Өзбекстан РеспубликасыХалыққа бiлiм беру министрлiгi бекiткен

«SHARQ» БАСПА-ПОЛИГРАФИЯАКЦИОНЕРЛIК КОМПАНИЯСЫ

БАС РЕДАКЦИЯСЫТАШКЕНТ – 2019

ПАЁЗ МҰСАЕВ, ЖАҺAНГИР МҰСАЕВ

GEOGRAFIYAӨЗБЕКСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК ГЕОГРАФИЯСЫ

Жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiң8-сыныбына арналған оқулық

Толықтырылған алтыншы басылым

http:/

/edup

ortal.

uz

Мұсаев, Паёз. Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтiк географиясы: жалпы орта бiлiм беретiн мектептердiң 8-сыныбына арналған оқулық/ Авторлар: П.Ғ.Мұсаев, Ж.П.Мұсаев. – Т.: «SHARQ», 2019. – 176 б..

П i к i р ж а з ғ а н д а р:

Н.САФАРОВА, Низами атындағы Ташкент мемлекеттiк педагогика университетiнiң «География және оны оқыту методикасы» кафедрасының доценті,

география ғылымдарының кандидаты;А. ЖАББОРОВ, Муқими атындағы Қоқан мемлекеттiк педагогика институтының

«География оқыту методикасы» кафедрасының доценті.Ш.ХОЛМУРОДОВ, Низами атындағы Ташкент мемлекеттiк педагогика

университетiнiң «География және оны оқыту методикасы» кафедрасының аға оқытушысы;

С.БЕРДИЕВА, Ташкент қаласы Мірабад ауданы 213-санды жалпы білім беретін мектептің география пәні оқытушысы.

Республика мақсатты кітап қоры қаржылары есебінен жалға беру үшін басылды.

© П.Мұсаев, Ж.Мұсаев, 2004, 2014, 2019. © «Шарқ» БПАК Бас редакциясы, 2004, 2014, 2019.

UO‘K: 91(575.1)(075)KBK 65.04ya721 M – 97

UO‘K: 91(575.1)(075) KBK 65.04ya721

M – 97

ISBN 978-9943-26-917-0

Оқулықтың тақырыптарына жайғастырылған бұл QR – код белгілерін сканер жасау арқылы тақырыптарға тиісті интернет мәліметтерінен

пайдалануыңа болады.

http:/

/edup

ortal.

uz

3

Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтiк географиясы ненi зерттейдi?

Сен ендi өткен сыныптарда алған бiлiмдерiң негiзiнде Жер жүзi, соның iшiнде, мемлекетiмiздің табиғаты туралы басқаларға да мәлiмет бере аласың. Олардан тыс, басқа да ғылымдар бар, яғни олар адамдардың қызметi, тұрмыс салты және өндiрiстiң аумақтық өзгешелiгi сияқты адамзат, қоғам өмірімен тiкелей байланысты. Міне, осы бiлiмдердi зерттейтiн ғылым экономикалық және әлеуметтiк география деп жүргізіледі. Ол тұрғындар қызметiнiң аумақтық құрылуымен байланысты экономикалық және әлеуметтік мәселелердi белгiлi бір мемлекет бойынша да, бүкiл дүние жүзi бойынша да зерттейдi. Бұл оқу жылында сүйiктi Отанымыз – Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтiк географиясын үйренесің.

Шынында да, зауыт, фабрика, фирма, емхана, бiлiм беру орны яки тұрмыстық қызмет көрсету кәсiпорындары мұқият ойланбай кез келген жерге құрылса, кiсiлердi әуреге, еңбек пен қаражатты бекер жұмсауға мәжбүр етедi. Нәтижеде, бұл әлеуметтiк еңбек өнiмдiлiгiнiң артуына керi әсер етедi.

Әлеуметтiк еңбек өнiмдiлiгi – материалдық өндiрiсте жұмыс iстейтiн әрбiр жұмысшының есебiнен пайда болған ұлттық табыс мөлшерi.

Еңбек өнiмдiлiгi өндiрiстің машиналар, тәжiрибелi жұмысшылар, электр энергиясы, табиғи байлықтармен қамтамасыз етiлгенiне, кәсiпорын мен тұрғындар мекенжайларының адамдарға қолайлы, әрі табиғи ортаның бұзылмайтын жерде орналасуына, еңбекшiлердiң жасау жағдайларына, де-малуы мен оларға мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетілуіне де байланысты.

Егер шикiзат, жанармай, энергия көздері мен жұмысшылар өзара қатар орналасса, өндiрiсте жоғары нәтижелiлiк қамтамасыз етіледі. Бiрақ, мұндай қолайлы орналасу сирек кездеседi. Кейбiр жерлерде шикiзат жеткiлiксiз болса, басқа жерде жанармай, энергияның жетiспеушiлiгi байқалады. Соның үшін де мемлекеттi өркендетудiң ұлттық бағдарламаларында халықты, өнеркәсiп орындарын орналастыру мен табиғат байлықтарын пайдалану мәселелерiн аумақтық бiртұтастық негiзiнде ұйымдастыруға жеке мән берiледi.

KІРІСПЕ1-сабақ 1-сабақ

I БӨЛІМ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

http:/

/edup

ortal.

uz

4

Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтiк географиясы мемлекетiмiздiң ұлттық экономикасын халық және табиғи жағдаймен өзара байланысты түрде үйреніп, оны аумақтық ұйымдастырудың жалпы қағидаттарын ғылыми тұрғыдан негiздеп береді.

8-сынып географиясы Сені мемлекетімізде әлеуметтік еңбек өнімділігін арттыруға, табиғи ресурстарды қорғауға және жалпы халық тұрмысының жасампаздығына көмек беретін географиялық білімдермен қаруландырады. Сондай-ақ географиялық біліміңді арттыруда түрлі деректерден еркін пайда-лану әдістерін құрайды.

Бұл ғылымның қорытындылары үшін негiз болған мәлiметтер – айғақты дәлелдер заманға сай өзгерiп отырады. Оқулықта берілген нөмiрлі мәлiметтер, сурет, карта-сызбалардағы мәлiметтер және тіпті, жер аттары да ертең бүгiнгiден де өзгеше болуы мүмкiн. Экономикалық және әлеуметтiк географияға тән бұл жағдай күнделiктi оқиға мен құбылыстардан үнемi ха-бардар болып тұруды қажет етедi.

Елiмiзде базар экономикасына өту сияқты күрделi және кеңінен қамтылған үдеріс болып жатыр. Мұндай кезде мемлекетте, әрбiр қала немесе ауылда анық бір дiлгiрлiктердің пайда болуы табиғи. Оқулық сенi осындай дiлгiрлiктермен таныстырады, әрі олардың шешiмiн табуға үйретедi.

Халқымыз өркениет жолында табандылықпен еңбек етуде. Мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiн нығайтуда, әсіресе, сен жастар белсендiлiк көрсетулерiң және болашақтағы қызметтерiң өнімді болуы керек. Өйткенi, еңбек өнiмдiлiгi базар қатынастарына өтуде ең маңызды және ең негiзгi алғышарт болып табы-лады. Өзбекстанның экономикалық және әлеуметтiк географиясын үйрену бұл мiндеттiң қажеттілігін түсiнуге, демек, өз азаматтық борышыңды орындауға, мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық өмiрiнде белсендi қатысуыңа көмек бередi.

Қолыңдағы оқулық мемлекетiмiздiң ұлттық экономикасымен таныс-тырумен қатар географиялық мазмұндағы түрлi әдебиеттерден, алғашқы деректерден пайдалануға мүмкіндік беретін дағды және тәжірибелермен қаруландырады. Сен бұл оқулықтан экономикалық географиялық объект, құбылыс пен үдерістердi суреттеу, баяндау әдiстерiн де үйреніп аласың.

1. Оқулық мұқабасының екiншi бетiнде берiлген экономикалық және әлеуметтiк ұғым мен терминдердің кемiнде екеуiне түсiнiк беруге әрекет жаса.

2. Сенің пікіріңше, өндіріс орындарын орналастыруда қайсы алғышарттар қажетті болып табылады? Жауабыңды дәлелдеп беруге әрекет жаса.

http:/

/edup

ortal.

uz

5

Географиялық орын дегенде ненi түсiнуге болады? Белгiлi бір мемлекет, аумақ, облыс, қала, аудан, махалла, тiптi ауланың

өзiне тәндiктерінің бiрi – олардың Жер жүзiндегi қайталанбас орны. Бұлар географиялық орын деп аталады. Географиялық орын маңызына қарай табиғи географиялық орын, экономикалық географиялық орын және саяси географиялық орын болып топтарға бөлiнедi.

Табиғи географиялық орын, негiзiнен, мұхит, теңiз, өзен, тау, шөл, орман, адыр сияқты ірі табиғи объектілерге қатысты орналасқан орнына қарай белгiленсе, экономикалық географиялық орын дүниенiң еркiн экономикалық аймақтары, дүние сауда жолдары, iрi сауда-өнеркәсiп орталықтары және табиғи байлықтардан пайдалану мүмкiндiктерiмен белгіленеді. Ал саяси географиялық орын белгiлi бiр дәуiрде жеке бiр мемлекеттiң әскери келiспеушiлiктер болып жатқан яки болуы ықтимал аумақ пен мемлекеттерге қатысты қаншалықты байланыстылығына қарай бағаланады.

Географиялық объектiлер өзара байланысты болады. Міне, сол бай-ланыстылықтың көлемiне сәйкес географиялық орын микро, мезо, макро шеңберiнде көрініс табады. Ендi Отанымыз Өзбекстанның географиялық орнындағы өзiне тән жақтары, оны айқындаушы алғышарттарды қарастырайық.

Табиғи географиялық орны. Өлкемiздiң ауа райы жылдың көпте ген бө-лiгiнде ашық және құрғақ болады. Өзбекстан Республикасының Мем лекеттiк әнұраныда «Serquyosh hur o‘lkam...» деп басталады. Табиғи геогра фиялық орын арқылы күншуақты және ыстық күндердiң көпке созылуы мемлекетiмiздiң ауыл шаруашылығы, транспорт және тұрмыста еңбек пен қаржылардың үнемделуi - не мүмкiндiк бередi. Бұлтсыз аспанымыз астрономиялық зерттеулерде де қолайлы келеді. Әбу Райхан Беруни, Ахмет әл-Ферғани, Мырза Ұлықбек сияқты ғарыш бiлiмпаздары бiздiң елiмiзден шыққаны кездейсоқ емес.

Экономикалық географиялық орны. Кез келген мемлекеттiң дамуын сыртқы экономикалық байланыстарсыз елестетуге болмайды. Ал сырт қы эконо микалық байланыстың деңгейi халықаралық еңбек бөлiнiсi, эко но-микалық геог рафиялық орынның мүмкiндiктерiне байланысты. Адамзат дамуының бел гілі басқыштарында iрi халықаралық сауда жолдары маңызды алғышарт болған.

Экономикалық географиялық орынның мүмкiндiктерi дәуiрдің өтуімен

ӨЗБЕКСТАННЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ

2-сабақ2-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

6

өзгеруi мүмкiн. Бұған саяси оқиғалар, ірі табиғи байлық қорларының табылуы мен өндiрiлуi, транспорт құралдарының жетiлдiрiлуi себеп болады. Мұны елiмiздiң экономикалық географиялық орнында болған өзгерiстер мысалында қарастырамыз.

Бiздiң эрамызға дейiнгi II ғасырдан XVI ғасырға дейiнгi Шығысты (Үндiстан, Қытай) Батыспен (Еуропа мемлекеттерi) байланыстырып тұрған негiзгi сауда жолы – «Ұлы Жiбек жолы» Орталық Азия арқылы өткенi белгiлi. Нәтижеде, Орталық Азия базарларында тауар айырбастау үдеп, ол қолөнершiлiк пен диқаншылықтың өркендеуiне, қалалардың, ғылымның, мәдениеттiң дамуына түрткi болған. Кейіннен Шығыс пен Батыс арасындағы сауда жолдары құрлықтан теңiз-мұхиттарға көшкен соң, Орталық Азия экономикалық географиялық орнындағы қолайлылық жойылған.

ХIХ ғасырдың соңында Орталық Азияда темiржол құрылды. Нәтижеде Самарқант, Ташкент сияқты iрi қалалар темiржол арқылы Ресейдiң ор-талық аудандарымен байланысып, Өзбекстан аумағының экономикалық географиялық одан әрi қолайлық тудыра бастады. Бірақ Кеңес дәуiрiнде экономикалық географиялық орынның қолайлықтарынан негізінен бұрынғы Одақ мүдделi едi. Өзбекстан ашық теңізге (мұхит) тікелей шығу мүмкіндігіне ие болмаған, дүниежүзі мұхитына шығу үшін кемінде екі мемлекеттік аумағын кесіп өту қажет болған дүниедегі екі мемлекеттің бірі болып саналатындығы белгiлi. Екіншісі Лихтенштейн мемлекеті. Сол үшін Өзбекстан транспорт құрылымын жетілдіріп, дүниежүзі мұхитына шығудың ең тиімді және сенімді бағаттарын таңдау барысында шаралар өткізді.

Тәуелсiздiктiң арқасында Өзбекстан шет мемлекеттермен еркін байланыс орнату құқығына қол жеткізді. Тарихи қысқа мерзiмде оны ежелгi оңтүстiк көршiлерi Ауғанстан, Пәкістан, Иран және батыстан Түркия, шығыстан Қытай және басқа мемлекеттермен байланыстыратын құрлық және әуе жолдары ашылып, Өзбекстан экономикалық географиялық орнын жақсартып алды.

Әсіресе, Өзбекстанның «Бір белдеу, бір бағыт» жобасында қатысуы нәтижесінде көне Жібек жолының жағдайын қайта тіктеу, өңіраралық эконо-микалық ынтымақтастықты дамыту, мемлекеттердің транспорт инфра құ-рылымын біріктіру мүмкіндігі күшейді.

Кейде көршi мемлекеттердің аумағындағы мүмкiндiктер де мемлекеттің экономикалық географиялық орнына әсер етуі мүмкін. Мәселен, Түрiкменстан мен Иранды байланыстыратын темiржол құрылғаннан кейін, одан Өзбекстан сыртқы байланыстарда пайдалана бастады.

Демек, кез келген аумақтың экономикалық географиялық орнын бағалауда

http:/

/edup

ortal.

uz

7

оның iрi көлiк тораптарына, соның iшiнде, теңiз жолдарына қарай қалай орналасқандығы ескеріледі екен. Сол тұрғыдан Өзбекстанның экономикалық географиялық орны барған сайын қолайлы болуда.

Экономикалық және әлеуметтiк өмiрде мемлекеттiң саяси географиялық орны да маңызды алғышарт болып саналады. Өзбекстан суверенитетін дүниежүзі қауымдастығы тән алып, онымен 130-дан астам мемлекет дипломатиялық байланыстар орнатқан, көпшілігі елшiлiктер ашқан. Со-нымен қатар көптеген мемлекеттерде Өзбекстан елшiлiктерi қызмет етуде. Өзбекстанның түрлi халықаралық ұйымдарға, атап айтқанда, Еуропада қауiпсiздiк пен ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүшелігі, Өзбекстанмен шекаралас, тарихында ортақтық байланыстары үстем болған Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжiкстанның да дәл осы халықаралық ұйымдарға мүшелігі мемлекетiмiздiң саяси географиялық орнын белгiлейтiн оңтайлы алғышарт болып табылады.

1-сурет. Өзбекстанның макрогеографиялық орны.

1. Сенiңше, мемлекетiмiз облыстарының қайсы бiрiнiң экономикалық географиялық орны ең қолайлы? Жауабыңды негiздеп бер.

2. Мектебiң орналасқан ауданның экономикалық географиялық орнын төмендегi жоспар негiзiнде сипаттап жаз:

а) аудан шекарасының ерекшелiктерi; ә) көршi аудандағы қандай алғышарттар аудан шаруашылығының көтерiлуiне үлес қосып жатқандығы; б) ауданың көлiктiң қай түрi арқылы басқа аудандармен байланыста болып жатқандығы.

3. Мемлекетiмiз мұхиттардан қанша алыс екендiгiн 8-сыныптың оқу атласынан анықта.

Бас

мер

идиа

н

Солтүстік мұзды мұхит

Атлантика мұхиты

Тыны

қ мұхит

Тыны

қ мұхит Үнді

мұхиты

Солтүстік Америка

Оңтүстік Америка

Евразия

АфрикаЭкватор

Австралия

http:/

/edup

ortal.

uz

8

ӨЗБЕКСТАННЫҢ ӘКІМШІЛІК-ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Өзбекстанның әкімшілік-территориялық құрылымы, аумақ шекаралары-ның бейнесі оны басқару және жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Өз бекстан Республикасының аумағы 448,9 мың кв.км болып, дүниенің ең дамы ған мемлекеттері саналған Жапония, Германия, Ұлыбритания, Италия сияқ ты мемлекеттердің аумағынан үлкен (2-сурет). Астанасы Ташкент қаласы.

Өзбекстанның әкімшілік-аумақтық құрылымы 3 сатыдан құралған. Бірінші сатыда Қарақалпақстан Республикасы, 12 облыс және Ташкент қаласы орналасқан. Өз кезінде Қарақалпақстан Республикасы мен облыстар олардың қарамағындағы аудан мен қалалардан құралған. Ташкент қаласы қаланың ішіндегі аудандардан құралған.

Қарақалпақстан Республикасы мен облыстардың аудандары оның қарамағындағы қалалар, қалашықтар, ауылдық азаматтар жиынынан тұрады (3-сурет).

Мемлекетіміздегі облыстар Әндіжан, Бұхара, Жызақ, Науайы, Наманган, Самарқант, Сырдария, Сұрхандария, Ташкент, Ферғана, Қашқадария және Хорезм деп аталуынан хабарың бар. Облыстардың аумағы мен халық саны бойынша бір-бірінен үлкен айырмашылық етеді. Тәуелсіздік жылдарында облыстардың саны мен аталуында өзгерістер болмады. Аудан, қала, қалашық, қыстақ пен ауылдардың саны мен аталуы аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық дамуына сай түрде әрдайым өзгеріп барды.

3-сабақ 3-сабақ

2-сурет. Өзбекстан Республикасының майданы (2018-жыл бойынша).

Азия континен-

тіндегі орны

ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАЙДАНЫ САНДАРДА

448,9 мың кв.км 55

Дүниедегі орны

19 15

Еуропа материгіндегі

орныhttp:/

/edup

ortal.

uz

9

Өзбекстанда облыс, аудан, қала, қалашық, қыстақ, ауылдарды құру, аяқтау, олардың шекараларын өзгерттіру, әкімшілік орталықтарын көшіру және халық пункттерін қала, қалашықтары қатарына өткізу Заң негізінде тәртіпке салынады.

Облыс пен аудандарды құру және аяқтау, олардың шекараларын өзгерт-тіру Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің ұсынысына сәйкес Олий Мәжіліс тарапынан жүзеге асырылады.

Қарақалпақстан Республикасының шекарасы тек қана оның разылы-ғымен Жоғарғы Кеңес қаулысына сәйкес Олий Мәжіліс тарапынан өз-герттірілуі мүмкін. Қарақалпақстан Республикасындағы аудандарды құ-ру және аяқтау Қарақалпақстан Республикасы үкіметінің ұсынысына сәйкес Жоғарғы Кеңес тарапынан Өзбекстан Республикасы Олий Мәжілі-сінің ризалығымен жүзеге асырылады (Өзбекстан Республикасы Консти-туциясының 69-бабы).

Қыстақтар, ауылдарды құру және аяқтау, шекарасын өзгерттіру тиісті аудан әкімдерінің өтініміне сәйкес халық депутаттары облыс кеңестері тарапынан, ал Қарақалпақстан Республикасында – Жоғарғы Кеңес тарапы-нан жүзеге асырылады.

Мемлекетіміздегі қалалар да бойсұнуына қарай 3 топқа:1. Өзбекстан Республикасы қарамағындағы;2. Қарақалпақстан Республикасы және облыстар қарамағындағы;

3-сурет. Өзбекстан Республикасының әкімшілік-аймақтық құрылымы.

Аудан қарамағындағы қалалар

Аудан қарамағындағы қалалар

Өзбекстан Республикасы

Қарақалпақстан Республикасы Ташкент қаласы Облыстар

Республика қарамағындағы

қалаларАудандар

Қала аудандары Аудандар Облыс

қарамағындағы қалалар

Ауылдық азаматтар жиыны

Ауылдық азаматтар жиыны

ҚалашықтарҚалашықтар Қалашықтар Қалашықтар

http:/

/edup

ortal.

uz

10

3. Аудан қарамағындағы қалаларға бөлінеді.Мемлекетіміз астанасы – Ташкент қаласы Өзбекстан Республикасы

қарамағындағы жалғыз қала болып саналады.

Қарақалпақстан Республикасы мен облыстар қарамағындағы қалалардың қатарына, ереже бойынша кемінде 30 мың халқы болған, маңызды әкімшілік мәнге ие, болашақты экономикалық және мәдени орталықтар деп саналған қалалар енгізілуі мүмкін.

Хиуа мен Шахрисабз қалалары облыс қарамағына өткізілген ең жаңа қалалар болып саналады (2017-жыл). Бұл шаралар Өзбекстан аумағында орналасқан бұл көне қалаларға туристер ағымын айтарлықтай арттыру мүмкіндігін береді.

Аудан қарамағындағы қалалардың қатарына, ереже ретінде, кемінде 7 мың халқы болған, өнеркәсіп кәсіпорындары мен дамыған инфраструктурасы бар халық пункттері енгізілуі мүмкін.

Қалашықтарды, халық пункттерін аудан қарамағындағы қалалар қата-рына енгізу, оларды қайта құру тиісті облыс әкімдерінің өтінішіне негізделе Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетінің ұсынысына сәйкес Олий Мажлис тарапынан, ал Қарақалпақстан Республикасында – тиісті аудан әкімдерінің өтінішіне негізіделе Қарақалпақстан Республикасы үкіметінің ұсынысына сәйкес Жоғарғы Кеңес тарапынан жүзеге асырылады.

Қалашықтар қатарына өнеркәсіп кәсіпорындары, құрылыстар, темір жол станциялары мен басқа қажетті нысандарға жақын жерде орналасқан және ереже бойынша кемінде 2 мың халқы болған халық пункттері енгізілуі мүмкін.

1. Қосымшада әдебиеттерден пайдалана отырып майданы бойынша Өзбекстаннан үлкен және кіші болған мемлекеттерді мүмкіндігінше көбірек тауып, дәптеріңе жаз.

2. Өзбекстан облыстарының қайсысында халық ең көп және ең аз, қайсысының майданы ең үлкен және қайсысынікі ең кіші екендігін оқулық қосымшасындағы 1-кестеден анықта.

3. 8-сынып контурлы картасында әкімшілік-аумағы құрылымы картасын боя. Өзбекстан Республикасы, Қарақалпақстан Республикасы астаналары мен облыстар орталықтары болған қалаларды белгіле.http:/

/edup

ortal.

uz

11

Сен 5-7 сынып табиғи география сыныптарында түрлі табиғи геогра-фиялық карталармен істедің. Енді 8-сыныпта халық пен экономикаға сай білімдерді үйренуде әлеуметтік-экономикалық географиялық карта лардан пайдаланасың. Бұл карталарда халық пункттері, пайдалы қазба кендерді, өнеркәсіп орталықтары, ауыл шаруашылығы мен байланыс жолдарының аумақтық орналасуы көрсетіледі. Оларды карталарда бейне леу үшін нүк-телер, картодиаграмма, картограмма сияқты өзіне тән әдіс терден пайда-ланылады.

Әлеуметтік-экономикалық карталар – әлеуметтік, шаруашылық, оқи-ға мен үдерістерді көрсетеді. Мұндай карталардың тақырыптары әр түрлі болып, олар тарихи, халық, шаруашылық және оның салалары, қызмет көрсету саласы, ғылым және мәдениет, рекреациялы, транспорт, сыртқы экономикалық байланыстар мен басқаларға ажыратылады (4-сурет).

Мұндай карталардың ең ірі топтарының бірі бұл өнеркәсіп карталары

4-сабақ 4-сабақ

4-сурет. Теміржолдың ұзындығы және тығыздығы (2018 жыл).

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАРТАЛАР

1 мм бағанның биіктігі – 20 км

ЖАЛПЫ ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ТЕМІРЖОЛДАРДЫҢ ЭКСПЛУАТАЦИЯНЫҢ ҰЗЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ ТЫҒЫЗДЫҒЫ

ТАШКЕНТӘНДІЖАН

ФЕРҒАНА

НАМАНГАН

ҚАРШЫ

ТЕРМІЗ

Кітап

Үшқұдық

Қоқан

ҮРГЕНІШ

ГҮЛІСТАН

ЖаслықМойнақ

ЖЫЗАҚСАМАРҚАНТ

Дәуқара

БҰХАРА

НӨКІС

Нұрата

АқбөгетМарат

ЗарафшанБостан

АРАЛ ТЕҢІЗІ

Әму

дари

я

Әмудария

Шардара су қоймасы

Айдаркөл

Сарықамыс көлі

Жылтырбас көлі

Аяз көлі

Түймойын су қоймасы

Теңізкөл көлі

ТЕМІРЖОЛДАРДЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ(10 мың км кв аумаққа км-де)

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР

250-ден көп150–250

50–15050-ден аз

ТЕМІРЖОЛДАРДЫҢ ЭКСПЛУАТАЦИЯ ҰЗЫНДЫҒЫ

(км)http:/

/edup

ortal.

uz

12

болып табылады. Себебі олар бір жақтан әрбір өнеркәсіп түрлері туралы мәлімет берсе, екінші жақтан жеке бір аумақ, мемлекет яки дүниенің өнеркәсіп өндірісі жөнінде мәлімет береді. Сондай-ақ мұндай карталар өнеркәсіптің даму тарихы мен басқыштарын да көрсете алады.

Ауыл шаруашылық карталары аталмыш саланың географиялық орналасуы, оның даму жағдайларын, қоршаған ортамен өзара әсе-рін көрсетеді. Бұл салада диқаншылық, мал шаруашылығы мен комплекс карталарды жеке үйренуге болады. Мұндай карталарда ауыл шаруашылық өнімдері егілген жерлердің майданы, егіндердің өнімділігі, мал шаруашылығының түрлері мен олардың өнімділігі, ауыл шаруашылығын жүргізу жағдайлары көрінеді. Сондай-ақ мұндай карталарда жетістірілген ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу бағыттары мен бұл саланың аудандастыру мәселелерін үйренуге болады.

Халық карталары негізінен халық сына, динамикасы, гео гра фиялық орналасуы, тығыздығы, халықтың жынысы мен жас құрамы, демографиялық үдерістер (туылу, өлім, неке және басқ.), халық миграциясы, оның кәсіби белсенділігі мен түрлі салаларда қызмет етуі, халықтың ұлттық құрамы сияқты мәліметтерді өз ішіне алады.

Қазіргі күнде әлеуметтік-экономикалық карталардың қолдану шең бері жедел шақтарда кеңейіп, экономикалық карталарға қарағанда әлеуметтік карталар көбейіп баруда. Мәселен, бүгінгі күнге келіп элек торал (яғни сайлау және дауыс беру) мәселелерін көрсететін, сондай-ақ қылмыс көбірек қайсы аумақта болып жатқандығын көрсе тетін карталар жаратылуда.

XXI ғасыр технологиялар ғасыры болып, ежелден қолданылып келін ген баспа карталардың орнын электрон карталар жедел иелеп келуде. Бүгінгі күнде халық арасында кеңінен танымал болып, пайдалану дәрежесі артып бара жатқан Google map, GPS бағдарламалары солардың қатарынан. Мұндай электрон карталар арқылы әлеуметтік-экономикалық нысандарды (қала, өнеркәсіп кәсіпорны, ресторан, шаштараз және басқалар) ор наласқан орнын анықтау, олардың біржолата фотосуреттерін көру, оған алып баратын ең қысқа жолдарды анықтау мүмкіндігі бар.

1. 8-сынып оқу атласында «суармалы жер», «халқы 100 мыңнан астам қала» және «газ құбырлары» қандай белгілерде көрсетілгенін дәптеріңе жаз.

2. Оқу атласының көмегімен 8-сынып контурлы картасының бірер тақырыпты картасын боя. Шартты белгілердің қойылуына мән бер.

3. Картадан мемлекетімізде апта күндерімен аталатын жерлерді тап. Олар қайсы облыстарда орналасқандығын география дәптеріңе жаз.

http:/

/edup

ortal.

uz

13

Табиғи жағдай табиғи байлықтардан несiмен өзгешеленедi? Өзбекстанның жерүстi құрылымы сан алуан. Соған орай табиғаты

да, байлықтары да әр түрлi болады.Қолайлы табиғи жағдай өндiрiс жемістілігінің маңызды табиғи алғышарты.

Табиғи жағдай, әсіресе, ауыл шаруашылығында, пайдалы қазбаларды қазып алу және көлiк қатынасында айқын байқалады. Тау рельефi, сортаңды жерлер, шөлдер, тақырлар, жартастар аумақты шаруашылық тұрғыдан игерудi қиындастырады. Құрғақшылық жылдарда өзен сулары азайып, егiндердi су-мен қамтамасыз ету қиындайды. Бiрақ, ғылым мен техниканың өркендеуінен өндiрiстiң табиғи жағдайға байланыстылығы жеңіп келуде. Бұл күнде адамзаттың табиғатқа әсерi күшейiп, керi салдарға да алып келуде.

Табиғи байлықтар табиғи жағдайдан өзгешеленіп, өндiрiске тiкелей байланысты, яғни оның шикiзаттық және энергетикалық базасын құрайды.

Ең маңызды табиғи байлықтардың бiрi – бұл жерасты байлықтары (минерал ресурстар). Олардан өнеркәсіпте, тұрмыстық қажеттiлiктерде кең көлемде пайдаланылады (5-сурет).

Өзбекстан – үлкен жерасты байлықтарына ие болған мемлекет. Бiрақ мемлекет экономикасының шикiзатқа және жанармайға болған қажеттiлiгi тоқтаусыз артып баруда. Қазiр табиғи байлықтардың жартысына жуығынан пайдаланылуда. Солай болса да, табиғи байлықтар қорынан үнемдеп пайдалануымыз қажет. Өйткенi жерасты байлықтары таусылатын және қалпына келмейтiн байлық болып табылады.

Қалпына келмейтiн байлықтардан тиiмдi пайдаланудың негiзгi шарттары:

♦ кендерден қазбаларды толық қазып алу; ♦ қоршаған ортаның бұзылуына жол бермеу; ♦ барлық бағалы заттардан кешендi-жетiк пайдалану; ♦ геологиялық барлау жұмыстарын кезеңдік жалғастыру;

ӨЗБЕКСТАННЫҢ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРЫ

5-сабақ 5-сабақ

II ТАРАУ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРЫ, ХАЛҚЫ ЖӘНЕ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ

http:/

/edup

ortal.

uz

14

♦ өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шикiзат пен жанармайды үнемдейтiн техника мен технологияны қолдану.

Қалпына келмейтін байлықтардан тиімді пайдалану керек. Болашақ ұрпақ та бұл байлықтардан пайдалансын.

Ең маңызды табиғи байлықтардың тағы бірі – су. Ауыл шаруашылығында су көп мөлшерде жұмсалады. Өнеркәсiп кәсіпорындары үшiн де су көп талап етiледi. Кәсiпорындар ең үлкен қалалардың халқы пайдаланатын судан көбірек суды «iшiп» қоюда. Су – қалпына келтiрiлетiн табиғи байлық.

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын құнарлы топырақ (жер), халық қажеттілігі үшін зәру өсiмдiк пен жануарлар әлемi (балық, жабайы хайуандар), адам өмiрi үшiн қажет болған ауа да таусылатын және қалпына келтiрілетін табиғи байлыққа тән. Ташкент, Ферғана, Науаи сияқты қалалар, кейбiр өнеркәсiптiк аудандар аумағында ауа құрамындағы оттегi халық қажетiн өтей алмай жатыр. Өйткенi, оттегi қоры болған өсімдіктер ондаған жылдар барысында қалпына келтiрiледi. Құнарлы топырақ одан да баяу қалпына келеді. Өлкеміздің аумағы ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін қолайлы ауа райы жағдайына ие. Бұл агроклиматтық байлығы таусылмайтын табиғи байлық болып табылады.

Мемлекетіміздің аумағы таусылмас күн энергиясы байлығына ие. Күн энергиясы таусылмайтын табиғи байлық болып саналады. Күннен келетiн ыстықты электр энергиясына айналдырудың болашағы өте үлкен.

5-сурет. Табиғи байлықтардың қолданылуы мен түрлері.ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

ТАБИҒИ БАЙЛЫҚ ҚАНДАЙ МАҚСАТТА ҚОЛДАНЫЛУЫ

Жанармай, рудалы және

рудалы болмаған пайдалы қазбалар

Қалпына келтірілмейтін

байлықтар

Таусылатын байлықтар

Гидроэнергетика

Өнімді топырақ, өсімдіктер, хайуанат

дүниесі

Су, ауа

Қалпына келтірілетін байлықтар

Энергетикада

Өнеркәсіпте

Ауыл шаруашылығында

Көп мақсаттарда

Күн энергиясы

Жел энергиясы

Агроклиматтық

Таусылмайтын байлықтар

http:/

/edup

ortal.

uz

15

1. Өзбекстан аумағында қандай табиғат аймақтары бар?2. Өзбекстандағы пайдалы қазбалар туралы нелерді білесің?Мемлекетiмiз аумағын табиғи жағдайы мен шаруашылықтағы

маңызына қарай шөл, адыр, тау, жайлауларға бөлуге болады.

Өзбекстанда теңiз деңгейiнен 400 метр биіктікке дейін болған жерлер шөл аймағы болып саналады.

Бұл жерлерден жайлау ретiнде пайдаланылады, бірақ шөлдiң азықтық байлығы өте аз. Бiр қойды бағу үшін 2-3 гектар жайылым талап етіледі. Осы есептен Өзбекстан шөлдерiнде 10 млн-ға дейiн қой бағуға болады. Бірақ, шөлдердiң тиiмдiлiгi әр гектар есебiмен суарылатын жерлердегiге қарағанда 100 есе аз.

Шөл аймағында мұнай, газ, күкiрт, алтын сияқты минерал байлықтардың қорлары анықталған (6-сурет). Соның ішінде, газдың қоры 2 триллион куб метрден асады. Сұрхандария алқабында және Қызылқұмда фосфорит кендерi бар. Күкiрт, натрий және магний тұз кендерi химия өнеркәсiбiнiң маңызды шикiзаты болып табылады. Шағыл, құм сияқты құрылыс шикiзаты да өте көп кездеседi.

Республикамызда теңiз деңгейiнен 400-1200 метрге дейін жоғары болған бөлiгi адыр аймағын құрайды.

Адырдың ауа райы шөл ауа райына қарағанда бiрқалыпты болады. Өсiмдiк түрi көп және тығыз. Топырағы қарашірікке бай. Бұл жерлерден, негізінен, суармалы, теңiз деңгейiнен 1000 метрден жоғары жерлерде суарылмайтын егiн шаруашылығы жүргізіледі. Адырлар егiншiлiк үшін ең қолайлы жер болғандықтан адамдар ежелден сол жерлерде ауыл шаруашылығымен айналыса берiп, оның жер қыртысын, өсiмдiк пен жануарлар әлемiн өзгерттіріп жіберді.

ТАБИҒИ ЖАҒДАЙ МЕН ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ

ЭКОНОМИКАДАҒЫ МАҢЫЗЫ6-сaбақ 6-сабақ

1. Табиғи жағдай мен байлықтар ұлттық экономиканы дамытуда қандай мәнге ие?

2. Табиғи байлықтардың қандай түрлерiн бiлесiң?3. Табиғи байлықтардың маңызы қалай бағаланады?4. Мемлекетiмiз табиғи байлықтарын игеруге қай жерлерде жағдай қолайлы

екенін картадан анықта.

http:/

/edup

ortal.

uz

16

Тау аймағы Өзбекстанда адырдан биік жерлерде, яғни теңіз деңгейінен 1200 метрден биік болған жерлерге тура келеді.

Тауларда жаз біршама қысқа, жауын-шашын көп болады. Топырағы өте қарашірікке бай. Тауларда бетеге, рауаш, зiре, тау жалбызы, жоғарырақта итмұрын, жидек, ұршық шөп сияқты бұталар, одан да жоғарыда бадам, пiсте, долана, үйеңкі, алма, жаңғақ, алмұрт, алша сияқты жемiс ағаштардың жабайы түрлерi өседi. Рауаш, тау жалбызы, бөріқарақат сияқты жидектер тамаққа істетіледі. Бадам мен пiсте терiп алынады. Жабайы жемiсті ағаштарға мәдени жемiстердi сұрыптау нәтижесiнде таулардың шаруашылықтағы маңызы барған сайын артып баруда.

Тау аймағының шипалы ауа райы және шексіз әсем табиғатынан демалу үшін пайдаланылады.

Таулардан көптеген пайдалы қазбалар табылған. Ахангаран алқабының айналасындағы тауларда отқа төзiмдi лай, таскөмiр, мыс рудасы, алтын кендерi анықталған. Нұрата тауларында мәрмәр (Гозгон мәрмәрi), вольфрам кендерi бар.

6-сурет. Өзбекстан аумағындағы пайдалы қазбалар.

Теңіз және каналдарКөл және су қоймаларыБатпақ пен ақ сортаңды жерлерҚұмдар ҚорықтарМинерал су бұлақтары

Ш А Р Т Т Ы Б Е Л ГІЛ Е РТаскөмірҚоңыр көмір Мұнай Мұнай және табиғи газ Табиғи газ

ФольфрамМыс Полиметалл Алтын Күміс Графит Ас тұзы

МәрмірКалий тұзыСульфат тұзыӘк тасҚұм-шағыл материалдарыЦемент шикізатыГранит

Нөкіс

Үргеніш Зарафшан

НұратаНауайы

БұхараМүбәрак

Қаршы

Байсын

Терміз

Самарқант

Жызақ

ТАШКЕНТ

Гүлістан

Наманган

ӘндіжанФерғана

Айдар көл

Сарықамыс к.

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР

-нан артық

Биіктік шкаласы

АРАЛ ТЕҢІЗІ

http:/

/edup

ortal.

uz

17

Биік таулардың баурайларында, аласа таулардың жоғары бөлігінде жайлау аймағы бар.

Жайлау аумағында жылдың көп бөлігінде ауа салқын, жердің бетiн қар алып жатады. Жазы қысқа болып, жауын-шашын көп жауады. Жайлаудың қолайлы жерлерінен мал шаруашылығында пайдаланылады.

Су байлықтары. Өзбекстанның ауыл шаруашылығын, өнеркәсiбi мен халқын сумен қамтамасыз етуде таулардағы қарлар негізгі су қоры қызметiн өтейдi. Өлкеміздегі өзендердің дерлік баршасы таулардан басталады.

Өзендердегі жылдық судың 70-95 пайызы 3-4 айдың барысында көктем айларына және жаздың басына тура келеді. Өзен сулары құрылған су қоймаларына жиналып, жыл барысында үнемдеп жұмсалады.

Ағын суларды ластамау үшін өнеркәсiпте және тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықта пайдаланылатын сулар тазалап шығарылады. Өзбекстанда су табиғи байлық қана емес, бәлкім ұлттық құндылық болып та саналады.

Өзендерiмiздің суарудан тыс, электр энергияның қайнар көзi ретiнде үлкен маңызға ие. Қазiргi кезде өзендерге құрылған ГЭС-терден жылына орташа 5 млрд кВт сағат электр энергия алынуда. Өзбекстан жағдайында жасанды су қоймасын құру мақсатында өзенді тоғанмен тосу арқылы бiржола ГЭС құру мүмкiндігінен пайдаланылып жатыр.

Жер байлықтары. Өзбекстанның жалпы жер ауданы 44,4 млн. гектарды құрайды. Мұның дерлік жартысы ауыл шаруашылығына тиiстi жер майдандары болып табылады.

Өлкеміз үлкен жер байлығына ие болса да, одан да тиімді пайдалану керек. Кері жағдайда жерлер сор жерге, жарға және шөлге айналуы мүмкiн. Кәрiздi арықтар қазып, жер асты суларын қашыру, мезгілімен топырақты жиi жуып тұру, ауыспалы егiс тәртiбiн сақтау сияқты мелиорация және агротехника шаралары жердi дұрыс пайдаланудың маңызды жолдары болып саналады.

1. Табиғи жағдайдың Өзбекстан экономикасындағы маңызын түсiндiр.2. Өлкеміз аумағындағы пайдалы қазбалар кендерін контурлы картаға белгiле.3. Мектебiң орналасқан ауданға төмендегi жоспар негiзiнде географиялық

сипаттама бер: а) географиялық орынның ерекшелiктерi; ә) диқаншылық пен мал шаруашылығында пайдалануға болатын жерлер; б) қосымша жерлердi игеру болашақтары; в) жем-шөптердің мал шаруашылығы сұранысын қай дәрежеде қанағаттандыра алуы; г) табиғат байлықтарын қорғау және олардан дұрыс пайдалану бойынша қандай шаралар өткізіліп жатқандығы.

http:/

/edup

ortal.

uz

18

Өзбекстан болашақта ұлы мемлекет болуы үшін қолайлы табиғи жағдай да, сан алуан табиғи байлықтар да жеткiлiктi. Бірақ бұл байлықтар адамдардың санасы мен дене еңбегiнiң арқасында ғана адамдардың игiлiгiне, қоғам дамуына қызмет етуi мүмкiн. Миллиондаған адамның еңбегiн тиiмдi ұйымдастыру үшiн халық саны, құрамы мен мемлекет аумағында орналасуы есепке алынуы қажет.

Өзбекстан халқы мен адам алғышартын (еңбек ресурстарын) қайта өндiретiн мемлекеттердiң бiрi болып саналады. Өзбекстан Республикасының халқы 2019 жылы 33,2 млн адамнан асқан (7-сурет).

Біріккен Ұлттар Ұйымының халықтанушы қорының мәліметтеріне сәйкес (2018 ж.) Өзбекстан халқының саны бойынша дүние жүзінде 44-орында тұрады. Халықтың өлiм көрсеткiшiне қарағанда туылу көрсеткiшiнiң артықтығы есебiнен әрқашан көбейiп отырады. Мұндай көбею халықтың табиғи көбеюi делінеді. Халық миграция есебiнен де көбейедi. Мұны халықтың механикалық көбеюi деп атайды (8-сурет).

Миграция – көшу деген мағынаны білдіреді. Миграция iшкi миграция және сыртқы миграцияға бөлінеді. Ішкi миграция – халықтың мемлекет iшiндегi, оның аудандары арасында немесе ауылдық жерлерден қалаларға көшiп өтуі. Сыртқы миграция – мемлекеттен көшiп кету (эмиграция) яки мемлекетке көшiп келу (иммиграция).

ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫ7-сабақ 7-сабақ

7-сурет. Өзбекстан халқының көбеюі (млн адам есебінде).

8-сурет. Халықтың табиғи және механикалық көбеюі (2018 жыл, мың

адам есебінде).

Туу Иммиграция

Өлімжылдар Эмиграцияhttp:/

/edup

ortal.

uz

19

Тәуелсіздік жылдарында мемлекетімізде халықтың туылуы мен өлім көрсеткіштерінде де өзгерістер болды. 1991 жылы республикада 723,4 мың шақты бала туылған болса, кейінгі жылдарда туу саны азайып, 2001 жылда туу 513 мың шақтысын құрады. Кейіннен халық санының артуы, оның тұрмыс жағдайының көтерілуімен туу саны да көбейді және 2017-жылға келіп 716 мыңнан астам бала дүниеге келді. Қазіргі кезде Өзбекстан халқы жылына жарты миллионнан астам адамға көбейіп баруда.

Жоғарыдағыдан мынадай қорытынды жасауға болады, тәуелсіздіктің алғашқы 10 жылдығында туылғандардың саны азаю тенденциясына ие болса, екінші онжылдық пен одан кейінгі дәуірде туулар саны көбейген.

Халықтың табиғи көбеюінің жоғары қарқындары халықтың тығыздығының (1 кв.км аумаққа тура келетін халық санының) артуында да өз шешімін табуда. Мұнан 1 ғасыр алдын мемлекетіміз бойынша халықтың тығыздығы әрбір квадрат километрге 10-11 адамды құраған болса, енді бұл көрсеткіш 70 адамнан асып кетті.

Халықтың жасау сапасы көрсеткіштерінің бірі бұл бала тууда күтілген өмір ұзақтығы есептеледі. Мемлекетімізде 2016 жыл аталмыш көрсеткіш 73,8 жасты құраған (9-сурет).

Тууда күтілген өмір ұзақтығы көрсеткішi соңғы жылдарда өсу тенденциясына ие болып, соның ішінде, 1991 жылы бұл көрсеткіш 66,4 жасты құрған болса, 2000 жылы 70,8 жаста, 2010 жылы 73,0 жасты құрады.

Мемлекетімізде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап салалар сияқты медицина саласында да байыпты реформалар алып бару жұмыстары басталды. Медицина саласында мемлекетіміз тарапынан көптеген заң, қаулы, қарар және бағдарламлар шығарылып өмірге

9-сурет. Өзбекстан халқының өмiр узақтығы корсеткiшi (жaс).

барлығыжылдар

жас

әйелдер

ерлер

http:/

/edup

ortal.

uz

20

8-сабақ 8-сабақ ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ҚҰРАМЫ

ұсыныла бастады. Аталмыш шаралардың нәтижесінде республикада өлім дәрежесі, соның ішінде, балалар мен аналар өлімі көрсеткіштері төмендеді және бұл өз кезінде республика халқы арасында өмір ұзақтығы көрсеткішінің өсуіне әсерін тигізді.

1. Оқулық қосымшасындағы 1-кестеден пайдаланып халық қайсы облыста тығыз және қайсысында сирек орналасқандығын анықта және себебін түсіндір.

2. Адамзат алғышарты не? Оның экономиканың дамуы мен орналасуына ықпалы нелерде көрінеді?

3. Экономиканың адамзат алғышартына болған қажеттілігі қалай толты рылады?

Еңбек ресурстары. Халықтың баршасын еңбекке жарамды деуге

болмайды. Ерлердің 16 жастан 60 жасқа дейiнгі, әйелдердiң 16 жастан 55 жасқа дейiнгі болғандары ғана еңбекке жарамды есептеледі. Өн-дi рiстiң кейбiр салаларында 50 жас, тiптi 40 жастан зейнетке шыға-рылады. Қазіргі кезде зейнет жасындағылар өз қалауымен жұмыс iстесе де болады. Сондай-ақ 15 жасқа толған оқушыларға оқудан бос уақыттарында жұмыс iстеуге рұқсат берiлген.

Еңбекке жарамдылар мемлекеттiң жалпы халқының жартысынан астамын қамтиды. Еңбекке жарамдылардың негiзгi бөлiгi өнеркәсiпте, ауыл шаруашылығында, құрылыста еңбек етедi. Олар пайдалы қазбалар, машиналар, азық-түлiк және өнеркәсiп өнiмдерiн өндiредi, мақта, астық, картоп, жүзім жетілдіреді, ғимараттарды құрады, яғни материалдық байлық жасайды. Бiлiм, ғылым, мәдениет, медицина қызметкерлерiнiң еңбек нәтижелері өзгеше. Олардың еңбек нәтижелерi де пайдалы және қажеттi болып табылады (10-сурет).

Адамдардың еңбек етуi екi салаға — материалдық өнiм өндіретін және материалдық өнiм өндірмейтін салаларға бөлiнедi.

Fылым мен техниканың дамуымен материалдық өнiм өндірмейтін саланың рөлi мен бұл салада iстейтіндердің саны артады. Мұның үшiн алдымен өндiрушi салада еңбек өнiмдiлiгi артуы керек. Сонда ғана өндiрушi саладағы еңбекке жарамды халықтың бiр бөлiгi өндiрмейтiн салаларға өтуі мүмкін. Еңбекке жарамдылардың саны және тәжiрибесiмен бiрге рухани жетiлуiнің де маңызы бар. htt

p://ed

uport

al.uz

21

Халықтың жыныстық құрамы. Халықтың құрамына жынысы және жас ерекшелігімен жанасу үлкен маңызға ие (11-сурет). Өйткені, халықты және адам алғышартын қайта дайындау сол ерекшеліктерге байланысты.

Екінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан 1945-1960 жылдары Өзбекстан халқының құрамында ерлердің саны әйелдер санынан анағұрлым аз еді. Жылдардың өтуімен бұл айырма қысқарды. 1959 жылға келіп әйелдер 52 пайызды, ерлер 48 пайызды құрады. Қазiргі кезде халық құрамында ерлер мен әйелдер саны дерлік өзара тең болды.

Халықтың ұлттық құрамында да соңғы онжылдықтарда әр түрлi ұлт өкiлдерiнде туудың түрлiше мөлшерде екендігі және миграция

10-сурет. Еңбекте жұмыс істейтін халықтың экономика тармақтары бойынша бөлінуі (2017 жыл)..

11-сурет. Халықтың жас және жыныстық құрамы (млн адам есебінде).

Басқа тармақтарда – 21,2 %

Халықтың жыныс қатынасындағы айырмасы

ұсыныла бастады. Аталмыш шаралардың нәтижесінде республикада өлім дәрежесі, соның ішінде, балалар мен аналар өлімі көрсеткіштері төмендеді және бұл өз кезінде республика халқы арасында өмір ұзақтығы көрсеткішінің өсуіне әсерін тигізді.

1. Оқулық қосымшасындағы 1-кестеден пайдаланып халық қайсы облыста тығыз және қайсысында сирек орналасқандығын анықта және себебін түсіндір.

2. Адамзат алғышарты не? Оның экономиканың дамуы мен орналасуына ықпалы нелерде көрінеді?

3. Экономиканың адамзат алғышартына болған қажеттілігі қалай толты рылады?

Еңбек ресурстары. Халықтың баршасын еңбекке жарамды деуге

болмайды. Ерлердің 16 жастан 60 жасқа дейiнгі, әйелдердiң 16 жастан 55 жасқа дейiнгі болғандары ғана еңбекке жарамды есептеледі. Өн-дi рiстiң кейбiр салаларында 50 жас, тiптi 40 жастан зейнетке шыға-рылады. Қазіргі кезде зейнет жасындағылар өз қалауымен жұмыс iстесе де болады. Сондай-ақ 15 жасқа толған оқушыларға оқудан бос уақыттарында жұмыс iстеуге рұқсат берiлген.

Еңбекке жарамдылар мемлекеттiң жалпы халқының жартысынан астамын қамтиды. Еңбекке жарамдылардың негiзгi бөлiгi өнеркәсiпте, ауыл шаруашылығында, құрылыста еңбек етедi. Олар пайдалы қазбалар, машиналар, азық-түлiк және өнеркәсiп өнiмдерiн өндiредi, мақта, астық, картоп, жүзім жетілдіреді, ғимараттарды құрады, яғни материалдық байлық жасайды. Бiлiм, ғылым, мәдениет, медицина қызметкерлерiнiң еңбек нәтижелері өзгеше. Олардың еңбек нәтижелерi де пайдалы және қажеттi болып табылады (10-сурет).

Адамдардың еңбек етуi екi салаға — материалдық өнiм өндіретін және материалдық өнiм өндірмейтін салаларға бөлiнедi.

Fылым мен техниканың дамуымен материалдық өнiм өндірмейтін саланың рөлi мен бұл салада iстейтіндердің саны артады. Мұның үшiн алдымен өндiрушi салада еңбек өнiмдiлiгi артуы керек. Сонда ғана өндiрушi саладағы еңбекке жарамды халықтың бiр бөлiгi өндiрмейтiн салаларға өтуі мүмкін. Еңбекке жарамдылардың саны және тәжiрибесiмен бiрге рухани жетiлуiнің де маңызы бар.

ЖҰМЫС АДАМНЫҢ ЭКОНОМИКА ТАРМАҚТАРЫ БОЙЫНША БӨЛІНУІ

Өнеркәсіпте – 13,5 % Сауда – 11,0 %

Ауыл шаруашылығында – 27,3 % Денсаулықты сақтау – 4,5 %

Құрылыста – 9,5 % Тәлім – 8,2 %

Көлікте – 4,8 %

Ерлер

жасы

Әйелдер

Еңбекке жарамды жастан үлкен тұрғынЕңбекке жарамды тұрғынЕңбекке жарамды жасқа дейін болғандар

http:/

/edup

ortal.

uz

22

12-сурет. Халықтың ұлттық құрамы (пайыз есебінде).

1. Өндiрушi саладағы адамдар қызметiнiң өндiрмейтiн саладағы адамдар қызметiнен қандай айырмашылығы бар?

2. 12-суреттен халықтың ұлттық құрамын талқыла. Әр түрлi ұлт өкiлдерiнiң салмағында қандай өзгерiс болып жатқанын анықта.

3. Халықтың жасы мен жынысының пирамидасына талдау жаса. Онда бастапқыда ерлер, ал 25 жастан асқан халықта әйелдер салмағының артық себептерін түсiндір.

ХАЛЫҚ МЕКЕН ЖАЙЛАРЫ9-сабақ9-сабақ

есебiне елеулі өзгерiстер болды (12-сурет). Өзбектердiң салмағы 1989 жылы 71,5 пайызды құраған болса, 2017 жылға келіп 84 пайызға жеттi. Сондай-ақ мемлекетте қарақалпақ пен тәжiктердiң салмағы да артты.

Халықтың ұлттық құрамына сай дiни құрамы да сан алуан. Оның негiзгi бөлiгiн мұсылмандар құрайды.

Табиғи жағдай, адамдар жаттығуы және түрлi әлеуметтiк-экономикалық, тарихи алғышарттардың ықпалында қала, қалашық, қыстақ, ауыл көрiнiсiндегi халық мекенжайлары құрылған.

Мемлекетiмiзде 119 қала, 1071 қалашық және 11 мыңнан астам қыстақ пен ауыл бар (2019 жыл).

Қала түрiндегi Самарқант, Қоқан, Бұхара, Хиуа, Ташкент сияқты халық мекенжайлары қолөнершілік пен сауда пайда болғаннан кейін пайда болған. Олар дүниедегi ең көне қалалар болып саналады.

XX ғасырдың бас кездерінде Өзбекстан аумағында 20-ға жуық қала болған, олар өзен және сай бойында немесе керуен жолдарында

басқа ұлт өкілдері

өзбек қарақалпақ

тәжікорысқазақ

http:/

/edup

ortal.

uz

23

құрылған. Дүниені кезген араб саяхатшысы Ибн Баттута орта ғасырдағы қалаларымыздың әсемдiгiн суреттеген, одан әсер алған: «Бiз сахараны кесiп өтiп Хорезмге келдiк. Бұл түркілердiң үлкен, қажетті, әсем және ұлы қаласы болып, ғажайып базарлары, кең көшелерi өте көп, ғимараттары тартымды, көркем жерлерi бар. Қалада өмiр қайнайды, халқының көптiгi соншалық, толқыған теңiздi елестетедi». Ибн Баттута Самарқант қаласын серуендегенде, оны былайша сипаттайды: «Самарқант — өте iрi және аса көрiктi қалалардың бiрi. Ол Алқап әл-Қассирин өзенiнiң жағалауында орналасқан. Өзен жағалауында соншалықты үлкен сарайлар мен ғимараттар бой көтерiп тұрады, олар Самарқант тұрғындарының озық шеберлiктiң иесi екендiгiнен дерек береді».

Қазiргi күнде көне қалаларда түрлi дәуiрдiң сәулеткерлiк үлгiлерi мен көп қабатты көркем ғимараттар, түзу және кең көшелермен үйлесiмдiлiк тауып отыр.

Қалалар халық санына қарай үлкен қалалар (халқы 100 мыңнан астам), ірі қалалар (халқы 250 мыңнан астам), өте ірі қалалар (халқы 500 мыңнан артық) және «миллионер қалаларға» бөлінеді (13-14-суреттер).

13-сурет. Өзбекстан қалалары.

Шымбай

Қалалардың халық саны2 000 000-нан көп Сандармен белгіленген

қалалар1–Ангрен 2–Қоқан 3–Марғылан 4–Чуст 5–Касансай

6–Шартақ 7–Шахрихон 8–Асака 9–Қувасай 10–Паркент

ТАШКЕНТШыршық

ЖаңажолАлмалық

Бекабад

Наманган

Ферғана

Әндіжан

ЖызақГүлістан

КаттақорғанСамарқант

БұхараНауайы

КогонКосон

Қаршы

ТермізДенау

Шахрисабз

ЗарафшанҮргеніш

ХиуаТөрткөл

Беруни

НөкісХожейлі

http:/

/edup

ortal.

uz

24

14-сурет. Халқы 100 мың адамнан көп болған қалалар (мың адам есебінде).

Олар бірнеше міндеттерді (функцияларды) атқарады. Мұндай қалалар көп функциялы қалалар деп аталады. Мәселен, Ташкент - мемлекет астанасы, өнеркәсіп қаласы, көлiк торабы, тарихи-мәдени орталық. Ал, Самарқант - облыс орталығы, өнеркәсіп орталығы және тарихи-мәдени орталық.

Көп функциялы қалалар өте тез дамиды, олардың жанында серiк қалалар пайда болып, олар агломерацияларды жасайды. Ташкент мемлекетiмiзде ең үлкен қала агломерациясы болып табылады.

Халық мекенжайының қала мақамын алу шарты түрлі мемлекеттерде түрліше болады.

Өзбекстанда халық мекенжайы қала мақамын алуы үшін оның халқы 7 мың және одан көп болуы, жасайтын халқының 2/3 бөлігі жұмысшы мен қызметкерлер және олардың отбасыларынан құралған болуы керек.

Халық мекенжайына қала мәртебесін беруде ондағы қала тұрмыс салтының қалпы да есепке алынады (15-сурет).

Қалашықтар өнеркәсібі дамып келе жатқан, табиғи байлығы игерiліп жатқан жерлерде пайда болады. Ескендір, Кегейлi, Ұлықбек, Гозгон, Замин қалашықтары осылардың қатарынан орын алады. Мұндай қалашықтардың көпшілігінде тұрғындарының басым бөлігі белгiлi салаларда ғана қызмет етедi (мұнайшылар қалашығы, кеншiлер қалашығы).

Ташкент Наманган Самарқант Әндіжан НөкісБұхара Ферғана ҚаршыҚоқан Марғылан Ангрен Жызақ Шыршық Терміз Үргеніш Шахрисабз Науайы Алмалық

миллионер қалаөте ірі қалаірі қалаларүлкен қалалар

http:/

/edup

ortal.

uz

25

Жаңа қалалар (Ангрен, Бекабад, Алмалық, Шыршық, Науаи, Үшқұдық, Тақиятас, Зарафшан және басқалар) негізінен пайдалы қазбалар мен су байлықтары бар жерлерде құрылған. Тақшиян қалашығы (Сұрхандария облысы) көмiр кенi негiзiнде пайда болған. Жаңа жерлердi игеру, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдейтін өнеркәсіп негiзiнде Жаңажол, Гүлістан, Янгиер сияқты қалалар бой көтердi.

Халық мекенжайларын жетiлдiруде төмендегiлер есепке алынады:• қалаларды жоспарлауда адамдардың жасайтын үйі мен жұмыс

орнының арасы 4-5 км-ден қашық болмауы; • көне қалаларды заманауи қолайлықтарға ие етіп қайта құру;• iрi қалаларда халықтың көбеюi мен экологиялық жағдайдың

бұзылуына себеп болатын кәсiпорындардың құрылысын шектеу және барларын көшiру.

Қыcтақ халық пункттері. Халқының негізгі қызмет түрі ауыл шаруашылығын жүргізу, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеу және басқа қыстақ жерлерге сай болған қызметті жүргізу есептелетін жерлер қыстақ халық пункттері деп жүргізіледі.

Қыстақ халық пункттері халқының санына қарай төмендегілерге бөлінеді:

Ірі халық пункттері – халқының саны 5 мың кісіден көп;Үлкен халық пункттері – халқының саны 3 мың кісіден 5 мың кісіге дейін;Орта халық пункттері – халқының саны 1 мың кісіден 3 мың кісіге дейін;Шағын халық пункттері – халқының саны бір мың кісіге дейін.Табиғи, экономикалық және тарихи себептерге қарай мемлекетiмізде

15-сурет. Қаланың тұрмыс жағдайы көрсетілген салалар.

Демографиялық

ҚАЛАНЫҢ ТҰРМЫС

ЖАҒДАЙЫ

Әлеуметтік-психологиялық

Саяси-құқықтық

Мәдени

Тұрмыстық коммуналды Мөлшерлік

Экономикалық

Архитектуралық

http:/

/edup

ortal.

uz

26

қыстақтар бір-біріне жақын орналасқан және халқы көп. Мемлекетімізде халықтың өсу қарқыны қыстақ халық мекен-жайларының саны мен майданының кеңеюіне алып келуде. Үлкен қыстақтарда заманауи ғимараттарға ие білім беру мекемелері, мәдени-тұрмыстық мекемелер, емханалар жедел құрылуда. Олар табиғи газ, ішімдік суы, электр энергиямен үздіксіз қамтамасыз етілуде. Солайша қыстақ тұрғындарының тұрмыс жағдайы қалалықтардың тұрмыс жағдайына жақындасуда.

Өз кезегінде қыстақ халық пункттерінің кеңеюі ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің азаюына алып келуде. Сол себепті қыстақ халық пункттерінің шекарасын белгілеу және өзгерттіру аудан әкімшілігі органдары тарапынан олардың жоспарлануы, құрылуы және қожалық жұмысындағы жер құрылымы жобаларына сәйкес жүзеге асырылады.

Ауылдық жерлерде шағын бизнес пен кәсіпкерліктің дамуы арқасында көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылуда. Жоғарыдағы алғышарттар арқылы көптеген қыстақ халық мекенжайларына қалашық мақамы берілді, нәтижеде тәуелсіздікке дейін 60 пайыз халқы қыстақта жасаған аграрлық республикада халқының жартысынан көбі қалаларда жасауда (16-сурет).

16-сурет. Ауыл және қала халық салмағының өзгеруі.

ауыл халқы

қала халқы

1. Өзбекстанда қалалардың пайда болуына көбірек қандай алғышарттар ықпал жасауда?

2. Картадан пайдаланып: а) пайдалы қазба кендерi; ә) көлiк тораптары; б) ауыл шаруашылығының өндiрiсi негiзiнде қалыптасқан қа ла-

шықтардың аттарын дәптерiңе жазып алыңдар.3. Сен жасап жатқан немесе саған жақын болған қала қандай функ-

цияларды (міндеттерді) атқарады?4. Сен халық мекенжайларының қандай түрлерiн бiлесiң?5. Халық өнімі оның географиялық таралуы және тығыздығына байла-

ныстылығын мысалдармен түсіндір.http:/

/edup

ortal.

uz

27

10-сaбақ 10-сaбақ

Әлемдiк саяси картасында 1991 жыл 1 қыркүйек күні жаңа тәуелсiз мемлекет – Өзбекстан Республикасы пайда болды. Сол күннен бастап ол «өзiне тән және өзiне сай» даму жолын таңдады. Бұл жолдың өзiне тәндiгi мемлекет экономикасын дамытудың 5 бағытында айқын сипатталған.

Өзбекстан экономикасын дамытудың бағыттары: 1. Экономиканың

17-сурет. Өзбекстан ұлттық экономикасының құрылымы.

ӨЗБЕКСТАН ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

III ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҰЗIЛIСI

– теміржол – автомобиль

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА

Материалды өндіріс салалары Материалды байлықты өндірмейтін салалар

Өнеркәсіп

Диқ

анш

ылы

қ

Ауыл шаруашылығы

Мал

шар

уаш

ылығ

ы

Ауы

р өн

еркә

сіп

– егіншілік – мақташылық – көкөніс өсірушілік – жүзім өсіру – бау шаруашылығы

– қой – шаруашылығы – мал – шаруашылығы – құс шаруашылығы – жылқы шаруашылығы – жібек шаруашылығы

– жанармай – электр энергетика – қара металлургия – түсті металлургия – машина жасау – химия – құрылыс материалдары

Жең

іл ө

нерк

әсіп

– тоқымашылық – тігіншілік – аяқ киім тігу – баспаханалық – азық-түлік

Көлік– құрлық – су жолдары – құбыр көлігі – әуе жолдары – электрон

Ғылым тәлім денсаулықты сақтау Дене тәрбиесі және спорт Өнер

Үй қожалығы Тұрмыстық қызмет Демалу жайлары Басқару мекемелері

Құрылыс

– почта байланысы – электронды байланыс

Байланыс

Сауда

– теңіз

– мұнай құбырлары – газ құбырларыhtt

p://ed

uport

al.uz

28

саясаттан жоғары тұруы. 2. Мемлекет – реформалардың бастаушысы. 3. Барша салаларда заңның үстемдiгi. 4. Күштi әлеуметтiк саясатты жүзеге асыру. 5. Базар қатынастарына сатылы түрде өту.

Нарықтық экономикаға өтумен Өзбекстан экономикасының құрылымы бүтіндей өзгеруде. Өткен дәуiрдегі ауыл шаруашылығы жетекшiлiк еткен мемлекетiмiзде өнеркәсіптің, әсіресе, ауыр өнеркәсіптің салмағы артуда. Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарынан-ақ мақта жеке әкiмшiлігін жоққа шығаруға қол жеткізілді. Ал өнеркәсiп автомобиль жасау, компьютер техникасы, мобильдік телефондар, кең түрдегі тұрмыстық электротехникалық өнімдерін шығаратын жаңа тармақтардың есебiнен көп тармақты бола бастады. Мемлекетімізде 2017–2021-жылдарда Өзбекстан Республикасын дамытудың бес үстем бағыты бойынша Әрекеттер стратегиясы қабылданғаннан кейін ұлттық экономиканың құрамын жетілдіру жаңа басқышқа көтерілді. Соның ішінде, Әрекеттер стратегиясын «Экономиканы дамыту және либералдастыру» деп аталған үшінші үстем бағытында ұлттық экономиканың үйлесімділік пен тұрақтылығын қамтамасыз ету, оның құрамында өнеркәсіп, қызметтер көрсету саласы, шағын бизнес және жекеменшік кәсіпкерлік үлесін көбейттіру міндеті қойылған. Сол себепті мемлекетімізде өнеркәсіптің, бірінші кезекте ауыр өнеркәсіптің үлесі жедел өсіп баруда. Міне, сондай өзгерістердің нәтижесінде жалпы ішкі өнім құрамында өнеркәсіптің үлесі 30,6 пайыздан астамын құрауда (2018-ж.). Дегенмен, бұл көрсеткіш 2000-жылда 14,2 пайыздан тұратын еді. Енді мемлекетіміз экономикасы өзара байланысты өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,

18-сурет. Шағын бизнестің жалпы ішкі өнімдегі үлесі (жалпы ішкі өнімге қарата пайыз есебінде).

http:/

/edup

ortal.

uz

29

көлік, құрылыс, байланыс, сауда, ғылым, білім, денсаулықты сақтау сияқты тармақтарды өзінде біріктіреді (17-сурет).

Ауыр өнеркәсіп, әсіресе, машина жасаудың жедел жоғарылауы ауыл шаруашылығы, жеңіл және азық-түлік өнеркәсіп кәсіпорындары өнімді-тиімді машина және механизмдермен қайта жиһаздалуына, мемлекет қорғаныс қуатының күшеюіне мүмкіндік береді. Ең маңыздысы, мемлекет техникалық тәуелділіктен құтылады.

Мемлекеттiң сауда қатынастарына сатылы түрде өтуiнiң тағы бiр шарты шағын бизнес пен жекеменшік кәсіпкерлікті дамыту болып саналады. Шағын бизнесті жан-жақты қолдау табуы және одан әрі дамыту нәтижесінде оның жалпы ішкі өніміндегі үлесі үздіксіз артуда (18-сурет).

Тәуелсіздікке дейін Өзбекстан ауыл шаруашылығы, негiзiнен, экс-тенсивтiк жолмен дамыды.

Экстенсивтік шаруашылық жүргізу — өндірісті ғылым мен техниканың жетiстiктерi және заманауи механизация мүмкіндіктерінің орнына табиғи байлықтарды жедел игеру есебінен өркендету әдісі.

Экстенсивтік шаруашылық жүргізу әдісінің нәтижесінде жанармай, энер-гия, адам алғышарты, әсiресе, су көп жұмсалды. Су шығынының көбеюi Арал қасiретiнің пайда болуына себепкер болды. Ал жерден пайдаланудағы қателiктер табиғаттың ластануы мен топырақ құнарлылығының төмендеуiне алып келді.

Демек, экстенсивтiк жол белгiлi уақыттың дамуын қамтамасыз етсе де, оның күрделi керi салдары да болады. Сол себептi мемлекетiмiз интенсивтiк шаруашылық жүргiзу әдiсiне өту мiндетiн ілгері қоюда.

Интенсивтік шаруашылық жүргізу — ғылым мен техниканың жетiстiктерiн экономикаға жедел енгiзушi, шикiзат пен байлықтарды үнемдеп, қалдықты шығармай толық пайдалану әдісі.

Интенсивтік шаруашылық жүргізу әдісінен пайдаланып, шет мемле-кеттермен ынтымақтастықта заманауи технологияға негізделген бірлескен кәсіпорындар құрылуда.

Өзбекстан ұлттық экономикасының интенсивтік жолмен дамуы еңбек өнімділігін, өнімнің сапасы мен өндіріс тиімділігінің дүниежүзілік дәрежеге жетуін қамтамасыз етеді.

1. Өндiрiстi интенсивтендiру дегенде ненi түсiнесiң?2. Экстенсивтiк жол қандай нәтижелерге алып келедi?3. Қай салалар материалдық өнiм өндiрмейтiн салалар болып саналады?htt

p://ed

uport

al.uz

30

Тәуелсіздікке дейін елiмiз негізінен мақташылық пен қаракөлшiлiкке ғана маманданған болса, қазiр Өзбекстан экономикасы жүздеген маманданған тармақтарға ие (19-сурет).

Өнеркәсіп – ұлттық экономиканың материалдық байлықтар шығаратын қажетті саласы болып табылады. Экономиканың барлық тармақтарында техниканың өркендеуi өнеркәсіпке байланысты. Өнеркәсіптің дамуымен жаңа мекенжайлар, көлiк жолдары пайда болады. Ауыл шаруашылығы, құрылыс, сауданың өркендеу дәрежесi өседi, өнеркәсіптің дамуымен табиғаттан пайдалану да өзгередi.

Экономиканың басқа тармақтары секiлдi өнеркәсіп те түрлi жерлердегі кәсiпорындардан (зауыт, кен, электр станциялары сияқтылардан) құралған. Өнеркәсіп кәсіпорындарының көпшiлiгi мемлекет меншігі болып келді және бүгiнгі күнде олар жекешелендiрiлуде. Жекешелендiрiлген өнеркәсіп кәсіпорындары базар қатынастарына сәйкес талап пен ұсыныс негiзiнде жұмыс iстейдi. Бұл үдеріс өнеркәсіптiң даму динамикасына да белгiлi

11-сабақ11-сабақ ӨНЕРКӘСІП – ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТІРЕК ТАРМАҒЫ

19-сурет. Маңызды өнеркәсіп тораптары.htt

p://ed

uport

al.uz

31

дәрежеде әсер етедi. Қазіргі кезде Өзбекстан өнеркәсібінде газ қазып алу, түсті металлургия, машина жасау және металды өңдеу, жеңіл және азық-түлік өнеркәсіптері жетекші болып отыр (20-сурет).

Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және көліктің аумақтық орналасуына бірқатар алғышарттар әсер етеді. Солардың ең қажеттісі ғылым-техниканың ойлап табылуы: энергия мен шикізаттың жаңа түрлері, жаңа технологиялық үдерістер, жаңа көлік құралдарынан пайдалану арқасынан өңдеуді орналастыру алғышарттары да жетіледі. Кәсіпорындар шикізат, жанармай, энергетика, су және жұмысшы күшінен (адамзат алғышарты) пайдалану бойынша көп шикізат, көп энергия талап, көп су және көп еңбекті талап ететін сапаларда топқа бөлінеді. Олардың әрбіреуіне тән тірек кәсіпорын деңгейінде ондаған майда кәсіпорындар өндіру бойынша байланысты болады. Мұны өндірудің комбинат формасы дейді.

Кәсiпорындар әр түрлi көлемде болады. Мәселен, көптеген тiгіншілік кәсiпорындары тек бiр ғимаратқа орналасса, мұнайды қайта өңдеу және металлургия комбинаттары сияқты кәсiпорындар орташа көлемдегi қала ауданына тең аумақты иелейді.

Техниканың өрлеу дәуірінде еңбек өнімділігін арттыруда өндірісті орталықтандырудан пайдаланылады.

Өндірістің орталықтануы – өндірістің ірі кәсіпорындарда шоғырлануы.

Бiрақ өткен ғасырдың орта шенiнде пайда болған өндірісті ұйымдастырудың бұл түрі қазiргi күнде әлеуметтiк және экологиялық ділгірліктердің күшеюiне себеп болуда. Елiмiз халқының жартысына

20-сурет. Өнеркәсіп тармақтарының өнімді өндіру құрамы (пайыз есебінде).

– электр энергия– жанармай өнеркісібі – металлургия өнеркәсібі – химия өнеркәсібі– машина жасау және металды қайта өңдеу– целлюлоза-қағаз және ағашты қайта өңдеу– жеңіл өнеркәсіп – азық-түлік өнеркәсібі – басқа өнеркәсіп тармақтары

http:/

/edup

ortal.

uz

32

жуығы қыстақтарда жасайтыны белгiлi. Ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз ету үшiн маманданған кәсiпорындарды көбiрек ауылды жерлерде ашқан жөн. Сондықтан үлкен комбинаттарға қарағанда, тар мамандандырылған орта және шағын кәсiпорындар орнатуға баса назар аударылуда. Мұның нәтижесiнде мамандану, яғни өндірістің негізінен біркелкі өнім өндіретін құрамдық түрі пайда болады. Маманданған кәсiпорындарда жұмысшылардың еңбек тәжiрибелерiнен жақсырақ пайдаланылады, өнiм бiрлiгiне жұмсалатын қаражат аз болады, нәтижеде еңбек өнiмдiлiгiне қол жеткізіледі. Мұндай мамандандырылған кәсiпорын өзiне шикiзат, тетіктер, машинаның қосалқы бөлшектерi және басқаларды жеткізіп беретiн басқа кәсiпорындармен кооперативтену байланыстарын орнатады.

Кооперативтену (ынтымақтастық) — дайын өнiмді даярлауда бiрнеше кәсiпорын қатысатын өндiрiс түрі.

Мамандану және кооперативтену әлеуметтiк еңбек өнiмдiлiгiн арттырады. Fылым мен техниканың жаңалықтарын өндiрiске енгiзу үшiн ғылыми өндiрiстiк бiрлестiктер құрылады. Мұнда машиналар мен материалдардың жаңа түрлерiн жасайтын ғылыми зерттеу институттары мен оларды шығаратын кәсіпорындар өзара бiрiгедi. Сонымен бiрге түрлi тармақтардың арасында өндiрiстiк байланыстарының күшеюі пайда болады. Өндіріс үдерісі өзара байланысқан тармақтардан тармақтараралық кешендер қалыптасады.

Кешен – өндiрiстi ұйымдастырудың экономикалық тиімдiлiкке бағытталған маңызды түрі.

Кешенде қай тармақ маңызды, жетекші болса, тармақтараралық кешен сол атпен аталады. Қазірде Өзбекстанның ұлттық экономикасында бiрнеше тармақтараралық кешендер қалыптасқан. Кейiнгi тақырыптарда оларды бірме-бір қарастырамыз.

1. Өндiрiстiң iрiленуi деп ненi айтады?2. Өндiрiстiң мамандануы мен кооперативтенуi дегенде ненi түсiнесiң?

Маманданған кәсiпорындар қандай артықшылықтарға ие?3. Тәуелсiздiктен кейiнгi дәуірде орташа және шағын кәсiпорындардың

құрылуына мән берілгенінің себебi неде?http:/

/edup

ortal.

uz

33

Бұл кешенге жанармай (жанармайды қазып алу және оны өңдеу) және электр энергетика өнеркәсіптерi енедi (21-сурет). Электр энергияны өндiру және одан пайдалану мемлекет экономикасын нығайтудың маңызды алғышарты болып саналады. Fалымдар күн, жел, геотермал энергиясы секiлдi сарқылмайтын энергия көздерінен кең көлемде пайдалану жолдарын iздеуде.

21-сурет. Жанармай-энергетика кешенінің құрамы.

12-сабақ 12-сабақ

Энергетика байлықтарына жанармай байлықтары (көмiр, мұнай, газ, торф, сланец, отын) және гидроэнергия байлығы (өзеннiң жоғарыдан ағып түсетін суының энергиясы) кiредi. Жанармай байлықтары мемлекетiмiз экономикасының барлық тармақтары үшiн энергияның негiзгi қоры болады. Жанармай түрлерiнiң салмағын салыстыру үшiн олар шартты жанармайға айналдырылады.

Шартты жанармай деп 1 кг таскөмiр жанғанда пайда болатын (7 млн. калория) энергияға айтылады. Оның жылулық коэффициентiнің дәрежесі 1-ге тең. Басқа жанармайлар жанғанда пайда болатын жылулық 1 кг таскөмiрдің жылулық коэффициентi, яғни 1-ге салыстырылып бағаланады (22-сурет).

Жылулығы (калориясы) аз болған жанармайлар (торф, сланец, қоңыр көмiр) қазып алынған жерде пайдаланғаны тиiмдi. Өйткенi ұзақ қашықтыққа тасылмалданғанда қымбатқа түседi. Сол үшін олар жергiлiктi жанармай болып саналады. Жанармай байлықтарының құны

ЖАНАРМАЙ-ЭНЕРГЕТИКА КЕШЕНІ

2 – География, 8-сынып

сланец

Жанармай-энергетика кешені

Электроэнергетика Жанармайдың түрлері

гидроэлектростанциялар

жылулық электростанциялар

атом электростанциялар

газмұнай

көмірторф

http:/

/edup

ortal.

uz

34

тек калориясына ғана байланысты емес, пайдалану мүмкiндiгіне, қазып алу қаражатына да байланысты. Ең үнемдi жанармай – мұнай мен газ, себебі оларды қазып алу және пайдаланылатын жерге құбырлармен жiберу арзанға түседi. Осыған байланысты әр түрлі жанармайды қазып алу және одан пайдалану көлемi кезеңiне қарай өзгерiп тұрады (23-сурет).

Әр түрлi жанармайларды қазып алу мен өндiрiлген энергия (кiрiс) және олардан экономикада пайдалану (жұмсау) қатынасы жанармай–энергетика балансы деп аталады.

23-сурет. Жанармайдың жұмсалу динамикасы (1995 жылдағыға қарағанда пайыз есебінде).

1. Энергетика байлықтарының негiзгi түрлерiн айтып бер.2. Жанармай-энергетика балансы дегенде ненi түсiнесiң?3. Өзбекстан жанармай-энергетика балансында қандай өзгерiстер болып

жатыр және оның себебi неде?

22-rаsm. Әр түрлі жанармайлардың жану жылуы.

Құрғақ отын

Газ өнеркәсібі

Жанармай өнеркәсібі

Көмір өнеркәсібі

Мұнайды қайта өңдеу

Мұнай қазып алу

1 кг жанармай жанғанда шығатын жылу

Дожулда КалориядаЖылу

коэффициентіЖанармайдың түрі

Табиғи газ

МұнайТаскөмір

Қоңыр көмір

Жанатын сланец

Торф

http:/

/edup

ortal.

uz

35

МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ ӨНЕРКӘСІБІ

11-sabaq temasınan janılǵı sanaatınıń jalpı sanaat ónimindegi salmaǵın anıqlan.

Газ өнеркәсiбi. Жанармай өнеркәсiбiнiң ең жас тармағы болған газ өнеркәсiбi соңғы жылдары жедел дамып келуде. Газ – жанармайдың өте арзан түрi. Газдан өнеркәсiпте де, тұрмыста да пайдаланылады. Газ бағалы химиялық шикiзат болып табылады. Жанармайдың басқа түрлерiне қарағанда газ ауаны ең аз ластайды.

Мемлекетiмiзде көмiр мен мұнайға қарағанда табиғи газ едәуiр көп. Газ кендерi мұнай кендерiмен қатар орналасқан. Газдың аздап бөлiгi (серiк газ) мұнаймен бiрге алынады, бiрақ газдың негiзгi бөлiгi таза газ кендерінен алынады. Республикамызда өткен ғасырдың орта шенiнде алғаш Ферғана алқабындағы мұнай кендерiнде ұшырайтын серiк газдан өнеркәсiпте және халықтың тұрмыстық қажеттiлiктерiнде пайдаланыла басталды. Сол кезде Өзбекстанда жылына орташа 9 млн. куб метр табиғи газ қазып шығарылған болса, қазіргі күнде жылына қазып алынып жатқан газ 60 млрд. куб метрге жақын болуда. Табиғи газдан пайдалану арқылы мемлекет жанармай балансында үлкен өзгеріс болды.

Мұнайды экспорт ететін мемлекеттер ұйымы – ОПЕК-тің ресми мәліметтеріне қарай Өзбекстан табиғи газ қазып алатын мемлекеттер рейтингінде 14-орынды иелейді (24-сурет).

13-сабақ 13-сабақ

24-сурет. Өзбекстанның табиға газ қазып алатын мемлекеттер арасындағы орны.

Декрек: ОРЕК, 2017 ж

Мемлекет МемлекетЖылына млрд метр3

Жылына млрд метр3

Үлесі(%)

Үлесі(%)

АҚШ

Ресей

Иран

Қатар

Канада

Қытай

Сауд Аравиясы

Түркіменстан

ВАА

Өзбкстан

Австралия

Нидерланды

Ұлыбритания

Мексика

Үндістанhttp:/

/edup

ortal.

uz

36

Ферғана алқабынан тыс Бұхара, Сұрхандария және Қашқадария облыстары мен Қарақалпақстан Республикасы аумағынан бай табиғи газ кендерiнің табылуы нәтижесінде Өзбекстан газды экспорт жасай бастады (25-сурет).

Газ құбырлары арқылы жiберiлгендiктен көлiк қаражаты әр түрлі жанармайды тасудан арзанға түседi.

Газ құбырларының ұзындығы тез артып баруда. Алғашқы табиғи газ құбырлары Ферғана алқабында құрылған еді. Өзбекстанда жылы күндердің көптігінен газ тек қыс күндері талап етiледi. Газды көп пайдаланатын Ташкент, Ферғана, Әндiжан сияқты қалаларда жазда үнемделген газды жерасты қоймаларында сақтап, қыста пайдаланылады. Газ сапалы отын ғана емес, ол химия өнеркәсiбiнiң құнды шикiзаты болып та саналады. Газға болған талап химияда, жылулық электр станцияларында және тұрмыста артып баруда. Соған байланысты қосымша газ шығару жолдары iздестiрiлуде, газ құбырларының газ өткiзу мүмкiндiгi арттырылуда.

Мұнай өнеркәсiбi. Мұнайсыз қазіргі заман экономикасын жүргiзуге болмайды. Мұнай табиғи күйiнде қолданылмайды. Қайта өңдеу нәтижесінде одан әр түрлi жанармай, яғни химиялық өнімдер алынады. Мұнайды қазып алу қаражаты көмiрдi қазып алу қаражатынан орташа есепте 4 есе аз. Ұлттық экономикада мұнайдан кеңінен пайдалану өте көп қаражатты үнемдеуге мүмкiндiк бередi.

Өнiм бiрлiгiн алу (мәселен, 1 т мұнай қазып алу) үшiн жұмсалатын ақшада көрсетiлген барлық қаражат өнiмнiң өзiндiк құны деп аталады.

Мұнайдың өзiндiк құны ол қандай тереңдiктен алынғандығына қарай кеннiң мұнайға қаншалықты бай екендiгiне байланысты. Мұнай қазып алудың ең арзан әдiсi фонтан әдiсi болып, мұнда мұнай құдықтардан кендегі қысым арқылы атылып шығады. Қысым азайғанда оны түрлi әдiстермен көтерiп тұрылады. Мұнайды насостардың көмегімен шығарып

алу да кеңінен таралған. Мұнайды да газ секiлдi құбырлар арқылы жiберу оны тасудың ең арзан және қауiпсiз әдiсi (темiр жолмен тасуға қарағанда 4 есе арзанға түседі) болып табылады. Құбыр көлiгi мұнай тұтынушыларына бiрқалыпты жеткiзiп беруді қамтамасыз етеді. Әр түрлi көлiктерге тиеу-түсiрудегi айқын ысырапкершiлiк болмайды.25-сурет. Mүбәрак газды

http:/

/edup

ortal.

uz

37

Алдыңғы уақытта мұнай қай жерден қазып алынса, сол жерде өңделетiн. Қазiргi күнде мұнайды қайта өңдеу өнеркәсібінің өнiмдерi қай жерде көп тұтынылса, мұнай сол жерге жеткізіліп, өңделедi. Бұлай етілмесе, мұнай өнiмдерiнiң әрбір түрiн жiберу үшiн жеке құбырлар керек болып, көлiк қаражаттары қымбатқа түседі.

Мемлекетiмiзде жүргiзiлген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесiнде көптеген мұнай-газ кендерi табылуда (26-сурет). Соның iшiнде, 1992 жылы Наманган облысында Мыңбұлақ мұнай кенi ашылды.

Мұнайға болған талаптың үздiксiз артып жатқандығын ескеріп, Бұхара облысында жылына 5 млн. тонна мұнайды қайта өңдейтiн зауыт құрылды. Бұл кәсiпорын 1997 жылдан бастап өнiм бере бастады. Қазiрде 50 түрден астам мұнай өнiмдерi өндірілiп жатыр.

Өзбекстанда тұтынуға жетпей жатқан мұнай шет елден импорт жасалуда. Қазірде мұнайды қайта өңдеу кәсiпорындары бір жылда 11 млн. тонна мұнайды қайта өңдеу қуатына ие.

Дамыған мемлекеттермен салыстырғанда бiзде энергия тұтынуының құрамында мұнай өнiмдерiнiң үлесi біршама жоғары. Жанармай-энергетика балансында мұнай өнiмдерiнiң үлесi болашақта азаюы қажет. Мұның үшін бар автомобиль мен тракторларды жаңа үнемді технологиямен жабдықтау керек болады. Бұл көп қаражатты талап ететiн және мейлiнше күрделi мiндет. Өйткені, таяу онжылдықтарда да жанармай-энергетика балансында мұнайдың үлесi тұрақты сақталып тұрады.

26-сурет. Мұнай-газ өлкелер.

1. Алғашқы iске қосылған газ кендерiн география дәптерiңе жаз.2. Газ құбырлары қай қалаларға қайсы кеннен жеткізілуін картадан анықта.?3. Мұнай алынатын кендердi картадан анықта?4. Газ бен мұнайды өңдеу кәсiпорындарын орналастыру қандай жалпылыққа ие?

Газ Газ конденсаты Мұнай Құрылып жатқан ГКМ

АймақтарҮстірт Бұхара-Хиуа Оңтүстік-батыс Хисор Сұрхандария Ферғана

ТАШКЕНТШыршық Наманган

ФерғанаСамарқант

Бұхара

Қаршы

Терміз

ҮргенішНөкіс

http:/

/edup

ortal.

uz

38

KӨMIР ӨНЕРКӘСIБI

Бұл өнеркәсiптiң құрамында бiрнеше көмiр кенi бар. Ондағы көмiр қоры 2 млрд. тоннаны құрайды. Алғашқы көмiр Ангрен кенiнен 1950 жылдары қазып алынған. Көмiр кенi жер бетіне жақын орналасқан. Онда көмiрдiң 9/10 бөлiгi ашық әдiсте қазып алынуда (27-сурет).

Ашық әдiспен әрбiр шахтердің қазып алатын көмiрі шахта әдiсiнде қазып алынатыннан 6 есе өнiмдi болады. Сонымен бiрге, карьер (бассейн) қанша үлкен болса, қаражат сонша аз болады. Ангрен көмiрi сапасы төмен – қоңыр көмiр болып табылады. Әйтсе де, Өзбекстандағы басқа көмiр кендерiне қарағанда көмiр қоры үлкен және тұтынушыға жақын әрi жер бетiне жақын орналасқандықтан көмiр қазып алу жедел өстi. Көмiрдiң негiзгi бөлiгi кен маңындағы ЖЭС-те қолданылады. Ал бiр бөлiгi жердiң астында газға айналдырылады. Көмiрдiң құрамында сирек кездесетiн және бытыранды элементтер мен көптеген бентонит кездеседi, ал олардан бiржолата пайдалану кеннiң тиімділiгiн одан әрі арттырады. Бiрақ көмiр ашық әдiсте қазып алынуының салдарынан үлкен-үлкен жер майдандарын кеннiң қалдықтары толып, түтiн мен күлден ауыл шаруашылығы үлкен зиян көруде.

Мұндай көңiлсiз жағдайдың шарасы ретiнде көмiр өнеркәсiбiнен зиян көрген аумақтар рекультивация жасалуда, яғни қайта қалпына келтiрiлiп жатыр, шахталардың қалдықтарынан пайда болған төбешiктердi өсiмдiктермен қаптау, көмiрдi құбырлар арқылы тасу шаралары қарастырылуда.

Сұрхандария облысының Сариосие ауданында 1950 жылы Шарғұн көмiр кенi iске қосылған. Кендегi көмiр жоғары сапалы таскөмір болып, шахта әдiсiнде қазып алынады. Көмiрдiң майдасы алынған жерде брикет жасалады.

Брикет – көмір ұнтағын қысыммен немесе жабысқақ затқа араластырып шар пішініне келтірілген өнім.

Көмiр таулардан асып өткен ұзындығы 17 км-ден астам аспалы сым жол арқылы темiр жолға жеткiзiп берiледi. Ангрен, Шарғұн және Байсын

14-сабақ 14-сабақ

27-сурет.Ангрен кенінде

көмірдің ашық әдісте қазып алынуы.

http:/

/edup

ortal.

uz

39

кендерiнен жылына 4 млн. тоннаға жуық көмiр қазып алынады. Бiрақ бұл мөлшер Өзбекстанның көмiрге болған қажеттiлігiн қанағаттандыра алмайды. Өйткенi металлургия, химия сияқты өнеркәсіп салаларының дамуы көмiрге болған қажеттiліктi арттырып отыр (28-сурет).

Сөйтiп, Өзбекстандағы көмiрдiң негiзгi қорлары Ангрен, Шарғұн және Байсын кендерiнде орналасқандығын бiлiп алдық.

Көмiр өнеркәсiбiне тиiстi тағы бiр мәлiметтi бiлiп қой. Мемлекетiмiзде қазып алынып жатқан көмiрдiң дерлiк барлығы (97,4 пайызы) қоңыр көмiр, қалған бөлiгi таскөмiр.

Мемлекетiмiзде көмiр қазып алудың өзiне тән тағы бір ерекшелігi – оның 90-95 пайызы ашық әдiсте қазып алынады.

Табиғи газ өнеркәсібі енді қалыптасып келе жатқан (1961 жылы) жылдарда Ангрен көмiр кенiндегі жерасты газогенераторларында көмiрдi жоғары қысымдағы ауа ағымы көмегiмен газге айналдыратын «Жерастыгаз» станциясы iске қосылған едi. Қазіргі күнде одан тиімді пайдаланып, қоңыр көмірдің бір бөлігі жер астында газге айналдырылады. Солайша ашық әдiсте қазып алынатын көмiрдiң де маңызы артып баруда.

28-сурет. Ұлттық экономикада көмірден пайдалану.

1. Мемлекетiмiздiң көмiр, мұнай, газ кендерi қай жерлерде орналасқан?2. Жанармай өндiрiсi құрамы келешекте қалай өзгередi?3. Шарғұн көмір кені мен Ангрен көмiр кенiнiң өзiндiк ерекшелiктерi

неде?htt

p://ed

uport

al.uz

40

29-сурет. Өзбекстандағы негізгі электр станциялар және электр ұзату линиялары.

ЭЛЕКТР ЭНЕРГЕТИКА15-сабақ15-сабақ

11-сабақтың тақырыбынан электр энергетиканың жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Ұлттық экономиканы жедел дамыту үшiн электр энергияны өндiрудi басқа тармақтарға қарағанда жедел арттыру қажет.

Мемлекетте өндіріліп жатқан электр энергиясының 90 пайызына жуығын жылу электр станциялары (ЖЭС) беруде.

Өзбекстанда Сырдария, Ташкент, Ангрен, Жаңа Ангрен, Науаи, Тақиятас, Талимаржан сияқты ірі ЖЭС-тері бар (29-сурет). ЖЭС тез және арзан құрылады. Экономика үшiн электр энергияның өзіндік құны төмен болуы маңызды. Электр энергияның өзіндік құны электр станцияларда жұмсалатын жанармайды қазып алу және тасымалдау қаражаттарына байланысты. Сондықтан электр станция құру үшiн орын таңдалғанда жанармайды тасымал-дайтын және электр энергияны жеткізіп беретiн қаражаттар салыстырылады.

Қуаты 1000 МВ-тан үлкен ЖЕСТтер:1–Ташкент 2–Жаңа Ангрен 3–Сырдария

4–Науаи 5–Талимаржан

Қуаты 1000 МВ-тан төмен ЖЕСТтер және ЖЭ:

Гүлістан

6–Ангрен7–Ферғана

8–Мүбәрак9–Тақиятас

ЖызақСамарқант

Бұхара

ГЭС-тер:

Негізгі электр ұзату желілері

10–Шарбақ11–Қожакент 12–Газалкент 13–3-Төменгі Бозсу14–4-Төменгі Бозсу 15–Үшқорған 16–Әндіжан17–Бұлақбасы18–Ширманбұлақ19–Шахимардан

20–Фархат 21–Топалаң 22–Иртижар 23–Каттақорған 24–Мүбәрак 25–Түйемойын

Мойнақ

ТАШКЕНТ Наманган

Ферғана

Әндіжан

Қаршы

Терміз

Денау

ЗарафшанҮргеніш

Хиуа

Нөкіс

Науаи

Талимаржанhttp:/

/edup

ortal.

uz

41

Егер жанармайды тасымалду қаражаты электр энергиясын ұзату қаражатынан артық болса, электр станцияны жанармай тізіміне жақын жерде құру, егер энергияның берілісі қымбатқа түссе, оны тұтынушыға жақын жерде құру тиiмдi болады (сызбаға қара).

Электр энергияның беріліс қашықтығы ғылым және техниканың дамуымен жыл сайын созылып баруда. Электр энергияның сымдар арқылы берiлiсі – оның артықшылықтарының бiрi. Экономиканың барлық салаларында электр энергиясынан пайдалануы екiншi маңызды артықшылығы. Жергiлiктi жанармайдан кеңінен пайдалану мүмкiндiгi үшiншi артықшылығы және электр энергиясын қуатты электр станцияларда өндіру мүмкiндiгi төртiншi артықшылығы болады.

Ангрен және Жаңа Ангрен ЖЭС-терінің көмір кені маңына орналастырылғаны нені білдіреді?

Электр энергия өте көп пайдала-нылатын жерлерде электр станциялар басқа жерлерден тасымалданатын жанармайға көзделiп құрылады. ЖЭС-тердің өте үлкендерi басқа облыстарды да электрмен қамтамасыз етедi.

Бір ғана Сырдария ЖЭС-інің өзi жылы-на 13 млрд. кВт сағат электр энергия бередi. Тәуелсiздiк жылдарында Қашқадария об-лысында Талимаржан ЖЭС-інің 800 МВт-ты бiрiншi блогының iске қосылуы жүйедегi үлкен жобалардың бiрi ретінде тән алынды (30-сурет).

Көптеген ЖЭС-тер электр энергиямен бiр уақытта жылу энергия-сын да шығарады

Бір уақытта жылу энергиясы мен өндіретін электр станция жылу электр орталығы (ЖЭО) деп аталады.

Оларда электр энергия өндіру үдерісінде пайда болған жылы су-дан жылыжайларды, ғимараттарды жылытуға және басқа өндіріс қажеттіліктерінде пайдаланылады. Бiрақ жылы су 20 км-ден ұзақ қашықтықта суып қалады. Сол үшін ЖЭО-лар ірі кәсiпорындардың маңында және ірі қалаларда ғана құрылады. Өзбекстанда Ферғана, Муборак және Ташкент ЖЭС-тері бар.

Жанармай JES ТұтынушыЖанармай JES Тұтынушы

30-сурет. Tалимаржан ЖЭС.

(Дәлелдеп берНеге солай)

http:/

/edup

ortal.

uz

42

Гидроэлектростанцияларда (ГЭС) энергия өндіру табиғи су ағынының күшiне негiзделедi. ГЭС-тер өндірген энергияның өзіндік құны арзан болады (қуаты тең болған ГЭС-тердегiден 4 есе арзан). Тау өзендерiнде құрылған ГЭС-терде ең арзан электр энергия өндірілуде.

Өзбекстанда су қуаты көздерінің болғандығы және қазіргі уақытта жылу электр станциясында пайдалануға отын болмағандықтан бастапқыда негiзiнен ГЭС-тер құрылған. Мемлекетiмiзде бірінші ГЭС 1926 жылы Бозсу каналында құрылды. Кейiннен құрылған Хишрав, Түйемойын, Фархад, Хожакент ГЭС-терi мемлекет өнеркәсiбінiң дамуында аса маңызды орны бар. Өзбекстанда ГЭС құрумен қатар электр энергияны өндіру, жерлердi суару, шаруашылықтарды сумен қамтамасыз ету, балық өсіруді дамыту мүмкiндiктері жасалады.

Ағыны қатты өзендерде ГЭС-тердi бiр-бiрiне жақын құруға болады. Нәтижеде Шыршық–Бозсу энергетика ғимаратындағы сияқты ГЭС-тер каска-ды (сатысы) қалыптасады. Бұл каскад ГЭС-тердiң санына (19) қарай дүние жүзiнде жетекшi орындардың бiрiнде тұрады (31-сурет).

Өзбекстандағы ірі жылу электростанциялар мен гидро-электростанциялардың жалпы саны 37-ні құрайды. Электр станцияларда жылына 60 млрд. кВт сағат төңірегінде электр энергия өндіріліп жатыр (32-сурет).

Электр энергиясын өндірудің заманауи жолдары. Дүниенің түрлі мемлекеттерінде географиялық орны мен табиғи жағдайынан келіп шығып электр энергияны дәстүрлі әдістермен бірқатарда дәстүрлі болмаған жолдар арқылы пайда ету де күшейіп баруда. Соның ішінде, атом электростанциялары (АЭС), жел энергиясы, күн энергиясы, теңіз суының қалқуынан алынатын энергиялар солардың қатарынан.

31-сурет. Шыршық-Бозсу гидроэнергетика каскады.

1–Шарбақ 11–Салар2–Қожакент 12–Бөражар3–Газалкент 13–Бозсу 4–Табақсай 14–Ақтөбе 5–Логинов 15–1-Төменгі Бозсу 6–2-Аққабақ 16–2-Төменгі Бозсу 7–1-Аққабақ 17–3-Төменгі Бозсу 8–Қадыри 18–4-Төменгі Бозсу 9–Шайхантахур 19–5-Төменгі Бозсу 10–Қыбырай

Сандарда көрсетілген ГЭС-тердің атықуаты 100 мың кВ-тан үлкен ГЭС-терқуаты 10 мың кВ-тан аз болған ГЭС-тер

қуаты 10-100 мың кВ-тан төмен болған ГЭС-терhtt

p://ed

uport

al.uz

43

Мемлекетімізде халық санының жыл сайын артып бара жатқандығы мен оған үйлесімді түрде электр энергияға да болған қажеттілік артып жатқандығы энергияны пайда етудің дәстүрлі болмаған жолдарынан да пайдалануды талап етуде.

Мәліметтерге қарағанда, бүгінгі күнде Өзбекстанда электр энергиясына болған талап 69 миллиард кВ-сағатты құрайды. Жоғарыда электр энергиясының негізгі бөлігін жылу электростанцияларында пайда болып жатқандығы айтылды. Мұның үшін жылына 16,5 миллиард куб метр табиғи газ, 86 мың тонна мазут және 2,3 миллион тонна көмір жұмсалуда (2018-ж).

Болашақта экономиканың өсуі, халық саны мен тұрмыс дәрежесінің артуынан электр энергиясына болған талап одан әрі артуы күтілуде.

Өзбекстан Республикасы Президенті Шавкат Мирзиеев электр энергияны өндіру туралы айтып: «Бұл салада тек табиғи газ және көмірден пайдалануды жалғастырсақ, олардың бар қоры белгілі уақыттан кейін таусылып қалуы мүмкін. Бұл болашақ ұрпақ алдында кешіріп болмайтын қате және қылмыс болады», деген пікірлерді білдірді.

Сол үшін Өзбекстан тарихында алғаш рет мемлекетiміз аумағында АEС құрылмақшы. АЭС негізінен электр немесе жылу энергиясын өндіруге көзделген, ядро реакторы және басқа қажетті тұтас құрылғыларды өз ішіне алған ірі кешен. Басқа жылу электр станцияларынан айрықша түрде, АЭСларда электр қуатын алуда белсенді радиоактивті элемент – уран атомдарынан пайдаланылады. 1 кг уран (шартты уран жанармайы) 2,5 мың тонна көмір жанғанда беретін мөлшерде жылулық береді. Халықаралық атом энергиясы

33,9

18,3

60,1

19801970 201732-сурет. Электр энергия өндірудің өсуі (млрд kW•h).

http:/

/edup

ortal.

uz

44

агенттігінің мәліметтерiне сәйкес, қазір дүниенің 31 мемлекетiнде АЭС-тер жұмыс істейді.

Сол үшін Өзбекстанда тыныш мақсаттарда пайдалану үшін атом энергетикасын құруға кірісілді. Ресейдің «Росатом» мемлекеттік корпорациясымен ынтымақтастықта атом электр станциясын құру бойынша келісімге қол жеткізілді. Аталмыш кешен 2 энергоблоктан тұрады, әрбірінің қуаты 1 мың 200 мегаватт болады. Атом электр станциясы үшін дүниедегі ең қауіпсіз және заманауи энергоблок таңдап алынған. Оны 2028-жылға дейін жұмысқа түсіру жоспарланған.

Атом электр станциясының құрылуы нәтижесінде жылына 3,7 миллиард куб метр табиғи газ үнемделеді. Бұл дерек қайта өңделіп, жоғары қосылған құнды мұнай-химия өнімдері өндіріледі.

Атом энергиясы экологиялық таза. Мұндай станциялар зиянды иіс газын шығармайды. Нәтижеде табиғи газды жағудан пайда болатын және қоршаған ортаға таралатын иіс газының көлемі жылына 3 миллион тоннаға азаяды.

Энергияның жаңа қорларын табу және игеру бойынша ғылыми зерттеулер жүргiзiлуде. Міне, сондай зеррттеулердің нәтижесінде Ташкент облысының Паркент ауданында Күн энергиясынан пайдаланылатын «Физика-Күн» ғимараты қызмет етуде.

Электрлендiрудiң жоғары дәрежесi энергетика жүйелерiнiң құрылуы болып табылады. Энергетика жүйесi арқылы жыл мезгілдерінен және тәуліктің қайсы уақытынан екендігінен тыс тұтынушылар электр энергиямен бiрқалыпты қамтамасыз етiледi..

Әр түрдегі электр станциялардың жоғары вольтті электр беріліс линияларымен біріктіріліп, бір орталықтан басқарып тұруы энергетика жүйесі деп аталады.

Өзбекстандағы барлық iрi электр станциялары өзара бiрiктiрiлiп, бiрыңғай энергетика жүйесi жасалды. Мемлекеттераралық электр энергия импорт-экспорты Өзбекстан энергетика жүйесi арқылы қолайлы iске асырылуда.

Өзбекстан өз қажеттiлiгiнен артқан электр энергиясын Тәжiкстан, Қазақстан және Ауғанстанға экспорт жасап жатыр.

1. Табиғи газбен iстейтiн ЖЭС-терден 5-еуiнің атын және қай жерде орналасқанын айт.

2. «Өнiм өзіндік құны» деген не? Өзбекстанның түрлi жерлерiнде өндірілген электр энергияның өзіндік құны бiр түрлi еместiгiнiң себебi неде?

3. Энергетика жүйесi деген не? Ол қандай экономикалық пайда келтiредi?4. Үйiңе жарық беретiн энергия қайсы электр станциясында өндірілетінін

ойлап көр.

http:/

/edup

ortal.

uz

45

ХИМИЯ ӨНЕРКӘСІБІ

33-сурет. Химия өнеркәсібінің құрамы.

16-сабақ16-сабақ

11-сабақтан химия және мұнай-химия өнеркәсiбінің жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Өзбекстанда химия өнеркәсiбінiң қалыптасуы 1932 жылы Чорсу алтынкүкiрт кенi iске қосылуымен басталды. Оның өнiмi көбiрек машина жасау (пластмасса, айна), тоқымашылық өнеркәсiбi (талшық, бояулар), ауыл шаруашылығы (тыңайтқыштар, зиянды химикаттар), көлiк (мотор жанармайы, сүрту майы, синтетикалық каучук), құрылыс (жабысқақ пленка, айна, пластик) сияқтыларда қолданылады.

Химия өнеркәсiбі құрамында минералды тыңайтқыштар шығару салмақты орынға ие. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы зиянкестерiне қарсы дефолианттар да шығарылады. Ол көптеген тармақтарды шикiзат және материалдармен қамтамасыз етiп, басқа тармақтардан энергия, жабдықтар, көлiктерді алады. Химия өнеркәсiбi газ бен мақта өнеркәсiбi шикiзатын және түстi металлургия қалдықтарын қайта өңдейдi. Демек, химия өнеркәсiбi тармақтаралық екi жақты байланыста болып, көптеген тармақтардың дамуы мен аймақтық орналасуына ықпалын тигiзедi (33-сурет).

шиналар, техникалық резина

бұйымдары

Т а р м а қ т а р т о б ыХимия

өнеркәсібіне шикізат жеткізіп беретін

тармақтар

I Шикізат

II Жартылай дайын

өнім

III Қайта өңдеуші

IV Даяр өнімді

өндіруші

Химия өнеркәсібінің негізгі өндіруі

Минеральды тыңайтқыштарды

өндіруші

Түрлі тармақтар

Мұнайды қайта

өңдеуші

Газды қайта өндіруші

Тау-химия

Алтын-күкірт,

карбонант шикізатын

өндіру

қышқыл, сілті, тұз

калий, фосфор, азот

тұрмыстық және фото-химия,

микробиология және басқалар

Негізгі органикалық

қоспаларды өндіру

Полимер материалдарын

қндіру

Полимер материалдарын

қайта өңдеуМетал-

лургия: қара және түсті органикалық

қышқыл, спирттер

синтетика, каучук, химиялық талшық,

пластмасса

пластмасса өнімдеріhtt

p://ed

uport

al.uz

46

Химия өнеркәсiбi сапасы жағынан табиғи өнiмдерден жоғары тұратын жасанды материалдар жасайды. Мұндай материалдардан адамдардың еңбегi де мен ауыл шаруашылығының шикiзаты да үнемделедi.

Мәселен, капрон жасап шығаруға табиғи жiбек дайындауға қара ғанда 20 есе аз еңбек жұмсалады. Сондай-ақ химия өнеркәсiбi арқылы жасап шығаруды комбинаттандырудың болашағы жасалды. Атап айтқанда, көмiр, мұнай, газ секiлдi жанармай шикiзаттарынан энергия жасауда да, химиялық өнiмдерін (бензин, парафин) алуда да пайдалануы энергетика-химия комбинаттарын құруға себеп болды.

Комбинаттандыру – өнеркәсiптің технологиялық үдерісі жағынан өзара байланысқан, кейде түрлі салаларға тиісті болған бірнеше өндіріс кәсіпорындарының бір кәсіпорынға бірігуі.

Химия өнеркәсiбінiң шикiзат базасы бай және сан алуан. Ол түрлi пайдалы қазбалардан, өндiрiс қалдықтарынан, ағаш, су, тіпті ауадан пайдаланады. Әр түрлi шикiзаттардан пайдалану мүмкіндігінің шексiздiгi химия өнеркәсiбi кәсіпорындарын барлық жерде құруға мүмкiндiк бередi. Бiрақ, химия кәсiпорындары энергия мен суды көп пайдалануы, әсіресе, табиғатқа керi әсер етуi себебінен оларды барлық жерде де құруға болмады.

Химия өнеркәсiбiнiң iрi кәсiпорны – Шыршық электр-химия комбинаты 1940 жылы iске қосылған. Шыршық электр-химия комбинаты алдымен ауаның құрамындағы азоттан электр энергиясы арқылы азотты тыңайтқыш шығарған. Бұхара облысында табылған табиғи газ құбыр арқылы Шыршыққа тасымалданып, комбинат газдан шикiзат орнында пайдаланатын болды. Бұл өнiм жасап шығарудың шұғыл көбеюi мен өзіндік құнының арзандауына себеп болды. Комбинатта азотты тыңайтқыштан тыс магний хлорит (қозаның жапырағын төгуде қолданылатын химиялық зат) және пластмасса мен синтетикалық талшық алу үшiн органикалық синтез өнiмдерi өндірілуде.

Табиғи газдан азотты тыңайтқыш пен химиялық талшық өндіретін зауыттар Ферғана, Науаи қалаларында да құрылды. 1946 жылы Қоқанда, 1957 жылы Самарқантта суперфосфат зауыты іске қосылды. 1998 жылы Қызылқұм фосфорит комбинаты iске түсiрілді. Онда 2,7 млн. тонна фосфорит концентраты алынады. Сондай-ақ тәуелсіздік жылдары Қашқадарияда Дехқанабад калийлі тыңайтқыштар зауыты, Қарақалпақстанда Қоңырат сода зауыттары іске қосылды.

Мемлекетiмiз ас тұзы кендерiне де бай. Хожайкен, Барсакелмес, Бойбичакон және Аққала сияқты кендерде 90 миллиард тонна шикiзат бар.

http:/

/edup

ortal.

uz

47

Алмалықта жоғары сапалы аммофос шығаратын зауыт құрылды. Ангренде резина жасап шығаратын химия кәсiпорындары бар. Мүбәракта табиғи газ құрамындағы алтынкүкiртті ажыратып алатын зауыт құрылды. Түстi металлургия кәсіпорындары қалдығынан сульфат қышқылы алынады. Паптағы резина зауытында кебіс, резина құбырлар және машина мен механизмдер үшін әр түрлі резина бөлшектер жасап шығарылуда. Ал Жызақтағы зауытта полиэтилен пленкалар мен пластмасса құбырлар даярланады.

Қазып алынып жатқан алтынкүкiрт колчеданы, марганец, барий, тальк, әктас секiлдi минералдар химия өнеркәсiбінiң түрлі тармақтары қажетiн өтеп келуде. Лак-бояу өнеркәсiбі, жасанды талшық және тоқымалар (Ферғанада), жасанды былғары мен жасанды жүн жасап шығаратын зауыттардың қуаты арттырылды.

Химия өнеркәсiбiн жедел дамыту шаралары туралы қаулыға сәйкес 2018–2030 жылдарда химия өнімдерін өндіруді 4,5 есеге арттыру жоспарлануда.

Гидролиз кәсiпорындары өткен ғасырдың 50-жылдарында құрыла бастады. Жаңажол биохимия, Әндiжан гидролиз зауыттарында негiзгi шикiзат – шиттiң қалдығы мен салы қабығынан техникалық этиль спиртi, фурфурол, азықтық ашытқысы (қамыртұрыш) секiлдi өнiмдер шығарылған. 90-жылдардың басынан бұл зауыттарда бидайдан этиль спиртi шығарыла бастады. Нәтижеде азық-түлiк, медицина, әтiр-опа және басқа өнеркәсiп тармақтарына қажеттi спирттi шеттен тасымалдау жоққа шығарды.

Өзбекстанда табиғи газдан жанармай ретiнде де, шикiзат ретiнде де пайдалану тиімді. Табиғи газдан химиялық талшық өндіру Ресейдегіден 40-50 пайызға арзан. Газли, Мүбәрак, Үшқыр, Адамтас, Шортан секiлдi табиғи газ кендерiнен алынып жатқан газ жоғары конденсаттылығымен ерекшеленедi (34-сурет). Газ конденсаты органикалық синтездiң негiзi болып табылады. Оның әрбір тоннасынан 50 кг жасанды каучук, 150 кг пластикалық масса, 150 кг жасанды талшық, 100 кг ерiткiш зат, 400 кг мотор жанармайы алынады.

34-сурет. Шортангаз химия кешені

1. Химия өнеркәсiбiнiң салалараралық байланысын модельде сипаттап бер.2. Химия кәсіпорындарын орналастыруда қандай алғышарттар есепке алынған?3. Облысыңдағы химия өнеркәсiбi кәсіпорны қандай шикiзаттан пайдаланады?4. Контурлы картаға химия өнеркәсiбi кәсіпорындары орналасқан қалаларды

белгіле.

http:/

/edup

ortal.

uz

48

17-сабақ17-сабақ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯ

11-сабақтың тақырыбынан қара металлургияның жалпы өнер-кәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Металлургия кешенi екi тармақты: қара металлургия мен түстi металлургияны өз iшiне алады.

Қара металлургия – темiр рудасын қазып шығару, шойын, болат ерiту, прокат және ферроқорытпалар өндіруден құралады

Қазiргi заман металлургиясы үшiн, бiрiншiден, металдың негiзгi бөлiгiн металлургия комбинаттарында өндіру белгіленеді (35-сурет). Металлургияда шикiзатты кезек-кезекпен өңдейтiн комбинаттардың

35-сурет. Mеталлругия комбинатындағы цехтардың схемасы.htt

p://ed

uport

al.uz

49

үлесi үлкен болады. Өйткенi комбинаттарда бiржола темiр рудасынан домна пештерiнде шойын ерiтiп алынады, сұйық шойын мен темiр қалдықтарынан (металлоломнан) болат ерiтетiн (мартен, конвертер, электр) пештерде болат ерiтіледі, ал болаттан дайын өнiм – прокат алынады.

Fылым мен техниканың өркендеуi металл ерiтудiң қалдықсыз технологиясын, металл алудың жаңа, өнiмдi әдiстерiмен болаттың сапасын арттыруды және прокаттың түрлерiн алуды қамтамасыз етілуде. Металл алудың ең жаңа әдiсi металды домнасыз, яғни руданы ерiтпей одан бөлiп алу болып табылады.

Қара металлургияда өндiрiс үздiксiз орталықтана түседі.Металлургия комбинаттары көп мөлшерде шикiзат пен жанармайды қолданады. Сол себепті олар шикiзат немесе жанармай базаларының маңында, кейде олардың аралығында құрылады. Бұл металлургия кәсiпорнын (комбинатын) орналастырудың ең маңызды шарты болып саналады.

Мұнда су, электр энергиясы, табиғи газбен қамтамасыз ету және табиғатты қорғау мүмкіндіктері де ескерiледi.

Бiрiншi металлургия кәсiпорны — Бекабад металлургия зауыты 1946 жылы iске қосылған (36-сурет). Зауытта болат және прокат өндірісі артып баруда. 1950 жылы 119 мың тонна болат ерiтiлген, 76 мың тонна дайын прокат өндiрiлген болса, қазіргі уақытта бұл көрсеткіш бірнеше есеге артқан. Бiрақ зауыт өнiмi мемлекеттiң металға болған қажеттiлiгiн өтемейді. Нәтижеде көршi мемлекеттерден көптеп металл тасымалдауға тура келуде.

Қазіргі кезде шетелден келтіріліп жатқан электротехникалық полат, түніке (лист), түрлі профильдердегі прокаттар, сымдар, шойын өнімдеріне талап артуда. Мемлекет экономикасын дамыту үшін қажетті мұндай өнімдерді шеттен алып келу болашақта да жалғастырылса, қаражаттар көбейіп, олардың бәсекелестігі төмендейді. Бұл мемлекеттің экономикалық мүдделері мен қауіпсіздігіне кері ықпал жасайды.

Дегенмен, қазір қара металлургия тармағын дамытуды қамтамасыз ететін инновациялық шараларды жүзеге асыру заман талабына айналуда. Мұндай жағдайда инновацияның негізгі бағыттары тармақты өндіру

36-сурет. Mеталлургия зауыты

http:/

/edup

ortal.

uz

50

1. Қандай металлургия кәсiпорны толық цикльдегi зауыт немесе комбинат деп аталады?

2. Ауданыңда жиналған темiр шығындылары қайда, қандай көлiкте тасымалдануын ойлап көр. Соң ол басып өтетiн жолды картада анықта

тиімділігін жетілдіру, өнімдердің ассортиментін кеңейту, сапасын жақсарту, көлемін көбейттіру арқылы дамыту болып табылады. Өзбекстанда мұның үшін ірі және шағын зауыттарда полат даярлауда өнімділігі жоғары электр пештерден пайдалану, тармақ қызметін полат-прокат өндіру схемасы бойынша құру, рудадағы темір мөлшеріне қарағанда аз кендерді де меңгеруге тура келеді.

Металлургия агрегаттарының қуатының асуы өндіру үдерістерін механизациялау және автоматтандыруға, технологияларды жетілдіруге алып келеді, өнімнің өзіндік құнын арзандаттырып, еңбек өнімділігін 20-30 пайызға көтереді.

Қара металлургияны дамыту барысында елімізде бар темір рудасы кендерін меңгеру, рудаларды қайта өңдеудің тиімді технологияларын таңдау және практикада қолданумен байланысты мәселелер кездеседі. Бізде еңбек, газ, энергия ресурстары жеткілікті, тармақ өнімдеріне қажеттілік жоғары екендігі Ресей, Қазақстан және Украинадан алып келініп жатқан қара металдардың орнын басатын қосымша прокат өндіру қуаттарын құру тиімділігін дәлелдейді.

Ірі өнеркәсіп кәсіпорындары мемлекет экономикасын дамыту, халықтың қызметін қамтамасыз етуде қажетті орынға ие. Ташкентте құрылып жатқан Ташкент металлургия зауыты солардың бірі. Жалпы жер майданы 100 гектардан құралған кәсіпорынның құрылыс жұмыстарын 2 жылда аяқтау жоспарланған. Зауытқа Италия, Германия, Австрия сияқты мемлекеттерде өндірілген алдыңғы қатарлы және заманауи құрылғылар алып келінеді. Кәсіпорында автомобильдерге кузов жасап шығару үшін металл листтер, құрылыста пайдаланылатын түрлі металл черепицалар, профнастил және тұрмыстық техникалар үшін металл листтер даярланады.

Кәсіпорын толық қуатта іске түсірілгеннен кейін, жылына 500 миллион долларлық өнім өндірілуі, 1000-нан астам жұмыс орнының ашылуы күтілуде.

Ташкент қаласындағы Турин политехника университеті, Ислам Каримов атындағы Ташкент мемлекеттік техника университеті мен салаға мамандандырылған кәсіптік колледждер аталмыш кәсіпорын үшін мамандар дайындау қарастырылған.htt

p://ed

uport

al.uz

51

ТҮСТІ METAЛЛУРГИЯ18-сабақ18-сабақ

11-сабақ тақырыбынан түсті металлургияның жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Түстi металлургия: а) түстi метал рудаларды қазып алу; б) байыту; в) ерiту; г) қорытпалар шығаруды өзiнде біріктіреді. Түстi металлургия мемлекеттi электрлендiру, оның қорғаныс қуатын нығайту, атом техни-касы, ұшақ жасау, ракета жасауды дамыту, жалпы, машина жасау мен химия өнеркәсiбi үшiн аса қажет болып табылады.

Түстi металдар бiрнеше топтарға бөлiнедi. Бұл бөлінудің негізінде түсті металлургия – ауыр металдар металлургиясы, жеңiл металдар металлургиясы және басқаларға бөлiнедi (37-сурет).

Бұрын Өзбекстанда тек бағалы металдар қазып шығарылған.

Қазір ауыр металдарды да, еруі қиын металдарды да өндiру қолға алынған. Оларды алуда өте көп электр энергиясы жұмсалады. Мұндай өндірістер көп энергияны талап ететiн өндiрiс деп аталады.

Мемлекетiмiзде алтын, мыс, қорғасын, мырыш, вольфрам, молибден және басқа түстi металл рудаларының қоры көп. Тек мыс кендерiнiң өзi 15-тен асады.

Картадан мыс кендерiнiң орнын анықта.Ангрен-Алмалық кен өнеркәсiбiнің ауданы мемлекетiмiздiң түстi

металлургия өнеркәсiбiнде ерекше маңызға ие. Мыс рудасының құрамында молибден, алтын, күмiс сияқтылар бірге ұшырайды. Бұл жерде мыс ерiту зауыты мен Алмалық кен-металлургия комбина-ты жұмыс iстейді. Комбинат Қалмаққыркен, Қорғасынкен кендерi, қорғасын-мырыш байыту фабрикасы, электр станциясы және бiрнеше көмекшi кәсiпорындардан құралған (38-сурет). Кеншiлердiң абад қаласы – Алмалық кен игерiлуi барысында құрылған.

37-сурет. Түсті металдардың топтарға бөлінуі.

Негізгі топтар Басқа топтар

Ауыр металда Жеңіл металдар

Қымбат бағалы металдар

Қийын еритін металдар

мыс, қалайы қорғасын, никель,

мырышAлюминий,

магний, титанАлтын, күміс,

платина

Сирек металдар

Вольфрам, моллибден

Уран, германий және басқалар

http:/

/edup

ortal.

uz

52

Байыту фабрикасы – руданың керексіз қорытпаларын шығарып тастау немесе жаңа заттарды қосу жолымен пайдалы сапаларын арттыратын кәсіпорын.

Түстi металлургияның өнiмдерi — вольфрам мен молибден өндiру же-дел дамуда. Вольфрамның еру температурасы өте жоғары (3370°С). Жоғары температуралы пештердің қыздыратын элементтері мен электр лампочканың қызатын сымдары вольфрамнан жасалады. Шыршық қадасындағы еруі қиын қатты қорытпалар зауыты мемлекеттегi өте маңызды кәсiпорындардың бірі болып саналады. Бұл кәсіпорынның өнімінен электротехника, машина жасау, аспап жасау және басқа өнеркәсіп тармақтарында кеңінен пайдаланылады.

Түсті металлдар бағалы қасиеттерге ие. Олардың кейбіреулері (қалайы, қорғасын, никель), тот басуға (коррозияға) шыдамды, басқалары (титан, воль-фрам) ыстыққа төзімді немесе электр тогын жақсы өткізеді (алюминий, мыс, күміс, алтын). Ахангаран көмiр бассейнiнде алюминий шикiзаты — каолин сазының үлкен қоры бар. Ал Орта Шыршық плавик шпат комбинатында алюминийдi электролиз тәсілінде алуда қолданылатын плавик шпат даярла-нады.

Алтын – бағалы металл. Ол жер астында да, ылғалдықта да өз қасиетiн жоғалтпайды. Бiрақ оны iздеп табу, тау жыныстарынан ажыратып алу көп еңбекті, қаражатты талап етедi. Алтын сен білген зергерліктен тыс электро-ника, компьютер жасап шығаруда, ғарыштық кемелерде, атом реакторларында көп қолданылады. Бiр атом реакторының iшкi қабырғасы 16 кг алтынмен қапталады.

Самарқант пен Бұхара аралығындағы таулардан екi мың жыл бұрын

38-сурет. Алюминий өндіру.

Руданы қазып алу және оны байыту

Алюминийді тұтынушылар

Құйма алюминий

Электр энергияФторлы тұздар

Жанармай әктас, сода

Кремний алуФтор

Цемент алу

Дюралюминий алу

Металл алюминийді өндіру

Глинозем өндіру

http:/

/edup

ortal.

uz

53

39-сурет. Mұрынтау алтын koni.

да алтын қазып алынған. Х–ХIII ғасырларда кен өнеркәсібі өз заманына сай жоғары дамыған. ХIХ ғасырда Ресей империясы Түркiстанды басып алған соң, бар кендердi карталарға түсiрді. Алтын іздеу жұмыстарын бар-ша жерлерде күшейттiрді. ХХ ғасырдың орталарынан өзбек ғалымдарының зерттеулері негізінде Мұрынтау, Чодак, Зармитан, Қосбұлақ, Қызылалма, Маржанбұлақ алтын кендері анықталды. 1969 жылы алғашқы алтын жамбасы құйылды. Сол кезден бастап алтын қазып алу өнеркәсібі қалыптасты.

Өзбекстан алтын қазып алу бойынша дүние жүзінде жетінші, ал ТМД мемлекеттерінің арасында екінші орында тұрады.

Мемлекетiмiзде алтын қазып алу өнеркәсібінiң тағы бір iрi орталығы – Науаи кен-металлургия комбинаты. Мұрынтау кенi Өзбекстанда ғана емес, Еуразиядағы алтын кендерiнiң iшiнде ең үлкені болып, руда қазып алынған жердiң көлемi 2х4 км және тереңдiгi 400 метрден астам аңыздық орды еске салады (39-сурет).

Алтыннан кейiн тұратын бағалы металл — бұл күмiс. Құрама тау тiзбектерiнде iрi күмiс кендерi табылған. Ташкент маңында үлкен мөлшерде күмiс айырып алынуда. Қызылқұмда күмiс өндiрудi көбейту бойынша кең көлемдi шаралар iске асырылуда. Қазiргi күнде құрамында алтын және күмiс болған 30-дан астам руда кендерi анықталған.

Металдар экономикада түрлi мақсаттарда қолданылады. Мыс таза күйiнде де, қалайымен (бронза), никельмен (мельхиор), алюминиймен (дюралюминий), мырышпен (латун) қорытпа күйiнде де электротехникада және машина жасауда кеңінен пайдаланылады. Қорғасын аккумуляторлар, электр кабельдерiн жасап шығаруда қолданылады. Темiр бұйымдарды тот баспауы үшiн мырышпен сырланады.

Қалайыдан ақ қаңылтыр мен подшипниктер жасауда пайдаланылады. Мемлекетімізде күмiс, уран, вольфрам және басқа бағалы руда кендерi де бар.

1. География атласынан Өзбекстанның қайсы аумақтарында қандай түсті металдар қазып алынатынын анықта.

2. Түстi металлургия шикiзатына кешендi өңдейтін комбинаттарды құрудың пайдалы екендiгiне не себеп болды?

3. Оқу атласынан пайдаланып, контурлы картаға түсті металлургия орталықтарын белгіле.htt

p://ed

uport

al.uz

54

MAШИНА ЖАСАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРМАҚТАРЫ

11-сабақтың тақырыбынан машина жасаудың жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Машина жасау кешені – экономиканың барша салалары үшін машина және аспаптар жасап шығаратын, халықты телевизор, тоңазытқыш сияқты алуан түрлі тұтыну бұйымдарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіп тармақтарының үйлесімділігі болады.

Машина жасау мемлекет экономикасының тұрақты кешені болып саналады (40-сурет). Себебі, экономиканың ешбiр тармағы машиналармен қамтамасыз етiлмей дамымайды. Қазіргі заман машинасын дайындау үшiн көп мөлшерде металл, пластмасса, бояулар, резина, мата, ағаш-тақта қажет болады.

Машиналар мыңдаған бөлшектерден дайындалады. Мұнша сан алуан бөлшектерді бiр ғана зауытта жасау қолайсыз және тиiмсiз. Сол себепті машина жасауда бөлшектер жасауға мамандану, яғни дайын өнiмнiң кейбiр тетіктері мен бөлшектерiн жасау кең дамыған.

Өйткенi, машиналар үшін кейбір бөлшектерді жасап шығаратын көптеген машина жасау зауыттары бiр-бiрiмен, сондай-ақ металл, пластмасса, резина және басқаларды жеткізіп беретiн (басқа тармақ) кәсiпорындарымен өндiрiстiк байланысы болуын, яғни кооперативтенуiн талап етедi.

Бiрақ мұндай өндiрiстi көлiксiз жүзеге асыруға болмайды. Сол үшін машина жасау тармақтарын орналастыруда қолайлы көлік магистральдарының болуы, әлбетте есепке алынады.

Машина жасау кәсiпорындары үшін тәжiрибелi жұмысшы мен ғылыми-техникалық мамандар жеткiлiктi болуы керек. Сондықтан машина жасау кәсіпорындарын орналастырғанда тұтынушының жақындығы мен металлургия базасы да ескеріледі.

Машина жасау заттары күр-делi станоктар арқылы жоғары

19-сабақ 19-сабақ

40-сурет. Машина жасау кешені тармақтары.

http:/

/edup

ortal.

uz

55

41-сурет. Машина жасау зауытының құрамы.тәжiрибелi еңбекпен жасалады. Орта есепте әрбiр машинаның өзіндік құны оған жұмсалған шикiзат – металл өзіндік құнынан жүз есе артық болады (41-сурет).

Машина жасаудың түрлi тармақтары бiрдей мөлшерде металл қолданбайды. Егер бiр дана машинаны жасау үшiн көп металл (яки басқа көп материал) қажет болса, мұндай машина жасауды көп металл немесе көп материал талап ететiн машина жасау өнеркәсiбi деп аталады. Кен және металлургия құрал-жабдықтары, темiр жол вагондарын жасап шығару бұған мысал бола алады.

Сөйтiп, жұмсалатын материал мен дағдыланған еңбек мөлшерi, шикiзат пен дайын машиналарды тасымалдау жағдайы машина жасау зауыттарын: а) көлiк магистральдары; ә) бiлiктi мамандар; б) тұтынушылар; в) iрi металлургия кәсiпорындары бар жерлерде орналастыру ұстанымдарын белгiлеп бередi.

Өзбекстан экономикасы үшiн дәстүрлі маманданған салалары есептелген мақта, жiбек, кенеп өсiру және оларды қайта өңдеу қол еңбегiн көбірек талап етедi. Сол үшін ауыл шаруашылығының маманданған салаларын механизациялауды қамтамасыз ететін, яғни жер жырту, егiн егу және өңдеу, өнiмдi жинау және дайын шикiзатты қайта өңдеуде қолданылатын машина мен аспаптар жасап шығаратын ауыл машина жасау тармақтары пайда болды.

http:/

/edup

ortal.

uz

56

Ташкенттегі «Ташқыстақмаш», «Өзбекқыстақмаш» және Шыршықтағы «Шыршыққыстақмаш» сияқты зауыттар ауыл шаруашылығы машина жасау өнеркәсібінің негізгі кәсіпорындары болып саналады.

Бұл зауыттар мақташылық үшiн трактор сеялкалары, культиваторлар, қозаны жұлатын, қауашақ теретiн және аршитын, тыңайтқышты араластыратын, ауыл шаруашылығы зиянкестерiн жоюда улы заттарды шашатын машиналар жасап шығарады. 1994 жылы Өзбек-Израиль бiрлескен кәсiпорнында мақта теретiн машинаның жаңа моделi жасалды (42-сурет).

Су қоймалары, каналдардың құрылысы және оларды лайдан таза лауда, суды жоғарыға көтеруде, жалпы, ирригацияда қолданылатын машиналар жасап шығаратын ирригациялық машина жасау өнеркәсібi де агроөндiрiс кешенінің қажеттiлiгiне қарай пайда болды. Ирригация машина жасауының орталығы Әндiжан облысы болып саналады.

Мақташылық дамыған сайын тракторларға, мақта таситын машина мен механизмдерге деген қажеттiлiк арта түстi. Сол үшін Ташкент трактор зауыты - ТТЗ-да әмбебап тракторлар, мақтаны қап-қанарсыз тасуға арналған өзi аударатын тiркемелер шығарыла бастады.

Ташкент, Әндiжан, Самарқант және Каттақорғанда мақта тазалайтын және май өнеркәсiбi үшiн машина мен жабдықтарды жасап шығаратын машина жасау зауыттары орналасқан. Ұлттық экономикада, әсіресе, ауыл шаруашылығында машина мен механизмдер көптеп қолданғандықтан оларға қосалқы бөлшектерді жеткізіп беретін және жөндейтiн кәсiпорындар дерлік барлық облыстарда құрылған. Самарқанттағы «Мақтамаш» зауыты – қосалқы бөлшектерді шығаратын кәсiпорындардың ең ірісі.

Бақ өсiру, жүзiм шаруашылығы мен бақша егiндерiнде қолданылатын машина мен жабдықтар «Орта Азияқыстақмаш» бiрлестiгiнде жасап шығарылуда.

Өткен ғасырдың орталарынан бастап электротехника өнеркәсібi жеке сала ретiнде қалыптасты. Он-нан астам электротехника зауыт-тары жұмыс iстедi. ЭЕМ жа сап шығаратын «Алгоритм» зауы-тына негiз салынды. ЭЕМ үшiн микро электроника элементтерi , 42-сурет. Мақта теру

http:/

/edup

ortal.

uz

57

микросызбалар, қашықтан тұрып басқару жүйелері және басқа өнiмдер жасап шығаратын «Зенит» зауыты iске қосылды. 1990 жылы концерн «Узэлтехөнеркәсіп» бiрлестiгiне айналдырылды. Бiрлестiк құрамында 50-ден астам кәсiпорын қызмет етуде. Бiрiккен кәсiпорындармен Ресей, Түркия, Оңтүстiк Корея, АҚШ, Сингапур және басқа мемлекеттер фирмаларының ынтымақтастығында 20-дан астам бiрiккен кәсiпорындар құрылды.

Радиоэлектроника және электротехника – республика машина жасау кешенiнiң жедел дамитын, болашағы жарқын тармағы (43-сурет). Мемлекетімізде алтын, күмiс, мыс, мырыш, кремний, вольфрам, каолин, кварц құмы, уран шикiзаты секiлдi сирек кездесетiн руда кендерi және жеткiлiктi жұмысшы күшi саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етедi.

Қазiргi кезде машина жасау тармақтарында 100 мыңға жуық адам еңбек етуде.

Тоқымашылық өнеркәсiбiнiң өркендеуi шикiзатқа ғана байланысты болмай, оны заманауи тоқу станоктармен, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуге де байланысты. Мұндай жабдықтарды «Өзбектоқымашылықмаш» бiрлестiгiнде жасап шығарады. Бiрлестiк кәсіпорындары Ташкент, Коқан, Жызақ қалаларында орналасқан.

Химия және мұнай-химия машина жасауы 1941 жылы құрылған. Оның iрi кәсiпорны Шыршық қаласындағы «Өзбекхимиямаш» зауыты бұрын химия, микробиология, целлюлоза-қағаз өнеркәсібi кәсiпорындары үшiн жабдықтар жасап шығаратын едi. Қазiргi күнде химиялық құрылғылары, турбокомпрессорлар, вентиляторлар, насостар жасап шығарылуда. Ташкент «Компрессор» зауытында бiрiккен компрессор станциялары жасап шығарылады. Ал Наманганда мұнай мен газ құдықтары үшiн жабдықтар жасап шығарылады.

Коммуналдық шаруашылықтың машина жасау тармағында Самарқант лифт жасау зауыты жұмыс істеуде. Зауытта жолаушы және жүк лифттерi, ағаш өңдейтiн станоктар шығарылады.

Машина жасау кәсiпорындарының болашағы мен аумақтық орналасуын адам алғышарты белгiлейдi. Қыстақ халқын жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында машина бөлшектерін жасауға маманданған шағын кәсiпорындар қыстақтарда құрылуда.

43-сурет. Тұрмыстық техника кәсіпорнында.

http:/

/edup

ortal.

uz

58

Өткен ғасырдың орта кездерiне дейiн Өзбекстан машина жасау өнеркәсібi тек қана ауыл шаруашылығы машиналарын жасап шығарған және оларды жөндейтiн, мақтаны қайта өңдейтiн кәсiпорындарға машина мен жабдықтарды жеткізіп берген еді. Ал қазір машина жасау кешенінің жартысы ғана агроөндiрiстiк кешенімен байланысты.

Кейінгі дәуірлерде Өзбекстан машина жасау өнеркәсібiнде дәстүрлi тармақтарды дамытумен бiрге аз металл мен көп еңбекті талап ететiн тармақтар жедел дамыды. Нәтижеде көп тармақты машина жасау өнеркәсiбi қалыптасты.

Автомобиль жасау Өзбекстанда тәуелсіздіктен кейін қалыптасты. 1992 жылы Өзбекстан Республикасы Оңтүстік Кореяның «DAEWOO» компаниясымен ынтымақтастықта Әндiжан облысының Асака қаласында мақта таситын тіркемелер зауыты негізінде жеңіл автомобильдер шығаратын «Uz-Daewoo Avto» (бүгінгі күнде «GM Uzbekistan») автомобиль зауыты құрыла бастады. 1996 жылы алғашқы «Damas», «Tico», «Nexia» маркалы жеңіл автомобильдер зауыт конвейерінен шыға бастады. Бұл жас және болашағы бар сала мұнай-химия, электроника сияқты басқа ұлттық экономиканың жоғары технологиялық салаларының өзіне тән локомотиві болды.

Кореялық, италиялық, голландиялық және америкалық әріптестерімен бiрге жұмыс iстеп, компания әрдайым республикада өндiрiлетiн жинақтау бөлігінің үлесiн арттырып келуде. Бастапқы жылдары автомобиль бөлшектерінің 20 % ы Өзбекстанда даярған болса, 5 жыл өткеннен кейін бұл көрсеткіш 60 % ы пайызға жуықтады. Бүгiнгi таңда бұл көрсеткіш 85 % ы құрап, автомобиль жасау кәсiпорындарының мемлекет шеңберiндегi кооперациясы жоғары дәрежеге көтерiлдi. Бүгінгі күнде республиканың 250-ден астам кәсiпорындары өз өнiмдерiн Асака қаласындағы автозауыт конвейерiне жеткізіп беруде (44-сурет).

AВТОМОБИЛЬ ЖАСАУ ӨНЕРКӘСІБІ20-сабақ 20-сабақ

1. Тәуелсiздiк жылдарында машина жасаудың қайсы тармақтары тез дамыды?2. Көлiк машина жасау құрамында қандай өзгерiстер болды?3. Өндiрiстiң мамандануы мен кооперативтенуi нелiктен машина жасау өндiрiсiнде

маңызды және көкейтестi болып саналады?4. Өзбекстанда шұғыл түрде ауыл шаруашылық машина жасауы жүзеге келгенiн

қалай сипаттауға болады?5. Ирригациялық машина жасаудың орталығы қай жерде?6. Ауданыңда машина жасаудың қандай кәсіпорындары бар?

http:/

/edup

ortal.

uz

59

44-сурет. Асакадағы автомобиль зауытының басқа кәсіпорындармен байланыстары

Орналастыру жобаларын жүзеге асыру кәсіпкерліктің жай-күйін дамытуға көмек беріп, қосымша жұмыс орындары жасалды.

Өзбекстан дүние жүзінде автомобиль жасап шығаратын 28-ші мемлекет болып табылады. «GM Uzbekistan» зауыты «Damas», «Nexia», «Lacetti», «Chevrolet Captiva», «Spark», «Malibu» автомобильдерін жасап шығаруда.

Республиканың жалпы iшкi өнiмiнiң жалпы көлемiнде автомобиль жасаушылардың үлесi жылдан-жылға артып баруда.

Дүние жүзi базарында күшейіп бара жатқан бәсекелестiк компаниядан тұрақты түрде, заманауи технологияларды, ғылыми және дизайнерлiк үлгілерін қолдануды талап етуде. Болашақта жас мамандарды даярлау, маманданған кәсiптiк-мамандық колледждерiн ашу, әлеуметтiк жобаларға қатысу, жұмысшылардың интеллектуалды мүмкіндіктерін ынталандыру басты мiндет болып табылады.

Өзбекстанда жасап шығарылған автомобильдердің экспорт көлемі артып, географиясы кеңейіп баруда (45-сурет). Бір ғана Ресей Федерациясында 750 мыңнан астам бізде жасалған автомобильдер жүреді. Өзбекстан Ресейге автомобиль сату бойынша Чехия, АҚШ, Украина, тіпті Франциядан да алдында тұрады.

Әндіжан обл. «Uz-Koram

бірлескен кәсіпорны

Жызақ қ. Жызақ аккумулятор

заводу

Ташкнт обл.«GM Powertrain

Uzbekistan»

Науайы обл.«UzErae Cable»

AAK

Ферғана обл.«Avtooyna»

ЖАК

Әндіжан обл.«Uz-Dong Von»

ЖАК

Әндіжан қ.«Uz-Tong Xong KO» бірлескен кәсіпорны

Әндіжан обл.«Uz-Dong Yang»

бірлескен кәсіпорны

«Uz-Tong Xong KO» бірлескен кәсіпорны

http:/

/edup

ortal.

uz

60

45-сурет. Өзбекстан автомобильдерінің экспорты.

Жеңіл автомобильдерден тыс Өзбекстанда Жапонияның ISUZU және Германияның MAN кәсіпорындарымен бірге құрылған бірлескен кәсіпорындарда автобустар, жүк машиналары, түрлі арнайы техникалар жасап шығару жолға қойылды (46-сурет). Қазіргі кезде аталмыш кәсіпорындар авто-транспорттың 30-дан астам түрін жасайды. Жобаны жасау кезінде «SamAvto» бірлескен кәсіпорнының қамсыздандырушысы болуы мүмкін болған кәсіпорындар анықталды. Олардың арасында: лак-бояу, орындық пен детальдар тағы көптеген басқа бұйымдарды өндіру бойынша Өзбекстан – Оңтүстік Корея бірлескен кәсіпорындары бар. Болашақта жергілікті істеп шығару үлесі автобустардың 56 және жүк машиналардың 44 пайызын құрауы керек. Бұл мемлекетіміздің машина жасау өнеркәсібі өзінің мықты дәуірі мен жарқын болашағына ие екендігінен дерек береді.

Өзбекстанда автомобиль жасап шығару өнеркәсібі дами түсер екен, түрлі өңірлерде өнеркәсіп кәсіпорындары құрыла бастады. Соның ішінде, «GM Uzbekistan» акционерлік қоғамының Хорезм облысы филиалы мен Ташкенттегі «GM Powertrain Uzbekistan» автомобиль двигательдері зауыттары іске қосылды.

НЕГІЗГІ ЭКСПОРТ БАЗАРЛАРЫ

ЖАҢА ЭКСПОРТ БАЗАРЛАРЫ

БОЛАШАҚТАҒЫ ЭКСПОРТ ЖАСАУ ЖОСПАРЛАНҒАН БАЗАРЛАР

РЕСЕЙБЕЛАРУСЬ

ҚАЗАҚСТАНУКРАИНА

ТУНИС ЛИВАН ИРАКИОРДАНИЯМЫСЫРЛИВИЯ

НИГЕРИЯКОТ-ДЮАР

ГАНА

ГАБОН

АНГОЛА

ОАР

МАДАГАСКАР

http:/

/edup

ortal.

uz

61

1. Асакада жасап шығарылып жатқан автомобиль бөлшектерін бүкiл мемлекетiмiзде жасап шығарумен қандай дiлгiрлiктердiң шешiмiне жол ашылады?

2. Автомобиль үшін бөлшектердің мемлекет аумағында шағын кәсi-порындарда даярланғандығы дұрыс па, әлде барлық бөлшектерді Асака қаласында шығарған дұрыс па? Жауабыңды негiздеп бер.

Хорезм облысы филиалы мемлекетіміз автомобиль жасау өнеркәсібi құрамында экономикамыздың дамуына салмақты үлес қосып жатқан кәсіпорындар болып табылады. Филиал жылына 40 мың автомобиль жасап шығару қуатына ие болып «Damas», «Labo», «Orlando» маркалы автомобильдер жасап шығарылады.

Мемлекетімізде автомобиль өнеркәсібін дамытуда 2017 жыл тағы бір қадам қойылды. «Узавтосаноат» АҚ және Францияның «Pеjо Sitrоеn» тобы арасында Өзбекстанда жеңіл коммерциялық автомобильдерін жасап шығаратын бірлескен кәсіпорын құру бойынша келісімге қол қойылды. Оған сәйкес, жаңа кәсіпорын «Жызақ» еркін экономикалық зонасында құрылады. Зауыт «Peuge-ot» және «Citroyon» брендтері негізінде жолаушы және жүк тасуға арналған жеңіл коммерциялық автомобильдерін жасап шығаруға мамандандырылады. Бірлескен кәсіпорын әр екі тараптың тең үлесі негізінде қызмет жүргізеді.

Құрылысы жоспарланып жатқан бірлескен кәсіпорында жылына 16 000 автомобиль жасап шығарылады. Оларды Өзбекстанда, сондай-ақ ұзақ және жақын шет елдердегі экспорт базарларында сату жоспарлануда.

46-сурет. Өзбекстандағы автомобиль жасаудың ірі кәсіпорындары.

Жүк машиналары және арнайы техника жасап шығарады

ӨЗБЕКСТАН АВТОМОБИЛЬ ЗАУЫТТАРЫ

БҮГІНГІ КҮНДЕ ӨЗБЕКСТАН АВТОМОБИЛЬ ӨНЕРКӘСІБІ ӨНДІРЕТІН КӘСІПОРЫНДАР САНЫ -ГЕ ЖЕТІ

Асака автомобиль

зауыты

жасап шығарады жасап шығарадыХорезмавтомобиль

зауыты

Ташкент двигательдер

зауыты

двигательдерді жасап шығарады

Самарқант автомобиль

зауыты

Автобустар, жүк машиналары және арнаулы техника жасап шығарады

Самарқант автомобиль

зауыты

http:/

/edup

ortal.

uz

62

11-сабақ тақырыбынан ағашты қайта өңдеу өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Орман өнеркәсiбi ағаш даярлау және ағашты қайта өңдеу тармақтарына бөлiнедi. Ағашты қайта өңдеу қолөнершiлiктiң түрi ретiнде ертеден белгілі. Қолөнершiлер ағашты өңдеп, одан арба, ер-тоқым, шарбақ-қоршаулар, сандық, есiк, бесiк, терезе секiлдiлердi жасаған, үйлерді құрған. Ағаш өндіру жылдар барысында жетiлдiрiлiп, одан жаңа-жаңа өнеркәсіп тармақтары пайда болды (47-сурет). Әсiресе, ағашты химиялық қайта өңдеуде ағаш өндірісінде түбегейлі (төңкерiстiк) өзгерiс жасалды.

Мемлекеттiң ағаш-тақта шикiзатына болған жылдық талабы 10 млн. текше метрден асуда. Бiрақ ағаш шикiзаты болатын табиғи ормандар бiзде қатаң шектелген. Сондықтан әр жылы миллиондап көшеттер отырғызылады, «көгалдандыру айы» өткiзiледi. Ормандарда жарату және ағаш байлықтарынан тиiмдi пайдаланумен арнаулы орман шаруашылықтары шұғылданады. Республикамызда 100-ге жуық орман шаруашылығы кәсіпорындары, қорықтар және ұлттық бақтар бар.

Орман өнеркәсiбi өнiмдерiнен машина жасау, химия өнеркәсiбi, жеңiл өнеркәсiп, көлiк және құрылыста пайдаланылады. Сонымен қатар орман өнеркәсiбi де басқа тармақтардан лактар, бояулар (мебель жасау үшiн), сода, натрий, ағартушы химикаттар (қағаз дайындау үшiн), автокөліктер, тракторлар, станоктар (ағаш әзірлеу және өңдеу үшiн) алады. Басқаша айтқанда, орман өнеркәсiбi мен басқа тармақтар арасында кең тармақтараралық байланыстар бар.

Тәуелсiздiк жылдарында Ташкент пен Асакада ағаш шеберлігi бұйымдарының зауыттары, ал Ташкенттегі күннен қорғау жаб-дықтары зауытында пластмассадан терезе рамдарын шығаратын цех iске қосылды. Ташкентте Өзбекстан – Греция бiрлескен кәсiпорны «Уз Эллас» сіріңке зауыты өнiм бере бастады.

Ағаш шикiзатының тапшылығы өнеркәсiпте қатаң қиыншылықтар туғызып отыр. Ағаштардан үнемді пайдалану мақсатында целлюлоза өнеркәсібі де дамып келеді.

Целлюлоза – ұсақталған және химиялық жолмен алынатын ағашмассасы, ол жасанды талшық пен қағаз жасау үшін шикізат болады.

АҒАШТЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУ ӨНЕРКӘСІБİ21-сабақ 21-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

63

Мемлекетіміздің түрлі бұрыштарында целлюлоза мен қағаз жасап шығаратын шағын кәсіпорындар іске қосылуда. Соның ішінде, Қарақалпақстан Республикасы Кегейлі ауданында жергілікті шикізат қамыс, бидай, салы сабаны, мақта қоза сабағынан целлюлоза мен қағаз өнімдерін жасап шығаруға мамандандырылған шетелдік капиталдың катысуындағы кәсіпорын құрылады.

Министрлер Кабинетінің 1994 жылы 8 ақпандағы «Өнеркәсiптiк терек егудi дамыту және басқа тез өсетiн ағаштарды өсiруге байланысты іс-шаралар туралы» арнаулы Қаулысы орман өнеркәсiбiне шұғыл өзгерiс енгізді. Қаулыға сәйкес теректер егілген аудандар әр жылы 10 мың. гектарға кеңейiп баруда. Таяу болашақта әр жылы 5 млн. текше метр өнеркәсiптiк ағаш даярланады. Ағаш даярлау кәсiпорындары тақтаны кесу зауыттарына бөрене ағаш даярлап бередi. Кесілген ағаш, яғни тақта мебель өнеркәсібі үшiн шикiзат болады. Ағаш даярлау мен ағаш өндіру қалдықтарынан (бұталар, қырындылар, жаңқа, қабық) орман-химия өнеркәсiбiнде спирт, майлар, бояулар өндіріледі. Сондықтан орман-химия комбинаттарын құру өте тиiмдi. Ағаш шикiзаты тапшы болған Өзбекстанда қалдықтарды толық қайта өңдейтiн ағаш жасау комбинаттары аса маңызды болып саналады.

47-сурет. Ағаш жасау өнеркәсібінің тармақ шеңберіндегі байланыстары.

1. Атластың «көлiк» картасынан облысыңда ағаш қайдан және қай көлiк түрiнде тасымалданатынын анықта.

2. Ағаш тапшылығын жою мақсатында ауданыңда қандай шаралар жүзеге асырылуда?

3. Терек ағашының сапасы мен экологиялық мәніне қарай қандай артықшылықтары бар екендiгiн ботаника сабақтарынан есiңе түсiр.

Негізгі өндіру және қалдықтар негізінде пайда болатын Өндірістер

Орман-химия Целлюлоза-қағаз өндіру

Қырынды Ағаш

Ағаш өңдеу

Ағашты аралау

Ағаш қырқу Жабдықтарды өндіру

Негізгі

Ағаш даярлаушы

Көмекші

http:/

/edup

ortal.

uz

64

11-сабақтағы тақырыптан құрылыс материалдары өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Құрылыс материалдары өнеркәсiбi ұлттық экономиканың дерлiк барлық тармақтарымен байланысты. Зауыт пен фабрикалар, тұрғын үйлер, жолдар мен ирригациялық құрылымдардың көптеп құрылуымен құрылыс материалдарына деген талап та арта бередi.

Құрылыс үшiн қажет болған цемент Қувасай, Ахангаран, Ангрен, Науаи және Бекабад қалаларында және Зафарабат қалашығында өндірілуде. Ахангаран және Науаи цемент комбинаттары ең iрi комбинаттар болып саналады. Ангреннің ақ балшығының негiзiнде безендіруде қолданылатын ақ цемент өндіріледі.

2018 жылы Сұрхандарияда тағы бір ірі цемент зауыты іске қосылды. Шерабад ауданында «Алмалық кен-металлургия комбинаты» акционерлік қоғамы тарапынан құрылған цемент зауыты пайдалануға тапсырылды (48-сурет). Бұл цемент зауыты алқапта құрылыс өнеркәсібін заман талаптары дәрежесінде дамытуда, заманауи құрылыс материалдарын көбейттіру және өндіріліп жатқан өнімдерді экспортқа шығаруда қажетті маңызға ие болады.

Технологиялық бөлігі туркиялық әріптестер тарапынан жүзеге асырылған аталмыш зауыттың Шерабад ауданында құрылуының өзіне тән артықшылықтары бар. Себебі ең ірі, яғни 708 миллион тонна цемент шикізаты, соның ішінде 530 миллион тонна әктас және 178 миллион тонна топырақ (глина) болған кендер дәл сол аумақта орналасқан. Бұл инвестиция жобасының жүзеге асырылуы нәтижесінде бұл жерде жылына 1,5 миллион тонна жоғары сапалы портландцемент өндіру қолға алынды.

Сұрхандария облысының географиялық орналасуы тек қана өлкемізде ғана жүзеге асырылып жатпай, бәлкім көрші мемлекеттер, соның ішінде Ауғанстан Республикасында да кең көлемдегі құрылыс жасампаздық жұмыстары үшін қажет болған цемент өнімінің ішкі және сыртқы базарда өз сатушысын табу мүмкіндігін береді.

Өзбекстан әдемi және қатты мәрмәрге бай. Елiмiзде табылған 34 мәрмәр кенiнiң 5-еуiнен мәрмәр қазып алынуда.

ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ ӨНЕРКӘСІБІ

22-сабақ 22-сабақ

48-сурет. Шерабад цемент зауыты.

http:/

/edup

ortal.

uz

65

Гозгон кенi – мәрмәр қорының көптiгi, жоғары сапалылығы жағынан әлемдегi ең әйгiлi кендердiң бiрi. Одан қазып алынған мәрмәр бұрынғы Одақ дәуiрiнде басқа өнiмдер секiлдi Орталыққа тасып әкетiлетiн. Мәскеу, Санкт-Петербург қалаларындағы метрополитендердiң көптеген бекеттері мен басқа ғимараттар Гозгон мәрмәрiмен безендiрiлген. Ташкенттегi Әлiшер Науаи атындағы Опера және балет театры, «O‘zbekiston», «Ташкент Palace» секiлдi қонақ үйлер, Ташкент метрополитенi және басқа маңызды мәдени-тұрмыстық ғимараттардың құрылысында да сол кеннің мәрмәрлары пайдаланылған. Ташкент қаласынан 74 км солтүстiк-шығыста орналасқан Оркутсай кенiнде қара, ақ және күлрең мәрмәр кездеседi. Ташкент және Ғазалкент мәрмәр зауыттарында мәрмәрға әшекей беріледі.

Безендіруші тастардың жалпы қорлары 85 млн. текше метрден асады. Олар тасты қайта өңдейтін кәсіпорындарды жүздеген жылдар бойы шикізатпен қамтамасыз ете алады.

Шыршық қаласының маңында жергiлiктi шикiзат негiзiнде жұмыс істейтін терезе әйнектерін шығаратын зауыт жұмыс істеуде. Сондай-ақ Жызақ облысында Қытай компаниясының қатысуында басталған айна зауыты құрылысының бірінші басқышы соңына жетті (49-сурет). Зауыт қызметінің толық жолға қойылуы 2019 жылға жоспарланған. Солайша Жызақ айна зауыты Орталық Азияда бұл түрдегі өнімдерді өндіретін ең ірі кәсіпорынға айналады.

Құрылыс негіздерінің бірі темір-бетон. Ташкент, Ферғана, Самарқант және Бұхара облыстарында темір-бетон бұйымдары өндірілуде. Хорезм, Бұхара және Ферғана облыстарында силикат блоктары істеп шығаратын зауыттар құрылған. Жызақтағы силикат зауыты Мырзашөл қожалықтары, қалалары мен қалашықтары үшін қабырға блоктары, панельдер, қабырғалар, баспалдақтар және басқа силикат бұйымдарын даярлайды. Ғимарат, көпір, жол және басқа ғимараттар үшін барша бөліктер арнайы зауыттарда даярланады.

Құрылыста дайын бөлiктердi құ-рылыс ғимаратына тасымалдау бiраз қиын болғандықтан, оларды өндіретін кәсiпорындарды орналастыруда екi жолдың бiрi сақталады. Үлкен және ауыр бөлiктерді даярлайтын кәсiпорындарды негiзiнен құрылыс кең көлемде жүр-гiзiлетiн iрi қалалардың, өнеркәсіп аудандарының маңында құрылғаны жөн. Немесе шикiзат тiкелей ғимарат құрылатын 49-сурет. Жызақ айна зауыты.

3 – География, 8-сынып

http:/

/edup

ortal.

uz

66

жерге әкелiнiп, үлкен құрылыстар құйма әдiсiнде де тіктеледі. Мұнда құрылыс материалдары үнемделедi, техникадан тиiмдi пайдаланылады және құрылыс қарқыны жеделдейдi.

Тәуелсiздiктің арқасында барлық облыстарда құрылыс жұмыстары болып көрмеген дәрежеде жеделдей түстi. Жаңадан жаңа әлеуметтік нысандар, өндіретін кәсіпорындар, автомобиль мен темiр жолдар құрыла бастады. Қала мен қыстақтарда заманауи ғимараттар бой көтеруде (50-сурет). Әсiресе, елiмiздiң

астанасы танымастай дәрежеде көркейді.Мемлекетімізде қыстақ халық пункттерінің көрінісін түбегейлі өзгерту,

үлгілі жобалар негізінде жаңа үй-жайлар құру, қыстақта жаңа инфрақұрылымды қалыптастыру есебінен қыстақ тұрғындарының тұрмысын одан әрі жақсартуға ерекше көңіл бөлінуде. Сол мақсатта 2009 жылдан бастап ауылдық жерлерде қолайлы және коммуналдық жағдайларына ие болған жеке тәртіптегі тұрғын-үй мөлтек аудандарын кешенді құру жұмыстары басталды.

Мемлекетіміздің барлық қыстақ аудандарында үлгілі жобалар негізінде 1200-ден астам жаңа үй-жай мөлтек аудандары құрылды, 117,5 мыңнан астам жеке тәртіптегі тұрғын үй пайдалануға тапсырылды.

Құрылыс жұмыстарының дами түсуі құрылыс материалдары өнеркәсібінің өркендеуiне себеп болуда.

1. Құрылыс материалдары өнеркәсібіне шикiзат ретiнде тағы нелердi қосымша етесің?

2. Құрылыс материалдары кәсiпорнын орналастыруда табиғи жағдай, шикiзат, жұмысшы күшi, көлiк алғышарттарының қайсысы маңызсыз екендігін түсіндір.

3. Өзбекстанның табиғи байлықтары картасында құрылыс материалдары кендері қай жерлерде орналасқанын анықта.

4. География дәптерiңе құрылыс материалдары өнеркәсібiнiң басқа өнеркәсіп тармақтарына байланыстылық жобасын сыз.

50-сурет. Ауылда құрылған ғимараттар.

http:/

/edup

ortal.

uz

67

ӨНЕРКӘСİП ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР 23-сабақ 23-сабақ

Өнеркәсіп табиғатқа үлкен әсер ететін, қоршаған ортаны ластайтын қожалық тармағы болып саналады. Себебі өнеркәсіп табиғи шикізатты алу және оны қайта өңдеуден соңғы өнімге ие болғанға дейінгі үдерісті өз ішіне алады, сондай-ақ бұл үдеріске өнеркәсіп қалдықтарын қоршаған ортаға тасталуы да кіреді.

Өнеркәсіп тармақтарының қоршаған ортаға әсері бағытына қарай ерек-шеленеді:

– атмосфераның ластануына әсер ететін тармақтар: жылулық энерге-тикасы, металлургия, мұнайды қайта өңдеу, цемент өндіру;

– су ресурстарының ластануына әсер ететін тармақтар: химия, мұнай-химия өнеркәсібi, ағашты қайта өңдеу, көмір, ет-сүт өнеркәсібi;

– жер ресурстарының ластануы мен бұзылуына әсер ететін тармақтар: тау-кен өнеркәсібі мен құрылыс материалдарын өндіру өнеркәсібi және басқалар.

Бүгінгі күнде қоршаған ортаны сақтап қалуға қаратылған барша шара-лар өнеркәсіптің экологизациясы деп атала басталған.

Өнеркәсіп кәсіпорындарын орналастыруда экологиялық алғы шар-ттарды есепке алу. Әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарын орна ластыруда шикізат, жанармай, көлік, энергетика, су және еңбек ресурс тары сияқты бірқатар дәстүрлі алғышарттар ескеріледі.

Соңғы 10 жылдықтарда олардың қатарына ең қажеті алғышарт ретінде экологиялық алғышарт та қосылды. Аталмыш алғышарттың талаптары төмендегідей болады: құрылысы жоспарланып жатқан өнеркәсіп кәсі-порны өз қызметі барысында атмосфера мен қоршаған ортаға жеткі зілетін зияны алдыннан қарастырылады; су және жер ресурстарына жеткізілетін зиян, өнеркәсіп кәсіпорны қызметі барысында шығаратын қалдықтардың мөлшері, мұндай қалдықтардың утилизациясы мәселелері мен утилизация үдерісінде атмосфера, су, жер ресурс-тарына жеткізілетін зи ян ның көлемі анық талады.

Экологиялық алғышарт белгілі бір аумақта белгілі бір саладағы өнеркәсіп түрін іске қосу яки іске қоспауға толық негіз бола алады. Себебі экономикалық тұрғыдан белгілі өнеркәсіп кәсіпорны аумақты дамытуы мүмкін болса да,

51-сурет. Өнеркәсіп және экология

http:/

/edup

ortal.

uz

68

эколо гиялық тұрғыдан ол қатаң кері нәтиже беруі мүмкін. Әрбір өнеркәсіп кәсіпорнын орна ластырудан алдын ол жерде эко ло-гиялық экспертиза өткізілуі шарт бо ла ды. Эко логиялық экспертиза нә ти желеріне қа рай құрылысы жос пар ланып жатқан өнер кәсіп кәсі порнынан алынатын пайда бұзылған табиғатты тіктеу және бұл кәсіпорын қызметі нәтижесінде жүзеге асқан ділгірліктерді шешуге кететін қаражаттардан жоғарырақ

болғанда ға на, мұндай кәсіпорынға қызмет етуіне рұқсат беріледі.Металлургияның қоршаған ортаға әсері. Металлургия кешені мем-

лекетімізде жедел дамып келе жатқан салалардың бірі болумен қатар қоршаған ортаға кері әсер етушілердің бірі болып та саналады. Металлур-гия табиғи кешендердің барлық құрамдық бөліктеріне әсер етеді. Тау-кен өнеркәсібі топырақ қатпарларын бұзып, ландшафтардың «жоғалуына» себеп болады. Аталмыш өнеркәсіптің арқасында үлкен карьерлер мен жер астында шұқырлар пайда болуда. Олар басып қалу және антропогендік жер сілкіну қаупін төндіреді. Көп жерлерді металлургия қалдықтары алып жатыр.

Байыту фабрикаларында пайдаланылған суды ағынды суларға тастау бұл суларды жарамсыз күйге алып келуде. Металлургия зиянды заттардың көп мөлшерін атмосфераға шығарады. Газ қалдықтары (алтынкүкірт және басқалар) құрамында металл болған тозаң және басқа элементтер өте қауіпті.

Бұлардың барлығы айнала ортада темір, қорғасын, мыс, сынап мөл шерінің көбеюіне алып келеді. Олар топырақ, өсімдік пен жану арлардың денесінде жиналып, адам ағзасына өткеннен кейін ақырын оны уландыра бастайды.

Ауыр металдар адамдар ағзасындағы иммунитетті төмен-детіп, дертке шалыну дәрежесінің жоғары болуына әсер етеді, халық пен табиғат үшін үлкен қауіп-қатер төндіреді.

Металлургия өнеркәсібі қалдықтарының қоршаған ортаға керi әсер етуiнің алдын алу үшін бұл қалдықтарды толық өңдеп, оларды пайдалы өнiмдерге (мәселен, шлакты құрылыс материалына) айналдыру, залалсыздандыру, атмосфераға және су бассейндерiне шығатын қалдықтарды тазалау керек.

1. Қайсы өнеркәсіп тармағы атмосфераның ластануына көп кері әсер етеді?2. Металлургия кешеніне байланысты кәсіпорындардың қайсысы эко-

логиялық ділгірлікті өте шиеленістіруде? Бұл кәсіпорын табиғатты ластамауы үшін қандай шараны ұсынасың?

52-сурет. Экологияға өнеркәсіп кәсіпорындарының әсері.

http:/

/edup

ortal.

uz

69

AГРОӨНДІРІСТІК КЕШЕН

53-сурет. Aгроөнеркәсіп кешені құрамы.

24-сабақ 24-сабақ Агроөндірістік кешені – Өзбекстанда тармақтараралық кешендердiң

алғашқысы және жетекшiсi. Ол ауыл шаруашылығы негiзiнде қалыптасқан. Агроөндiрiстік кешені (АӨК) — ауыл шаруашылық өнімін өндіру және оны тұтынушыға жеткізу үдерісінде тиісті барлық тармақтардың үйлесімділігі болып табылады.

Ауыл шаруашылығы мен ол өндірген өнiмдердi қайта өңдейтiн жеңiл және азық-түлiк өндiрiсiнiң тармақтары да тікелей АӨК құрылымын құрған. Бұларға қосымша түрде ауыл шаруашылығында пайдаланылатын механизмдердi жасап шығаратын және оларды жөндейтін кәсiпорындар, минералдық тыңайтқыш пен өсiмдiк зиянкестерiне қарсы қолданылатын заттар шығаратын химия өндiрiсiнiң тармақтары да АӨК-ге кіреді. Бұл тармақтар негiзiнде ауыр өнеркәсіпке тиiстi болса да, бірақ олар өндіріс көлемі мен тиімділігінің белгілейтін алғышарты екендігінен АӨК-де бiрiншi топты, ауыл шаруашылығы екiншi, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдейтiн тармақтар үшiншi топты құрайды (53-сурет).

Экономикада халықтың басым бөлiгi АӨК тармақтарында еңбек етедi. Көтерме сауданың негiзгі бөлігін ауыл шаруашылығы өнiмдерi немесе сол өнімдерді қайта өңдеп даярланған тауарлардың саудасы құрайды. Демек, халқымыздың жақсы тұрмысы, дастарханымыздың молшылығы, одан да маңыздысы, халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуi АӨК жағдайына байланысты.

Өкінішке орай, тәуелсіздікке дейін болған дәуірде Өзбекстанда мақтаны

мал шаруашылығы үшін азықтық жем өндіру

Ауыл шаруашылығыдиқаншылық

мал шаруашылығы

Ауыл шаруашылық өнімдерін даярлау, қайта өңдеу және

тарату

Азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп, жалпы тамақтану,

сауда

ауыл шаруашылық техникасы

минеральды тыңайтқыштарhttp:/

/edup

ortal.

uz

70

жеке басқару үстемдігі ауыл шаруашылығы тармақтарын үйлесімді дамыту мүмкіндігін бермеді. Нәтижеде өнеркәсіп өнімдерінің қатары кейбір азық-түлiк өнiмдерi де сырттан әкелiндi. Қазіргі күнде бұл тиімсіздік екі жолмен жойылып жатыр.

Біріншіден, ауыл шаруашылығында егін майдандарының құрамы түбегейлі өзгертілді. Егін майдандарын оңтайландыру және ауыл шаруашылығы егіндерін аудандастыру барысында жан-жақты ойлас тырылған саясат жүргізіліп жатқандығы ең қажетті шикізат пен экспортқа арналған өнім болған мақтаны өсірудің тұрақты көлемін сақтаған күйде басқа ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді бірнеше есе көбейттіру мүмкіндігін берді. Ең маңыздысы, халқымызды азық-түлік өнімдерімен толық қамтамасыз етуге негіз жасалды.

2017 жылда 2000 жылға қарағанда астық өндіру 2 есе, картоп – 4 есе, көкөніс – 4,3 есе, жүзім – 2,7 есе, ет пен сүт – 3 есе, жұмыртқа – 4,8 есе артты.

Екіншіден, жер иеленудің түрі өзгертілді. Тәуелсіздіктен алдыңғы кезде диқандар жерге ие емес едi. Нәтижеде ауыл шаруашылығында жұмыс iстеуге қызығу төмендеп, кәсіпкерлік күйзеліске ұшырады. Енді диқан шаруашылығы, фермер шаруашылығы секiлдi мүлікшiліктің сан алуан түрлерi орнады және ауыл шаруашылығында өндіріліп жатқан өнімдердің негізгі бөлігі олардың үлесіне тиіп отыр (54-сурет).

Көп тармақты фермер шаруашылықтары ауыл шаруашылық өнімдерін өндірумен бірге, оларды қайта өңдеуде нәтижелі қызмет көрсетуде. Өйткені,

54-сурет. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің құрамы және үлесі.

ауыл шаруашылық кәсіпорындары фермер шаруашылығы диқан шаруашылығы

жүнтұқым

сүтет

жемісмасақты дәндер

көкөніскартопhttp:/

/edup

ortal.

uz

71

өнеркәсіпсіз ауыл шаруашылығын дамытып бол майды. Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптен (өндіріс құралдары, пайдалы тыңайтқыштар өндіруден) басталып, (жетістірілген шикізатты қайта өңдеу) өнеркәсіппен аяқталады. Бұл екi тармақ арасындағы байланыс агроөндiрiс интеграциясы деп аталып, ол барған сайын тереңдей түседi.

1. Қандай алғышарттар ауыл шаруашылығын өнеркәсіппен интеграциялануын көрсетуде?

2. АӨК-дегі негiзгi тармақтарды айт және негiзгi екендігінің себебiн сипатта.3. Ауданыңдағы АӨК-ге тиiстi кәсiпорындарды дәптерiңе жаз.

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ25-сабақ 25-сабақАлдыңғы тақырыптан белгілі болғандай, ауыл шаруашылығы АӨК-нің

екінші тобын құрайды. Ауыл шаруашылығының екi маңызды тармағы – диқаншылық пен мал шаруашылығында адамдардың әрда йымғы қажеттiлігі болған азық-түлiк, өнеркәсіп үшін шикiзат өн ді ріледі.

Шикiзаттар өнеркәсіпте еңбек предметi, ал оларға өңдеу берiлетiн машиналар еңбек құралы болып есептелсе, ауыл шаруашылығында еңбек предметi де, еңбек құралы да жер болып есептеледi. Ауыл шаруашылығында өнiмділік көп тұрғыдан жердің жағдайына бай ланысты. Сол себепті мелиорация шаралары өткізіледі.

Мелиорация – жердiң жағдайын жақсарту үшiн тегiстеу, суару, сортаңды жуу, көшет отырғызу, топырақтың құнар лылығын арттыру сияқты шаралар жиынтығы.

Өсiмдiктердiң өсуi мен жануарлардың дамуы табиғат заңдарына бой-сұнады. Сол үшiн ауыл шаруашылығында көп жұмыстар мау сымдық болады.

Мемлекетімізде ауыл шаруашылығы техникамен жақсы қамта-масыз етiлген. Диқаншылық пен мал шаруашылығындағы көп ең бекті қажет ететiн жұмыстарды машиналар орындауда. Көп жұмыс үдерістері электрлендiрiлген, химиялық тыңайтқыштардан, өсiмдiк зиянкестерiне қарсы улы химиялық заттардан және мал ауруларына қарсы күрес құралдарынан кең пайдаланылуда. Сондай-ақ картоп пен көкөнiстердiң өнiмдi, тасымалдауға шыдамды сұрыптары егiле басталды. Бақ өсiруде өңдеу және теруге қолайлы жемiс сұрыптары жасалды. Нәтижеде ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру мен даярлау технологиясында түпкі өзгерiстер болды, еңбек өнiмдiлiгi артты. Бұл құбылыс «Жасыл төңкеріс» деп бағаланды. htt

p://ed

uport

al.uz

72

«Жасыл төңкеріс» – ауыл шаруашылығын ғылым, техника жетістіктері негізінде түпкілікті өзгерту.

Егер ауыл шаруашылығының жалпы өнiмi егiстiк жерлерiн кеңейттіру және шаруашылық малдарының санын арттыру есебiнен көбейсе, бұл экстенсивтiк ауыл шаруашылығы делінедi. Керiсiнше, ауыл шаруа-шы лығының жалпы өнiмі майдан бiрлiгiмен агротехника құралдарынан тиімдi пайдалану есесіне өнімділікті арттыруға қол жеткізу және малдың заттары жақсартудың есебіне оның өнімділігі артса, ол интенсивтi ауыл шаруашылығы деп аталады.

Тың жерлерді игеру және рекультивация жұмыстарының нәтижесiнде ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жер майданы артады. Қазiргі уақытта өнеркәсіп пен көлiктiң дамуы, тұрғын үй массивтерінің көбеюімен ауыл шаруашылығында пайдаланылып жатқан жерлер қысқарады. Жерден пайдалану ережелері сақталмаса, ежелден пайдаланылып келе жатқан жерлердің сортаңдауы, тiптi шөлге айналуына алып келеді (55-сурет). Өйткенi, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің кеңеюі және дәл қазір қысқаруы да мүмкін.

Ауыл шаруашылығы мақсаттарында ғана пайдаланылатын жерлер ауыл шаруашылық жерлерi деп аталады.

Ауыл шаруашылығындағы басты мiндет — өндiрiстi интенсивтендiру, яғни құнарлылық пен мал шаруашылық өнiмдiлiгiн арттыру. Жер мен су ресурстарының шектелгенін есепке алып, мемлекетіміз ауыл шаруашылығын дамытудың бірегей және дұрыс жолы — ауыл шаруа шылығын интенсивтік дамыту, жерлердің мелиоративтік жағдайын түпкілікті жақсарту, селекция жұмыстарын тереңдету, жоғары агротехнологияларды енгізу және судан тиімді пайдалану болып табылады.

55-сурет. Жерден пайдалану динамикасы.

өнеркәсіп пен көліктің қосымша жер иеленуі және тұрғын үйлердің

құрылуы

шөлді меңгеру

бұталардан тазалау рекультивация

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлер

қайта шөлейттену, қайта шөлдену және топырақ эрозиясыhttp:/

/edup

ortal.

uz

73

Мемлекетімізде ауыл шаруашылығының өнімдерін өндіру көлемі артып баруда. Сонымен қатар бірізді жоғары өрлеу қарқындарының нәтижесінде, жалпы ішкі өнім көлемінде ауыл шаруашылық өнімдері үлесінің азаю тенденциясы өткізілуде. Бұл мемлекетіміз экономикасындағы құрамдық құрылымындағы оңды өзгерістердің, яғни аграрлық республикадан өнеркәсібі дамыған индустриалды мемлекетке айналып бара жатқанының дерегі.

1. Ауыл шаруашылығын дамытудың негiзгi жолдарын айтып бер.2. Өзбекстанның жер байлығы диқаншылық пен мал шаруашылығы

арасында қалай бөлінген?3. Сенің ауданыңда қандай мелиоративтi шаралар жүзеге асырылуда?

Ауыл шаруашылығы жалпы өнiмiнiң жартысынан астамы диқаншылықтан, ал қалғаны мал шаруашылығынан алынады. Диқаншылықта топырақ-ауа райы жағдайы қатаң есепке алынады.

Диқаншылық диқан шаруашылығы, бақ шаруашылығы және жүзім шаруашылығынан құралған. Егiннің түрлерi бойынша дәндi дақылдар, техникалық егiндер, жем-шөп, көкөнiс, картоп пен бақша егiндерi шаруашылықтарына бөлiнедi.

Егiндердің өнiмiне өсiмдiктiң вегетация кезеңi, жарықтық, жылулық пен ылғалдылықтың жалпы мөлшерi әсер етедi. Вегетация кезеңi – тәуліктік орташа температура +5 дәрежеден төмен болмаған күндер.

Өзбекстанда суармалы диқаншылық кең таралған. Суармалы жерлер мемлекет жер байлықтарының 9,2 пайызын құрағанмен, ауыл шаруашылығында өндірілетін жалпы өнiмнiң 98,5 пайызы осы жерлерде өсіріледі.

Диқаншылықта мақташылық үлкен орынға ие (56-сурет). Өзбекстанда негiзгi техникалық егiн болған мақта ауыл шаруашылығының дерлiк барлық салалары мен өнеркәсіптің көптеген тармақтары дамуының басты алғышарты болып табылады (57-сурет). Мақта барлық техникалық егiн майдандарының үлкен бөлігін қамтиды.

Мақташылық дамыған сайын экономиканың түрлi тармақтарымен оның өндiрiстiк байланысы кеңейiп, мақташылық кешенi пайда болды. Мақта, жоңышқа, жүгерi мен күріш алмастырылып егiлсе, топырақтың құрамы жақсарады, оның сортаңдығы азаяды, мақта ауруға шалдықпайды. Жоңышқа, жүгерi егiлгенде малдар үшiн азық та алынады.

ДИҚАНШЫЛЫҚ26-сабақ 26-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

74

Қазiргi кезде дәндi дақылдарды егуді дамытуға үлкен мән берiлуде. Тәуелсiздiкке дейiн жалпы егiн майданының 20 пайызына жуық бөлігінде дәндi дақылдар егiлсе, ендi дәнді егiн майдандарының үлесi 50 пайыздан асты. Нәтижеде мемлекетіміз астық тәуелсiздiгiне ие болды. Астықтың негiзгi бөлiгiн бидай, арпа, күріш, жүгерi және ақ жүгерi құрайды. Бидай мен арпа көбiрек қолдан суармайтын қырлы жерлерге егiледi. Қыстың жұмсақ және ылғалды келуi және көктемгi жауын-шашындар күзгi астық үшiн қолайлы жағдай жаратады. Бидайдың күзгiсi қолдан суарылмаған бидайға қарағанда өнiмдi болады (58-сурет).

Дәндi дақылдарды өсiруде күрiш шаруашылығы да үлкен орынға ие. Күрiштің вегетация дәуiрi ұзақ, күншуақты, суы мол жерлерде жақсы өседi. Ол өнiмдiлiк жағынан тек жүгерiден кейiн тұрады. Күрiш Хорезм, Қарақалпақстан Республикасы және Ташкент облысында, Зарафшан мен Ферғана

56-сурет. Ауыл шауашылық егін алаңдары құрамы

57-сурет. Мақташылықтың басқа тармақтармен байланысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

75

алқаптарында көп егiледi. Әмударияның төменгi ағысы жағалауларындағы тың жерлердi игеру және оларды суару үшiн су байлығынан пайдалану көбірек күрiш өсiру мүмкiндiгiн беруде. Қазіргі күнде өндірілген күрiшті шетке экспорт жасау мүмкіндігі туды. Өзбекстанда көп жылдық таран (терi илеуде қолданылатын шикiзат), кенеп, зығыр, күнжiт, максар, темекi де өсiрiлуде.

Көкөнiс, картоп және бақша шаруашылығы дерлiк барлық облыстарда дамыған. Ол Ташкент, Самарқант, Әндiжан сияқты iрi қалалардың төңiрегiнде үлкен алаңдарды алып жатыр. Өзбекстан қауындары хош иiсi және дәмдiлiгiмен ежелден белгілі. Олар Хорезм, Бұхара, Жызақ және Сырдария облыстары мен Қарақалпақстанда көптеп өсіріледi.

Бақ және жүзiм шаруашылығы табиғи жағдай, халықтың ғасырлар бойы жинаған бай тәжiрибесiне сәйкес әрбiр облыста жеке тармақ ретiнде маманданған. Қува (Ферғана облысы) мен Дашнабадтың (Сұрхандария облысы) анарлары, Әндiжанның жүзiмi, Самарқанттың мейiзi ежелден танымал. Алтыарықта жүзім мен қияр өсіру, Ферғана облысының қыр-адырларында (Оқшы, Риштан, Шымған, Миндан) өрік, шабдалы өсіру, Аққорғанда (Бувайда) әнжір жетілдіру дамыған. Хорезм, Бұхара облыстары мен Қарақалпақстанда бақ пен жүзiм майдандары бiраз аздау.

Көкөнiс-бақша егiндерi, жемiс пен жүзiмдер мемлекетімізден солтүстiкте орналасқан аумақтарына қарағанда 60–70 күн ерте пiседi. Демек, бұл салада да Өзбекстан бiрталай экспорт мүмкiндiктерiне ие. Өзбекстанда бақ пен жүзiм шаруашылығына маманданған көптеген шаруашылықтар бар. Олардың көпшiлiгi өздері өндірген өнiмдi сол жерде қайта өңдеп, шәрбат пен консервi даярлайды. Міне, сондай өнеркәсіп кәсіпорындары болған шаруашылықтар негізінде агроөндiрiстiк бiрлестiктер жүзеге келуде.

58-сурет. Бидай ору науқаны.

1. Күрiш, кенеп, майлы егiндер, темекi егiлетiн жерлердi картадан тап.2. Сен жасайтын аудан яки облыстан қандай жемiстер қайсы облыстарға жiберiледi?3. Сен жасайтын ауданда қайсы тармақтар мақташылықпен байланысқан?http:/

/edup

ortal.

uz

76

Ауыл шаруашылығының шаруашылық тармағы: ірі қара мал, қой, жібек, жылқы және құс шаруашылығына бөлiнедi Оған омарташы, доңыз шаруашылығы мен балық шаруашылығы да жатады.

Ауыл шаруашылық жерлерiнiң 2/3 бөлiгiнен мал шаруашылығында пайдаланылады. Мемлекетiмiздiң қыр мен шөл далаларындағы шалғындық пен бұталы жерлер қаракөл қойлары мен түйе бағуға қолайлы. Тау мен тау алды өлкелерде шөпке бай жайлаулар көп. Бұл аймақтарда қой, биязы жүндi ешкi, ет-сүт үшiн ірі қара мал бағылады және жылқы бағу дамыған.

Мал шаруашылығы мақташылықпен жан-жақты байланысты. Мұны фермер шаруашылықтарында мақташылықтан алынатын (күнжара, дәннiң қауызы сияқты) азық жемнен пайдалануда көруге болады. Мақтаны жоңышқа және жүгерiмен алмастырып егу ет-сүт шаруашылығын жем-шөппен де қамтамасыз етедi.

Мемлекетімізде қой мен ешкілердің жалпы саны 16 млн-нан астам, олардың негiзгi бөлігі қаракөл қойлары болып табылады (59-сурет). Қаракөл қойлары (Ташкент, Әндiжан, Ферғана, Наманган облыстарынан тыс) барлық облыстарда бағылады Олардан негiзiнен тері, жүн және ет алынады. Ешкiлер республиканың дерлік барлық облыстарында, негiзiнен биязы түбiт пен жүн үшiн бағылады (60-сурет).

Ірі қара мал да барлық облыстарда бағылады. Ірі қара малдар ет пен сүт өнімдерін алу мақсатында бағылады. Мемлекетімізде ірі қара малдардың жалпы саны 9,6 млн. бастан астам.

Жылқылар Самарқант, Қашқадария, Хорезм облыстары мен Қарақалпақстанда бағылады. Олардың саны 150 мың басқа жуық. Бұрын мақташылықтағы көптеген жұмыстарды (жүк тасу, мақтаны өңдеу және

басқа) орындауда жылқыдан пайдаланылған. Сондықтан жылқышылық пен мақташылық өзара байланысты болған. Бұл жұмыстар ендi техникалық құралдармен орындалғандығынан бүгiнгi күнде жылқылар түрлi спорт ойындары, жеке шаруашылықта пайдалану, ет пен қымыз алу мақсатында бағылуда. Шөлдерде түйе бағылады. Түйеден жұмыс жануары ретiнде пайдаланылады, сондай-ақ олардан жүн, сүт алынады.59-сурет. Қаракөл қойлары.

МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ27-сабақ 27-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

77

Жiбек шаруашылығы да мемлекетіміз ауыл шаруашылығының ең көне тармақтарының бiрi болып, мақташылықпен байланысты. Жiбек құртының азығы – тұт ағашы мақта далаларының шеттерiнде, арық пен каналдар және жолдың жағаларында өсiрiледi. Тұт ағашы қозаны күштi желден, арық пен канал жағалауларының жуылып кетуiнен сақтайды. Жібек шаруашылығы мақташылықпен байланыстылығы мұнымен шектелмейді. Бізге белгілі, жiбек құрты негізінен сәуір-мамыр айларында бағылады. Бұл уақытта мақташылықта жұмыстар азайып, қолы бос жұмысшы күшiнен құрт бағуда пайдаланылады.

Құс шаруашылығы инкубатор станциялары, ет пен жұмыртқа өндіруге мамандандырылған құс шаруашылығы фермаларында құрылған.

Ташкент, Бұхара және Хорезм облыстарында, Қарақалпақстан Респуб-ликасының көл және су қоймаларында балық өсiрiледі және су құстарының фермалары құрылуда. Су бассейндерiнде, өзен жағалауларында бағалы терiлi ұсақ аңдар – нутрия мен ондатра қорықтары құрылған.

60-сурет. Өзбекстанның мал шаруашылығы кең таралған аудандары.

1. Мал шаруашылығының қайсы тармақтарын бiлесiң?2. Өзбекстанның қайсы аймақтарында негізінен iрi қара мал бағылады?3. Жiбек пен құс шаруашылығы қай жерлерде дамып жатыр?4. Сен жасайтын аудан мен облыста шаруашылықтың қайсы тармағы жақсы

қолға қойылған? Мұның себебi неде?

құс шаруашылғы

Ауыл шаруашылығының мамандануыСуармалы жерлерде диқаншылық

Суарылмайтын жерлерде диқаншылықШөл-жайлау зонасы

Таулы жайлау зонасы

Қорықталатын жерлер

Кең таралған аудандар

балықшылық

қой шаруашылығыхисар қойларын көбейттіру

ешкілерді көбейттіружылқы шаруашылығытүйе шаруашылығы доңыз шаруашылығы

омарташылықжібек шаруашылығы

http:/

/edup

ortal.

uz

78

ӨЗБЕКСТАНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫ-ҒЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТАРИХЫ

Ауыл шаруашылығы тармақтары мемлекеттің барша бөліктерінде бірдей емес, себебі халықтың және өнеркәсіптің қажеттілігі мен табиғи жағдайы түрлі жерде әр түрлі болады. Сол себепті ауыл шаруашылығы да өнеркәсіп тармақтары сияқты белгілі салаларға маманданады. Әдетте, маманданған ауыл шаруашылық тармағы басқа тармақтармен байланыста дамиды. Нәтижеде табиғи жағдайдан және халықтың еңбек тәжірибелерінен тиімді пайдалану мүмкіндігін береді.

Өзбекстан ауыл шаруашылығы тәуелсіздікке дейін Ресейдің тоқымашылық кәсіпорындарын мақтамен қамтамасыз етілуін көздеп, негізінен мақташылыққа маманданады. Ауыл шаруашылығының барша тармақтары мақташылықты ғана дамытуға бойсұндырылған көмекші тармақтар болып саналатын. Қазірде өлкемізде мақта жеке билігі аяқталды. Оның орнына астық, картоп, жеміс-көкөніс

28-сабақ 28-сабақ

61-сурет. Өзбекстанның диқаншылық тармақтары.

мақташылық жіңішке талшықты мақташылықбақтаржүзімдіктеранар және әнжір өсірукөкөніс пен картопбақша егіндеріжүгерісалыарпа және бидай далалары

Ауыл шаруашылығы мамандануыСуармалы жерлерде диқаншылық

Суарылмайтын жерлерде диқаншылық

Шөл-жайлау зонасы

Таулы жайлау зонасыҚорықталатын жерлер

Кең таралған аудандар

пістежоңышқакенептемекіормандар сексеуіл жаңғақ орманыhtt

p://ed

uport

al.uz

79

сияқты диқаншылықтың түрлі тармақтарының жақсы дамуына үлкен мән берілуде (61-сурет).

Ауыл шаруашылығының ай-мақ тар бойынша мамандануы. Өзбекстанда табиғат аймақтары көп мемлекеттердегіден айырмаланып, солтүстіктен оңтүстікке емес, бәлкім батыстан шығысқа, яғни тегістіктен тауларға қарай өзгереді.

Не үшін табиғат аймақтары батыстан шығысқа қарай өзгеруін 7-сынып география сабақтарынан есіңе түсір.

Соған сәйкес, ауыл шаруашылығының мамандануы да шөл, қыр, тау, жайлау өлкелері бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Мақта тек қана суару мүмкін болған сулы жерлерде өсіріледі. Сондай-ақ дәнді дақылдармен дала егіндерінің де талай бөлігі суарылатын майдандарда өсіріледі.

Мемлекетімізде ең үлкен суарылатын жерлер Ферғана алқабы, Мырзашөл, Қашқадария облысы, Зарафшан алқабы және Хорезм алқабы болып табылады (62-сурет). Алқап пен оазистерде жібек шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, бау-бақша мен дала егіндерімен шұғылданады.

Шөлдерде қой бағу мен түйе бағу дамыған. Олар күз бен көктемде шөлдерде, жазда тау жайлауларына айдап барып бағылады, күзде тағы шөлге қайтарып келінеді.

Өнеркәсіп өндірісі жиналған жерлерде, қалалар айналасында қала маңы ауыл шаруашылығы пайда болады. Мұндай шаруашылықтарда қала халқын жаңа азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету үшін көкөніс, жемістер өсіріледі, қара мал, құс бағылады, қауыздарда балық өсіріледі.

1. Бір өлкеде көп тармақты ауыл шаруашылығының жүргізілуіне не себеп?2. Облысыңда мамандандырылған ауыл шаруашылығы басқа салалармен

қандай байланыстылығын оқу атласынан пайдаланып түсіндір.3. 61-сурет бойынша диқаншылық өнімдерін өсіру өлкелерін талдау жаса

және қорытынды шығар.

62-сурет. Суармалы жерлер.

http:/

/edup

ortal.

uz

80

11-сабақ тақырыбынан жеңіл өнеркәсіптің жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

24-сабақтың тақырыбы бойынша жеңiл өнеркәсiп азық-түлік өнеркәсібімен бірге Өзбекстан АӨК-нің үшінші тобын құрайды. Ол негізінен мақта мен жiбек шаруашылығының негiзiнде қалыптасты. Мақта тазалау, тоқымашылық, трикотаж, аяқ киiм, былғары, жiбек өндiрiсi жеңiл өнеркәсiптiң маңызды тармақтары болып саналады (63-сурет).

Мақта тазалау өнеркәсiбi өндiрiстiк үдерісі бiр-бiрiне байланысты болған мақта тазалау кәсiпорны, мақта кептiру цехтары мен көлiк қожалығынан құралады. Ол ауыл шаруашылық өнiмдерiн бастапқы өңдейтiн тармақ болғандықтан оның кәсіпорындары мақталы аудандарда орналастырылады. Сондай-ақ темiр жол яки автомобиль жолдарынан пайдалану қолайлығы да ескеріледі.

Мақта тазалау зауыттары көбінесе машина жасау, жанармай-энерге-тика кешендері және тоқымашылық, май, киім-кешек сияқты өнеркәсіп кәсіпорындарымен өндірістік байланыста болады.

Алғашқы мақта тазалау зауыты Ташкентте 1874 жылы құрылған. Сол дәуiрдегi зауыт бiр маусымда көбiмен 3 мың тонна мақта тазалаған. Ал жабдықтар су күшiмен iстетілген. Сондықтан алғашқы уақыттарда мақта тазалау кәсiпорындары қалаларда да орналасқан. Заманауи мақта тазалайтын зауыттар жыл бойы 100 мың тоннаға дейiн мақта тазалайды.

ХХ ғасырдың басындағы шағын, жартылай қолөнершілік (210) кәсіпорындарының орнына қазірде механизацияланған 120-дан астам құдіретті

кәсiпорындар жұмыс iстейді (64-сурет). Тәуелсiздiктен кейін Оңтүстiк Корея, Түркия және басқа шетел мемлекеттерінiң фирмаларымен ынтымақтастықта Қа-рақалпақстан Республикасы және Хо-резм, Қашқадария мен Ферғана облыста-рында мақтаны қайта өңдеуден дайын тоқымашылық өнiмiн шығаруға дейiнгi үдерістердi қамтитын кәсiпорындар құрылды.63-сурет. Жеңіл өнеркәсіп

тармақтары.

ЖЕНІЛ ӨНЕРКӘСІП29-сабақ 29-сабақ

жібек өндіру

мақта тазалау тоқымашылық трикотаж

галантерялық былғары

ЖЕҢІЛ ӨНЕРКӘСІП

аяқ-киім тау-кенhttp:/

/edup

ortal.

uz

81

64-сурет. Өзбекстан жеңіл өнеркәсіп пункттері.

Өзбекстанда луб егiндерi егiле бастағаннан соң, ХХ ғасырдың 30 жыл-дарында кенеп зауыттары пайда болды. Соңғы он жылдықтарда қызметі тоқтаған бұл сала қайта тіктелді. Кенеп қап-қанар, арқан, брезент және басқа өнімдерді өндіруде қолданылады.

Жiбек мата тоқу үшiн алдымен жiбек құрты оралып, шикi жiбек әзірленеді. Жiбек өндiрiлген жерiнде оралғаны жөн. Оны алысқа тасу қымбатқа түседi (50 тонна жүк көтеретiн вагонға ең көбі 4 тонна жiбек орналастыруға болады).

Жiбек фабрикаларында негізінен әйелдер еңбек етедi. Әрбір фабрикада мыңға жуық адам iстеуге болады. Соған орай, жiбек фабрикалары жiбек құрты бағылатын аймақтардағы шағын және орта қалаларда орналастырылады.

Былғары-аяқ киім жасап шығару да жеңiл өнеркәсiп тармағы болып табылады. Ташкент және Самарқант қалаларында терi өндіріледі. Аяқ киiм фабрикалары Ташкент, Ферғана, Шыршық, Жаңа жол және басқа қалаларда орналасқан.

Fыждуан, Бұхара, Риштан, Үргiт, Шахрисабз сияқты қала мен ауданhtt

p://ed

uport

al.uz

82

орталықтары көркем қолөнершiлiк пен қыш-құмырашылық, ал Хиуа кiлем тоқу орталықтары болып саналады.

Тоқымашылық жеңiл өнеркәсiп құрамындағы ең маңызды тармақ болып саналады. Өзбекстанда жiп және жiбек маталарды тоқу ежелден болған. Атлас, занданашы, мақпал, беқасам, алаша секiлдi маталар Ұлы Жiбек жолы арқылы Еуропа мен Таяу Шығыс мемлекеттеріне шығарылған. ХХ ғасырдың бастарында 30 мың қолөнершi мата тоқумен шұғылданған.

Мол шикiзаттан тыс халықтың тарихи қалыптасқан дағдылары мен көлiк қолайлығына сүйенiп, ХХ ғасырдың орта шенiнде Ташкент, Ферғана, Әндiжан және Бұхара қалаларында тоқымашылық кәсiпорындары құрылды. Мемлекетте жіп мата шығару жылына 453 млн. шаршы метрден асты. Бiрақ халықтың жан басына есептелгенде бұл көрсеткiш 18 метрден, яғни әрбір адамға белгiленген мөлшердiң жартысына да тура келмейтiн. Бұл мол шикiзат пен адам

алғышартының мүмкiндiгіне қарағанда анағұрлым аз еді.Тәуелсiздiкке қол жеткізілгеннен кейін дүние жүзі базарында бәсекеге

шыдамды мата шығаруды кең жолға қою мақсатында АҚШ, Италия, Түркия, Пәкістан, Үндiстан, Корея Республикасы және басқа мемлекеттермен бiрлескен кәсiпорындар құрылуда (65-сурет). Соның iшiнде, АҚШ-пен ынтымақтастықта Ташкент қаласында «Супертекстиль» мақта жiбiн иіретін бiрлескен кәсiпорны, Бұхара мен Самарқантта «Ауған-Бұхара-Самарқант» бiрлескен кәсiпорындары iске қосылды. Тоқымашылық өнеркәсіп кәсiпорындары шетелде шығарылған өнiмi мол жабдықтармен қайта жабдықталуда. Жасанды талшықтардан тоқылатын маталардың сапасы жақсарды.

Тоқымашылық кәсіпорындарында жіп мата, жүн мата, жібек және зығыр талшықты маталар тоқылады.

Мата тоқып шығару үдерiсi жеке-жеке орналасқан иiру, тоқу яки өңдеу фабрикаларында кезең-кезеңмен жүзеге асырылады (66-сурет). Көлік қаражаты, жүк тиеу-түсiру қаржылары дайын өнiмнiң құнына қосылады. Демек, тоқымашылық өндiрiсін iрi кәсiпорында (комбинатта) шоғырландыру пайдалы болады.

65-сурет. Tоқымашылық өнеркәсібі.

http:/

/edup

ortal.

uz

83

Өзбекстанда даярланатын шикі жібектің қайта өндіруден артып қалған бөлігі шет мем-лекеттерге экспорт жаса луда.

С ө й т і п , т о қ ы м а ш ы л ы қ өнеркәсібі кәсіпорындарын орналастыруда тұтынушылар, жұмысшы күші мен шикізат алғышарты ескеріледі.

1. 8-сынып география атласынан «жеңіл өнеркәсіп» кәсіпорындары орналасқан қалаларды анықта.

2. Ауданыңда өсірілген жібек қай жерде қайта өңделеді?3. Мақта тазалау зауыттары санының азайғанын қалай түсіндіресің?4. Өзбекстанда тоқымашылық өнеркәсібін одан әрі жетілдірудің болашақтары нелерге

байланысты?5. Контурлы картаға ең ірі тоқымашылық орталықтарын белгіле.

66-сурет. Tоқымашылық өнеркәсібінің тармақ шеңберіндегі байланыстары

АЗЫҚ-ТҮЛІК ӨНЕРКӘСІБІ31-сабақ30-сабақ

11-сабақ тақырыбынан азық-түлік өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіп өніміндегі салмағын анықта.

Бұл өнеркәсiп диқаншылық пен мал шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу негiзiнде қалыптасқан. Оның кәсiпорындарының географиялық орналасуын қайта өңделетiн шикiзаттың ерекшелігi белгiлейдi. Шикiзат тез бұзылатын және қайта өңделгенде қалдық көп шығатын, алысқа тасуға шыдамсыз болған жағдайда, кәсiпорын шикiзат өндiретiн жерде орналастырылады (көкөнiс, ет, консервiлер, шекер өндiрiсi, жемiс шәрбаттарын дайындау). Қазір азық-түлiк өнеркәсiп кәсіпорындары жоғары механизацияланған өндiрiс тармағына айналған. Бұрын тек шикiзатқа, ауыл шаруашылығына ғана байланыс тығыз байланысты. Демек, азық-түлiк өнiмдерiн шығаруда шикiзат қаражатынан тыс түрлі машина механизмдері мен жанармай қаражаттарының үлесi артып отыр. Мәселен, бидай аз қаражатпен өндiрiлсе де, ұн тарту мен нан дайындаудағы (машина механизмдерге, отын-энергетикаға) қаражаттарына байланысты дайын нанның бағасы өзгермеуi және қымбаттауы мүмкiн.

Ұн-жарма өнеркәсiбi кәсiпорындарында бидай қайта өңделедi.

Дайын өнім

Алғашқы өңдеу

Жіпті иіру ТоқымашылықТігіншілік

ШикізатТалшық

жіп Мата

http:/

/edup

ortal.

uz

84

Бидайды тасу ұн тасудан біраз оңай. Бiрақ бидай өсiрiлетiн майдандар тұтынушылар жасайтын жермен дерлік қатар орналасқандықтан бидай өңдейтiн кәсiпорындар (элеваторлар) бидай өсiрiлетiн жерде де, ірі қалаларда да кездеседi.

Өзбекстан өсiмдiк майын шығаратын iрi мемлекеттер қатарына кіреді. Өсiмдiк майы бiзде, негізінен мақта тазалайтын зауыттарда шиттен алынады (67-сурет). Ендi май шығаратын кәсiпорындардың экономикалық географиялық орналасуына көңіл бөлейік. Бұл кәсiпорындардың баршасы, алдымен шикiзатқа жақын жерде, халық тығыз орналасқан аумақтарда орналасқанын көремiз.

Азық-түлiк өнеркәсiбiнiң маңызды тармағы – ет кәсiпорындары. Қазiргi күнде көлiктiң жылдамдығы мен арнаулы тоңазытқыштар еттiң сапасын бұзбай алыс жерлерге тасу мүмкіндігін беруде. Сол үшін ет өнiмi көп пайдаланылатын Ташкент, Әндiжан, Наманган, Ферғана, Ахангаран сияқты қалаларда ет комбинаттары жұмыс істеп тұр. Нан зауыттары, макарон, тәттілер фабрикалары секiлдi кәсiпорындар iрi халық пункттерінде орналастырылады (68-сурет).

Жақын күндерге дейін Самарқанттағы шай қадақтау фабрикасы тек мемлекетімізде ғана емес, тiптi бүкiл Орталық Азияда осы түрдегi бірегей фабрика едi. Қазiргi күнде шай Ташкентте де қадақталады. Орта азиялықтардың негiзгi бөлiгi көк шай iшедi. Осыған сәйкес, бұл жерде қадақталатын шайдың 80 пайызын көк шай құрайды. Ташкент, Ферғана, Самарқант пен Бұхарада минералды су дайындап, ыдыстарға құятын арнаулы зауыттар бар. Үргiтте темекi-ферментация зауыты iске қосылған.

67-сурет. Май комбинаты май экстракциясы цехы.

http:/

/edup

ortal.

uz

85

Сөйтіп, азық-түлік өнеркәсібінің дамуы мен орналастырылуы; a) халықтың саны мен орналасуы, яғни тұтынушылармен; б) ауыл шаруашылығының мамандануы, яғни шикізат бұлағымен; в) дайын өнімді тасу жағдайларымен белгіленеді.

Шикізаттың түрлілігі мен азық-түлік өнімдерінің барша жерде пайдаланылуы азық-түлік өнеркәсібінің барша жерде таралуына мүмкіндік береді. Азық-түлік өнеркәсібi сол ерекшелігімен басқа тармақтардан ерекшеленеді. Бірақ бұл өнеркәсіп кейбір жерлерде тек жергілікті қажеттіліктерді ғана қанағаттандырса, басқа жерлерде мемлекеттің көптеген аудандарына өнім береді.

68-сурет. Азық-түлік өнеркәсіп кәсіпорындары.

1. Азық-түлiк өнеркәсібінiң дамуы нелерге байланысты?2. Азық-түлiк пен тоқымашылық өнеркәсiптерiн орналастыру қағидаттарын

салыстыр. Олардың ұқсас жақтары мен айырмашылықтарының себептерiн түсiндiріп бер.

3. Далалардан терiп алынған мақта арнайы мақта зауыттарына тапсырылады. Ол жерде мақта қайта өңделiп, шит пен талшыққа ажыратылады. Талшық тоқымашылық кәсiпорындарына жiберiледi және шетелге экспортқа шығарылады. Ал шит азық-түлiк кәсiпорнына (май комбинатына) жiберiледi. Мақта зауытын қай жерге құрса пайдалырақ болатынын айтып берші?

http:/

/edup

ortal.

uz

86

ӨНЕРКӘСІПТІ АУМАҚТЫҚ ҚҰРУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТҮРЛЕРІ

69-сурет. Өнеркәсіп өндіруді жайғастыру формалары.

Өнеркәсіп географиясын үйрену үдерісінде өнеркәсіп кәсіпорындары арасында жақын байланыстар бар екендігін біліп алдың.

Өндіру үдерісі өзара байланысты болған кәсіпорындарды бір-біріне жақын орналастыру – бір қалада яки қатар тұрған қалашықтарда құру нәтижесінде өнеркәсіп тораптары пайда болады (69-сурет).

Өнеркәсіп торабы құрамындағы кәсіпорындар дара көлік тармақтарынан, энергия мен су бұлақтарынан бірге пайдаланады (кейде шикізат байлықтары да жалпы болады), жұмысшы күштерді өндіруге толық жұмылдырады. Бұлардың баршасы еңбек өнімділігін арттыруға, қаражаттарын үнемдеуге, кәсіпорындар иелейтін майданды қысқарттыруға алып келеді. Өнеркәсіп тораптары – өнеркәсіп кәсіпорындарын орналастырудың ең дұрыс түрлерінің бірі болып саналады.

Өнеркәсіп тораптары, орталықтары мен пункттері жиналған аумақтар өнеркәсіп аудандары делінеді.

Өнеркәсіп аудандарының үлкен-кішілігі әр түрлі болады. Ангрен-Алмалық, Ташкент-Шыршық үлкен өнеркәсіп аудандары болып табыла-ды. Демек, кәсіпорындары аз санды болған қалашық өнеркәсіп пункті болып саналады. Бірнеше кәсіпорындары болса да, бірақ өндіру үдерісі байланысты болмаған, су және энергия жабдығы жалпы болмаған қала өнеркәсіп орталығы делінеді.

31-сабақ31-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

87

1. Төмендегі алғышарттардың қайсысы өнеркәсіп торабы пайда болуында шешуші рөл атқарады:

өнеркәсіп кәсіпорындарының жалғыз көлік тармағына бірігуі;жасап шығару үдерісіне тікелей байлынысты кәсіпорындардың бір-біріне

жақын орналасуы;ірі қала маңында қалашықтардың пайда болуы;кәсіпорынның су және энергиядан жалпы пайдалануы;жасап шығару үдерісін алдыңғы қатарлы технология негізінде құру.2. Мемлекетімізде құрылған еркін экономикалық зоналарды контурлы

картаға түсір.

Өзбекстан базар экономикасына кезең-кезеңмен өтіп жатқандығы, мұнда бірінші кезекте шағын және орта бизнесті дамытып жатқандығынан мемлекетiмізде өнеркәсіптің аумағын құрудың еркін экономикалық зона, шағын өнеркәсіп зонасы сияқты жаңа түрлері пайда болды.

Бүгінгі күнде мемлекетiмізде 14 еркін экономикалық зона қызмет көрсетуде. «Науаи», «Ангрен», «Жызақ», «Үргіт», «Ғиждиуан», «Қоқан» және «Хазорасп» еркін экономикалық зоналарында 62 жоба жүзеге асырылған. Фармацевтика саласына маманданған «Нөкіс-фарм», «Замын-фарм», «Касансай-фарм», «Сырдария-фарм», «Байсын-фарм», «Бостандық-фарм», «Паркент-фарм» сияқты 7 жаңа еркін экономикалық зонаны дамыту бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Еркін экономикалық зона – мемлекет пен шетел капиталын, болашағы бар технология және басқару тәжірибесін жұмылдыру мақсатында түзілетін, анық белгіленген әкімшілік шекаралары мен жеке құқықтық жосығы болған арнаулы ажыратылған аумақ болып табылады.

Ташкент қаласы аудандары, Қарақалпақстан Республикасы мен облыстардағы бос тұрған яки тиімсіз жұмыс жүргізіп жатқан өндіру ғимараттарынан тиімді пайдалану, жаңа кәсіпорындар құруды ынталандыру мақсатында бұл ғимараттардың негізінде шағын өнеркәсіп зоналары құрылды. Мемлекетіміздегі шағын өнеркәсіп зоналары 96-ға жетті.

Бүгінгі күнге дейін бұл зоналарда мыңнан астам кәсіпорындар құрылды. Олдарда тек қана ішкі емес, бәлкім сыртқы базарда да сатып алушысы болған жеңіл өнеркәсіп, химия, азық-түлік өнімдері, электр техникасы заттары, заманауи құрылыс материалдары, мебель және басқа дайын өнімдер өндірілуде.

http:/

/edup

ortal.

uz

88

Көлiк жолаушыларды және жүктердi тасымалдаумен мемлекетті бойлап та, дүние жүзiн бойлап та географиялық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiне мүмкiндiк жаратады. Ол мемлекеттераралық экономикалық, мәдени байланыстардың өркендеуінде маңызды рөл атқарады.

Өлкеміз әлем өркениетінің көне мемлекеттерiнің бірі екендігін тарих сабақтарынан жақсы бiлесiң. Мұнда сол дәуірде Еуропа мен Азияны байланыстырып тұрған – Ұлы Жiбек жолының дәл бiздiң мемлекетiмiздiң аумағынан өткендігі жеке орынға ие.

Өзбекстанда құрлық (темiр жол, автомобиль көлiгi), су (өзен), әуе, құбыр (мұнай мен табиғи газ тасу) және электрондық (электр тармақтары) көлiк түрлерiне ие.

Жүк пен жолаушы тасуда белгiлi мекенiне барғанша көлiктiң екi, үш және тіпті, төрт түрiнен пайдалануға тура келедi. Айталық, шетелге сапарға шығу үшін темiр жол вокзалы яки әуежайға дейiн автомобильмен,

70-сурет. Өзбекстанның негізгі көлік тораптары және байланыс бағыттары.

КӨЛІК ГЕОГРАФИЯСЫ32-сабақ 32-сабақ

АэропорттарТеміржолдар Автомобиль жолдары Порт Газ құбырлары Мұнай құбырлары

http:/

/edup

ortal.

uz

89

соң пойыз немесе ұшақпен көзделген мекенжайға жетемiз. Өзбекстанда қазіргі заман көлiгінің (су көлiгiнен басқа) барлық түрлерiнен кеңінен пайдаланылуда (70-сурет).

Барлық көлiк түрлерiнің қызмет көрсету үдерісінің өзара байланыстылығы негізінде көлiк кешенiн құрайды. Әрбір көлiк түрiне сай жүкті тиеу-түсiру алаңы, әрекет бағыты, вокзал, аэродром, аялдама және байланыс құралдары болады.

Темiр жол, автомобиль жолының құрылысына көптеген қаражат пен уақыт керек болады. Ал құбыр көлiгiне мыңдаған тонна құбыр жұмсалады. Бiрақ су, әуе көлiгi бағытын (трасса) өз қаражатымен жолға қойылады.

Көлiктiң түрлері жұмысшы күшін жұмыспен қамтамасыз етуі бойынша да айқын ерекшеленедi. Жүк құбыр, су, темiр жол көлiктерiмен тасымалданғанда қаражаты автомобиль яки әуе көлiгiнде тасымалданған жүктің қаражатынан анағұрлым аз болады. Мұнай немесе ағаш тиелген көптеген вагондарды бiр локомотив тартып бара жатқанын байқаған шағарсың? Сол локомотивті 2-3 адам ғана басқарады. Не бары 125 тонна жүк көтеретiн ең үлкен автомобильдi де сонша адам басқарады.

Үлкен көлемдегi 100 мыңдаған тонна жүктердi су көлiгiнде (танкермен) тасымалдағанда жол қаражаты одан да арзанға түседi. Су көлiгi басқа көлiктерден баяу қозғалғанымен, алыс қашықтықты тоқтаусыз басып өтеді. Сол үшін жылдамдығы жоғары болса да, станцияларда тоқтап-

71-сурет. 2017 жылы Өзбекстан көлік түрлері орындаған жұмыс.

Жүк тасудың орташа қашықтығы (км)

(мин

г т)

(млн

т)

27,5 млрдт/км

22.9 млрдт/км

33.0 млрдт/км

156,9 млрд.т/км

Автомобиль көлігі

Теміржол көлігі

Құбыр көлігі

Әуе көлігі

http:/

/edup

ortal.

uz

90

Темiржол көлiгi ауа райының жағдайы мен жыл мезгілдерінің қандай болуына қарамай барлық уақытта жұмыс iстейдi. Оның жылдамдығы жоғары, жүк тасу құны бiршама төмен. Темiржол магистральдарын түрлi бағытта құруға болады.

Магистраль – (латынша magistralis - негізгі) – негізгі бағыт, негізгі көлік жолы.

Тәуелсіздік жылдары мемлекетiмізде теміржолдардың құрылы сына үлкен мән берілді және қазіргі кезге келіп олардың жалпы ұзындығы 7 мың километрден асты.

Қазiргi кезде мемлекетімiз темiржолдарының жалпы ұзындығы 6 мың километрден асады.

Бұрындары мемлекетіміз ас та насынан Хорезм яки Сұрхан дария

тоқтап әрекеттенетін пойызбен бәсекелесе алады. Жүктi темiр жол мен су көлiгiнде тiкелей иесiне жеткiзу мүмкiндiгi анағұрлым шектелген. Ал автомобильде қалаған жерге жеткізіп беруге болады.

Көлiктiң iсi оның жүк тасу көлемiне қарай белгiленедi. Жүк тасу көлемi – белгiлi уақытта белгiлi қашықтыққа тасылған жүк мөлшерi. Ол тонна, километрмен көрсетiледi (71-сурет).

Көлiктiң түрлері қандай жүк тасуына, әрекет жылдамдығына, сондай-ақ қанша жүк көтере алуына қарай топтарға бөлінеді.

Көлiк өнеркәсiбі мен ауыл шаруашылығының өндiрiст iк байланыстарын, түрлi аумақтар арасындағы өнiм айырбастауды және сыртқы сауданы қамтамасыз етедi. Жаңа аумақтарды игеруден алдын оларға көлiк жолдары өткiзiледi. Қазіргі заман қалаларының тіршілігін көлiксiз елестетуге болмайды. Көлiктiң қорғаныс мәнi де өте үлкен. Көлiк экономиканың осындай қажеттi алғышарты болуының нәтижесінде оған көп мөлшерде электр, жанармай, металл, ағаш жұмсалады.

ӨЗБЕКСТАН КӨЛІГІНІҢ ЗАМАНАУИ ДАМУЫ

1. Мемлекет тіршілiгiнде көлiктiң рөлi қандай? Көлiк материалдық өндiрiс саласының басқа тармақтарынан несiмен ерекшеленеді?

2. Көлiк кәсіпорнына мысалдар келтiр. 3. Оқу атласынан мемлекетіміздегі теміржолдарды және әуежайларды

қарастыр.

33-сабақ33-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

91

облысына бару үшін көр ші мемлекет Түркіменстан аума ғынан өтуге тура келген. Дәл сондай Ферғана алқабына Тә жік с таннан өтілген. Бұл жайт жо лаушы және жүк тасу да артықша уақыт және қара жат ты талап еткен. Қазіргі кез де мем лекетімізде біркелкі темір жол жүйесін жүзеге асыру, Өз бекс танның шет аумақтары дамуын жеделдету мақсатында Науаи-Үшқұ дық-Нөкіс, Сұрхандария мен Қашқадария облыстарын бай ла ныстыратын Ғұзар-Байсын-Құмқорған, Ташкентті Ферғана ал қыбымен байланыстыратын Ангрен–Пап теміржолдары құрып аяқталды. Мемлекетіміздің дерлік барша теміржолдары жазықтардан, теңіз аңғарларынан өтсе де, дәл Ангрен-Пап және Ғұзар-Байсын-Құмқорған бағытындағы теміржолдар биік таулардың араларынан өтеді.

Өзбекстан теміржолдарының мемлекетіміз ішіндегі жолаушы мен жүктерді тасудан тыс, Азия және Еуропа мемлекеттерінің транзит жүктерін тасуда да маңызы артып баруда.

Транзит — жүк немесе жолаушылардың аралықтағы станция, облыс, мемлекет арқылы өтуі.

Теміржолдар жолаушыларды тасуда да қажетті орынға ие. Жыл барысында темір жолдан 15-20 млн-нан астам жолаушы пайдалануда.

Өзбекстанда темiржолдар көршi мемлекеттердегіге (Қырғызстан, Тәжікстан, Ауғанстан, Түркіменстан) қарағанда көп және техникалық тұрғыдан олардан алда тұрады. Соңғы он жылдықтарда Өзбекстанда темір жолдардың құрылысы мен электрлендірілуіне өте үлкен мән берілді.

Темiржолдардың электрлендiрiлуi және электровоздардың қолда-нылуымен пойыздардың қатынау жылдамдығы, жолдардың өткiзу мүмкiндiгi, демек, еңбек өнiмдiлiгi артты.

Жолдың өткiзу мүмкiндiгi — темір жолдардан бір тәулікте өтуі мүмкін болған пойыздар мөлшері. Екі жолды темір жолдардың өткізу мүмкіндігі бір тәулікте 150 жұп пойызға, ал бір жолды темір жолдарда 30 жұп пойызға жетуі мүмкін.

Теміржолдардың дүние жүзі талаптары дәрежесінде техникалық жабдықталуының арқасында Ташкент-Самарқант бағытында жолау-

72-сурет. «Afrosiyob» электропойызы

http:/

/edup

ortal.

uz

92

шыларды тасымалдауға арнал ған за-манауи «Аfrоsiyob» жүрдек пойыз да рының қатынауы жолға қойылды (72-сурет). Орталық Азияда тұңғыш рет құрылған жүрдек темір жолдарды пайда лануға тапсырылу нәтижесінде туризмнің дамуы барысында автомобиль жолдарындағы тығыздық жойылды. Қа зірде «Аfrоsiyob» электропоездары «Таш кент-Бұхара», «Ташкент-Қаршы-Шахри сабз» бағыттары бойынша да қаты науда.

Автомобиль көлiгi жүктердi (бас-қа көлiкке қайта тиемей) тiкелей тұ ты-нушыға жеткiзiп бере алады. Авто мо биль көлiгi өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы кәсiпорындарын магист ральдық көлiкпен байланыстырады, қала лардағы және қалалар айнала сын дағы аумақтардағы жүктердiң негiзгi бөлiгiн тасымалдайды.

Қысқа (100 км-ге дейiн) және орташа аралықтарға жолаушы және жүк тасуда темiр жолдарға қарағанда автомобиль тиiмдiрек болады. Мемлекетiмiздiң таулы аудандарында автомобиль көлiгiнiң маңызы, әсіресе, үлкен (73-сурет).

1940 жылдары құрылған Ташкент, Сырдария, Жызақ, Самарқант, Қашқадария және Сұрхандария облыстары арқылы өтетiн Үлкен Өзбек тракты қажетті маңызға ие. Оның ұзындығы 700 км-ден асады.

1959 жылы Ташкент–Ангрен–Коқан автомобиль жолы (248 км) құрылды. Құрама тау жотасындағы Қамшық асуынан (теңіз деңгейінен 2270 м биіктікте) өтетін осы жол арқылы Ташкенттен Ферғана алқабына тасымалданатын жүктер темiр жолдарда тасылатын жүктерге қарағанда 3-4 есе тез жеткiзiледi. Бұл жол кеңейтіліп, Қамшық асуының маңында екі туннель іске қосылды (74-сурет). 2012 жылы ұзындығы 116 км Гүлістан–Ахангаран автомобиль жолы пайдалануға тапсырылды.

Мемлекет облыстарының Қазақстан және Қырғызстанмен көлiк-экономикалық байланыстары Ташкент қаласы арқылы жүзеге асыры латын. Қалада көлiк қозғалысын азайту мақсатында қала сыртында айналма жол құрылған. Оның ұзындығы 64 км, Өзбекстанда осындай мақсатта құрылған жалғыз жол болып саналады.

73-сурет. Tау жолдары.

http:/

/edup

ortal.

uz

93

Өзбекстанның тәуелсiз-дiк ке қол жеткізуі шет мемле-кет термен байланыс тыратын жол дарға қажеттiлiктi кү шейт-тi. Мемлекетiмiз осы мақсат-пен Қытай мен Пәкіс танға шы-ғу мүмкіндігін беретін Әндi-жан-Ош-Иркештам-Қашқар авто мобиль жолы мен Үндi мұ хитына шығуға мүмкiндiк беретiн Термiз–Герат–Карачи ав то мобиль жолы құрылысында және оларды қайта құруда өз үлесiмен қатысып жатыр.

Су көлiгiнде табиғи су жолдарынан пайдаланылады. Сол үшін су жолының бағыты көбінесе қажетті бағыттарға тура келе бермейдi. Оған жанармай көп жұмсалмайды және үлкен көлемдi жүктердi де таси бередi. Бiрақ қозғалыс жылдамдығы төмен. Өзбекстан материктің ішінде орналасқан мемлекет болғаны үшін су көлігінің маңызы үлкен емес.

Қазіргі күнде су көлiгi негізінен Әмудария кеме шаруашылығынан құралған. Республикада «Термiз теңіз порты», «Хорезм теңіз флоты», «Қарақалпақстан теңіз флоты» бірлестіктері құрылған. Мемлекеттiң теңіз флотында 150-ге жуық теплоход, сондай-ақ баржалар, көмекшi кемелер мен басқа техника құралдары бар. Жүктер негiзiнен Термiз-Хайратон, Шарлауық-Төрткөл, Хожейлi-Төрткөл, Хожейлi-Беруни, Қара тау-Тақиятас бағыттарында тасылады.

Болашақта Өзбекстан да дүние жүзі мұхитында өзінің флотына ие болады. Қазiрше сыртқа шығарылатын және сырттан келтiрiлiп жатқан жүктердiң белгілі жол ақысын – фрахтың есесіне басқа мемлекеттердің кемелері тасып беруде.

Фрах — су жолында жүк тасудың ақысы. Бұл ақы жүктің салмағы, қанша қашықтыққа тасымалдануы, көлемі, кемеде тасымалдау уақытының мөлшеріне қарай белгіленеді. Өзбекстан шетке сатқан тауарларын шетелдің кемелерінде тасып, көп қаржы жұмсауға мәжбүр болып отыр.

Әуе көлiгi көлiктiң ең қымбат және сонымен бірге ең тез әрекеттенетiн және жер рельефiне аз байланысты болған түрi. Жолаушыны алыс қашықтыққа, атап айтқанда, шетелге тасуда, әуе көлiгiнiң орнын ешқандай көлiк түрi баса

74-сурет. Қамшық асуындағы туннель.

http:/

/edup

ortal.

uz

94

1. 71-суретті пайдаланып автомобиль және темір жол көлігі арқылы жылына неше млн тонна жүк тасылуы мен жүк тасудың орташа қашықтығын анықта.

2. Көлiк торабы деген не? Атлас картасынан көлiк тораптарына мысалдар келтір.3. Өзбекстанда көліктің қайсы түрлері дамыған?4. Контурлы картадағы көлік тақырыбына тиісті тапсырмаларды орында және

тәуелсіздік жылдары құрылған темір жолдарды белгіле.

алмайды. Әуе көлi гiнде тасымалданатын жүктердің көпшілігі асығыс және бағалы жүктер (тез бұзылатын өнiмдер, почта және басқалар) болып табылады. Бүгiнгі күнде мемлекетiмiз көптеген шет мемлекеттермен әуе жолдары арқылы байланысуда. Жанына «Өзбекстан» деп жазылған және Мемлекет жалауының көрінісi түсірілген ұшақтарды көптеген мемлекеттердің әуежайларында кездес тіруге болады (75-сурет).

Әуе көлігі жолаушы (әр жылы 2 млн астам адам) тасу тұрғысынан ғана емес, бәлкім әр түрлі жүк тасу тұрғысынан да маңызды болады. Жергілікті әуе жолдарының жалпы ұзындығы 60 мың км-ден асты. Ташкент мемлекетіміз әуе көлігінің ең ірі торабына айналды.

Құбыр көлiгiнен негiзiнен газ бен жартылай мұнай тасуда пайдаланылады. Газ құбырларының iшiнде Жарқақ–Бұхара–Самарқант–Ташкент, Мүбәрак–Ташкент трассалары өте маңызды (оларды 70-суреттен тап). Өзбекстаннан Оралға (2100 км), Мәскеуге (3500 км) өткізілген газ құбырлары диаметрiнiң үлкендiгi мен ұзындығы жағынан дүние жүзінде алдыңғы орында тұрады. Құбыр көлiгiнiң жұмыс өнiмдiлiгi құбырдың диаметрінен тыс газ немесе мұнайдың қандай қысыммен әрекеттенуiне де байланысты. Fылым мен техника жетiстiктерi 120 атмосфералық қысыммен газды жіберу мүмкіндігін беріп отыр. Бiрақ мемлекетiмiздің құбыр көлiгiнде қазiрше қысым 40 атмосферадан аспайды. Өзбекстан жағдайында мұнай мен газды құбырлармен тасу солтүстiктегi мемлекеттерге қарағанда біршама қолайлы. Мұнай, газ суықта қоюланады және құбырдан өтуi баяулайды. Мұның шарасы ретiнде құбырлар белгiлi аралықта арнаулы пештермен жылытып тұрылады. Өзбекстанның қысы оншалықты суық болмайтындығынан мұндай пештерге қажеттiлiк жоқ. Демек, қосымша қаражаттың жоқтығынан тұтынушыға арзанға түседi.

Мемлекетiмiзде электр жүйесiнiң пайда болуы және оның Орталық Азия жүйесiне ұлануымен көлiктiң жаңа түрi – электрондық көлiк пайда болды. Облыстараралық және мемлекеттераралық өткiзiлген жоғары кернеулi электр желілері арқылы электр қуаты берiледi.

75-сурет. Өзбекстан әуе жолдарына қарасты ұшақ

http:/

/edup

ortal.

uz

95

76-сурет. Қызмет көрсету салаларының құрамы.

ХАЛЫҚҚА ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ САЛАЛАРЫ

Мемлекетімізде үкімет бюджеті қаражаттарының 60 пайызы әлеуметтік саланы дамытуға бағытталады. Ол негізінен материалдық өнім шығармайтын салаларды қамтиды.

10-сабақ тақырыбынан материалдық өнім шығармайтын салаларға нелер жататынын есіңе түсір!

Сондай-ақ оған байланыс қызметтері де кіреді. Аталмыш сала қызмет көрсету саласы деп те жүргізіледі. Экономикамызды тұрақты дамытуда қызмет көрсету саласы үлкен рөл атқаруда. Қызмет көрсету салаларының құрамы сан алуан әрi күрделi (76-сурет). Экономиканың барлық салалары халықтың материалдық-рухани қажеттiлiктерiн қанағаттандырса да, мұнда қызмет көрсету салаларының орны шексiз. Оның басты мiндетi халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді көбейту және олардың түрi мен сапасын жақсарту болып табылады.

Экономиканың кез келген саласына мән берсең, онда қызмет етіп жатқан бiлiктi кадрлардың қызмет көрсету саласында (тәлімде) дайындалғанына куә боласың. Сондай-ақ еңбекшiлердiң демалысы, емделуi қызмет көрсету мекемелерiнде өтедi. Осы сала арқылы кадрлардың ауруы, яғни жұмыс күндерiнiң жоғалуы азаяды. Бұл сонымен қатар әлеуметтiк еңбек өнiмдiлiгiнiң артуына себеп болады.

Қызмет көрсету саласы адамның мәдени-ағарту көңіл-күйін дамытумен үлкен әлеуметтік маңызға ие.

Қызмет көрсету мекемелерінің орналасуында біраз алғышарттар рөл атқарады. Біріншіден, қызмет көрсету салалары кәсіпорын мен

34-сабақ 34-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

96

мекемелері халық, негізінен қай жерде көп болса, сол жерде құрылады. Бiрақ кез келген халық мекенжайында барша қызмет көрсету мекемелерi бола бермейдi. Өйткені, бұл саланың қызметiне белгiлi мөлшерде сұраныс болуы шарт. Атап айтқанда, халқы аз, шағын қыстақтарда iрi мамандандырылған сауда кәсiпорындары жеткiлiктi нәтиже бермейдi.

Екiншiден, қызмет көрсету мекемелерін орналастыруда қызметке талаптың кезеңдігі де күрделі ықпал жасайды. Кейбiр қызмет түрлеріне талап үздiксiз болады. Оларға тұрғын үй коммуналдық қызметі, мектепке дейiнгi және жалпы орта білім беретін мекемелері, сауда қызметi кiредi. Орташа мерзiм (бiр айда бiрнеше рет) пайдаланылатын қызмет түрлерi де бар, оларға шаштараз, әсемдiк үйi, химиялық тазалау қызметi, кинотеатр және басқалар кіреді. Одан басқа жыл бойында бір рет, тіпті, одан да аз пайдаланылатын қызмет түрлері де бар. Атап айтқанда, ұзақ мерзімге пайдаланылатын бұйымдарды сатып алу немесе оларды жөндеу, саяхаттық қызмет, мұражайға бару сияқтылар.

Демек, қызмет көрсетудiң кезеңдiгiнен қызмет көрсету кәсi-порындарын орналастыру қағидаттары пайда болады.

Күнделiктi қызмет көрсету кәсiпорны үй немесе жұмыс орнының маңында болуы керек. Ұзақ мерзiм аралығында қажет болатын қызмет үшiн сапа мен қызметтің сан алуандығы маңызды. Автомобиль, теле-визор сатып алу яки маман дәрiгер керек етіп, арнаулы осы салаға маманданған едәуір алыстағы мекемеге де барады.

Ақпараттарды тарату, сондай-ақ мемлекет экономикасын басқаруда байланыс қызметi маңызды орынға ие болады.

Байланыс қызметi екі түрлі болады. Почта байланысы түрлі почта жөнелтулерін (хат, бандерол, сәлемдеме және басқаларды) қабылдау, жөнелту және жеткізіп беруді өз ішіне алады. Почта байла-нысына ұқсас қызмет елімізде бұдан 2,5 мың жыл бұрын да болған. Ол дәуірлерде шабармандар патшаның жарлықтарын аймақ бастықтарына және бекіністегі хабарларды мемлекеттiң астанасына жеткiзiп тұрған. Екіншісі – электрондық байланыс болып, ол телефон, телеграф, радио, теледидар, электрондық почта сияқтыларды өз ішіне алады. Телеграф байланысы ХIХ ғасырдың 80-жылдарында темiр жол құрылуымен бiр мерзімде пайда болған. Алғашқы телеграф станциясы бұдан 1 ғасыр ал-дын Ташкентте iске қосылған. Республикамызда мобильдік байланыс қызметі жедел дамып келуде. Қазіргі күнде одан пайдаланушылардың саны 19 миллионнан асты. htt

p://ed

uport

al.uz

97

1985 жылы іске қосылған Ташкент теле мұнарасы Ұлы мұнаралар халы-қара лық федерациясы тізіміне енгізілген, биіктігі бойынша дүние жүзінің жетекші он мұнараның қатарында тұрады (77-су-рет).. Мемлекет халқы үкімет пен сауда телерадиобағдарламалары және цифрлы теледидармен қамтамасыз етілген. Қазірде оннан астам телеканалдар қызмет атқаруда.

Қызмет көрсету салаларының iшiнде бас па да маңызды рөл атқарады. Сен оқып жүрген оқулық, кiтап, журнал, газет және басқалар баспахана кәсіпорнында даярлана-ды. Алғашқы баспахана ХV ғасырдың орта шенiнде Германияда құрылған болса, бiзде бірінші баспахана ХIХ ғасырдың соңында iске қосылған. Бүгiнгi күнде мемлекетiмiзде 120-дан астам баспаханалар қызмет етуде. Тәуелсiздiктен соң баспаханалар түпкiлiктi қайта жабдықталды. Бүгiнгi таңда оларда мәтiн мен суреттер заманауи компьютерлер-де терiледi және басып шығарылады.

Халық ағарту. Экономиканың тұрақты және жедел дамуында адам алғышарты шешушi екендiгiн бiлесiң. Бiрақ мұнда мамандардың бiлiм дәрежесi, рухания-ты одан да аса маңызды (78-сурет). Мемлекетiмiзде 10 мыңға жуық жалпы бiлiм беретін мектептері, көптеген академиялық лицей мен кәсiптiк колледждері қызмет көрсетуде. Соңғы жылдарда мемлекетімізде жоғары білімді мамандарға қажеттіліктің көптігінен жаңа жоғары оқу орындары,

77-сурет. Биіктігі 375 метр болған Ташкент телемұнарасы.

4 – География, 8-сынып

78-сурет. Тәлімге ілтипат – болашаққа ілтипат.

http:/

/edup

ortal.

uz

98

1. Қызмет көрсету саласының дамуы нелерге байланысты?2. 8-сынып атласының жалпы бiлiм беретiн мектептер, жоғары және орта

арнаулы оқу орындары, денсаулықты сақтау, мәдениет тақырыбындағы карталардан пайдаланып, олардың орналасуын облыстар бойынша салыстырмалы талдау жаса.

3. Махаллаңдағы қызмет көрсетуге тиiстi өндiрiс немесе қызмет түрлерiн география дәптерiңе жаз.

4. Контурлы картадағы қызмет көрсету салаларына тиiстi тақырып тапсырмаларын орында.

5. Сенің пікіріңше, қызмет көрсетудің қайсы жағы қанағаттандырып жатыр, қайсы жағы талапқа жауап бермейді?

6. Мәтінмен танысып шығып, төмендегі кестені дәптерге сызып, оны толтыр:

олардың филиалдары мен дамыған шетел мемлекеттерінің беделді инс-титут пен университеттерімен бір-лескен оқу орындары ашылуда. Бүгінгі күнде мемлекетте са уат-тылықтың дәрежесі 99,3 пайыз бо-лып, бұл дүниедегі ең жоғары көр-сеткіштердің бірі болып табылады.

Денсаулықты сақтау. Елімізде жүзеге асырылып жатқан кең кө-лемді реформалар, атап айтқанда, ден саулықты сақтау саласын рефор-ма жасау нәтижесінде азамат тары-мыздың орташа өмір сүру дәрежесі

1990 жылдағы 67 жастан 2017 жылда 74 жасты құрады және бұл жөнінде Өзбекстан дамыған мемлекеттердің қатарынан орын алды.

Денсаулықты сақтау саласында реформалардың нәтижесінде замана-уи медицина жабдықтарынан тиімді пайдаланылуда (79-сурет).

Халықтың тамақтануын жақсарту, ұн мен тұзды қажетті микро-элементтермен тойындыру, аналар мен балаларды дәруменге бай дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету бойынша жүзеге асырылған іс-шаралардың арқасында бүгінгі күнде балаларымыздың 92 пайызы даму көрсеткіштері бойынша Дүниежүзі денсаулықты сақтау ұйымының стандарттарына сай келеді.

t/r

1

Barlıq xızmet túrleri Solardan rayonımızda barları

79-сурет. Қызмет көрсету саласында денсаулықты сақтау жеке орын

тұтады.

http:/

/edup

ortal.

uz

99

Қызмет көрсету салаларының арасында рекреация қызметі соңғы жылдарда кеңінен дамып келуде. Рекреация қызметі еңбек ету барысында жұмсалатын күш, энергияны қайта қалпына келтіруде қажетті алғышарт болып саналады.

Рекреациялық қызметтің дамуы үшін қажетті болған алғышарттар:– күнделікті қажеттіліктерінен арттырған қаржы;– рекреация ресурстары;– рекреациялық шаруашылықтың болуы.

Рекреациялық ресурстары екі түрлі, яғни табиғи рекреация және мәдени-тарихи рекреацияға бөлінеді. Табиғи рекреация ресурстарына табиғи жағдай мен табиғи байлықтар негізінде пайда болған сарқырамалар, үңгірлер, бұлақтар, көркем тау баурайлары кіреді. Табиғи ортасы шұғыл өзгерген, тығыз инфрақұрылым жағдайында халықтың табиғат құшағында, арнаулы демалыс орындарында демалуға талабы күшейе түседi. Шыжыған ыстық жаз айларында жазықтықтарда жасайтын халық таулы жерлерге асығады. Тауларымыз қоңыржай ауасы, ғажайып өсiмдiк пен жануарлар әлемі және сауықтыру бұлақтарымен табиғи-рекреациялық аудан ретiнде шетелдiктердi де өзiне тартып отыр.

Таулардың табиғаты шипалы және тартымды жерлерiнде емделетiн және демалатын орындар бар. Ташкент облысындағы «Шымған», Ферғана алқабындағы «Шахимардан», «Чодак», «Нанай», «Қувасай», «Боғи шамол», «Шартақ» демалыс зоналары және Бұхара облысындағы «Ситораи Мохи Хоса», Қашқадария облысындағы «Мироқи» секiлдi шипажайлары шетелдерде де әйгілі.

Сонымен қатар көне қалалар, кесенелер, бекіністер, сәулеткерлік ғимараттары, мұражайлар мемлекетіміздің мәдени мұрасын қамтиды.

Тартымдылығы және көрнектілігімен миллиондаған адамдарды таң қалдырған тарихи мұраларымыз шет елдік саяхатшыларды елімізге қызықтырады. Міне, осындай тарихи-мәдени объектілер негізінде жүзеге келген аудандар, негізінен, Самарқант, Бұхара, Хиуа, Шахрисабз, Ташкент, Қоқан сияқты қалаларда орналасқан (80-сурет). Өкiнiшке орай, ата-бабаларымыз құрған 36 мың тарихи мұрадан 7 мыңы ғана сақталған. Қалғандарын отаршылдар әр түрлi жолдармен қиратқан. Қазіргі күнде олар үлкен қаржы мен еңбек жұмсалудың арқасында жөнделiп жатыр.

ӨЗБЕКСТАНДА РЕКРЕАЦИЯ ЖӘНЕ ТУРИЗМ

33-сабақ 35-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

100

80-сурет. Өзбекстанның ең ірі туристік орталықтары.

Дегенмен, саяхатшылық (туризм) саласы дүние экономикасының ең жедел дамып жатқан салаларының біріне айналды. Оның кең көлемді өркениеті көптеген мемлекеттер үшін үлкен пайданың көзі болып баруда.

БҰҰ-ның Дүние саяхатшылық ұйымы мәліметінде 2015 жылы дүние бойынша 1,184 млрд. саяхатшы тіркелген болса, 2016 жылдың қорытындысы бойынша бұл көрсеткіш 1,235 млрд-қа, яғни 3,9 пайызға асқан. Саяхатшыларға көрсетілген экспорт қызметтерінің құны 2015 жылы 1,5 трилионға жуық АҚШ долларын құраған. 2016–2017 жылдарда да бұл сандарда үлкен айырмашылықты көруге болады.

Сол үшін дүниенің көптеген мемлекеттері бұл саланы одан әрі дамыту, бұл жөнінде тиісті инфрақұрылымды әлем стандарттары дәрежесінде жарату және саяхатшылар ағымын асыру бойынша барлық іс-шараларды жүзеге асыруда.

2015 жылы ең көп шетелдік қонақтарды қабылдауда Франция (83,7 миллион), АҚШ (74,8 миллион), Испания (65,0 миллион), Қытай (55,6 миллион) және Италия (48,6 миллион) күшті бестікті иеленді. Өкінішке орай, Өзбекстан бұл салада әлі де әлдеқайда артта екендігін көруге болады. Негізінен, Бүкіл дүние жүзі туризм және саяхаттар бойынша кеңесі (BTSK) тарапынан берілген баға бойынша Өзбекстан саяхатшылар келуі бойынша дүние жүзі мемлекеттері арасында 150-орында тұрады.

Өлкеміз дүние жүзі туристік базарында өз орнына ие болуына қарамай, туристерге қолайлы жағдай жарату, сервис қызметiн жақсарту, туристік ескерткіштерінің көркемдігін асыру және жарнаманы күшейттіру дәрежесі жеткілікті емес еді.

http:/

/edup

ortal.

uz

101

Бүгінгі күнде мемлекетімізде туризмді дамыту бойынша кең көлемді жұмыстар жүзеге асы-рылуда.

Соның бірі, туризм саласында қызмет көрсетпек болған кәсіп-керлерге жеңілдетілген кре дит-терді беру және жерді сатып алу жұмыстары жеңілдетіліп, дүние жүзі талаптарына жа уап беретін қонақ үйлер са нын көбейту, сол арқылы бәсе келестікті күшейту, қонақ үй бағаларын арзандатуға мән берілуде.

Тағы бір маңызды бағыт – туристерге қызмет көрсету бойынша шетел тілдерін және тарих пен географияны жақсы білетін мамандарды даярлау жүйесін жетілдіру. Гидтер, қонақ үй мүшелері, туристік қызметтер көрсетудің тағы да анық стандарттарын орнату солардың қатарынан. Самарқантта ашылған «Жібек жолы» Халықаралық Туризм университеті қызметі де сол мақсаттар үшін қызмет етуде. Бұған қосымша түрде шетелдік жоғары оқу орындарымен ынтымақтастықтағы бірлескен факультеттер, шетелдік ЖОО-дар филиалдары да сала мамандарын даярлауда көмек беруде. Қазірде бұл жөнінде әсіресе, Ресей, Корея, Түркия Туризм академиясы, Еуропа жоғары оқу орындарымен белсенді жұмыс жүргізілуде. Нәтижеде мемлекетімізді бойлап саяхат жасаушылардың саны жылдан жылға артып баруда.

Жалпы алғанда, болашақта туризм саласына ұлттық экономикаға жоғары пайда келтіретін болашағы бар тармақтардың бірі ретінде қаралуда. Дегенмен, мемлекетіміздегі тарихи ескерткіштердің дерлік 200-і мәдени мұра объекттері ретінде ЮНЕСКО тізіміне кірітілген.

Рекреация қожалығы құрамына қонақ үйлер, демалу үйлері және базалары, санаториялар, турбазалар, туристік көлік және басқалар кіреді.

1. Қызмет көрсету мекемелерiнің қайсы бiрi халық мекенжайларынан ұзақта болғаны мақұл?

2. Аудан немесе қыстақтарымыздағы қызмет көрсету мекемелерiн үйреніп, бұл саладағы жетiстiк пен кемшiлiктердi анықта.

3. Табиғаттың тартымды орындары қай облыстарда көп (7-сынып «Өзбекстанның табиғи географиясы» курсынан есіңе түсір)?

81-сурет. Өзбекстанға саяхатшылардың келуі.

http:/

/edup

ortal.

uz

102

СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР

Сен меншікті жеріңде немесе жеке фермерлік шаруашылығыңда өндірген өнімді өзіңде болмаған өнімге айырбастауға яки базарға апарып сатуға мұқтаждықты сезесің. Мұндай жағдайды мемлекеттераралық қатынастарда да байқаймыз. Шындығында, Өзбекстанда өндiрiліп жатқан белгiлi бiр өнiмге, бұйымға сұраныс шетелде үлкен болса, оны мемлекет қажеттiлiгiнен артық шығару мақсатқа сай болады. Керiсiнше, өзiмiзде өндiрiлгеннен гөрi шетелден әкелiнсе, арзанға түсетiн тауарларды сатып алған жөн.

Өзбекстан – машиналар, химиялық өнiмдер, қара және түсті металл, электр энергия, газ, мақта талшығы, азық-түлік тауарлары, жiбек, қаракөл сияқты өнiмдердi экспорт жасайтын мемлекеттердің бірі. Сонымен қатар Өзбекстан өзiнде жетпейтін азық-түлiк пен өнеркәсiп тауарларын, сондай-ақ халық тұтынатын бұйымдарды импорт жасайды.

Өзбекстан халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа белсенді кіріскен. Бүгiнгi күнде 140-тан астам мемлекетпен сауда байланыстарын жүргізеді. Әсіресе, дүние жүзінде жетекші болған Германия, АҚШ, Ресей, Жапония, Франция, Италия, Корея Республикасы, Түркия, Қытай сияқты мемлекеттермен ынтымақтастығы жедел қарқынмен дамып отыр. Өзбекстанға экспорт және импорт жасалып жатқан өнімдердің ең көбі Қытайға тура келеді (82-сурет).

Тауарлардың сыртқы саудаға, шетелге шығарылуы экспорт деп аталады. Керiсiнше, шет мемлекеттерден қажеттi өнiмдердi, тауарларды әкелу импорт деп аталады.

2018 жылы экспорт 14,3 млрд, ал импорт 19,6 млрд. АҚШ долларын құрады. Өзбекстанның сыртқы саудасының жылдан-жылға арта түсуінің нәтижесінде мемлекетіміз халықаралық еңбек бөлінісінде белсенді қатысып келуде.

Мемлекетіміздің сыртқы сауда саясатының негізі ұлттық экономиканың бәсекеге шыдамдылығын арттыру мен мемлекеттің экспорт икемділігін кеңейту және құрамын жетілдіру. Соңғы жылдарда экспорт құрамында үлкен оңды өзгерістер болып жатыр. Атап айтқанда, шикізат өнімдерінің экспорты азайып, жоғары сапалы дайын өнімдер экспортының үлесі артып отыр.

Келешекте экспортқа арналған автомобильдер, жоғары кернеулі агрегаттар, тұрмыстық электр аспаптары, медицина мен құрылыс және тоқымашылық пен тігіншілікке байланысты қымбат бағалы өнімдерді өндіру күшейеді. Әсіресе, мемлекетімізде өндірілетін жеміс пен көкөністердің экспортын күшейту керек. Тағы бір маңызды міндеттердің бірі – бұл диқан және фермер

36-сабақ 36-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

103

82-сурет. Өзбекстанның шет мемлекеттермен сыртқы саудасы (жалпы өлшемге қарағанда пайыз есебінде, 2017).

шаруашылықтарына сыртқы базардан тұрақты сатып алушыларды табу. Өндірістің дамуына үйлесімді көптеген өнімдердің, соның ішінде жанармай,

азық-түлік пен халық тұтыну бұйымдарының импорты қысқаруда (83-сурет). Жалпы импорттың ¾ бөлігін техникалық және өндірістік жиhаздар мен құрал-жабдықтар құрайды. Бұл мемлекет экономикасының даму болашағына сай келеді.

Өзбекстанда 4200-ден астам шетелдiк кәсiпорындар қызмет атқаруда. Қазiргi кезде Өзбекстан Әлем Банкi, Азия Даму Банкi, Ислам Даму Банкi, ОПЕК Халықаралық Даму Қоры, Саудия Өркендеу Қоры секiлдi халықаралық қаржылық ұйымдарымен жақын ынтымақтастық жасап отыр.

Халықаралық қаржылық ұйымдармен ынтымақтастық жасап, мемлекеттік өндіріс күштерін модернизация жасау мен жаңарту үшін шетел инвестициясын енгізу түрі инвестиция деп аталады.

Мемлекеттің өркендеуін жеделдету үшін инвестицияларды одан да көбірек енгізу мақсатқа сай болады.

Сыртқы экономикалық байланыстарды дамытудың алдағы талаптары ретінде мемлекетіміз аумағында арнаулы, ерікті экономикалық зоналар құрылып жатқандығынан алдыңғы сабақтардан хабарың бар. Олардың алғашқысы Өзбекстан аумағының географиялық орталығы – Науаи облысында

Қазақстан

Туркия

Германия

Бразилия

Үндістан

Литвия

Латвия

АҚШ

Украина

Экспорт Импорт

Қазақстан

Туркия

Ауғанстан

Иран

Tәжікстан

Франция

Украина

Латвия

Қирғизстан

Қитай ҚитайРоссия Феде-ратциясы

Россия Феде-ратциясы

Корея Рес-публикасы

Корея Рес-публикасы

http:/

/edup

ortal.

uz

104

1. Өзбекстанмен экономикалық байланыста болған мемлекеттерді дәптеріңе жаз. 2. Импортқа қарағанда экспорттың көптiгi қандай қолайлықтар туғызады?3. Импорттың ең көп бөлiгi қандай өнiмдерге тура келедi? 4. Сыртқы экономикалық байланыстар қандай алғышарттарға байланысты? 5. Инвестиция ұғымын түсіндір.6. Ерікті экономикалық зона неліктен дәл Науаи облысында құрылған?7. 83-суретте Өзбекстанның соңғы жылдардағы экспорт және импорт

құрамын өзгеруін бақыла. Жақын жылдарда мемлекетіміз сыртқы сауда айналымында қандай өзгерістер болуы бойынша пікірле. Жауабыңды негіздеп беруге әрекет жаса.

құрылған еді. Ол барлық түрдегі ұшақтарды қабылдайтын халықаралық әуежай және онымен байланысты болған түрлі қызмет көрсететін кәсіпорындарынан және мекемелерінен құралған үлкен кешен болып табылады.

Тауарлар саудасынан тыс, шетел мемлекеттерiмен ынтымақтастықта көлiк жүйелерi орнатылып жатыр, табиғатты қорғау және өзгерту мәселелерi шешiлуде. Мұнда Өзбекстан дүние жүзiнiң жетекші халықаралық ұйымдарымен ынтымақтастық жасап, дәуiрдiң көкейкестi дiлгiрлiктерiн шешуге де қатаң мән беріп келеді. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ), Еуропа Одағы (ЕО), Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы (ТМД), Еуроазия экономикалық ынтымақтастығы (ЕЭЫ), Ислам Конференциясы Ұйымы (ИКҰ) және басқа халықаралық ұйымдар солардың қатарынан болып табылады.

Өзбекстанның дүние жүзiлік шаруашылығындағы орнын, оның басқа мемлекеттермен экономикалық байланыстарын 9-сыныпта «Дүние жүзiнің экономикалық және әлеуметтiк географиясы» сабақтарында одан да тереңірек үйренесiң.

83-сурет. Шет мемлекеттермен сыртқы сауда шеңбері (пайыз есебінде).

Мақта талшығы Химия өнімдері және пластмасса

Қызмет көрсетуБасқа өнімдер

Азық-түлік тауарлары Энергия тасышулар

Қара және түсті металдар Машина және құрал-жабдықтар

http:/

/edup

ortal.

uz

105

1. Халық пунктінде 1 жыл барысында туу 768 шақты, өлім 154 шақты болса, сонлдай-ақ оған көшіп келген 28 шақтыны, көшіп кеткенде 50 шақтыны құраса, ондағы халық саны қаншаға өзгергенін есепте.

2. Ауыр өнеркәсiптiң құрамын сызбада көрсет.3. Өндiрiстi мамандандыру, кооперативтендiру және комбинат-

тандырудың мәнiн түсiндiр, өндiрiстiң ұйымдастыру түрлеріне анық мысалдар келтiр.

4.Өнеркәсiп салаларын орналастыруға қандай алғышарттар ықпалын тигізеді?

5. Қара және түстi металлургия мен агроөндiрiстік кешендерiнiң маңызды аудандарын айтып бер (тапсырманы контурлы карта мен атлас көмегiнде орындауға да болады, онда өнеркәсiптiң iрi орталықтары, аудандардың шикiзат, жанармай және дайын өнiм бойынша өндiрicтiк байланыстары көрсетiледi).

6. Өнеркәсiптiң, ауыл шаруашылығы мен көлiктiң табиғатқа ықпалын мысалдар арқылы суреттеп бер.

7. Төмендегi кестенi толтыр:

Тармақтараралық кешеннің аты

Кешеннің құрамында тармақтар

Кесте дамып жатқан тармақтар

Қайсы облыста нашар дамыған

1.2.3....

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУ37-сабақ 37-сабақ

8. Оқулықтың өосымшасындағы 2-кесте мәліметтерін талдау жаса. Өзбекстан Республикасы егін майдандарының құрамында гектар есебінде берілген картоп, маөта, көкөніс, бақша егіндері мен дән егіндері майдандарын пайызға айналдырып, шеңберлі диаграмма сызыңдар.

9. 8-сынып оқу атласында «темір жол», «жылулық электро-станциялары», «электр ұзату линиялары» қандай шартты белгілерде көрсетілгенін дәптеріңе жаз.htt

p://ed

uport

al.uz

106

Мемлекетiмiз аумағының әрбiр бөлiгi географиялық орнының өзгешелiгiнен, бiрiншi кезекте, табиғи жағдайы мен байлықтары, халықтың еңбек етуi мен тұрмыс салтының өзiне тәндiлiгi қалыптасқан. Экономика, негiзiнен жердiң жергiлiктi табиғи байлықтарына байланысты дамыған. Көлiктiң жетiлдiрiлуiне қарай экономика кейбiр жерлерде сырттан тасымалданған шикiзат негiзiнде қалыптасқан. Бiлiктi кадрлар негiзiнен iрi қалалардағы оқу орындарында даярланады. Соған сәйкес бiлiктiлiктi талап ететiн өндiрiстер қалаларда дамыса, басқа жерлер ауыл шаруашылығын немесе өнеркәсiп шикiзатын жеткiзiп бередi.

Мемлекеттiң кейбiр бөлiгiнiң арасында еңбектiң осылай үлестiрiлуi географиялық яки аумақтық еңбек бөлiнiсi делінедi.

Аумақтың еңбек бөлiнiсi төмендегi жағдайларда ғана пайда болады:өндіріліп жатқан өнiм жергiлiктi қажеттiлiктен бiршама көп болуы;оны шығару мемлекеттiң басқа бөлiктерiнен арзанға түсуi;өндiрiстiң шикiзат қорлары көп жылдарға жеткiлiктi болуы;өнiм айырбасталғанда көлiк қаражатының арзан болуы.

Белгiлi уақыт өткен соң аумақтардың мамандануында өзгерістер болуы мүмкiн. Мәселен, Қашқадария аумағында мұнай мен газ кендерi ашылып, iске қосылған соң, бұл аумақта жаңа маманданған өндiрiс қалыптасты. Өзбекстан тәуелсiздiкке қол жеткізгеннен соң астық өнiмдерiмен өзiн-өзi қамтамасыз ету мiндетi қойылды. Нәтижеде облыс тарда астық көбiрек егiле бастады. Сөйтіп, бұл облыстар мақ-ташылықтан тыс астық өсiруге де маманданды.

Еңбектiң географиялық үлестiрiлуiнiң негiзiнде өз мамандануына қарай бiр-бiрiнен өзгешеленетiн аумақтар — экономикалық аудандар пайда болады. Экономикалық аудандар (аумақтар) үшін бүкiл мемлекет бойлап мамандану өзіне тән болып, өнiм алмасуы кең көлемде жүзеге асады. Мұндай аудандардың бiрнеше маманданған тармақтары болуы да мүмкiн.

ӨЗБЕКСТАН ЭКОНОМИКАСЫН АУМАҚТЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ

38-сабақ38-сабақ

IV БӨЛІМ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ РЕГИОНАЛДЫҚ СИПАТТАМАСЫ

http:/

/edup

ortal.

uz

107

Мемлекет шеңберiнде маманданған тармақты қалай анықтауға болады? Мұның үшiн iзделiп жатқан мамандану коэффициентiн К деп алып, төмендегi формуланы түземiз:

мұнда: Ө – аудан өнiмiнiң тармақ бойынша мемлекеттегi салмағы, Х – мемлекет халқының санында аудан халқының салмағы. Егер К көрсеткiш бiрден үлкен болса, аудан бұл тармаққа маманданған болады. Мамандану көрсеткiшiнiң (К) үлкен-кiшiлiгiне қарай экономикалық, ауданның мамандану дәрежесiн бiлуге болады. Бұдан тыс, мамандану мүмкіндігі көлiкке және өнiмдi тасу қаражаттарына да байланысты.

Аудандағы өндіріс кәсіпорындардың белгiлi бөлiгi ғана маманданған тармақтарға кiредi. Ал қалғандары маманданған тармаққа қызмет ететiн көмекшi тармақтарды құрайды (мәселен, мақта өсiруге маманданған шаруашылықтарда көмекшi сала ретiнде жоңышқа, жүгерi, картоп та өсiріледi, малдардың белгiлi түрi бағылады немесе машина жасауға маманданған тармақ болса, металл құю кәсiпорындары, жергiлiктi энергетика сияқтылар көмекшi кәсiпорын болып саналады). Аудан халқын азық-түлiк өнiмдерiмен, бас-киiм, мәдени-тұрмыстық бұйымдарымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар қызмет көрсету тармағын құрайды. Бұл барлық тармақтар үшiн энергетика және сумен қамтамасыз етiлуi, көлiк тармақтары мен аумағы ортақ болып, өндiрiс барысында өзара байланыста болады. Демек, экономикалық аудандар мамандануымен де, шаруашылықтың кешендi дамуымен де ерекшеленедi.

Экономикалық ауданның даму дәрежесiн онда қандай аумақтық-өндiрiстiк кешендердiң (АӨК) болуы мен қай дәрежеде қалыптасқанынан бiлуге болады. Ол мемлекет шеңберiнде қаржыларды

K = MA

,

84-сурет. Өз-бекстанның эко но-

микалық аудандары.

Ташкент

Мырзашөл

Ферғана

Самарқант

Бұхара-Науаи

Қашқадария

Сұрхандария

Төменгі Әмудария

http:/

/edup

ortal.

uz

108

үнемдейдi, әлеуметтік еңбек өнiмдiлiгiн арттырады, табиғатты қор-ғауды, халқымыздың тұрмысы, еңбек, демалу жағдайларының жақ-саруын қамтамасыз етедi.

АӨК – өндіріс саласындағы барлық тармақтарға қарасты әр түрлі кәсіпорындардың бір жалпы аумақтағы өзара байланысқан үйлесімділігі.

Бұған өзара байланысқан кәсiпорындарды бiрыңғай көлік, энер-гетика және құрылыс базаларымен үйлесiмдi (кооперативтеу, ком-бинаттау негiзiнде) орналастырудың есебiнен, сондай-ақ табиғи байлықтардан және жұмысшы күштерінен, қосымша шикiзат және қалдықтардан тиiмдi пайдалану есебiнен қол жеткiзiледi.

АӨК-тердің табиғи байлықтары көп аумақтарды жедел әрi үнемдi игеруге мүмкiндiк бередi. Әрбiр АӨК иелеген аудан мен тармақтарының құрамына қарай басқасынан өзгешеленедi. Тармақтараралық кешен-дер даму дәрежесi бойынша да бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Мәселен, агроөнеркәсіп кешенi барлық облыстарда қалыптасып болған. Түстi ме-таллургия кешенi тек қана Ташкент облысында дамыған. Ал Самарқант пен Бұхара облыстарында ол қалыптасудың төменгi басқышында, Хорезм облысы мен Қарақалпақстан Республикасында дерлiк жоқ. Аумақтық өндiрiстiк кешендерiнiң өзара байланыстылығынан экономикалық аудан қалыптасады.

Экономикалық аудан: а) географиялық орны өзiне тән; б) мемлекет деңгейінде маманданған; в) кешендi шаруашылық қалыптасқан; г) табиғи байлықтар және жұмысшы күшiмен қамтамасыз етiлуiнде басқа аудандардан өзгешеленетін аумақтар.

Экономиканың өрлеуiмен тармақтараралық кешендер жетiлдiрiле түседi. Нәтижеде аумақтық байланыстар да жетiлдiрiлiп, экономикалық аудандар қайта түзілуі мүмкiн. Қазіргі кезде мемлекетiмiздің аумағын шартты түрде алты экономикалық ауданға бөлуге болады (84-сурет). Аталмыш экономикалық аудандар Өзбекстанның 2 және одан артық әкімшілік бірлестіктерінен тұрады. Мәселен, Ташкент экономикалық ауданы Ташкент қаласы мен Ташкент облысынан, Мырзашөл экономикалық ауданы Сырдария мен Жызақ облыстарынан құралған.

Тәуелсіздік жылдарында ұлттық экономиканың аумақтық тұрғыдан тепе-теңдігін қамтамасыз ету және өлкелераралық сәйкессіздігін азайту Өзбекстанда мемлекет саясатының үстем міндетіне айналды. Кейінгі htt

p://ed

uport

al.uz

109

1. Мұғалiмнiң көмегiмен ауданың қандай өнiм өндіруге маманданғанын анықта.2. Ауданның мамандануы деген не?3. Экономикалық аудан деген не? Мемлекетіміздің аумағын қандай

экономикалық аудандарға бөліп үйреніледі?

жылдарда мемлекетте болып жатқан құрамдық өзгерістерде аумақтардың рөлі сезілерлі дәрежеде асты. Аумақтардың экономикалық дәрежесі мен бәсекелестігін асыруға бағытталған бірқатар шаралар жүзеге асырылды.

Өзбекстан аумақтарының әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесі мен экономикалық өсу қарқындарындағы айырмалар бірқатар объективті себептер – базар реформаларының алғашқы дәуіріндегі аумақтық даму дәрежесі, аумақтың инвестициялық тартымдылығы, экономикалық географиялық дамуы, инфрақұрылымның дамығандық дәрежесі, инновациялық қабілеттілігі мен басқа көптеген алғышарттармен сипатталады.

Ферғана 6,6

85-сурет. ЖІӨ-ді қалыптастыруда аймақтардың қатысуы (ЖІӨ-ге қарағанда %-да, 2017 ж.)

Республика ЖІӨ-ді қалыптастыруда ЖІӨ-нің үлесі бойынша Ташкент қаласы 15,5% көрсеткішпен жетекшілік етеді (85-сурет). Ташкент пен Самарқант облыстары сай түрде 9,1 және 7,1% көрсеткішпен кейінгі орындарды иелейді. ЖІӨ-нің ең аз үлесі Сырдария, Жызақ, Хорезм облыстарында және Қарақалпақстан Республикасында тіркелген. Кейінгі сабақтарда аталмыш аумақтарды бірме-бір үйренеміз.

Әндіжан 5,7 Науаи 4,9

Бухара 4,8

Сурхандария 4,2

Наманган 4,2

ҚарақалпағистанРеспубликасы 3,2

Харезм 3,2

Жызақ 2,3

Сырдария 2,0

Ташкент қ. 15,5

Ташкент 9,1

Самарқант 7,1

Қашқадария 6,8

http:/

/edup

ortal.

uz

110

TАШКЕНТ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ 39-сабақ 39-сабақЭкономикалық географиялық орны мен табиғи

байлықтары. Ташкент экономикалық ауданы әкімшілік тұрғыдан Ташкент қаласы мен Ташкент облысынан тұрады. Бұл ауданның екі жағы Ферғана мен Мырзашөл экономикалық аудандарымен шектескен, қалған тараптары Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан мемлекеттерімен шекаралас. Географиялық орнындағы қолайлылықтан Ташкент 1930 жылдан бері Өзбекстанның астанасы мәртебесіне ие болып келуде. Ташкент облысы қыстақ аудандарының дерлік жартысының (Жаңа жол, Қыбырай, Бостандық, Паркент, Ахангаран, Орта Шыршық, Ташкент және

Зеңгіата аудандары) шаруашылығының мамандануы мен әлеуметтік-экономикалық дамуында астананың ықпалы басым болып саналады. Өйткені, ол ірі қаламен шектескен аудандарда экономикалық әлеуметтік өзгерістер жедел болады. Мұны қала төңірегіндегі аудандары мысалында айқын көруге болады (86-сурет).

Экономикалық ауданның аумағы рельефтiң сан алуан көріністерінен құралған. Бұл өнеркәсiп үшiн де, ауыл шаруашылығы үшiн де қолайлылықтар тудырады. Ауданның Шыршық және Ахангаран алқаптары Сырдарияға дейiн 100-150 км-ден астам қашықтыққа төмендеп отыруынан жасанды суару үшiн өте қолайлы. Шыршық пен Ахангаран өзендерi таулардағы жауын суына (500–700 мм) қанып, далаларды суарудан тыс, электр энергиясын алуда да маңызды рөл атқарады. Экономикалық аудан таза сумен жақсы қамтамасыз етiлген. Судан одан да тиiмдiрек пайдалану мақсатында Шыршық өзенiнiң жоғары ағысында сыйымдылығы 2,0 млрд текше м. болған Шарбақ су қоймасы орнатылған. Сондай-ақ Ахангаран өзенiнiң жоғары ағысында Ахангаран, ал орта ағысында Түйемойын су қоймасы («Ташкент теңiзi») құрылған.

Қазба байлықтардың сан алуандығы жағынан бiрде-бiр аудан Ташкент экономикалық ауданына тең келе алмайды. Ангрен көмiр бассейнi мемлекеттегi ең iрi көмiр кенi саналады (көмiр қоры көлемiн еске түсiр). Көмiр қатпарлары жер бетiне жақын орналасқан болып, қатпарлар арасында алюминий, цемент пен керамика алуда қолданылатын бентонит көп кездеседi (атластан пайдаланып, қазбалы кендердi анықта). Экономикалық ауданда тек мұнай мен табиғи газ жоқ. Қажет болған мұнай өнiмдерi темiржол және автомобиль көлiгiмен, ал газ құбырмен жеткiзiліп жатыр (олардың қайдан жеткiзiлуiн атластан анықта).

Ташкент

http:/

/edup

ortal.

uz

111

86-сурет. Астанаға тұтас аудандарда ірі қала ықпалының көрінісі.

Халқы. Мемлекетіміз халқының дерлік 1/5 бөлiгi осы ауданда жасайды. Ауданда қала халқының салмағы Ташкент қаласының халқын қоспағанда 50 пайызға жетеді. Жалпы халық санындағы еңбекке жарамдылардың салмағы бойынша экономикалық аудан бiрiншi орында тұрады. Сондай-ақ еңбекке жарамды халықтың бiлiм дәрежесiнiң жоғарылығымен де ерекшеленедi. Бұлар бұрыннан жоғары оқу орындары, Fылымдар Академиясы, оның көп санды ғылыми-зерттеу институттары Ташкентте (астанада) орналасқанынан абыройлы болып табылады. Бұдан тыс, ғылым мен тәжірибені талап ететiн кәсiпорын мен мекемелердің көптігі де негiзгi алғышарттардың бірі болып есептеледi (Ауданда халықтың тығыздығы қанша?).

Шаруашылығы. ХХ ғасырдың басында Ташкент экономикалық ауданы өркендеу тұрғысынан Ферғана алқабынан кейiн тұратын еді. Ауданда сан алуан пайдалы қазбалардың табылуы нәтижесінде тау-кен өнеркәсiбi пайда болып, ауыр өнеркәсiптің жедел өркендеуіне мүмкіндік пайда болды. Өнеркәсiптiң дамығандығы тұрғысынан аудан республикада бiрiншi орынға шығып алды.

Қазірде экономикалық аудан қожалығы көп тармақты болып, Өзбекстандағы өнеркәсіп тармағының дерлік баршасы бар. Жалпы өнеркәсіп өнімінің 2/3 бөлігі ауыр өнеркәсіпке тура келеді. Жеңіл және азық-түлік өнеркәсіптері да дамыған.

Қала айналасы көлігінің көбеюі және жетілуі

Диқандар салмағының

азаюы

Халықтың әлеуметтік

құрылымының күрделенуі

Ауданда сыртта жұмыс істейтіндердің

көбеюі

Түрлі қызмет салаларына талаптың

көбеюі

Урбанизация үдерісінің жеделдеуі

Дала ауласы және рекреация нысандарының

көбеюі

Біржолата түрлі кәсіппен шұғылданушыдардың көбеюі

Аудан аумағында қала қалдықтарының жиналуы

Экологиялық қатынастың

зорығуы

Мал (шаруа) базарларының

көбеюі

маманданудың тұрақталуы және

тереңдеуі

Қожалық жүргізудің интенсивті

жолына өтуі

ЭГОipi қалалармен

тұтасу

Әлеуметтікинфрақұрылымның

жетілуі

http:/

/edup

ortal.

uz

112

Ташкент экономикалық ауданының дамуына негізгі себептер: а) ауданның қолайлы экономикалық географиялық орны; б) республика астанасы Ташкенттiң осы ауданда екендігі; в) пайдалану қолайлы болған гидроқуат бар екендiгi; г) сан алуан пайдалы қазбалар табылып, олардан пайдаланудың жолға қойылуы; д) екiншi дүние жүзiлiк соғыс жылдарында бұрынғы Одақтың батыс аудандарынан Өзбекстанға көшiрiп әкелiнген кәсiпорындардың жартысынан көбi Ташкент облысына орналастырылғандығы; е) шеттен бiлiктi мамандардың көптеп жұмылдырылуы және басқалар.

Жанармай-энергетика-химия кешенi бiршама қуатты. Оның негiзiн электроэнергетика өнеркәсiбi құрайды. Мемлекетте өндiрiлетiн электр энергияның дерлік жартысы осы ауданда өндіріледі. Бұл көрсеткiштi аудандағы үш қуатты ЖЭС және Шыршық–Бозсу гидроэнергетика каскады қамтамасыз етедi. Ташкент ЖЭС-i толық, Ангрен ЖЭС-i жартылай газбен, ал жаңа Ангрен ЖЭС-i жергiлiктi көмiрмен істейді.

Сыртқы экономикалық қызметі. Аудан 100-ден астам алыс және жақын шет мемлекеттерімен сауда байланыстарын жасайды. Шет елге мақта, жiбек, мақташылық үшiн қажеттi машина және жабдықтар, тоқымашылық машиналары, кабель, экскаваторлар, көтермелi крандар, электр энергиясы, қаракөл терiлерi, түстi металл концентраттары, жiп және жiбек маталар, кенеп пен кенеп өнiмдерi және жемiс жiберiледi. Аудан қажеттiлiгi үшiн ағаш, мұнай өнiмдерi, табиғи газ, әр түрлі өнеркәсiп өнiмдерi, машинаның қосалқы бөлшектері, кеңінен тұтыну тауарлары әкелiнедi. Iшкi экономикалық байланыстарда автомобиль мен жартылай темiр жол көлігінен пайдаланылады.

Көлігі. 1930–1940 жылдардан ауданда автомобиль жолдары пайда болды, асфальт және тас жолдары құрылды. Үлкен Өзбек тракты (700 км) Ташкенттi Термiзбен байланыстырады. Ташкент-Ангрен-Коқан тау жолы қайта құрылып, дүние жүзi талаптары дәрежесiндегi халықаралық жолға айналдырылды. Ташкент-Шыназ-Гүлістан автотрассасы мемлекетте бiрiншi дәрежелi жол болып саналады. Ташкент-Ангрен, Ташкент-Шарбақ және Мырзашөлдi кесiп өткен Ташкент-Сырдария-Жызақ темiр жолдарының маңызы үлкен.

1. Ташкенттiң экономикалық ауданы халқының саны, орналасуы мен ұлттық құрамына қандай тарихи және географиялық алғышарттар ықпал жасаған?

2. Ташкенттiң экономикалық ауданы республиканың индустриялануында қандай рөл атқарғанын түсiндiрiп беріңдер.

3. Ташкенттiң географиялық орнына тән қолайлықтар қандай алғышарттардың нәтижесі болып табылады?

4. Экономикалық ауданда өнеркәсiптiң қай тармақтары дамыған? Себебiн түсiндiр.

http:/

/edup

ortal.

uz

113

Облыстың географиялық орнын атластан белгілеңдер. Халқының саны мен майданының үлкендігі қосымшадағы 1-кестеден анықтаңдар.

Өнеркәсібі. Экономиканың көптеген салаларында шикiзат даярлаудан дайын өнiм шығаруға дейiнгi барша басқыштар облыстың өзiнде iске асады.

Өнеркәсіптің негізгі тармақтары: электроэнергетика, қара және түсті металлургия, машина жасау, химия, құрылыс материалдары, жеңіл (мақта тазалау), азық-түлік (87-сурет).

Металлургия кешенi де дамыған. Өндiрiстiк байланыстары мен географиялық орналасуына сәйкес Ташкент–Шыршық, Ташкент-Жаңажол, Ангрен-Алмалық өнеркәсiптiк аудандары пайда болған. Ангрен-Алмалық өнеркәсiптiк ауданында мемлекет түстi металлургия өнеркәсiбi өнiмiнің негізгі бөлігі даярланады. Мыс рудасының құрамында молибден, алтын және күмiс те кездеседi. Бұл жерде Алмалық тау-металлургия комбинаты жұмыс істеп тұр.

Түстi металлургияның екiншi орталығы – Шыршық. Қалада қиын еритiн және отқа шыдамды қорытпалар комбинаты бар. Комбинаттың өндірістік үдерісі Ингичка, Қойтас және Алмалық руда кендерiмен байланысты. Комбинат 100 түрден астам өнiм шығаруда.

Бекабад қаласындағы Өзбекстан металлургия зауыты – қара ме-таллургияның iрi кәсiпорны. Шикiзат орнына темір қалдықтары пай-даланылады.

Машина жасау кешенi алғаш агроөндiрiстiк кешенi талабымен пайда болған. Бүгiнгi таңда машина жасау агроөндiрiстiк кешенiне қызмет етуден тыс, көптеген түрдегі күрделі машиналар да шығарылуда. Ауданда жасап шығарылып жатқан әр түрлi жабдықтар мен құрал-саймандар осыларға жатады.

Құрылыс материалдары өнеркәсiбi облыста құрылыс көлемiнің үлкендігі мен түрлi шикiзат негiзiнде дамыды. Бекабад, Ангрен және Ахангаранда цемент, Ғазалкентте айна мен мәрмәр, сондай-ақ Ахангаранда шифер шығарылып жатыр. Өнеркәсiптiң жедел дамуы экологиялық жағдайдың нашарлауына себеп болып отыр.

TАШКЕНТ ОБЛЫСЫ 40-сабақ 40-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

114

87-сурет. Tашкент облысы.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: мақташылық, астық өсіру, көкөніс, бақ шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы.

Ауыл шаруашылығы көп тармақты болып, көкөнiс пен жемiс өсiруде басқа облыстардан алдында тұрады. Жаңажол, Қыбырай, Бостандық, Паркент, Ахангаран, Ташкент және Зеңгiата аудандары астанаға тұтас жеке htt

p://ed

uport

al.uz

115

аймақты құрап, негізінен көкөнiс пен жемiс өсiруге маманданған. Оларда мыңдаған гектар жылыжайлар салынған. Суарылатын жерлерде мақтадан тыс, кенеп пен күріш те өсiрiледi. Жалпы, облыстың ауыл шаруашылығы интенсивтi жолмен дамып отыр. Өнеркәсiп тораптарының айналасында ет-сүт өндіретін шаруашылық кешендерi, құс шаруашылығы өркендеп, жасанды су бассейндерiнде балық көбейтілуде. Мақта өсіруге үйлесімді тәрізде жiбек құрты бағылады.

Облыста әлеуметтiк сала да жақсы жолға қойылған. Ташкенттiң айналасында «Қыбырай» және «Ташкент минерал суы» шипажайлары орналасқан. Бостандық ауданының Шарбақ, Шымған және Паркент ауданының Кумушкон аумақтарында да демалыс орындары бар.

Ташкент облысындағы өнеркәсіп орталық-тарының көпшілігі астанамен тікелей тығыз байланыста қызмет етеді. Өндiрiс орталықтары мамандандырылуы бойынша бір-бірінен өзгешеленiп тұратын жеке аймақтарда шоғырланған. Бұлар: Ташкент-Шыршық, Ташкент-Жаңажол және Ангрен-Алмалық өнеркәсiп аудандары болып табылады. Ташкент-Шыршық пен Ташкент-Жаңажол өнеркәсіп аудандарының негiзi Ташкент қаласы болып, оның құрамына Шыршық, Жаңажол өнеркәсіп тораптары мен Fазалкент, Пiскент, Нурафшон, Шыназ, Келес секiлдi шағын және орта қалалар кіреді. Ал Ангрен-Алмалық өнеркәсіп ауданының негiзін Алмалық пен Ангрен өнеркәсіп тораптары құрайды. Оған Ахангаран, Янгиобод секiлдi қалалар да кіреді. Бекабад өнеркәсіптік торабы бұл екi өнеркәсіп ауданынан біраз шеттеу, облыстың оңтүстiгiнде орналасқан.

Қалалары. Ташкенттен 30 км солтүстiк-шығыста химиктер және машина жасаушылардың қаласы Шыршық орналасқан. Қаладағы отқа шыдамды және қатты қорытпалар зауыты металлургия кешенінің маңызды кәсiпорны саналады. Шыршықтан жоғарыда жас Fазалкент қаласы бар. Ол – курорт қаласына айналуда.

Ташкенттен 30 км оңтүстiк-батыста өндiрiс торабы – Жаңажол орна-ласқан. Қаласы көне қыстақ (Қауыншы) орнында қалыптасып, жеңiл және азық-түлiк өнеркәсiбiне маманданды. Өнеркәсіп кәсіпорындарының ішінде мақта тазалау, май, сабын, сүт, вино және консерві зауыттары, ет комбинаты ажыралып тұрады.

88-сурет. Өзбекстан Республикасында Ташкент

облысының салмағы (пайыз, 2017 жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

116

Ангрен – облыстың маңызды өнеркәсіп торабы. Ангрен темiр жол және автомобиль жолы арқылы Ташкентпен байланысқан. Қала 1940 жылдары көмiр қазып алатын өнеркәсіп пунктi ретiнде пайда болған. Бүгiнгi таңда Ангрен қаласы кен қазып алуға тиiстi кәсіпорындарды біріктірген өнеркәсіп торабына айналды. Қала өнеркәсібінде ЖЭС ерекше орынға ие.

Облыстың екiншi өндiрiс торабы – Алмалық. Бұл қала 1951 жылы түстi металл руда кенi негізінде өнеркәсіп пункті ретінде қалыптасты.

Қала өнеркәсібінде толық циклды түстi металлургия комбинаты үлкен маңызға ие. Комбинат қалдығынан (алтынкүкiрт газы) аммофос зауытында минералдық тыңайтқыш өндіріледі.

Ахангаран өндiрiс орталығы Алмалыққа жақын жерде орналасқан. Ахангаранда үлкен цемент зауыты бар. Ангрен сияқты Ахангаран қаласы да көмiр қатпарларының үстiнде екенi белгiлi болған соң, қаланың алдыңғы орнынан 15 км алыста алқапты бойлай «Үлкен Ахангаран» қаласы құрылған.

Облыстың оңтүстiгінде Бекабад қаласы орналасқан. Қала металлургия зауыты және Фархад ГЭС-iнiң құрылысы кезiнде пайда болған. Қазіргі кезде цемент, мақта тазалау және кірпіш зауыттары, ет комбинаты, тас-шағал карьері де бар. Бұл кәсіпорындардың өндіріс үдерісі өзара байланысты. Қала жел күштi есетiн жерде орналасқан. Сондықтан қаланы желден сақтайтын ихота ағаштары егiлген.

Нурафшон (бұрынғы Тойтөбе) – 2017 жылдан бастап Ташкент облысының әкімшілік орталығы. Оған дейін облыстың әкімшілік орталығы Ташкент қаласы болып саналатын. Нурафшон Өзбекстандағы бірінші «Ақылды қала» болады, онда әкімшілік ғимараттары, заманауи және қолайлы мекен жайлар, бизнес орталықтары, қонақ үйлер, спорт кешендері, көп тармақты емхана құрылады (89-сурет). Ташкент пен Нурафшонды жүрдек автомобиль жолы байланыстырады.

89-сурет. Өзбекстандағы алғашқы «Ақылды қала» –

Нұрафшан

1. Ташкенттен Бекабадқа баратын ең қысқа автомобиль жолын картадан тап.2. 87-суреттен Ташкент облысындағы бақ және жүзімдіктердің қалай орналасқанын

анықтап, бұлайша орналасуының себептерін түсіндіріп бер. 3. Облыс ауыл шаруашылығының көп тармақтылығы қандай алғышарттардың

нәтижесі екендігін ойлап көрші.4. Жаңажол өнеркәсіп торабын Ангрен, Алмалық өнеркәсібі тораптарымен

салыстырып, ең маңызды айырмашылықтарын көрсет.htt

p://ed

uport

al.uz

117

Tашкент – Өзбекстанның астанасы, Орталық Азиядағы ең iрi саяси-экономикалық және мәдени орталық болып, онда 2,5 млн-ға жуық адам жасайды. Бүгінгі күнде Ташкент тек стратегиялық халықаралық беделі бар саяси орталық қана емес, сонымен бірге Орталық Азияның ірі көлік торабындағы маңызды экономикалық мегаполис болып табылады (90-сурет).

Өзбекстан Президентiнiң сарайы, Өзбекстан Республикасының Олий Мәжiлiсi, Министрлер Кабинеті, сондай-ақ шетел елшiлiктерi, БҰҰ және

41-сабақ41-сабақ TАШКЕНТ ҚАЛАСЫ

90-сурет. Tашкент қаласының жоспары.

Юнусабад ауданы

Кіші айланма жолы

Кіш

і айл

анма

жол

ы

Бектемір ауданы

– кітапханалар– цирк– хайуанат бағы– ботаника бағы – планетари

Шартты белгілер

Яшнабад ауданы

Сыргелі ауданы

Сыргелі ауданы

– архитектура ескерткіштері– археологиялық ескерткіштер– тарих және мәдениет ескерткіштері– музейлер– көрмелер

Чила

нзар

ауда

ны

Бунё

дкор

пр.

Алмазар ауданы

Таш

кент

авт

омоб

иль

айнал

ма жолы

Мирабад ауданы

Үлкен Ферғана көш

есі

Мырза Ұ

лықб

ек

аудан

ы

Ұлы Ж

ібек ж

олы кө

шесі

Яккас

арай

ауда

ны

Шот

а Рус

таве

ли кө

шесі

Үштө

бе ау

даны

Шайхантохур ауданы

Беруни пр.Навои пр.

http:/

/edup

ortal.

uz

118

оның құрамындағы халықаралық ұйымдардың өкiлдiктерi Ташкентте орналасқан. Қала шығыстық сәулеткерлiк үлгі бойынша қайта құрылып жатыр.

Ташкент қаласы мемлекет экономикасының түрлі салаларында жетекші орынға ие. Атап айтқанда, республикада өндіріліп жатқан жалпы ішкі өнімнің ең үлкен бөлігі астананың үлесіне тура келеді.

Астана экономикасының жетекші тармағы саналған өнеркәсіптің орны әдеттегідей салмақты болып отыр. Өнеркәсіп кәсіпорындары үлкен қуатқа ие болумен қатар өндіріс технологиясы да жоғары.

Қала энергетикасы Шыршық-Бозсу гидроэлектростанциялар жүйесі мен Ташкент ЖЭС-іне сүйенедi. Олар мемлекеттегi бiрыңғай энергетика жүйесiне жалғанған.

Ташкент маңызды көлiк торабы болып табылады. Орталық Азия мемлекеттерін басқа мемлекеттермен байланыстыратын темiр жол, автомобиль жолдары Ташкент арқылы өтедi. Қала айналасындағы аудандармен электропойыз арқылы да байланысқан. Ташкент әуе жолы арқылы шет мемлекеттердің 40-тан астам қалаларымен байланысқан. Қалада 2 темiр жол вокзалы, 3 әуежай және метрополитен бар (91-сурет). Жалпы ұзындығы 36 км-ден артық болған метрополитен арқылы жылына 60 млн-нан астам жолаушы тасымалданады.

Ташкент – бүкiл Орталық Азияда ең iрi ғылыми-мәдени орталық болып сана лады. Ташкентте Өзбекстан Fылымдар академиясы, ондаған ғылыми-зерттеу институттары, көптеген жоғары оқу орындары бар. Қалада заманауи мектеп, академиялық лицей мен кәсiптiк-мамандық колледждері, көптеген театр мен концерт залдары, цирк, заманауи стадион және басқалар бар. Ташкенттің ықпалымен, астанаға тұтасқан аудандарда урбанизация үдерісі жеделдеп отыр.

Урбанизация – қалалар мен қала халқының өсуі, мемлекет өмірінде қалалар рөлінің күшеюі.

Қазiрде қала ауданы 330 шаршы км-ден артып, Ташкент автомобиль айналма жолынан сырттағы аумақтарды да қамтып отыр.

Астананың экономикалық және әлеуметтiк ықпалының негізінде одан

91-сурет. Tашкент метрополитені.

http:/

/edup

ortal.

uz

119

92-сурет. Tашкент агломерациясы.

60–70 км радиустағы аумақ бойымен 10 қала және ондаған қалашықтардан құралған Ташкент агломерациясы пайда болған (92-сурет).

Агломерация – қалалардың ірі қала айналасында шоғырлануыı.Бұл тұрғын мекенжайлары негізінен Шарбақтан Сырдарияға дейiнгі

болған аралықтағы жолдар төңірегiнде орналасқан. Олар Ташкенттің өркендеуiн реттеу үшін маңызды қолайлықтар туғызады.

Қазіргі уақытта мемлекетіміз астанасында жаңа және заманауи «Tash-kent Sity» кешені құрылуда. Құрылыс үдерісіне жергілікті және шетелдік эксперттер жұмылдырылған.

«Tashkent Sity» құрылысы үдерісінде бизнес өкілдері үшін қолайлық жарату мақсатында барша жағдайлар жаратылуда (93-сурет). Жасыл аумақтардан бастап заманауи дизаин және көрініске де көңіл бөлінуде. Жерлерде арнайы майданшалар мен келушілер үшін демалу орындары құрылуда. Осы жердің өзінде де бизнес қызметімен шұғылданып, демалуға болады. Кәсіпкерлікті дамыту үшін барша жағдайлар бар.

Қабырға мен ғимараттардың жер сілкінісіне шыдамдылығы үшін, Сан-Франциско, Ыстанбұл және Токио сияқты қалалар тәжірибесі үйренілді. Өзбекстан сейсмологиялық аумақта орналасқандығы белгілі. Соның htt

p://ed

uport

al.uz

120

1. Ташкент қаласының жоспарымен танысып, микро, мезо және макро географиялық орнының шекараларын белгілеңдер.

2. Шыршық өзені мен Ташкент қаласы ішінен өткен анхар каналының астана экономикалық және әлеуметтік дамуындағы маңызын сипаттап бер.

3. 90-суреттен Ташкент қаласында қандай мәдени ескерткіштер, мұражайлар, музей, театр және саябақтар бар екенін белгіле.

үшін де мамандар қауіпсіздік және ғимараттардың бекемдігіне жеке мән беруде. Соның ішінде, әрбір бұрыш пен деталдар тәжірибелі архитектор және дизайнерлер тарапынан үйренілуде.

Конгресс-хол, қонақ үй мен жерасты автомобиль тұрғының құрылысы да жоспарланған. Конгресс-холдың жалпы майданы 33 мың м2. Бұл ғимарат шетел мемлекеттері басшылары мен жоғары мәртебелі қонақтардың кездесулері үшін қызмет етеді.

«Tashkent Sity» қонақ үй туралы да ұмытқан жоқ. Бұл кешенде дүниеге атақты болған қонақ үйлердің бірі ашылады.

Қазіргі уақытта бұл кешенде «Hilton Hotels & Resorts» қонақ үйінің құрылысы бойынша келіссөздер жүргізілуде. Мәлімет үшін, бірінші «Hilton Hotels & Resorts» қонақ үйі 1919 жылы АҚШ-тың Техас штатында құрылған еді. Қазіргі кезде бұл бренд бойынша дүниенің 103 мемлекетiнде 5 мыңнан астам қонақ үйлер қызмет көрсетуде.

Соны атап өту қажет, яғни «Tashkent Sityде» конгресс-хол және басқа ғимараттардың құрылысы мемлекетімізге шетел инвестициясын алып кіруге көмектеседі, себебі жерлерде бизнесті дамыту үшін барша жағдайлар жаратылуда.

93-сурет. «Tashkent City».

http:/

/edup

ortal.

uz

121

MЫРЗАШӨЛ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ

Оқулық қосымшасындағы 1-кестеден аудан халқының санын және ауданын анықта.

Экономикалық орны және табиғи байлықтары. Мырзашөл экономикалық ауданы Сырдария мен Жызақ облыстарынан құралған.

Аудан аумағы өркендеген Ташкент және Зарафшан экономикалық аудандарымен шектесiп тұрады. Ауданның экономикалық орнын қолайлы деуге болады. Экономикалық географиялық орнының қолайлылығы ауданның көлiк-географиялық жағдайында да айқын көзге түседi.

70-суреттен темiр жол, автокөлік жолы және құбыр көлігі қайсы аумақтардан өткенiн қарап шық.

Ауданды, негiзiнен Сырдария мен Сангзар өзендерi сумен қамтамасыз етедi. Жазықтық заманауи көлiк және ирригация құрылымдарымен тығыз қамтылған. Ауданда анықталған вольфрам, қорғасын, мырыш, мыс, боксит және алтын кендерi өнеркәсiпте өте маңызды. Құрылысқа қажеттi шағыл, құм, гипс және әктас көп.

Көбінесе Арктиканың суық ауасы солтүстiктен аудан аумағына кіріп келіп, кейде өте суық болады. Сол кезде жемiс ағаштары қатты зақымданады. Ал Ферғана алқабынан есетiн күштi желден топырақтың ылғалы қашып, егiндер қурайды және өнiмдiлiк төмендейдi.

Халқы. Бұл жердiң халқы, негізінен басқа жерлерден жоспар бойынша көшiрiп әкелiнген. Аудан халқының жалпы саны бойынша мемлекеттің экономикалық географиялық аудандарының арасында ең соңғы орында тұрады. Аумақтың жаңа игерiлiп жатқаны қала мен қыстақтардың географиялық орналасуы, көлемi және халықтың ұлттық құрамынан айқын байқалады.

Халық мекенжайлары, негiзiнен үлкен жолдың бойларында орналасқан. Халықтың 45 пайыздан астамы қалаларда жасайды.

Ауданға Ташкент және Самарқант қалаларының жоғары оқу орындары да мамандар дайындап беруде. Бiрақ ауданның даму болашақтарын көздеп, бұл жерге Зарафшан, Ферғана, Ташкент секiлдi экономикалық аудандардан бiлiктi мамандарды жұмылдыру жөн болар еді.

Шаруашылығы мен оның аумақтық құрылымы. Мырзашөлдiң игерiлуi негізінен, ХХ ғасырдың 50-60-жылдарына тура келедi. Жаңа жерлердi игеру суару құрылымдарын, жолдарды, электр берiлу тармақтарын,

42-сабақ 42-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

122

мәдени-тұрмыстық мекемелердi біржолата құру әдісінде жүргізілді. Жаңа жерлерді игерудің бұл әдісі шетелде де кеңінен қолданылуда.

Мырзашөл экономикалық ауданы мемлекетте өндірілетін мақтаның жалпы өнімінің ¼ бөлігін береді. Ауданда агроөнеркәсіп кешені жоғары дәрежеде дамыған. Жалпы егiн ауданының 45 пайызына мақта, дерлiк сонша майданға дәнді дақылдары егiліп жатыр.

Бақша шаруашылығы дұрыс жолға қойылған. Мырзашөл қауындары Өзбекстаннан сыртта да әйгiлi (94-сурет).

Шаруашылықта қаракөл қойларының салмағы үлкен. Қаракөл қойлары ауданның солтүстiк батысындағы шөл жайлауларында бағылады. Шаруашылықтың одан әрі дамуы жем-шөп егiндерi, әсіресе, жоңышқа мен жүгерiнiң майданының кеңеюіне байланысты. Дәндi дақылдар өсiрiлетiн жерлерде құс шаруашылығы дамыған.

Бүгiнгi таңда ауданда өнеркәсiп жедел дами бастады. Электроэнергетика, құрылыс материалдары, жеңiл, азық-түлiк өнеркәсіптері дамыды. Сырдария ЖЭС-iнiң электр қуаты экономикалық ауданнан сыртқа да шығарылып жатыр.

Көлiгі. Автокөлiк жоғары дәрежеде дамыған. Автокөлік жолдарының жалпы ұзындығы 12

мың км-ден асады, содан 10 мың км-ге жуығы қатты қапталған жолдар болып табылады. Үлкен Өзбек трактының экономикалық аудан аумағынан өтуi оның дамуына сезілерлі дәрежеде ықпал етедi.

Темiр жол аумақты бойлай үшбұрыш пiшiнінде құрылған. Үшбұрыштың Жызақ, Сырдария және Хавас нүктелерiнен жолдар басқа облыстарға таралып кеткен. Аумақты бойлай магистральдық газ құбырлары кесіп өткен. Жоғары кернеулi электр тармақтары аумақты қаптаған (картадан негiзгi жолдарды анықта).

94-сурет. Мырзашөл қауындары.

1. Экономикалық ауданның географиялық орны мен табиғи жағдайына тән ерекшелiктердiң экономикалық маңызын түсiндiрiп бер.

2. Экономикалық ауданның аумағы таяуда игерiлгендiгiн неден бiлуге бо-лады? Мысалдар келтiр.

3. Аудан шеңберiнде және оның басқа аудандармен байланысында қандай көлiктен пайдаланылады? Себебiн түсiндiр. http:/

/edup

ortal.

uz

123

1-Қосымшадағы 1-кестеден облыс халқының саны мен ауданын анықта. Сырдария облысы Мырзашөлдiң игерiлген бөлiгiн өз ішіне алады.

Облыста диқаншылыққа жарамды жерлер көп. Бiрақ табиғатының қолайсыздығынан диқаншылықта көп еңбек, қаржы жұмсауға тура келедi. Табиғат қолайсыздықтарын жоюға ихота ағаштарын егу, жер асты суларын жыраларды қазып ағызу және топырақты жуып тұру талап етiледi.

Сырдария облысында мемлекет халқының 2,5 пайызы жасайды. Халық бүтіндей суарылатын аумақтарда орналасқан. Жаңа жерлердi игеру мақсатында басқа облыстардан жұмысшы күштерi жұмылдырылған. Қазiргі күнде облыс өзінің жұмысшы күштерiмен белгілі дәрежеде қамтамасыз етiлген.

Ауыл шаруашылығының негiзгi тармақтары: мақташылық, астық, бақша егіндерін өсіру, ет-сүт шаруашылығы. Өнеркәсіптің негізгі тармақтары: электроэнергетика, жеңіл (мақта тазалау), азық-түлік, ұн-жарма (95-сурет).

Облыстың шаруашылық негiзiн ауыл шаруашылығы құрайды.

СЫРДАРИЯ ОБЛЫСЫ43-сабақ 43-сабақ

95-сурет. Сырдария облысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

124

Егiстiк аудандарының көлемi бойынша облыс республикада алдыңғы орында тұрады. Егін далаларының дерлiк жартысына мақта егiледi. Одан кейiнгi орындарда астық, жем-шөп және бақша егiндерi тұрады.

Гүлістан мен Хавас аудандарында көкөнiс пен бақша егiндерi егiледi. Бау-бақша және жүзiм шаруашылығы да дамыған.

Облыста өнеркәсiп салмағы бойынша ауыл шаруашылығынан кейiн тұрады (96-сурет). Бүгiнгi күнде 80-нен астам өнеркәсiп кәсіпорны бар. Облыс өнеркәсiбiнiң негiзiн электр энергия өндiрiсi құрайды.

Шiрiн қаласындағы Сырдария ЖЭС-i, Гүлістандағы май-экстракциясы зауыты, Янгиер қаласындағы құрылыс материалдары мен конструкциялары комбинаты және облыс мақта тазалау зауыттары iрi өнеркәсіп кәсіпорындары болып саналады. Облыста ондаған бiрiккен кәсiпорындар қызмет атқарады.

Қалалары. Облыста 5 қала бар. Гүліcтан – облыстың әкiмшiлiк орта-лығы. Қала темiр жол мен магистральдық автокөлік жолының үстiнде орналасқан. Ол қала мәртебесiн алғанына жарты ғасырдан асты. Қалада мақта тазалау, май-экстракция, нан зауыттары және элеватор жұмыс iстейдi. Қалада университет, бiрнеше академиялық лицей мен кәсіптік-мамандық колледждері мен басқа мәдени-тұрмыстық мекемелер бар.

Янгиер 1957 жылы құрылған. Қалада қышты құбырлар мен жоғары қысымға шыдамды құбырлар шығаратын зауыт, темiр-бетон бұйымдары комбинаты бар. Комбинат электр мачталары, бетон тарнаулары (лоток) мен оның астына қойылатын тұғырлар шығарады. Қаланың географиялық орнына сай қолайсыздықтар оның дамуына керi ықпал жасап отыр.

1. Картадан Сырдария облысының шекараларын көрсет, оның табиғи жағдайына тән ерекшеліктерді айтып бер.

2. Облыс шаруашылығына тән ерекшеліктердi айтып бер.3. Облыс қалаларының құрылуына қандай алғышарттар маңызды рөл

атқарғанын түсіндір. 4. Ауданыңнан Сырдария облысының орталығына баратын ең қысқа жолды

анықта.

96-сурет. Өзбекстан Республикасында Сырдария

облысының салмағы (пайыз, 2017-жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

125

ЖЫЗАҚ ОБЛЫСЫ

Қосымшадағы 1-кестеден облыстың ауданы, халқының саны мен халқының орташа тығыздығын анықта.

Жызақ облысы Мырзашөл экономикалық ауданының оңтүстiк батысында орналасқан. Облыстың аумағы Зангзор өзенi және Оңтүстiк Мырзашөл каналының суымен суарылады. Оның аумағы солтүстiк жаққа еңкiш болғандығынан жасанды суару үшiн қолайлы (97-сурет).

Облыс аумағынан көп тармақты шаруашылыққа негiз болатын алуан түрлі табиғи байлықтар табылған. Түркiстан тау тiзбегiнiң солтүстiк баурайында Замин тау-орман қорығы құрылған. Бұл жерде тау өсiмдiгi мен жануарлар әлемiнің дамуы бойынша зерттеулер

44-сабақ 44-сабақ

97-сурет. Жызақ облысы.htt

p://ed

uport

al.uz

126

жүргiзiледi. Бұл шырайлы аймақта демалыс орны – Замин шипажайы құрылған (98-сурет).

Жызақ облысында Замин ұлттық халық саябағы құрылған. Ұлттық бақ демалыс орны қызметiн атқарады, әрi бақта өнеркәсiптiң табиғи ортаға ықпалы зерттеледi. Fаллаарал аумағында шипалы су, ал Балықшы көлiнде шипалы балшық көп. Үшқұлаш кенiнен полиметалл рудасы, Маржанбұлақ кенiнен алтын, Ақтас, Қаратас және Ұзын кендерiнен мәрмәр қазып алынады.

Халқы. Жызақ облысында халықтың 4 пайызы шоғырланған. Халықтың дерлік жартысы қалаларда жасайды. Облыс халқының 81 пайызынан астамын өзбектер құрайды.

Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: түсті металлургия, машина жасау, химия, құрылыс материалдары, жеңіл, азық-түлік. Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: мақташылық, астық, көкөніс, бақ шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы.

Облыс өзінің жанармай энергетикасы кешеніне ие емес. Оған табиғи газ Бұхара облысынан, ал электр қуаты Сырдария облысынан келедi. Тау-кен қазып алу өнеркәсiбi Қойтаста дамыған. Солтүстiк Нұрата тауларында вольфрам-молибден кендерi істейді. Қазып алынатын рудалар Шыршықтағы еруі қиын болған және ыстыққа төзімді қорытпалар комбинатының негізгі шикiзаты саналады. Жызақта аккумулятор зауыты, трикотаж фабрикасы, полиэтилен жасап

98-сурет. «Замин» санаториясы

http:/

/edup

ortal.

uz

127

шығаратын және құрылыс материалдары зауыттары бар. Шетелдiк фирмалар мен 20-ға жуық бiрлескен кәсiпорындар құрылған. Өнеркәсiп өнiмiнiң негізгі үлесі жеңiл өнеркәсiпте өндіріледі.

Ауыл шаруашылығы. Облыс аумағында ауыл шаруашылығы егiндері егiлетiн 1,2 млн. гектар жер бар. Оның 1/3 бөлiгiнен диқаншылықта пайдаланылады. Облыста мақтамен қатар астық та үлкен салмаққа ие (99-сурет). Астық ауданының көлемi жағынан Жызақ облысы мемлекетімізде алдыңғы орында тұрады. Тәуелсіздіктен алдын 210 мың тонна мақта, 80 мың тонна астық жетілдірген болса, қөазір бұл көрсеткіш бірнеше есеге асты.

Облыста жайлау шаруашылығы, астық аудандарында құс шаруашылығы кең дамыған. Жызақта карабайыр тұқымды жылқы бағылатын арнаулы жылқы зауыты бар. Жызақ темiр жол, автокөлік жолдарымен жақсы қамтамасыз етiлген. Өндiрiстiк ерекшеліктерiне сәйкес автокөлік жолдарының құрылысына ерекше мән берiлiп жатыр.

Қалалары. Жызақ қаласы облыстың әкiмшiлiк орталығы болып табылады. Ол теңiз деңгейiнен 450 м биiктiкте, Зангзор өзенiнiң жаға-лауында құрылған. Ташкент – Самарқант темiр жолы және Үлкен Өзбек тракты қала маңынан өтедi.

Жызақта ХХ ғасырдың басында диiрмен, жуазханалар, темiршілік және қыш-құмыра жасау кәсiпорындары болған. Бүгiнгi таңда қалада азық-түлiк, жеңiл және химия мен машина жасау өнеркәсiп кәсіпорындары бар. Жызақ – көркейтілген, көгалдандырылған қала. Жызақ мемлекеттiк педагогика институты, Жызақ политехника институты, бiрнеше академиялық лицей және кәсiптiк-мамандық колледждері, көптеген мектептер жұмыс iстейдi.

99-súwret. Ózbekstan Respublikasında Jizzax

wálayatınıń salmaǵı (procent, 2017-jıl).

1. Жызақ облысының географиялық орны мен табиғи жағдайында қандай байланыс бар?

2. Облыс шаруашылығына тән ерекшеліктердi атап өтіп, себебiн сипаттап бер.

3. Жызаққа бару үшін қайсы халық пункттерінен өтуіңді айтып бер.4. Сендерге қайсы өзен яки каналдан су келедi?

http:/

/edup

ortal.

uz

128

ФЕРГАНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫЭкономикалық орны мен табиғи байлықтары.

Ферғана экономикалық ауданы әкiмшiлiк жағынан Әндiжан, Наманган және Ферғана облыстарынан құралған. Бұл экономикалық аудан республика аумағының 4 пайызынан астамын алып жатса да, онда Өзбекстан халқының 1/3 бөлігі жасайды. Аудан аумағы барлық жақтан таулармен оралған.

Пайдалы қазбалардың негізгі бөлігі тауларда шоғырланған. Тау араларында Шахимардан, Нанай, Қувасай және Касансай секiлдi көркем алқаптар бар. Бұл жерлерде демалу үйлерi, шипажайлар және басқа саябақтар құрылған. Экономикалық ауданның ең

төмен жерiнен Сырдария ағып өтедi. Халықтың мың жылдардан бері қолдан суарылатын диқаншылықпен шұғылдануынан топырақ пен өсiмдiк дүниесі мәдениеттенген.

Оның аумағында мұнай, газ, күкiрт, қалайы, алтын, мырыш, марганец, отқа шыдамды саз, әр түрлі құрылыс материалдары, шипалы сулар табылған. Кендердi iске қосу қолайлы. Ұлы Жiбек жолы өткен дәуірлерде ауыл шаруашылығы, сауда, қолөнершiлiк жақсы дамыған. XIX ғасырда темiр жол құрылды. Тәуелсіздік жылдарында экономикалық ауданды мемлекеттің басқа аумақтарымен байланыстыратын «Ангрен-Пап» темір жолы құрылды. Бұлар оның географиялық орнын жақсарта түстi.

Халқы. Аудан халқының саны, тығыздығы және жұмысшы күштерiнің салмағы жағынан мемлекетіміздің географиялық аудандары арасында бiрiншi орында тұрады. Халық, негізінен табиғи көбеюдің есебіне көбеюде. Халықтың тез көбеюi мен жаңа игерiлетiн аудандардың шектелгенiнен жұмысшы күшiнiң артықшылығы күшейіп баруда. Мұны жою үшiн әлеуметтік сала кәсiпорындарын көбейту, көп еңбекті талап ететiн өндiрiстi одан әрі дамыту керек. Бұл жерде ірі қала мен қалашықтар, қыстақтар көп. Жұмысшы күшінің құрамында кадрлар салмағы басқа аудандарға қарағанда көп. Халық Орталық Ферғанада да сирек орналасқан. Ауданда урбанизация дәрежесі жоғары, халықтың 58 пайызы қалаларда жасайды.

Шаруашылығы және оның аумақтық құрылуы. Ферғананың аумақтық өндiрiстiк кешенi жоғары дәрежеде жетiлдiрiлген. Ол өткен ғасырдың бас кезінде де басқа аудандардан осы жағымен өзгешеленетін.

Ауыл шаруашылығы басқа аудандардан жоғары интенсивтiгiмен

45-сабақ 45-сабақ

ӘндiжанНаманган

Ферғана

http:/

/edup

ortal.

uz

129

ерекшеленедi. Аудан мемлекетте өсірілетін мақтаның дерлік 25 пайызын беріп отыр. Тау аралықтары мен баурайлары техникадан пайдалануды шектейдi. Сол үшін бұл жерлерде жемiс ағаштары өсiрiледi (100-сурет). Қалалардың айналасында жемiс ағаштары мен жүзiмдiктер, көкөнiс, картоп, бақша егiндерi кең таралған.

Мал шаруашылығы негізінен – ет-сүтті өндіруге маманданған. Аудан мемлекеттiң жiбек құрты базаларының бiрi. Аудан Өзбекстанда өндірілетін жiбек құртының 45 пайызына жуығын бередi.

Өнеркәсібі. Тәуелсіздік дәуірінде пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы шикiзатының негiзiнде көптеген жаңа өнеркәсiп салалары пайда болды. Аудан жанармай-энергетика кешенінің өз байлықтары салмағы кiшi. Газ басқа экономикалық аудандардан жеткізіледі. Қувасай ЖЭС-i, Ферғана, Әндiжан және Наманган ЖЭС-тері, Шахрихан және Намангансай гидроэлектрстанциялары бүкіл аудан үшін істесе де, бірақ ауданның электр қуатына болған талабын қанағаттандыра алмайды. Аталмыш мәселенің шешімі ретінде қуаты 900 мегавольт болған Төреқорған ЖЭС құру жоспарланып отыр. Бұл үлкен нысанның іске қосылуы Ферғана экономикалық ауданының электр энергияға болған қажеттілігін толық қамтамасыз ету мүмкіншілігін беріп қана қоймай, ауданның келешектегі дамуында үлкен орын алады.

Асака, Қоқан, Наманган, Ферғана машина жасау өнеркәсiбiнiң iрi орталықтары болып саналады. Ферғана АӨК-де құрылыс материалдары өнеркәсiбi де дамыған. Қувасай цемент зауыты, Әндiжан, Ферғана, Қоқан және Қувасай қалаларында үй құрылысы комбинаттары, темiр-бетон конструкцияларының зауыты жұмыс iстейдi. Жеңiл және азық-түлiк өнеркәсiптерi негізгі мамандық салалары болып саналады. Аудан былғары аяқ киiмдерi, өсiмдiк майын шығару бойынша мемлекеттегi басқа экономикалық аудандардан алдында тұрады.

Көлiгi. Аудан темiр жол, автокөлік және әуежай көлiгiмен жеткiлiктi дәрежеде қамтылған. Темiр жол алқап бойымен айналма түрде өткiзiлген. Ауданның темiр жолмен қамтамасыз етiлу дәрежесi мемлекеттiң орташа көрсеткiшiнен 2 есе жоғары тұрады. Аудан басқа экономикалық аудандармен Тәжікстан аумағындағы «Хожент қақпасынан» өткн темір және автомобиль жолдары және Қамшық асуы арқылы өткен «Ташкент-Ангрен-Коқан» автокөлік жолы арқылы байланысқан. Аудан шеңберінде автокөлік маңызды рөл атқарады.

100-сурет. Әндіжан облысындағы бақтар.

5 – География, 8-сынып

http:/

/edup

ortal.

uz

130

Сыртқы экономикалық қызметі. Аудан сыртқа мақта талшығы мен мақта майы, кептірілген жемiс, консервiлер, жiп-маталар, машиналар, минералды тыңайтқыштар, цемент, шифер, шыны, саз балшықты заттар және басқа өнімдерді шығарады. Ауданға көмiр, астық, ағаш-тақта, тыңайтқыш, тоқымашылық өнiмдерi, машиналар, құрал-жабдықтар және мәдени тауарлар жеткізіледі.

Экономикалық географиялық ауданның әкiмшiлiк облыстары аумақтық-өндiрiстiк кешендері, шаруашылық тармақтары мен табиғи және экономи-калық мүмкiндiктерi тұрғысынан бiр-бiрiнен өзгешеленедi.

1. Экономикалық географиялық ауданның географиялық орны мен табиғи жағдайындағы ерекшелiктер оның шаруашылығында қандай маңызы бар?

2. Қала мен қыстақтардың пайда болуы және аумақтық орналасуы қандай алғышарттардың нәтижесі екенін ойлап көрші.

3. Iшкi және сыртқы байланыстар қандай көлiк арқылы жүзеге асырылады? Неге солай? Себебiн түсiндiр.

ӘНДІЖАН ОБЛЫСЫ46-сабақ 46-сабақҚосымшадағы 1-кестеден облыс халқының саны мен ауданын

анықтаңдар. Әндiжан облысы мемлекеттiң ең шығыста орналасқан облысы болып табылады. Облыстың батысы жазықтық, шығысы қыр-адырлардан құралған болып, тау тiзбектерiне тұтасқан.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: мақташылық, астық, көкөніс, бақ шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, жібек өндіру. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: машина жасау, автокөлік жасау, жеңіл өнеркәсіп, азық-түлік өнеркәсібі.

Облыстың ауыл шаруашылығы дамыған (101-сурет). Игерiлетiн жерлер дерлiк қалмаған. Мақтаның жалпы өнiмi тек өнiмдiлiктi көтеру есебiнен арттырылып жатыр. Көкөнiс, картоп және бақша егiндерi, негiзiнен қалалардың айналасында өсiрiледi. Ауыл шаруашылығында бақ шаруашылығы кең орын алады. Бақ пен жүзiмдiктер адырлардың есебiнен кеңеюде. Маманданған бақ шаруашылықтары бар.

Мал шаруашылығында қой мен ешкiлердiң салмағы үлкен. Қара, негізінен сүт пен ет үшiн бағылады. Жiбек өсіру облыс шаруашылығында маңызды орынға ие.

Облыста өнеркәсiп те жоғары дәрежеде дамыған болып, онда 160-тан астам өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Кәсіпорындардың арасында Асака автокөлік зауыты, Әндiжан автокөлік орындықтары зауыты, ирригациялық машина

http:/

/edup

ortal.

uz

131

жасау зауыты, «Семург» трикотаж акционерлiк бiрлестiгi ірі кәсіпорын болып саналады. Кәсiпорындар, негізінен Әндiжан өнеркәсіп торабында орналасқан. Облыс электр энергияны экономикалық географиялық ауданның бiрiккен энергетика жүйесiнен алады. Кампирравот су қоймасында қуаты 100 мың киловатты ГЭС құрылған.

Әндiжан мемлекетте алғаш рет мұнай алынған орталықтардың бірі. Мұнай құбыр арқылы Ферғана облысындағы мұнайды қайта өңдеу зауыттарына жiберiледi. Хожаабадта мемлекетіміздегі ең ірі жер асты газ қоймасы орнатылған. Ондағы газдан Әндiжан мен Асака қалаларына да жеткізіп берiледi (102-сурет).

Қалалары. Әндiжан қолдан суарылатын диқаншылық орталығында орналасқан. Мұнай, газ және құрылыс материалдары кендерi қалаға жақын. Қалада ауыр, жеңiл және азық-түлiк

102-сурет. Әндіжан облысы.

101-сурет. Өзбекстан Республикасында Әндіжан

облысының салмағы (пайыз, 2017-жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

132

өнеркәсібіне тиiстi 40-қа жуық кәсiпорын жұмыс істейді. Олардан мақта зауыты, тоқымашылық және трикотаж фабрикалары мемлекет көлемiндегi iрi кәсiпорындар болып саналады. Жiбек тоқу кәсiпорындары облыс жібек құрты шаруашылықтары тарапынан пілләмен қамтамасыз етіп тұрылады. Қалада Әндіжан мемлекеттік университеті, медицина, ауыл шаруашылық, машина жасау институттары бар. Көптеген театрлар, кiтапханалар, спорт алаңдары, саябақ және ботаника бақтары бар. Бабырлар дәуiрiнде де Әндіжанның шаруашылығы, ғылым-ағартуы мен мәдениеті өз дәуіріне қарағанда өркендеген қала болған. Бабыр бұл жөнiнде «Бабырнаме» шығармасында жазып қалдырған.

Асака – мемлекеттiң автокөлік жасау орталығы. Зауытта «Lacetti», «Chevrolet Tracker», «Chevrolet Captiva», «Malibu», «Kobolt» маркалы жаңа автокөліктерді жасап шығару да жолға қойылған. (103-сурет). Асака қаласы Шахрихансай өзенi ағатын тау етегiнде орналасқан. Қаланы мақта далалары, бақтар, жүзiмдiктер орап алған. Қалада автомобиль зауытынан тыс мақта-май зауыттары, жеңiл және азық-түлiк өнеркәсібінің басқа кәсiпорындары, шыны және оттегi зауыттары, құрылыс материалдарын шығаратын кәсіпорындар бар. Көптеген мәдени-ағарту мекемелерi жұмыс iстейдi. Қала Әндiжан, Ферғана және Марғылан бағытындағы жолдардың бойында орналасқан.

1. Облыстың географиялық орны мен табиғи жағдайлары шаруашылық үшiн қандай мүмкiндiктер жасауын айтып беріңдер.

2. Облыстың ауыл шаруашылығында қандай өзгерiстер болды?3. Облыс шаруашылығын одан әрі дамыту үшiн не істеу қажет?

ФЕРҒАНА ОБЛЫСЫ47-сабақ47-сабақ

103-сурет. Асакадағы автомобиль зауытының өнімдері.

Қосымшадағы 1-кестеден облыс халқының саны мен ауданын анықтап, халқының орташа тығыздығын тап.

Облысқа алқаптың жазықтық бөлiгi, Алай мен Түркiстан тау тiзбектерiнің баурайлары кіреді. Исфайрам, Шахимардан, Сох, Исфара өзендерiнiң диқаншылықта маңызы үлкен. Нарын мен Қарадариядан бірнеше суару htt

p://ed

uport

al.uz

133

каналдары шығарылған (оларды оқу атласынан қараңдар). Облыс жалпы өнеркәсiп өнiмiне қарай тек Ташкент облысынан кейiн тұрады.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, бақ шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, құс шаруашылығы, жібек өндіру. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: электроэнергетика, химия, мұнайды қайта өңдеу, құрылыс материалдары, жеңіл өнеркәсіп және азық-түлік өнеркәсібі (104-сурет).

Ферғана облысының ауыл шаруашылығы мақта мен астық өсіру және жiбек шаруашылығына маманданған. Егiн майданының негізгі бөлігіне мақта мен бидай егiледi (105-сурет). Бидай мен арпа қолдан суарылмайтын жерлерде, ал күріш шалшықтанған жерлерде өсiрiледi. Жүгерi, ақ жүгерi және жоңышқа барлық аудандарда мақтамен алмасып егiледi. Бақ шаруашылығы, жүзiм шаруашылығы үшiн облыста жағдай қолайлы. Облыс анары және әнжiрiмен әйгiлi. Ферғана облысында жайлаулар Әндiжан облысына қарағанда едәуір көп. Мал шаруашылығы, негізінен қой мен ешкiлерден тұрады. Облыс мемлекетте өсірілетін пілләнің 20 пайызға жуығын бередi.

104-сурет. Ферғана облысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

134

Өнеркәсiбi көп тармақты болып, онда ауыр өнеркәсiптiң салмағы анағұрлым үлкен. Мұнайды қайта өңдеу, химия мен энергетика өнеркәсiбi экономикалық ауданда ғана емес, республикада да ерекшеленiп тұрады. Мұнайды қайта өңдейтiн 2 зауыт бар, бiрi Ферғанада, екiншiсi Алтыарықта орналасқан. Машина жасау, металл өндіру және құрылыс материалдарын шығаратын тармақтары қажетті маңызға ие. Жеңiл және азық-түлiк өнеркәсiбi ауыл шаруашылық тармақтары негiзiнде пайда болған. Өнеркәсіп кәсіпорындары Ферғана-Марғылан өнеркәсiп ауданы мен Қоқан, Қувасай өнеркәсіп тораптарында шоғырланған.

Көлiгi. Облыс темiр жол және автокөлік жолдарымен жақсы қамтамасыз етiлген. Облыстан мақта талшығы мен мақта майы, жiбек, жіп-мата, трикотаж тауарлары, кеп тірілген жеміс, жеміс консервiлері, мине ралдық тыңайтқыш пен цемент жөнелтiледi. Тақта-ағаш, әр түрлi жабдықтар,

тракторлар, мақта шаруашылығы үшiн қажеттi машиналар, астық, ұн, қант, кең қолданылатын тұтыну тауарлары жеткізіледі.

Қалалары. Облыста 9 қала бар. Ферғана – маңызды өнеркәсiп, көлiк және мәдениет орталығы. Қала сумен жақсы қамтамасыз етiлген, жазы салқындау. Қалада екi ЖЭО жұмыс істейді. Экономикалық ауданның біріккен энергетика жүйесi осы ЖЭО-лар негiзiнде қалыптасқан. Қалада Ферғана мемлекеттік университет, политехника институты, Ташкент ақпарат технологиялары университеті, Ташкент медицина академиясы мен Өзбекстан мемлекеттік өнер және мәдениет институттарының филиалдары істейді. Жiбек шаруашылығының ғылыми-зерттеу институты бар. Мәдениет және саябақтар, субұрқақтар, сая жолдар, салқын алаңдар қалаға өзгеше көрiк бередi. Ұлы астроном, математик және географ Ахмет әл-Ферғани осы жерде дүниеге келген.

Марғылан жiбек (атлас) өндірудің орталығы ретiнде ертеден даңқы шыққан қала. Қалада мақта, көн зауыты, жiбек өндіретін кәсiпорындар бар. Марғыландықтардың тоқымашылық тәжiрибелерi жоғары дәрежеде жетілді және кеңейді. Марғылан жiбек комбинаты – мемлекеттегi ең iрi тоқымашылық

105-сурет. Өзбекстан Республикасында Ферғана

облысының салмағы (пайыз, 2017-жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

135

кәсiпорындардың бірі. Комбинат қазiргi күнде ірі оқу орталығы. Онда Жiбек өнеркәсiбiнің ғылыми-зерттеу институты да қызмет етедi. Атақты құқықтану ғалымы Бурханиддин Марғиони де осы жерде туылған.

Қоқан Ферғана облысының батысында, көлiк жолдары үстiнде орналасқан. Одан Ташкент, Наманган және Ферғана жақтарға темiр жол мен автокөлік жолдары өтедi. Тәуелсіздік жылдарында Қоқанның өнеркәсiбi дамып, қала маңызды өнеркәсiп торабына айналды. Қаладағы суперфосфат зауыты мен электр машина жасауы, тоқу машиналарын жасау зауыттары республикадағы iрi кәсiпорындардың бiрi болып табылады. Қала ұзақ уақыт Қоқан хандығының астанасы болған. Ол облыстағы негізгі мәдениет орталықтарының бiрi.

Қувасай 1954 жылы жұмысшы қалашығының орнында құрылған. Қала маңындағы әктас, мергель, гипс және саз байлықтарының негiзiнде ол құрылыс материалдарын өндiретін өнеркәсіп орталығына айналды. Бүгiнгi таңда цемент, шифер, әк және кiрпiш зауыттарынан құралған комбинат жұмыс iстейдi. Аталмыш комбинат республикада өндiрiлетiн цементтiң басым бөлiгiн бередi. Қувасай шыны зауытында кесе, пиала, шайнек, леген және басқа ыдыстарды жасап шығару жылдан-жылға артуда.

Риштан – қыш-құмыра бұйымдарын жасап шығаратын орталық. Мұндағы қолөнершiлiк артельдерi бiрiктірілiп, комбинатқа айналдырылған. Қазiр комбинатта 20 түрден астам бұйым жасап шығарылады.

1. Картадан Ферғана облысының шекараларын көрсет, оның географиялық орны мен табиғи жағдайына тән ерекшелiктердi айтып бер.

2. Облыс шаруашылығында қайсы тармақ жедел дамуда?3. Қувасай өнеркәсiп орталығы мен Қоқан өнеркәсiп торабын салыстырып,

ең қажетті айырмашылықтарды түсіндіріңдер.

НАМАНГАН ОБЛЫСЫ48-сабақ 48-сабақҚосымшадағы 1-кестеден облыс халқының саны мен ауданын анықтап,

халқының орташа тығыздығын тап.Наманган облысы экономикалық ауданның солтүстiгiнде орналасқан.

Облыстың биiк тау тізбектерімен қоршалған шығыс бөлiгiнде ауа райы шамалы жұмсақ. Облыстың батыс бөлiгiнде жауын аз жауады және өзендер де аз.

Халқы. Облыс халқының табиғи өсу қарқындары тұрғысынан алдыңғы орында тұрады. Соған сәйкесеңбекке жарамдылар саны тез көбейіп отыр.htt

p://ed

uport

al.uz

136

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, көкөніс, бақ және жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, жібек өндіру. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: электр энергетикасы, машина жасау, құрылыс материалдары, жеңіл және азық-түлік.

Шаруашылығы. Наманган облысында да қолдан суарылатын диқаншылық басым. Облыс аумағында көптеген суару құрылымдары - Солтүстiк Ферғана, Ахунбабаев атындағы, Чуст, Чартақ каналдары және басқалар құрылған. Ирригацияның дамуы қолдан суарылатын жерлердi кеңейту және мелиорация жағдайын жақсарту мүмкіндігін береді. Егiстiк аудандарының негізгі бөлігіне мақта мен бидай егiледi (106-сурет). Пап және Чуст аудандарындағы жайлау-ларда қой мен ешкi көптеп бағылады. Қара мал барлық диқаншылық ауданда-рында бағылады. Жайлаулардың жетiспеушiлiгiнен көптеген шаруашылықтар малды жазда тау жайлауларына айдап әкетедi. Жiбек шаруашылығы мақта шаруашылығымен қатар дамытылып жатыр.

Өнеркәсiбi, негізінен, жеңiл және азық-түлiк кәсiпорындары мен машина жасаудан құралған. Өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі бөлігі Наманган өнеркәсіп торабында орналасқан (107-сурет). Темiр жол, автокөлік жақсы дамыған. 2018 жылы облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету

мақсатында Чуст ауданы аумағында «Наманган» еркін экономикалық зонасы құрылды.

Қалалары. Наманган облыстың әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени орталығы. Қала Намангансайдың жағасында орналасқан. Ол облыс өнеркәсiбi өнiмiнiң үлкен бөлігін береді. Қалада жiбек фабрикасы және костюм маталарының комбинаты, электротехника зауыты, жасанды талшық зауыты, екi мақта тазалау зауыты, май-экстракция мен консервi зауыттары, электр стан-циялары, қап-қанар үшiн қолданылатын бедерлі мата фабрикасы және басқа кәсiпорындар жұмыс істейді. Құрылыс материалдары өнеркәсібіне тиiстi кәсiпорындардан үй құру комбинаты, темiр-бетон конструкциялар зауыты, кiрпiш за-уыты және басқалар қызмет атқаруда.

Қалада бірнеше жоғары оқу орындары бар. Наманганды халқымыз «гүлдер қаласы» деп атайды. Қала орталығындағы Машраб атындағы

106-сурет. Өзбекстан Республикасы Наманган

облысының салмағы (пайыз, 2017-жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

137

мәдениет және демалыс саябағы мемлекетіміздегі ең әдемi саябақтың бiрi. Қала орталығынан сыртқа нұр сияқты таралған кең және тегіс көшелер қала орталығын мөлтек аудандармен байланыстырады.

Чуст – аудан орталығы. Наманганнан Ташкент және Қоқанға баратын автокөлік жолының үстiнде орналасқан. Қалада тiгiншiлiк фабрикасы, қолөнершiлiк кәсiпорындары, мәдени-тұрмыстық мекемелер бар. Чуст пышақ жасаумен әйгiлi. Папта техникалық резина мен аяқ киiм зауыттары жұмыс iстейдi. Болашақта зауытта резина дөңгелектердi қайта өңдеу жолға қойылады. Үшқорған аудан орталығы. Одан Әндiжан, Наманган және Ташкентке қарай автокөлік жолдары кеткен. Қала маңындағы Нарын өзенiнде ГЭС құрылған. Қалада ірі мақта тазалау және май зауыттары бар.

107-сурет. Наманган облысы.

1. Облыстың экономикалық географиялық орнына тән ерекшеліктер нелерден тұрады?

2. Наманган облысының экономикалық карта-сызбасынан пайдаланып, Чуст пен Папты салыстыр және ең маңызды өзгешелiктерiн көрсет.

3. Контурлы картадан Наманган облысына тиісті тапсырмаларды орындаңдар.

http:/

/edup

ortal.

uz

138

Экономикалық географиялық орны мен табиғи байлықтары. Бұл экономикалық аудан Самарқант, Бұхара мен Науаи облыстары аумағынан құралады. Майданының үлкендігі тұрғысынан Төменгі Амудария экономикалық ауданынан кейін тұрады.

Экономикалық ауданның географиялық орнын қалай бағалауға болады?

Майданының негізгі бөлігі жазықтықтан (Қызылқұм шөлiнен) тұрады. Ол қаракөлшілік үшін маңызды. Жазықтық орталығында Тамдытау (ең биік шоққысы 922 м), Боғантау, Овминзатау, Құлжұқтау көрініп тұрады. Жазықтықтың шығысында Нұрата, Ақтау, Қаратаулардың батыс

бөлігі орналасқан. Бұлар да экономикада белгілі маңызға ие. Зарафшан алқабының төменгі бөліктері суармалы диқаншылық үшін қолайлы.

Экономикалық аудан ауа райы кескін континенталды, жазы ыстық және құрғақ. Өсімдік өсетін дәуір температурасының жиындысы солтүстікте 3000°C-ді, ал оңтүстікте 5000°C-ді құрайды. Жауын өте аз, жылдық жауынның мөлшері 100–300 мм. Қардың қаптамасы жұқалығы жайлау шаруашылығына қолайлы келеді. Шөлде жер асты суларынан шаруашылықта, ал шағын жерлерде көкөніс өсіруде пайдаланылады. Тез-тез гармсель самалы болып, өсімдіктерді қаужыратып кетеді.

Су мәселесін шешу үшін Зарафшан өзенінде Аму-Қаракөл және Аму-Бұхара машина каналдары, ал каналда Төменгімазар су қоймасы іске қосылған. Суды 64 метр биіктіктегі бұл каналдарға құдіретті насостар шығарып береді. Су қоймаға және одан каналдар арқылы Бұхара алқабын суаруға жұмсалады.

Зарафшан экономикалық ауданында әр түрлі минерал байлықтар көп. Атап айтқанда, Газли, Үшқыр, Қарауылбазар, Сортас табиғи газ кендері, Когон маңында мұнай кені, Мұрынтау алтын кені, Ингичка және Зарминтауда сирек кездесетін металдар кені, алтынкүкірт кендері, құрылыс материалдары мен минерал бояу кендері бар. Бұл байлықтар экономикалық ауданда энергетика, түсті металлургия, химия және құрылыс материалдары өнеркәсіптерін дамыту үшін база болып саналады.

49-сабақ 49-сабақ ЗАРАФШАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ

БұхараНауаи

Самарқант

http:/

/edup

ortal.

uz

139

Халқы. Экономикалық аудан халқының көбею қарқыны мемлекет халқының орташа өсуіне жақындайды. Халық аумақты бойлап өте ыңғайсыз орналасқан. Әсіресе, шөлді аумақта халық өте сирек.

Қожалық және оның аумақтық құрылуы. Бұл экономикалық ауданда агроөнеркәсіп кешені пайда болуда. Өнеркәсіп көп тармақты.

Зарафшан экономикалық ауданының электр энергетикасы, түсті металлургия, мұнайды қайта өңдеу, химия және газ-химия, машина жасау, құрылыс материалдары, жеңіл және азық-түлік сияқты тармақтары жедел дамып келуде.

Қарауылбазар қаласында жылына 5 млн тонна мұнайды қайта өңдейтін кәсіпорынның іске қосылуы ауданда экономиканың жаңа экономикалық саласын жүзеге асыруда (108-сурет). Кәсіпорын мемлекетіміз мұнай өнімдеріне болған талаптың жартысын қанағаттандыра алады.

Экономикалық аудан өндіріліп жатқан электр энергия мөлшеріне сәйкес Ташкент және Мырзашөл экономикалық аудандарынан кейін үшінші орында тұрады. Электр қуаты, негізінен, Науаи ЖЭС-інен алынуда, ЖЭС табиғи газбен істейді. Газ өнеркәсібi бойынша аудан жақын жылдарға дейін Өзбекстанда алдыңғы қатарлы орында еді. Қашқадариядағы Шортан газ кені іске қосылғаннан кейін, екінші орынға түсіп қалды. Химия өнеркәсібi табиғи газ жәнее басқа минерал шикізатқа таянады. Зарафшан аумақтық өндіру кешенінің негізгі тармақтарының бірі жеңіл өнеркәсіп болып табылады.

Ауыл шаруашылығы мақташылық және қаракөлшіліктен тұрады. Өлкеміздегі жайлаулардың жартысынан көбі осы ауданда. Жайлаулардың өнімділігін асыру үшін фитомелиоративтік ұсыныстар даярлайтын 6 орман шаруашылығы және 1 орман-мелиорация станциясы істейді. Өзбекстандағы қаракөл қойларының және түйелерінің жартысынан көбі осы экономикалық ауданда бағылады.

108-сурет. Қарауылбазардағы мұнайды қайта өңдеу зауыты.

1. Экономикалық ауданның экономикалық географиялық орнына сай қандай ерекшеліктер қожалықтың жетілуінде жақсы рөл атқарады?

2. 8-сынып оқу атласынан пайдаланып экономикалық ауданда суармалы диқаншылық ететін жерлерді анықтаңдар.

3. Төмендегі белгілер нені білдіруін оқу атласынан анықтаңдар:htt

p://ed

uport

al.uz

140

САМАРҚАНТ ОБЛЫСЫ 50-сабақ 50-сабақ

Қосымшадағы 1-кестеден Самарқант облысы халқының саны мен ауданын анықта.

Экономикалық географиялық орны мен табиғи байлықтары. Бұл аудан Өзбекстанның орталық бөлiгiнде орналасқан. Халық саны және жалпы өнеркәсiп өнiмi бойынша Самарқант облысы мемлекетімізде жетекшi орындардың бірінде тұрады (оқу атласынан аталмыш ауданның шекараларын анықтаңдар). Табиғи-географиялық орнына қарай Зарафшан алқабының орта бөлiгiне тура келеді, үш жақтан Нұрата, Түркiстан және Зарафшан тау тiзбектерiмен қоршалған. Тау тiзбектерi солтүстiктен есетiн суық ауаны біршама тосады. Жауын көбiрек (250-800 мм) жауады. Сортаң жерлер дерлiк жоқ. Шөлдi және шөптi-аллювиалды топырақты жерлер үлкен ауданды құрайды.

109-сурет. Самарқант облысы.htt

p://ed

uport

al.uz

141

Аудан аумағынан ағып өтетiн Зарафшан өзенi суды мұз және қарлардан алады. Соған қарай Зарафшан өзенi суаруға қажеттiлiк күштi болған жаз айларында толып ағады. Судан одан да тиiмдi пайдалануды көздеп өзеннің орта ағысында Каттақорған су қоймасы құрылған. Сонымен бірге Ескi Анхор каналы арқылы Зарафшан суы (Дарғом каналынан) Қашқадария облысына ағызылып жатыр. Дегенмен, судан қожалықта толығымен пайдалану бойынша Орталық Азияның бiрде-бiр өзенi Зарафшанмен теңесе алмайды. Оның 90 пайыз суы суаруға жұмсалады.

Адырлар жартылай жыртылған, оған астық егiледi. Тауларда жауынның көптiгiнен шалғындықтар да көп. Мал жазда сол жерлерде бағылады. Өсiмдiктердiң өсу кезеңі шөл мен адырда бiр уақытқа тура келмейтiндiктен қаракөл қойларын жыл бойы жайлауда бағуға болады. Ауданның табиғи жағдайы жемiс ағаштарын өсіру үшiн де қолайлы. Бұл жерде тәтті шие, өрiк, шабдалы ерте пiседi.

Облыста минерал байлықтар да көп. Бұл жерде сирек кездесетiн металдар, құрылыс материалдары (мәрмәр, әк, гранит, мергель, графит), минералды бояулар, асбест кендері табылған (109-сурет). Демек, облыстың өркендеуiнде оның табиғи және экономикалық географиялық орнындағы қолайлықтар қатары табиғи жағдайы мен байлықтары да бірталай мүмкiндiктер тудырады.

Халқы. Облыс халқының 3/5 бөлігі қыстақта жасайды. Бүкіл халық санында еңбекке жарамды адамдардың салмағы мемлекеттегі орташа көрсеткiштен аз болса да, бірақ жұмысшы күштерi экономиканы өркендетуге жеткiлiктi. Табиғи жағдайы мен шаруашылығындағы өзгешеліктерге сәйкес халықтың орналасуында да айырмашылық жеке көзге түседі. Адамның қызмет етуiне ең қолайлы Зарафшан алқабында халық өте тығыз жасайды. Бұл жерлерде әрбір шаршы км-ге 250 және одан астам адам тура келеді. Адырларда және тауларда әрбір шаршы км-ге 15-20 адам тура келедi.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, бақ шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, қаракөлшілік, жібек өндіру. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: түсті металлургия, машина жасау, жеңіл және азық-түлік.

Шаруашылығы. Самарқант облысының аумағында халық ежелден қолдан суармалы диқаншылықпен шұғылданып келген. Диқаншылықпен қатар сауда мен қолөнершiлiк те өркендеген. htt

p://ed

uport

al.uz

142

Облыста өнеркәсiп жетекшi орында. Ауыр өнеркәсiп тармақтарынан машина жасау және металл өндiру, химия тез дамып отыр. Самарқант қаласында 1999 жылы жүк тасымалдайтын және саяхатшыларға қызмет көрсететiн 4 түрдегі машиналарды жасайтын «SamKochavto» зауыты жұмыс бастаған еді. Қазірде бұл зауыт «SamAvto» деп аталады. Самарқанттағы «СамАвто» зауытында «Isuzu» маркалы микроавтобустар және жүк автокөліктері жасап шығарылуда.

Жеңiл өнеркәсiптiң 50-ге жуық кәсiпорны жұмыс iстейдi. Азық-түлiк өнеркәсiбi жергiлiктi шикiзаттардан консервi және шарап, өсiмдiк майы, темекi, сүт және ет, кондитер өнiмдерiн шығарады.

Самарқант аумақтық-өндiрiстiк кеше-нiнде ауыл шаруашылығы айрықша орынға ие (110-сурет). Диқаншылық ауыл шаруа-шылығы жалпы өнiмінiң 75 пайызын бередi.

Диқаншылықтың жетекшi тармағы бұл ауданда да мақташылық және бидай өсіру болып табылады. Басқа техникалық егіндерден темекi, күнжiт, зығыр және сапсар (махсар) өсiрiледi. Үргiт ауданы темекi егуге маманданған. Қолдан суарылмайтын жерлерде бидай мен арпа егiледi. Бақ және жүзiм шаруашылығы жоғары өркендеген. Қала айналасындағы шаруашылықтарда, халықтың өз жерлерiнде көптеп әр түрлі көкөнiс пен бақша егіндерi өсiрiледi.

Бұл облыста жемiс бақтары мен жүзiмдiктер көп. Мал шаруашылығы агроөндiрiс кешенінің маңызды құрамдық бөлiгi саналады. Iрi қараның саны жағынан облыс мемлекетте бiрiншi орынды алады, ал қаракөл жағынан үшiншi орында тұрады. Бұл жерде қаракөл шаруашылығын дамыту шараларын зерттейтiн ғылыми-зерттеу институты бар.

Көлiгi. Самарқант облысының аумағынан екi темiр жол өтедi. Ташкент-Түрiкменбасы, Ташкент-Душанбе темiр жолында негізінен транзит жүктер тасымалданады. Облыста автокөлік жолдары көп, олар арқылы темiр жолға және басқа облыстарға жүк тасымалданады. Әуе көлiгi мемлекеттiң барша iрi қалаларын мен шет мемлекеттердi байланыстырады. Құбыр көлiгi мен электр берілу жолдары көп тармақты. Ресейге мақта талшығы, мақта майы, жемiс, жүзiм, мейiз және қаракөл терiлерi жiберiледi.

110-сурет. Өзбекстан Республикасында Самарқант облысының салмағы (пайыз,

2017 жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

143

Минералды тыңайтқыш, темекi, шай, аяқ киiм, жiбек және басқа тұтыну тауарлары барлық көрші облыстарға және Орталық Азия мемлекеттеріне де шығарылады. Облыс негізінен ағаш-тақта, астық, шекер-қант, машиналар, көмiр, мұнай, мұнай өнiмдерi мен кең қолданылатын тұтыну тауарларын алады.

Облыста Самарқант, Каттақорған өнеркәсіп тораптары құрылған. Қалалары. Самарқант Зарафшан өзенінің орта бөлігінде орналасқан.

Самарқант дүниедегі ең көне қалалардың бірі болып саналады. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде қаланың жасы 2750-де екендігі анықталған.

XІV-XV ғасырларда Мауароуннахрдың ғылыми дүниетаным орталығы болған. Географиялық орнының қолайлығынан Самарқант орта ғасырларда Орталық Азияның маңызды сауда орталықтарының біріне айналған. Үндiстан, Иран және Шығыс Еуропа мемлекеттерiмен жүргізілген сауда байланыстары қаланың экономикалық және мәдени тұрғыдан өркендеуiне ықпалын тигіздi. Сол дәуiрлерде-ақ зергерлiк бұйымдары, қыш-құмыра бояулары, жiбек және жiп-маталарды өндіру мен кесте тiгу жақсы дамыды. Қағаз бен доғабалар шығаруды самарқанттықтар бұдан мың жыл кең жолға қойған еді.

Әмiр Темiр мен темірилер дәуiрiнде (XV-XVІІ ғасырларда) Самарқантта сәулетті мешiт, медресе, кесене және сарайлар құрылды. Олар Үндiстан, Мысыр, көне Греция мен Рим сәулеткерлiгiнiң құнды ескерткiштерiнің қатарында дүниежүзiлiк маңызға ие. Орта ғасырдың ақын және ғалымдары Самарқантты «әлемнiң нұр шашқан нүктесi» деп мадақтаған.

1924-1930 жылдары Самарқант қаласы Өзбекстанның астанасы болған. Қазірде де Самарқант мемлекеттiң iрi өнеркәсiп торабы, мәдениет орталықтарының бірі ретiнде аса маңызды.

Самарқант пен Жамбай, Жұма және басқа қалашықтар өндіріс бойынша өзара байланысты. Қала ауыл шаруашылығы дамыған аумақ орталығында орналасқандықтан онда ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдейтiн үлкен кәсiпорындар көп.

1999 жылы Самарқанттан солтүстiктегi Шелек қаласы маңында ұлы құқықтанушы ғалым имам әл-Бұхариге арналған сәулеткерлiк кешен орнатылды (111-сурет).

111-сурет. Имам әл-Бухари кесенесі.

http:/

/edup

ortal.

uz

144

Самарқант – мемлекеттегi ғылымның iрi орталығы. Қалада Самарқөант мемлекеттік университеті, Халықаралық туриз университеті, медицина, құрылыс-архитектура, шет тілдері, экономика және сервис, ветеринария медицинасы институттары, Ташкент ақпарат технологиялары университеті Самарқант филиалы қызмет етуде. Қаланың тарихы Рудаки, Науаи, Қожа Ахрар, Бабыр, Жәми, Ұлықбек, Ахмет Даниш, Әбу Лайс Самарқанди секiлдi ғалымдар, жазушылар, ойшылдардың есiмдерiмен байланысты. Қала шаруашылығының өркендеуiмен халқы да тез көбейiп отыр.

Каттақорған облыста Самарқанттан кейiнгi екінші орындағы өнеркәсіп торабы мен мәдениет орталығы болып табылады. Қала маңынан Самарқант-Бұхара темiр жолы өтедi. Қалада Каттақорған мақта тазалайтын машина жасау зауыты, мотор жөндеу, мақта және кiрпiш зауыттары, жергiлiктi өнеркәсiптік кәсіпорындары бар. Май ерiту және ет комбинаттары және жылына 2 миллион шөже ашатын бройлер фабрикасы азық-түлiк өнеркәсiбiнiң республикадағы iрi кәсiпорындары болып саналады. Май ерiту комбинаты – мемлекеттегi ең iрi кәсiпорындардың бiрi. Өнеркәсiп кәсіпорындарын үлкен ЖЭО электр энергиямен қамтамасыз етедi.

Ургіт Самарқанттан шамамен 50 км оңтүстік шығыста, Қашқадария облысы шекарасында орналасқан қала. Ургітте бірнеше кілем фабрикалары, темекі-фермент және шифер зауыттары істейді. Самарқант облысының ең ірі шығыс базары осы қалада орналасқан.

1. Самарқант облысы ауыл шаруашылығында қайсы тармақтардың салмағы үлкен, мұның себебін түсіндіріңдер.

2. Облыс өнеркәсібімен ауыл шаруашылығының өндіру байланыстарын түсіндіріңдер.

3. Самарқант қаласының ірі ғылым, мәдени орталық екендігін сипаттап беріңдер.

4. Контурлы картада Самарқант облысына тиісті тавпсырмаларды орындаңдар.

НАУАИ ОБЛЫСЫ51-сабақ 51-сабақ

Бұл облыс мемлекетiмiздiң ең кенже облысы. Ол Бұхара және Самарқант облыстары аумағынан құралған. Науаи облысы мемлекетiмiз облыстарының ішінде ауданының үлкендігі жағынан бiрiншi орында тұрса да, халық саны бойынша соңғы орында тұрады (112-сурет). Облыстың өсiмдiк (жайлау) байлығы қаракөл шаруашылығында үлкен маңызға ие.

Халқы аумақ бойлап орналасуы біркелкі емес. Тамды, Үшқұдық, Кенимех htt

p://ed

uport

al.uz

145

аудандарында халық өте сирек. Өнеркәсiптiң жедел қарқынмен дамуы қала халқын тез көбейтіп отыр. Облыста жаңа қала мен қалашықтар бой көтеруде. .

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, қаракөлшілік, қой шаруашылығы. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: электр энергетика, түсті металлургия, химия, құрылыс материалдары өнеркәсібі.

Шөл шаруашылығы саласында бұл облыс мемлекетте жетекшi орында. Қызылқұм шөлiнде қаракөлге мамандандырылған ірі шаруашылықтар құрылған. Бұл салада Тамды ауданы жеке ерекшеленiп тұрады, ауданда көптеген қаракөл шаруашылықтары бар. Жайлауларды сумен қамтамасыз ету, өнiмдiлiгiн арттыру үшiн фитомелиоративтiк жұмыстар жүргiзiлуде.

Өнеркәсiптің дамуы су байлықтарына байланысты. Өркендеп жатқан химия өнеркәсiп тармақтары, соның ішінде химия өнеркәсібі және басқа суды көп талап етеді. Облыстың химия өнеркәсiбi табиғи газ бен басқа минералдық шикiзатқа сүйенiп, тез дамуда. Химия өнеркәсiбiнiң орталығы Науаи қаласындағы химия комбинаты (113-сурет).

Мемлекетiмiзде даярланып жатқан цемент өнiмiнiң негiзгi бөлiгi Науаи цемент зауытында шығарылады. Зауыт жақын уақыттарға дейін шлак, металл жаңқасы, клинкер секiлдi цемент шикiзаттарын бұрынғы Одақ республикаларынан үлкен қаржыларды жұмсап әкелетiн. Шикiзаттың қымбаттылығы цемент өндіруді көбейту және сапасын арттыруға тосқауылдық жасайтын. Геологтардың зерттеулері нәтижесінде Мәлiкшөл жазықтықтарында зауыттың қасынан туф кенi табылды. Туф ең жақсы шлактан да, сирек кездесетiн қоспа-клинкерден де қалыспайтын цемент шикізаты болып табылады. Кен қоры үлкен болып, жылына 2-3 млн тонна туф қазып алынғанда да, 45-50 жылға жетуi анықталды.

Облыс электр энергиясын өндіру бойынша мемлекетте жетекшi орындардың бірін иелейді (114-сурет). Электр энергияның негізгі бөлігін Науаи ЖЭС бередi. Мемлекетіміздегі өндіріс

112-сурет. Өзбекстан Республилкасында Науаи

облысының салмағы (пайыз, 2017 жыл).

6 – География, 8-сынып

http:/

/edup

ortal.

uz

146

кәсіпорындарын модернизациялау және жаңарту, заманауи инновацияларға негізделген және жоғары тиімді технологияларды енгізу жедел жүзеге асырылуда. Онда жүзеге асыруда керекті жеңілдіктерге ие арнаулы индустриалдық зоналар құрылуда. Атап айтсақ, «Науаи» еркін индустриалды-экономикалық зонасы құрылғаннан бері оның аумағында 19 инвестиция жобасы бойынша өндіріс кәсіпорындары іске қосылды. Олардың қатарында, жоғары технологиялар негізінде телевизорлар үшін тіреуіш- құрылғылар, электр энергияны электр есептеуіштер, жоғары кернеуге төзімді кабельдер, ЖЭС-тер үшін жылу қазандары, мобильдік және стационарлық телефон аппараттары, дайын дәрі-дәрмектер және басқа түрдегі өнімдерді өндіру қолға алынды.

Әлеуметтiк салалар. Облыста екi жоғары оқу орны – Науаи мемлекеттiк педагогика институты және Науаи мемлекеттік тау-кен институты қызмет етедi. 380-ге жуық жалпы бiлiм беретiн мектептерінiң 120-сы Қызылқұмның

113-сурет. Науайы облысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

147

шөлдi аумақтарында орналасқан. Облыстың аумағында көптеген тарихи ескерткiштер бар. Олардың қатарына көне Кермене, Рабат Мәлiк, Нұратадағы Тасмешiт тарихи ескерткiштерiн, Чилустун, Көккүмбез, Қасымшайх кесенелерiн кіргізуге болады.

Қалалары. Науаи - тез өркендеп келе жатқан жас өнеркәсiптiк қала (халықтың мекен-жайлары тақырыбынан қала халқының санын анықтаңдар). Ол – облыстың әкiмшiлiк орталығы. Зарафшан өзенiнiң жақындығы, iрi ауыл шаруашылығы аумағының орталығында орналасқандығы, көлiкпен жақсы қамтамасыз етiлгендiгi қаланың жылдам өсу алғышарты болды. Қала 1960 жылдарда бірегей бас жоспар негізінде жылы ауа райы және ұлттық дәстүрлердi ескерiп құрылды. Қала көгалдандырылған.

Науаида мемлекеттегi iрi ЖЭС, электр-химия комбинаты, цемент зауыты, кен-металлургия комбинаты бар. Қала өнеркәсiп және көлiк торабы, маңызды мәдениет орталығы болып табылады.

Зарафшан қаласы Мұрынтау кен қазып алу өнеркәсібі базасында 1972 жылы құрылды. Қалада түсті металлургия, сондай-ақ жеңіл, азық-түлік өнеркәсіп тармақтары дамыған.

114-сурет. Өнеркәсіп өндірудің тармақ құрамы (2017 жыл).

1. Облыстың географиялық орны мен табиғи жағдайы шаруашылық үшiн қандай мүмкiндiктер жасайды?

2. Облыс халқы мен жұмысшы күштерiнiң көлемi мен орналасуы бой-ынша Самарқант облысымен салыстырыңдар.

3. Облыстан қандай өнiмдер жөнелтiлiп, қандай өнiмдер жеткізілуін география дәптерiңе жазып, оқытушыңа көрсетіңдер.

ЦЕМЕНТмың тонна – 3570,0

ӨСІМДІК МАЙЫ мың тонна – 9,3

СУЛЬФАТ ҚЫШҚЫЛЫ мың тонна – 514,1

ҚҰРЫЛЫС КІРПІШТЕРІ мың дана – 158,5

ҰН мың тонна – 72,1

СИНТЕТИКАЛЫҚ АММИАК мың тонна – 382,8 ЭЛЕКТР

ЭНЕРГИЯ млрд кВ сағат – 8,5ЖІП ОРАМЫ

мың тонна – 19,5

http:/

/edup

ortal.

uz

148

БҰХАРА ОБЛЫСЫ

Қосымшадағы 1-кестеден облыс халқының саны мен ауданын анықтап, халқының орташа тығыздығын тап.

Облыс ауданы мемлекет ауданының 9,0 халқының 5,7 пайызын құрайды (115-сурет). Облыстың кей аумақтарында жерасты суларының жер бетiне жақындығы, жауынның аздығы, шөлде құмның көшуі сияқты аянышты жағдайлар жер қорынан пайдалануда артықша еңбек пен қаражатты талап етедi. Анықталған табиғи газ қорлары өте көп. Бұдан тыс, мұнай, құрылыс материалдары, тұз және басқа пайдалы қазба байлықтары табылған.

Тарихи ескерткіштер. Тәуелсіздік жылдарында Бұхараның сәулеткерлік ескерткіштері тағы да көз тартатын қалпына келтірілді. БҰҰ-ның ғылым және мәдениет жұмыстары бойынша ұйымы ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік мәдени мұрасы тізіміне енгізілген және мемлекет қорғауына алынған тарихи ескерткіштердің дерлік жартысы Бұхара облысында болып табылады.

Ауыл шаруашылығы. Егін аудандарының құрамында мақта мен бидай негізгі орынды алады. Облыста жем-шөп алынатын егіндер де көп егіледі. Бұл жерде көктемнiң ерте келуi және жылы болуынан өрiк,

шабдалы, тау шиесі кең таралған. Соңғы 20 жыл ішінде экономикада, соның ішінде, өнеркәсіп салаларының дамуында түпкілікті өзгерістер жүзеге асырылды. Егер облыста 90-жылдардың басында небары бірнеше республика дәрежесінде маңызы бар кәсіпорындар жұмыс істеген болса, қазір олардың саны 100-ден асты. Өткен жылдар барысында, жалпы өнеркәсіп тармағында 27 жаңа түрдегі өнеркәсіп өнімдері өндірілуі қолға алынды.

Тәуелсіздік жылдарында жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде Қандым, Аққұм және Порсонкөл аумақтарындағы мұнай мен табиғи газдың үлкен қорлары ашылды (116-сурет). Сол кендердегі энергетика шикізатын қайта өңдеу үшін 1997 жылы Қарауылбазар қаласында ірі мұнайды қайта өңдеу зауыты іске қосылды. Мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар бұл

52-сабақ 52-сабақ

115-сурет. ӨзбекстанРеспубликасында Бұхара

облысының салмағы (пайыз, 2017 жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

149

кәсіпорын Бұхара–Хиуа мұнай-газды аумақтың шикізатын қайта өңдеумен қатар облыс халқын жұмыспен қамтамасыз ету барысында негізгі дереккөздерінің бірі міндетін де өтеп жатыр.

Облыстың көлік жағдайы едәуір жақсарды. «Аfrоsiyob» жүрдек пойызының жұмыс бастауымен астанадан Бұхара қаласына дейін темір жол арқылы дерлік 4 сағатта жетіп алу мүмкіндігі жаратылды.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, көкөніс, қой шаруашылығы. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: жанармай (мұнай және газ), химия және мұнай-химия, құрылыс материалдары, жеңіл, азық-түлік.

Жүзеге асырылған осы сияқты үлкен жұмыстардың нәтижесінде Бұхара Өзбекстанның маңызды әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяхатшылар орталықтарының біріне айналып баруда. Ал бұл аумақты кешенді дамыту арқылы әр түрлі тармақтардың, әсіресе, қызмет атқару салаларын күшейтіп, халықты жұмыспен қамтамасыз ету үшін мүмкіндік жаратуда.

116-сурет. Бұхара облысы

http:/

/edup

ortal.

uz

150

Бұхара қаласы көнелігі және бұрын астана болғандығымен Самарқантқа ұқсайды (117-сурет). Қала ерте замандардан бері зер тiгушiлiк, жiбек тоқу, зергерлiк, мыскерлiк, оймакерлiк пен ағашқа нақыш салу өнерлерiмен әлемге әйгiлi болған.

Қалада оннан астам шет мемлекеттермен ынтымақтастықта құрылған бiрлескен кәсiпорындар қызмет атқарады. Атап

айтқанда, «Bux-Tel» (Израиль) майонез, «Omega-Sitora» (Греция) терi бұйымдары, «Gufik-Avisenna» (Үндiстан) дәрi-дәрмек, «Marmar» (АҚШ) құрылыс материалдарын шығарады. Қалада 1996 жылдан бастап Корея Республикасында шығарылған телефон станциясы iске қосылды.

Қалада Бұхара мемлекеттiк университетi, инженерлік-технологиялық институты, медицина институты, Ташкент ирригация және мелиорация институтының Бұхара филиалы бар.

Көне сәулеткерлік дәстүрлерін заманауи үлгілермен үйлестіріп одан әрі дамыту мақсатында 2010 жылы 107 гектар ауданды алып жатқан «Бұхараның мәдени орталығы» кешені құрылды. Бұл кешен – 700 орынды облыстық сазды драма театры, 2000 көрерменге арналған амфитеатр мен «Көне және мәңгібақи Бұхара» монументін өз ішіне қамтиды. Кешеннің орталығындағы 18 метрлі монумент сол жердің ғылыми-мәдени және тарихи-фәлсафалық мұрасын өзінде көрсетеді.

Каган – темiр жол станциясы ретiнде құрылған қалашық. Темiр жол Душанбеге жетiп баруы және Каган–Бұхара темiр жолы құрылған соң, Каган көлiк торабына айналды. Қазір қалада 15-ке жуық өнеркәсiп кәсіпорны жұмыс iстейдi.

Газ кенiнiң негiзiнде Газли қаласы құрылды. Газлиге Науаидан электр қуаты және Әмудариядан құбыр арқылы су жеткізілген. Газли орналасқан аумақтың ауа райы шұғыл континенталды, жиі-жиі күштi жел соғып, шаң көтерiледi, кей кездерде құм көшедi.

117-сурет. Бұхараның эскі қала бөлігі.

1. Облыстың географиялық орны мен табиғи жағдайы шаруашылығы үшiн қандай мүмкiндiктер жасайды?

2. Қолөнершiлiктiң қандай түрi қайсы аудандарда дамыған?3. Облыстың ауыл шаруашылығында қандай өзгерiстер болды? Себебiн

түсiндiр.4. Ауданыңды облыс орталығымен байланыстыратын ең қысқа жолды анықта.http:/

/edup

ortal.

uz

151

Оқулық қосымшасындағы 1-кестеден аудан ның халық саны мен ауданын анықта.

Экономикалық географиялық орны мен таби-ғи байлықтары. Оңтүстік экономикалық аудан мем-ле кетіміздің оңтүстік бөлігінде орналас қан болып, Қашқадария мен Сұрхандария облыс тарынан құралған.

Аудан үш мемлекет – Ауғанстан, Түркіменстан жә не Тәжікстанмен, солтүстікте Зарафшан эконо-ми калық ауданымен шекараланады. Ауданы дерлік Өзбекстан жер ауданынынң 1/10 бөлігіне тең болып, бұл аумақта мемлекет халқының әр жетеуінің бірі жасайды. Экономикалық аудан мемлекетіміздің оңтүстік қақпасы болып саналады. Әмударияда құрылған автомобиль және темір жол көпірі ауданның экономикалық географиялық орнын халықаралық деңгейге көтерген (118-сурет). Өзбекстанға қарағанда солтүстікте орналасқан кейбір мемлекеттер Ауғанстанмен сауда-экономикалық байланыстарын сол көпір арқылы жүзеге асырады.

Экономикалық ауданда шөл және тау жайлауларын меңгеруімен табиғи жайлаулар барған сайын қысқарып баруда. Мұнан қаракөл шілік зиян көрмеуі үшін шөлдерде фитомелиоративтік шара лар қарас тырылуда.

Экономикалық ауданда жанармай-энергетика байлықтары өте көп. Шортан газы Сырдария ЖЭС-ін, Ангрен ЖЭС-ті де жанармаймен қамтамасыз етеді. Муборак газ кендері бүкіл мемлекетке және шет мемлекеттерге жанармай жеткізіп беру-де. Бірнеше мұнай, жанатын сланец кендері анықталған. Ас тұзы, мәрмәр, әк тас, гипс қорлары химия және құрылыс мате риалдары өнеркәсібi үшін үлкен бола шақтарды ашады.

Халқы. Экономикалық аудан бойлап ха лық өте ыңғайсыз орналасқан. Суарып ди қан шылық ететін аудандарда халық тығыз (әрбір кв.км-ге 100-250 адам), тау, шөл, шала шөлдерде халық сирек. Қалалар кеңеюде, жаңа қалашықтар пайда болуда.

Шаруашылығы және оның аумақтық 118-сурет. Өзбекстанды

Ауғанстанмен байланыстырып тұратын көпір.

ОҢТҮСТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАН53-сабақ53-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

152

құрылуы. Экономикалық аудан ауыл шаруашылығында мал шаруашылығы жеке орынға ие. Қаракөл өсіру бойынша аудан мемлекетте жетекші орындардың бірінде тұрады. Кең жайлаулар, жүгері және жоңышқа өсіру, өнеркәсіп қалдықтарынан пайдалану мал шаруашылығы жетілуіне мүмкіндік береді. Ет пен май үшін бағылатын дүмді қойлар мен ешкілер тау және тау алды жайлауларда бағылады. Тау етектерінде және құрғақ жазықтарда жұмсақ, ұзын жүнді қой мен ешкілер бағылады.

Экономикалық ауданды құрған екі облыста өнеркәсіптің жағдайы бір-бірінен қатаң ерекшеленеді. Қашқадария облысында негізінен қазып алатын өнеркәсіптің есебінен өнеркәсіп жоғары дамыған болса, Сұрхандария облысының өнеркәсібін мемлекет өнеркәсібіндегі үлесі дерлік жоқ.

Қашқадариядағы Талимаржан ЖЭС «Мubоrаkgаz» сияқты ірі кәсі-по рындар тек қана экономикалық ауданның емес, бәлкім мемле кеті-міз экономикасының мақтанышы саналады. АҚШ және Жапония ком-панияларының қатысуында құрылған, 600 атмосфера қысымымен істей тін, бір тәулікте 4,2 млн куб м газ өндіретін Көкдомалақ компрессор стан циясы, стратегиялық маңызға ие «Sho‘rtаngаz» кешені де солардың қатарынан.

Көлігі. Экономикалық ауданда көліктің барша түрлері бар. Соңғы кездерде аудандағы әр екі облыстың әлеуметтік-экономикалық өркен де уін жеделдету, жүк тасудың көлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту мақсатында «Tошгузфк–Байсын–Құмқорған» жаңа теміржолы іске қо сылды. Бұл теміржол Байсын ауданы арқылы экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан аз дамыған аудан қыстақтарына өнеркәсіптің кіріп келуіне, жерүсті және жерасты байлықтарынан кең пайдалануға, таза таудың ауасында емдеу мекемелері, туристік базалар, демалу үйлерін құруға үлкен мүмкіндік жаратады. Ең маңыздысы жаңа заманауи әлеуметтік-экономикалық нысандар құрылысы, жаңа жұмыс орындарының ашылуы, кәсіпкерліктің дамуы үшін кең жол ашылды. Нәтижеде экономикалық ауданда жүк тасымалдау көлемі кескін көбейді, жергілікті шикізаттарды қайта өңдеу негізінде 100-ден астам жаңа кәсіпорындар іске қосылды, он мыңдаған халық жұмыспен қамтамасыз етілді.

1. Экономикалық ауданның географиялық орнындағы өзіне тән ерекше-ліктері нелерде көрініс табады?

2. Аудан халқының саны мен жұмысшы күшінің көлемін Зарафшан эко-номикалық ауданына салыстырыңдар.

3. Tермізден Ташкентке бару үшін қайсы облыстардан өтіледі?htt

p://ed

uport

al.uz

153

Қашқадария облысы мемлекет аумағының 6,4 пайызын алып жа-тыр (119-сурет). Ол жерде Өзбекстан халқының дерлік 9,6 пайызы жа сайды. Республикамыздағы негізгі мұнай және газ кендері осы аумақта орналасқан. Қашқадария жанармай өнеркәсібінің жалпы өнім көлемі бойынша мемлекетте 1-орында тұрады. Сондай-ақ республикада өндірілетін электр энергияның 1/10 бөлігін, жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің 7 пайыздан астамын береді. Табиғи жағдайының қолайлығынан егін аудандары үлкен. Облыстың жалпы егін ауданы, оның ішінде, бидай мен мақта өсірілетін аудандары бойынша республикада бірінші орында тұрады.

Экономикалық географиялық орны мен табиғи байлықтары. Бұл облыста жылдық орташа температура Өзбекстанның басқа жерлерiнен біршама жоғары. Облыста 1 млн. гектарға жуық суаруға жарамды жер бар, бірақ су тапшы. Судан өте тиiмдi пайдаланғанда да көп жерлерге су жетiп бармайды. Сондықтан көп жерлерге ерте көктемгi дәнді егіндер егiледi. Қашқадария алқабы Қашқадария мен оның сол жағындағы тармақтары - Ақсу, Танхаздария, Яккабақ және Гузар өзені суымен суарылады. Алқапта Шымқорған су қоймасы құрылып, Қашқадарияның орта және төменгi ағымында судың жұмсалуының тәртіпке салынуы және Ескi Анхар каналы арқылы Зарафшаннан судың жеткізілуі нәтижесінде суармалы жерлердің ауданы едәуір кеңейдi (оқу атласынан қара).

Топырақ пен ауа райының жағдайы жiңiшке талшықты мақта, көкөніс, картоп пен жемiстер өсiруге қолайлы. Бiрақ Ғузардарияның суы аз, тек көктемде (сәуiрде) толып ағады. Оның ағысын реттеу мақсатымен Пачкамар су қоймасы құрылған. Сондай-ақ алқапта Хисарак су қоймасы бар, дерлiк 1 млн. гектар алаңды суаратын Әму-Қаршы машина каналы құрылған. Бұл каналдың жолында 1,5 миллиард текше метр су сиятын Талимаржан су қоймасы, күшті насос станциялары құрылды. Насостар суды 132 метр жоғарыға шығарып бередi.

ҚАШҚАДАРИЯ ОБЛЫСЫ54-сабақ 54-сабақ

119-сурет. ӨзбекстанРеспубликасында

Қашқадария облысының салмағы (пайыз, 2017

жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

154

Халқы. Табиғи, тарихи және экономи-калық жағдайлар қала мен қыстақтардың көлеміне, халқының тығыздығы мен шаруашылығының атқарушылық сипа-тына қатты әсер еткен. Халық ме кен жай-лары өзен жағалап орналасқан. Төрт-бес отбасынан құралған қыстақтар аумақта шашылып жатыр. Жақынға дейiн үйлер терек, шырша және қарағай, тас, топырақ және сабан секiлдi жергiлiктi шикiзаттардан құрылатын. Жаңа жерлердi игеру барысында абат ауылдар мен қалашықтар бой көтерген.

Қаршы шөлдi аумағында мамандан дырылған мақташылық, бақ шаруашылығы (120-сурет), мал шаруашылығы қожалықтары құ-рылған. Мақта өсіру кешені жетілген ауданға айналды. Облыс ауыл шаруашылығында суарылмайтын дән шаруашылығы, жайлау шаруа-шылығы, әсіресе, қаракөлшілік үлкен салмаққа ие. Облыс бидай өсіру бойынша алдыңғы абыройын тіктеуде. Жібек шаруашылығы, бақ шаруашылығы және көкөніс мамандығы қожалықтарының қосымша тармақтары болып табылады.

Мақта негізінен Кітап-Шахрисабз жері мен Қаршы алқабында егіледі. Күзгі дән егіндері жаздағы ыстық күндер басталмастан пісіп жетіледі. Табиғи жағдай анар және дәнді мәуе ағаштары үшін де қолайлы. Қаршы жүзімі, әсіресе, оның «маска» сұрыбы шырындығымен әйгілі. Алма, алмұрт, әнжір, анар сияқты жылулықты сүйетін мәуелі ағаштар да өсіріледі. Бақтар, көкөніс пен дала егін алаңдары да негізінен Кітап-Шахрисабз жерінде болып, олардан сол жердің өзінде шарап, жеміс-көкөніс консервілері шығарылады.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық, бақ шаруашылығы, жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, қой шаруашылығы, жібек өндіру.

Өнеркәсiбi. Қашқадария – мемлекеттің мұнай және газ өнеркәсібінің тірегі есептеледі. Қаршы шөлiнің оңтүстiк-батыс бөлiгiнде сутегі сульфа-тынан газ бөлiп алатын үлкен газ өнеркәсiбiнiң орталығы орналасқан.

Қашқадария облысында 150-ге жуық өнеркәсіп кәсіпорны жұмыс істейді. Олардың негізгі бөлігі мұнай мен газ, мақта тазалау, құрылыс, же ңіл және азық-түлік өнеркәсібіне маманданған.

120-сурет. Тәттi мәуелер сыудасы.

http:/

/edup

ortal.

uz

155

Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: жанармай (мұнай мен газ), химия және газ-химия, электр энергетика, жеңіл және азық-түлік.

Iрi өнеркәсiп кәсіпорындары Қаршы, Шахрисабз қалаларында және кейбiр ірі қыстақ пен қалашықтарда орналасқан (121-сурет). Жергiлiктi өнеркәсiп палас, тақия, тәттілік өнiмдері секiлдi ұлттық қолөнершiлiк өнiмдерiн шығарады. Алқапта мұнай, газ, тұз сияқты пайдалы қазбалар негiзiнде жанармай-энергетика кешенi қалыптасып келедi. Өнеркәсіп өнімдерін өндірудің тармақтары құрамында жанармай өнімдері үлкен бөлікті құрайды (122-сурет).

Облыста жаңа мұнай және газ кендерiнің iске қосылуы, «Ташгузар-Байсын-Құмқорған» темiр жолының іске қосылуы нәтижесінде шөлдерде, адырларда да өнеркәсiп орындары бой түзеуде. Атап айтқанда, Диқанабадта жылына 200 мың тонна калий тыңайтқыш беретiн зауыт құрылды. Таяу болашақта зауыт өнiмiнiң дерлiк жартысы экспортқа шығарыла бастайды.

121-сурет. Қашқадария облысы.htt

p://ed

uport

al.uz

156

Әлеуметтiк салалар. Қашқадария облысында 250-ден астам тарихи-сәулеткерлiк ескерткіш, 900-ден астам археологиялық ескерткiштер бар, олардың көбі мемлекет қорғауына алынған.

Қалалары. Облыста 12 қала бар. Қаршы – облыстың әкiмшiлiк, мәдени орталығы. Көне керуен жолының үстiне салынған аталмыш қаланың 2700 жылдық мерейтойы атап өтiлдi. Қаршы қаласының ауданы 75,5 шаршы км-ді құрайды. Бүгiнгi Қаршы көп қырлы қала болып есептеледі. Қаладағы өнеркәсіп салалары құрамында жеңіл өнеркәсіп пен азық-түлік өнеркәсібі жетекші орын алады. Мақта тазалау зауыты, ет-сүт зауыты, тігіншілік фабрикасы, құрылыс материалдары, металл өңдейтiн комбинаттар облыс экономикасының дамуына лайықты үлес қосып келуде. Қазіргі кезде Қаршы қаласында көптеген бірлескен кәсiпорын қызмет атқарып жатыр. «Жемістер кемпірқосағы» Өзбекстан-Британия, «Қаршымай» Өзбекстан-Сингапур бірлескен кәсіпорындары жергілікті шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім шығарып жатыр.

Қаршы және оның төңірегінде мақта, жiбек, май зауыттары, металл өңдеу кәсіпорындары, тiгiншiлiк фабрикалары, құрылыс материалдары комбинаты сияқты кәсiпорындар құрылып, Қаршы өнеркәсiп торабына айналды. Шөлдi игеруде Қаршы сүйеніш мекені болды. Темiр жол және автомобиль жолдары Қаршыда тоғысады. Бұл жайт Нишан, Талимаржан, Касан секiлдi қала мен қалашықтардың өндiрiстiк байланыстарын дамытады. Қалада Қаршы мемлекеттiк университетi, Қаршы инженерлік-экономикалық институты, Ташкент ақпарат технологиялар университетiнiң Қаршы филиалы және басқа ағарту мекемелері бар.

Шахрисабз. Қала ежелден қолөнершiлiктiң iрi орталығы болған. Шахрисабздің кiлем тақиясы Париж көрмесiнде жоғары бағаланған. Мақта тазалау зауыты қаладағы iрi кәсiпорындардың бiрi саналады.

122-сурет. Өнеркәсіп өнімдерін өндірудің тармақ құрамы (2017 жыл).

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ млрд кВсағат – 13,0

ТАБИҒИ ГАЗ млрд – 36,2

ЖІП ОРАМЫ мың тонна – 18,0

ҚҰРЫЛЫС КІРПІШТЕРІ мың дана – 116,4

ӨСІМДІК МАЙЫ мың тонна – 29,5

СҰЙЫЛТЫРЫЛҒАН ПРОПАН ЖӘНЕ БУТАН мың тонна – 607,1ҰН

мың тонна – 471,9

http:/

/edup

ortal.

uz

157

1. Қолөнершiлiктiң қандай көне тармақтарын бiлесiң? Олардың облыс өнер-кәсiбi өндірісіндегi маңызын түсiндiр.

2. Облыста өнеркәсiптiң қайсы тармағы жетекшi, оның себебi неде?3. Оқу атласынан облыстағы ірі өнеркәсіп орталықтарын тап және олар дың

мамандануын анықта.4. Контурлы картадағы Қашқадария облысына тиісті тапсырмаларды орында.

55-сабақ 55-сабақ СҰРХАНДАРИЯ ОБЛЫСЫ

Шахрисабз – ұлы сайыпқыран Әмiр Темiр туылған қала. Қалада көне сәулеткерлiк мұралар, Ақсарай ескерткiшi көзге айқын түседi.

Экономикалық географиялық орны мен табиғи байлықтары. Сұрхандария Өзбекстанның ең оңтүстігінде орналасқан. Облыстың Сұрхан-Шерабад алқабынан басқа бөлiгi, негізінен таулардан құралған. Таулар солтүстiктен есетiн суық ауа ағымын тосып тұрады. Сондықтан облыс Өзбекстанның субтропиктiк өлкесi болып есептеледi. Аумақтың тағы бір өзіне тән ерекшелігі, оңтүстіктен ыстық және құрғақ «ауған желi» есiп, егiндерге зиян келтiруі болып табылады. Егіншілікті жүргізгенде, әлбетте, бұл алғышарт ескеріледі.

Жазықтық пен таулар жайлау ретiнде пайдаланылады. Таулардағы жемiс ағаштары азық-түлiк өнеркәсiбiне қымбат шикiзатты жеткізіп бередi.

Сұрхандария облысында пайдалы қазбалар Қашқадария облысындағыдай көп. Жер қойнауындағы мұнай, газ, көмiр, түсті металл және құрылыс материалдарының бар екендігі өнеркәсіптің бiрталай салаларын дамытуға мүмкiндiк бередi. Аумақта өнеркәсіпті дамыту, табиғи байлықтарды тиімді және нәтижелі қолдану бойынша бірнеше жобалар іске асырылып жатыр. Атап айтқанда, Сарыазия ауданындағы Ханжиза кенінде полиметалдық рудаларды, яғни мырыш, қорғасын мыс пен күмістің үлкен қорын қайта өңдеу бойынша ірі жоба жүзеге асырылды.

Бұрынғы Кеңес Одағы дәуірінде Сұрхан-

123-сурет. Өзбекстан Респубилкасында

Сұрхандария облысының салмағы (пайыз, 2017 жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

158

дария облысы аумағынан қазып алынатын мұнайдың құрамында битум қорытпасының көптігінен ол негізінен жол құрылысында пайдаланылатын еді. Бұл шикізаттан қосымша өнім алу үшін Жарқорған мұнайды қайта өңдеу зауыты құрылды. Зауытта жылына 80 мың тонна мұнай қайта өңделіп, бензин мен дизель жанармайы алынады.

Халқы. Облыс халқының табиғи көбеюi жоғары. Халықтың тығыздығы әр шаршы км-ге 112 адамға тура келедi, яғни Өзбекстанның орташа халық тығыздығынан екі есе артық (123-сурет).

Ауыл шаруашылығы. Облыс шаруашылығында агроөндiрiс кешенi үстемдiк етедi

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: астық, мақташылық (жіңішке талшықты), бақ шаруашылығы (субтропиктік жемістер), жүзім шаруашылығы, ет-сүт шаруашылығы, қой шаруашылығы, жібек шаруашылығы.

Алқаптың ең ыстық оңтүстiк бөлiгiнде жiңiшке талшықты мақта өсiрiледi. Жiбек пен ет-сүт шаруашылығы да қолға алынған. Диқаншылықты дамытуда Сұрхан мен Шерабад өзендерiнің ерекше маңызы бар. Оңтүстiк Сұрхан мен Үшқызыл су қоймаларының құрылуы бірталай жерлердi игеру мүмкiндiгiн берген. Халықтың ауыл шаруашылығында жемiс, бақша, көкөнiс егудің маңызы зор. Әсіресе, Денау ауданында бақтар мен жүзімдіктер көп.

Мал шаруашылығы – екiншi маңызды тармақ. Суармалы диқаншылықпен шұғылданатын жерлерде ет-сүт үшiн жайдары тұқымды қара мал бағылады. Тау жайлауларында еті мен майы үшiн гиссар тұқымды қойлар бағылады. Бұл қойлардың кейбiреулерi 150-160 (тiрi күйдегі салмағы) кг келедi. Таулы аудандарда ет, түбiт

және қылшық жүнi үшiн ангор ешкiлерi бағылады. Облыстың шөлді аймағында қаракөл қойларын бағу қолға алынған. Әлемге әйгiлi «Сұрхан сүрі» қаракөл терiсi осы аумақта өндiрiледi (124-сурет).

124-сурет. «Сурхон сури» қаракөл терілері.

http:/

/edup

ortal.

uz

159

Өнеркәсiбi. Мемлекет ауқы мында облыс өнеркәсібінің салмағы үлкен емес. Оған Өзбекс танда өндірілетін өнеркәсіп өнімінің небары 1-2 пайызы тура келеді. Бұл бұрын облысқа ауыл ша руа шылығы ауданы ретінде қара ғандығының салдары болып табы лады. Нәтижеде облыста көптеген әлеу меттік мәселелер жиналып қалған.

Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: жеңіл өнеркәсіп (мақта тазалау), азық-түлік өнеркәсібі, ұн-жарма.

Облыста пайда болған әлеуметтік ділгірліктерді жою, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мақсатымен жаңа-жаңа өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік магистральдары құрылып жатыр.

Облыстың өнеркәсіп тармақтары арасында жетекші болған жеңіл өнеркәсіпті дамытуға үлкен мән беріліп отыр (125-сурет). Таяу

125-сурет. Сұрхандария облысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

160

жылдарда Құмқорған, Сарыазия, Денау, Шорчи аудандарында бірнеше тоқымашылық кешендері құрылып, облыста өндіріліп жатқан мақта талшығының қайта өңдеу көлемін 20-25 пайызға жеткізу көзделіп отыр.

Тау-кен өнеркәсiбiн дамыту да жеделдеп отыр. Қазіргі күнде Ховдоғ, Үшқызыл, Лалмикор және Көкайды маңында мұнай және газ кендерi жұмыс iстейдi. Өзбекстандағы үш iрi көмiр кенiнiң екеуi Сұрхандарияда (Шарғұн және Байсын көмiр кендерi) орналасқан. Бұл кендерден сапалы көмiр алынады. Облыста жылдық қуаты 900 мың тонна көмір өндіретін заманауи жанармай кешенін құру жоспарланып жатыр.

Қалалары. Термiз — облыстың әкiмшiлiк және мәдени орталығы (халық тақырыбынан қала халқының санын анықта).

Ол – Орталық Азияның көне қалаларының бiрi. Өткен ғасырдың басына дейiн Термiз әскери және шағын шекара қаласы едi. Онда жартылай қолөнершiлiк жағдайындағы жалғыз мақта тазалайтын зауыт болған. Қазiргi Термiз – көркейген қала. Әмудария порты мен темiр жол және автомобиль жолы құрылған соң, қала маңызды көлiк торабына айналды. 1995 жылы Термiзде жаңа заманауи әуежай құрылды.

Ауғанстанға және ол арқылы басқа мемлекеттерге шығарылатын және шетелден келетiн біраз жүктердің көптеген бөлігі Термiз порты арқылы өтедi. Демек, Термiз ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдейтiн орталық және iрi өзен порты ретiнде дамып отыр. Қалада мақта тазалау зауыты, сүт-май, нан және ет комбинаттары, лимонад зауыты, құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсiптер және басқа жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Қалада заманауи сипатқа ие болған Терміз мемлекеттік университеті облыста ғылыми, ағартушылық және мәдени орталық болып саналады (126-сурет). Қалада, сондай-ақ кинотеатрлар, кiтапханалар, клубтар, өлкетану мұражайы қызмет етеді.

Термізде хайуанаттар бағы да бар.Денау көне ірі сауда және қолөнер-

шiлiк қыстағының орнында құрылған қала. 1929 жылы Денаудан темiр жол өткеннен кейін, өндiрiс тез дами бастады. Денау өнеркәсiбi ауыл шаруа-шылығының шикiзатын қайта өңдеуге мамандандырылған. Онда мақта тазалау, шарап, май-сүт, мотор жөндеу, кiрпiш зауыттары бар. Р.Шредер атындағы 126-сурет. Терміз мемлекеттік

университеті.

http:/

/edup

ortal.

uz

161

Экономикалық географиялық орны. Төменгi Әмудария экономикалық ауданы Өзбекстанның солтүстiк-батысында орналасқан. Бұл аудан Қара-қалпақстан Республикасы мен Хорезм облы сынан құ ралған.

Халқы . Төменгi Әмудария экономикалық ауданының суармалы жерлері ерте заманнан халық тығыз орналасқан алқаптар болып саналады. Хорезм алқабында бұрыннан диқаншылықпен шұғылданған. Халық аудан аумағында бiркелкi орналаспаған. Табиғи өзгешелiктер халықтың орналасуына әсер еткен. Халық Арал теңiзiне қарай сиреп барады.

Нөкiс, Шымбай, Үргенiш, Мойнақ, Тақиятас, Хожейлi қалаларының өсуi және қыстақтарда шағын бизнес пен кәсіпкерлердің дамуының есебінен қалашықтардың пайда болуының нәтижесінде қала халқы барған сайын көбейiп баруда.

Шаруашылығы. Экономикалық аудан шаруашылығының негiзiн ауыл шаруашылығы құрайды. Өзбекстандағы ауыл шаруашылығына жарамды жерлердiң 6 пайызы осы ауданның үлесiне тура келедi. Жарамды жерлердің дерлік 90 пайызы жайлаулардан құралған. Сортаң жерлер, құмдар, көлдер, батпақтар да үлкен аудандарды құрайды.

Халық мақтадан тыс жiбек, қаракөл, жемiс, жүзiм, бақша, күріш шаруашылықтарымен шұғылданады. Экономикалық аудан мемлекетте өсiрiлетiн күріштің жартысынан астамын бередi (127-сурет).

Әмудария жағалауларында диқаншылық негізінде мал шаруашылығы да дамыған. Ежелгi және мол табысты салалардың бiрi жiбек шаруашылығы

Республика бақ, жүзiм шаруашылығы, шарап өндіру ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе станциясы осы қалада.

56-сабақ56-сабақ ТӨМЕНГІ ӘМУДАРИЯ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ

Нөкiс

Үргенiш

1. Қосымшадағы 2-кестеден облыстағы жер байлықтарына тән мәліметтерді анықтаңдар.

2. Сұрхандария облысындағы қала мен қыстақ халқының салмағын 1-кестеден анықтаңдар.

3. Мектебiң орналасқан қожалықта өндірілген өнiм қай қалаларға жiберiледi? Егер қалада жасасаң, қай ауданнан ауыл шаруашылық өнiмі жеткізілуін анық та.

4. Контурлы картадағы Сұрхандария облысына тиiстi тапсырмаларды орындаңдар.

http:/

/edup

ortal.

uz

162

мақташылықпен байланысты күйде суармалы диқаншылық шаруа шылықтарында жүргiзiледi. Шөл жайлау ларында жыл бойы қаракөл қойлары бағы лады. Тоғайларда жылқы бағылады.

Өнеркәсiбi. Экономикалық ауданның өнеркәсiбi азық-түлік пен жеңiл өнер кәсiп тармақтарынан құралған. Жеңiл өнер кәсiпте мақта тазалау зауыттарының сал мағы үлкен.

Энергияның жетiспеушiлiгiн жою, дамыған өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығын энергиямен қамтамасыз ету үшiн Тақиятас ЖЭС-i және құрамында ГЭС-і бар Түйемойын гидроторабы құрылды. Төменгi Әмудария экономикалық ауданы мемлекеттің энергетика жүйесiнен энергия алады.

Тәуелсіздік жылдарында бұл дәуірде жүзеге асырылған үлкен экономикалық-әлеуметтік өзгерістер, құрылыс пен абаттандыру жұмыстарын санап шегіне жетіп болмайды. Орталық Азияда жалғыз болған, шөл қойнауындағы ғажайып деп ат алған Қоңырат сода зауыты, Хожейлі шыны зауыты, «Орталық Азия әшекей тастары» бірлескен кәсіпорны, Қоңыраттағы карбид, Нөкістегі мәрмәр мен кабель зауыттары, Өрге газ кені, «Eltеks» пен «Каtеks» кешендері сияқты заманауи өндіру нысандары, 345 километрлі Науаи-Нөкіс темір жолы, Нөкіс пен Хожейліні байланыстыратын үлкен көпір, Қоңырат автомобиль жолы, ондаған жалпы білім беретін мектептері, лицей мен колледждер, балалар спорты, балалар музыка және өнер мектептері сияқты көптеген ғимараттар – бұлардың баршасы тәуелсіздігіміздің жемісі.

Ұлттық автомагистраль құрылысында болған үлкен оқиғалардың бірі – бұл осы жолдың Нөкіс қаласына кіреберістегі жаңа көпір мен көше қиылысы жолдың құрылысы.

Үстірт газ-химия кешеніне газды бөлетін, этилен, полиэтилен, полипропилен өндіретін және энергия көздерімен қамтамасыз ететін жалпы бес зауыт, сондай-ақ заманауи инфрақұрылым нысандары құрылған.

Экономикалық аудан ішкі және сыртқы байланыста көлiктiң барлық түрлерiнен пайдаланады. Темiр жол мен автомобиль көлiгiнiң өркендеуiмен су көлiгi маңызын жоғалтып баруда. Экономикалық ауданның мемлекетiмiздiң басқа аумақтары және шетелдермен байланыстары жақсы жолға қойылған.

127-сурет. Салы ору науқаны

1. Ауданның экономикалық географиялық орны мен табиғи жағдайының шаруашылыққа ықпалы қандай?

2. Контурлы картадағы Төменгі Әмудария экономикалық ауданына тиісті тапсырмаларды орындаңдар.

3. Халықтың аумақтық орналасуына әсер еткен алғышарттарды айтыңдар.

http:/

/edup

ortal.

uz

163

Хорезм облысы мемлекетіміз ауданының өте шағын бөлігін алып жатыр (128-сурет). Хорезм облысының жер беті жазық болып, өзен шөгiндiлерiнен құралған. Облыстың шаруашылық тіршілігінде Әмударияның маңызы үлкен. Палван, Ерміш, Шават және Қылышниязбай каналдары Әмудария суын бүкiл облысқа таратады. Облыста топырақ, су және ауа райының мүмкіндіктерінен тыс, шипалы тұзды көлдер, құрылыста пайдаланылатын шикiзат (құм, тас, қамыс) та бар.

Халқы. Облыс халқының саны жағынан мемлекеттегі облыстардың ішінде соңғы орында тұрады. Хорезмдiктер жазда ауаның құрғап, ысып кетуiн есепке алып, үйлердi қалың балшық (пахса) қабырғамен кең және биiк (4-5 м) етiп құрады. Қалың балшық үй iшiндегi температура мен ылғалды бiрқалыпта сақталуын қамтамасыз етеді. Жерасты суының жер бетiне жақындығынан жертөлелер, түрлi мақсатқа көзделген ұралар болмайды.

Шаруашылығы. Облыс экономикасы, негiзiнен агроөнеркәсіп кешенiнен құралған. Хиуа, Шават, Жаңаарық аудандарында мақтаның салмағы орасан зор. Ал Гурлен ауданында күріш үлкен ауданды қамтиды. Суармалы жерлерде мақтамен бiрге астық, жоңышқа, жүгерi, картоп және бақша егiндерi өсiрiледi. Экономиканың басқа тармақтарымен мақташылықтың қосып жүргізілуі судан және жұмысшы күштерінен тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi. Облыстың барлық аудандарында бақша өсiмдiктерi егiледi.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: мақташылық, бақша шаруашылығы, күріш егу, ет-сүт өнімдері, жібек шаруашылығы. Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: электр энергетика, машина жасау, құрылыс материалдары, жеңіл, азық-түлік, ұн-жарма.

Fасырлар бойы жалғасып келе жатқан халық селекциясының арқасында Хорезмде ерте пiсетiн және кеш пiсетiн қауындардың

57-сабақ 57-сабақ XOРЕЗМ ОБЛЫСЫ

128-сурет. Өзбекстан Респубилкасында Xorezm

облысының салмағы (пайыз, 2017-жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

164

сұрыптары пайда болған. Ежелде оларды арнаулы ыдыстарға салынып, түйелермен Бағдад пен Үндiстанға (сол кезде үш айлық жол) жөнелтiлген. Хиуа, Жаңаарық, Гурлан, Хазорасп аудандарында бақтар көп. Келешекте бақ пен жүзiмдiктер ауданы кеңейтіледі.

Ауыл шаруашылығының екіншi маңызды тармағы мал шаруашылығы болып табылады. Жазғы жайлаулар мен су жетiспеушiлiгiнен мал шаруашылығында шөлге бейiмделген қаракөл қойларының салмағы үлкен. Бұл қойлар, негізінен терiсi мен жүнi, сондай-ақ етi үшiн бағылады. Облыста жайлаулардың аздығынан кейбір шаруашылықтар өз қойларын Қарақалпақстан жайлауларында бағады.

Өнеркәсiбi. Облыста жеңiл және азық-түлiк өнеркәсiбiнің жүзден астам кәсіпорындары бар (129-сурет). Өнеркәсiп мақта, жiбек, жемiс, көкөнiс және мал шаруашылығының өнiмдерiн қайта өңдейді. Сондай-ақ тiгiншiлiк, аяқ киiм, кiлем тоқу, құрылыс материалдары, азық-түлiк өнеркәсiп кәсіпорындары бар. Бұл кәсiпорындар қала мен аудан орталықтарында орналасқан.

Туризм. Хорезм облысының туризм саласын дамыту, туристердің ағымын одан әрі көбейтуге үлкен назар аударылуда.

129-сурет. Хорезм облысы.

http:/

/edup

ortal.

uz

165

Атап айтқанда, Үргеніш қаласындағы Шовот каналының бойында «Шовот» шағын туризм зонасын және Хива қаласында «Говак көл» шағын туризм зонасын құру және оларда заманауи қонақүй кешендері, мәдени сауықтыру, сауда және турзим маңызына ие болған нысандарды құру жоспарлануда.

Қалалары. Үргенiш – облыстың әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени орталығы. Қалада азық-түлiк өнеркәсiбi маңыздылығына қарай жеңiл өнеркәсiптен кейiнгі орында тұрады. Қала электр энергияны Тақиятас ЖЭС-i мен Түйемойын ГЭС-iнен алады. Қаланың солтүстiк бөлiгiнде, негізінен тұрғын үй ғимараттары, ғылыми және мәдени-ағарту мекемелерi, ал оңтүстiк бөлiгiнде өндіру кәсiпорындары орналасқан. Қалада Үргенiш мемлекеттiк университетi, Ташкент ақпарат технологиялары университетi және Ташкент мемлекеттiк медицина академиясының филиалдары бар.

Хиуа облыстағы көне, ұлттық сәулеткерлік ескерткiштерге бай қала (130-сурет). Хиуа — көркем қолөнершiлiктiң маңызды орталығы. Бұл жерде ағаш пен тастарға өрнек салу, зергерлiк, оймакерлiк, кесте тiгу, мыс пен қыштан бұйымдар жасаудағы таң қаларлық шеберлiк ұрпақтан-ұрпаққа өтiп келедi. Хиуа – атақты өзбек математигi, астрономы және географы Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезмидiң отаны болып табылады.

130-сурет. Хиуа қаласы.

1. Жiбек, күріш және мал шаруашылықтары қайсы аудандарда жақсы дамыған? Мұны контурлы картада белгiле.

2. Үргенiш пен Хиуаны салыстырмалы сипаттама жаса.3. Табиғи жағдайдың экономикаға ықпалына мысалдар келтiр.

Қарақалпақстан Республикасы Өзбекстанның солтүстiк-батысында орналасқан. Теміржол, автомобиль және әуе көлігінің жақсаруы, республиканың өндіріс күштерінің үздіксіз дамуына жағдай жаратты.

Қарақалпақстан өкiлеттi облыс ретiнде 1925 жылы құрылған, 1932 жылы өкiлеттi республикаға айналдырылған, 1936 жылы Өзбекстан

ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ58-сабақ 58-сабақ

http:/

/edup

ortal.

uz

166

құрамына енген. Қарақалпақстанның Өзбекстан құрамына кіруі қарақалпақ пен өзбек халықтарының арасындағы ежелгі достықты, аумақ, тiл және мәдениеттегi бiрлiқті одан әрі нығайтты.

Халқы. Қарақалпақстан Республикасында 1,8 миллионнан астам адам жасайды. Халықтың 1/3 бөлiгiн өзбектер, дерлік және сонша бөлігін қарақалпақтар, қалғандарын қазақтар мен басқа ұлттар құрайды (132-сурет). Жоғары оқу орындарында мыңдаған мамандар дайындалады. Нөкiсте Өзбекстан Республикасы Fылымдар академиясының филиалы және бірнеше ғылыми мекемелер жұмыс iстейдi. Қарақалпақстанда ғалымдардың үлкен тобы жетiлген. Олар ғылым және ұлттық экономиканың түрлі

салаларында қызмет етедi. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығы саласында суарудың жаңа әдiстерiн зерттеп жатыр.

Шаруашылығы. Қарақалпақстан Республикасы шаруашылығының негiзi агроөнеркәсіп кешенiнен құралған. Бұл жердегі суармалы диқаншылық еңбек пен қаржыны көбірек талап етедi. Соның iшiнде, Әмудария сағасындағы суару каналының қазылуы су басып кетуден сақтайтын бөгеттер мен батпақтарды құрғататын арықтар қазуға мәжбүр еткен. Өткен жылдары ирригация салалары қайта құрылды және кеңейтiрiлдi. Қызкеткен, Мақта-арна сияқты жаңа каналдар құрылды. Әмударияның әр екi жағасына су тасқынына қарсы бөгеттер салынды. Үлкен гидротехника құрылымы — Тақиятас гидроузелі 1973 жылы iске қосылды.

Қарақалпақстанның егін ауданының үлкен бөлігінде мақта мен бидай өсіріледі. Әмудария сағасында жоңышқа мен күріш өсiру қолайлы. Қарақалпақстан Өзбекстанда ғана емес, бәлкім Орталық

132-сурет. Қарақалпақстан Республикасы халқының ұлттық құрамы (пайыз есебінде).

131-сурет. Нөкістегі жүннен отау тоқу

комбинаты.

өзбек

қарақалпақ

қазақ

түрікмен

орысбасқа ұлт өкілдеріhtt

p://ed

uport

al.uz

167

Азияда тұқымдық жоңышқа өсiретiн ең iрi аймақ саналады. Жоңышқа тұқымының Қарақалпақстан сұрыбы ең сапалы болып саналады. Дәндi дақылдарынан күріш, ақ жүгерi мен жүгерi көп егiледi (133-сурет).. Күріш шаруашылығының орны үлкен. Өзбекстандағы күріш аудандарының үлкен бөлігі Қарақалпақстанда орналасқан.

Ауыл шаруашылығының негізгі тармақтары: күріш шаруашылығы, мақташылық, бақша шаруашылығы, қой шаруашылығы.

Мал шаруашылығы – Қарақалпақстан Республикасы шаруа шылығының маңызды саласы. Кең жайлаулар мен Әмудария сағасындағы шабындықтар мал шаруашылығының ертеден жем-шөп базасы болып келген. Малдарды бағу үшiн жоңышқа, жүгерi және ақ жүгерiден басқа, мақта тазалау, май, сүт-май өнеркәсібі кәсіпорындарының қалдықтарынан да пайдаланылады. Шөл жайлауларында жыл бойы қаракөл қойлары бағылады. Шөлдегi шаруашылықтарда аздап түйе де бағылады. Iрi қара мал суармалы диқаншылық аймақтарында — Әмудария сағасында сүт, ет үшiн бағылады.

Қарақалпақстанда құс, әсiресе су құстарын көбейту үшiн кең мүм кiндiк бар. Төрткөл ауданында шаруа шылықтараралық құс фермасы құрылды. Жiбек шаруашылығы Төрткөл мен Әмудария аудандарында дамыған. Бұл екi аудан Қарақалпақстан Республикасындағы жалпы жiбектiң негізгі бөлігін бередi.

Өнеркәсiбi. Қарақалпақстан өнеркәсiбiнiң дамуында Чарджау-Қоңырат темiр жолының iске қосылуы маңызды рөл атқарады. Өнеркәсiптiң энергетика, металл жасау, химия, құрылыс секiлдi тармақтары пайда бола бастады (134-сурет). Қоңыратта жылына 160 мың тонна кальцийлi сода, 150 мың тонна күйдiргiш сода, 20 мың тонна азық-түлік содасы мен 400 мың тонна ас тұзын өндіретін үлкен зауыт іске қосылды.

Азық-түлiк өнеркәсiбi жедел дамып отыр. Қарақалпақстанда жалпы пайдаланылатын және кейбiр кәсiпорындарға тиiстi электр станциялары бар. Тақиятас ЖЭС-i осылардың ең iрiсi. Кәсiпорын мен халық мекенжайлары газбен қамтамасыз етілген. Тақтакөпiр ауданында суды тұщыландыру қондырғысы іске қосылды.

Құрылыс материалдары өнеркәсiбi кiрпiш,

133-сурет. ӨзбекстанРеспубликасында

Қарақалпақстанның салмағы (пайыз, 2017 жыл).

http:/

/edup

ortal.

uz

168

әк, қамыс, плита шығарады. Олар, негізінен Хожейлi, Нөкiс, Тақиятас қалалары болып табылады. Қарақалпақстандағы цемент шикiзаты құрылыс материалдарын шығаруды тұрақты дамытуға мүмкiндiк туғызады.

Металл жасау ауыл шаруашылығы, өнеркәсiп және көлік қажеттiлiктерiне қызмет етедi. Тақиятастағы механика зауытында жүзiп жүретiн насостар жөнделедi. Бұхара газы және одан шыққан мұнай, калийлi, магнийлi тұз кендерi, әк және фосфорит кендерi негiзiнде химия өнеркәсiбi дамып отыр úlkeni. Kárxana hám xalıq qonısları tiykarınan gazlestirildi. Taxtakópir rayonında suwdı dushshılandırıw qurılması iske túsirildi.

Өнеркәсiптің негізгі тармақтары: электр энергетика, химия және газ-химия, құрылыс материалдары, жеңіл, азық-түлік, ұн-жарма.

Қалалары. Республикада 12 қала бар. Нөкiс - Қарақалпақстан Республикасының астанасы, өнеркәсiп пен мәдениет орталығы болып саналады. («Халық мекенжайлары» тақырыбынан қалада қанша халық жасауын анықтаңдар).

134-сурет. Қарақалпақстан Республикасы.

Қала 1932 жылы шағын қыстақ орнында құрылды. Географиялық орнының қолайлығынан 1939 жылы республиканың астанасы Төрткөлден Нөкiске

http:/

/edup

ortal.

uz

169

көшiрiлдi. Әмударияда құрылған гидротехникалық бөген арқылы Нөкiске темiр жол және автомобиль жолы салынды. Қалада полиграфия комбинаты, мотор жөндеу, кiрпiш зауыттары, жеңiл өнеркәсібі және азық-түлiк өнеркәсiп кәсіпорындары бар. Нөкiсте 6 жоғары оқу орны, Қарақалпақ мемлекеттік университеті, Нөкіс мемлекеттік педагогика институты, сондай-ақ Ташкент ақпарат технологиялары университеті, Ташкент мемлекеттік аграрлық университетi, Ташкент педиатрия медицина институты және Өзбекстан мемлекеттік өнер және мәдениет институтының Нөкіс филиалдары қызмет етіп жатыр.

Тақиятас осы аттағы ЖЭС құрылысына байланысты 1952 жылы бой көтерді. Ол - энергетиктер, гидротехниктер, инженерлер және сушылар қаласы. Тақиятас маңында Әмударияға құрылған iрi гидротехникалық бөген қала шаруашылығын одан ары дамытты. Болашақта Тақиятас, негізінен құрылыс материалдарын шығаратын орталық ретiнде тағы да дамиды, онда жаңа кәсiпорындар құрылады.

Мойнақ – Арал теңiзi жағалауындағы бұрынғы портты қала. Арал су деңгейінің төмендеп кетуi салдарынан қала теңiзден қашықтап кеттi. Нәтижеде қала шаруашылығы мүлдем өзгердi.

Беруни – Әмударияның оң жағалауында орналасқан маңызды өнеркәсiп орталығы. Қала автомобиль жолы арқылы Нөкiспен байланысқан. Мақта тазалау және май зауыттары қаланың негiзгi кәсiпорындары болып сана лады.

1. Әмударияның екi жағалауында орналасқан Төрткөл мен Үргенiш қалалары өзара қандай байланысқанын оқу атласынан анықтаңдар.

2. Халықтың орналасуы мен ұлттық құрамына қандай алғышарттар әсер еткен? 3. Қарақалпақстан қалалары қандай ерекшеліктерiмен бір-бірінен өзгешеленедi?4. Мемлекетiмiздiң қайсы қалаларында болуды армандайсың? Не үшін?5. Нөкiстен Ташкентке бару үшiн қайсы облыстардан өтiледi?

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУ 59-сабақ 59-сабақ 1. Оқулықтың қосымшасындағы 1-кестенің мәліметтері негізінде

Әндіжан және Науаи облыстары халқының тығыздығын анықтаңдар және салыстырмалы сипаттама жасаңдар.

2. 8-сынып контурлы картасындағы Бұхара облысы ауыл шаруашылығы зоналарын бояңдар және бидай, арпа, жүгері, сондай-ақ құс шаруашылығы мен омарташылық кең таралған аудандарды түсіндріңдер.

3. Самарқант облысында республика халқының 11,1 пайызы жасайды. Бұл облыс республикада өндіріліп жатқан дәнді-дақылдардың 17 пайызын береді. Бұл өнім облыс үшін экономикалық сала бола алады ма?

http:/

/edup

ortal.

uz

170

ПЫСЫҚТАУ ҮШІН ҚАЙТАЛАУ60-сабақ60-сабақ 1. Машина жасаудың экономиканың басқа тармақтарымен бай лы-

ныстылығына мысалдар келтіріңдер.2. Машина жасау кешенінде тармақтар қатынасы болашақта қандай

болады? Одан да жедел дамитын тармақтарды айтып беріңдер.3. Металлургия кешені экономиканың қайсы тармақтармен бай лы-

ныстылығын география дәптеріңе сызып көрсет.4. Өз облысыңда орналасқан қандай тоқымашылық кәсіпорындарын

білесің?5. Ең маңызды газ бен мұнай құбырлары қай жерлерден өткенін контурлы

картаға белгіле.6. Өндірістің қандай ұйымдастырушылық түрлері бар?7. Өндірісті орналастыру түрлеріне мысалдар келтір.8. 8-сынып география атласының Самарқант облысы картасынан

қалалардың орналасқан орнын анықта. Қалаларда қандай өнеркәсіп тармақтары бар екендігіне мән бер.

9. Өзбекстанда 1 жылда орташа өндірілетін электр энергияның 51 млрд кВ сағат бөлігі жылулық электр станциялары есебінен, 8 млрд кВ сағат бөлігі гидроэлектр станциялары тарапынан өндіріліп жатқан болса, олардың үлесі пайыздарда есептеп табыңдар.

4. Экономикалық ауданды географиялық сипаттама жасаудың жоспарын дәптерiңе жаз.

5. Аумақтың мамандануын белгiлейтiн алғышарттарды айтып бер.6. Мемлекеттің аумақтық еңбек бөлiнiсiнде Ташкент пен Мырзашөл

экономикалық аудандары, Ферғана мен Төменгi Әмудария экономикалық аудандарының бір-біріне ұқсас және өзгешеленетін жақтарын салыстырмалы сипаттама жасаңдар.

7. Өнеркәсiп бойынша қайсы ауданның еңбек өнiмдiлiгi ең жоғары?8. Қайсы ауданның ауыл шаруашылығы интенсивтiк жолмен дамып жатыр?9. Қайсы экономикалық аудан көлікпен жақсы қамтамасыз етiлген?10. Шаруашылық жүргiзудiң қарапайым орналасуынан күрделiрек, прогресстi

орналасуға өсіп отырылуын кез келген экономикалық аудан мыса лында көрсет.11. Тұратын қалаңның (ауданыңның, облысыңның) экономикалық

географиялық сипаттамасын жаса және онда шаруашылық құрамының шикiзат, энергия, дайын өнiмдер бойынша аумақтық өндiрiс байланыстарының сызбасын, сондай-ақ табиғатты қорғау және игеру шараларын баяндаңдар.

http:/

/edup

ortal.

uz

171

2-қосымшаАумақтар бойынша егін майдандары құрамы

(2017 жыл жағдайында, гектар есебінде)

1-қосымшаАймақтар бойынша негізгі әлеуметтік көрсеткіштер

(2017-жыл 1-январь)

Өзбекстан Республикасы Қарақалпақстан РеспубликасыӘндіжан облысыБұхара облысыЖызақ облысыҚашқадария облысыНауаи облысыНаманган облысыСамарқант облысыСұрхандария облысыСырдария облысыТашкент облысыФерғана облысыХорезм облысыТашкент қаласы

Respublika hám wálayatlarХалық саны (мың

адам есебімен)Ауданы

(мың шаршы

км)

Әкімшілік-аумақтық құрылымы

Бар - лығы

Қала халқы

Қыстақ халқы

Аудан-дар

Қала-лар

Қалашық

448,9166,64,240,321,228,6111,07,416,820,14,315,36,76,10,3

32656,71 842,33 011,71 870,21 325,03 148,4958,0

2 699,63 720,12 514,2815,9

2 861,23 620,21 805,02 464,9

16532,7905

1 576698,6622,2

1 357,5 467,6

1 743,7 1 390,8893,3350

1 411,52 049,9601,2

2 464,9

16 124,0936,8

1 435,71 171,6702,8

1 790,9490,4955,9

2 329,31 620,9465,9

1 449,71 570,31 203,8

–

17015141112138111413815151011

11912111161268118516931

1071 2679694211747115881142595197561

Өзбекстан Республикасы 78772 1201182 189696 52271 1655629Қарақалпақстан Республикасы 4764 94028 11342 12297 110653Әндіжан облысыБұхара облысы 6875 89259 17762 1978 90882Жызақ облысы 4324 106124 10355 2276 91182Қашқадария облысы 1610 90308 8444 6879 212545Науаи облысы 6588 153394 15730 6315 256673Наманган облысы 1966 34538 4165 1340 49819Самарқант облысы 5634 76348 14496 1901 92012Сұрхандария облысы 12873 87649 29068 2524 185778Сырдария облысы 9899 94539 14611 2788 118219Ташкент облысы 2001 96752 4352 3280 95563Ферғана облысы 7418 84079 25698 2899 142266Хорезм облысы 9912 98313 20304 2181 129316Ташкент қаласы 4881 95851 13075 5613 81021

Азықтық дала егін дері

– жалпы

Көкөністер – жалпыАймақтар Картошка Мақта Дән

http:/

/edup

ortal.

uz

172

3-қосымша2017 жылда ЖІӨ-нің тармақтары бойынша құрамы (өлшеміне қарап % -да)

Қарақалпақстан Республикасы

Әндіжан

Бұхара

Жызақ

Қашқадария

Науаи

Наманган

Самарқант

Сұрхандария

Сырдария

Ташкент

Ферғана

Хорезм

Ташкент қаласы

http:/

/edup

ortal.

uz

173

М А З М Ұ Н Ы

I ТАРАУ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

1-сабақ. Кіріспе...................................................................................................... 32-сабақ. Өзбекстанның географиялық орны........................................................ 53-сабақ. Өзбекстанның әкімшілік-территориялық құрылымы......................... 84-сабақ. Әлеуметтік-экономикалық карталар.................................................... 11

II ТАРАУ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ ТАБИҒИ БАЙЛЫҚТАРЫ, ХАЛҚЫ ЖӘНЕ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ

5-сабақ. Өзбекстанның табиғи жағдайлары және табиғи байлықтары..... 136- сабақ. Табиғи жағдай мен табиғи байлықтардың ұлттық экономикадағы маңызы............................................157-сабақ. Өзбекстан халқы................................................................................... 188-сабақ. Өзбекстан халқының құрамы................................................................. 209-сабақ. Халық мекенжайлары............................................................................ 22

III ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮЗІЛІСІ

110-сабақ. Өзбекстан ұлттық экономикасының құрылымы..................... 2711-сабақ. Өнеркәсіп – ұлттық экономиканың тірек тармағы................. 3012-сабақ. Жанармай-энергетика кешені......................................................... 3313-сабақ. Мұнай және газ өнеркәсібі............................................................ 3514-сабақ. Көмір өнеркәсібі ............................................................................... 3815-сабақ. Электр энергетика............................................................................... 4016-сабақ. Химия өнеркәсібі................................................................................. 4517-сабақ. Қара металлургия........................................................................... 4818-сабақ. Түсті металлургия................................................................................ 5119-сабақ. Maшина жасау және оның тармақтары......................................... 5420-сабақ. Aвтомобиль жасау өнеркәсібі.................................................... 5821-сабақ. Ағашты қайта өңдеу өнеркәсібi...................................................... 6222-сабақ. Құрылыс материалдары өнеркәсібі........................................... 6423-сабақ. Өнеркәсiп және экологиялық проблемалар....................................... 6724-сабақ. Aгроөндірістік кешен ........................................................................ 6925-сабақ. Ауыл шаруашылығы...................................................................... 71

http:/

/edup

ortal.

uz

174

26-сабақ. Диқаншылық...................................................................................... 7327-сабақ. Мал шаруашылығы............................................................................. 7628-сабақ. Өзбекстанда ауыл шаруашылығының географиялық тарихы.....................................................7829-сабақ. Женіл өнеркәсіп ............................................................................... 8030-сабақ. Азық-түлік өнеркәсібі..................................................................... 8331-сабақ. Өнеркәсіпті аумақтық құру және орналастыру түрлері.............. 8632-сабақ. Көлік географиясы............................................................................ 8833-сабақ. Өзбекстан көлігінің заманауи дамуы.......................................... 9134-сабақ. Халыққа қызмет көрсету салалары .....................................................9535-сабақ. Өзбекстанда рекреация және туризм....................................... 9936-сабақ. Сыртқы экономикалық байланыстар.......................................... 10237-сабақ. Практикалық жаттығу ............................................................ 105

IV БӨЛІМ. ӨЗБЕКСТАННЫҢ РЕГИОНАЛДЫҚ СИПАТТАМАСЫ

338-сабақ. Өзбекстан экономикасын аумақтық ұйымдастыру................ 10639-сабақ. Tашкент экономикалық ауданы .............................................. 11040-сабақ. Tашкент облысы................................................................................ 11341-сабақ. Tашкент қаласы................................................................................. 11742-сабақ. Mырзашөл экономикалық ауданы.................................................... 12143-сабақ. Сырдария облысы........................................................................... 12344-сабақ. Жызақ облысы................................................................................. 12545-сабақ. Фергана экономикалық ауданы........................................................12846-сабақ. Әндіжан облысы................................................................................. 13047-сабақ. Ферғана облысы.............................................................................. 13248-сабақ. Наманган облысы.......................................................................... 13549-сабақ. Зарафшан экономикалық ауданы.................................................... 13850-сабақ. Самарқант облысы.......................................................................... 14051-сабақ. Науаи облысы................................................................................. 14452-сабақ. Бұхара облысы.................................................................................. 14853-сабақ. Оңтүстік экономикалық аудан......................................................... 15154-сабақ. Қашқадария облысы...................................................................... 153 55-сабақ. Сұрхандария облысы...................................................................... 15756-сабақ. Төменгі Әмудария экономикалық ауданы ................................... 16157-сабақ. Xoрезм облысы.............................................................................. 16358-сабақ. Қарақалпақстан Республикасы...................................................... 16559-сабақ. Практикалық жаттығу.................................................................... 16960-сабақ. Пысықтау үшін қайталау............................................................ 170Қосымшалар..................................................................................................... 171

http:/

/edup

ortal.

uz

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-сыныпi үшін сабақlik(Qozoq tilida)

Qayta ishlangan va to‘ldirilgan екінші nashr

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyati Ташкент – 2019

Аударған Д. БектаеваРедактор З. Абдиназарова

Көркемдеуші редактор Б. БобожоновТехникалық редактор Р. Нафасов

Беттеушілер: О. Фозилова, М. Атхамова Корректор Ф. Есиркепова

Баспа лицензиясы AI № 204, 28.08.2011

Басуға рұқсат берілді 20.07.2019. Пішімі 70x901/16. «TimesNewRoman» гарнитурасы. Кеглі 12. Офсеттік тәсілмен басылды. Шартты баспа табағы 11,7. Есепті баспа табағы

9,0. Таралымы дана 5691. Тапсырыс № 454.

«SHARQ» баспа-полиграфия акционерлік компаниясы баспаханасы, 100000, Ташкент қаласы, Буюк Турон көшесі, 41.

O‘quv nashri

MUSAYEV PAYOZ G‘IYOSOVICH pedagogika fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim

MUSAYEV JAHONGIR PAYOZOVICH,geografiya fanlari nomzodi, dotsent

GEOGRAFIYAO‘ZBEKISTONNING IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI

http:/

/edup

ortal.

uz

Æaëƒà áåðiëãåí î³óëû³òû´ æàƒäàéûí êµðñåòåòií êåñòå

№Î³óøû-

íû´àòûæµí¸

γóæûëû

γóëû³-òû´ àë-²àíäà²û

ê¼é¸

Ñûíûï æåòåê-ø¸ñ¸í¸´³îëû

γóëû³-òû´ òàïñû-

ðûë²àí-äà²û ê¼é¸

Ñûíûï æåòåê-ø¸ñ¸í¸´³îëû

1

2

3

4

5

γóëû³ æàëƒà áåðiëãåíäå æ±íå î³ó æûëûíû´ ñî´ûíäà ³àéòàðûï àëûíƒàíäà æîƒàðûäàƒû êåñòåíi ñûíûï æåòåêøiñi òµìåíäåãi áàƒàëàó Ÿëøåìi íåãiçiíäå

òîëòûðàäû.

Æà´à γóëû³òû´ á¸ð¸íø¸ ðåò ïàéäàëàíó²à áåð¸ë ãåíäå㸠ê¼é¸.

Æà³ñû̺³àáàñû á¼ò¸í, î³óëû³òû´ íåã¸ç㸠áµë¸ã¸íåí àæûðàë-ìà ²àí. Áàðëû³ ïàðà³òàðû áàð, æûðòûëìà²àí, êµøïå-ãåí, áåòòå ð¸íäå æàçóëàð ìåí ñûçû³òàð æî³.

Îðòàøà

̺³àáàñû ìûæûë²àí, åä±ó¸ð ñûçûëûï, øåòòåð¸ æå é¸ëãåí, î³óëû³òû´ íåã¸ç㸠áµë¸ã¸íåí àæûðàëóû ì¼ìê¸í, ïàéäàëàíóøû òàðàïûíàí ³àíà²àòòàíàðëû ³àïòàë²àí, ò¼ñ¸ï ³àë²àí áåòòå𸠳àéòà ò¸ã¸ëìåãåí, êåéá¸ð áåòòåð¸íå ñûçûë²àí.

Íàøàð̺³àáàñûíà ñûçûë²àí, æûðòûë²àí, íåã¸ç㸠áµë¸ã¸íåí àæûðàë²àí ÿêè ò¼ãåëäåé æî³, ³àíà²àòòàíàðñûç ³àïòàë²àí. Áåòòåð¸ æûðòûë²àí, ïàðà³òàðûí, î³óëû³òû ò¸êòåï áîëìàéäû.

http:/

/edup

ortal.

uz

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-сыныпi үшін сабақlik(Qozoq tilida)

Qayta ishlangan va to‘ldirilgan екінші nashr

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyati Ташкент – 2019

Аударған Д. БектаеваРедактор З. Абдиназарова

Көркемдеуші редактор Б. БобожоновТехникалық редактор Р. Нафасов

Беттеушілер: О. Фозилова, М. Атхамова Корректор Ф. Есиркепова

Баспа лицензиясы AI № 204, 28.08.2011

Басуға рұқсат берілді 20.07.2019. Пішімі 70x901/16. «Times New Roman» гарнитурасы. Кеглі 12. Офсеттік тәсілмен басылды. Шартты баспа табағы 11,7. Есепті баспа табағы

9,0. Таралымы дана 599. Тапсырыс № 454-А.

«SHARQ» баспа-полиграфия акционерлік компаниясы баспаханасы, 100000, Ташкент қаласы, Буюк Турон көшесі, 41.

O‘quv nashri

MUSAYEV PAYOZ G‘IYOSOVICH pedagogika fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim

MUSAYEV JAHONGIR PAYOZOVICH,geografiya fanlari nomzodi, dotsent

GEOGRAFIYAO‘ZBEKISTONNING IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI

http:/

/edup

ortal.

uz