և ո՛չ էլ տն տե սա կան դե րա կա տար չէ, այլ, ավե լի շուտ, ոչ տի պիկ դե րա կա տար է, որը ծա ռա յում է ան դամ պե տու թյուն­նե րի հա վա քա կան (հա ճախ՝ հա կա սա կան) շա հե րի առաջ խա­ղաց մա նը9:

բ նա կա նա բար, նշյալ ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան տի­պերն իդե ա լա կան են, և իրա կա նում կա րե լի է խո սել մի այն դե­րա կա տա րի վար քում այս կամ այն տի պի գե րա կա յու թյան մա­սին: Ավե լին, նոր մա տի վային բա ղադ րի չի վրա շեշ տադ րու մը դեռ չի խո սում դե րա կա տա րի հզո րու թյան մա սին. այդ պի սի տի­պը կա րող է լի նել նաև ներ քին սահ մա նա փա կում նե րի, հա րա­բե րա կան թու լու թյան ար դյունք, կամ էլ այդ քա ղա քա կա նու թյան ան բա վա րար ար դյու նա վե տու թյու նը կա րող է լի նել «ան բա րե­նպաստ մի ջա վայ րի» հետ ևանք (օ րի նակ՝ ազ դե ցիկ այլ դե րա­կա տար նե րի հետ մր ցակ ցու թյու նը կամ ան կա ռա վա րե լի տա րա­ծաշր ջա նային իրադ րու թյու նը):

ԵՄ­ի հա րավ կով կա սյան քա ղա քա կա նու թյան պատ ճա ռա­կան նե րը և հա կա սա կա նու թյու նը

Փոր ձենք պար զել՝ Եմ­ի վե րոն շյալ բնու թագ րում նե րը որ­քա նով են կի րա ռե լի Հա րա վային կով կա սում նրա քա ղա քա­կա նու թյան հա մա տեքս տում: Ան շուշտ, այս տա րա ծաշր ջա նի նշա նա կու թյու նը Եմ­ի ար տա քին և ան վտան գային քա ղա քա­կա նու թյան մեջ գնա լով աճում է, ին չի մա սին վկա յում են տա­րա ծաշր ջա նի երկր նե րի հետ երկ կողմ և բազ մա կողմ հա մա ձայ­նագ րե րի քա նա կա կան աճն ու բո վան դա կային ընդ լայ նու մը: դրան ցից հատ կա պես նշա նա կա լի են Եվ րո պա կան հար ևա նու­թյան քա ղա քա կա նու թյունն (Ե ՀՔ) իր «Ար ևե լ յան գոր ծըն կե րու­թյուն» ծրագ րով, « Հա րա վային գա զային մի ջանց քը», ինչ պես նաև սև ծո վյան սի ներ գի ան: Հա րա վային կով կա սը՝ որ պես կա­մուրջ տա րա ծաշր ջան, հա տուկ դե րա կա տա րում ու նի նաև Եմ­ի կենտ րո նաա սի ա կան ռազ մա վա րու թյան, ինչ պես նաև խո շոր էներ գե տիկ­հա ղոր դակ ցային ծրագ րե րի՝ իՆՕ գԵյթ­ի և ՏՐԱ­սԵ կԱ­յի իրա կա նաց ման գոր ծում: 9 Տե՛ս Adrian h.­p. «Normative» power europe: a realist critique. Journal of

european public policy, 13.2, March 2006, pp. 220, 231:

ԿՈՎԿԱՍ

116

Եմ­ն մեծ կար ևո րու թյուն է տա լիս հար ևան տա րա ծաշր ջան­նե րում էներ գե տիկ­հա ղոր դակ ցային ծրագ րե րի ներդր մանն ու ան խա փան աշ խա տան քին, տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյան և հա մա գոր ծակ ցու թյան ապա հով մա նը, միգ րա ցի ոն հոս քե րի կա ռա վար մանն ու ներ պե տա կան բա րե փո խում նե րի իրա կա­նաց մա նը: Անվ տան գու թյան այդ չա փում ներն ամ րագր ված են նաև 2003 թ. ըն դուն ված Եվ րո պա կան ան վտան գու թյան ռազ­մա վա րու թյան (Ե ԱՌ)10 մեջ, և վե րը հի շա տակ ված ծրագ րերն ուղ ղա կի ո րեն կամ միջ նորդ ված կեր պով ուղղ ված են ռազ մա­վա րու թյան մեջ նշ ված ան վտան գային սպառ նա լիք նե րի (ա հա­բեկ չու թյուն, մի ջազ գային կազ մա կերպ ված հան ցա վո րու թյուն, ԶոԶ տա րա ծում, տա րա ծաշր ջա նային հա կա մար տու թյուն ներ, «չ կա յա ցած պե տու թյուն ներ»*) հաղ թա հար մա նը: Ըստ այդ փաս­տաթղ թի՝ Եմ­ի գլ խա վոր խն դիր նե րից մե կը մի ու թյան շուրջ ան­վտան գու թյան ապա հո վումն է՝ ան վտանգ հար ևա նու թյան կա­ռու ցու մը: իսկ դրան հաս նե լու հա մար Եմ­ը պետք է նպաս տի, «որ պես զի ԵՄ­ից ար ևելք և Մի ջերկ րա կան ծո վում նրա սահ­ման նե րի եր կայն քով գո յու թյուն ու նե նա լավ կա ռա վար վող պե­տու թյուն նե րի գո տի»11:

Ար դեն իսկ ԵՀՔ տա րա ծու թյու նում Եմ­ի գոր ծու նե ու թյան մեջ հս տակ եր ևում է ԵԱՌ­ի գլ խա վոր նպա տա կադ րու թյու նը՝ « բա­րե կամ նե րի գո տու» ստեղ ծու մը, որն ար տա ցոլ ված է և՛ ԵՀՔ ռազ­մա վա րա կան փաս տաթղ թում, և՛ բար սե լո նայի հռ չա կագ րում, և՛ «Ար ևե լ յան գոր ծըն կե րու թյան» մեկ նար կային գա գաթ նա ժո ղո­վի հա մա տեղ հայ տա րա րու թյան մեջ12: Այս տեղ, ըստ էու թյան, ԵՀՔ­ն հան դես է գա լիս որ պես « շինհ րա պա րակ» հա րա վային և ար ևե լ յան տա րա ծաշր ջան նե րում Եմ­ի ան վտան գու թյան քա­ղա քա կա նու թյան հա մար, որի վրա հե տա գա յում կա ռուց վե ցին

10 Տե՛ս A Secure europe in a better World ­ european Security Strategy. brussels, 12 december 2003.

# ԵԱՌ ներդ րու մից հինգ տա րի ան ց ներ կա յաց վեց նաև դրա հաշ վետ վու թյու­նը, որում սպառ նա լիք նե րի ցու ցա կին ավե լաց վել էին նաև էներ գե տիկ և կի­բերա նվ տան գու թյան ապա հո վումն ու կլի մայի փո փո խու թյու նը: Տե՛ս report on the Implementation of the european Security Strategy, brussels, 11 december 2008, S407/08, p. 5

11 Տե՛ս A Secure europe in a better World, նշվ. աշխ., էջ 7­8:12 Տե՛ս Wider europe — Neighbourhood: A New framework for relations with

our eastern and Southern Neighbours, brussels, 11.3.2003, cOM(2003) 104 final, barcelona declaration and euro­Mediterranean partnership http://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/mediterranean_partner_countries/r15001_en.htm, Joint declaration of the prague eastern partnership Summit, prague, 7 May 2009

ՆԱՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

117

«մի ջերկր ծո վյան մի ու թյու նը»՝ հա րա վային, և «Ար ևե լ յան գոր­ծըն կե րու թյու նը»՝ ար ևե լ յան ուղ ղու թյուն նե րով13:

սա կայն Եմ­ի հա րավ կով կա սյան քա ղա քա կա նու թյան հա­մա տեքս տում տե սա նե լի է նաև որո շա կի հա կա սու թյուն՝ հայ տա­րար ված նոր մա տի վային ար ժեք­ն պա տակ նե րի և դրանց ուղղ­ված գործ նա կան քա ղա քա կա նու թյան միջև: Ար ևե լ յան չափ­մամբ Եմ­ի առանց քային ծրագ րե րում (Ե ՀՔ, Ագ, Հա րա վային մի ջանցք, սև ծո վյան սի ներ գի ա) նկա տե լի է երեք փոխ կա պակց­ված և ծրագ րե րից յու րա քան չյու րում տար բեր աս տի ճա նա կար­գու թյուն ու նե ցող նպա տակ նե րի առ կա յու թյուն՝ էներ գե տիկ հա մա գոր ծակ ցու թյուն, տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյուն ու հա մա գոր ծակ ցու թյուն, ար դյու նա վետ պե տու թյան կա ռու ցում: սրանք կա րե լի է դի տար կել որ պես Եմ­ի հա րավ կով կա սյան քա­ղա քա կա նու թյան պատ ճա ռա կան ներ: մաս նա վո րա պես, Եվ րո­պան կաս պյան և կենտ րո նաա սի ա կան էներ գե տիկ տա րա ծաշր­ջան նե րին կա պակ ցող Հա րա վային կով կա սում Եմ­ի առաջ նար­հեր թու թյուն նե րից են 1. ան դր տա րա ծաշր ջա նային էներ գե տիկ և հա ղոր դակ ցային ու ղի նե րի կա ռու ցու մը, 2. դրանց ան խա փան գոր ծառ նու թյան հա մար ան հրա ժեշտ է ապա հո վել տա րա ծաշր­ջա նային կա յու նու թյուն և հա մա գոր ծակ ցու թյուն, 3. իսկ դրան կա րե լի է հաս նել տա րա ծաշր ջա նի երկր նե րի ու նրանց փոխ հա­րա բե րու թյուն նե րի եվ րո պա կա նաց ման մի ջո ցով՝ են թադ րե լով, որ այդ տն տե սա քա ղա քա կան ար դի ա կա նաց ման ուղ ղու թյամբ կա տար ված ցան կա ցած քայլ կն վա զեց նի տա րա ծաշր ջա նային լար վա ծու թյունն ու ռազ մա կան բախ ման հա վա նա կա նու թյու նը:

սա կայն այս հար ցում Եմ­ի հա րավ կով կա սյան քա ղա քա­կա նու թյու նը դրս ևո րում է ներ քին հա կա սա կա նու թյուն: Եմ­ի էներ գե տիկ աշ խար հա քա ղա քա կա նու թյունն իրա կա նաց վում է առա վե լա պես Real Politik­ի, այլ ոչ թե նոր մա տի վային սկզբուն­քով: Տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյան և հա մա գոր ծակ ցու թյան խթա նու մը ևս հե ռու է նոր մա տի վայ նու թյու նից և գե րա զան ցա­պես կա ռուց ված է ստա տուս ք վոյի սկզ բուն քի վրա. այս հար­ցում Եմ­ը նա խընտ րում է գոր ծել առ կա մի ջազ գային­ի րա վա­կան շր ջա նակ նե րում, քան փո խա կեր պել տա րա ծաշր ջա նի 13 Եմ­ի ար տա քին ան վտան գու թյան քա ղա քա կա նու թյան առանձ նա հատ կու­

թյուն նե րի վե րա բե րյալ հե ղի նա կի դի տար կում նե րի մա սին տե՛ս Галс тян Н. С., Де тер ми нан ты и осо бен нос ти по ли ти ки Ев ро пейс ко го со ю за на Юж ном Кав­ка зе. Док лад. Меж ду на род ная кон фе рен ция “Вос точ ное парт нерст во: це ли – прак ти ка – вы зо вы. Ана лиз про цес са имп ле мен та ции в го су дарст вах, вк лю­чен ных в прог рам му”, Кра ков, Поль ша, 19 но яб ря, 2013 г., с. 2­5 http://www.academia.edu/5176299/_:

ԿՈՎԿԱՍ

118

աշ խար հա քա ղա քա կան իրո ղու թյուն նե րը: Եվ մի այն եր րորդ՝ պե տա կան կա ռա վար ման բա րե փո խում նե րի ոլոր տում է Եմ­ն հան դես գա լիս իս կա պես որ պես նոր մա տի վային դե րա կա տար: սա կայն այդ ուղ ղու թյամբ էլ Եմ­ի ջան քե րը կա րե լի է ար դյու նա­վետ հա մա րել տա րա ծաշր ջա նի ոչ բո լոր երկր նե րում:

Ակն հայտ է, որ առա ջին եր կու պատ ճա ռա կան նե րի հար ցում Եմ­ն Հա րա վային կով կա սում չի իրա կա նաց նում « նոր մա տի­վային առա քե լու թյուն»: Ավե լին, Եմ­ի՝ առա վե լա պես ռա ցի ո նալ­ռե ա լիս տա կան էներ գե տիկ աշ խար հա քա ղա քա կա նու թյու նը՝ զու գորդ ված տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյան ապա հով ման հար ցում փաս տա ցի ստա տուս ք վո դիր քո րոշ մամբ, հա կա սում է իր իսկ հռ չա կած նոր մա տի վային նպա տակ նե րին: մաս նա վո­րա պես, Ադր բե ջա նին ռազ մա վա րա կան գոր ծըն կե րոջ կար գա­վի ճակ տա լը, նրա հետ էներ գե տիկ հա մա գոր ծակ ցու թյան ընդ­լայ նումն այն դեպ քում, երբ դրա նից ստաց վող եկա մուտ ներն Ադր բե ջանն օգ տա գոր ծում է իր սպա ռա զի նա կան նե րուժն ավե­լաց նե լու հա մար, հա կա ռակ ազ դե ցու թյուն ու նեն տա րա ծաշր­ջա նային կա յու նու թյան վրա: իսկ այդ հա մա գոր ծակ ցու թյան խո րա ցու մը « սա ֆա րո վի դեպ քի» և այդ երկ րում եվ րո պա կա­նաց ման ան հա ջո ղու թյան ֆո նի վրա նշա նա կա լի ո րեն վնա սում է Եմ­ի՝ «ազ նիվ միջ նոր դի» և « փա փուկ ու ժի» համ բա վը: Այս տեղ հարկ է հի շա տա կել նաև Եմ­ի կող մից նրան ան դա մակ ցու թյան թեկ նա ծու և 1995 թ­ից նույն մաք սային մի ու թյան մեջ մտնող թուր քի այի՝ Հա յաս տա նի նկատ մամբ քա ղա քա կա նու թյունն ու մո տե ցու մը փո խա կեր պե լու ան կա րո ղու թյու նը, ինչ պես նաև վրա ցա կան հա կա մար տու թյուն նե րի գո տում Եմ­ի իրա կա նաց­րած վե րա կա ռուց ման ու ֆի նան սատն տե սա կան աջակ ցու թյան ֆո նին14 ար ցա խյան հա կա մար տու թյան տա րած քում նմա նա­տիպ ծրագ րե րի բա ցա կա յու թյու նը:

14 Եմ­ն ֆի նան սա վո րել է Հա րա վային Օսի այի և Աբ խա զի այի հետ պա տե րազ­մա կան վե րա կանգն ման ու բա րե փո խում նե րի աշ խա տանք նե րը: Ընդ հա նուր առ մամբ, 1997­2006 թթ. ըն թաց քում Եմ­ը տրա մադ րել է մոտ 33 մլն եվ րոյի աջակ ցու թյուն: Տե´ս Summary on eu­Georgia relations http://eeas.europa.eu/georgia/eu_georgia_summary/index_en.htm

ՆԱՐԵԿ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

119

Եզ րա կա ցու թյուն

կար ծում ենք՝ պետք չէ ո՛չ իդե ա լա կա նաց նել, ո՛չ էլ թե րագ­նա հա տել Եմ­ի նոր մաս տեղծ ու նա կու թյու նը: իրա կա նում Եմ­ի նոր մա տի վային ու ժը՝ եվ րո պա կա նաց ման ու նա կու թյուն ներն ու­նեն իրենց սահ ման ներն ու սահ մա նա փա կում նե րը, և եթե այն բա վա կան ար դյու նա վետ է ան դամ ու թեկ նա ծու­ե րկր նե րի դեպ­քում, ապա ան դա մակ ցու թյան հե ռան կար չու նե ցող գոր ծըն­կեր­ե րկր նե րի հա մար այդ էֆեկ տը բա վա կան սահ մա նա փակ է: Ավե լին, կախ ված Եմ­ի տա րա ծաշր ջա նային քա ղա քա կա նու­թյան նպա տակ նե րից՝ կոնկ րետ տա րա ծաշր ջա նի երկր նե րի ու նրանց փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի եվ րո պա կա նա ցու մը կա րող է ծա ռայել այլ՝ առա վել ռա ցի ո նալ կամ պրագ մա տիկ շա հե րի:

կա րե լի է ար ձա նագ րել, որ Եմ­ի « նոր մա տի վային աշ խար­հա քա ղա քա կա նու թյունն» ար ևե լ յան ուղ ղու թյամբ ու նի մի շարք ներ քին և ար տա քին սահ մա նա փա կում ներ: մաս նա վո րա պես

• Այն առա վել ար դյու նա վետ է թեկ նա ծու և, այս պես կոչ ված, «եվ րո պա կան հե ռան կար» ու նե ցող երկր նե րի դեպ քում, մինչ դեռ այդ պի սի նպա տակ կամ հե ռան կար չու նե ցող պե տու թյուն նե րի դեպ քում եվ րո պա կա նաց ման ար դյունք ներն ան կան խա տե սե­լի են: Ավե լին, եվ րո պա կա նաց ման էֆեկտն ան հա մե մատ թույլ կամ բա ցա կա յում է այն երկր նե րի դեպ քում, որոնք դրա նում քիչ շա հագրգռ ված են, իսկ փո խա րե նը Եմ­ն ինքն ու նի այդ երկր­նե րից կախ վա ծու թյուն:

• ԵՄ-ի « նոր մա տի վային աշ խար հա քա ղա քա կա նու թյու նը» ներ սից թու լաց նում են նաև կոնկ րետ տա րա ծաշր ջան նե րում ան դամ­պե տու թյուն նե րի ու նե ցած գե րա կա յու թյուն նե րի, մո­տե ցում նե րի տար բե րու թյուն ներն ու նրանց շա հե րի մր ցակ­ցու թյու նը15:

• Լուրջ սահ մա նա փա կող դեր ու նի նաև այն հան գա ման քը, որ ար ևե լ յան ուղ ղու թյան վրա ակ տիվ խա ղա ցող ներ են նաև այն պի սի տա րա ծաշր ջա նային ու ար տա քին դե րա կա տար ներ, ինչ պի սիք են ԱմՆ­ը, Ռդ­ն, թուր քի ան, իրա նը:

15 Եմ­ի ան դամ պե տու թյուն նե րի ար տա քին քա ղա քա կան նա խա պատ վու թյուն­նե րի, ինչ պես նաև Հա րա վային կով կա սի ըն կալ ման տար բե րու թյուն նե րի մա սին տե՛ս մաս նա վո րա պես՝ Łapczynski M., the european union’s eastern partnership ­ chances and perspectives, crIA, VOl. 3 (2) – Spring, 2009, pp. 144­146, Ghazinyan A. (ed.), eu’s foreign and Security policy in the South caucasus, Interdisciplinary research, celI, 2010, pp. 44­47, 54­56, hahn I., Schuch G. (ed.), German foreign policy and eastern partnership. position paper of the eastern partnership task force, dGApstandpunkt februar 2012 N° 1, p. 2:

ԿՈՎԿԱՍ

120

• Ի րենց ազ դե ցու թյուն են թող նում նաև տա րա ծաշր ջա-նի « փոքր» խա ղա ցող նե րի ար տա քին քա ղա քա կան և տա րա­ծաշրջա նային մի մյան ցից տար բեր վող նա խա պատ վու թյուն նե րը:

Քա նի որ Եմ­ին հե ռան կա րային ան դա մակ ցու թյու նը՝ որ­պես գլ խա վոր « քաղց րա հաց», այդ քան էլ կի րա ռե լի չէ Հա րա­վային կով կա սի հա մար, Եմ­ն պետք է կա րո ղա նա առա վել ար դյու նա վետ օգ տա գոր ծել հա մա գոր ծակ ցու թյան առ կա ծրագ­րե րը՝ դրանք դարձ նե լով ոչ պա կաս հրա պու րիչ ու շա հե կան: Ակնհայտ է, որ Եմ­ի ներ կայիս էներ գե տիկ աշ խար հա քա ղա քա­կա նու թյու նը և տա րա ծաշր ջա նային կա յու նու թյան ապա հով ման հրա մա յա կանն այ սօր հա կա սու թյան մեջ են: բա ցի դրա նից՝ աճող կախ վա ծու թյու նը տա րա ծաշր ջա նի տա րան ցիկ ու ղի նե­րից ու պա շար նե րից նվա զեց նում է Եմ­ի կա րո ղու թյու նը՝ նոր­մա տի վային «ճն շում» գոր ծադ րել տա րան ցիկ երկր նե րի վրա և փո խա կեր պել ոչ մի այն տե ղի երկ րների տն տե սա քա ղա քա կան հա մա կար գե րը, այլև նրանց ներ կայիս հա կա մար տային հա րա­բե րու թյուն նե րը:

Հա կա մար տու թյուն նե րի հար ցում Եմ­ն պետք է հրա ժար վի «ա նա տամ» հայ տա րա րու թյուն նե րի և պա րի տե տի պահ պան­ման քա ղա քա կա նու թյու նից՝ քն նա դա տու թյու նը ոչ մի այն դարձ­նե լով հաս ցե ա կան, այլև դրանք զու գոր դե լով կոնկ րետ գոր ծո­ղու թյուն նե րով:

Հաշ վի առ նե լով տա րա ծաշր ջա նի աշ խար հա քա ղա քա կան իրո ղու թյուն նե րը՝ Եմ­ն պետք է գտ նի իր գոր ծըն կեր­ե րկր նե­րի ու նրանց խն դիր նե րի նկատ մամբ ան հա տա կան և տա րա­ծաշրջա նային մո տե ցում նե րի միջև ճիշտ բա լանս՝ մի կող մից, ար ձա գան քե լով այդ երկր նե րի ան հա տա կան պա հանջ մունք նե­րին, մյուս կող մից՝ նրանց ներգ րա վե լով տա րա ծաշր ջա նային փոխ գոր ծակ ցու թյան մեջ: դրա հա մար կա րող են հար թակ ծա­ռայել ինչ պես տա րա ծաշր ջա նային նպա տա կային նոր ծրագ րե­րը, այն պես էլ մերձ սահ մա նային հա մա գոր ծակ ցու թյան խթա­նու մը: Զու գա հե ռա բար Եմ­ն պետք է շա րու նա կի շեշ տադ րել վար չա կան և ինս տի տու ցի ո նալ բա րե փո խում նե րը գոր ծըն կեր ե րկր նե րում՝ այդ կերպ նպաս տե լով նաև ներ պե տա կան ժո ղովր­դա վա րաց ման էֆեկ տի մե ծաց մա նը նրանց միջ պե տա կան հա­րա բե րու թյուն նե րում:

121

ՀԵ ՂԻ ՆԱԿ ՆԵՐ

Ա րաքս Փա շա յան, պ. գ. թ., դո ցենտ

Աշ խա տում է ՀՀ գԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ինս տի տու տի արա բա կան երկր նե րի բաժ նում՝ որ պես ավագ գի տաշ խա տող: Զբաղ վում է արա­բա կան երկր նե րի ներ քին և ար տա քին հիմ նախն դիր նե րի, «իս լա մա­կան հա մա գոր ծակ ցու թյուն» կազ մա կեր պու թյան, ինչ պես նաև «քա­ղա քա կան իս լա մի» ու սում նա սի րու թյամբ:

Վահ րամ Պետ րո սյան պ. գ. թ., դո ցենտ Եր ևա նի պե տա կան հա մալ սա րա նի մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն­նե րի ֆա կուլ տե տի մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի և դի վա նա գի­տու թյան ամ բի ո նի դո ցենտ է: Զու գա հե ռա բար վա րում է ԵպՀ հա յա­գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րի ինս տի տու տի հայ­քր դա կան առն­չու թյուն նե րի բաժ նի վա րի չի պաշ տո նը: Զբաղ վում է քր դա գի տա կան հիմ նախն դիր նե րով, թուր քի այի և ԱմՆ­ի ար տա քին քա ղա քա կան խն դիր նե րի ու սում նա սի րու թյամբ:

Նա տալյա Սլա բոդյան պ. գ. թ. Տ. շև չեն կոյի ան վան կի ևի ազ գային ինս տի տու տի ռազ մա կան և մի­ջազ գային հու մա նի տար իրա վուն քի խն դիր նե րի գի տա հե տա զո տա­կան բաժ նի ավագ գի տաշ խա տող է: Զբաղ վում է մեր ձա վո րարևե լյան տա րա ծաշր ջա նում ԱմՆ և Ռու սաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու­թյան գոր ծի քա կազ մի ու սում նա սի րու թյամբ, ինչ պես նաև գլո բա լաց­ման պայ ման նե րում պար սից ծո ցի երկր նե րի ներ քին և ար տա քին խն դի նե րի հե տա զո տու թյամբ:

Ա ղավ նի Հա րու թյու նյան, պ. գ. թ. ՀՀ գԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ինս տի տու տի Ար ևե լյան Ասի այի երկր­նե րի բաժ նի ավագ գի տաշ խա տող է։ Զբաղ վում է մեր ձա վոր Արևել քի և եվ րա սի ա կան և ասիական– խա ղա ղօվ կի ա նո սյան տա­րա ծաշրջան նե րում Չի նաս տա նի Ժո ղովր դա կան Հան րա պե տու թյան քա ղա քա կա նու թյան հիմ նա հար ցե րի ու սում նա սի րու թյամբ:

Նա րեկ Մկրտ չյան Ե րևա նի պե տա կան հա մալ սա րա նի հա մաշ խար հային պատ մու թյան ամ բի ո նի աս պի րանտ է։ գի տա կան հե տաքրք րու թյուն նե րի շրջա­նա կը նե րա ռում է մի ջին Ասի այի՝ մաս նա վո րա պես Ղա զախս տա նի,

122

հետ խորհր դային ազ գա շի նու թյան և ար դի ա կա նաց ման գոր ծըն­թաց նե րի հա մե մա տա կան ու սում նա սի րու թյու նը։

Արծ րուն Հով հան նի սյան ՀՀ պՆ մա մու լի քար տու ղար, ռազ մա կան վեր լու ծա բան, ՀՀ գԱԱ պատ մու թյան ինս տի տու տի հայ ցորդ, զբաղ վում է ռազ մար վես տի պատ մու թյան և տե սու թյան, սպա ռա զի նու թյուն նե րի զար գաց ման հար ցե րով, ինչ պես նաև տա րա ծաշր ջա նային ռազ մա քա ղա քա կան զար գա ցում նե րի ու սում նա սի րու թյամբ:

Վահ րամ Տեր– Մաթ ևո սյան, պ. գ. թ. ՀՀ գԱԱ ար ևե լա գի տու թյան ինս տի տու տի մեր ձա վոր Ար ևել քի տա րա ծաշր ջա նային մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի ու սում­նա սի րու թյան բաժ նի ավագ գի տաշ խա տող է: Զբաղ վում է թուր­քի այի նո րա գույն պատ մու թյան և տա րա ծաշր ջա նային ան վտան­գու թյան խն դիր նե րով։

Նա րեկ Գալս տյան ք. գ. թ., դո ցենտ ԵպՀ մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն նե րի ֆա կուլ տե տի քա ղա քա կան ինս տի տուտ նե րի և գոր ծըն թաց նե րի ամ բի ո նի դո ցենտ է: մաս նա գի­տա կան հե տաքրք րու թյուն նե րի շր ջա նա կը նե րա ռում է եվ րո պա կան ին տեգր ման ռազ մա կան և քա ղա քա կան աս պեկտ նե րը, եվ րո պա կա­նա ցու մը, տա րա ծաշր ջա նայ նու թյու նը, ՀՀ և Եմ­ի ար տա քին և ան­վտան գային քա ղա քա կա նու թյու նը:

123

AUTHORS

Araks Pashayan (PhD), assoc. prof. Senior research fellow at the department of Arab countries at the Institute of Oriental Studies NAS rA. Main fields of her research include domestic and foreign political issues of Arab countries, Organisation of Islamic cooperation, as well as “political Islam”.

Vahram Petrosyan (PhD) Associate professor of the department of International relations and diplomacy of the faculty of International relations of the Yerevan State university (YSu). he is also the head of the department of Armenian­Kurdish relations at the Institute of Armenian Studies, YSu. Main fields of his research include the problems of Kurdish studies and the turkish and u.S. foreign policy issues.

Natalia Slobodyan (PhD) Senior research fellow at the department of the problems of Military and International humanitarian law at the Military Institute of t. Shevchenko, National university of Kiev. Main fields of hеr research include the study of u.S. and russia foreign policy instruments in the Middle east region as well as the domestic and foreign policy issues of persian Gulf countries in the context of globalization.

Aghavni Harutyunyan (PhD) Senior research fellow at the department of eastern Asian Studies at the Institute of Oriental Studies, NAS rA. Main areas of her research include china’s foreign policy in the Middle eastern, eurasian and Asia– pacific regions.

Narek Mkrtchyan phd student at YSu, department of World history. the scope of his research refers to the comparative analysis of post­Soviet nation building of Inner Asia and especially that of Kazakhstan.

Artsrun Hovhannisyan press Secretary of Mod of rA, defense analyst. the main fields of his research include the warfare and defense theories, armament technologies, regional military­political issues.

124

Vahram Ter–Matevosyan (PhD) Senior research fellow of the department for regional International relations Studies of the Middle east at the Institute of Oriental Studies, NAS rA. Main fields of his research include the modern history of turkey and regional security issues.

Narek Galstyan (PhD) Associate professor at the chair of political institutions and processes of the faculty of International relations of YSu. his professional interests include political and military­political aspects of european integration, europeanization, regionalism, foreign and Security policy of rA and eu.

125

АВ ТО РЫ

А ракс Па ша ян к.и.н., до цент С тар ший на уч ный сот руд ник от де ла Арабс ких ст ран Инс ти ту та вос­то ко ве де ния НАН РА. За ни ма ет ся внут рен ни ми и внеш не по ли ти чес­ки ми проб ле ма ми арабс ких ст ран, изу че ни ем воп ро сов ор га ни за ции “Ис ламс ко го сот руд ни чест ва ” и по ли ти чес ко го ис ла ма.

Ваг рам Пет ро сян к. и. н. До цент ка фед ры меж ду на род ных от но ше ний и дип ло ма тии Фа­куль те та меж ду на род ных от но ше ний Ереванский государственный университет (ЕГУ). За ве ду ю щий от де ла ар мя но­курдс ких от но ше ний Инс ти ту та Ар мяноведческих исс ле до ва ний ЕГУ. За ни ма ет ся изу че ни­ем проб лем кур до ве де ни я, а так же внеш ней по ли ти ки Тур ции и США.

На та лия С ло бо дян к.и.н. С тар ший на уч ный сот руд ник, на уч но­исс ле до ва тельс ко го от де ла проб лем во ен но го и меж ду на род но го гу ма ни тар но го пра ва, Во ен­ный инс ти тут Ки евс ко го на ци о наль но го уни вер си те та им. Т. Шев­чен ко. За ни ма ет ся изу че ние инст ру мен тов внеш ней по ли ти ки США и Рос сии в ближ не вос точ ном ре ги о не, исс ле ду ет внут рен ние и внеш не по ли ти чес кие проб ле мы ст ран Пер сидс ко го за ли ва в ус ло­ви ях гло ба ли за ци и.

А гав ни Ару тю нян, к. и. н. С тар ший на уч ный сот руд ник от де ла Ст ран Вос точ ной Ази и Инс ти ту­та вос то ко ве де ния НАН РА. И зу ча ет воп ро сы по ли ти ки КНР в б лиж­не вос точ ном, ев ра зийс ком и азиатско–тихоокеанском регионах.

На рек Мкрт чян Ас пи рант Е ГУ, ка фед ры все об щей ис то ри и. Сфе ра его исс ле до ва ний вк лю ча ет срав ни тель ный ана лиз пост со ветс ко го го су дарст вен но го ст ро и тельст ва Центральной Ази и, в осо бен нос ти Ка захс та на.

Арц рун Ога не сян П ресс Сек ре тарь МО РА, во ен ный ана ли тик. За ни ма ет ся воп ро са­ми во ен но го исс куст ва, во ен ной те о рии и раз ви тия во ен ной тех ни ки, изу ча ет ре ги о наль ные во ен но­по ли ти чес кие процессы.

126

Ваг рам Тер– Ма те во сян, к. и. н. С тар ший на уч ный сот руд ник от де ла Исл ле до ва ний ре ги о наль ных меж ду на род ных от но ше ний Ближ не го Вос то ка Инс ти ту та вос то ко ве­де ния НАН РА. За ни ма ет ся изу че ни ем но вей шей ис то рии Тур ции и воп ро са ми ре ги о наль ной бе зо паст нос ти.

На рек Галс тян к.п.н. До цент ка фед ры По ли ти чес ких инс ти ту тов и про цес сов фа куль те­та Меж ду на род ных от но ше ний ЕГУ. Про фес си о наль ные ин те ре сы вклю ча ют по ли ти чес кие и во ен но­по ли ти чес кие ас пек ты ев ро пейс­кой ин тег ра ци и, ев ро пе и за ци ю, ре ги о на лизм, внеш нюю по ли ти ку и по ли ти ку бе зо пас нос ти РА и ЕС.

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱ­ԿԱ­ԿԻՑ­­ԵՎ­ՐԱ­ՍԻ­Ա

ԵՎ­ՐԱ­ՍԻ­Ա­ԿԱՆ­ԽԱՉ­ՄԵ­ՐՈՒԿ­ՆԵՐ.­

ՆՈՐ­ՄԱՐ­ՏԱՀ­ՐԱ­ՎԵՐ­ՆԵՐ

­ՀԱ­ՏՈՐ­ II (2)

Ռու­բեն­Սաֆ­րաս­տյա­նի­խմբագրությամբ

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 60x100 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 8 տպ. մամուլ:

•0051, Երևան, Կոմիտասի պող. 49/2, հեռ.՝ (+37410) 23 25 28

Հեռապատճեն՝ (+37410) 23 25 95, էլ. փոստ՝ info@zangak.am

Էլ. կայքեր՝ www.zangak.am, www.book.am, www.dasagirq.am