2

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitGiriş və Ümumi baxış

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

Bu vəsait Avropa Birliyinin maliyyə dəstəyi ilə nəşr edilmişdir.Sənəddə göstərilən baxışlar Avropa Birliyinin rəsmi fikrini ifadəetmək baxımından mənbə sayıla bilməz.

1

3

Ön söz

Məcburi, yaxud icbari əmək (bundan sonra məcburi əmək yazılacaq)ümumdünya səviyyəsində pislənir və qadağan edilib. Bir çoxumuzdüşünə bilər ki, bu məsələ artıq öz mövcudluğunu itirib və məcburiəməyə son qoyulub. Təəssüf ki, bu belə deyil, və dünyanın bəziölkələrində məcburi əməyin müxtəlif formalarda təzahürünə sübutvar.

Məcburi əmək məsələsi geniş şəkildə təsdiq (ratifikasiya) edilmişbeynəlxalq sənədlər mövzusudur, və özəl sektorla yanaşı bir çoxməcəllə, razılıq və təşəbbüs onun qadağan edilməsinə böyük önəmverir. BƏT-in 1998-ci il tarixli İş Yerində Hüquqlar və ƏsasPrinsiplərə dair Bəyannaməsində hər cür məcburi əməyin aradangötürülməsi prinsipi əsas prinsiplərdən biri kimi öz vacib yerini tutur.

Məcburi əmək məsələsi bir çox beynəlxalq sənədlərdə qeyd olunanməsələ olduğuna baxmayaraq, o demək olar ki, hələ də başadüşülmür, bəzən isə ona hətta göz yumulur. Biznes icması üçünməcburi əmək, yəqin ki, keçmişdə prioritet məsələ sayılmırdı, lakinbu gün onunla əlaqələndirilmiş olmaq (xüsusilə də təchizat zəncirifəaliyyətləri vasitəsilə) riskindən uzaq durmağa maraq göstərənlərinsayı get-gedə artır. Bu günün böyüyən qloballaşma proseslərisürətlə inkişaf edən təchizat zəncirli iqtisadiyyata geniş yol acıb. Birtərəfdən, biznes öz təchizat zənciri menecmentini gücləndirib vədərinləşdirib. Digər tərəfdən isə, ictimaiyyət indiki zamandabeynəlxalq inkişaf barədə daha çox məlumatlıdır, və qeyri-hökuməttəşkilatları, lobbi qrupları, media və bu yaxınlarda dərc olunmuş bəzivəsaitlərlə məcburi əmək hallarının daha da böyük diqqət qarşısınagətirildiyi digər mənbələr vasitəsilə məcburi əməyin yer aldığıvəziyyətlərlə tanış olmaqdadır.

İşəgötürənlər və Biznes üçün nəzərdə tutulmuş bu vəsait biznes vəonun təşkilatlarına məcburi əməklə bağlı vəziyyətləri müəyyənetmək və onların qarşısını almağa nail olmaq üçün gözəl praktikivasitələr və təlimat təqdim edir. Beynəlxalq İşəgötürənlər Təşkilatı

4

(BİT) məcburi əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramının öz ilkin təşəbbüsü ilə göstərdiyi bu səyləri xüsusilə özəlsektor üçün praktiki vasitələr toplusunun inkişafına yönəltməyəhəvalə edir. BİT həmin təşəbbüsə sıx qoşulubdur və biz əminik ki,bu vəsait işəgötürənlər təşkilatları və onların üzvlərinə məcburi əməkməsələsini başa düşmək üçün kömək etməkdə, bu məsələ ilə bağlıvəziyyətlərə düşməməkdən ötrü lazımi tədbirləri həyata keçirməkdə,və həm məcburi, həm də icbari əməyin tam şəkildə aradangötürülməsi yolunda öz səylərini göstərməkdə böyük dəstək olacaq.

Antonio PenalosaBaş KatibBeynəlxalq İşəgötürənlər Təşkilatı

5

Giriş sözü

Bu vəsaitin məqsədi ümumdünya səviyyəsində işəgötürənlərtəşkilatları və fərdi şirkətlərin məcburi əmək nədir, o, biznesəməliyyatlarına nə cür təsir göstərə bilər, və bu problemin həlliyolunda biznes nümayəndələri hansı tədbirlər görə bilərlər kimisuallara cavab almaqda duyduqları artan ehtiyacı ödəməkdənibarətdir.

Məcburi əmək işəgötürənlər, və burada inkişaf etməkdə olanölkələrin formal iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərən yalnız kiçikmüəssisələr deyil, lakin kompleks şəklində təchizat zənciri və“autsorsinq” (təchizatını xaricdən almaq) əməliyyatlarını həyatakeçirən transmilli müəssisələr üçün də böyük riskə dönür. BƏT-inhesablamalarına görə məcburi əməkdən sui-istifadə hallarının 80faizi özəl iqtisadiyyatda yer alır. Bunun əksəriyyəti qeyri-formaliqtisadiyyatın payına düşsə də belə, bu yaxınlarda bir neçə iri şirkətqarşılaşdığı məcburi əmək iddiaları ilə bağlı məsələni həll etməli idi.

Hal-hazırda bir çox fərdi şirkətin davranış məcəlləsində məcburiəməyə qarşı maddələr öz əksini tapsa da, və auditor firmaları bumövzu ilə bağlı xidmət təkliflərini daha çox artırsalar da, məcburiəməyin əslində nə demək olduğuna dair hələ də ciddi mübahisələrgedə bilər. Məcburi əmək “gözə dəyməyən” formalar ala bilər, vəməcburi əməyə dair BƏT-in Konvensiyalarındakı məzmuna və onunnəzarətedici orqanlarının apardığı müzakirələrə əsaslanan aydıntəlimat olmadan onu başa düşüb aşkara çıxarmaq çətinləşə bilər.

Həmin vəsaitin ilk versiyası qeyd olunan boşluğu doldurmaqməqsədini daşıyır. O, Beynəlxalq İşəgötürənlər Təşkilatı ilə sıxəməkdaşlıq şəraitində hazırlanmış, və fərqli bölgələrdə fəaliyyətgöstərən işəgötürənlər və biznes nümayəndələri ilə aparılanməsləhətləşmələrdən bəhrələnir. Bütün bu görüşlərdə belə birtəlimata, və bununla yanaşı nümunəvi biznes təcrübəsindən misallarvə faydalı məsləhətə olan tələbat aydın şəkildə ifadə olunmuşdu.İlkin versiyada nümunəvi təcrübədən misallar yalnız məhdudhəcmdə qeyd olunub, lakin növbəti versiyaları zənginləşdirmək

6

məqsədilə oxucular daha çox bölüşməyə fəal şəkildəhəvəsləndirilirlər.

Bu vəsait, BMT-nin İnsan Alverinə qarşı Mübarizə üzrə QlobalTəşəbbüsünün təchizat zəncirinin idarə olunmasına dair EkspertQrupunun Təşəbbüsü kontekstində SAP-FL (Special ActionProgramme – Forced Labour) proqramının əməkdaşı Filip Hantertərəfindən hazırlanmışdır. Vəsaitin hazırlanmasında BƏT-in bir neçədepartamenti də, xüsusilə beynəlxalq əmək standartları,işəgötürənlərin fəaliyyəti, transmilli müəssisələr, sosial dialoq vədaha yaxşı iş, və uşaq əməyi məsələləri ilə məşğul olandepartamentlər yaxından iştirak etmişdir. Biz, vaxt ayırıb vəsaitinilkin variantını nəzərdən keçirməklə çox dəyərli rəylər verən və bumaterialda öz əksini tapmış təlimat vasitələrinin biznes icmasınauyğun olduğunu təsdiqləyən işəgötürənlər təşkilatlarının, biznes vəsivil cəmiyyətinin bir çox xarici icmalçılarına öz təşəkkürümüzübildirmək istəyirik. Xüsusi minnətdarlığımızı xarici nəzəri təminetməkdə öz misilsiz köməyini göstərmiş Qlobal İşlər üzrə baş vitse-prezident cənab Devid Arkless-ə və Mənpaver Korporasiyasındanxanım Branka Minik-ə bildiririk. Ayrıca təşəkkürümüzü həmçininəvvəlki materiallara uzun müddət ərzində öz şərhini verən BİT-inəməkdaşları cənab Brent Vilton-a və xanım Barbara Leon-a bildiririk.

Rocer Plənt(SAP-FL) Məcburi Əməyə qarşı Mübarizə üzrə Xüsusi FəaliyyətProqramının Rəhbəriİş Yerində Hüquqlar və Əsas Prinsiplərə dair Bəyannaməni irəliçəkən Proqram

7

I Müqəddimə

Özlüyündə və insan alveri nəticəsində yer alan məcburi əməkmövzusu işəgötürənlər təşkilatları və biznes üçün olduqca mühümməsələyə çevrilir. Bu vəsait adı çəkilən məsələyə münasibətdəmüxtəlif səviyyələrin biznes nümayəndələrinə məcburi əməyi aşkaredib onun qarşısını almağı, və lazım gəldikdə öz təsir sahələrindəvəziyyəti düzəltməyi mümkün edən praktiki vasitələr və təlimatmaterialını təqdim etməklə köməklik göstərmək məqsədini daşıyır.

Məcburi və icbari əməyin bütün formalarına qarşı mübarizədə biznesvə işəgötürənlər təşkilatları aparıcı rol oynayırlar. Xüsusi iləişəgötürənlər təşkilatları strateji baxımdan institusional bağlılıq vədavamlılığı təmin etməkdə öz mövqelərini möhkəm tutublar, biznesmühiti isə 2015-ci ilə qədər məcburi əmək dünyasından yaxaqurtarmaq məqsədilə BƏT-in apardığı kampaniyada həlledici roloynayır.

Biznes və işəgötürənlər təşkilatlarının məcburi əmək və insanalverinə son qoymaq uğrunda qlobal mübarizədə aparıcı roloynamaqlarına çoxlu səbəb var:

Hüquqi riayət: Demək olar ki, BƏT-ə üzv olan ölkələrin hamısıməcburi, yaxud icbari əməyə dair 29 və 105 saylı Konvensiyalarıtəsdiq (ratifikasiya) ediblər, və insan alverinə qarşı imzalanan“Palermo Protokolu”-nu təsdiq etmiş ölkələrdən tələb olunur ki,həmin fəaliyyət növünü cinayət əməli olaraq qəbul etsinlər. Bu odeməkdir ki, dünyanın bir çox ölkələrində məcburi əmək və insanalveri cinayətkarlıq kimi qələmə verilərək cəzalandırılmalıdır, və bucür fəaliyyətlə məşğul olduqları aşkar edilmiş şirkətlər cinayəttəqibinə məruz qala bilərlər.

Riski idarə etmə və nüfuz: Uğurlu olmaqları üçün şirkətlər riskinstatik olmadığı və şirkətin özü, onun tədarükçüsü və ya digəriştirakçının fəaliyyəti vasitəsi ilə riskin yarana bilməsi mühitində riskiidarə etməlidirlər. Məcburi əmək və insan alveri barədə ittihamlarhüquqi risklə yanaşı şirkətin adı və nüfuzuna ciddi təhlükə yaradır.

8

Məcburi əmək qlobal təchizat zənciri sistemində: Qloballaşma vəölkələr- və şirkətlərarası əlaqələrin genişlənməsi məcburi əmək vəinsan alverini qlobal təchizat zəncirinə daxil olan mühüm məsələlərolaraq ortaya çıxarıb.

Davranış məcəllələri və korporativ sosial məsuliyyət (KSM),(corporate social responsibility – CSR): məcburi əməyin aradanqaldırılması davranış məcəlləsi və digər KSM təşəbbüslərininhəlledici elementi sayılır. Şirkətlər, xüsusilə də, istehlakçı bazarlarınıtəchiz edən və mühüm dəyərə malik olan ad daşıyan şirkətlərməhsulları sosial və insan haqları kriteriyası ilə ayaqlaşa bilməyəcəkkimi yeni və böyüyən ehtimalla qarşılaşırlar.

Məcburi əmək və insan alveri mənəvi baxımdan qəbul edilməzdir.

Bu vəsaitin məqsədləri

Bu vəsait işəgötürənlər təşkilatları və özünə kiçik və ortamüəssisələri, transmilli müəssisələri, ixrac-yönümlü və qlobaltəchizat zənciri çərçivəsində fəaliyyət göstərən şirkətləri daxil edənbiznes dairələrinin geniş spektrinə ünvanlandırılıb. Buradakı texnikimaterial və məlumatdan istifadə edərək gündəlik işlərində bundanyararlanacaq şəxslər arasında baş menecerləri, kadr (insanehtiyatları), sorsing və sosial uyğunluq heyətini, və sosial auditorlarıqeyd etmək olar. Daha geniş KSM icmasına malik olan təşkilatlar,eləcə də menecment xidmətlərini təmin edən şirkətlər üçün də –məsələn, konsultantlar və ya keyfiyyət nəzarətini həyata keçirənşirkətlər – bu vəsait faydalı olacaq.

Bu vəsaitin əsas məqsədi biznes və işəgötürənlər təşkilatlarınaməcburi əmək və insan alveri ilə bağlı məsələləri və bu məsələlərinhəlli yolunda götürüləcək çeşidli ölçüləri başa düşməyə, eynizamanda hər bir şirkət və təşkilatın nadirliyini və fərqli ehtiyac vəprioritetlərə malik olduğunu tanımağa kömək etməkdən ibarətdir.Həqiqətən də bunlar bu gün dünyada bütün ölkələrə təsir göstərənqlobal fenomendir. Beləliklə, məcburi əmək qlobal bizneslərlə yanaşı

9

onların milli və beynəlxalq təmsilçilikləri üçün böyük risk yaradır. Buvəsaitin xüsusi məqsədləri:

· Məcburi əmək və insan alveri barədə (onlar nədir, və onlarlaharada rastlaşmaq mümkündür) məlumatlandırmanıartırmaq;

· Məcburi əmək və insan alverinə qarşı mübarizədə səygöstərsinlər deyə müxtəlif biznes dairələri və işəgötürənlərtəşkilatlarını praktiki material və təlimatlarla təmin etmək;

· Bu məsələlərin həlli yolunda yaxından iştirak etmək üçünişəgötürənləri dəstəkləmək və məcburi əmək riskinə qarşıpreventiv işlər görməkdə onlara kömək etmək üçün xüsusitədbirlər təklifini vermək;

· Bu məsələlərə ünvanlandırılmış beynəlxalq standartlarıdaha yaxşı başa salmağa kömək etmək;

· Qlobal fəaliyyət çərçivəsində biznes dairələrini fəal şəkildəəlaqələndirməklə məcburi əmək və insan alverinə qarşımübarizə aparmaq üçün geniş tərəfdaşlıq yanaşmasındanistifadə etməyə həvəsləndirmək;

· Əlavə tədqiqatlar üçün resurs kitabı və bələdçi kimi xidmətetməkdən ibarətdir.

Vəsaitin istifadə qaydası

Bu vəsait biznes icmasının praktiki istifadəsi üçün düşünülübhazırlanmışdı. Material, məcburi əmək məsələsində biznesə dəstəkolaraq praktiki təlimatı təmin edən tək vasitə və bukletlərformasındadır. Bu vəsait arxa plan məlumatını, məcburi əmək vəinsan alverinə dair ən son statistik göstəriciləri, əsas məsələlərəümumi baxış və əlavə tədqiqatlar aparmaq üçün resurslar təqdimedir. Burada sektorlararası yanaşma istifadə olunmaqla müxtəlifbölgə, ölkə, işəgötürənlər təşkilatları və ölçü baxımından fərqli

10

şirkətlərdən alınmış məlumat təqdim edilib. Vəsaitin hər bölməsindəkonkret misallarla artıq tətbiq olunmuş tədbirlər nümayiş etdirilib.Aşağıda sadalanan xüsusi resurslar isə ayrıca olaraq bu kitabçanınbölmələrini təşkil edir.

· İşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallar: Menecer, kadrheyəti və digərlərin istinad edə biləcəyi işəgötürənlər tərəfindəntez-tez verilən suallara (TVS) cavab verən qısa təlimat. Butəlimat həbsxanada cəza çəkən məhkumların əməyi (bundansonra, həbsxana əməyi yazılacaq), iş vaxtından kənar əməyətəzyiq və borc köləliyi kimi kompleks mövzuları əhatə edir.

· Məcburi əməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsiplər: Məcburiəmək və insan alverinə qarşı biznes tədbirləriniistiqamətləndirən BƏT-in standartları və yurisprudensiyaya(hüquqi normalara) əsaslanan prinsiplər toplusu.

· Uyğunluğu qiymətləndirmək üçün yoxlama siyahısı və təlimat:Həmin yoxlama siyahısı sosial auditorlar və digər mütəxəssis-praktiklər üçün müəssisə səviyyəsində qiymətləndirmə işiniaparmaqdan ötrü tərtib edilib. Yoxlama siyahısına suallartoplusu ilə yanaşı qiymətləndirməni keçirmə qaydası üzrətəlimat və texniki məsləhət də daxildir.

· Görülə biləcək tədbirlərə dair təlimat: Burada, milli və sənayesəviyyəli müəssisədə və qlobal təchizat zənciri sistemindəməcburi əməyə qarşı şirkət və işəgötürənlər təşkilatlarının görəbiləcəkləri vacib tədbirlər təqdim olunub.

· Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər: Məcburi əmək vəinsan alverinə qarşı şirkətlərin görə biləcəkləri bəzi konkrettədbirləri üzə çıxaran praktiki təlimatlar toplusu.

· Nümunəvi təcrübənin öyrənilməsi: İş yeri və təchizat zəncirisistemində məcburi əməyə qarşı istifadə oluna biləcək müxtəlifyanaşmaları əks etdirən şirkət və sənaye təcrübəsindənseçilmiş misallar.

11

Tərif və anlayışlar

Məcburi əmək

Məcburi əmək termininin beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş tərifiBƏT-in 29 saylı Konvensiyasında (1930) öz əksini tapıb. BuKonvensiyaya görə “cəza verməklə hədə-qorxu gələrək hər hansı birşəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və ya xidmət, həmin şəxs özü buiş üçün müraciət etməyibsə, icbari və ya məcburi hesab edilir.”

Həmin tərifin əsas elementləri:

Hər cür iş və ya xidmət: Bu, özünə sənaye, sektor və ya peşəsahəsindən asılı olmayaraq istənilən iş, xidmət və məşğulluqnövünü daxil edir, və qanuni və formal məşğulluqla yanaşı qeyri-qanuni və qeyri-formal məşğulluğu nəzərdə tutur.

Hər hansı bir şəxs: Bu, milliyyətindən asılı olmayaraq həmböyüklərə, həm də uşaqlara aid edilir, və həmin şəxsin məcburiəmək hadisəsi aşkar edilmiş ölkənin vətəndaşı olub-olmadığınaəsaslanmır.

Cəza verməklə hədə-qorxu gəlmək: Bu, cinayət sanksiyalarıilə yanaşı hədə-qorxu, zorakılıq, şəxsiyyəti bildirən sənədlərinalınması, məhdudlaşdırma, və ya əmək haqqının verilməməyikimi məcbur etmə formalarına istinad edir. Burada cəzahəmçinin hüquq və ya imtiyazların itirilməsi formasını ala bilər.

Əslində, öz seçim azadlıqlarına zidd olaraq iş və ya xidmətə cəlbolunduqları halda şəxslər məcburi əmək vəziyyətinə düşmüş sayılır,və cəzasız ya da cəzalandırma hədə-qorxusu almadan onlar iş vəya xidmət yerlərini tərk edə bilmirlər. Bu, mütləq fiziki cəza və yaməcbur etmə anlamına gəlməməlidir, burada cəza növü hüquq vəya imtiyazların itirilməsi kimi digər formalar da ala bilər.

Siyahı 1, həmin tərifin müxtəlif aspektlərini nümayiş etdirən misallarsiyahısını təqdim edir.

12

Siyahı 1: Məcburi əməyin təcrübədə aşkar edilməsi

İşləmək üçün razılığınolmaması

(məcburi əməklə nəticələnəbilər)

· Doğum/vərəsəliknəticəsində "kölə" və yatəhkim olunmuş status

· İnsan oğurluğu

· Başqasınınmülkiyyətçiliyinə verilməküçün insan alveri

· İş yerində fizikiməhdudlaşdırma halları –həbsxanada və ya özəlkarantin müəssisəsində

· Psixoloji məcburiyyət,məs. uyğunsuzluğa görəcəzalandırma hədə-qorxusu ilə boynunaqoyulan iş

· Təşviq edilmiş borcluluq(hesablarınsaxtalaşdırılması,inflyasiyaya məruz qalmışqiymətlər, hasil olunan malvə göstərilən xidmətdəyərinin aşağı salınması,əlavə faizin qoyulması vədigər yollarla)

· İş növü və şərtlərinə dairaldatma və ya yalançıvədlər

Cəza verməklə hədə-qorxugəlmək

(kimi isə məcburi əməkşəraitində saxlama yolları)

· Əməkçi və ya onun ailəsi,ya da yaxın yoldaşlarınaqarşı fiziki zorakılıq

· Seksual təcavüz

· Ağlasığmaz intiqam hədə-qorxusu

· Həbsxanaya salma ya dadigər fiziki məhdudlaşdırmayolu

· Maddi cəzalar

· Səlahiyyətli orqanlara xəbərvermə (polis, immiqrasiya,və s.) və deportasiya

· Sonrakı məşğulluqdanməhrum etmə

· Cəmiyyət və sosialhəyatdan məhrum etmə

· Hüquq və imtiyazlarınalınması

· Qida, sığınacaq və digərzəruri təminatdan məhrumetmə

· Daha pis iş şəraitinəköçürmə

· Sosial statusu itirmə

13

· Əmək haqqını kəsmə vəödəməmə

· Şəxsiyyəti bildirənsənədləri və ya digərdəyərli olan şəxsimülkiyyətin alınması

İnsan alveri

İnsan alveri (ingiliscə trafficking – daşınma deməkdir) nəticədəməcburi əməyə gətirib çıxara bilər. Buraya, şəxsin istismar olunmaqməqsədilə adətən beynəlxalq sərhədlərdən hərəkət etməsi daxildir.Son illərdə, insan alveri, çox vaxt informasiya texnologiyası,nəqliyyat və beynəlxalq mütəşəkkil cinayətkarlıqda gedən inkişafabağlı olaraq yeni formalar və ölçülər alıb. Bu isə inkişaf etməkdəolan, keçid dövrünü yaşayan və sənayeləşdirilmiş iqtisadiyyatbazarlı ölkələrə (sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrə) öz təsirinigöstərməkdədir.

İnsan alveri termininin əsas tərifi 2000-ci il tarixli “PalermoProtokolu”-da öz əksini tapıb (bax Əlavə 1-ə). Bu tərif diqqətiistismar, aldatma və məcbur etmə elementlərinə yönəldərək insanalverini miqrantların kontrabandasından1 fərqləndirir. HəminProtokola görə:

“İnsan alveri” anlayışı istismar məqsədi ilə insanların cəlbedilməsi, daşınması, bir yerdən digərinə aparılması, sığınacaq

1 Miqrantların kontrabandası (yəni, qeyri-qanuni gətirilməsi) anlayışının tərifiBMT-nin Transmilli Mütəşəkkil Cinayətkarlıq əleyhinə Konvensiyasınıtamamlayan “Mühacirlərin quru, hava və dənizlə qeyri-qanuni daşınmasıəleyhinə Protokol”da verilib. Orada deyilir: «miqrantların qeyri-qanunigətirilməsi» dedikdə, hər hansı bir maliyyə və ya digər maddi mənfəətinbirbaşa və ya dolayı alınması məqsədi ilə istənilən İştirakçı dövlətinərazisinə onun vətəndaşı olmayan və ya onun ərazisində daimi yaşamayanhər hansı bir şəxsin qeyri-qanuni daxil olmasının təmin edilməsi başadüşülür».

14

verilməsi, borc iltizamlarından istifadə edilməsi, hədələmək, güctətbiq etmək və ya başqa fiziki təzyiq üsulları ilə, insanlarınoğurlanması, qorxudulması, aldadılması, onların çıxılmazvəziyyətdə olmalarından istifadə edilməsi, pul vermək və ya pulalmaq yolu ilə bir nəfərin başqa biri üzərində ağalığına nailolması kimi başa düşüləcək. “İstismar” anlayışı, ən azı,digərlərini fahişəliklə məşğul olmağa məcbur etməyi və yabaşqa seksual istismar formalarını, məcburi əmək və xidmətləri,qul kimi satılmağı və ya buna oxşar halları və hətta insanorqanlarının kəsilib götürülməyini nəzərdə tutur.

Bu tərif kifayət qədər mürəkkəb olsa da, aşağıdakı əsas məqamlarıvurğulayır:

Fəaliyyət: Buraya, insan alverinin hər bir mərhələsi, yəni,insanların cəlb edilməsi, daşınması, transferi (yerdəyişməsi),oğurlanması (sığınacaq verilməsi) və qəbul edilməsi (satınalınması) daxildir.

Vasitələr: Buraya isə, hədə-qorxu gəlmək və ya zor işlətmək,aldatmaq, zorla aparmaq, fiziki təzyiq göstərmək, öz gücündənvə ya insanların pis vəziyyətə düşmələrindən sui-istifadə etməkkimi vasitələri daxil etmək olar; və

Məqsəd: Məcburi əmək, köləlik və servitut (yəni, insanorqanlarının çıxarılması) anlamında istismar.

Palermo Protokolu uşaqların (18 yaşından aşağı) alverini böyüklərinalverindən fərqləndirir. Üçüncü şəxslər tərəfindən uşaqların istismarıməqsədi ilə onların cəlb edilməsi və daşınması, hətta əgər verilmiştərifdə qeyd olunan qanunsuz vasitələrdən istifadə olunmayıbsa,“insan alveri” sayılır.

Bütün məcburi əmək hadisələri yalnız insan alveri nəticəsində yeralmır, və eləcə də bütün insan alveri ilə bağlı fəaliyyətlər mütləqolaraq məcburi əməklə nəticələnmir. Bunu aydın şəkildə qeydetməyi BƏT özünə borc bilir.

15

Korporativ Sosial Məsuliyyət (KSM)

BƏT KSM-ə belə tərif verir: KSM, müəssisələrin öz əməliyyatları iləcəmiyyətə göstərdikləri təsirə diqqət verdiyi, və həm daxili metod vəproseslərində, həm də digər biznes iştirakçıları ilə qarşılıqlı əlaqədəöz prinsip və dəyərlərini təsdiq etdiyi yoldur. KSM könüllü vəmüəssisədən irəli gələn bir təşəbbüsdür, o, qanunvericilikləuyğunluğu artırmağa yönəlmiş fəaliyyət növlərinə istinad edir.

BƏT verdiyi tərifin əsas elementləri:

Könüllü: Müəssisələr könüllü şəkildə öz qanuni öhdəliklərindəndaha irəli gedən sosial məsuliyyət davranışını qəbul edir;

İnteqrasiya etmiş: KSM şirkət menecmentinin ayrılmazhissəsidir, buna görə də o, filantropiyadan fərqlənir; və

Sistematik: Sosial məsuliyyət fəaliyyəti təsadüfi hal daşımır, osistematikdir.

KSM məsələsində BƏT-in istinad etdiyi sənəd Üç Tərəfin imzaladığıTransmilli Müəssisələr (TMM) və Sosial Davranışa dair PrinsiplərBəyannaməsidir2. TMM Bəyannaməsi hökumətlər, işəgötürənlər vəəməkçilər təşkilatlarının razılığı əldə olunaraq müəssisələrəünvanlandırılmış yeganə beynəlxalq sənəddir. BƏT-in İş YerindəHüquqlar və Əsas Prinsiplərə dair Bəyannamə də adı gedənməsələni qaldıran əsas sənəd kimi sayıla bilər. Bu sənəd BƏT-ə üzvolan dövlətlərin öhdəsinə dörd əsas əmək prinsipinə hörmət etməyivə onları irəli çəkməyi qoyur. Həmin dörd prinsipə isə, üzv dövlətlərtərəfindən müvafiq Konvensiyaların3 təsdiq edilib-edilməməyindənasılı olmayaraq, məcburi əməyin aradan qaldırılması da daxildir.Həmin Bəyannamədə müəyyən edilmiş prinsip və hüquqlar özünə

2 Bax: www.ilo.org/multi3 Bax: www.ilo.org/declaration. Məcburi, yaxud icbari əməyin bütünformalarının aradan qaldırılmasına əlavə olaraq, bu Bəyannamə birlikazadlığı və kollektiv danışıqlar aparma hüququnun effektiv tanınması; uşaqəməyinin effektiv şəkildə ləğvi; və məşğulluq və peşə sahələrində ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması məsələlərinə də toxunur.

16

BMT-nin Qlobal Sazişindəki (Global Compact) əmək prinsipləri dədaxil edir. “Saziş” 1999-cu ildə işıq üzü görəndən bəri BƏT QlobalSaziş ofisi və onun BMT-yə üzv olan orqanları ilə fəal əməkdaşlıqedib.

II Məcburi əmək və qlobal iqtisadiyyat

Fakt və rəqəmlər

BƏT-in məlumatlar bazasına əsasən, bu gün dünyada ən azı 12.3milyon insan məcburi əmək qurbanıdır. Bunlardan 9.8 milyonu özəlagentlər tərəfindən istismar edilib, həmin rəqəmə isə insan alverinəticəsində məcburi əmək vəziyyətində düşən 2.4 milyondan çoxinsan daxildir. Xüsusilə qadın və uşaqların çıxılmaz vəziyyətdəolmalarından sui-istifadə edildiyi halda, kişilər əsasən inşaat vəmədən-dağ sənayesi kimi sektorlara cəlb olunublar.

Məcburi əmək sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrlə yanaşıinkişaf etməkdə olan ölkələrdə də mövcuddur. Bu, az və ya çox,amma bütün ölkələrə nüfuz etmiş qlobal bir problemdir. Aşağıdatəqdim olunmuş 1-ci Cədvəl məcburi əməyin regionlar üzrə necəpaylandığını göstərməklə bu problemin doğrudan da qlobal fenomenolduğunu üzə çıxarır.

Məcburi əmək və insan alveri anlayışlarının tərifi barədə ətraflı məlumatı buvəsaitin İşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallar adlı 2-ci Buklet-indəntapmaq olar. Eləcə də aşağıda özünə müvafiq beynəlxalq sənədlərdən çıxarışlardaxil edən Əlavəyə bax.

17

Cədvəl 1:Məcburi əməyin özlüyündə və insan alveri

nəticəsində regional üzrə paylanması cədvəli

Cəmi,Məcburi

əmək

Cəmi, insanalveri

nəticəsində

Asiya və Sakitokean

9 490 000 1 360 000

Latın Amerikasıvə Karib dənizi

1 320 000 250 000

Saxaranıncənubundayerləşən Afrika

660 000 130 000

Sənayebaxımdan inkişafetmiş ölkələr

360 000 270 000

Orta Asiya vəŞimalı Afrika

260 000 230 000

Keçid dövründəolan ölkələr

210 000 200 000

Dünya 12 300 000 2 450 000**Qeyd: Cəm göstəriciyə (bütövləşdirmə baxımından)

artıq rəqəmlər əlavə edilməyib

2.4 milyondan artıq kişi, qadın və uşaq hər zaman insan alverininqurbanı olur, və bunlardan ən azı üçdə biri seksual istismardan fərqliolaraq iqtisadi məqsədlərə görə baş verir. İnsan alveri nəticəsindəməcburi əməkdən əldə olunan ümumi qeyri-qanuni mənfəəttəxminən 32 milyard ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilir. Bumənfəətin yarısı Sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə, vəharadasa üçdə biri Asiyada əldə edilir. Qlobal şəkildə baxsaq, bu,ayrıca hər bir məcburi əmək istifadəçisinin payına ildə təxminən 13

18

min, ya da aya 1.1 min ABŞ dolları məbləğində orta mənfəətdüşdüyünü göstərir4.

Məcburi əməyin ən çox yayılmış formalarından bəziləriaşağıdakılardır:

Borc iltizamına əsaslanan məcburi əmək: Əsasən cənubiAfrikadakı “təhkim edilmiş əməyə” istinad edir. Belə bir təcrübəən çox orada yayılıb, lakin o, geniş məkanda “borc asılılığı” kimidə tanınır. Bu terminlə əməkçinin işəgötürən və ya işə insanlarıcəlb edəndən borc, ya da qabaqcadan əmək haqqınıgötürməklə əvəzində bunu əməyi ilə bəzən isə öz ailə üzvlərininəməyi ilə götürdüyü borcu ödəməyi öhdəsinə alması başadüşülür. Lakin borc və ya iş şərtləri elə ağır ola bilər ki, nəticədəəməkçini borcunu ödəyə bilmədən illərlə işləmək tələsinəsalsın5.

Həbsxanalarda məcburi əmək: Məhbuslardan tələb olunanəmək beynəlxalq qanun çərçivəsində məcburi əmək sayılmır.Lakin, qanun məhkəməsində məhkum olunmamış məhbuslarınqeyri-iradi olaraq gördükləri və dövlətin səlahiyyətli orqanıtərəfindən nəzarət olunmayan iş məcburi əmək sayılır. Buna

4 Bu rəqəmlər “BƏT-in Cenevrədə 2005-ci ildə hazırlanmış Məcburi əməyəqarşı qlobal alyans: BƏT-in İş Yerlərində Hüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrəBəyannamənin həyata keçirilməsi mexanizminə uyğun olaraq təqdimolunmuş Qlobal Hesabat”-dan götürülüb. Rus dilində həmin vəsait“Глобальный доклад, представленный в соответствии с механизмомреализации Декларации МОТ об основополагающих принципах иправах в сфере труда” adını daşıyır, bax:http://www.un.org/russian/news/ilo.pdf. Rəqəmlərin müəyyən edilməsindəistifadə olunmuş metodologiyanı müzakirə etmək üçün, bax: “Patrik Belser-in Dünyada Məcburi Əməyə BƏT-in verdiyi Minimal Qiymət adlı materialına,Cenevrə 2005”5 Borc asılılığı termini BMT-nin “Köləliyin, qul ticarətinin və köləliyə oxşartəsisat və adətlərin ləğv edilməsi haqqında Əlavə Konvensiya”-sında: “borcagirən şəxsin borc əvəzində öz xidmətlərini və ya nəzarəti altında olan şəxsinxidmətlərini girov olaraq qoyması ilə yaranan elə bir status və ya vəziyyətdirki, burada həmin xidmətlərin təbiəti və davamiyyət müddəti müvafiq olaraqməhdudlaşdırılmır və ya təyin olunmur” kimi təyin edilir.

19

oxşar olaraq, hər hansı bir özəl müəssisənin faydası üçünməhbusun qeyri-iradi olaraq gördüyü iş də məcburi əmək sayılır.

İnsan alveri nəticəsində məcburi əmək: İnsan alveri doğrudanda qlobal müəssisəyə çevrilib. Bu çox vaxt mütəşəkkilcinayətkarlıqla əlaqədə olur və özünə, miqrant əməkçilərinqazancından kəsib mənfəət əldə etmək məqsədilə aldadıcısəkildə insanların işə cəlb olunması, reketlik və şantajı daxiledir.

Məşğulluqda məcburiyyət: Bu, xüsusi vəziyyətlərdə məcburiəmək kimi hesab oluna bilən məşğulluqda aldatma vəməcburiyyətin bir çox formalarına aid olunur. Əmək haqqınıkəsmə və ya verməmə, şəxsiyyəti bildirən sənədlərin alınması,və borc iltizamı həmin məcburiyyətə aid bəzi misallardır.

İstismaredici əmək müqaviləsi sistemləri ilə əlaqəli məcburiəmək: Bununla bu gün dünyanın hər yerində qarşılaşmaqmümkündür. Misal üçün, miqrant əməkçilərdən əlavə ödənişlərtələb edildiyinə görə, və işləyəcəkləri ölkəyə gəldikdən sonraişəgötürənin qərarını dəyişməyə demək olar ki, imkanlarıolmadan onlar əmək müqaviləsini bağlayan qarşı tərəfdən “asılı”vəziyyətə düşə bilərlər.

Risk altında olan iqtisadi sektorlar

Məcburi əməyin yer aldığı iqtisadi sektorlar barədə etibarlı statistikməlumatı müəyyən etmək hələ də çətindir. Lakin, BƏT-in apardığıhesabata görə bütün məcburi əməyin yalnız 20 faizi dövlət və yasilahlı qüvvələr tərəfindən tətbiq olunur. Bu o deməkdir ki, məcburiəməyin əksəriyyəti özəl agentlər tərəfindən işlədilməkdədir. Buradakommersiya məqsədilə məcburi seksual istismarın payına 11 faizdüşdüyü halda, iqtisadi istismar məqsədilə istifadə olunan məcburiəmək 64 faiz təşkil edir. Qalan 5 faiz məcburi əmək hallarınınformasını aydın şəkildə müəyyən etmək olmur6.

6 Bax: “BƏT-in Cenevrədə 2005-ci ildə hazırlanmış Məcburi əməyə qarşıqlobal alyans: BƏT-in İş Yerlərində Hüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrə

20

Aşağıda, məcburi əmək və insan alveri hallarının bir çox ölkələrdəböyük problem kimi müəyyən edilmiş iqtisadi sektorların tamolmayan siyahısı təqdim olunub:

· Kənd təsərrüfatı və bostançılıq;

· İnşaat;

· Tərqovan sistemli müəssisələrin nəzdində geyimlər vətekstil (parçalar);

· Hospitality (mehmanxana təsərrüfatı) və catering (yeməyinhazırlanıb, evə və iş yerinə çatdırılması);

· Mədən-dağ və ağac tədarükü işləri;

· Qida emalı və qablaşdırma;

· Daşınma;

· Yerli xidmət və digər qulluq, və təmizlik işləri; eləcə də

· Seks sənayesi və fahişəlik

İnsan alveri nəticəsində yer alan məcburi əmək formal iqtisadiyyatsahələrində qeyri-sabit məşğulluq şəraiti və ya miqrant statusu iləişləyən şəxslərə böyük təsir göstərir. Lakin, bu olduqca aydın ki,icbarı şəkildə cəlb olunma və məşğulluq təcrübəsi miqrantəməkçilərə digər öndə gedən iqtisadi sektorlarda da təsir göstərəbilər. Burada misal üçün, həm özəl, həm də dövlət məşğulluqsektorlarından səhiyyə, qida emalı, informasiya texnologiyası vəmüqavilə əsasında təmizlik işləri sahələrini gətirmək olar.

Bəyannamənin həyata keçirilməsi mexanizminə uyğun olaraq təqdimolunmuş Qlobal Hesabat”-a.

21

Vəziyyətləri ağır olan əməkçilər

Məcburi əmək hər bir region, ölkə və iqtisadi sektora, və həm formal,həm də qeyri-formal münasibətlər əsasında işləyən əməkçilərə öztəsirini göstərən qlobal fenomendir. Lakin, bununla yanaşıdigərlərinə baxanda məcburiyyət altına daha çox asanlıqla düşən birneçə kateqoriya əməkçi mövcuddur. Onlardan bəziləri öz etnikmənşəyinə, nisbi yoxsulluğuna və ya qeyri-qanuni miqrant statusunagörə risk altına düşürlər. Bir-başa özləri işə götürərkən, ya datəchizat zənciri sistemində subkontrakt (subpodratçı) şirkətlərdəişləyən bu cür əməkçilərə işəgötürənlər xüsusi diqqət verməlidirlər:

· Uzun müddət ərzində diskriminasiyadan (ayrı-seçkilikdən)əzab çəkmiş qruplara aid olan əməkçilər. Burada, LatınAmerikasında yerli əhali və qəbilə nümayəndələrini, cənubiAsiyada aşağı kastaları, və xüsusilə adı çəkilən qruplarınqadınlarını qeyd etmək olar;

· Miqrant əməkçilər, xüsusilə də ağır vəziyyətlərinə görəməcbur etmə vasitəsilə istismar oluna bilən qeyri-qanunistatuslu miqrantlar;

· Qeyri-formal müəssisələrdə işə götürülmüş əməkçilər.Buraya formal iqtisadiyyat sahəsində fəaliyyət göstərəncoğrafi baxımdan ucqar kənd bölgələrində fəaliyyət göstərənvə evdə şəraitində çalışan əməkçilər daxildir;

· Öz qanuni hüquqları barədə xəbəri daha yaşlı, bacarıqlı vəsavadlı həmkarlarına nisbətən az olan yeniyetmə vəbacarıqsız, ya da savadsız əməkçilər.

22

III Əlavə resurslar

Beynəlxalq Konvensiyalar, Tövsiyələr və Bəyannamələr

Ümumi

· BƏT-in İş Yerində Hüquqlar və Əsas Prinsiplərə dairBəyannamə, 1998

· BƏT-in Üç Tərəfin imzaladığı Transmilli Müəssisələr(TMM) və Sosial Davranışa dair PrinsiplərBəyannaməsi, 2006

· BƏT-in Ədalətli Qloballaşma uğrunda Sosial Ədalətədair Bəyannamə, 2008

Məcburi Əmək

· Məcburi əmək haqqında 29 saylı Konvensiya, 1930· Məcburi əməyin aradan qaldırılması haqqında 105

saylı Konvensiya, 1957

Uşaq Alveri və Məcburi Əmək

· Uşaq əməyinin ən pis formalarının qadağan edilməsihaqqında 182 saylı Konvensiya, 1999

Miqrant Əməkçilər

· Məşğulluq üçün miqrasiya haqqında 97 saylıKonvensiya (yenidən baxılıb), 1949

· Miqrant əməkçilər (əlavə təlimatlar) haqqında 143saylı Konvensiya, 1975

23

İşə Cəlb Etmə və Məşğulluq Münasibəti

· Özəl Məşğulluq Agentlikləri haqqında 181 saylıKonvensiya, 1997

· Özəl Məşğulluq Agentlikləri haqqında 188 saylıTövsiyə, 1997

· Məşğulluq Münasibətləri haqqında 198 saylı Tövsiyə,2006

İnsan Hüquqları

· İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamə, 1948· Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt,

1966· İqtisadı, Sosial və Mədəni Hüquqlar Haqqında

Beynəlxalq Pakt, 1966· Bütün Əməkçi Miqrantların və Onların Ailə Üzvlərinin

Hüquqlarının Müdafiəsinə Dair BeynəlxalqKonvensiyaya, 1990

Köləliyin Aradan Qaldırılması

· Köləliyin, qul ticarətinin və köləliyə oxşar təsisat vəadətlərin ləğv edilməsi haqqında Əlavə Konvensiya,1957

Cinayətkarlıq

· Transmilli Mütəşəkkil Cinayətkarlığa qarşıKonvensiya, 2000

24

İnsan Alveri

· İnsanların, xüsusilə də qadın və uşaqların alverininqarşısının alınması, ləğv edilməsi vəcəzalandırılmasına dair Palermo Protokolu, 2000

BƏT Hesabatları və Sorğuları

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Qlobal Alyans, Cenevrə,2005

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Mübarizə: Məcburi əməkhaqqında 29 saylı Konvensiya, (1930) və Məcburiəməyin aradan qaldırılması haqqında 105 saylıKonvensiya, (1957) ilə bağlı ümumi sorğu, Cenevrə2007

· BƏT: İnsan Alverinə Qarşı Fəaliyyət, Cenevrə, 2008· BƏT: Məcburi Əmək məqsədilə İnsan Alveri: Miqrant

əməkçilərin işə cəlb olunmasının monitorinqinikeçirmə qaydası, Cenevrə, 2006

· BƏT: Məlumat kitabçası: Qadın miqrant əməkçilərinindiskriminasiyası, istismarı və sui-istifadə edilməsininqarşısı alınması, Cenevrə, 2003

· BƏT: Məcburi Əmək və İnsan Alveri: ƏməkMüfəttişləri üçün vəsait, Cenevrə, 2008

BİT siyasətinə aid sənədlər

· BİT, Qeyri-formal iqtisadiyyat: İşəgötürəninyanaşması, Cenevrə, 2006

· BİT, Cəmiyyətdə biznesin rolu, Cenevrə, 2005· BİT, Korporativ sosial məsuliyyət: BİT yanaşması,

Cenevrə, 2003· BİT, Davranış məcəllələri: BİT-in mövqe sənədi,

Cenevrə, 1999

25

Digər müvafiq sənədlər

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Ləngidilmişinkişaf: Diskriminasiya və quldarlıq 21-ci əsrdə,London, 2008

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Borc Asılılığı,London, 1998

· ABŞ Dövlət Departamenti, İnsan Alveri barədə 2008-ci il Hesabatıhttp:/www.state.gov/g/tip/rls/tiprpt/2008/ (ingilisdilində)

İnternet səhifələri (ingilis dilində)

· www.ilo.org/forcedlabour

· www.ioe-emp.org

· www.unglobalcompact.org

· www.ungift.org

· www.antislavery.org

· www.ciett.org

IV Əlavə 1: Beynəlxalq Qanun Sənədləri

A – BƏT-in Məcburi Əmək haqqında 29 saylı Konvensiyası(1930) – çıxarış

Maddə 11. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının bu Konvensiyanı təsdiq edən hər birüzvü məcburi, yaxud icbari əməyin bütün formalarının tətbiqinimümkün qədər ən qısa müddətdə ləğv etməyi öhdəsinə götürür.

26

Maddə 2

1. Bu Konvensiyanın məqsədləri üçün məcburi, yaxud icbari əməktermini cəza verməklə hədə-qorxu gələrək hər hansı bir şəxsinboynuna qoyulan hər cür iş və xidmət, həmin şəxs özü bu iş üçünmüraciət etməyibsə, icbari və ya məcburi hesab edilir.

2. Bununla belə, bu Konvensiyanın məqsədləri üçün aşağıdakılarməcburi, yaxud icbari əmək termininə daxil edilmir:

a) icbari hərbi xidmət qanununa görə tələb olunan və xalis hərbixarakterli işlərdə tətbiq edilən hər hansı iş, yaxud xidmət;

b) özünü tam idarə edən ölkə vətəndaşlarının adi mülki vəzifələrininbir hissəsi olan hər hansı iş, yaxud xidmət;

c) hər hansı şəxsdən məhkəmə orqanının hökmü ilə tələb edilən hərhansı iş, yaxud xidmətə - bu işin, yaxud xidmətin dövlət hakimiyyətorqanlarının nəzarəti altında icra edilməsi və göstərilən şəxsin ayrı-ayrı şəxslərə, şirkətlərə, yaxud cəmiyyətlərə güzəşt edilməmə,yaxud onların sərəncamına verilməməyi şərti ilə;

d) fövqəladə şəraitlərdə, yəni müharibə, yaxud fəlakət və ya fəlakətqorxusu, məsələn, yanğın, daşqın, aclıq, zəlzələ, güclü epidemiya,yaxud epizootiya, ziyanverici heyvanların, yaxud həşəratın axını,yaxud parazit bitkilərin yayılması və ümumiyyətlə bütün əhalinin vəya onun bir qisminin həyatını, yaxud normal həyat şəraitini təhlükədəqoyan, yaxud qoya bilən hallarda tələb edilən hər hansı iş, yaxudxidmət;

e) icma xarakterli xırda işlər, yəni kollektiv üzvlərinin həminkollektivin birbaşa xeyri üçün gördüyü və buna görə də kollektivüzvlərinin adi mülki vəzifələri sayıla bilən xidmətlər – əhalininözünün, yaxud onun bilavasitə nümayəndələrinin bu xidmətlərinməqsədəuyğunluğu barədə öz fikrini bildirmək hüququna malikolması şərti ilə.

27

Maddə 25

Məcburi, yaxud icbarı əməyə qeyri-qanuni olaraq cəlb etmə cinayətəməli kimi cəzalandırılmalı, və bu Konvensiyanı təsdiq etmiş hər birüzv ölkə qanunda öz əksini tapan cəza tədbirlərinin əməlieffektivliyini və onlara ciddi riayət olunmanı təmin etməyi öhdəsinəgötürməlidir.

B – BƏT-in Məcburi əməyin aradan qaldırılması haqqında 105saylı Konvensiyası (1957) – çıxarış

Maddə 1Beynəlxalq Əmək Təşkilatının bu Konvensiyanı təsdiq edən hər birüzvü məcburi, yaxud icbari əməyi aradan qaldırmağı və onun hərhansı formasına əl atmamağı öhdəsinə götürür:

a) siyasi təzyiq, yaxud tərbiyə vasitəsi kimi və ya mövcud siyasi,sosial, yaxud iqtisadi sistemə zidd siyasi görüşlərin olmasına, yaxudsiyasi görüşlərin ifadəsinə görə cəza kimi;

b) iqtisadi inkişaf məqsədilə əməyin istifadə olunması və səfərbəredilməsi metodu kimi;

c) əmək intizamını saxlamaq vasitəsi kimi;

d) tətillərdə iştiraka görə cəza vasitəsi kimi;

e) irqi, sosial və milli mənsubiyyət əlamətlərinə, yaxud dini etiqadagörə ayrı-seçkilik tədbiri (diskriminasiya) kimi.

Maddə 2Beynəlxalq Əmək Təşkilatının bu Konvensiyanı təsdiq etmiş hər birüzvü bu Konvensiyanın 1-ci maddəsində sadalanan məcburi, yaxudicbari əmək növlərinin təcili və tam aradan qaldırılması üçün təsirlitədbirlər görməyi öhdəsinə götürür.

28

C – BƏT-in Özəl Məşğulluq Agentlikləri haqqında 181 saylıKonvensiyası (1997) – çıxarış

Maddə 11. Bu Konvensiyanın məqsədinə görə özəl məşğulluq agentliyitermini ilə hökumət orqanlarından asılı olmayan, əmək bazarındaaşağıda sadalanan bir və ya daha çox xidməti təqdim edən hərhansı fiziki və ya hüquqi şəxs başa düşülür:

a) iş yerlərinə təklifi onlara tələbatla uyğunlaşdırmaq üçün təqdimolunan və bu zaman yarana biləcək əmək münasibətlərində özəlməşğulluq agentliyi tərəflərin biri kimi çıxış etməyən xidmətlər;

b) əməkçiləri, həm fiziki, həm də hüquqi şəxs ola bilən (bundansonra “istifadəçi-müəssisə” adlanacaq) və onlara iş tapşırıqları veribicrasını yoxlayan üçüncü tərəfin istifadəsinə təqdim etməkməqsədilə işə götürməkdən ibarət xidmətlər;

c) ən nüfuzlu işəgötürənlər və əməkçilər təşkilatları iləməsləhətləşmələr aparıldıqdan sonra kompetent (müvafiq) orqanlamüəyyən edilmiş iş axtarışı ilə bağlı olan, lakin iş yerlərinə konkrettəklifi onlara tələbatla uyğunlaşdırmaq məqsədini daşımayan, misalüçün informasiya təminatı kimi digər xidmətlər.

2. Bu Konvensiyanın məqsədinə görə “əməkçilər” termini ilə işaxtarışında olan şəxslər də başa düşülür.

Maddə 21. Bu Konvensiya bütün özəl məşğulluq agentliklərinə şamil olunur.

2. Bu Konvensiya bütün əməkçi kateqoriyalarına və iqtisadiməşğulluq sahələrinə şamil olunur. O, dənizçilərin işə cəlb olunmasıvə işlə təmin olunmasına şamil olunmur.

Maddə 31. Özəl məşğulluq agentliklərin hüquqi statusu milli qanunvericilik vətəcrübəyə uyğun olaraq, və ən nüfuzlu işəgötürənlər və əməkçilərtəşkilatları ilə məsləhətləşmələr aparıldıqdan sonra müəyyən edilir.

29

2. Üzv-dövlət özəl məşğulluq agentliklərin fəaliyyətini tənzimləyənşərtləri, bu şərtlər milli qanunvericilik və təcrübəyə əsasən müəyyənedilib tənzimlənmədiyi halda yalnız, lisenziyalaşdırma, yaxudsertifikatlaşdırma sisteminə uyğun olaraq müəyyən edir.

Maddə 41. Maddə 1-də qeyd olunmuş xidmətləri təqdim edən özəl məşğulluqagentlikləri tərəfindən işə cəlb olunmuş əməkçilərin birləşməkazadlığı və kollektiv danışıqlar aparmaq hüquqlarından məhrumolmamaqları üçün ölçülər götürülür.

Maddə 51. Məşğulluq və digər konkret xidmət növlərinə daxil olmaqməqsədilə imkan və müraciət bərabərliyini yaratmaq üçün üzv-dövlətözəl məşğulluq agentlikləri tərəfindən əməkçilərin irqi, dərisinin rəngiəlamətləri, cinsi mənsubiyyəti, dini və siyasi etiqadı, millimənsubiyyəti, sosial mənşəyi, yaxud milli qanunvericilik vətəcrübədə nəzərdə tutulmuş əməkçinin yaş həddi və ya fizikiqabiliyyəti kimi ayrı-seçkiliyin digər formasına əsaslanandiskriminasiyaya məruz qalmamaqlarını təmin edir.

Maddə 71. Özəl məşğulluq agentlikləri əməkçilərdən birbaşa və ya dolayıyolla, tam və ya qismən heç bir əmək haqqı, yaxud digər maliyyəxərci almırlar.

2. Müvafiq əməkçilərin marağı çərçivəsində və ən nüfuzluişəgötürənlər və əməkçilər təşkilatları ilə məsləhətləşmələraparıldıqdan sonra kompetent orqan müəyyən kateqoriya əməkçi,eləcə də özəl məşğulluq agentliklərin təqdim etdiyi konkret xidmətnövlərinə dair bu Maddənin 1-ci bəndindəki əsasnaməyə istisnalaretməyə icazə verə bilər.

Maddə 81. Üzv-dövlət ən nüfuzlu işəgötürənlər və əməkçilər təşkilatları iləməsləhətləşmələr aparıldıqdan sonra həm öz yurisdiksiyasıçərçivəsində, həm də, lazım gəldikdə, digər üzv-dövlətlərləəməkdaşlıq əsasında ərazisində özəl məşğulluq agentliklərinapardığı insanların işə cəlb olunması və ya işlə təmin edilməsi

30

fəaliyyəti nəticəsində miqrant əməkçilərə dair sui-istifadə hallarınayol verməmək və onların adekvat müdafiəsini təmin etmək üçünbütün zəruri və lazımi tədbirləri görür. Bu tədbirlərə aldatma və sui-istifadə hallarını təcrübədən keçirən özəl məşğulluq agentlilərininfəaliyyətinə xitam verməyi də cəza tədbiri kimi nəzərdə tutan hüquqaktları və ya tənzimləyici sənədlər daxildir.

2. Əgər bir ölkədə insanların digər ölkədə işləmək üçün işə cəlbolunması həyata keçirilirsə, onda müvafiq üzv-ölkə işə cəlb olunma,işlə təmin edilmə və məşğulluqda aldatma və sui-istifadətəcrübəsinə yol verməməkdən ötrü ikitərəfli müqavilələrinbağlanılması məsələsinə baxmalıdır.

Maddə 9Üzv-ölkə özəl məşğulluq agentlikləri tərəfindən uşaq əməyininistifadə olunmamağı və ya təqdim edilməməyini təmin edən ölçülərgötürür.

Maddə 10Kompetent orqan özəl məşğulluq agentliklərinin fəaliyyətində sui-istifadə və aldatma təcrübəsinin yer alması iddiaları barədə daxilolmuş şikayət və ərizələrin araşdırılması üçün, vəziyyətdən asılıolaraq, məsələyə ən nüfuzlu işəgötürənlər və əməkçilər təşkilatlarınıcəlb etməklə müvafiq mexanizm və prosedurların mövcudluğunutəmin edir.

Maddə 11Üzv-dövlət, milli qanunvericilik və təcrübəyə uyğun olaraq, aşağıdasadalanmış məsələlərə dair Maddə 1-in 1(b) bəndində müəyyənedilmiş xidmətləri təqdim edən özəl məşğulluq agentlikləri tərəfindənişlə təmin olunmuş əməkçilərin adekvat müdafiəsini təmin edənlazımi tədbirlər görür:

a) birləşmə azadlığı;b) kollektiv danışıqların aparılması;c) minimal əmmək haqqı;d) iş vaxtı və digər əmək şərtləri;e) qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş sosial təminat üzrə müavinət;f) treninq keçmək imkanları;

31

g) əmək təhlükəsizliyi və sağlamlıq;h) istehsalatda bədbəxt hadisəsi və ya peşə xəstəliyi hallarındamüavinət;i) müəssisənin müflisləşməsi və əməkçi tələblərinin müdafiəsihallarında müavinət;j) hamiləlik dövründə olan qadın əməkçilərinin müdafiəsi və onlaraverilən müavinət, eləcə də uşağın valideynlərinin müdafiəsi vəonlara verilən müavinət;

D – Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Transmilli MütəşəkkilCinayətkarlıq əleyhinə Konvensiyasını Tamamlayan İnsanların,Xüsusilə də Qadın və Uşaqların Alverinin Qarşısının Alınması,Ləğv Edilməsi və Cəzalandırılmasına dair Protokol – çıxarış

Maddə 2: MəqsədlərBu Protokolun məqsədləri:

a) İnsan alverinin, qadın və uşaqlara ayrıca diqqət ayırmaqla,qarşısını alınmaq və ona qarşı mübarizə aparmaq;

b) Bu cür alver qurbanlarını, onların insan hüquqlarına tamhörmətlə, müdafiə etmək və onlara kömək göstərmək; və

c) Bu məqsədlərə çatmaq üçün iştirakçı-dövlətlər arasındaəməkdaşlığı inkişaf etdirməkdir.

Maddə 3: TerminlərBu Protokolun məqsədlərinə görə:

a) “İnsan alveri” anlayışı istismar məqsədi ilə insanlarıncəlb edilməsi, daşınması, bir yerdən digərinəaparılması, sığınacaq verilməsi, borc iltizamlarındanistifadə edilməsi, hədələmək, güc tətbiq etmək və yabaşqa fiziki təzyiq üsulları ilə, insanların oğurlanması,qorxudulması, aldadılması, onların çıxılmaz vəziyyətdəolmalarından istifadə edilməsi, pul vermək və ya pulalmaq yolu ilə bir nəfərin başqa biri üzərində ağalığınanail olması kimi başa düşüləcək. “İstismar” anlayışı, ənazı, digərlərini fahişəliklə məşğul olmağa məcbur etməyivə ya başqa seksual istismar formalarını, məcburi əməkvə xidmətləri, qul kimi satılmağı və ya buna oxşar halları

32

və hətta insan orqanlarının kəsilib götürülməyininəzərdə tutur;

b) İnsan alveri qurbanının bu Maddənin (a) yarımbəndindəhaqqında deyilən planlaşdırılmış istismara verdiyirazılıq, burada (a) yarımbəndində qeyd olunan hərhansı təsir vasitəsi istifadə olunduğu halda, nəzərəalınmır;

c) Uşağın istismar edilməsi məqsədi ilə onun cəlbedilməsi, daşınması, bir yerdən digərinə aparılması,sığınacaq verilməsi hətta bu, həmin Maddənin (a)yarımbəndində qeyd olunan təsir vasitələrin tətbiqi iləbağlı olmasa da, “insan alveri” kimi başa düşülür;

d) “Uşaq” anlayışı ilə yaşı 18-dən az olan hər hansı birşəxs başa düşülür.

Maddə 6: İnsan alveri qurbanlarına kömək və onların müdafiəsi1. Lazım gələn hallarda, eləcə də daxili qanunvericiliyin imkanverdiyi vəziyyətlərdə hər bir iştirakçı-dövlət insan alveriqurbanlarının şəxsiyyətini və şəxsi həyatını, buraya həminalverə aid hüquqi icraatın məxfi qalmasının təmin olunmasınıda daxil etməklə müdafiə etməlidir.

2. Hər bir iştirakçı-dövlət öz daxili qanunvericilik və ya inzibatisistemində insan alveri qurbanlarına, lazım gələn hallarda,aşağıda sadalanan dəstəyi təqdim etmək imkanını yaradantədbirlərin nəzərdə tutmasını təmin etməlidir:

a) müvafiq məhkəmə və inzibatı icraatlar haqqındaməlumat;

b) cinayət törətmiş şəxslərə münasibətdə məhkəməicraatının lazımi mərhələsində onların (qurbanların,müdafiə hüquqlarını pozmadan) baxış və düşüncələriniifadə etməyə və nəzərə almağa imkan yaradan kömək.

33

3. Hər bir iştirakçı-dövlət özü, eləcə də, lazım gələn hallarda,qeyri-hökumət təşkilatları, digər müvafiq təşkilatlar və vətəndaşcəmiyyətinin digər elementləri ilə əməkdaşlıq nəticəsində, insanalveri qurbanlarının fiziki, psixoloji və sosial reabilitasiyasınıtəmin etmək üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi imkanınınəzərdən keçirir. Tədbirlər deyildikdə, xüsusilə:

a) Lazımi yaşayış yeri;

b) Xüsusilə qanuni hüquqlarına dair, insan alveriqurbanlarının başa düşdükləri dildə yazılmışinformasiya və konsultasiya yardımı;

c) Tibbi, psixoloji, və maddi yardım; və

d) İşə düzəlmə, təhsil və peşə hazırlığı sahələrindəimkanın –

təqdim olunması nəzərdə tutulur.

4. Hər bir iştirakçı-dövlət bu Maddənin təlimatını tətbiq edərkəninsan alveri qurbanlarının yaşı, cinsi və xüsusi ehtiyacını,xüsusilə də uşaqların xüsusi ehtiyacını (buraya, lazımi yaşayışyeri, təhsil və qulluq daxil olmaqla) nəzərə alır.

5. Hər bir iştirakçı-dövlət insan alveri qurbanlarının fizikitəhlükəsizliyini bu qurbanlar həmin ölkənin ərazisində olduqlarızaman təmin etməyə çalışmalıdır.

6. Hər bir iştirakçı-dövlət öz daxili hüquqi sistemində insanalveri qurbanlarına vurulmuş zərərə görə müavinət verilməsiniəks etdirən tədbirlərin nəzərdə tutulmasını təmin etməlidir.

Maddə 9: İnsan alverinin qarşısının alınması1. İştirakçı-dövlətlər kompleks əsasında siyasət, proqramlar vədigər tədbirləri təsbit etməlidirlər ki, aşağıdakı:

a) İnsan alverinin qarşısını almaq və ona qarşı mübarizəaparmaq; və

34

b) İnsan alveri qurbanlarını, xüsusilə də qadın və uşaqlarıreviktimizasiyadan müdafiə etmək – kimi məqsədlərənail olsunlar.

2. İştirakçı-dövlətlər insan alverinin qarşısını almaq və onunlamübarizəyə çıxmaq məqsədilə tədqiqatlar, məlumatlandırma vəKİV kampaniyaları aparmaq, sosial və iqtisadi təşəbbüslərihəyata keçirmək kimi ölçülər götürməyə çalışmalıdır.

3. Bu maddəyə müvafiq olaraq hazırlanıb qəbul edilən siyasət,proqramlar və digər tədbirlər, lazım gələn hallarda, özünə qeyri-hökumət təşkilatları, digər müvafiq təşkilatlar və vətəndaşcəmiyyətinin digər elementləri ilə əməkdaşlığı daxil etməlidir.

4. İştirakçı-dövlətlər özləri, eləcə də ikitərəfli və ya çoxtərəfliəməkdaşlıq vasitəsilə, insanları, xüsusilə də qadın və uşaqlarıinsan alverinə məruz qalmağa vadar edən yoxsulluq, aşağısəviyyəli inkişaf və bərabər imkan çatışmazlığı kimi faktorlarıntəsirini azaltmağa yönəlmiş tədbirləri görməli və yagücləndirməlidir.

5. İştirakçı-dövlətlər özləri, eləcə də ikitərəfli və ya çoxtərəfliəməkdaşlıq vasitəsilə, insanların, xüsusilə də qadın vəuşaqların bütün növ istismarını hasil edən və insan alverinəgətirib çıxaran tələbata əks təsir göstərmək üçün təhsil, sosialvə ya mədəniyyət kimi sahələrdə qanunvericiliklə bağlı ölçülərvə digər tədbirlər qəbul etməli ya da onları gücləndirməlidir.

35

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitİşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallar

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

Müqəddimə

Bu buklet məcburi əmək və insan alveri barədə məlumatıişəgötürənlər və biznes tərəfindən tez-tez verilən suallar (TVS)formasında təqdim edir. Bu bölmə, məcburi əmək formaları; məcburiəmək və insan alverinə dair son qlobal statistik məlumatlar; adıgedən məsələlərə münasibətdə biznes və işəgötürənlərtəşkilatlarının rolu; BƏT Konvensiyaları və insan alveri haqqındaBMT-nin “Palermo Protokolu” kimi müvafiq beynəlxalq standartlar;həbsxana əməyi; və borc asılılığı və məşğulluqda digər məcburetmə formalarını daxil etməklə bir sıra mövzuya toxunur. Daha ətraflıməlumat üçün bu bukletin sonunda təqdim olunmuş resurs vəinternet səhifələrin siyahısına, ya da məcburi əmək və insan alverihaqqında ümumi məlumat almaq üçün Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı1-ci Bukletə, biznes və işəgötürənlərin bu mövzuda fəaliyyətinə dairətraflı məlumat üçün isə Görülə biləcək tədbirlərə dair təlimat başlıqlı5-ci Bukletə buyurub müraciət edə bilərsiniz. Bu bukletdə təqdimolunmuş bəzi məlumatlarla həmin vəsaitin digər bölmələrində dətanış ola biləcəyinizi nəzərə almağınız xahiş olunur.

2

36

I Məcburi Əməyə qarşı Mübarizə: Biznes və İşəgötürənlərinRolu7

1. Məcburi əmək problemini necə həll etmək olar?

Məcburi əməkdən yaxa qurtarmaq üçün bir çox sahədətədbirlərin görülməsi tələb olunur. Burada məcburi əməyin fərqlikontekstlərdə necə hərəkət etdiyini, kimlərə hədəf alıb təsiretdiyini, və bu təsiri necə göstərdiyini aydın şəkildə anlamaqlazımdır. Bu, ölkələrdən məcburi əməyin fərqli formalarını qeyri-qanuni elan edən, məcburi əmək qurbanlarını müdafiə edib,təqsirkarları isə lazımınca cəzalandırmağa icazə verən güclüqanunlar və siyasət qəbul edib onu icra etməyi tələb edir.Burada ölkə kontekstinə və məcburi əmək problemlərininnövlərinə uyğunlaşdırılmış bir sıra: məcburi əmək riski barədəictimaiyyətin xəbəri olmasını yüksəltmək; gələcək qeyri-qanunimiqrantları alternativ yerli gəlir imkanları və bacarıqları ilə təminetmək; əməkçilərin öz hüquqları, sərt qanunların həyatakeçirilməsi barədə təhsilini artırmaq; insanları işə cəlb etmə iləməşğul olan agentliklər, əmək müqaviləsi bağlayanlar vəişəgötürənlərin fəaliyyətini yoxlamaq və tənzimləmək; vəqurtulmuş məcburi əmək qurbanlarının reabilitasiyası və normalaxına girməsini təmin etmək kimi praktiki tədbirləringörülməsinə ehtiyac var. Məcburi əməyin qarşısının alınmasıməsələsində uzun müddətli missiyanın hədəfi isə gəlir-qazanma fəaliyyətləri və mikro-sığorta proqramlarınınyaradılması, bütün əməkçilərin kollektiv danışıqların təşkilolunması və aparılması hüquqları ilə təmin edilməsi kimiyoxsulluğun azaldılmasına yönəlmiş təşəbbüslərdir.

7 Biznes və işəgötürənlərin məcburi əməyə qarşı mübarizə aparmaq üçüngörə biləcəkləri bir çox tədbirlər haqqında əlavə məlumatı almaq üçün bax,Buklet 5: Görülə biləcək tədbirlərə dair təlimat və Buklet 6: Görülə biləcəktədbirlərə dair məsləhətlər

37

2. Məcburi əmək və insan alverinə qarşı mübarizədəişəgötürənlər və biznes hansı rolu oynaya bilər?

Məcburi əmək və insan alverinə qarşı mübarizədə biznes vəişəgötürənlər aparıcı rol oynayırlar. Əslində, bu məsələyə dairbiznes rəhbərləri tərəfindən artıq mühüm addımlar atılıb. Lakin,biznesin rolu digər vacib nümayəndələrin, yəni dövlətlər vəsosial tərəfdaşların rolundan kənarda baxılsa gözə görünməzqalacaq. Bunu ağlında tutaraq və biznes fəaliyyətinə təlimatverməklə ona kömək etməyi qarşısına məqsəd qoyaraq BƏTMəcburi Əmək və İnsan Alverinə qarşı Mübarizədə BiznesRəhbərləri üçün 10 Prinsip işləyib hazırlayıb. Həmin prinsiplərşirkət və işəgötürənlərin adı gedən məsələlərə dair ata biləcəyibəzi addımları təsvir edir:

· Şirkətinizin siyasətini məcburi əmək və insan alverininqarşısının alınması istiqamətində görüləcək tədbirlərimüəyyən etməklə aydın və şəffaf edin. Şirkətin məhsulu vətəchizat zəncirinə bağlı olan bütün müəssisələrə həminsiyasətin tətbiq edilməsini aydın şəkildə göstərin;

· Məcburi əmək təcrübəsini müəyyən etmək və onu lazımiqaydaya salmaq məqsədi ilə auditor, insan ehtiyatları vəuyğunluq üzrə əməkdaşlarınıza treninq keçirin;

· Potensial investor və maraq göstərən tərəfləri özünəməcburi əməyin qarşısı alınması tədbirini daxil edən etikbiznes təcrübəsinə əməl etməyə aydın və davamlı öhdəliyiəks etdirən xidmət və məhsullarınıza cəlb etməklə daimonları məlumatla təmin edin.

· Sənaye sektoru (kənd təsərrüfatı, inşaat və tekstil)tərəfindən əldə olunmuş razılıqları və davranış məcəllələriniməcburi əmək riskli sahələri müəyyən edərək dəstəkləyin,və həmin risklərə qarşı lazımi tədbir görün.

· Miqrant əməkçilərlə ədalətli rəftar edin. Sui-istifadə vəməcburi əmək təcrübəsi ilə məşğul olmuş kimi tanınanagentlikləri qara siyahıya alaraq, əmək müqavilələrini verən(xüsusilə də, xaricdə) agentlikləri diqqətlə yoxlayın.

· Əmin olun ki, bütün əməkçilərin, asanlıqla başa düşəcəkləridildə yazılmış, əmək haqqı, əlavə iş vaxtı, şəxsiyyəti bildirən

38

sənədlərin saxlanılması və məcburi əməyin qarşısı alınmasıilə bağlı digər məsələlərə aid hüquqlarını müəyyənləşdirənyazılı müqaviləsi var.

· Potensial problem sahələrini müəyyən edib yaxşı təcrübə iləbölüşərək biznes nümayəndələri arasında milli vəbeynəlxalq hadisələri qeyd etməyə həvəsləndirin.

· Məcburi əmək və insan alveri qurbanlarına yardım etməkməqsədini daşıyan proqram və layihələrə peşə treninqləri vədigər lazımi tədbirlər keçirməklə öz dəstəyinizi göstərin.

· Məcburi əmək və insan alverinə qarşı fəaliyyətdəəməkdaşlığı irəli çəkərək dövlətlər, əməkçilər, qanun icraatıagentlikləri və əmək müfəttişlikləri arasında körpü çəkin.

· Yaxşı təcrübəni mükafatlandırmaq üçün KİV ilə əlaqədəolaraq innovativ (yeni) vasitələr tapın.

3. Öz şirkətimin əməliyyatlarında məcburi əməyi necə aşkaraçıxara bilərəm?

Nəzərinizə alınmalı bəzi əlamətlər aşağıdakılardır:

· Borc içində olan əməkçilər. Borc içində olan və ya borcagirmək ehtimalı olan əməkçilər borclarını ödəməkdən ötrümüəyyən bir işəgötürənə işləmək üçün məcbur edilmiş olabilər;

· Həbsxana əməyi. Həbsxana əməyinin istifadəsi məcburiəmək sayılmır. Lakin, həbsxanada cəza çəkən məhkuməməkçilər yalnız könüllülük əsasında şirkətlər tərəfindən işəgötürülməli, və burada əmək haqqı, müavinət və əməktəhlükəsizliyi və sağlamlıq məsələlərinə dair şərtlər dəazadlıqda olan əməkçilərə şamil olunan şərtlərlə müqayisəoluna bilən olmalıdır;

· Fəaliyyət göstərdiyiniz ölkədəki hakimiyyət inkişaf naminə,misal üçün inşaat, kənd təsərrüfatı və digər sahələrdəəhalini işləməyə məcbur edir.

· Xüsusilə də miqrant əməkçilər məcburi əmək şəraitindəişləməyə məruz qalan qrup sayılır;

39

· Müqaviləsiz işləyən əməkçilər, böyük ehtimalla demək olarki, onlar öz hüquqlarını (buraya, öz məşğulluqlarını tərketmək hüququnu da daxil etməklə) bilmirlər; və

· Potensial məcburi əmək vəziyyətlərini aşkara çıxaranpraktiki yoxlama siyahısı da işəgötürənlər və biznes üçünfaydalı vasitə kimi xidmət edə bilər.

4. Məcburi əmək məqsədilə həyata keçirilən insan alverininriskindən uzaq olmaq üçün şirkət və işəgötürənlər nə edəbilərlər?

Bu gün əmək bazarının əməliyyat sürəti və çevikliyi, insanlarıişə cəlb etmək üçün üçüncü tərəf şəxslərinə arxayın olmaqlarıilə, işəgötürənləri əlverişsiz şəraitə sala bilər. Əgər şirkətlərinişçi qüvvəsində miqrantlar varsa, xüsusilə də onları işə cəlbedən üçüncü tərəf şəxsləri olubsa, onda bu şirkətlər həminəməkçilərin kim olduğunu və haradan gəldiyini bilməli, vəonların iş yeri ilə təmin olunması tamamilə açıq-aşkar vəaldatma və ya zor işlətmədən həyata keçirilmiş olduğuna əminolmalıdır. Miqrant əməkçilərin işə cəlb olunması və bu sahəninyalnız etibarlı məşğulluq agentlikləri ilə əməkdaşlıq etməsiməsələsinə dair təlimat kimi şirkət-siyasətinin istifadə olunmasıüçün onu inkişaf etdirmək də vacib məsələ sayılır.

40

II Məcburi Əmək Formaları

1. Məcburi əmək nədir?

Məcburi, yaxud icbari əmək cəza verməklə hədə-qorxu gələrəkhər hansı bir şəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və xidmətdir ki,həmin şəxs özü bu iş üçün müraciət etməyib. O, əməkçilərinüzərinə fiziki zorakılıq və ya seksual təcavüz kimi ağır məhrumedilmələri zorla qoymaq istəyi və gücünə malik olan dövlət,yaxud özəl müəssisə və fərdlər tərəfindən əməyə məcbur edilməyerlərində baş verir. Məcburi əmək özünə insanların hərəkətetməsini məhdudlaşdırmaq; iş yerində qalmağa məcbur etməküçün əməkçilərin əmək haqqını və ya şəxsiyyəti bildirənsənədlərini özündə saxlamaq; yaxud, fırıldaq gəlməklə əməkçiləricanlarını qurtara bilməyəcək borca salmaq kimi təcrübələri dədaxil edir. Məcburi əmək cinayət əməli və əsas insanhüquqlarının pozuntusudur.

Öz əksini BƏT-in 29 saylı Konvensiyasında tapan məcburi,yaxud icbari əmək terminin tərifi aşağıdakı əsas elementlərdənibarətdir:

1. Cəzalandırma hədə-qorxusu. Cəza tədbiri hüquq vəimtiyazların ləğv edilməsi və ya cəza sanksiyasından ibarət olabilər. İntiqam hədə-qorxuları – zor işlətmək, zorla boynunaqoymaq və hətta ölüm hədə-qorxusu gəlmək kimi ənabırsızlarından tutmuş; miqrant əməkçini qeyri-qanuni statusubarədə hakimiyyət orqanlarına xəbər vermək kimi nisbətənyüngüllərinə, çox vaxt psixoloji hədə-qorxulara qədər, – fərqliformalarda həyata keçirilə bilər.

2. Məcburi görülən iş və xidmət. Bütün əmək münasibətlərikontrakt bağlayan tərəflərin birgə razılığında öz əksini tapmalıdırprinsipi, hər iki tərəfin milli qanunvericilik və ya kollektiv razılığamüvafiq olaraq üzrlü səbəb bildirməklə əmək münasibətiniistədiyi vaxt tərk edə bilməsini nəzərdə tutur. Əməkçi öz əvvəlkirazılığını cəzalandırma qorxusu olmadan ləğv edə bilmədiyi

41

halda, həmin vəziyyət məcburi əmək vəziyyəti kimi başa düşüləbilər. Könüllü təklifin olmamağı kənardan və ya dolayı təzyiq iləbağlı ola bilər, burada maaşın bir qisminin tutulması və yaəməkçinin şəxsiyyətini bildirən sənədlərin zəbt edilməsini misalkimi gətirmək olar.3. Hər cür iş və ya xidmət. Bu, həm özünə sənaye, sektor vəpeşədən asılı olmayaraq hər növ iş, xidmət və məşğulluğu daxiledir, həm də qanuni və formal məşğulluqla yanaşı qeyri-qanunivə qeyri-formal məşğulluğu əhatə edir.

4. Hər hansı bir şəxs. Bu, milliyyətindən asılı olmayaraq həmböyüklərə, həm də uşaqlara aid edilir və həmin şəxsin məcburiəmək hadisəsi aşkar edilmiş ölkənin vətəndaşı olub-olmadığınaəsaslanmır.

2. 29 saylı Konvensiyaya istinad edən “cəza verməklə hədə-qorxu gəlmək” ifadəsi nəyi təyin edir?

29 saylı Konvensiya (1930) məcburi əməyi aşağıdakı kimimüəyyən edir: “cəza verməklə hədə-qorxu gələrək hər hansı birşəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və ya xidmət, həmin şəxs özübu iş üçün müraciət etməyibsə, icbari və ya məcburi hesabedilir”. Həmin tərifdə “cəza verməklə hədə-qorxu gəlmək” yalnızcəza sanksiyasına deyil, eləcə də hüquq və imtiyazlarınitirilməsinə istinad edir. Praktiki mənada, bu bir çox fiziki və/və yapsixoloji formalar ala bilər. Misal üçün:

· Əməkçi, onun ailəsi, ya da yaxın yoldaşlarına qarşı fizikizorakılıq;

· Seksual təcavüz;· Həbsxanaya salma və ya digər fiziki məhdudlaşdırma yolu;· Maddi cəzalar;· Səlahiyyətli orqanlara xəbər vermə (polis, immiqrasiya, və

s.) və deportasiya, misal üçün miqrant əməkçilərin qeyri-qanuni məşğulluq statusu ilə işləməkləri halları;

· Sonrakı məşğulluqdan məhrum etmə;· Cəmiyyət və sosial həyatdan məhrum etmə;

42

· Hüquq və imtiyazların alınması;· Qida, sığınacaq və digər zəruri təminatdan məhrum etmə;· Daha pis iş şəraitinə köçürmə;· Sosial statusu itirmə.

3. Məcburi əmək tələsinə düşmüş insanların sayı nə qədərdir?

BƏT-in hesablamalarına əsasən, bu gün dünyada ən azı 12.3milyon insan məcburi əmək qurbanıdır. Bunlardan 9.8 milyonu özəlagentlər və müəssisələr tərəfindən istismar edilib, həmin rəqəmə isəinsan alveri nəticəsində məcburi əmək vəziyyətində düşən 2.4milyondan çox insan daxildir. Qalan 2.5 milyonu isə dövlət və yaüsyançı hərb qrupları tərəfindən işə məcbur ediliblər. İnanmağaəsas var ki, bütün məcburi əmək vəziyyətində işləyənlərin 40-50faizini yaşı 18-dən az olan uşaqlar təşkil edir. Kommersiyaməqsədilə seksual istismara məcbur edilmişlərin hamısı və iqtisadiməqsədlə məcburi istismar olunanların 56 faizi qadın və qızlarınhesabına düşür.

Məcburi əmək vəziyyətində işləyənlərin ən yüksək rəqəmi (cəmgöstəricisinin 77 faizi) Asiya və Sakit okean regionunda aşkar edilib,bundan sonra Latın Amerikası və Karib dənizi (11 faiz) regionugedir. Sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə bütün məcburi əməkqurbanlarının 3 faizi, və bunlardan dörddə üçü insan alveri yolu iləyerləşdirilib8.

8 Bu rəqəmlər “BƏT-in Cenevrədə 2005-ci ildə hazırlanmış Məcburi əməyəqarşı qlobal alyans: BƏT-in İş Yerlərində Hüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrəBəyannamənin həyata keçirilməsi mexanizminə uyğun olaraq təqdimolunmuş Qlobal Hesabat”-dan götürülüb. Rəqəmlərin müəyyən edilməsindəistifadə olunmuş metodologiyanı müzakirə etmək üçün, bax: “Patrik Belser-in Dünyada Məcburi Əməyə BƏT-in verdiyi Minimal Qiymət adlı materialına,Cenevrə 2005”

43

4. Məcburi əmək hansı fərqli formalar ala bilər?9

Məcburi əmək bir çox formalar ala bilər – bunlardan, bəziləridövlət tərəfindən istifadə edilib, lakin əksəriyyəti isə özünə özəliqtisadiyyatda yer alıb. Məcburi əmək vəziyyəti insan alveri vəqeyri-qanuni miqrasiya nəticəsində yarana bilər, və bu problem,görünür ki, böyüməkdə davam edərək, dünyanın bütünregionlarına öz təsirini göstərir. Gücün (zorun) tətbiqimexanizmlərinə borc asılılığı, köləlik, gömrük praktikasının sui-istifadəsi və aldatma yolu ilə insanları işə cəlb etmə sistemləridaxildir.

9 Məcburi əməyin ala biləcək fərqli formalarına dair əlavə məlumat üçün,bax Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı 1-ci Bukletə

Məcburi əməyin özlüyündə və insan alveri nəticəsindəregional üzrə paylanması cədvəli

Cəmi, Məcburiəmək

Cəmi, insan alverinəticəsində

Asiya və Sakit okean 9 490 000 1 360 000

Latın Amerikası vəKarib dənizi

1 320 000 250 000

Saxaranın cənubundayerləşən Afrika

660 000 130 000

Sənaye baxımdaninkişaf etmiş ölkələr

360 000 270 000

Orta Asiya və ŞimalıAfrika

260 000 230 000

Keçid dövründə olanölkələr

210 000 200 000

Dünya 12 300 000 2 450 000**Qeyd: Cəm göstəriciyə (bütövləşdirmə baxımından) artıq rəqəmlər əlavə edilməyib

44

Borc iltizamına əsaslanan məcburi əmək: Belə bir təcrübə“təhkim edilmiş əməyə” istinad edərək ən çox əsasən cənubiAfrikada yayılıb, lakin dünyada “borc asılılığı” kimi də tanınır.Bununla bir çox iqtisadi sektorlarda (buraya, kənd təsərrüfatı,kərpic istehsalı, mədən-dağ sahələri də daxil olmaqla)qarşılaşmaq mümkündür. Bu, eləcə də tez-tez ayrı-seçkiliyinköhnə növləri ilə əlaqələndirilən bir problemdir. Bunun qurbanıçox vaxt cəmiyyətin ən kasıb üzvləri olur, dünyanın bəzihissələrində isə buna ən çox yerli əhali və qəbilə nümayəndələriməruz qalır. “Borc asılılığı” insan kimdən isə borc götürüb,əvəzində bunu öz ya da ailə üzvlərinin əməyi və ya xidmətinigirov qoyan zaman yaranır.

Həbsxanalarda məcburi əmək: Məhbuslardan tələb olunanəmək beynəlxalq qanun çərçivəsində məcburi əmək sayılmır.Lakin, qanun məhkəməsində məhkum olunmamış məhbuslarınqeyri-iradi olaraq gördükləri iş məcburi əmək sayılır. Buna oxşarolaraq, hər hansı bir özəl müəssisənin faydası üçün məhbusunqeyri-iradi olaraq gördüyü iş də məcburi əmək sayılır.

İnsan alveri nəticəsində məcburi əmək: İnsan alveri çox vaxtməcburi əməklə əlaqəli olur. O, mütəşəkkil cinayət şəbəkəsi iləvə ya fərdi şəxslər tərəfindən təhrik edilərək, özünə əməkistismarı məqsədilə aldadıcı səkildə insanların işə cəlb olunması,reketlik və şantajı daxil edə bilər.

İstismaredici əmək müqaviləsi sistemləri ilə əlaqəli məcburiəmək: Bununla bu gün dünyanın hər yerində qarşılaşmaqmümkündür. Misal üçün, miqrant əməkçilərdən əlavə ödənişlərtələb edildiyinə görə, və işləyəcəkləri ölkəyə gəldikdən sonraişəgötürənin qərarını dəyişməyə demək olar ki, imkanlarıolmadan onlar əmək müqaviləsini bağlayan qarşı tərəfdən “asılı”vəziyyətə düşə bilərlər.

5. Məcburi əmək “riski” altına ən çox düşə biləcək sayılanəməkçilər varmı?

Məcburi əmək hər bir region, ölkə və iqtisadi sektora, və həmformal, həm də qeyri-formal münasibətlər əsasında işləyən

45

əməkçilərə öz təsirini göstərən qlobal fenomendir. Lakin, bununlayanaşı digərlərinə baxanda məcburiyyət altına daha çoxasanlıqla düşən bir neçə kateqoriya əməkçi mövcuddur.Onlardan bəziləri öz etnik mənşəyinə, nisbi yoxsulluğuna və yaqeyri-qanuni miqrant statusuna görə risk altına düşürlər:

· Uzun müddət ərzində diskriminasiyadan (ayrı-seçkilikdən)əzab çəkmiş qruplara aid olan əməkçilər. Burada, LatınAmerikasında yerli əhali və qəbilə nümayəndələrini, cənubiAsiyada aşağı kastaları, və xüsusilə adı çəkilən qruplarınqadınlarını qeyd etmək olar;

· Miqrant əməkçilər, xüsusilə də ağır vəziyyətlərinə görəməcbur etmə vasitəsilə istismar oluna bilən qeyri-qanunistatuslu miqrantlar;

· Qeyri-formal müəssisələrdə işə götürülmüş əməkçilər.Buraya formal iqtisadiyyat sahəsində fəaliyyət göstərəncoğrafi baxımdan ucqar kənd bölgələrində fəaliyyət göstərənvə evdə şəraitində çalışan əməkçilər daxildir;

· Öz qanuni hüquqları barədə xəbəri daha yaşlı, bacarıqlı vəsavadlı həmkarlarına nisbətən az olan yeniyetmə vəbacarıqsız, ya da savadsız əməkçilər.

Buna əlavə olaraq, hər iki cinsə aid əməkçilər geniş sektorda,eləcə də kommersiya məqsədilə seksual istismara zor etmə(burada, demək olar ki, müstəsna olaraq qadın və qızlar istifadəolunur) sahəsində işləməyə məcbur edilmiş ola bilər.

6. Məcburi əməyə səbəblər nədir?

Məcburi əmək öz kökünü əsasən yoxsulluq, bərabərsizlik vədiskriminasiyadan (ayrı-seçkilikdən) alır, və çox vaxt vəziyyətiağır olan və müdafiəsiz əməkçilərin hesabına maddi mənfəətəldə etməyə can atmaqla hərəkətə gətirilir. Qeyri-adekvatqanunvericilik və zəif qanun icraatının olması təqsirkarların təqibolunması və cəzalandırılmasının yalnız nadir hal daşımasınasəbəbdir. Belə bir vəziyyətdə, məcburi əmək təcrübəsinə

46

müraciət edən qeyri-dürüst işəgötürənlər, agentlər və insanalverçilərin azlıq təşkil edən hissəsinin əldə etdiyi potensial gəlir,riskin başa düşülməsi ilə müqayisədə, onu üstələyir. BƏT-inhesablamalarına görə insan alveri nəticəsində məcburi əməkdənistifadə edərək əldə olunan illik gəlir 31.6 milyard ABŞ dollarıtəşkil edir. Həmin gəlirin yarısı sənaye baxımdan inkişaf etmişölkələrdə əldə olunur. Məcburi əmək, eləcə də siyasi amillərlətəhrik edilib.

7. Məcburi əmək özəl sektordansa daha çox repressivdövlətlərlə əlaqəsi olan bir problem deyilmi?

Birbaşa dövlət tərəfindən məcburi əməyin təhrik edilməsi ciddinarahatlıq doğuran səbəb olaraq qalmaqdadır. Lakin, BƏT-inhesablamaları göstərir ki, məcburi əmək qurbanlarının əksəriyyətiözəl agentlər tərəfindən istismar olunub. Məcburi, yaxud icbariəmək bütün regionlarda, inkişafda olan və artıq inkişaf etmişiqtisadiyyat sektorlarında, formal və qeyri-formal iqtisadiyyatsahələrində, TMM-lərin qlobal təchizat zəncirində, kiçik və ortamüəssisələrdə, və kənd təsərrüfatı, istehsal və xidmət kimi hərcür sektorlarda yer almış qlobal fenomendir. Ənənəvi köləlik vədövlət dəstəyi ilə istifadə olunan məcburi əmək qlobal şəkildəpislənməkdə ikən, özəl sektorda işlənən məcburi əməyin digərformaları çoxaldığı kimi qiymətləndirilir.

47

III Məcburi Əməyə qarşı Mübarizədə Beynəlxalq Standartlar10

1. Məcburi əməyi aradan qaldırmaq üçün hansı beynəlxalqsənədlər mövcuddur?

BƏT məcburi əmək haqqında iki Konvensiya (bu sənələr onlarıtəsdiq etmiş (ratifikasiya) BƏT-ə üzv dövlətlərin üzərinə hüquqiöhdəlik qoyur) qəbul edib. Birincisi, Məcburi Əmək haqqında (29saylı) Konvensiya (1930), məcburi, yaxud icbari əməyin bütünformalarını aradan qaldırmağa çağırır. Bu Konvensiyaya, 1957-ciildə qəbul olunmuş ikinci, Məcburi əməyin aradan qaldırılmasıhaqqında (105 saylı) Konvensiya əlavə olundu. Siyasi məqsədlərüçün məcburi əmək istifadəsinin artması müşahidə olunan dövrdəqəbul edilmiş bu, 105 saylı Konvensiya aşağıda sadalananvasitələr kimi istifadə olunan məcburi əməyin qarşısınınalınmasına çağırır:

· Siyasi məcbur etmə və ya təhsil, ya da siyasi baxışları ifadəetməyə görə cəza;

· İqtisadi inkişaf məqsədləri üçün işçi qüvvənin səfərbərolunması;

· Əmək intizamı;· Tətillərdə iştiraka görə cəza; və· İrqi, sosial, milli və ya dini ayrı-seçkilik.

Məcburi əmək haqqında olan bu iki Konvensiya BƏT-in ən çox üzvdövlətlər tərəfindən təsdiq edilmiş sənədləri sırasındadır, və onlaraBƏT-in “fundamental” (əsas) Konvensiyaları kimi baxılır. Bu odeməkdir ki, layiqli işə nail olmaq yolunda məcburi əməkdən azadolma, eynən birləşmə azadlığı və kollektiv danışıqların aparılması,uşaq əməyinin və iş yerində ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması kimitam zəruri amil rolunu oynayır. Əlavə olaraq, BƏT-in 1998-ci qəbuletdiyi İş Yerində Hüquqlar və Əsas Prinsiplərə dair Bəyannamə-siBƏT-ə üzv olan bütün dövlətlərin öhdəsinə, onlar məcburi əmək

10 Əlavə məlumat üçün, bax: 1-ci Bukletin Əlavə hissəsindəki məcburi əməkvə insan alveri haqqında müvafiq beynəlxalq standartlardan çıxarışlara.

48

haqqında Konvensiyaları təsdiq etmiş olmasalar da, məcburi əməyinaradan qaldırılmasına hörmətlə yanaşmağı və onu dəstəkləməyiqoyur.

2. Məcburi əməyə verilmiş tərifə dair BƏT Konvensiyalarındaistisnalar varmı?

29 saylı Konvensiya məcburi əməyi cəza vermək hədə-qorxusualtında və məcburi olaraq görülən hər cür iş və ya xidmət kimi açıqşəkildə təyin edir. Lakin, bu Konvensiya həmin tərif çərçivəsinədüşməyən icbari əməyin aşağıdakı formalarını da müəyyən edir:

· İcbari hərbi xidmət qanunlarının tələb etdiyi tamamilə hərbixarakter daşıyan hər hansı iş və ya xidmət;

· Sərbəst şəkildə özünü idarən ölkə vətəndaşlarının normal mülkiöhdəliklərinin bir hissəsini formalaşdıran hər hansı iş və yaxidmət, misal üçün icbari məhkəmə jürisi xidməti, ya da təhlükəaltına olan şəxsə yardım göstərmək vəzifəsi;

· Dövlətin səlahiyyətli orqanının nəzarəti altında onlarıngörülməsini və özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyalarınixtiyarına adı gedəcək şəxsin verilməməyini və oraya işə qəbuledilmədiyini təmin edən məhkəmə qərarı ilə verilmiş hökmnəticəsində şəxsdən tələb edilən hər hansı iş və ya xidmət;

· Təcili hallarda, misal üçün su daşqını, zəlzələ və aclıq kimifəlakət və ya müharibə şəraitində, yaxud qismən və ya bütünəhalinin həyatı və rifahını təhlükəyə qoyacaq hər hansı bir digərvəziyyətdə tələb olunan hər cür iş və ya xidmət;

· Cəmiyyət üzvləri tərəfindən həyata keçirilən, birbaşa həmincəmiyyətin marağında olan minimal kommunal xidmətlər; misalüçün, yaşayış yerlərinin istismarı ilə bağlı işlər, sanitariyaşəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı işlər, kənddəki yollar, yükmaşınları və ya suvarma yerlərinin istismarı ilə bağlı işlər.

3. Beynəlxalq qanun insan alverinə necə müraciət edir?

İnsan alveri haqqında məlumatlandırılma artımı insan alverinəqarşı yönəlmiş yeni beynəlxalq və regional sənədlərin işlənibhazırlanmasında öz əksini tapıb. Həmin sənədlər arasında İnsan

49

alverinin qarşısının alınması, ləğv edilməsi və cəzalandırılmasınadair Protokolu (2000), yaxud “Palermo Protokolu”-nu və AvropaŞurasının İnsan alverinə dair Konvensiyası-nı (2005) qeyd etməkolar. Bu yeni sənədlər, məcburi əmək, köləlik və servitut (yəni,insan orqanlarının çıxarılması) məqsədi ilə həyata keçirilən insanalverinə dair böyüyən konsensusu ötürür. Həmin sənədlərin qəbuluvə təsdiq edilməsi nəticəsində bir çox ölkələrin qanunvericiliyi vətəcrübəsində kəskin dəyişikliklər baş verməklə, bu sahədə yenisiyasətin qəbul edilməsinə yol açılıb.

50

IV Həbsxana Əməyi

1. Həbsxana əməyi məcburi əməyin forması kimi qadağanedilibmi?

BƏT-in Məcburi əmək haqqındakı Konvensiyaları (29 və 105)həbsxana əməyinin istifadəsinə qadağa qoymur, amma onlar butəcrübəyə dair aydın məhdudlaşdırmalar üçün yer ayırıblar.Həbsxana əməyi yalnız məhkəmə qərarı ilə məhkum olunmuşcinayətkardan tələb oluna bilər. Nə həbsdə saxlanılıb, məhkəməaraşdırmasını gözləyən şəxslər, nə də inzibati qaydada həbsxanayasalınmış adamlar işləməyə məcbur edilə bilməzlər. Məhbusungördüyü iş dövlətin səlahiyyətli orqanı tərəfindən nəzarət olunaraqhəyata keçirilməlidir, və məhbuslar özəl müəssisələr üçün nəhəbsxanada, nə də ondan kənarda işləməyə məcbur edilə bilməzlər.

Lakin, hətta yuxarıda qeyd olunmuş şəraitlərdə belə 105 saylıKonvensiya aşağıda sadalanan məqsədlər üçün məcburi həbsxanaəməyi istifadə olunduğu halda ona qadağa qoyur:

· Siyasi məcbur etmə və ya təhsil, ya da siyasi baxışları ifadəetməyə görə cəza;

· İqtisadi inkişaf məqsədləri üçün işçi qüvvənin səfərbər olunması;· Əmək intizamı;· Tətillərdə iştiraka görə cəza; və· İrqi, sosial, milli və ya dini ayrı-seçkilik.

Həbsxana əməyinin (həbsxanada və ya ondan kənarda) özəlkommersiya fəaliyyətləri ilə əlaqəsi olduğu vəziyyətlərdə, əməkicbari xasiyyət daşımamalıdır. Bu cür məşğulluq üçün məhbuslar işvə ya xidmətlərini könüllü olaraq təklif etməli, və şirkətlər – həbsxanaəməyindən istifadə etdikləri halda – məhbusları, azadlıqda olan vəbuna uyğun sənayedə işləyən əməkçilərin iş şəraiti və şərtləri iləmüqayisə edilə bilən iş şəraiti və şərtləri ilə təmin etməlidirlər.

51

2. Həbsxana əməyinin istifadəsi hansı şərtlər altında icazəverilib?

BƏT Konvensiyalarına müvafiq olaraq, məhkəmə hökmününnəticəsi olaraq şəxsdən tələb olunan və dövlət nəzarəti altında icraolunan iş və ya xidmət məcburi əmək sayılmır. Lakin, belə birhəbsxana əməyinə məcburi əmək deyilməsin deyə aşağıdakı şərtləryerinə yetirilməlidir:

· Şəxs hüquq pozuntusunda təqsirli bilinib, və hökm müstəqilməhkəmə tərəfindən elan edilməklə, hökmün icraatınabaşlanır. Məhkəmə araşdırmasını həbsxanada gözləyib,təqsirli bilinməmiş adamlar və ya məhkəmə araşdırmasıolmadan həbsdə saxlanılanların boynuna işləməyi qoymaqolmaz. Amma, bu, işləmək xahişi ilə çıxış edən və həmin işikönüllü olaraq yerinə yetirmək istəyən bu cür şəxslərə iştəqdim etmək imkanının qarşısını almır.

· Həmin işi dövlətin səlahiyyətli orqanı öz nəzarəti altındasaxlamalıdır. Dövlət həbsxanalarında bu səlahiyyətihəbsxana administrasiyası təmsil edir;

· Məhbus özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyalarınixtiyarına verilməməli və oraya işə qəbul edilməlidir.

Özəl sektor üçün olduğu kimi, özəl şəxslər və ya şirkətlərin ixtiyarınaverilmiş icbari həbsxana əməyi beynəlxalq standartlara qarşıdır.Lakin, özəl şirkət və şəxslər öz azad iradəsi ilə işləmək istəyənməhbusları işə götürə bilərlər. Məhbusları həbsxanada və ya ondankənarda işə götürən şirkətlər həbsxana əməkçilərinin iş şəraiti vəşərtlərinin uyğun sektorda mövcud olan azad məşğulluqmünasibətlərində öz əksini tapmış iş şərtləri və şəraitinə oxşarolduğunu təmin etməlidir. Onlar həmçinin bu əməkçilərin özəlişəgötürənə işləməklərinə razılıq verdiyini əsaslandırmalıdırlar.

52

Aşağıda həbsxana əməyinin özəl sektorla əlaqələndirilməsiyollarının bəzi nümunələri təqdim olunub:

· Məhbuslar təhsil və ya treninq proqramının bir hissəsi kimiözəl şəxslə iş birliyinə daxil ola bilərlər;

· Məhbuslar, açıq bazarda özəl şəxslərə satılan mallarıistehsal etmək üçün həbsxanada keçirilən seminarlardaişləyə bilərlər;

· Məhbuslar, azadlığa buraxılmağa hazırlıq proqramının birhissəsi kimi özəl şəxs üçün həbsxanadan kənarda işləyəbilər;

· Məhbuslar çox vaxt özəl şəxslər tərəfindən idarə olunanislah avadanlığının işləməsinə kömək etməklə, həbsxananəzdində öz əməklərini təqdim edirlər; və

· Bəzi məhbuslar, gün ərzində həbsxanadan kənarda özəlfirmalarla işləyib, gecə həbsxanaya qayıdırlar.

3. Həbsxana əməyinin “azad əmək münasibətlərinə” yaxın olanşərtlərlə həyata keçirilməsini təmin etmək nə deməkdir?

Əgər biznes həbsxana əməyini istifadə edirsə, onda tövsiyə edilir ki,o, məhbusların iş şəraiti və şərtlərinin uyğun iqtisadi sektorda azadməşğulluq əsasında işləyən əməkçilərin iş şəraiti və şərtlərinə oxşarolacağını təmin etsin. Məhbuslar, yemək və yaşamaq üçünpullarından tutulma nəticəsində fərqləri hesaba almaqla, vəmüqayisə edilə bilən səviyyədə olan əmək haqqına və sosial sığortamüavinətlərinə malik olaraq, xüsusilə eyni əmək təhlükəsizliyi vəsağlamlıq standartlarından azad əməkçilər kimi razı qalmalıdırlar.Həmçinin tövsiyə edilir ki, siz, məhbusların işə qoşulması, özləritəzyiq subyekti olmadan və ya cəzalandırmaq hədə-qorxusu altınadüşmədən (misal üçün, həbsxanada hüquq və imtiyazların itirilməsi),könüllü təkliflərindən irəli gələrək yer aldığına əmin olasınız. Bunuhəyata keçirmək yollarından biri, həbsxana əməkçilərindən işləməyəyazılı razılıq almaqdır.

53

V Məcbur etmə

1. İşçi öz işləmək razılığını şifahi və ya yazılı surətdə bildirdiyihalda burada məcburi əmək barədə sual necə yarana bilər?

İşçinin formal razılığı heç də həmişə onun azad iradəsi iləişləyəcəyinə zəmanət vermir. Misal üçün, cəza vermək hədə-qorxusu altında (məsələn, zor işlətmək hədə-qorxusu) verilmişişləmək razılığı işçinin “könüllü təklif” ilə çıxış etməyinə yerqoymur. Bu halda, xaricdən məcbur etmə və ya dolayı yollaişlədilən zor əməkçinin özünü könüllü şəkildə iş üçün təklifetmək azadlığı ilə qarşı-qarşıya gəlir. Həmin məcbur etmə aktıqanunla müəyyən edilmiş bir vasitə kimi səlahiyyətliorqanlarının tədbiri, yaxud işəgötürənin təcrübəsi (misal üçün,miqrant əməkçilərin aldatma, yalançı vədlər, şəxsiyyəti bildirənsənədlərin alınması yolu ilə işə razılıq vermələri, yaxud daişəgötürənin ixtiyarında qalmağa məcbur edilmələri)nəticəsində yer ala bilər. Bu cür təcrübələr BƏT-inKonvensiyalarında müəyyən edildiyi kimi məcburi əmək hesabedilir.

2. Məşğulluq müddəti zamanı şəxsi sənədlərin alınmasıməcburi əmək hesab edilirmi?

Mütləq deyil. Lakin, şəxsiyyəti bildirən sənədlərin və ya digərqiymətdə olan şəxsi mülkün alınması, əməkçilər bu sənədlərigeri almaq ixtiyarında olmadıqları və həmin sənədləri itirməkriskinə girmədən məşğulluq yerini tərk edə bilməyəcəklərini hissetdikləri halda, məcburi əməyə işarə edən amil sayıla bilər. Birçox hallarda, həmin sənədlər olmadan işçi digər işə qəbulolunmaya, yaxud hətta bir vətəndaş kimi müəyyən xidmətlərdənistifadəyə məhrum ola bilər.

54

3. İstehsal cədvəlinə uyğun getmək məqsədilə tələb olunanicbari əlavə iş vaxtı məcburi əmək sayılırmı?

İş vaxtından əlavə işləmək öhdəliyi, həmin öhdəlik milliqanunvericilikdə icazə verilən limitlər daxilində qaldığı zamanvə ya kollektiv müqavilədə razılaşdırılmış olduğu halda məcburiəmək hesab edilmir. Bu o deməkdir ki, beynəlxalq standartlaramüvafiq olaraq, əlavə iş vaxtı, onun yaranması səbəblərindənasılı olmayaraq icbarı xasiyyət daşıyıb, qanunla təyin olunmuşhəftəlik və ya aylıq limitdən artıq olarsa məcburi əmək özünəyer almış olur. Əgər işəgötürən açıq-aşkar qanunu pozub,cəzalandırmaq hədə-qorxusu gəlməklə işçilərinin belə şəraitdəişləməyini tələb edirsə, məcburi əmək üçün zəmin yaranır.

Lakin, bəzi hallarda, müşahidə olunub ki, işdən çıxarılmaqorxusu işçiləri milli qanunvericiliklə icazə verilmişdən artıqəlavə iş saatları işləməyə vadar edir, digər hallarda isəəməkçilər özlərini qanunla təyin edilmiş maksimum vaxtdanəlavə işləməyə borclu hiss edirlər, çünki bu, minimal əmməkhaqqını qazana bilmələrinin yeganə yoludur (misal üçün,mükafatlandırma məhsuldarlıq nişanları əsasında təyin olunanyerlər). Bu cür hallarda, əməkçilər nəzəri cəhətdən işdən imtinaedə bilsələr də, ağır vəziyyətləri başqa seçimləri olmadığınaişarə ola bilər, və buna görə də minimal əmək haqqınıqazanmaq və ya iş yerlərini saxlamaq üçün, yaxud elə hər ikisəbəbdən onlar bunu etmək məcburiyyətində qalırlar.Konvensiyalar və Tövsiyələrin Tətbiqi üzrə BƏT-in EkspertlərKomitəsinə müvafiq olaraq, bu nəticədə cəza vermək hədə-qorxusu altında zorla əməkçinin boynuna qoyulan iş vəziyyətədönür, buna görə də məcburi əmək hesab edilə bilər.

4. İşçiləri tam əmək haqqı və müavinətlərlə təmin etdiyimşəraitdə məcburi əmək probleminin yaranmasına hələ dəehtimal qalırmı?

Əgər şəxs, onu əmək haqqı və ya digər müavinət formaları ilətəmin edib-etmədiyinizdən asılı olmayaraq, cəzalandırılmahədə-qorxusu altında olub, öz məşğulluğunu tərk etməyə azaddeyilsə, bu məcburi əmək vəziyyətini yaradır.

55

5. Borc asılılığı və təhkim edilmiş əmək nə deməkdir?

Borc iltizamına əsaslanan məcburi əmək əsasən cənubiAfrikadakı “təhkim edilmiş əməyə” istinad edir, lakin genişməkanda o, “borc asılılığı” kimi də tanınır. BƏT-in apardığıtədqiqatlara əsasən, təhkim edilmiş əməklə cənubi Afrika vəLatın Amerikasının kənd təsərrüfatı, kərpic bişirmə, düyüdəyirmanları və digər iqtisadı fəaliyyət növləri sahəsindəqarşılaşmaq olar. Bu, həmçinin dəri, balıq emalı və xalçafabriklərində aşkarlana bilər. Bunun qurbanları adətəncəmiyyətin ən kasıb təbəqələri, çox vaxt savadsız, və nisbətənasan aldadılan və hüquqlarını bilmədən iş istismarındasaxlanılan insanlar olur; onlar məşğulluq yerlərini tərk etməyəçalışdığı halda adətən tutulub iş yerlərinə zorla qaytarılır. Bəziregionlarda ən çox bu vəziyyətə düşən həmin regionun yerliəhali və qəbilə nümayəndələri olur.

Borc asılılığı termini BMT-nin Köləliyin ləğv edilməsi haqqındaƏlavə Konvensiyasında (1956): “borca girən şəxsin borcəvəzində öz xidmətlərini və ya nəzarəti altında olan şəxsinxidmətlərini girov olaraq qoyması ilə yaranan elə bir status vəya vəziyyətdir ki, burada həmin xidmətlərin dəyəri borcun ləğvedilməsinə hesablanmır və ya həmin xidmətlərin təbiəti vədavamiyyət müddəti müvafiq olaraq məhdudlaşdırılmır və yatəyin olunmur” kimi təyin edilir.

Təhkim edilmiş əmək, ailə başçısı olan kişi öz işəgötürənindənqabaqcadan iş haqqını və ya ehtiyacı olduğu halda borc almaqüçün əvəzində nəinki yalnız öz, lakin həm də ailə üzvlərininəməyini qoyarkən, bütün ailəyə təsir göstərə bilər. Borc asılılığı(və məcbur etmənin digər formaları) çox vaxt, borca girmiş vəbəzən tutarlı gəlir əldə etmədən illər boyu işləməli olanəməkçidən hər ikisi öz payını götürən “podratçılar vəsubpodratçılar” kimi kompleks sistemə əsaslanır.

56

6. İnsanlar məcburi əməyə nə cür məcbur edilirlər?

Bir çox məcburi əmək vəziyyətində əsas element insanları,onların azad şəkildə ifadə etdiyi razılıq olmadan işləməyə təşviqetmək məcburiyyətidir. Barəsində xəbəriniz olmalı çoxlu məcburetmə formaları mövcuddur:

· Doğum/vərəsəlik nəticəsində "kölə" və ya təhkim olunmuşstatus;

· İnsan oğurluğu;

· Başqasının mülkiyyətçiliyinə verilmək üçün insan alveri;

· İş yerində fiziki məhdudlaşdırma halları;

· Psixoloji məcburiyyət, məs. uyğunsuzluğa görəcəzalandırma hədə-qorxusu ilə boynuna qoyulan iş;

· Təşviq edilmiş borcluluq (hesabların saxtalaşdırılması,inflyasiyaya məruz qalmış qiymətlər, hasil olunan dəyərininaşağı salınması, və digər yollarla);

· İş növü və şərtlərinə dair aldatma və ya yalançı vədlər;

· Əmək haqqını kəsmə və ödəməmə; və

· Şəxsiyyəti bildirən sənədləri və ya digər dəyərli olan şəxsimülkiyyətin alınması.

Bəzən insanlar sərbəst şəkildə işin təşkilinə daxil olur, lakin fikirlərinidəyişdiyi halda həmin işi tərk etməkləri əngəllənir. Bu da məcburetmə yaradır.

7. Əgər şirkət işçidən, treninq ilə bağlı xərcləri ödəməkməqsədilə müəyyən edilmiş müddətdə işləməyi tələb edərsə,bu məcburi əmək sayılacaqmı?

Bəzən şirkətlər, öz işçi heyətinin bacarıq və ya biliyini artırmaqməqsədilə (xüsusilə də əgər belə bir treninq yalnız xaricdəkeçirilirsə) mühüm sərmayə buraxırlar. Belə halda, onlar

57

treninqdə iştirak edən işçi ilə razılıq əldə edə bilərlər ki, nəticədəbu işçi ona edilmiş xərcləri ödəmək üçün müəyyən müddətərzində həmin şirkətə işləsin. Bu cür razılıq treninqdə iştiraketmiş işçinin məşğulluq münasibətlərinə son qoymaq azadlığınıazaldır, və buna görə, – bəzi hallarda – məcburi əməkvəziyyətinin yaranmasına şərait yarada bilir. Lakin, hər hansı birvəziyyəti məcburi əmək vəziyyəti kimi müəyyən edib-etməməküçün bəzi amillər hesaba alınmalıdır, misal üçün:

· Treninqdə iştirak etmiş işçinin treninqdən sonra şirkətdəişləmək üçün razılıq verdiyi işləmə müddətinin uzunluğu;

· Xərcləri ödəmək üçün tələb olunan müddət, və bunun vaxtvə treninq xərci baxımından məqbul olub-olmamağı; və

· Treninqdə iştirak etmiş işçi treninq xərcinin bir qismini özcibindən ödədiyi halda onun işdən azad ola bilib-bilməməyi.

8. Oğurluğun qarşısını almaq və həm işçilərimintəhlükəsizliyini, həm də əmlakımı qorumaq üçün mənmühafizə heyətini işə götürdüm və iş yerinin qapısınıkilidləyirəm. Bu tədbir, məcburi əmək hesab olunurmu?

Şəxsi sənədlərin alınması məsələsində olduğu kimi qapılarınkilidlənməsi də məcburi, yaxud icbari əməyə işarə edən amil olabilər. Bu, əməkçilərin hərəkət etmək azadlığını məhdudlaşdırır vəmeydana məşğulluq təbiətinin könüllü olub-olmamağı barədəsuallar çıxarır. Lakin, burada yadda saxlanılacaq vacib məqamodur ki, məcburi əmək cəzalandırmaq hədə-qorxusu iləsəciyyələndirilir və qeyri-iradi olaraq əməkçinin boynuna qoyulaniş və ya xidməti nəzərdə tutur. Cəza vermək hədə-qorxusuolmayan və əməkçinin işə könüllü olaraq daxil olduğu yerdəəmək məcburi hesab edilmir.

Buna oxşar şəkildə, təhlükəsizlik səbəblərindən irəli gələrəkmüəssisənin çıxış yerlərinə mühafizə keşikçilərini təyin etmək dəməcburi əmək sayılmamalıdır. Lakin, mühafizə heyətindən qeyri-düzgün istifadə məcburi əməyə işarə ola bilər, buna görə dəbundan çəkinmək və bununla ehtiyatlı davranmaq gərəkdir.

58

9. Özünü kasıblıq və ya aclıqdan qurtulmaq məqsədiləişləməyə məcbur qalmış hiss edən şəxs məcburi əməkqurbanı sayılırmı?

Xeyr. Özünü həyatda saxlamaq üçün bir şəxsin işləməyə məcburqalması faktı, həmin şəxsin cəzalandırma qorxusu olmadan işiqəbul edə və ya (işəgötürənə bu haqda lazımi qaydada xəbərverməklə) iş yerini tərk edə bildiyinə qədər, bu iş və ya xidmətiməcburi əmək etmir. Lakin, olduqca aşağı əmək haqqı verməkməqsədilə işəgötürən həmin iqtisadi şəraitdən istifadə etdiyihalda bu, məcburi əmək vəziyyətinin yaranmasına gətirib çıxarabilər.

10. Özünü könüllü surətdə işləmək üçün təklif etmişyeniyetməni işəgötürən onun valideynlərindən razılıq aldığıhalda işə qəbul edə bilərmi?

Ölkələrin çoxu əmək müqaviləsini bağlamaq üçün əməkçilərinminimal yaş həddini təsbit ediblər, burada həmin yaş həddi icbariməktəb müddətinin sonuna gəlmiş şagirdlərin yaşı ilə üst-üstədüşə bilər. Lakin, sağlamlıq, təhlükəsizlik və ya əxlaqı təhlükəaltına sala biləcək məşğulluq, yaşı 18-dən aşağı olan şəxslərüçün ümumilikdə qadağan edilib, belə ki, nə uşaqların özü, nə dəüzərində valideyn səlahiyyəti olanlar bu cür məşğulluğa daxilolmaqlarına etibarlı sayılacaq razılıq verə bilməzlər.

59

VI İnsan Alveri və Məcburi Əmək

1. İnsan alveri nə deməkdir?

İnsan alveri gətirib məcburi əməyə çıxara bilər. Buraya, birşəxsin istismar məqsədilə adətən beynəlxalq sərhədlərikeçməklə hərəkət etməsi daxil olur. Son illərdə, insan alveri,çox vaxt informasiya texnologiyası, nəqliyyat və beynəlxalqmütəşəkkil cinayətkarlıqda gedən inkişafa bağlı olaraq yeniformalar və ölçülər alıb. Bu isə öz təsirini həm inkişaf etməkdəolan, keçid dövrünü yaşayan və sənayeləşdirilmiş iqtisadiyyatbazarlı ölkələrə, bunlar bir mənbə olaraq, həm də tranzit vətəyinat yeri olan ölkələrə göstərməkdədir. İnsan alveritermininin hüquqi tərifi öz əksini Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınTransmilli Mütəşəkkil Cinayətkarlıq əleyhinə Konvensiyası-nıtamamlayan İnsanların, Xüsusilə də Qadın və UşaqlarınAlverinin Qarşısının Alınması, Ləğv Edilməsi vəCəzalandırılmasına dair Protokol-da(2000)11, başqa sözlədesək “Palermo Protokolu”-nda tapıb. Həmin tərif aşağıdakıəsas məqamları vurğulayır:

11 “Palermo Protokolu”-ndan çıxarışla Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı 1-ciBukletdə tanış ola bilərsiniz. Həmin Protokola əsasən - “İnsan alveri”anlayışı istismar məqsədi ilə insanların cəlb edilməsi, daşınması, bir yerdəndigərinə aparılması, sığınacaq verilməsi, borc iltizamlarından istifadəedilməsi, hədələmək, güc tətbiq etmək və ya başqa fiziki təzyiq üsulları ilə,insanların oğurlanması, qorxudulması, aldadılması, onların çıxılmazvəziyyətdə olmalarından istifadə edilməsi, pul vermək və ya pul almaq yoluilə bir nəfərin başqa biri üzərində ağalığına nail olması kimi başa düşüləcək.“İstismar” anlayışı, ən azı, digərlərini fahişəliklə məşğul olmağa məcburetməyi və ya başqa seksual istismar formalarını, məcburi əmək vəxidmətləri, qul kimi satılmağı və ya buna oxşar halları və hətta insanorqanlarının kəsilib götürülməyini nəzərdə tutur.

60

· Buradakı fəaliyyət növlərinə insanların cəlb edilməsi,daşınması, transferi (yerdəyişməsi), oğurlanması (sığınacaqverilməsi) və qəbul edilməsi (satın alınması) daxildir;

· İstifadə olunmuş vasitələrə isə hədə-qorxu gəlmək və ya zorişlətmək, aldatmaq, zorla aparmaq, fiziki təzyiq göstərmək,öz gücündən və ya insanların pis vəziyyətə düşmələrindənsui-istifadə etmək kimi vasitələri aid etmək olar; və

· Məqsəd məcburi əmək və ya xidmətlər, köləlik və servitut(yəni, insan orqanlarının çıxarılması) anlamında istismarkimi müəyyən edilib.

Buna əlavə olaraq, Palermo Protokolu uşaqların (18 yaşındanaşağı) alverini böyüklərin alverindən fərqləndirir. Yuxarıda qeydolunan bütün qeyri-qanuni vasitələr uşaq alveri hallarında daqəbul olunmazdır. Uşaq alveri BƏT-in 182 saylı Konvensiyasındada uşaq əməyinin ən pis formalarından biri kimi qeyd olunub.

2. İnsan alveri məcburi əməklə necə əlaqələndirilir?

Məcburi əmək, insanlar kommersiya və ya seksual istismarməqsədilə miqrasiyaya tovlandığında da yer ala bilər. İnsanalveri məşğulluq agentliyinin xaricdə iş təklifi ilə müraciətindənbaşlana bilər. Təyinat yeri olan ölkəyə şəxs daşınandan sonrabirdən məşğulluq şərtləri dəyişir, sənədlər əldən alınır və məcburetmə tədbiri tətbiq olunmağa başlanır və nəticədə məcburi əməkyer alır.

Bu cür məcburi əmək həmçinin şəxslər, bəzən də uşaqlar,oğurlandıqda, güclə aparıldıqda, ya da “satıldıqda” baş verir.Məcburi əmək şəraitində işləyən belə əməkçilər çox vaxt evqulluğu, kənd təsərrüfatı, küçə alveri sahələrində, seks sənayesivə tərqovan sistemli müəssisələrdə istismar olunur.

61

3. İnsan alverinə səbəb olan amillər nədir?

İnsan alverinə səbəb kimi görünə bilən və son illər ərzində onunartmasını təhrik edən bir çox amillər var. Buraya aşağıdakılardaxildir:

· Dövlətlər arasında və dövlət daxilində artan bərabərsizlik;· İnsan alverinin təhlükələri barədə məlumat çatışmazlığı;· Təhlükəsiz miqrasiya imkanları haqqında məlumat

çatışmazlığı;· İnsan və malların hərəkət etməsini əngəlləyən maneələrin

azaldılması, eləcə də sərhədlərarası daşınmanın bu halda(insan alveri halında) daha yaxşı və ucuz olması;

· Sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələrə qanuni immiqrasiyayaəngəl olan maneələrin çoxaldılması;

· Əmək bazarının zəif şəkildə idarə olunması, misal üçün, hələdə hazırlanmaqda olan əmək qanunu və əməkadministrasiyasının (buraya müfəttiş xidmətləri daxil olmaqla)aşağı səviyyədə olması;

· Əmək və seksual istismardan əldə olunan “yaxşı” gəlirləmütəşəkkil cinayətkarlığın marağını oyatma;

· Daha yaxşı həyat arzusu (miqranta aid), və insan alveri vəonun nəticələri barədə cahillik.

BƏT qlobal olaraq insan alveri nəticəsində məcburi əmək şəraitinəsalınmış qurbanların sayını 2.4 milyon rəqəmi ilə qiymətləndirir.Aşağıdakı cədvəl həmin rəqəmin regionlar üzrə bölünməsini təqdimedir:12

12 Bax: “BƏT-in Məcburi əməyə qarşı qlobal alyans: BƏT-in İş YerlərindəHüquqlar və Əsas Prinsiplər üzrə Bəyannamənin həyata keçirilməsimexanizminə uyğun olaraq təqdim olunmuş Qlobal Hesabat”-a Cenevrə,2005. Rus dilində həmin vəsait “Глобальный доклад, представленный всоответствии с механизмом реализации Декларации МОТ обосновополагающих принципах и правах в сфере труда” adını daşıyır,bax: http://www.un.org/russian/news/ilo.pdf.

62

insan alverinəticəsində

məcburi əməkşəraitinə düşmüş

insanların sayıAsiya və Sakitokean

1 360 000

Sənaye baxımdaninkişaf etmiş ölkələr

270 000

Latın Amerikası vəKarib dənizi

250 000

Orta Asiya və ŞimalıAfrika

230 000

Keçid dövründəolan ölkələr

200 000

Saxaranıncənubunda yerləşənAfrika

130 000

Dünya 2 450 000**Qeyd: Cəm göstəriciyə

(bütövləşdirmə baxımından) artıqrəqəmlər əlavə edilməyib

63

VII Əlavə Məlumat və Resurslar

1. Məcburi əmək və insan alveri haqqında əlavə məlumatharadan ala bilərəm?

Məcburi əmək, insan alveri və BƏT-in fəaliyyəti haqqında əlavəməlumat www.ilo.org/forcedlabour internet səhifəsindən, yaxudMəcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusifəaliyyət proqramı-na aşağıdakı məlumat əsasında birbaşamüraciət etməklə, almaq olar:

E-poçt: forcedlabour@ilo.orgFaks: +41 22 799 65 61

Siz aşağıda təqdim olunmuş əsas resurs və internetsəhifələrinə də müraciət edə bilərsiniz:

BƏT Hesabatları və Sorğuları

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Qlobal Alyans, Cenevrə, 2005

· BƏT: Məcburi Əməyə Qarşı Mübarizə, Cenevrə 2007

· BƏT: İnsan Alverinə Qarşı Fəaliyyət, Cenevrə, 2008

· BƏT: Məcburi Əmək məqsədilə İnsan Alveri: Miqrantəməkçilərin işə cəlb olunmasının monitorinqini keçirmə qaydası,Cenevrə, 2006

· BƏT: Məcburi Əmək və İnsan Alveri: Əmək Müfəttişləri üçünvəsait, Cenevrə, 2008

· BƏT: Məlumat kitabçası: Qadın miqrant əməkçilərinindiskriminasiyası, istismarı və sui-istifadə edilməsinin qarşısıalınması, Cenevrə, 2003

64

BİT siyasətinə aid sənədlər

· BİT, Qeyri-formal iqtisadiyyat: İşəgötürənin yanaşması,Cenevrə, 2006

· BİT, Cəmiyyətdə biznesin rolu, Cenevrə, 2005

· BİT, Korporativ sosial məsuliyyət: BİT yanaşması, Cenevrə,2003

· BİT, Davranış məcəllələri: BİT-in mövqe sənədi, Cenevrə, 1999

Digər müvafiq sənədlər

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Ləngidilmiş inkişaf:Diskriminasiya və quldarlıq 21-ci əsrdə, London, 2008

· Quldarlıq Əleyhinə Beynəlxalq Təşkilat, Borc Asılılığı, London,1998

· ABŞ Dövlət Departamenti, İnsan Alveri barədə 2008-ci ilHesabatıhttp:/www.state.gov/g/tip/rls/tiprpt/2008/ (ingilis dilində)

İnternet səhifələri (ingilis dilində)

· www.ioe-emp.org

· www.unglobalcompact.org

· www.ungift.org

· www.antislavery.org

· www.ciett.org

65

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitMəcburi əməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsiplər

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

3

66

Məcburi əməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsiplər

Məcburi əməyə qarşı mübarizədə istifadə olunan bu rəhbərprinsiplər BƏT-in Konvensiyaları və Tövsiyələri, BƏT-in EkspertlərKomitəsinin13 verdiyi şərhlər, BƏT-in İş Yerində Hüquqlar və ƏsasPrinsiplərə dair Bəyannaməsi və Üç Tərəfin imzaladığı TransmilliMüəssisələr (TMM) və Sosial Davranışa dair PrinsiplərBəyannaməsi kimi BƏT sənədləri, və BMT-nin İnsanların, xüsusilədə qadın və uşaqların alverinin qarşısının alınması, ləğv edilməsi vəcəzalandırılmasına dair Protokolu-ndan14 götürülüb. Həmin prinsiplərbiznes nümayəndələrinə ünvanlandırılıb və beynəlxalq əməkstandartlarının aydın və praktiki şərhini vermək məqsədini daşıyır.

Həbsxana əməyi

Dövlətin səlahiyyətli orqanının nəzarəti altında onların görülməsinivə özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyaların ixtiyarına adıgedəcək şəxsin verilməməyini və oraya işə qəbul edilmədiyini təminedən məhkəmə qərarı ilə verilmiş hökm nəticəsində şəxsdən tələbedilən hər hansı iş və ya xidmət;

i) İş və ya xidmət yalnız məhkəmə qərarı ilə təqsirli bilinmişməhbuslardan tələb edilə bilər. Bu iş və ya xidmət dövlətinsəlahiyyətli orqanının nəzarəti altında (misal üçün, Dövlətnəzdində olan həbsxana administrasiyası) həyata keçirilməlidir.Həbsxana əməkçiləri özəl şəxslər, şirkətlər və ya assosiasiyalartərəfindən işə qəbul olunmamalı, yaxud onların ixtiyarına

13 Konvensiyalar və Tövsiyələrin Tətbiqi üzrə BƏT-in Ekspertlər Komitəsi1926-cı ildə yaradılıb. Həmin Komitə beynəlxalq əmək standartlarının dövləttərəfindən tətbiqinə dair qərəzsiz və texniki qiymətləndirmə aparır.Komitənin məcburi əmək haqqında verdiyi şərhlər barədə daha ətraflıməlumat almaq üçün, bax: Beynəlxalq Əmək Konfransının (BƏK) 96-cıSessiyası üçün 2007-ci ildə dərc edilmiş Məcburi Əməyə Qarşı Mübarizə:Məcburi əmək haqqında 29 saylı Konvensiya, (1930) və Məcburi əməyinaradan qaldırılması haqqında 105 saylı Konvensiya, (1957) ilə bağlı ümumisorğu-ya. Rəhbər prinsiplər, eləcə də BƏK-in həmən Sessiyası üçün BƏT-inişəgötürənlər qrupu ilə hazırlanmış şərhlər və qavramalardan götürülüb.14 Giriş və Ümumi Baxış başlıqlı 1-ci Bukletin Əlavələr bölməsində seçilmişbeynəlxalq sənədlərdən çıxarışlara bax.

67

verilməməlidirlər. Özəl şəxs və ya müəssisələrə nəhəbsxanada, nə da ondan kənarda (eləcə də, özəl şəkildəadministrasiya edilən həbsxanalarda) icazə verilmir ki,məhbusların boynuna icbari surətdə iş və ya xidmət qoysunlar.

ii) Məhbusların özəl müəssisə üçün gördüyü iş və ya xidmətikönüllü əsasda baş verməlidir. Həbsxana əməkçiləricəzalandırma (eləcə də, həbsxanada hüquq və yaimtiyazlarının itirilməsi) hədə-qorxusu altında olmadan özəlişəgötürənə işləmək barədə öz razılığını verməlidirlər.

iii) Özəl müəssisəyə işləmək razılığını vermiş məhbusların işşərtləri azad əməkçilərin faydalandığı iş şərtlərinə təxminənbənzər olmalıdır. Həbsxanada cəza çəkən məhkum əməkçilərinəmək haqqı səviyyəsi, sosial sığorta müavinəti və əməktəhlükəsizliyi ilə sağlamlıq standartları azadlıqda olanəməkçilərin əmək münasibətlərinə təxminən uyğun olmalıdır.Məhbusların əmək haqqı səviyyəsinin məqbul dərəcədə fərqliolması, yemək və yaşamaq üçün pullarından tutulma əsasındayer ala bilər.

Məcbur etmə

i) Məşğulluq azadlığı: Bütün əməkçilərin cəzalandırma hədə-qorxusu olmadan məşğulluğa daxil olmaq hüququ olmalıdır.

ii) Məşğulluğun bitirilməsi: Əməkçilər cəzalandırılmaya məruzqalmadan istənilən vaxt (milli qanunvericilik və ya kollektivrazılığa müvafiq olaraq) qabaqcadan bildiriş verməklə,müəyyən olunmamış və ya uzun müddətli məşğulluqlarınıbitirmək hüququna malik olmalıdır. Təsdiq olunmuş müddətiəks etdirən müqavilə əsasında işləyən əməkçilərdən müqaviləvaxtı bitəndən sonra xidmət tələb olunmamalıdır. İşəgötürənlərəməkçilərin məşğulluqlarını dayandırmaq hüququnuməhdudlaşdırmaq məqsədilə heç bir vasitədən (misal üçün,ödəmə tələb etmək, işçinin sənədlərini əlində almaq, zorişlətmə hədə-qorxusu gəlmək və ya zorakılıqdan istifadə etmək,maddi cərimələr təyin etmək, ya da işə alınmaq üçün ödəniştələb etmək kimi vasitələr) istifadə etməməlidirlər.

68

iii) Zor işlətmək hədə-qorxusu, İncitmə və Qorxutma: İşəgötürənlərheç bir şəxsdən hər hansı bir cəzalandırma hədə-qorxusualtında iş və ya xidmət tələb etməməlidir. Buraya, məcburetmək məqsədilə fiziki və ya seksual təcavüzün işlədilməsi, yada hədə-qorxusu; əməkçini, onun ailəsini, ya da yaxınyoldaşlarını incitmək və ya ona (onlara) qorxu gəlmək kimivasitələr daxildir.

iv) Əmək haqqının ödənməsi məsələsində, buraya borc asılılığı vətəhkim edilmiş borc daxil olmaqla məcbur etmə tədbiri:

a) Əmək haqqı müntəzəm olaraq ödənilməlidir. Əməkçininəlindən məşğulluğuna xitam vermək hüququnu alan ödənişmetodları qadağan edilib. Əmək haqqının ödənişigecikdirilməməli və ya təxirə salınmamalıdır, bu cür əməkhaqqı borcları toplanmalıdır.

b) Əmək haqqı birbaşa əməkçiyə ödənilməli və bu, hüquqiödəniş vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir. Əmək haqqı həmdə qanun və ya kollektiv razılıqda nəzərdə tutulmuşqaydada, yaxud da əməkçinin öz razılığı ilə çek və yaköçürmə yolu ilə ödənilə bilər. Qəbz, kupon və ya borcöhdəliyi şəklində ödənişlər qadağan olunur.

c) “Natura” ilə, yəni mal və ya xidmətlər formasında ödənişlərəməkçinin işəgötürəndən asılılığını yaratması üçün istifadəolunmamalıdır. “Natura” ilə ödənişlərdən istifadə etməkyalnız milli qanunvericilik, əsasnamə və ya kollektivrazılıqda buna yer ayrıldığı halda icazə verilib və həminödəniş növü əmək haqqının yalnız bir hissəsini təşkiletməlidir ki, bununla əməkçinin öz haqqını nağd pullaalmaqdan tamamilə məhrum olmamağı təmin olunsun.

d) Əmək haqları görülən işə və ya işəmuzd qaydasınaəsasən hesablanan əməkçilər qanunla təyin olunmuşminimal əmək haqqından az olmayan məbləğdə pulqazanmalıdırlar.

69

e) Əməkçilər əslində üzərinə götürdükləri və irsən altınadüşdükləri borcu geri qaytarmaq məqsədilə borcasılılığında saxlanılmamalı və ya işəgötürənə işləmək üçünməcbur edilməməlidirlər.

f) Əmək haqqının ödənişi, onun qaldırılması və borc verməməsələlərdə işçiləri aldatma onları məşğulluğa bağlamaqvasitəsi kimi istifadə olunmamalıdır. Onların ödənişi üçüntəyin olunan ssuda və borclar, eləcə də əmək haqqındanmüəyyən məbləğin tutulması milli qanunvericilikdə təsvirolunmuş hədləri aşmamalıdır. Əməkçilər ssuda vəborcların alınması və qaytarılması ilə bağlı şərt vəqaydalarla lazımi qaydada tanış olmalıdırlar.

g) Əməkçini borca salmaq və onu məşğulluğa bağlamaqməqsədini güdməklə əmək haqqından pul tutulmamalıdır,və belə vəziyyətlərin qarşısını almaq üçün əməkhaqqından pulun tutulmasına məhdudiyyətlər qoyacaqtədbirlər görülməlidir. Əməkçilər əmək haqqından pultutulma şərtləri və qədəri ilə bağlı məlumat almalıdırlar.Yalnız milli qanunvericilik, kollektiv razılıq və ya mükafatarbitrajı ilə icazə verilmiş tutulmalar həyata keçirilə bilər.

h) Əməkçilər işlədikləri müəssisə ilə əlaqədə fəaliyyətgöstərən mağazalar və ya göstərilən xidmətlərdən istifadəetməyə məcbur edilməməlidirlər. İş yerinə görə digərmağaza və ya xidmətlər əməkçilər üçün əlçatmaz olduğuhalda, işəgötürənlər həmin əməkçiləri borca salmaqməqsədini güdmədən və ya onlara qarşı məcbur etməişlətmədən, təqdim etdikləri ya da satdıqları mal və yaxidmətlərin münasib və ədalətli qiymətdə olacağını təminetməlidirlər.

v) Nizam-intizam tədbirləri:

a) Nizam-intizam tədbirlərinə, nəticədə əməkçini işləməyəməcbur edəcək cəzalandırma tədbirləri daxil edilməməlidir.

70

b) İcbari əmək, əməkçiləri intizama öyrətmək üçün və yatətildə iştirak etdiklərinə görə cəzalandırma tədbiri kimiistifadə edilməməlidir.

vi) İcbari şəkildə təyin olunan əlavə iş saatları:

a) Əməkçilər cəzalandırılma hədə-qorxusu altında olaraq(misal üçün, işdən qovulma hədə-qorxusu) milliqanunvericilik və kollektiv razılıqlarda icazə verilmiş saatlimitindən artıq işləməyə məcbur edilməməlidirlər.

b) Cəzalandırma hədə-qorxusu altında əməkçinin boynunaonun çıxışsız vəziyyətindən istifadə edərək normalgündəlik iş saatları xaricində iş və ya xidmət zorlaqoyulmamalıdır. Misal üçün, işəgötürən əməkçi minimaləmək haqqı qazana bilsin deyə onun qarşısına elə bir iştapşırığı qoymamalıdır ki, nəticədə əməkçi normal işsaatlarından artıq işləmək məcburiyyətində qalsın.

vii) Əməkçilərin hərəkət etmə azadlığı: Məcbur etmə tədbiriəməkçiləri iş yerində ya da iş gördükləri müvafiq otaq və yaevlərdə (misal üçün, işəgötürənin fəaliyyət göstərdiyiiqamətgahlarda) fiziki mənada məhdudlaşdırmaq və yaorada azad hərəkətlərindən məhrum etmək məqsədiləistifadə edilməməlidir. İşəgötürənin fəaliyyət göstərdiyiiqamətgahlarda əməkçinin məcburi olaraq yaşamasıməşğulluğunun şərti olmamalıdır.

viii) Bacarıqların inkişafı və peşə üzrə treninqə dair şərtlər:İşçilərə təqdim olunmuş treninq imkanlarından onlar könüllüolaraq istifadə etməlidirlər. Bu cür imkanları təqdim edənişəgötürənlər həmin treninqlərlə bağlı xərclərin ödənilməsiüçün işçilərin boynuna son dərəcə ağır iş və ya xidmətingörülməsini qoymamalıdırlar.

71

İnsan alveri və Məcburi əmək

i) Məşğulluq məqsədilə miqrasiya:

a) Miqrant əməkçilərin hüquqi statusundan asılıolmayaraq onlarla ədalətli rəftar olunmalı və müvafiqtədbirlər görülməlidir ki, əmək istismarı üçün məcburetmə tədbirinin və insan alveri ilə nəticələnə biləcəkzorakı şərtlər və aldatma təcrübəsinin qarşısı alınsın.

b) Miqrant əməkçilər yerli əməkçilərin faydalandığı işşərtlərinə ən azı uyğun olan iş şərtlərindənfaydalanmalı və cəzalandırılma hədə-qorxu altındaolmadan könüllü və azad şəkildə məşğulluğa daxilolmaq, eləcə də məşğulluqlarını (milli qanunvericilikvə ya kollektiv razılığa müvafiq olaraq qabaqcadanbildiriş verməklə) dayandırmaq hüququna malikolmalıdırlar.

c) İşəgötürənlər qeyri-qanuni statuslu miqrantəməkçilərlə və ya onların ailə üzvləri ilə elə rəftaretməməlidirlər ki, nəticədə əməkçilər ya məşğulluğuboynuna götürüb onu icra etməyə məcbur olacaq, yada qeyri-qanuni statusları səlahiyyətli orqanlara ifşaediləcək seçimi arasında qalsın.

ii) Miqrant əməkçilərin işə cəlb olunması: Əməkçidən işə cəlbolunma xidmətinə görə, buraya rəsmi sənədlərin və işvizaların hazırlanması ilə bağlı (milli qanunvericiliklə müəyyənedilmiş xərclərdən xaric) xərclər də daxil olmaqla nə birbaşa,nə də dolayı yolla, nə tam məbləğdə, nə də məbləğin bir qismişəklində heç bir ödəniş tələb edilməməlidir. Milli qanunvericilikəsasında əməkçidən ödəniş alındığı halda, bu cür ödənişinməbləği hesablanmalı və açıqlanmalıdır, və əməkçininistismardan qorunmasını təmin etmək üçün ehtiyat tədbirləriöz yerini almalıdır.

72

iii) Sənədlərin saxlanılması:

a) Əməkçinin şəxsiyyətini bildirən sənədlərin, ya da digərqiymətli sənədin (misal üçün, işləmək icazəsi vəsəfərə aid sənədlərin) müsadirə edilməsi və yaəlindən alınması təcrübəsi qadağan edilib.

b) Lakin, əməkçilərin xahişi ilə işəgötürənlər qeyd olunansənədlərin saxlanılması üçün etibarlı yer ayıra bilərlər.Bu halda, əməkçilər istədikləri vaxt müraciət edərkənsənədlərini sərbəst şəkildə ala bilərlər.

c) İşəgötürənlər əməkçiləri məşğulluğa bağlamaqməqsədilə onların şəxsi sənədlərini özlərindəsaxlamamalıdırlar.

iv) Özəl məşğulluq agentlikləri: Öz işçi qüvvələrinə yeni işçilərincəlb olunması üçün özəl məşğulluq agentlikləri ilə işləyənişəgötürənlər öz təsir sahələrində, eləcə də bütünbacarıqlarından istifadə edərək aşağıdakı tədbirlərigörməlidirlər:

· Bu cür agentliklər vasitəsilə müqavilə bağlayanəməkçilərin sui-istifadə olunmasının (misal üçün,əmək haqqı, iş saatları, əlavə iş saatları və digər işşərtləri ilə bağlı məsələlərdə tələblərə cavab verənmühafizə ilə belə əməkçiləri təmin etməklə) qarşısınıalmaq;

· İşə cəlb olunma xidməti ilə bağlı ödəniş və xərclərinəməkçinin öhdəsinə deyil, müqavilə bağlayan şirkətinöhdəsinə düşəcəyini mümkün qədər əmin şəkildətəmin etmək;

· Yalnız aidiyyəti olan səlahiyyətli orqan tərəfindənqeydiyyata alınmış və həmin orqanın lisenziyasınamalik olan işə cəlb etməklə məşğul olan agentliklərinxidmətindən istifadə etmək.

73

v) Məşğulluq müqavilələri: İşəgötürənlər miqrant əməkçilərinasanlıqla başa düşəcəkləri dildə yazılmış və əmək haqqı, işsaatları, xitam vermək üçün etibarlı əsaslar və məcburiəməyin qarşısı alınması ilə bağlı digər məsələlərə aid buəməkçilərin hüquq və məsuliyyətlərini müəyyənləşdirən yazılıməşğulluq müqavilələrini təmin etməlidirlər.

Uşaq əməyinin ən pis formaları

i) İşəgötürənlər uşaqların uşaq əməyinin ən pis formalarına(buraya daxildir, borc asılılığı, digərin ağalığı altına düşmək,məcburi və ya icbari əmək, köləlik, eləcə də köləliyə bənzərolan uşaq alveri kimi təcrübənin bütün formalarına) cəlbolunmasının qarşısını almaq və bunu aradan qaldırmaq üçüntəxirəsalınmaz və effektiv surətdə tədbir görməlidirlər.

ii) Özəl məşğulluq agentlikləri ilə işləyən işəgötürənlər əminolmalıdırlar ki, həmin agentliklər öz fəaliyyətində yuxarıdaqeyd olunmuş uşaq əməyinin ən pis formalarına uşaqları cəlbetmirlər.

74

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitUyğunluğu qiymətləndirmək üçün yoxlama siyahısı və təlimat

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

4

75

I Müqəddimə

Həmin yoxlama siyahısı sosial auditorlar və şirkətlərdə və yaşirkətləri xidmətləri ilə təmin edən üçüncü tərəf təşkilatlarda fəaliyyətgöstərən KSM uyğunluq heyəti üçün tərtib edilib. Burada Məcburiəməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsiplər başlıqlı 3-cü Bukletəəsaslanan bir sıra suallar və həm texniki, həm də siyasi baxımdantəlimat təqdim olunub.

Bu yoxlama siyahısının hazırlanmasında məqsəd sosial auditorlaraqiymətləndirməni daha yaxşı aparmaqda kömək etməkdir. Bu cürqiymətləndirmələr korporativ davranış məcəllələrin icrasında mühümyer tutur və auditorlara həm müəssisə səviyyəsində, həm də qlobaltəchizat zəncirində məcburi əmək hallarını müəyyən etməyə şəraityaradır. Ümumiyyətlə isə, effektiv sosial auditin məcburi əməkhallarının müəyyən edilməsi, qarşısı alınması və aradan qaldırılmasıməsələlərində köməyi əvəzsiz ola bilər15.

Yoxlama siyahısı mövzulara görə aşağıdakı qaydada bölünüb:

· Həbsxana əməyi;

· Məcbur etmə; və

· İnsan alveri və məcburi əmək.

Hər mövzuya bir əsas sual daxil edilib, həmin sualın ardından isə birvə ya bir neçə nisbətən xırda suallar verilib. Bundan sonra da,Məcburi əməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsipləri cəmləşdirənsiyasi təlimat təsvir olunur və mümkün olan yerlərdə, buna əyani

15 Oxucular bu bukletlə tanış olarkən aşağıdakı vəsaitdən də faydalanabilərlər: BƏT: Məcburi Əmək və İnsan Alveri: Əmək Müfəttişləri üçün vəsait,Cenevrə, 2008

76

misallar gətirilir. Daha sonra isə, qiymətləndirmə metodlarına aidtəkliflər irəli sürülüb. Həmin təkliflərə daxildir:

· Müvafiq şirkət və işçiyə aid sənədlərin icmalı;

· İş yeri və müvafiq binaların (məsələn, yataqxanaların) təftişi;

· Əməkçilər və onların təmsilçiləri ilə iş yerində və iş yerindənkənarda müsahibələr; və

· Müxtəlif idarəetmə təmsilçiləri ilə müsahibələr.

Yoxlama siyahısında təqdim olunmuş suallar birbaşa menecerlər vəya əməkçilərə verilmək üçün tərtib edilməyib; bunun əvəzinə,yuxarıda qeyd olunan bütün metodlardan istifadə edərək məlumattoplanmalıdır və auditorlar həvəsləndirilir ki, məlumatın dəqiqliyinəəmin olmaq üçün ona çarpaz-istinadlar qoysunlar.

Yoxlama siyahısı birbaşa sosial auditorlara ünvanlandırılsa da,işəgötürənlər təşkilatları və onların üzvləri də biznesinqiymətləndirilməsində ilkin addım olaraq bundan effektiv surətdəistifadə edə bilərlər. Misal üçün, bir işəgötürən təşkilatı öz üzvlərininehtiyaclarını ödəməyə çalışarkən həmin yoxlama siyahısındanistifadə edə bilər ki, bununla onlara ehtimal olunan məcburi əməkhallarını daha effektiv surətdə aşkar etməyə köməklik göstərsin.Eyni zamanda, burada təqdim olunmuş suallar və təlimata müraciətedən müntəzəm qiymətləndirmə xidməti işəgötürənlər təşkilatlarıtərəfindən qəbul olunmuş və öz üzvlərinə xidmət şəklində təklifedilmiş daha geniş preventiv tədbirlərin bir hissəsi ola bilərdi.

Həmin yoxlama siyahısı bu vəsaitin 1, 2 və 3-cü bukletləri ilə yanaşı daha böyükeffekt əldə etmək məqsədilə istifadə edilə bilər. Aşağıdakı hər hansı bir anlayış(termin) sizə tanış gəlməsə, aydınlıq gətirmək üçün bu vəsaitin Giriş və Ümumibaxış və İşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallar başlıqlı buketlərinəmüraciət edin. Eləcə də sonrakı siyasət təlimatı üçün Məcburi əməyə qarşımübarizədə rəhbər prinsiplər başlıqlı bukletə və müvafiq BƏT standartlarına nəzəryetirin.

77

II Uyğunluğu qiymətləndirmək üçün yoxlama siyahısı vətəlimat

Həbsxana əməyi

S1 İşəgötürən heç həbsxana əməyindən istifadə edirmi?

· Məhbuslar özəl işəgötürənin nəzarəti altında işləyirlərsə, buhəbsxana əməkçiləri cəzalandırmaya məruz qalmaq hədə-qorxusu qarşısında olmadan öz azadlıqlarından istifadə edib,həmin işi görməyə razılıq veriblərmi?

· Məhbuslar özəl işəgötürənin nəzarəti altında işləyirlərsə, onlarıniş şərtləri azad əmək razılığı ilə işləyənlərin iş şərtlərinəoxşardırmı?

Məhbusların özəl müəssisə üçün gördüyü iş və ya xidmətikönüllü əsasda baş verməlidir. Həbsxana əməkçiləricəzalandırma, eləcə də, həbsxanada hüquq və yaimtiyazlarını itirmə hədə-qorxusu altında olmadan, özəlişəgötürənə işləmək barədə öz razılığını azad şəkildəverməlidirlər. Özəl işəgötürənə işləyən məhbusların işşərtləri azad əməkçilərin faydalandığı iş şərtləri ilə müqayisəedilə bilən olmalıdır. Misal üçün, həbsxanada cəza çəkənməhkum əməkçilərin əmək haqqı səviyyəsi, sosial sığortamüavinəti və əmək təhlükəsizliyi ilə sağlamlıq standartlarıazadlıqda olan əməkçilərin əmək münasibətlərinə oxşarolmalıdır. Məhbusların əmək haqqı səviyyəsinin məqbuldərəcədə fərqli olması, yemək və yaşamaq üçün pullarındantutulma əsasında yer ala bilər.

· Həbsxana əməkçilərinin işləmək üçün azad və könüllü olaraq özrazılığını verib-vermədiklərinə fikir verin.

· İmkan varsa, birbaşa həbsxana əməkçilərinin özü ilə söhbət edinvə razılıq formalarını yoxlayın.

i

78

· Həbsxana əməkçilərinin əmək haqlarının azadlıqdakı əməkçilərinəmək haqları ilə nisbətən uyğun gəlib-gəlmədiyini (burada,pullarından qanunla tutmaq icazəsini də nəzərə alaraq) yoxlamaqüçün onların (həbsxanadakıların) əmək haqlarına dair qeydlərənəzər yetirin.

· İstər həbsxana daxilində, istərsə də həbsxana xaricindəki işyerlərində təftiş apararaq əmək təhlükəsizliyi ilə sağlamlıqstandartları ilə tanış olun.

· İşəgötürənlə həbsxana əməkçilərinə dair, ya da müqaviləəsasında həbsxanalara təqdim olunan iş və ya xidmətə aidməşğulluq siyasəti və təcrübəsi barədə söhbət edin.

· Əmin olun ki, özəl işəgötürənə işləməkdən imtina etməknəticəsində heç bir məhbus hər hansı bir hüquq və yaimtiyazından məhrum olmayıb.

· Həbsxana ilə həbsxana əməkçilərini istifadə edən şirkət arasındabağlanmış müqavilələrə uyğun olan yerdə nəzər yetirin.

· Bacardığınız qədər çalışın ki, həbsxana əməkçiləri ilə apardığınızmüsahibələr əsasında toplanmış məlumatın anonim və məxfiqalacağına əmin olasınız.

· Müsahibə götürmədən öncə həbsxana əməkçilərinin hazır cavabverməyə öyrədilmiş olub-olmadığını müəyyən etmək üçün lazımitədbirlər görün.

Məcbur etmə– Azadlıq və Məşğulluğun dayandırılması

S2 Cəzalandırma hədə-qorxusu olmadan bütün əməkçilərinazad və könüllü surətdə məşğulluğa daxil olmaqhüququ varmı?

· İşə cəlb olunma zamanı məcbur etmə tədbirinin istifadəolunmasına ya da əməkçinin razılıq verməsi zorla, misal üçünhədə-qorxu və ya təzyiq altında, əldə edilməsinə sübut varmı?

@

79

S3 Cərimə tədbiri altına düşmədən əməkçilərinməşğulluqlarını istədikləri vaxt dayandırmağa azadhüququ varmı?

· İşəgötürənin nə vaxt isə məşğulluq müqaviləsinin qanunçərçivəsində dayandırılmasına maneə törətməyə dair hər hansıbir sübut varmı?

Cəzalandırma hədə-qorxusu olmadan və hər iki tərəfinməşğulluq münasibətlərində qanuni hüquq vəməsuliyyətlərini nəzərə alaraq, bütün əməkçilərin azad vəkönüllü surətdə məşğulluğa daxil olmaq və məşğulluqlarınıtərk etmək hüququ olmalıdır. Məcbur etmə heç birvəziyyətdə əməkçilərə hədə-qorxu gəlmək, ya da hər hansıbir işi qəbul etməyə və ya bu işdə qalmağa onlara təzyiqgöstərmək üçün istifadə olunmamalıdır. Əməkçinin ağırvəziyyəti fürsət kimi istifadə olunmamalıdır ki, qanun ilə təyinolunmuş minimal məşğulluq şərtlərindən aşağı olan şərtlərona təklif edilsin. Eləcə də, işəgötürənlər əməkçininməşğulluğu başa çatdırmaq hüququnu aşağıda nümunəkimi sadalan tədbirlər vasitəsilə məhdudlaşdırmaqdançəkinməlidir:

· İşçinin şəxsiyyəti bildirən sənədlərini (buraya pasport da daxilolmaqla) əlindən almaq;

· Əməkçilərin boynuna maliyyə cəzaları qoymaq;· Əmək haqlarının ödənişini gecikdirmək və ya dayandırmaq;

ya da· Əməkçilərə zorakılıq hədə-qorxusu gəlmək.

· Müvafiq idarəetmə heyəti ilə məşğulluq siyasəti barədə söhbətedin və həmin siyasəti əks etdirən sənədləri yoxlamadankeçirin.

· Milli qanunvericilik və məşğulluq müqavilələrini yoxlayın, həmmüddətsiz, həm də müddətli müqavilələrin başa çatdırılmasıüçün bildiriş dövrünə dair qərarlara diqqət yetirin.

i

@

80

· Əməkçilərlə, onların məşğulluğa sərbəst olaraq daxil olub-olmadıqlarını, eləcə də, həmin məşğulluqlarını heç bir qorxularıolmadan tərk edə bilib-bilməyəcəklərini müəyyən etmək üçünqanunla verilmiş hüquq və məsuliyyətləri barədə söhbət edin.Əməkçiləri təmsil edən seçmə qrupla (buraya fərqli müqavilənövləri əsasında işləyənlər də daxil olmaqla) müsahibəapardığınıza əmin olun.

– Zor işlətmək hədə-qorxusu, İncitmə və Qorxutma

S4 Əməkçilərə, onların ailəsi, ya da yaxın yoldaşlarına qarşıfiziki və ya seksual təcavüzün işlədilməsi, onlarınincidilməsi ya da qorxudulmasına hər hansı bir sübutvarmı?

Əməkçilər, onların ailəsi və ya yaxın yoldaşlarına dairzorakılıq, incitmə ya da qorxutmadan istifadə etmək və yabunlarla hədə-qorxu gəlmək tədbirləri fərdi işçiləri, yaxud dabütövlükdə işçi qüvvəni qorxu altında saxlamaq vasitəsi kimiistifadə olunmamalıdır.

· Əməkçilərlə fərdi olaraq söhbət aparın, və unutmayın ki,məsələnin həssas təbiəti var. Əməkçiləri ehtimal oluna biləcəkhər hansı bir intiqamdan qorumaq üçün həmin müsahibələrinməxfi qalmasının qeydinə xüsusi şəkildə qalın. İmkan varsa,əməkçilərlə iş yerindən kənarda görüşün.

· İşəgötürənlərlə iş yerində zor işlətmə, incitmə və qorxutmaməsələlərinə dair şirkət siyasətini müzakirə edin və həminsiyasətin nüsxəsini yoxlamadan keçirin.

· Məcburi əmək halları barədə son vaxtlarda məlumatın daxilolub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün şirkətə qarşı irəlisürülmüş böyük şikayətlər və ya tədbirlərin yer aldığınıtəsdiqləyən hüquqi sənədləri, misal üçün əmək məhkəməsində,yoxlayın.

i

@

81

– Əmək haqqının ödənməsi məsələsində, buraya borc asılılığıvə təhkim edilmiş borc daxil olmaqla məcbur etmə tədbiri

S5 Əməkçiləri məşğulluğa bağlamaq məqsədilə bir vasitəkimi işəgötürən onların əmək haqlarını qeyri-müntəzəmolaraq və ya gecikdirərək ödəyir, yaxud da ödənilməsinitəxirə salır və ya heç ödəməməkdən istifadə edirmi?

S6 Nağd pul əvəzinə “natura” ilə ödənişdən istifadə etməəməkçinin işəgötürəndən asılı vəziyyətə düşməsiniyaratmaq üçündürmü?

S7 Əmək haqlarının qəbz, kupon və ya borc öhdəliyişəklində ödəndiyinə hər hansı bir sübut varmı?

S8 Görülən işə və ya işəmuzd qaydasına əsasən əməkhaqlarını alan əməkçilər qanunla təyin olunmuş minimaləmək haqqı qədər qazana bilirlərmi?

S9 Əməkçilərdən depozitin qoyulması tələb olunduğunahər hansı bir sübut varmı, yoxsa əmək haqlarındanqeyri-qanuni və ya əsassız olaraq pulun tutulmasıəməkçiləri borca salmaq üçün edilib?

S10 Əməkçilərə verilən ssuda və ya borc milliqanunvericiliyə uyğun şəkildəmi verilir?

S11 Əməkçilər əslində üzərinə götürdükləri və ya irsən altınadüşdükləri borcu geri qaytarmaq üçünmü işləməyəməcbur ediliblər?

Əmək haqqı ödənişlərində qeyri-uyğunluq – misal üçün,ödənişin gecikdirilməsi və ya qeyri-müntəzəm hal alması –avtomatik olaraq məcburi əmək hesab olunmur. Lakin,müəyyən sui-istifadə halları, xüsusilə də onlar digər istismarformaları ilə birlikdə yer alanda nəticədə məşğulluqda zorişlətməyə və məcbur etməyə gətirib çıxara bilər.

82

Əmək haqları müntəzəm şəkildə və birbaşa əməkçiyəödənməlidir; onlar qanunla təyin olunmuş tenderdə, vəqanunun icazə verdiyi hallarda (və burada yalnız əməkhaqqının bir qismi) “natura” ilə ödənə bilər. Nağd pullaolmayan ödənişlər əməkçini borca salmaq üçün bir vasitəolaraq istifadə olunmamalıdır. Qəbz və borc öhdəliyişəklində ödənişlər əməkçinin məşğulluğunu başa çatdırmaqhüququnu əlindən ala biləcək (bu niyyət olsa da, olmasa da)təsirə malik olan ödəniş metodları kimi qadağan edilib.Əməkçilərdən əslində üzərinə götürdükləri və ya irsən altınadüşdükləri borcu geri almaq məqsədilə onlar borc asılılığı vəya işləməyə məcbur vəziyyətinə gətirilməməlidirlər. Əməkhaqqı ilə bağlı ssuda və borcların (və müvafiq faizdərəcələrin) həcmi qanunda öz əksini tapmış limitləriaşmamalıdır. Sui-istifadə təcrübəsi əməkçiləri, eləcə də,miqrant əməkçiləri və müəyyən ölkələrdəki yerli əhali vəqəbilə nümayəndələrini məşğulluğa bağlamaq məqsədiləistifadə olunmamalıdır. Bu cür sui-istifadə təcrübəsinədaxildir (lakin siyahı bununla da məhdudlaşmır):

· İşə cəlb olunma xidmətinə görə həddindən artıq yüksəködənişlər;

· Əmək haqlarının ödənişini gecikdirmək və ya heç ödəməmək,əmək haqqı borclarının yığılmasına şərait yaratmaq;

· Əmək haqlarının hesablanması və ödənişində, eləcə də əməkhaqlarından pulun tutulmasında fırıldaq gəlmək;

· Əməkçilərdən depozit qoymağı tələb etmək;

· Pis niyyətlə əmək haqqına dair ssuda və ya borc verməyi təklifetmək, ya da borca olduqca yüksək faiz dərəcəsi qoymaq.

· Əmək haqqının ödənildiyi və ya ödənilmədiyi vaxtlarda məcburetmə tədbirindən istifadə edilib-edilmədiyini, eləcə də əməkhaqlardan qeyri-qanuni və ya izahı verilmədən pul tutulmalarınasübutun olub-olmadığını müəyyən etmək məqsədilə əməkhaqqı blanklarını yoxlayın. Əmək haqqına aid qeydləriyoxlayarkən, işəmuzd qaydasına əsasən əmək haqlarını alan

i

83

əməkçilərin qanunla təyin olunmuş minimal əmək haqqını alıb-almadığına nəzər yetirin.

· Əməkçilərlə əmək haqlarının ödənişi barədə (misal üçün, əməkhaqqı vaxtında verilib-verilmədiyi, və ya düzgün hesablanıb-hesablanmadığı barədə; burada nəzərə əlavə iş saatlarını vəqanuni olaraq əmək haqqından pul tutulmalarını da nəzərəalın); bu əməkçilərin hansı yolla işə cəlb olunduqları barədə; vəonlardan depozit qoymaq tələb olunub-olunmadığı barədə vəya işə cəlb olunma xidmətini görənə (burada həmin şəxsişəgötürən də ola bilər, üçüncü tərəf şəxsi də) pul verib-vermədikləri barədə söhbət edin.

· Əmin olun ki, bir-birinə çarpaz olan şərtlər əsasında işləyənəməkçilərin təmsilçisi ilə də, misal üçün, müddətli və müddətsizmüqavilə əsasında işləyənlər, eləcə də əmək haqlarını işlədiyisaata görə alanlar və işəmuzd qaydasına əsasən işləyənlərləmüsahibə aparmısınız.

· İnsanların işə cəlb olunması, ödəniş siyasəti və təcrübəsibarədə menecerlər və kadrlar şöbəsinin şəxsi heyəti ilə söhbətedin.

· Şirkət malının, ləvazimatının və ya uniformasının satışıəməkçinin işəgötürəndən asılı vəziyyətə düşməsi üçün birvasitə kimi istifadə edilib-edilmədiyini müəyyən edin.

· Əmək haqqına dair ssuda və borclarla bağlı maliyyə qeydlərini,bunlar işinizə yararlı olacaqsa, yoxlayın.

· Ödəniş cədvəlindən və ya əmək haqqı ilə bağlı olan digərqeydiyyat sənədindən təsadüfi bir seçim edib, qeyri-qanuni birəmələ sübutun olub-olmadığına diqqət yetirin. Auditorlarıyayındırmaq məqsədilə şirkətin “ikili” mühasibat kitabıolmadığına əmin olmaq üçün lazımi tədbirlər görün.

· Müəyyən ölkələrdəki vəziyyətə əsaslanaraq, o ölkələrin yerliəhalisi və qəbilə nümayəndələrinin, eləcə də ümumilikdəmiqrant əməkçilərin hüquqlarına xüsusi diqqət yetirilməli və yayetirilməməlidir məsələsinə nəzər qoyub, lazımi tədbirlər görünki, bu şirkətin qeyri-formal seminarlara dair subpodratçı

84

fəaliyyəti (burada isə təhkim olunmuş əmək və borc asılılığınarisk daha yüksəkdir) olub-olmadığını müəyyən edəsiniz.

· Əməkçiləri işə qəbul etmək üçün işəgötürən özəl məşğulluqagentliklərin xidmətindən istifadə etdiyi halda, bu məsələyətoxunan şirkət siyasəti barədə idarə heyəti ilə söhbət edin.Mümkün olan yerdə, insanları işə cəlb etməklə bağlı siyasət vəprosedurları müzakirə etmək üçün həmin məşğulluqagentliklərin nümayəndələri ilə görüşün.

· İdarə heyəti və əməkçilərin verdiyi məlumatı bir-biri ilətutuşdurub həmin məlumatın etibarlı olub-olmadığını müəyyənedin.

– Nizam-intizam tədbirləri

S12 Nizam-intizam sanksiyaları ilə işləmək öhdəliyinin tələbolunmasına və ya həmin sanksiyaların nəticəsindəişçinin işləməyə borclu olmasına (misal üçün, tətildəiştirak etdiyinə görə işçinin cəzalandırılması vasitəsilə)hər hansı bir sübut varmı?

Ümumilikdə desək, iş yerində nizam-intizam tədbirlərinə,nəticədə əməkçini işləməyə məcbur edəcək cəzalandırmatədbirləri daxil edilməməlidir, eləcə də, məcburi, yaxud icbariəmək, əməkçiləri intizama çəkmək üçün və ya tətildə iştiraketdiklərinə görə cəzalandırma tədbiri kimi istifadəedilməməlidir. Əməkçinin boynuna işləmək öhdəliyiniqoymayan nizam-intizam sanksiyaları və ya pullu cərimələr,məcburi, yaxud icbari əməklə bağlı olan beynəlxalqstandartlarını pozan tədbirlər hesab olunmur.

· Nizam-intizam sanksiyaları ilə işləmək öhdəliyinin tələb olunub-olunmadığını və ya həmin sanksiyaların nəticəsində işçininişləməyə borclu olub-olmadığını müəyyən etmək üçün çarpazşərtlər əsasında işləyən bir çox əməkçilərlə söhbət edin.

i

85

Müxtəlif növ pozuntulara görə intizama çəkilmiş əməkçiləritapmaq və onlardan müsahibə almaq üçün xüsusi səy göstərin.

· Yaxın keçmişdə iş yerində tətil tədbiri keçirilmişdirsə, onda butətildə iştirak etmiş, ya da tətilin rəhbəri olmuş əməkçilərləsöhbət əsasında bunu etdiklərinə görə həmin əməkçilərin cəzaalıb-almadığını və bu cəzalandırma tədbirinə işləməköhdəliyinin daxil olub-olmadığını müəyyən edin.

· Şirkətin sənədlərinə nizam-intizam tədbirləri və sanksiyalarıbaxımından (məsələn, şirkətin siyasəti və prosedurları;əməkçilərə verilmiş yazılı xəbərdarlıqlar və ya töhmət) nəzəryetirin ki, əməkçilərin intizama çəkilməsi bir vasitə olaraq buşirkət tərəfindən onların boynuna işləməyi qoymaq üçün istifadəolunub-olunmadığını müəyyən edəsiniz.

· İdarə heyəti ilə nizam-intizam məsələlərinə toxunan şirkətsiyasəti barədə (xüsusilə də, idarə heyətinin tətil tədbirinə qarşıcavab tədbirləri haqqında) söhbət aparın. Eləcə də nəzarətediciheyət ilə söhbət etməyə çalışın ki, əməkçiləri intizama çəkməküçün istifadə olunan tədbirlərin nəticəsində onların işləməköhdəliyi altına düşüb-düşmədiyini müəyyən edəsiniz.

– İcbari şəkildə təyin olunan əlavə iş saatları

S13 Əməkçilər cəzalandırılma hədə-qorxusu altında olaraqmilli qanunvericilik və ya (uyğun olarsa) kollektivrazılıqda icazə verilmiş saat limitindən artıq işləməyəməcbur ediliblərmi?

· Əməkçinin ağır vəziyyətdə olduğundan istifadə edərəkişəgötürənin onu istismar etməsinə və hədə-qorxu gələrəkəməkçidən normal iş saatlarından əlavə olaraq iş və ya xidməttələb etməsinə (misal üçün, işdən qovma ilə hədə-qorxugəlmək və ya iqtisadi sanksiya) hər hansı bir sübut varmı?

@

86

· Qanunvericiliklə təyin olunmuş minimal əmək haqqınıqazanmaq məqsədilə əməkçilər qanun və ya kollektiv razılıqlaicazə verilmiş iş saatlarından artıq işləməyə məcbur ediliblərmi?

Əlavə iş saatlarına bağlı olan sui-istifadə xüsuslu iş şərtləriavtomatik olaraq məcburi əmək vəziyyəti demək deyil. Lakincəzalandırılma hədə-qorxusu altında işçilərdən qanun və kollektivrazılıqda (belə razılıq varsa) icazə verilmiş iş saatlarından artıqişləmək tələb olunduğu halda, bu şərtlər məcburi əmək vəziyyətinəgətirə bilərlər.

Misal üçün, bəzi hallarda, işdən qovulma qorxusu əməkçilərimilli qanunvericiliklə icazə verilmiş əlavə iş saatlarından daartıq işləməyə vadar edir. Digər hallarda isə, maaşınməhsuldarlıq əsasında hesablandığı yerlərdə, əməkçilərinüzərinə yalnız minimal əmək haqqını qazana bilmələri üçünnormal iş saatlarından əlavə işləmək öhdəliyi qoyula bilər.Bu cür vəziyyətdə olan əməkçilər nəzəri baxımdan normal işsaatlarından əlavə işləməkdən imtina etmək iqtidarında olabilərlər. Lakin, vəziyyətləri ağır olduğu halda, təcrübədə bu odemək ola bilər ki, onların başqa seçimi yoxdur və işyerlərində qalmaları və ya minimal əmək haqqını qazanabilmələri (ya da hər ikisini etmək) üçün onlar işləməliolacaqlar. Belə bir halda, əgər əməkçinin ağır vəziyyətindənistifadə edərək cəzalandırma, işdən qovulma və ya minimaləmək haqqı səviyyəsindən aşağı maaş ödəniləcəyi hədə-qorxusu altında onun boynuna iş qoyulursa, onda buradasöhbət artıq yalnız məşğulluğun zəif şəraitindən deyil,amma məcburi, yaxud icbari əməkdən gedir.

· Əməkçilərlə, qanunla təyin olunmuş gündəlik, həftəlik və aylıqəlavə iş saatlarından əlavə olaraq işləməyə məcbur edilib-edilmədikləri barədə söhbət edin. İmkan varsa, məşğulluqmüqavilələrindəki iş saatları və əlavə iş saatlarına aidmaddələrlə tanış olun və onları əməkçilərlə müzakirə edin.

i

87

· İşçiləri işləməyə məcbur etmək üçün hədə-qorxudan (misalüçün, işdən qovulma hədə-qorxusu) istifadə olub-olmadığınınəzərdən keçirin.

· Qanunla təyin olunmuş maksimum əlavə iş saatından artıqişləməyə imtina etdiyinə görə əməkçilərdən kim isə hər hansıbir növ cəza alıb-almadığını araşdırın.

· Gündəlik iş saatları cədvəlinin nümunəsini yoxlayın və onuməhsuldarlıq jurnalındakı qeydlərlə tutuşdurun ki, işçilərin işsaatlarından kənar əlavə iş saatları işləyib-işləmədiyinimüəyyən edəsiniz.

· Menecerlərlə əlavə iş saatlarından istifadə qaydası barədə(xüsusilə də istehsal tapşırıqlarının vaxtında bitirilməsibaxımından) söhbət aparın. Əlavə iş saatlarından istifadəyə aidmenecerlərin qanun müddəalarını bilib-bilmədiyinə nəzəryetirin.

· Şirkətin əlavə iş saatlarına dair siyasətini yoxlayın.

· Əməkçilərin iş saatları vərəqlərini yoxlayın ki, oraya onlarıntəmsil etdiyi bölməyə əməkçilərin (eləcə də, fərqli növmüqavilələr əsasında işləyənlərin) fərqli kateqoriyaları daxilolduğuna əmin olasınız.

· Əməkçilərin iş saatlarından kənar əlavə iş saatları işləyib-işləmədiyini müəyyən etməyiniz üçün iş yerinə iş saatlarındansonra baş çəkməyi planlaşdırın.

– Əməkçilərin hərəkət etmə azadlığı

S14 Əməkçilərin fiziki mənada iş yerlərində və ya iş saatlarıbitəndən sonra işəgötürənin fəaliyyət göstərdiyiiqamətgahlarda hərəkət etmə baxımındanməhdudlaşdırılmasına sübut varmı?

· Əməkçinin hərəkət etməsi azadlığını məhdudlaşdıran başqabir tədbirə sübut varmı?

@

88

Əməkçilər nə iş saatlarında, nə də iş saatları bitəndən sonraiş yerində hərəkət baxımından məhdudlaşdırılmamalı,məhbus kimi saxlanılmamalı ya da hər hansı bir başqa yollaazadlığından məhrum edilməməlidir. Əməkçilərin hərəkətetmə azadlıqlarının qeyri-qanuni olaraq məhdudlaşdırılmasıqadağan edilib. Lakin, iş yerinin nizam-intizam qaydalarınabağlı olan şərtlərə əsasən iş saatlarında lazımiməhdudiyyətlərin qoyulmasına icazə verilib.

· İşəgötürənin fəaliyyət göstərdiyi iqamətgahlar məsələsinətoxunan şirkət siyasəti barədə menecer və kadrlar şöbəsininişçiləri ilə söhbət edin. Həmin siyasəti yoxlayın.

· Şirkətin təhlükəsizlik tədbirlərinə nəzər yetirin, xüsusilə dəmühafizə heyətinin rolu və məsuliyyəti baxımından. İşyerində və ya kənarda əməkçilərin hərəkət etməsiniməhdudlaşdırmaq məqsədilə gözətçilərin qeyri-düzgünqaydada istifadə olunub-olunmadığını araşdırın.

· Əməkçilərlə iş yerində və həm yataqxanada, həm dəyataqxana ətrafında hərəkət etmə azadlıqları ilə əlaqədarolan şərtlər barədə söhbət aparın.

· Həm iş yerini, həm də işəgötürənin fəaliyyət göstərdiyiiqamətgahları yoxlamaq üçün bu yerlərdə təftiş tədbirinikeçirməyi nəzərə alın.

– Bacarıqların inkişafı və peşə üzrə treninqə dair şərtlər

S15 İşəgötürən treninqlərin keçirilməsi üçün şərait yaratdığıhalda, bu treninqlər üçün xərclədiyi pulu işəgötürən geriala bilsin deyə treninqdən sonra əməkçilərdən müəyyənolunmuş dövr ərzində işləmək tələb olunurmu?

· Həmin dövr bitmədən qabaq şirkətə treninq xərcini (tam vəya qismən) ödəmədən əməkçilərin məşğulluqlarını başaçatdırmaq hüququ varmı?

i

@

89

İşçilərə təqdim olunmuş treninq imkanlarından onlar könüllüolaraq istifadə etməlidirlər və bu cür imkanları təqdim edənişəgötürənlər həmin treninqlərlə bağlı xərclərin ödənilməsiüçün işçilərin boynuna son dərəcə ağır iş və ya xidmətingörülməsini qoymamalıdırlar. Vacib prinsip buradaəməkçinin məşğulluğunu başa çatdırmaq azadlığıdır.İşəgötürənlərə tövsiyə edilir ki, əməkçilərin qarşısına“xərclər geri ödənməyənə qədər məşğulluğunu dayandırabilməzsən” şərtini qoymasınlar.

· Treninq xərcləri ilə bağlı pul tutmalarını təsdiqləmək üçünəmək haqqının ödəniş qeydlərini yoxlayın.

· Məşğulluq müqavilələrində treninq imkanları və bununlabağlı ödəniş qaydasını əks etdirən müddəaları nəzərdənkeçirin.

· Treninq imkanlarından faydalanmış əməkçiləri tapıb, onlarlasöhbət edin. Söhbət əsnasında bu imkanların və treninqdəiştirakın hansı şərtlər altında təklif olunduğunu müəyyənedin.

· İdarə heyəti ilə məşğulluğu başa çatdırmaq azadlığı ilə bağlıməsələlər və treninq siyasəti barədə söhbət aparın.

İnsan alveri və Məcburi əmək

– Məşğulluq məqsədilə miqrasiya və Miqrant əməkçilərin işəcəlb olunması

S16 Miqrant əməkçilərə rəftar ədalətlimi olunur və yerliəməkçilərin faydalandığı iş şərtlərinə ən azı uyğun olaniş şərtlərindən onlar da faydalanırlarmı?

S17 Məşğulluğa cəlb etməyə ya da məşğulluqda saxlamağaməcbur etmək məqsədilə miqrant əməkçilərin və yaonların ailə üzvlərinin “səlahiyyətli orqanlara ifşa

i

@

90

ediləcəklər” hədə-qorxusu altında saxlandığına hərhansı bir sübut varmı?

S18 İşə girmək üçün əməkçilərdən işəgötürənə və yavasitəçi tərəfə ödəniş haqqı tələb olunurmu?

· Məşğulluğa başlamadan öncə əməkçilərin depozitqoymaqlarına sübut varmı

· Milli qanunvericilik əməkçilərdən işə cəlb olunma haqqıalmağa icazə verdiyi halda, əməkçilərin, onlara hədə-qorxu gəlmədən və ya boynuna geri ödənişlə bağlıcərimə qoyulmadan, istənilən vaxt məşğulluqlarınıdayandırmaq azadlıqları varmı?

S19 Öz şəxsi sənədləri (misal üçün, doğum haqqındaşəhadət, pasport, işləmək icazəsi, müvəqqəti/daimiqeydiyyat vəsiqəsi, və ya şəxsiyyət vəsiqəsi) üzərindənəzarət əməkçilərin əlindədirmi?

S20 Əməkçilərə mənsub şəxsiyyəti bildirən sənədlərinişəgötürənlər tərəfindən saxlanılmasına və ya müsadirəolunmasına hər hansı bir sübut varmı?

· Əməkçilər təhlükəsizlik tədbiri olaraq və ya digər səbəbəgörə şəxsi sənədlərini saxlamaq üçün işəgötürənəmüraciət etdiyi halda, istədikləri vaxt müraciət edib,sənədlərini geri ala bilirlərmi?

S21 Əmək istismarı üçün məcbur etmə tədbirinin və insanalveri ilə nəticələnə biləcək zorakı şərtlər və aldatmatəcrübəsinin qarşısını almaq məqsədilə müvafiqtədbirlər görülübmü?

Miqrant əməkçilərin hüquqi statusundan asılı olmayaraqonlarla ədalətli rəftar olunmalı və yerli əməkçilərinfaydalandığı iş şərtlərinə ən azı uyğun olan iş şərtlərindənfaydalanmalı və heç bir cəzalandırılma hədə-qorxu sualtında olmadan könüllü və azad şəkildə məşğulluğa daxilolmaq, eləcə də məşğulluqlarını (milli qanunvericilik və ya

91

kollektiv razılığa müvafiq olaraq qabaqcadan bildirişverməklə) dayandırmaq hüququna malik olmalıdırlar.İşəgötürənlər əmək istismarı üçün məcbur etmə tədbirininvə insan alveri ilə nəticələnə biləcək zorakı şərtlər vəaldatma təcrübəsinin qarşısını almaq məqsədilə müvafiqtədbirlər görməlidirlər. Qeyri-qanuni statuslu miqrantəməkçilər və onların ailə üzvlərinə dair heç vaxt elə bir rəftarolmamalıdır ki, nəticədə əməkçilər ya məşğulluğu boynunagötürüb onu məcburən icra etməli, ya da qeyri-qanunistatuslarının səlahiyyətli orqanlara ifşa edilməsi ilə üzləşməliolsunlar.

Əməkçinin şəxsiyyətini bildirən sənədlərin müsadirəedilməsi və ya əlindən alınması təcrübəsi qadağan edilib.Lakin, işçilərin xahişi ilə işəgötürənlər qeyd olunansənədlərin saxlanılması üçün etibarlı yer ayıra bilərlər və buhalda, əməkçilər istədikləri vaxt müraciət edərkənsənədlərini sərbəst şəkildə geri ala bilərlər. İşəgötürənlər,eləcə də, əməkçilərə həmin sənədlərin surətini çıxarıb verəbilərlər, həm də işçilərini özlərində hansı sənədlərinsaxlanmasını göstərən qəbz ilə təmin edə bilərlər.

· Miqrant əməkçilərin yerli əməkçilərin faydalandığı iş şərtləri iləmüqayisə edilə biləcək iş şərtlərindən faydalanıb-faydalanmadığına diqqət yetirin.

· Həm yerli, həm də miqrant əməkçilərdə əmək haqqısəviyyəsinin eyni olmasına əmin olmaq üçün əmək haqlarınınqeydiyyatı kitabçasını yoxlamadan keçirin.

· Şirkət siyasətini və miqrant əməkçilərlə bağlanmışmüqavilələri yoxlayın, həmin sənədlərdə məşğulluğa daxilolmaq və məşğulluğu başa çatdırmaq məsələlərinə dairmüddəalara nəzər qoyun.

· Miqrant əməkçilərlə onların işə necə cəlb olunduqları barədəsöhbət edin. Söhbət zamanı onlardan işə girmək üçünişəgötürənə və ya vasitəçi tərəfə pul verməli olub-olmadıqlarını, ya da depozit qoymalı olub-olmadıqlarınısoruşun. İşə cəlb olunma haqqını ödəmiş olduqları hallarda

i

@

92

məşğulluqlarını dayandırmaq üçün bu əməkçilərin sərbəstolub-olmadıqlarını araşdırın.

· Əməkçilər müdiriyyətə şəxsiyyətlərini bildirən sənədlərinqorunub-saxlanması üçün müraciət etdikləri halda həminsənədlərin qorunduğu yeri yoxlayın. Əməkçilərlə onlarınistədiyi vaxt sənədlərini geri götürə bilib-bilmədikləri barədəsöhbət aparın, eləcə də, menecer və ya kadr şöbəsininişçilərindən şirkətin siyasəti və prosedurları mövzusundamüsahibə alın. Onlardan, əməkçilərin hansı şərtlər altında özsənədlərini geri ala biləcəklərini soruşun.

· Miqrant əməkçilərə qarşı qoyula biləcək zorakı şərtlər vəaldatma təcrübəsinin qarşısını almaq məqsədilə idarə heyətitərəfindən görülmüş hər hansı bir tədbir barədə müdiriyyətləsöhbət edin.

· Müəyyən ölkələrdəki vəziyyətə əsaslanaraq, o ölkələrin yerliəhalisi və qəbilə nümayəndələrinin, eləcə də ümumilikdəmiqrant əməkçilərin hüquqlarına xüsusi diqqət yetirilməli və yayetirilməməlidir məsələsinə nəzər qoyun. “Qorunub-saxlanmaq” məqsədilə işəgötürən tərəfindən miqrantəməkçilərin pasportu və ya digər müqavilə sənədləri əlindənalınıb-alınmadığını qarşı tərəfdən soruşaraq yoxlayın.

– Özəl məşğulluq agentlikləri və Məşğulluq müqavilələri

S22 Özəl məşğulluq agentliklərlə əməkdaşlığı olanişəgötürənlərin bu agentlikləri yoxlamaq və məcburiəmək və insan alveri ilə bağlı zorakı əməllərin qarşısınıalmaq üçün müvafiq tədbirlər görməsinə sübut varmı?

· İstifadə olunan agentliklər, yalnız dövlət qeydiyyatındankeçmiş və lisenziya almış agentliklərdirmi?

· İşəgötürən, məşğulluq agentliyi vasitəsilə müqavilə bağlamışəməkçilərin bu agentliyə işə cəlb olunma xidmətinə görəxidmət haqqı ödəmədiklərinə əminlik əldə edirmi?

93

S23 Bütün əməkçilərə verilən yazılı müqavilələr onlarınasanlıqla başa düşdükləri dildəmi yazılıb?

S24 Məşğulluq müqavilələrində əmək haqqı, iş saatları,xitam vermək üçün etibarlı əsaslar və məcburi əməkləbağlı digər məsələlərə dair əməkçilərin hüquq vəməsuliyyətləri aydın şəkildə öz əksini tapıbmı?

Əməkçilərdən işə cəlb olunma xidmətinə görə xərclər vəxidmət haqqı nə birbaşa, nə də dolayı yolla, nə tamməbləğdə, nə də məbləğin bir qismi şəklində tələbedilməməlidir, həmin xərclər əslində şirkət və ya işəgötürəntərəfindən ödənməlidir. Əməkçiləri bilavasitə özəl məşğulluqagentliklərindən işə qəbul edən müəssisələr əminolmalıdırlar ki, bu əməkçilər minimal əmək haqqı, iş saatları,əlavə iş saatları və məcburi əmək hallarının qarşısınıalmaqla əlaqəsi olan digər iş şərtləri ilə bağlı məsələlərdətələblərə cavab verən mühafizə ilə təmin olunublar.

İşəgötürənlər bütün əməkçilərin asanlıqla başa düşəcəkləridildə yazılmış və əmək haqqı, iş saatları, xitam vermək üçünetibarlı əsaslar və məcburi əməyin qarşısı alınması ilə bağlıdigər məsələlərə aid bu əməkçilərin hüquq vəməsuliyyətlərini müəyyənləşdirən yazılı məşğulluqmüqavilələrini təmin etməlidirlər.

· Özəl məşğulluq agentlikləri tərəfindən işə cəlb olunmuş vəya birbaşa işə götürülmüş əməkçilərlə söhbət edin. Miqrantəməkçilərlə tanış olub onlarla söhbət aparın, xüsusilə də,hansı şərtlər əsasında onların işə cəlb olunduqlarınımüzakirə edin.

· Miqrant əməkçilərin və özəl məşğulluq agentlikləri tərəfindənişə cəlb olunmuş və ya birbaşa işə götürülmüş digərəməkçilərin məşğulluq müqavilələrini yoxlayın.

· Bu agentliklər tərəfindən işə götürülmüş əməkçilərin,xüsusilə də əmək haqlarının ödənişi, iş saatları, əlavə iş

i

@

94

saatları və bu qəbildən olan digər məsələlərə aid məşğulluqşərtlərini araşdırın.

· Əmək haqlardan qeyri-qanuni və ya izahı verilmədən pultutulmalarına sübut tapmaq üçün əmək haqqı blanklarınıyoxlayın.

· İşə cəlb olunma qaydasını müzakirə etmək üçün müqaviləəsasında işləyən məşğulluq agentliklərin təmsilçiləri iləsöhbət edin. Müvafiq şirkət siyasətini yoxlayın.

– Uşaq əməyinin ən pis formaları

S25 Uşaqların uşaq əməyinin ən pis formalarına (misalüçün, borc asılılığı, məcburi və ya icbari əmək, köləlik,ya da uşaq alveri) cəlb olunduğuna hər hansı bir sübutvarmı?

Borc asılılığı, digərin ağalığı altına düşmək, məcburi və yaicbari əmək, köləlik, eləcə də köləliyə bənzər olan uşaqalveri kimi təcrübənin bütün formalarına uşaqların cəlbolunması qəti qadağandır. Uşaq əməyinin bu cür ən pisformalarının qarşısını almaq və bunu aradan qaldırmaqüçün işəgötürənlər təxirəsalınmaz və effektiv surətdə tədbirgörməli və əməkdaşlıq etdikləri özəl məşğulluqagentliklərdən heç birinin həmin təcrübə ilə məşğulolmadığına əmin olmalıdırlar.

· Effektiv yaş həddinin qiymətləndirilməsi texnikasındanistifadə edərək, eləcə də, iş yerində aparılmış təftişzamanı hər iki tərəflə danışıqlar (əməkçilərləmüsahibələr, şirkət və əməkçilərə aid sənədləriyoxlama, idarə heyəti ilə söhbət) əsasında toplananməlumata istinad edərək iş yerlərində uşaq əməyinimüəyyən etmək üçün müvafiq tədbir görün.

· Çarpaz sektorların əməkçilərini təmsil edənlərlə söhbətedin. Onlarla iş şərtlərini, xüsusilə də işə cəlb olunma

i

@

95

qaydasını müzakirə edin ki, uşaq əməyinin ən pisformalarına uşaqların cəlb olunmasının qarşısını almaqvə aradan qaldırmaq məqsədilə təhlükəsizliktədbirlərinin mövcud olub-olmadığını müəyyən edəsiniz.Həmin mövzunun həssas təbiətini nəzərdən qaçırmayın.Valideyn olduqlarını zənn etdiyiniz əməkçilərlə söhbətedin.

Uşaq əməyi və onun ən pis formaları məsələlərinə toxunansiyasət barədə menecerlərlə söhbət aparın. Həmin siyasətiəks etdirən sənədləri yoxlayın və şirkətin əməliyyatlarına vəeləcə də özəl məşğulluq agentlikləri tərəfindən uşaqlarıncəlb olunmasının qarşısını almaq üçün istifadə olunanxüsusi tədbirlər haqqında suallar verin. Uşaq əməyinin ənpis formalarına cəlb olunmuş uşaqların dərhal oradançıxarılması və müdafiələrinin təmin edilməsi üçün görüləntədbirləri də müzakirə edin.

96

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitGörülə biləcək tədbirlərə dair təlimat

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

5

97

I Müqəddimə

Əlinizdəki buklet, bu vəsaitin digər materiallarınaəlavə olaraq məcburi əmək və insan alverinəqarşı mübarizədə işəgötürənlərin müəssisə,sənaye və milli səviyyədə görə biləcək bir çoxtədbirləri işıqlandırır. Burada 1-ci Bukletinmüddəalarına əsaslanaraq biznes vəişəgötürənlər təşkilatlarının həmin məsələlərə dairata biləcək addımları təsvir olunur.

Bu yaxın zamanlaradək, məcburi əməkməsələsinə bunun biznes və işəgötürənlərtəşkilatlarına aidiyyəti olan bir problem kimibaxılmırdı. Bu, daha çox insan haqlarını pozanrepressiv (repressiya siyasətini işlədən) dövlətlərvə silahlı qüvvələrlə əlaqələndirilir və, bir az da,özəl sektorun rolu və fəaliyyətinin təsirinə işarəedirdi. Lakin, son illərdə bu qavrayış dəyişməyəbaşlayıb. BƏT-in apardığı araşdırmalar onugöstərir ki, dünyada baş verən hər beş məcburiəmək hallarından dördü özəl biznesnümayəndələrinin payına düşür, insan alverininnəticəsində yer alan məcburi əmək isə doğrudanda hər bir ölkə, region və iqtisadi sektora təsir edəbiləcək qlobal fenomenə dönüb.16

Məcburi əmək həm beynəlxalq qanunda, həm dəbir çox ölkələrin milli qanunvericiliyində cinayəttəcrübəsi kimi qadağan edilib. Bu cür istismardangəlir əldə etdiyini təsdiqləyən dəlillərlə üzləşən hərhansı bir biznes yalnız adına (nüfuzuna) xələlgətirmiş olmayacaq, bununla o, həm də olduqca

16 Bax: Məcburi əməyə qarşı qlobal alyans: BƏT-in İş Yerlərində Hüquqlar və ƏsasPrinsiplər üzrə Bəyannamənin həyata keçirilməsi mexanizminə uyğun olaraq təqdimolunmuş Qlobal Hesabat, Cenevrə, 2005

Məcburi əmək vəişəgötürənlər

İşəgötürənlərvə biznesinrolu

98

bahalı məhkəmə prosesinə və cinayətməsuliyyətinə cəlb oluna bilər. Böyük əminliklədemək olar ki, bu gün, istər öz əməliyyatlarında,istərsə də təchizat zəncirindəki əməliyyatlardabelə bir təcrübəyə mənfi cəhətdən baş qoşan heçbir biznes tab gətirə bilməz.

İşəgötürənlər və hər növ biznes nümayəndələritərəfindən artıq bəzi mühüm addımlar atılıb.Şirkətlər qəti surətdə məcburi əməyi qadağanedən siyasət tədbirlərini – misal üçün, davranışməcəllələrini – qəbul edir. Digərləri transmillimüəssisələrin BMT-nin Qlobal Sazişi kimitəşəbbüslərinə qoşulur. Elələri də var ki, biznesrəhbərlərinə insan alverinin qarşısını almaq vəaradan qaldırmaq yolunu göstərən 2006-cı ilin“Afina Etik Prinsipləri”-nə imza atıblar. Bunlarvacib təşəbbüslərdir. Lakin, qarşımızda hələ dəhəyata keçirilməsini gözləyən artan beynəlxalqkonsensus durmaqdadır.

Bu buklet, tədbirin bir çox sahədə görülə bilməsiüçün yer olduğunu göstərir. Burada müəssisə vəişəgötürənlər təşkilatları üçün böyük təlimattəqdim olunub, eləcə də, mümkün olduqca buvəsaitin digər bölmələrində verilmiş vasitələr vəmateriallara işarələr qoyulub. İşəgötürənlərin atabiləcəyi praktiki addımlara dair müzakirəni davametdirmək üçün Görülə biləcək tədbirlərə dairməsləhətlər başlıqlı 6-cı Bukletə, və əlavətədqiqat aparmaq məqsədilə təklif və resurslarsiyahısına müraciət etmək üçün Giriş və ümumibaxış başlıqlı 1-ci Bukletə baxın. Şirkət vəişəgötürənlər təşkilatlarından gözlənilmir ki, onlarburada qeyd olunmuş bütün tədbirlərə müraciətetsin. Hər bir şirkət özünə görə fərqlidir, və bütüntəşkilatlar adı çəkilən məsələlərə dair özyanaşmalarını inkişaf etdirəcəklər.

Bukletdənistifadəqaydası

99

II Müəssisə tədbiri və təşəbbüsləri

Problemi başa düşmək

Şirkət məcburi əmək məsələsini effektiv surətdəhəll edə bilsin deyə, vacibdir ki, onun idarə heyətiəvvəla məcburi əməyin tərifini və müəssisəsəviyyəsində ya da təchizat zəncirində məcburiəməyin özünü necə büruzə verdiyini başa düşsün.Məcburi əməyin qanuna zidd olması barədə şirkətmeneceri və ya sahibinin xəbəri ola bilər, lakineyni zamanda “məcburi əmək nədir” və ya“məcburi əməklə istismar arasında və ya zəif işşərtləri arasında fərq nədədir” sualları onun üçünhələ də açıq qala bilər. Buna görə də, agahlığıartırmaq məqsədilə qarşıda duran vəziyyətianlamaqdan başlamaq vacib məsələdir. Belə birtəhlili daxili imkanlarla da başlamaq olar,konsultant və ya digər ekspertin köməyi ilə də.

Şirkətin bütün müvafiq işçi heyəti məcburi əməkməfhumunu anlamalı və onun milliqanunvericilikdə necə müəyyən olunduğunubilməlidir. Bunu, müvafiq əmək müddəalarını vəcinayət məcəllələrini bilməklə şirkət öz fəaliyyətiniqanuna uyğun aparmaqda dəstək alacaq. BƏT-in29 saylı Konvensiyasında (həmin Konvensiyadançıxarışla 1-ci Bukletdə tanış ola bilərsiniz) özəksini tapmış beynəlxalq tərifi də nəzərdənkeçirmək faydalı olardı. Həmin tərif beynəlxalqicma tərəfindən qəbul olunub. Bu tərifə əsasən“cəza verməklə hədə-qorxu gələrək hər hansı birşəxsin boynuna qoyulan hər cür iş və xidmət,həmin şəxs özü bu iş üçün müraciət etməyibsə,məcburi hesab edilir”.

Məcburi əməknədir?

100

Belə bir ehtimal da var ki, şirkətinizin mal və yaxidmətlə təchiz etdiyi digər şirkətlər məcburiəməyi fərqli yolla müəyyən edir və ya məcburiəmək hallarını yoxlamaq üçün fərqli kriteri vəindikatorlardan istifadə edirlər. Bu, məsələnidolaşdıra bilər, KSM tərəfindən irəli sürülmüştəriflər isə həmin qarışığa üstəlik öz payını daəlavə edə bilər. Beynəlxalq bazara sərbəst vədavamlı olaraq daxil ola bilməniz üçün yalnızqanuna sadiq qalmanızla kifayətlənməməklazımdır. Alıcılarınızın ən yüksək tələblərini əksetdirən siyasət və təcrübəni də qəbul etməkməqsədəuyğundur.

Məcburi əməyə verilmiş tərif və izahları Giriş vəümumi baxış başlıqlı 1-ci Bukletdən vəİşəgötürənlər tərəfindən tez-tez verilən suallarbaşlıqlı 2-ci Bukletdən tapa bilərsiniz. Həminbukletləri öz işçilərinizə paylayın ki, bu mövzuyadair onların geniş anlayışı olsun.

Məcburi əmək məfhumunun anlayışınıgenişləndirib, onun şirkətiniz üçün nə boydatəhlükə yarada biləcəyini nəzərə alandan sonra,növbəti addım öz əməliyyatlarınızda və təchizatzənciri boyu cari vəziyyəti yoxlamaq olacaq. Sizbunu daxili qiymətləndirmə və ya “sosial audit”vasitəsilə edə bilərsiniz. Qiymətləndirməninaparılması nəticəsində siz müəssisənizdə məcburiəmək təcrübəsindən istifadə olub-olmadığınımüəyyən edə biləcəksiniz, eləcə də apardığınızbiznesin hansı sahələri ən böyük risk altına düşəbiləcəyini nəzərə almaq üçün imkan əldəedəcəksiniz.

Belə bir qiymətləndirmə tədbiri hər dəfəümumilikdə əmək hüquqları ilə bağlı bir neçəməsələni yoxlayacaq. Əslində, burada məcburiəməyə diqqət verən aspektin effektiv və müfəssəl

Şirkətdəkivəziyyət

i

i

101

olduğuna əmin olmaq vacib sayılacaq. Uyğunluğuqiymətləndirmək üçün yoxlama siyahısı və təlimatbaşlıqlı 4-cü Bukleti nəzərdən keçirin. Həminbukletdə bu cür qiymətləndirmə tədbirlərinikeçirməyə aid xüsusi tövsiyələr təqdim olunub.

Effektiv siyasət və strategiyaların qəbul edilməsi

Bütün şirkət əməliyyatlarında məcburi əmək vəinsan alverinin qəti qadağan edilməsi həminməsələlərə qarşı mübarizədə həlledici rol oynayabilər. Özünə bu müddəaları daxil edən effektivəmək hüquqları siyasəti müəssisə səviyyəsindəməcburi əmək məsələsinin həlli yolunda atılan ənvacib ilk addımlardan biridir.

Son illərdə, əmək hüquqları siyasətinin bir formasıolaraq korporativ davranış məcəlləsi öz yerinitutub. Həmin məcəllələr müəssisənin davranışınıidarə edən prinsipin formal təsdiqnamələri sayılırvə səciyyəvi olaraq həm təchizatçılara, həm dəsubpodratçılara şamil olunur.

Davranış məcəllələri demək olar ki, həmişəməcburi əməklə yanaşı bir neçə digər məsələyədə toxunur. Həmin məsələlər, xüsusilə də paltar-geyim, toxuculuq və kənd təsərrüfatı kimi ixracsənayelərində bir-birinə oxşardırlar və onlarlainşaat şirkətlərində, mehmanxana və turizmbiznesində, eləcə də mədən-dağ və digərsənayelərdə də rastlaşmaq olar. Davranışməcəllələri, məcburi əməyə qarşı mübarizədəşirkətlərin öz üzərinə (könüllü olsa da) formalöhdəlik götürməsi yollarından biridir.

Şirkət siyasətinitərtib etmək

102

Məcəlləni tərtib etmək müşkül məsələyədönməməlidir. Şirkət belə bir məcəlləni tərtibetməyə qərarlı olduğu halda bir sıra təşəbbüsmövcuddur ki, bu şirkəti atılmalı addımlara dairəlçatan məsləhətlə təmin etsin. Həminaddımlardan bəziləri özünə aşağıdakıları daxiledir:

· Şirkət və biznes tərəfdaşlarının milliqanunvericiliyə sadiq qalmasının və sənayedənümunəvi təcrübəyə davamlı olaraq riayətetməsinin dərəcəsini müəyyən etməkməqsədilə hər ikisinin qiymətləndirilməsiniaparmaq;

· Məcburi əmək və insan alverini qadağan etməküçün şirkətin üzərinə götürdüyü öhdəliyi ifadəedən məcəllə layihəsinin tərtibatı məqsədiləbütün şirkət əhatə edən işçi qrupunu yaratmaq;

· Məcəllə layihəsi üzrə şirkət-daxiliməsləhətləşmə tədbirlərini təşkil etmək, sonraisə aidiyyəti olan xarici tərəfdaş və ya maraqgöstərən tərəflərlə məsləhətləşmələri davametdirmək; və

· Hazırlanmış məcəllə layihəsinin yoxlanışınıkeçirib, onun yekun məcəllə formasına gətirməkvə onu müvafiq biznes tərəfdaşları, biznesassosiasiyaları, işəgötürənlər təşkilatları, KİV vədigərlərinə ötürmək.

Məcburi əməyə qarşı mübarizədə rəhbər prinsiplərbaşlıqlı 3-cü Buklet bu məcəllənin məcburi əməkmüddəalarını tərtib etmək üçün aparılacaqmüzakirələrin əsası kimi istifadə oluna bilər. Buradaməsləhət almaq məqsədilə siz yerli işəgötürənlərtəşkilatı ya da Beynəlxalq İşəgötürənlər Təşkilatı ilə

i

103

də əlaqə saxlamaq istəyində ola bilərsiniz. BMT-ninQlobal Sazişi və ABŞ-ın Sosial Məsuliyyət üçünBiznes kimi digər təşəbbüslər də sizi davranışməcəllələri və KSM barədə faydalı məlumatla təminedə bilər.

Müəssisə siyasətinin icrası

Davranış məcəlləsini və ya əmək hüquqlarının digərformasını tərtib etmək atılacaq addımların sadəcəilkinidir. İndi isə məsələ ağırlaşır, növbəti addımsiyasətin icrasına keçmək və şirkət və onuntədarükçülərinin yeni təsbit olunmuş standartauyğun fəaliyyət göstərdiyinə əmin olmaqdır.

Şirkətlər öz sosial siyasətlərini yalnız müəssisəsəviyyəsində aparılan qiymətləndirmə ya da sosialaudit vasitəsilə həyata keçirə bilərlər. Audit şirkətəonun yeni məcəllə ilə uyğunluq səviyyəsini aşkaretməkdə, ya da açıq desək: həmin şirkətin özəməliyyatlarında, yaxud da onun təchizat zəncirindəməcburi əməkdən istifadə olub-olmadığını müəyyənetməkdə kömək edə bilər. Audit fəaliyyəti nədərəcədə hərtərəfli keçirilsə, bu, məcburi əmək vəinsan alveri vəziyyətlərini bir o qədər də yaxşı aşkaretməyə şərait yaradacaq.

Məcburi əmək auditini həyata keçirməkdə şirkətlərəkömək edəcək vasitə Uyğunluğu qiymətləndirməküçün yoxlama siyahısı və təlimat başlıqlı 4-cüBukletdə təqdim olunub. Həmin vasitə sosial auditfəaliyyətindəki ümumi təcrübəni qarşıya çıxarır vədörd əsas qiymətləndirmə metodlarınıntarazlaşdırılmış qaydada istifadəsini tövsiyə edir:

· Əməkçilərlə iş yerində və iş yerindən kənardamüsahibə;

Sosial auditfəaliyyəti

i

104

· Şirkət sənədlərini yoxlama;

· Şirkətin idarə heyəti ilə müsahibə; və

· İş yerinin təftişi.

Bu metodlar birgə istifadə olunduqda böyük effektalmaq mümkün olur. Lakin, qiymətləndirmə işinihansı yolla keçirməyi şirkət özü seçə bilər. Buradadigər metodlar da istifadə oluna bilər və ya bu işüçün məsləhətçi dəvət oluna bilər (misal üçün,üçüncü tərəf təmsil edən sosial auditor). Hər hansıyol seçilsə də, burada audit işinin effektiv və etibarlıolması vacibdir.

Şirkət, eləcə də, öz menecer, nəzarət və işçi heyətiüçün məcburi əmək mövzusunda treninqlərinkeçirilməsi istəyində ola bilər. Belə bir tədbirinkeçirilməsi ilə bu məcəllənin daha effektiv icrasınıntəmin edilməsinə və bütün şirkət boyu vətədarükçülərin daha sabit uyğunluq səviyyəsinəböyük diqqət ayrılardı. Məcburi əməyi aşkar edib,onun qarşısını almaq və lazım gəldikdə islahedicitədbir görmək məsələlərində treninq xüsusilə dəəsas heyətin potensialını artırardı.

Müəssisə səviyyəsində treninq “menecer vəsahiblər bunu tək başına edə bilməzlər” prinsipindənbaşlanır. Burada qarşıya məcburi əmək və insanalverinə qarşı effektiv mübarizə aparmaq məqsədiqoyulursa, onda bütün dərəcəli əməkçilər daxilolmaqla şirkətin digər üzvlərinin buna qoşulması dalabüddür. Ola bilsin ki, şirkətin artıq menecment,nəzarətçi heyət və əməkçilər üçün treninqlərin təşkiledilməsi üzrə müəyyən təcrübəsi var. Həmintəcrübədən nəticələr çıxarın və aşağıdakıları yaddasaxlayın:

Müəssisəsəviyyəsindətreninq

105

· Auditoriya: Treninqin informativ, praktiki vəiştirakçılarınızın bilik səviyyəsi və ehtiyacınauyğun olduğuna əmin olun.

· Trener: Treninqi özünüz aparın ya da bununüçün yerli mütəxəssis cəlb edin. İşəgötürənlərtəşkilatınızla söhbət əsasında onuntəcrübəsindən yararlanın.

· Treninq yeri: treninqin keçirilməsi məsələsindəlehinə və əleyhinə olan amilləri nəzərə alın,misal üçün, iş yerində və ya iş yerindənkənarda.

· Vaxt: İşçilər məşğul olur. Treninqin keçirilməsinielə vaxta salın ki, bu, işçilərin qoşulması üçünən münasib vaxt olsun.

· Metodlar: Elə treninq metodlarından istifadəetməyi seçin ki, bütün iştirakçılar bunda fəaliştirak etsin.

Məcburi əmək və insan alveri mövzusunda treninqayrıca bir treninq kimi də keçirilə bilər, digərproqramlara salınmış bir tədbir kimi də. BƏT vəBeynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının birgə layihəsiolan Better Work (Daha Yaxşı İş) tərəfindən belə birproqram hazırlanıb. Bu, bir sıra biznes ehtiyaclarınacavab vermək üçün uyğunlaşdırılmış və özünəməcburi əməyi də daxil edən modul treninqproqramıdır. Bax: www.betterwork.org.

Bir çox şirkətin həmçinin marağı olacaq ki, özfəaliyyəti barədə maraq göstərən tərəflərə və dahageniş icmaya məlumat versin. Buna nail olmaqyollarından biri İnternet və şirkətin internetsəhifəsidir. Digər yol isə öz illik sosial və ya sabitinkişaf hesabatlarını dərc etməkdir; həmin hesabatşirkətə birbaşa əmanətçiləri, alıcıları, istehlakçılarıvə daha geniş həcmdə vətəndaş cəmiyyətinə“sözünü” demək imkanını yaradacaq.

i

Sosial hesabat

106

Qlobal Hesabat Təşəbbüsü şirkətlərə sosial hesabathazırlamaqda kömək edən müştərək iştəşkilatçıların təşəbbüsüdür. Bu təşəbbüs sosial,insan hüquqları və ətraf mühit sahələri üzrəaparılmış tədbirlərin işıqlandırılmasına aid qlobal vəsektorlara görə seçilən xüsusi təlimat hazırlayır vəhəmin prosesə şirkətləri, əməkçi təşkilatlarını vədigər qrupları cəlb edir. Məcburi əməyə dair QlobalHesabat Təşəbbüsü şirkətlərə “qısa açıqlama”verməyi məsləhət görür və burada təklif edir ki,şirkət:

· Hansı əməliyyatlarında məcburi əmək halınınyer alması üçün əhəmiyyətli riskin olduğunugöstərsin; və

· Belə bir sui-istifadə hallarının aradanqaldırılması məqsədilə gördüyü tədbirlərə şərhversin.

BMT-nin Qlobal Sazişi qeyd olunması zərurətdaşıyan digər təşəbbüsdür. Burada sazişəqoşulmuş şirkətlərdən tələb olunur ki, onlar sazişin10 (on) prinsipini (buraya məcburi və ya icbariəməyin aradan qaldırılması da daxil olmaqla)həyata keçirmək üçün görülmüş tədbirləri əksetdirən “Məlumatlandırma prosesdədir” adlı illikhesabat hazırlasınlar. Həmin məlumatlandırmahesabatına, praktik fəaliyyətin təsviri və bufəaliyyətdən gözlənilən ya da əldə edilən nəticələringöstəriciləri daxil edilməlidir. Qlobal Saziş eləcə dəşirkətlərə məsləhət görür ki, onlar məcburi əməyəqarşı mübarizə aparmaq üçün müvafiq addımlaratsın. Aşağıda təqdim olunmuş siyahı iş yerinə aidəsas tövsiyələr və cəmiyyət səviyyəsində fəaliyyətnövlərini göstərir. Bunlar BƏT və onun tərkib hissəsiolan ofislərin məsləhəti əsasında tərtib olunub.

107

BMT-nin Qlobal Sazişi: Məcburi Əməyə qarşı MübarizədəBiznes Strategiyaları

İş yerində· bütün işçiləri məşğuliyyət müqaviləsi ilə təmin etmək.

Həmin müqavilədə xidmət şərtləri və qaydaları,məşğulluğa işçinin öz istəyi ilə daxil olması, onunməşğuliyyəti dayandırmaq azadlığı (buna dair lazımiqayda) və işin dayandırılması və ya işdən çıxıb-getməilə əlaqəsi ola biləcək hər hansı bir cərimə tədbiri qeydolunmalıdır.

· biznes əməliyyatlarını planlaşdıranda və onları planlışəkildə aparanda, əmin olun ki, bu əməliyyatlara borcasılılığında və ya məcburi əməyin digər formalarındaolan əməkçilər cəlb olunmayıb. Belə əməkçilər aşkaredilərsə, onları həmin iş yerindən ayırın və əməliyyatcəmiyyətində dolana bilməkləri üçün onları tələblərəcavab verən xidmətlər və alternativ təminat ilə təminedin.

· maliyyə depozitlərini şirkətə qoymaq üçün əməkçilərinqarşısına çıxarılan tələbi qadağan edən siyasət vərəsmi qayda təsis edin.

· həbsxanada və ya həbsxanadan kənarda məhbuslarıişə qəbul edirsinizsə, onda onların iş şərtləri vəqaydasının azad məşğulluq münasibətində işləyənhəmən fəaliyyət növü üzrə əməkçilərin iş şərtləri vəqaydasına oxşar olduğuna, və eləcə də bu məhbusəməkçilərin özəl işəgötürənə işləmək razılığınıverdiklərinə əmin olun.

· əmin olun ki, işəgötürənin iştirak etdiyi iri miqyaslıinkişaf əməliyyatlarının heç bir mərhələsində məcburiəməyə arxalanma müşahidə olunmur.

108

Cəmiyyətdə fəaliyyət· sektorlar üzrə sənaye assosiasiyalar və kiçik və orta

müəssisələr üçün (borc asılılığı və ya bu qəbildən digərtəcrübə həmin yerlərdə tez-tez istifadə olunur) təlimatvəsaitinin hazırlanmasına kömək edin

· məcburi əmək vəziyyətlərindən çıxarılmış uşaqlar üçüntədris, peşə treninqi və məsləhətvermə proqramlarınıntərtibatını dəstəkləyin və bu işdə öz köməyinizi göstərin

· məcburi əmək vəziyyətlərindən çıxarılmış böyüklərüçün mikro-kredit proqramları daxil olmaqla bacarıqlarüzrə treninq və gəlir əldə etmək alternativlərin inkişafınakömək edin

· təhlükəli məcburi əmək vəziyyətindən çıxarılmışəməkçilər üçün əlavə edilmiş sağlamlıq və qidalanmaproqramlarının keçirilməsini təşəbbüs edin və qeyri-iradiişin nəticəsində peşə xəstəliklərinə və pis qidalanmayaməruz qalmışlara kömək etmək üçün onları tibbiqulluqla təmin edin

Qlobal Hesabat Təşəbbüsü və BMT-nin QlobalSazişi şirkətləri digər biznes və vətəndaşcəmiyyətinin təşkilatları ilə bir araya gətirəntəşəbbüslərdir. Bir çox şirkət imkan axtarır ki,məcburi əmək və insan alveri ilə mübarizədə maraqgöstərən tərəflərlə əlbirliyi yaratsın.

Misal üçün, şirkət işəgötürənlər təşkilatının və yaşirkətlər qrupunun kollektiv memorandumundaiştirak etməyi seçə bilər. Bir çox hallarda bu eynisektor və ya sənayedə fəaliyyət göstərən qrup olur.Onlar birlikdə davranış məcəlləsini və müvafiqsosial audit proqramını hazırlayırlar. Bu isəşirkətlərə məlumat mübadiləsi aparmaq və birlikdənümunəvi təcrübəni inkişaf etdirmək imkanını verir.(İşəgötürənlər təşkilatlarının rolu ilə daha çox tanış

Başqaları ilə birgəaparılan iş

109

olmaq üçün aşağıda təqdim olunmuş Bölmə III-əbaxın).

Şirkət birbaşa əməkçilər təşkilatları və ya vətəndaşcəmiyyətinin qrupları ilə də işləmək arzusunda olabilər. Bu, razılığın əldə olunması və ya prinsipintəsdiqlənməsi üçün danışıqların aparılmasıformasında ola bilər, ya da özünə şirkətdəkidavranış məcəlləsinin həyata keçirilməsində hər ikitərəfin səy göstərməyə çalışmasını daxil edə bilər.Son illərdə bir sıra transmilli şirkət qlobal birlikfederasiyaları ilə Beynəlxalq Çərçivədə Sazişlərimzalayıb. Şirkətin əməliyyatlarını əhatə edən vətez-tez tədarükçülərə şamil olunan bu sazişlərməcburi əmək də buraya daxil olmaqla bir çoxməsələlərin həlli yolunu təqdim edirlər.

Şirkətlər eləcə də sayca artan müştərək iştəşkilatçıların təşəbbüslərinə qoşulur. Həmintəşkilatlar şirkətlər üçün əhəmiyyətli forumlar keçirirki, bununla vətəndaş cəmiyyətini şirkət siyasətinininkişafı, sosial audit fəaliyyəti və şəffaflıq tədbirləriilə tanış etsin. Müştərək iş təşkilatçılarıntəşəbbüsləri təbiətinə görə əslində qlobal xasiyyətdaşıyır, onlar pilot layihələrini, treninq proqramlarınıvə dünya miqyasında digər fəaliyyətləri idarə edir.Bu cür təşəbbüslərə misal kimi Birləşmiş Krallıqdatəsis olunmuş Etik Ticarət Təşəbbüsü və BeynəlxalqKakao Təşəbbüsü-nü gətirmək olar.

Əməkçilər təşkilatları və müştərək iş təşkilatçılarıntəşəbbüsləri ilə əlaqə şirkətə bir sıra fayda gətirəbilər:

· Şirkətlər və maraq göstərən tərəflər arasındainformasiya ilə bölüşmək və nümunəvi təcrübəilə tanış olmaq imkanı;

110

· Uğurlu və uğursuz tədbirlər barədəbaşqalarından öyrənmək imkanı;

· Kollektiv treninq və potensialın inkişafı üçünforum; və

· Məcburi əməklə bağlı kompleks məsələninöhdəsindən gəlmək yolunda qarşıya çıxan əsastexniki çətinliklərdən bəzilərinin həllini tapmaqüçün yer.

Birliklər və qeyri-hökumət təşkilatları ilə birgəaparılan iş də yaxşı təcrübə ilə nəticələnə bilər.Maraq göstərən tərəflərlə əməkdaşlıq isə həminəlaqəni gücləndirə bilər. Bu əməkdaşlıq, şirkətləriəlavə təlimat və ya dəstəyə ehtiyac yaranandaonların müraciət edə biləcəkləri (işəgötürənlərtəşkilatı tərəfindən təklif olunmaqla yanaşı) şəbəkəilə də təmin edə bilər.

111

III İşəgötürənlər təşkilatlarının rolu

Strategiya və ya fəaliyyət planının tərtib edilməsi

Məcburi əməyə qarşı mübarizəyə daxil olmaq üçünişəgötürənlər təşkilatlarının atmalı olan ilk əsasaddımı strategiya və ya fəaliyyət planınıhazırlamaqdır. Bunu etməklə təşkilat sistematik vəsabit şəkildə məcburi əməyə reaksiya göstərmişolacaq və adı gedən məsələnin ən pis təzahürlərininqarşısını almaq məqsədilə strateji cəhətdəndüşünməyə həvəsləndiriləcək. Strategiyadanbaşlamaq təşkilata həmçinin əməldə ən böyüktəsirə malik olmağa kömək edəcək.

Strategiya mütləq müfəssəl və ya təfsilatlı planşəklində olmamalıdır. O, işəgötürənlərə qarşıyaməqsəd qoymaqda və ona nail olmaq yolundaatılmalı bir sıra addımları müəyyən etməkdə köməketməlidir. Strategiyanın tərtib edilməsi nəticəsindəişəgötürənlər üzləşə biləcək bəzi problemləri özləriüçün aydınlaşdıra biləcək, bu isə onlara həminproblemlərin həlli yolu haqda düşünməyə imkanyaradacaq. Bu, eləcə də işəgötürənlərin dövlətsiyasətinə təsir göstərməyinə təməl qoyacaq və özüzvləri üçün vasitə və resursların hazırlanmasıimkanına gətirib çıxaracaq. Strategiya həmçininişəgötürənlərin arxalana biləcək potensialtərəfdaşları müəyyən etməkdə faydalı ola bilər.Strategiyanın tərtib olunmasında vacib yeri tutanməqam isə aşağıdakı fikri dərk etməkdir: “Məcburiəməyə qarşı mübarizədə böyük nailiyyət tək başınayox, tərəfdaşlıqla əldə oluna bilər”.

İşəgötürənlər təşkilatlarının çoxu sosial məsələlərdəqarşıya strateji məqsədlər qoymaqda artıqtəcrübəyə malikdirlər. Burada istifadə olunmuş

Məqsədlərimüəyyənetmək

112

proses də əsas siyasət məsələsinə toxunan hərhansı bir prosesə oxşardır. Əsas məqsədlərimüəyyən etmək üçün bir qrup çağırılır. Həminqrupun apardığı məsləhətləşmələr nəticəsindəstrategiyanın ilkin variantı hazırlanır və bu varianttəşkilatın digər nümayəndələrinə və yəqin ki, onunüzvlərinə paylanır. Sonra, buraya xərclər də daxilolmaqla texniki və əməliyyat məsələlərinə baxılır.Strategiya sonrakı təşkilat-daxili icmal və çoxgüman ki, xarici ekspertlərlə aparılanməsləhətləşmə vasitəsilə yekunlaşdırılır. Məsələn,bunun üçün BİT və ya BƏT-ə müraciət ola bilər.

Qarşıdakı məqsədi müəyyən edəndən sonra “satınalma” məsələsini nəzərdən keçirmək vacib olacaq.Məcburi əmək məsələsi üzrə hazırlanan strategiyaDövlət İcra Aparatının siyasi dəstəyini tələb edəcəkki, iş irəli getsin. Bunun üçün, həmin Aparatastrategiya təqdim oluna bilər və alınan şərhlərəsasında orada dəyişikliklər aparıla bilər, yaxud dabu addım İcra Aparatının özünü strategiyanın tərtibedilməsinə qoşa bilər. Prosesin bu mərhələsi uzunmüddət vaxt ala bilər, lakin bu, çox əhəmiyyətli biraddımdır və uzun müddətdən sonra əldə olunacaqstrategiyanın uğurunu lazımınca qiymətləndirməkgərəkdir.

Siz eləcə də BİT və ya BƏT-in İşəgötürənlərFəaliyyəti üzrə Bürosu ilə əlaqə saxlaya bilərsiniz.Hər ikisi sizə strategiyanın və ya fəaliyyət planınıntərtibi məsələsinə dair məlumat verə bilər və sizinüçün digər işəgötürənlər təşkilatları ilə əlaqəyaradar.Bax: www.ioe-emp.org və www.ilo.org/employers.

Yuxarıda qeyd olunan addımlar məzmundansadaha çox strategiyanın tərtibi ilə bağlı prosesi təsviredir. Strategiyanın məzmunu, ümumilikdə təşkilatınözü ilə müəyyənləşdirilməlidir. Lakin, fəaliyyət üzrə

Satın almayakeçmək

Proses yoxsaməzmun

i

113

təkliflər üç məqam ətrafında ola bilər: işəgötürənlərtəşkilatlarının sosial məsələlərə dair təcrübəsi;onların artıq təqdim etdikləri xidmətlərin təbiəti; vəəmək bazarının əsas iştirakçıları kimiişəgötürənlərin nadir mövqeyi. Burada iki əsasfəaliyyət sahəsi aşağıdakılardır:

· Öz üzvlərinə məsləhət vermək vəməlumatlandırma dərəcəsini artırmaq; və

· Hərəkətə digərləri ilə əlaqədə olaraq başlamaq.

Məsləhət vermək və məlumatlandırma dərəcəsini artırmaq

Məsləhət vermək və məlumatlandırma dərəcəsiniartırmaq işəgötürənlər təşkilatlarının əsas xidmətnövlərindən biridir. Məcburi əmək və insan alveriməsələləri üçün də bu istisna deyil. Adı gedənməsələlər işəgötürənlər üçün mürəkkəb və çaşdırıcıola bilər, onları digər anlayışlarla qarışdırmaq vəsəhv başa düşmək də mümkündür. Misal üçün,menecer sadəcə borc asılılığı və ya məcbur etmətədbirinin nəyə istinad etdiyini bilməyə bilər. Elə busəbəbdən də, hər hansı işəgötürənlər təşkilatı üçünəsas başlama nöqtəsi öz üzvlərinə informasiyaçatdırmaq və məsləhət verməkdir.

Ümumi strategiyanın bir hissəsi kimi işəgötürənlərtəşkilatı öz işçi heyətindən bir üzvü təyin edə bilərki, həmin şəxs bütün diqqətini bir nöqtə olaraq(Diqqət Nöqtəsi) məcburi əmək məsələsinəcəmləsin. Yaxşı olar ki, bu işçi həmin məsələbarədə müəyyən biliyə malik olsun. Amma, bu oqədər də vacib deyil; Diqqət Nöqtəsi olaraq birnəfərin təyin olunması zaman keçdikcə ona təcrübəyığmağa şərait yaradacaq. Diqqət Nöqtəsi özvaxtını yalnız məcburi əmək məsələsinə ayıracaq,ya da həmin mövzu onun digər məsuliyyətlərinin

Diqqəti birnöqtədəcəmləmək

114

“qovluğunda” bir hissəni tutacaq. Burada əsas fikirondan ibarətdir ki, üzvləriniz müvafiq məsələ üzrəyaranmış sualları və ya kömək xahişi ilə müraciətedəndə təşkilatınızda həmin məsələ üçün ayrılmışbir şəxs olsun.

Diqqət Nöqtəsinin üzərinə düşən vəzifələrdən biriməlumatı üzvlərinizə yaymaqdır. Buradamüəssisələr əsasən əmək və cinayətməcəllələrindəki müvafiq əsasnamələri və qanunbarədə bilmək istəyəcəklər. Həmin sənədlərinsurətini təşkil etməklə ya da qanunvericiliyin qısaicmalını hazırlamaqla bu işin faydalı başlanğıcınıqoymaq olar. Daha ətraflı məlumatı eləcə də buvəsaitdən götürmək olar. İşəgötürənlər tərəfindəntez-tez verilən suallar başlıqlı 2-ci Bukletin surəti dəməlumat təminatında öz köməyini göstərə bilər.Həmin materialın faydası ondadır ki, burada “asanoxunan” formatda yığcam məlumat təqdim olunub.

Siz, beynəlxalq alıcılar və KSM barədə məlumatverməyi də nəzərdə tuta bilərsiniz. Məcburi əməkməsələsi – BƏT-in digər əsas əmək standartları iləyanaşı – KSM proqramlarının diqqət mərkəzindədir,alıcıların ümidi də bu sahədə sürətlə artmaqdadır.Tədarükçülər öz ya da subpodratçıların apardığıəməliyyatlarda məcburi əməyin yer almadığını isbatetməyə daha və daha çox qabil olmalıdırlar.Beləliklə, işəgötürənlər təşkilatı beynəlxalq alıcılarvə istehlakçı bazarların dəyişən münasibəti vəümidləri barədə öz üzvlərini məlumatlandırmaqdaönəmli rol oynayırlar.

Məlumat verməkdən savayı, siz həm də üzvlərinizəməcburi əməyə qarşı mübarizəyə dair məsləhətverməyi arzulaya bilərsiniz. Bunu Diqqət Nöqtəsiişçinizin vasitəsilə təkbətək şəkildə etmək olar, yada təşkilatınız üzvlər arasında bu barədə fikirmübadiləsi aparmaq üçün görüşlər keçirə bilər.

Məlumat…

…və məsləhətvermək

115

Verdiyiniz məsləhətlər bundan əvvəlki fəsildətəqdim olunmuş təkliflərə əsaslana bilər. Eləcə dəGörülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər başlıqlı 6-cı Bukleti bunun üçün nəzərdən keçirə bilərsiniz.Müəssisə səviyyəsində əlaqələr, təkmilləşdirmətədbirləri və tərəfdaşlıq yanaşmasının qəbulu üzrətəlimat xüsusi ilə üzvləriniz üçün faydalı ola bilər.

Məsləhət vermənin digər yolu da, üzvlərinizarasında görüşlərin keçirilməsini təşkil etməkdir.Şirkətlər bir-birilərindən əlverişli məsləhətlər öyrənəbilərlər, təşkilatınız isə burada sənədləşdirmə işiniaparmaqda və nümunəvi təcrübəni yaymaqda vacibrol oynaya bilər. Bunu internet səhifəsi vasitəsilə dəetmək olar, materialı çap etməklə də. Eləcə də dahageniş auditoriya sözü çatdırmaq üçün nümunəvitəcrübəyə malik olan şirkətlərdən seminar və yaişəgötürənlər təşkilatının təşkil etdiyi digərtədbirlərdə öz strategiyaları və proqramlarını təqdimetməyi xahiş etmək olar.

Məcburi əməyə qarşı mübarizədə bəzi şirkətlərinkeçirdiyi nümunəvi və praktiki tədbirlərlə Nümunəvitəcrübənin öyrənilməsi başlıqlı 7-ci Buklətdə tanışola bilərsiniz. Unutmayın ki, üzvlərinizin agahlıqsəviyyəsi olduqca fərqli ola bilər, buna görə,məlumat və məsləhət verəndə onların ehtiyacları vəbilik səviyyəsini aydın başa düşdüyünüzə əmin olun.

Strategiyanın tərtib edilməsində üzvlərinizin agahlıqsəviyyəsi və məcburi əmək və insan alverinə qarşımübarizədə potensialı zəruri amildir. Əgər buməsələlər onlar üçün nisbətən yenidirsə, ya dahəmin istiqamətdə hələ olduqca az iş görülübsə,onda sizə az-çox “boş yerdən” başlamaq lazım gələbilər. Digər tərəfdən, əgər məcburi əmək və insanalveri mətbuatda tez-tez müzakirə olunanməsələlərdirsə və üzvləriniz həmin məsələləri yaxşıanlayırlarsa, onda Diqqət Nöqtəsi olan işçiniz

Agahlığıartırmaq

i

116

məsələyə daha yüksək səviyyədən yanaşmağabaşlaya bilər.

Hər iki halda, məlumat yayımı və agahlıq artımınınmütəşəkkil yolu yerli seminarların və ya məcburiəmək məsələsinə həsr olunan tədbirlərin təşkilolunmasıdır. Bu, təşkilatınızla üzvləriniz arasında vəüzvlərinizin öz arasında dialoqun baş verməsinəhəvəsləndirəcək. Belə bir görüş digər maraqgöstərən tərəflərin dəstəyi ilə də təşkil oluna bilər vəburada mütləq böyük xərclərin çəkilməsinə ehtiyacyoxdur. Lakin, vacibdir ki, qarşıya aydın məqsədlərvə prioritetlər qoyulsun. Görüşdən əldə olunmasıarzulanan nəticələr qabaqcadan nəzərə alınmalıdırki, tədbir mənalı və uğurlu olsun. Bu cür konfransınnümunəsi aşağıdakı cədvəldə təqdim olunub.

117

Biznesə Cəlb etmək: Məcburi Əməyə qarşı ABŞ-ınBeynəlxalq Biznes Şurası, ABŞ-ın Ticarət Palatası vəBƏT-in sponsorluğu ilə təşkil olunmuş Konfrans 2008-ci ilin fevralında Koka Kola Şirkəti ABŞ-ın Atlantaşəhərində yerləşən öz mərkəzi binasında “Biznesə Cəlbetmək: Məcburi Əməyə qarşı” adlı bir Konfrans təşkiletmişdir. Həmin görüşə fərdi şirkətlər və işəgötürənlərtəşkilatlarının 80 nümayəndəsi, ABŞ-ın ƏməkDepartamentinin, dövlət və vətəndaş cəmiyyətini təmsil edənşirkətlərin və BƏT-in rəsmiləri yığılmışdı ki, məcburi əməyəqarşı mübarizəyə dair öz təcrübələri və biliklərinibölüşsünlər. İnkişaf mərhələsini yaşayan ölkələr bazarına kapitalqoyuluşu və sorsing artdıqca məcburi əməyin biznes riski dəböyüməkdədir. Vətəndaş cəmiyyəti və insan haqları qruplarıhal-hazırda həmin məsələlərə ciddi diqqət verir, insan alverivə uşaq əməyi ilə bağlı tez-tez daha geniş müzakirələraparır. Beləliklə, məcburi əmək bu gün dərhal buna biznesindiqqət verməsini tələb edən mühüm riskə çevrilməkdədir. Həmin bir günlük görüşün məqsədi, diqqəti müstəqilşəkildə və eləcə də digərlərlə əməkdaşlıqda fəaliyyətgöstərən şirkətlərin təcrübəsinə verməklə, adı gedənməsələləri öyrənmək idi. Görüşdə müzakirəyə məcburəməyə qarşı mübarizədə biznesin üzləşdiyi çətinliklərçıxarılmış və həmin çətinliklərin həll olunması üçünşirkətlərin fikri səsləndirilmişdi. İştirakçılar aşağıdasadalanan bir sıra məsələni müzakirə etmişdirlər:· Bu problemin həlli yolunda hökumətin rolu;· Ən yaxşı təcrübənin nümunələri və aydın təlimata

ehtiyac;· İşə cəlb edən agentliklər arasında yer alan zorakı

praktikanın qarşısını almaq ehtiyacı;· Ölkələr və sektorlar üzrə məcburi əməyə qarşı

mübarizədə strategiyanın tərtib edilməsinə ehtiyac; və· Sosial audit fəaliyyətinin rolu və etibarlı monitorinq

sistemlərinin hazırlanması.

118

Nəhayət, məcburi əməklə mübarizəyə dair vəsaitinhazırlanmasını da nəzərə alın və buradakımaterialdan bir təlimat kimi istifadə edin. Müvafiqbukletləri tərcümə edin və buraya auditoriyanızauyğun olan milli və sektorlar üzrə məlumatı daxiledin. 7-ci Bukletdə təqdim olunmuş nümunəvitəcrübəni öz sahənizə uyğunlaşdırın, ya da sizdəolan nümunəvi təcrübəni toplayıb, təqdim etməküçün hazırlayın. Amma, materialı hazırlayarkənəmin olun ki, sizin aydın məqsədiniz və hədəfəaldığınız müəyyən bir auditoriya var. Vəsaitimümkün qədər praktiki edin. Bu layihəninhazırlanması mərhələsinə bəzi üzvlərinizin cəlbedilməsini də nəzərdən keçirin və texniki və siyasiməsələlər üzrə məsləhət üçün BİT və BƏT-əmüraciət edin.

Başqaları ilə əlaqə saxlayaraq fəaliyyət göstərmək

Əvvəlki bölmədə işəgötürənlər təşkilatına tövsiyəedilmişdi ki, onlar məcburi əmək və insan alveri iləmübarizə aparmaq məsələsində öz üzvləriniməlumat və məsləhətlə təmin etməkdə aparıcı roloynasınlar. Lakin, agahlıqlarını artırmaqdan dahairəliyə gedərək, işəgötürənlər məsələyə daha çoxəməli baxımdan yanaşmağa başlamaq arzusundaola bilərlər.

Bir çox hallarda belə bir əməliyyat tək başına başverməyəcək. Buna digər təşkilatlarla, misal üçünhökumət, milli və ya beynəlxalq QHT-lər (qeyrihökumət təşkilatları), BMT agentlikləri, BƏT, BİT vəişçiləri təmsil edən təşkilatlarla tərəfdaşlıqnəticəsində nail olmaq mümkün olacaq.Fəaliyyətlərin maliyyələşdirilməsi və idarə olunmasıçox güman ki, tərəfdaşlar arasında bölüşdürüləcək;lakin, burada elə fəaliyyətlər də olacaq ki, əməkbazarının iştirakçıları kimi tutduqları nadir

119

mövqelərinə görə onlara başçılığı işəgötürənlər edəbiləcək.

Məcburi əmək və insan alverinin aradan qaldırılmasıişində hökumət əsas iştirakçı yerini tutur. Müxtəlifhökumət agentlikləri ilə birgə əməliyyatlarda iştirakedərək işəgötürənlər təşkilatları əmək və miqrasiyakimi dövlət siyasətinin məsələlərində effektivlobbiçiliyi həyata keçirməyə qadir olacaqlar.

İlk vacib addım olaraq, işəgötürənlər müvafiq BƏTvə BMT Konvensiyalarının təsdiqlənməsi(ratifikasiya edilməsi) üçün aparılan bütündanışıqlarda iştirak etməlidirlər. Onlar milliqanunvericiliyin hazırlanması, əmək və cinayətməcəllələrində hər hansı bir dəyişikliyin edilməsi,məcəllənin yenidən baxılması tədbirlərinə dəqoşulmalıdırlar. Hökumətlə bu cür əlaqə onugöstərir ki, bütün danışıqlarda işəgötürənlərinbaxışları öz əksini tapıb. İşəgötürənlər təşkilatlarıhökuməti eləcə də məcburi əməyə istinad edən amilkimi əməyin təftişi məsələsində iştirak etməyə cəlbedə bilər. Onlar Əmək Nazirliyində texnikiməsələlərin lobbiçiliyini keçirmək arzusunda olabilərlər, misal üçün əmək təftişlərinin keçirilməsinitəşkil etmək və onların daha effektiv və səmərəlikeçirilməsi üçün öz köməkliklərini göstərmək. Sektorəsasında fəaliyyət göstərən assosiasiyalar (birliklər)bunu məcburi əmək riskinin daha böyük olduğusektorlarda keçirmək arzusunda ola bilərlər.

Hökumətlə birgə iş apararkən işəgötürənlərtəşkilatları yuxarıda qeyd olunan məsələlər üzrədialoqda eləcə də əməkçilər təşkilatları ilə işləməkistəyər. Həm işəgötürənlər , həm də əməkçilərtəşkilatları dövlət siyasəti məsələlərinə dair özmünasib mövqelərini təmsil edərək hökumətləmünasibətlərində bir-birinə oxşar rol oynayacaqlar.

Hökumətləbirgə işləmək

Əməkçiləri təmsil edənvə digər təşkilatlarlabirgə işləmək

120

Lakin, işəgötürənlər təşkilatları qanunvericilikislahatları və ya siyasətin tərtib edilməsi dairəsindənkənarda da əməkçilərlə əlaqədə olmaq istəyəbilərlər. Misal üçün, məcburi əməyin aradanqaldırılmasına aid birgə əsasnamə tərtib etməküçün işəgötürən əməkçini sektor səviyyəsində buişə cəlb etməklə rəhbər rol oynaya bilər. Sektorəsasında fəaliyyət göstərən assosiasiyalar (birliklər)misal olaraq göstərirlər ki, qlobal birlik federasiyalarıilə effektiv əməkdaşlıq sayəsində adı gedənməsələlərə müraciət edən proqramları hazırlamaqvə həyata keçirmək mümkün olardı.17

Qeyri-hökumət təşkilatları da burada vacib yer tutur.Bu təşkilatlar birlikdə böyük və çeşidli qrupu təşkiledirlər. Onlardan bəziləri beynəlxalq səviyyədə,bəziləri milli və hətta yerli səviyyədə fəaliyyətgöstərirlər. Hər hansı hal olursa olsun, QHT-lərmüştərək iş təşkilatçıların təşəbbüslərində olduqcavacib iştirakçı sayılır, buna görə də, işəgötürənlər vəonların təmsilçiləri QHT-lərlə daha çox birbaşaəlaqədə olmağı arzulaya bilərlər. Bu halda,işəgötürənlərə məsləhət görülür ki, bu cür alyanslarıqurarkən, onlar öz məqsəd və məsuliyyətləri barədəaydın mənzərə təqdim etsinlər.

Hökumət, əməkçi təşkilatlar və QHT-lər ilə birgəfəaliyyətdə işəgötürənlərin oynaya biləcək rolbarədə daha ətraflı məlumat və təlimat BİT-ininternet səhifəsindən tapmaq olar: www.ioe-emp.org.

Artıq qeyd olunduğu kimi işəgötürənlər təşkilatlarıöz üzvlərinə məsləhət verməkdə, agahlığı artırmaq

17 Beynəlxalq Kakao Təşəbbüsü – kakaonun yetişdirilməsi və emalında məcburi əməkvə uşaq əməyinə qarşı mübarizə aparmaq üçün şirkətlər və digər biznes iştirakçılarınıəməkçilər təşkilatları və vətəndaş cəmiyyəti ilə bir araya gətirən müştərək iştəşkilatçıların təşəbbüsdür. Bax: www.cocoainitiative.org.

Qarşısınıalmaq vəqorumaq

i

121

məsələsində rol oynamaqda və hökumət və digəriştirakçılarla dialoqa daxil olmaqda vacib yerlərinitutublar. Bunlar önəmli fəaliyyət növləridir. Lakin,işəgötürənlər təşkilatı məcburi əmək və insanalverinə qarşı preventiv və qoruyucu tədbir görənproqramlarda da iştirak etməyi arzulaya bilər. Buhalda, təşkilat bir neçə səviyyədə məşğul ola bilər.Burada:

· Təşkilat özü təşəbbüs irəli sürə bilər;

· Başqalarının təşəbbüsünə qoşula bilər; ya da

· Fəaliyyət üçün addım atan üzv assosiasiyanınsəyinə dəstək ola bilər.

İşəgötürən təşkilatı, xüsusilə də müvafiq məsələdətəcrübəsi olan işəgötürən təşkilatı, yaradılmışassosiasiyaya məsləhət və məlumatla təminetməkdə, şəbəkəyə, donorlar və ya potensialtərəfdaşlara çıxmaqda köməklik göstərə bilər. O,eləcə də, oxşar problemlərlə üzləşmiş digər üzvlərinəldə etdiyi nümunəvi təcrübə barədə məlumatıyaymaq istəyə bilər.

Biznesi təmsil etməkdə oynadıqları rolun gücü iləişəgötürənlər təşkilatları özləri, məcburi əmək vəinsan alverinin keçmiş qurbanlarını bərpa edibayağa qaldırmaq məqsədini daşıyan, proqramlarhazırlaya və ya onlarda iştirak edə bilər. Onlarhəmin insanlar üçün iş yeri axtarmaq və ya təlimproqramları keçirməkdə rəhbərlik edə bilər, peşətreninqləri və bacarıqların inkişafı üçün şəraityarada bilərlər. Bu proqramların həm preventiv, həmdə qoruyucu funksiyası var: onlar gəlirin əldəolunması imkanlarını əməkçilərə təklif edə bilərlərvə öz cəmiyyətlərinə bərpa olunmaqlarında onlaraköməklik göstərə bilərlər; amma, onlar əməkçiniyenidən insan alveri tələsinə düşməkdən ya da

122

yenidən məcburi əməkdə istismar olunmaqdanqoruyan mexanizm kimi də hərəkət edə bilərlər.Hər hansı yanaşmadan istifadə olunsa da,işəgötürənlər təşkilatı üçün burada nəzərə alınmalıvacib məsələ pul və işçi heyətinin vaxtıməsələləridir. Belə bir proqramı təşəbbüs etmək yada onda iştirak etmək zaman və resurs tələb edir.Maliyyənin üç əsas mənbəyi isə aşağıdakılardır:

· Mövcud olan daxili kapitaldan istifadə;

· İşçi heyətinin vaxtını yenidən təyin etmək; və· Xarici kapital, xüsusilə də ikitərəfli donorlar və

BMT agentliklərindən.

Daxili mənbədən istifadə edib, hazırlıq fəaliyyətlərinimaliyyələşdirməyi nəzərdən keçirin, eyni zamandada görüləcək işin daha böyük hissəsi üçün xaricidonorlar axtarın. Amma, sabit maliyyələşdirməcədvəlini də qurduğunuza əmin olun ki, təşkilatınızdonorlardan asılı vəziyyətə düşməsin və donorlarındəstəyi bitəndən sonra yaxşı təşəbbüslərin həyatakeçirilməsi yarı yolda qalmasın.

123

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitGörülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

6

124

QEYD

Bu buklet, məcburi əmək və insan alverinə qarşımübarizədə biznes və işəgötürənlər təşkilatlarınıngörə biləcək bəzi konkret və praktiki tədbirləri əksetdirən bir sıra fəaliyyət təlimatını təqdim edir.Burada xüsusi görülə biləcək tədbirlərə dairməsləhətlər əlçatan və istifadə üçün asan formatdaverilir və bununla da 5-ci Buklet tamamlanır.

Şirkət və işəgötürənlər təşkilatlarından buradakıbütün təkliflərə əməl etməsi gözlənilmir. Hər şirkətözünə görə fərqlidir və hər bir təşkilat öz üzvlərininehtiyacını ödəməkdən ötrü şəxsi yanaşma planınıtərtib edəcəkdir. Lakin, burada təqdim olunmuşməsləhətlər səmimi məsləhətlərdir, bir çox hallardaonlar heç tutarlı kapital qoyuluşunu da tələb etmir.Onlar effektiv və davamlı məşğuliyyət üçün vaxt,enerji və işə həsr olunmanı tələb edir. Nəhayətbuklet, hərəkətə keçmək üçün praktiki addımlarıngeniş siyahısını qarşıya çıxarır.

Həmin təlimatlar aşağıdakı əsas mövzularamüraciət edilib: məcburi əmək, həbsxana əməyi,borc asılılığı və təhkim edilmiş borc, məşğuliyyətəməcbur etmə, məcburi əlavə iş saatları, və insanalveri. Bunlar kadr şöbəsinin və KSM heyəti üçünistinad edəcək material kimi, ya da misal üçün,ofisdə və ya iş yerində plakat formasındayerləşdirilərək həvəsləndirici material olaraq istifadəoluna bilər. Bunlar həm də işəgötürənlər təşkilatlarıtərəfindən olduqca effektiv şəkildə istifadə olunabilər, misal üçün, treninq proqramlarında, ya datəlimat qaydası kimi seminar və konfranslarda.

125

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· Məcburi əməyin qarşısını almaq məqsədilə görüləcək tədbirlərimüəyyən edən aydın və şəffaf şirkət siyasətini qurun. Şirkətinməhsulu və təchizat zəncirinə bağlı olan bütün müəssisələrəhəmin siyasətin tətbiq edilməsini aydın şəkildə göstərin və busiyasətin icra olunması barədə hesabat verin.

· Məcburi əmək riskini minimuma gətirən işə cəlb olunma vəkadrlarla iş təcrübəsini (buraya əmək haqları, iş saatları vəməşğulluq müqavilələri daxildir) qəbul edin.

· Öz tədarükçülərinizi və subpodratçıları yoxlayın, sosialauditorlar, uyğunluğa nəzarət edən heyət, kadrlarla işləyənmenecerlər və digər nəzarət işini aparan şəxslər üçün məcburiəmək mövzusunda treninq təşkil edin.

· Digər şirkətlər, sektorlar üzrə assosiasiyalar və işəgötürənlərtəşkilatları ilə tərəfdaşlıq şəraitində işləyin ki, sənayemiqyasında məcburi əməyə dair yanaşma tərziniformalaşdırasınız.

· Maraq göstərən tərəflərlə (buraya, əməkçilər təşkilatları, qanunicraatı orqanları, əmək müfəttişlikləri və qeyri-hökuməttəşkilatları daxildir) öz aranızda körpülər çəkin.

· İnsan alverinə qarşı preventiv tədbirlər görün və qeyri-qanunimiqrantların düşə biləcəyi təhlükələr və ağır vəziyyətlər barədəagahlığı artırın.

· Bacarıqların aşılanması və iş tapmaq üzrə treninq imkanlarınıtəqdim etməklə məcburi əmək və insan alverinin keçmişqurbanlarının bərpa olunmasına həsr olunmuş proqramlarıtəşəbbüs edin ya da artıq mövcud olan proqramlarda iştirakedin.

məcburi əməyə qarşı

126

Görülən tədbirlərin faydası

· Aydın siyasət və proqramların həyata keçirilməsi alıcı, əməkçivə digər maraq göstərən tərəflərə müsbət siqnal göndərir.Siyasətin necə icra olunduğunu hesabat şəklində təqdimetməklə ticarət markası və şirkətin nüfuzu artır.

· Sənaye miqyasında və müştərək iş təşkilatçıları tərəfindən atılanaddım daha geniş və sistemli yolla məcburi əməyə qarşımübarizə aparmaq üçün kollektiv resurs, bacarıq və biliyə ortaqolmağın effektiv yolu ola bilər.

· İnsan alverinə nəticələnə biləcək şərtlərin qarşısını almaqdanötrü tədbirlərin görülməsi və keçmiş məcburi əmək qurbanlarınınbərpa olunmasına köməkliyin göstərilməsi yerli və milli əməkbazarlarına müsbət təsir göstərə bilər.

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Məcburi əməyə qarşı şirkət siyasətini tərtib etmək üçün işçiqrupu təşkil edin, və həmin siyasətin icrasına və onun barədəhesabat verilməsinə dair göstərişləri daxil edin. Müəssisəsəviyyəsində iki tərəfi təmsil edən komitə yaradın ki, adı gedənməsələnin məsuliyyətini daşısın.

· Müəssisə və iş yerləri səviyyəsində anonim və məxfi olacaq vəeləcə də əməkçilərin asanlıqla müraciət edə biləcək şikayətmexanizmini qurun.

· Tədarükçülər və subpodratçıların monitorinqində əldə olunannümunəvi təcrübəyə dair işəgötürənlər təşkilatınızla vəsənayenizdəki üzvlərinizlə məsləhətvermələr keçirin. Effektivsiyasət və prosedurlar tərtib etmək üçün işçi qrupu yaradın.

· İşəgötürənlər təşkilatınızın yerli, dövlət və ya milli səviyyədəkinümayəndəliklərində məcburi əmək məsələsinə baxan xüsusiqrup və ya komitə yaradın, ya da artıq mövcud olan komitədəiştirak edin.

· Məcburi əməyə qarşı milli səviyyədə mübarizə aparmaq üçünəsas siyasət və institusional mexanizmlərin bir hissəsi olan

127

işəgötürənlərin məcburi əməyə qarşı Milli Fəaliyyət Planınınhazırlanmasını dəstəkləyin.

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· Əgər siz birbaşa həbsxana əməkçisini işə götürürsünüz və yahəbsxana ilə iş müqaviləsi bağlayırsınızsa, onda əmin olun ki,işə cəlb olunanlar könüllü surətdə məşğulluğa qoşulurlar.Məhbuslar əməyə məcbur edilməməlidirlər.

· Əmin olun ki, məhbuslar işləməyə razılığını formal, yazılı (yaxşıolardı) surətdə veriblər.

· Həbsxana əməkçilərini adı əməkçilərin faydalandığı əməkhaqqı, sosial müdafiə və əmək təhlükəsizliyi ilə sağlamlıqstandartları ilə müqayisə oluna biləcək standartlarla təmin edin.

· Məhbusların əmək haqqından yalnız qanunla icazə verilmiş pultutmalarını edin, misal üçün qida və yaşayış xərclərinə görə.

Görülən tədbirlərin faydası

· Bəzi hökumətlər həbsxana əməyindən istifadə nəticəsində hasilolunan malların idxalına məhdudiyyətlər qoya bilərlər. Həbsxanaəməyinin istifadəsindən çəkinməklə, istifadə olunduğu halda isənümunəvi təcrübəni qəbul etməklə idxala qoyulan qadağalarlaüzləşmə ehtimalını azaltmaq mümkün olar.

· Bu cür tədbirlərin görülməsi qanuni aktların tətbiq olunmasıriskini minimuma gətirəcək və zorakı həbsxana əməyi ilə əlaqəsiolan şirkət kimi qələmə verilmək ehtimalı nəticəsində şirkətinizinnüfuzuna gətirilə biləcək xələldən uzaq olmağa kömək edəcək.

zorakı həbsxana əməyinə qarşı

128

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Həbsxana əməkçiləri üçün, onlar işləməyə razı olduqları haldarazılıqlarını imza ilə təsdiqləməkdən ötrü standart yazılı razılıqformasını tərtib edin. Bu formada əmək haqqı və iş şərtlərini əksetdirən informasiya yerləşdirin ki, əməkçilər işləmək üçün özazad razılıqlarını elan edə bilsinlər.

· Əməkçilərə işlədikləri saatlar, qazandıqları maaş və yeməkləyaşayış üçün qanuni pul tutmalarını əks etdirən aydın vətəfsilatlı əmək haqqı blankları verin.

· Müvafiq sənaye və ya peşə qrupunda fəaliyyət göstərən azadəməkçilərin aldığı əmək haqqını müəyyən edin və bununlamüqayisə oluna biləcək əmək haqqını həbsxana əməkçisinəkəsin.

· Həbsxana müdiriyyəti ilə (buraya həbsxana müfəttişləri də daxilolmaqla) görüşüb, məşğulluq siyasəti və təcrübəsini müzakirəedin. Mümkün olsa, həbsxana əməkçiləri ilə də görüşüb, işşərtləri barədə söhbət edin ki, onların işləmək üçün azad razılıqverib-vermədiyini müəyyən edəsiniz.

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· Əməkçilərin borc asılılığına düşmək riskinin qarşısını alankadrlarla iş siyasətini qəbul edin.

· Məşğulluqlarına başlayarkən yeni işçilərdən depozitqoymaqlarını tələb etməyin.

· İşçilərə əmək haqqı ssudaları və borc (kreditlər) verməkməsələsində ehtiyatlı olun. Əgər verirsinizsə, onda bununlaəməkçiləri borclarını ödəmək üçün işləməyə məcbur olduqlarınıhiss edəcək vəziyyətə qoymadığınıza əmin olun.

borc asılılığı və təhkim edilmiş əməyə qarşı

129

· Milli qanunvericilik və təcrübəni bilin. Əməkçilərin əməkhaqqından pul tutmaları etdiyiniz halda, əmin olun ki, bunlarqanuni limitləri aşmırlar.

· Əmin olun ki, sizin müqavilələrinizdə məşğulluğun qaydası vəşərtləri barədə aydın məlumat verilib və bunlar əməkçilərin başadüşəcəyi dildə yazılıb.

· Əgər siz özəl məşğulluq agentliklərin xidmətindən istifadəedərək, əməkçiləri beynəlxalq səviyyədə işə cəlb edirsinizsə,onda bu əməkçilərdən işə cəlb olunma xidmətinə görə böyükməbləğdə ödəniş tələb olunmadığına əmin olun.

Görülən tədbirlərin faydası

· Bu cür nümunəvi təcrübəni qəbul etməklə, siz, şirkətinizin borcasılılığı kimi sui-istifadə tədbiri ilə əlaqəsi olan bir şirkət kimiqələmə verilməsi riskindən qorunmuş olacaqsınız.

· Xidmətlərindən istifadə edəcəyiniz özəl məşğulluq agentlikləriniehtiyatla seçmək və yoxlamaq üçün müvafiq tədbirləringörülməsi əməkçilərin qeyri-etik işə cəlb olunma təcrübəsi vəməcburi əməyə oxşar şəraitdən əzab çəkmək vəziyyəti iləüzləşməsi riskini azaldacaq.

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Əməkçilərin, borca düşdüklərinə görə özlərini işləməyə məcburedilmiş hiss etməsi riskinin qarşısını almaqdan ötrü onlaramüntəzəm intervalla, vaxtında və birbaşa maaşlarını ödəyin, yada razılığa gəlin ki, əmək haqlarını onların adına olan bankhesabına qoyacaqsınız.

· İşlədikləri saatlar, əmək haqqı dərəcəsi və qanuni pul tutmalarıbarədə aydın məlumatı əks etdirən standart əmək haqqı blankıvə ödəniş sistemi yaradın ki, həm əməkçiləri, həm də biznesinizirisk altına qoya biləcək əmək haqlarının yanlış hesablanmasıehtimalının qarşısını alasınız.

130

· Əmin olun ki, əmək haqlarından tutduğunuz pul əməkçilərinizinmaaşını minimal əmək haqqı dərəcəsindən aşağıya salmır.

· Yeni işçilərlə, xüsusi ilə də miqrant əməkçilərlə müsahibə aparınvə onlardan işə qəbul olunmaq üçün ödəniş edib-etmədiklərinisoruşun. Uyğun gələn yerlərdə, bunu işə cəlb edənagentliklərdən də soruşub yoxlayın.

· İşçilərinizə əmək haqqı ssudaları və borclar verirsinizsə, əminolun ki, onlar bu borcu münasib vaxt ərzində qaytarmaqgücündədirlər (misal üçün, kiçik həcmdə kredit verin, bir azaşağı faiz dərəcəsi qoyun, ya da daha qısa ödəniş dövrü təyinedin).

· Əmin olun ki, məşğulluq müqaviləsinə siz əmək haqqı, əməkhaqqından pul tutmaları, məşğulluğu dayandırmaq üçün şərtlərvə borc asılılığının qarşısını almaqla bağlı olan digər məsələlərədair müddəalar daxil etmişsiniz.

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· Məcbur etmənin qarşısını almaq üzrə qəti siyasət təsbit edin vəbu siyasət altında müvafiq rol və məsuliyyət daşıyan bütün işçiheyətinə təlim keçin.

· Məcbur etmə ilə nəticələnə biləcək şərtlərin qarşısını alan işəcəlb etmə və kadrlarla iş üzrə təcrübəni qəbul edin.

· Əmək haqlarının ödənişi ilə bağlı olan məcbur etmə riskiniminimuma salmaq üçün müvafiq tədbirlər görün. Əməkçiləriməşğulluğa bağlı etmək effektinə malik olan əmək haqlarınıödəməmə və ya gecikdirmə kimi hallardan uzaq durun.

· Bütün işçilərin milli qanunvericilik və ya kollektiv razılığaəsaslanaraq istənilən vaxt qabaqcadan bildiriş verməkləməşğulluğu dayandırmaq üçün azadlığı olduğuna əmin olun.

məşğulluqda məcbur etməyə qarşı*

131

· Əməkçilərin şəxsi sənədlərini müsadirə etməyin və ya sizəötürməyə onları məcbur etməyin. Lakin, onlar sizdən xahiş etdiyihalda, onlara mənsub sənədləri etibarlı və mühafizəli yerdəsaxlamaq üçün ölçülər götürün.

· Miqrant əməkçiləri işləməyə məcbur etmək üçün zorakı təcrübəvə hədə-qorxu gəlməkdən istifadə etməyin, misal üçün,səlahiyyətli orqanlara onların qeyri-qanuni statusu barədə xəbərvermək hədə-qorxusu.

· Fiziki zorakılıq; iş yerində və ya yataqxanalarda həbsxanayasalmaq və ya hərəkət etməyi məhdudlaşdırmaq; seksualtəcavüz; yemək, sığınacaq və digər zəruri tələbatdan məhrumetmək; eləcə də şifahi təhqir və hədə-qorxu gəlmələrə “sıfırdərəcədə dözümlülük” göstərin.

Görülən tədbirlərin faydası

· Həmin tədbirlər əməkçilərin azad iş şəraitində işlədiklərinə əminolmaqda kömək edəcək. Bu, beynəlxalq qanun və bir çoxölkələrin milli qanunvericiliyində qorunan əsas insan hüququdur.

· Məcbur etmənin qarşısını almaq üzrə aydın və effektiv siyasətinsürülməsi ilə və menecer, nəzarət işçiləri və digər müvafiqheyətə treninqin keçirilməsi ilə alıcılar, sərmayəçilər, əməkçilərvə digər maraq göstərən tərəflərə müsbət siqnal göndərilir.

· Mal və ya xidmətlərin istehsalında məcburi əmək və ya məcburetmə halları öz təsdiqini taparsa, bu bəzi ölkələrdə həmin mal vəya xidmətlərin idxalını əngəlləyə bilər. Bir şirkət və ya sənayekimi preventiv tədbirlərin görülməsi sizin mal və ya xidmətlərinbeynəlxalq bazarlara çıxmasını təmin edə bilər.

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Məcbur etmənin qarşısını almaq üzrə şirkət siyasətinin ilkinvariantını tərtib etmək üçün bir komitə yaradın və işəgötürənlərtəşkilatınızdakı nümayəndəliklərlə məsləhət və texniki dəstəkalmaq üçün konsultasiya keçirin.

132

· Menecerlər, nəzarət işini görən işçilər və əməkçilər üçün məcburetmə məsələsinə dair yaxşı və pis təcrübə mövzusundamütəmadi olaraq treninqlər keçirin.

· İşçilərin müraciəti olarsa (misal üçün, mühafizə və ya digərsəbəbdən), onların şəxsi sənədlərini etibarlı yerdə saxlamaqüçün bir yer ayırın, məsələn, etibarlı və ya mühafizəli kabinet.Əmin olun ki, işçiləriniz bu yeri bilir və istədikləri vaxt müraciətetməklə öz sənədlərini sərbəst şəkildə geri ala bilərlər.Əməkçilərinizə sənədlərinin foto surətini verin və öz idarəheyətinizdə və ya nəzarət qrupunuzda bir nəfəri “əlaqəsaxlamaq üzrə” şəxs olaraq təyin edin.

· İşçilərinizə borc və ya ssuda verirsinizsə, onda əmin olun ki,bununla siz əməkçiləri “riskə” salmırsınız: kiçik həcmdə borc(kredit) verin, daha qısa ödəniş dövrü təyin edin və faizdərəcəsini azaldın.

· İşçiləriniz məşğulluqlarına başlayarkən onlardan depozitqoymağı istəməyin.

· İşçiləriniz üçün, onların başa düşdükləri dildə yazılı məşğulluqmüqaviləsi hazırlayın və burada əmək haqlarının ödənişi, əlavəiş saatları və məcburi əməyin qarşısını almaqla bağlı olan digərməsələlərdə onların hüquqlarını əks etdirin.

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· İş saatları və əlavə iş saatlarına aid milli qanunvericiliyi və onunmüddəalarını bilin və onlara hörmətlə yanaşın, və şirkətiniz vəya sənayenizdə kollektiv razılığın müddəaları buna uyğungələrsə onlara riayət edin.

· Əlavə iş saatlarına dair şirkət siyasətini təsbit edin və oradaaydın göstərin ki, əlavə iş saatları yalnız könüllü şəkildə götürüləbilər. Kadrlar şöbəsinin heyətinə və nəzarətçi heyətə həminsiyasətlə bağlı treninq keçin.

məcburi əlavə iş saatlarının qarşısını almaq üçün

133

· Öz işçilərinizlə əlavə iş saatları barədə danışıqlar aparın vəəlavə iş saatların icbari qaydaya salmayın. İşçilərinizin əlavə işsaatları işləməkləri barədə razılıqlarını alın və qanundakı şərt vəlimitlər çərçivəsində qalın.

· Əlavə iş saatları işləmək istəməyən işçilərinizə hədə-qorxugəlməyin.

· İstehsal cədvəlinə uyğun işləmək üçün mütəmadi olaraq əlavə işsaatlarına tələbat olarsa, bunu əvvəl etməyi planlaşdırın vəəməkçilərinizlə bu barədə qabaqcadan söhbət edin.

· Davamlı olaraq əlavə iş saatlarının istifadəsinə gətirən səbəblərikökündən araşdırın; misal üçün, alıcılarla məhsulun tələblərinəvə istehsal cədvəlinə aid suallar üzrə konsultasiya keçirin.

Görülən tədbirlərin faydası

· Əlavə iş saatları barədə danışıqlar aparmaq və işçilərinizin bunarazılıq verdiyinə əmin olmaq kömək edir ki, əlavə iş saatlarınınhəmişə könüllü surətdə götürüldüyünə arxayın olasan.

· İş saatları və əlavə iş saatlarına dair şirkət siyasətinin olması vəmüvafiq işçi heyətinə, menecerlərə bu sahədə treninqinkeçirilməsi potensial sui-istifadə ehtimalını azaldır.

· Alıcılarla konsultasiyanın keçirilməsi agahlığın artırılmasınasəbəb olur, alıcı-tədarükçü münasibətlərini möhkəmlədir, vədavamlı ticarət münasibətlərinə həvəsləndirir ki, bu da öznövbəsində iş yerində sui-istifadə hallarına gətirə biləcəkşərtlərin qarşısını almaq üçün kömək edə bilər.

· Bu cür nümunəvi təcrübə sayəsində şirkətiniz və sənayeniznüfuzdan düşmək riskindən qorunmuş olacaq.

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Müştərək əmək-menecment komitəsi yaradın (buraya işyerlərində mövcud olan həmkarlar ittifaqının nümayəndəliklərinidə daxil edin) və əlavə iş saatları barədə işçilərinizlə söhbətedin. Onlara qabaqcadan bildirin və öz aranızda bir razılığa

134

gəlin ki, əlavə iş saatlarına istehsalın yüksək nöqtə sayılandövründə ehtiyac ola bilər.

· Yeni işçilərinizlə əlavə iş saatlarına toxunan məsələlər barədədanışın və əmin olun ki, onlar qanun və müvafiq məsələyə dairşirkət siyasətini başa düşürlər.

· Əlavə iş saatları barədə məlumatı kadrlar şöbəsinin heyətinə,nəzarət qrupuna və əməkçilərə əlçatan edin və burada qanunlanəyə icazə verilib və ya verilmədiyini aydın göstərin. Şirkətsiyasətinin foto surətlərini paylayın və əmin olun ki, aidiyyəti olanhər bir şəxs müvafiq müddəaları başa düşür. Nümunəvitəcrübəni aşkar edin və mükafatlandırın.

· İş saatlarında öz əksini tapa biləcək və məcburi əlavə işsaatlarına gətirib çıxarmaq ehtimalını yarada biləcək yeniməhsulun mənimsənilməsi və digər istehsalat tələblərinimüzakirə etmək üçün alıcılarla mütəmadi konsultasiyalar keçirin.

Görülə biləcək tədbirlər

Görülə biləcək tədbirlərə dair məsləhətlər

· Miqrant əməkçiləri məcburi əmək və insan alveri vəziyyətlərinəasanlıqla düşmək ehtimalını yaradan şərtlərdən qorumaq üçünmüvafiq tədbirlər görün.

· Əməkçilərin şəxsi sənədlərini müsadirə etməyin və ya sizəötürməyə onları məcbur etməyin. Lakin, onlar sizdən xahiş etdiyihalda (mühafizə səbəbi ilə), onlara mənsub sənədlərinsaxlanması üçün sui-istifadə ehtimalının qarşısını alan siyasətvə tədbir qaydası tərtib edin.

· Əməkçiləri işə götürmək üçün özəl məşğulluq agentliklərinxidmətindən istifadə etdiyiniz halda, əmin olun ki, həminagentliklər yüksək etik standartlarına uyğun olaraq fəaliyyətgöstərirlər. Əməkçilərdən xidmət haqqı tələb etməyənagentliklərin xidmətindən istifadə edin.

insan alverinə qarşı

135

· Qeyri-qanuni statusla işləyən miqrant əməkçilərə səlahiyyətliorqanlara bu barədə xəbər vermək hədə-qorxusu gəlməyin.

· İşçilərinizi yaşayış yeri ilə təmin etdiyiniz halda, əmin olun ki, işsaatlarından kənarda onların hərəkət etməsinə məhdudiyyətlərqoyulmayıb.

· Şirkətiniz işə cəlb etmə fəaliyyətini göstərən agentlikləəməkdaşlıq müqaviləsi bağlayırsa, onda qanun və müvafiqkollektiv razılıqlara uyğunluğun məsuliyyətini həmin agentlikdaşıyacağı barədə razılığa gəlin.

· Öz təsir sahəsi çərçivəsində bacarıqların yetişdirilməsi və işaxtarışı üzrə treninq imkanlarını təqdim etməklə insan alverininkeçmiş qurbanları üçün təşkil olunan preventiv və bərpa etməproqramlarında iştirak edin.

· İmkan yarandıqca insan alverinə qarşı mübarizə naminəkeçirilən milli və beynəlxalq proqramlarda, eləcə də mətbuatkampaniyalarında iştirak edin; yerli və milli səlahiyyət orqanları,əməkçilər təşkilatları və digər maraq göstərən tərəflərlə qarşılıqlıəlaqəniz olsun.

Görülən tədbirlərin faydası

· Məşğulluq agentliklərin işə cəlb etmə təcrübəsini yoxlamaqla sizən etibarlı və etik təşkilatları müəyyən edə biləcəksiniz. Bu isə,öz növbəsində insan alverindən sui-istifadə edən şirkət kimiqələmə verilmək riskinizi minimum dərəcəsinə salacaq.

· Sənədlərin əldən alınması və işə cəlb etmə xidmətinə görəödəniş haqqının tələb edilməsi məsələlərinə dair yaxşı siyasətvə təcrübə təsbit edərək siz əmin ola biləcəksiniz ki,əməkçiləriniz zorakılıq və məcbur etmə hallarına asanlıqladüşəcək vəziyyətə qoyulmayıblar.

· Hökumət, qanun icraatı orqanları və digər maraq göstərəntərəflərlə tərəfdaşlıqda işləməklə insan alverinə qarşı mübarizədəgörülən tədbirlərin daha da effektiv və davamlı olduğuna əminlikartacaq.

136

Tədbirin görülməsi üçün praktiki addımlar

· Məşğulluq agentlikləri vasitəsilə işə cəlb olunmuş yeni işçilərləsöhbət edin və onlardan işə cəlb olunma xidmətinin şərtlərini vəişə qəbul olunmaq üçün ödəniş edib-etmədiklərini öyrənin.

· İşçilərin müraciəti olarsa (misal üçün, mühafizə səbəbdən),onların şəxsi sənədlərini etibarlı yerdə saxlamaq üçün bir yerayırın, məsələn, etibarlı və ya mühafizəli kabinet. Əmin olun ki,işçiləriniz istədikləri vaxt müraciət etməklə öz sənədlərini sərbəstşəkildə geri ala bilərlər və bunun üçün nəzarət qrupunuzda birnəfəri “əlaqə saxlamaq üzrə” şəxs olaraq təyin edin.

· Əməkçilərinizə sənədlərinin foto surətini verin və bu cürtədbirlərin hamısını onların nəzərinə çatdırın.

· Menecerlər, kadrlar şöbəsinin heyəti, nəzarət qrupu, uyğunluqüzrə məmurlar və əməkçilərə insan alverini müəyyən etmək vəonun qarşısını almaq mövzusunda treninq təşkil edin. Şəxsiyyətibildirən sənədlər, miqrant əməkçilər, əmək haqlarının ödənişi vədigər məsələlərə dair pis və ya yaxşı təcrübəni müzakirə edin.

· Özəl məşğulluq agentlikləri ilə müqavilə bağlamazdan öncə,onlar barədə məlumat toplayın, işə cəlb etmə xidmətinə görəödəniş haqqı və digər məşğulluq təcrübəsinə aid siyasətimüzakirə etmək üçün onların nümayəndəliyi ilə görüşün.

· Sənayenizdəki digər şirkətlərlə söhbət edin, öz aranızda şəbəkəyaradın, və həmin şəbəkədən informasiya və fikir mübadiləsiaparmaq üçün istifadə edin. İşəgötürənlər təşkilatınızın vəBeynəlxalq İşəgötürənlər Təşkilatının təqdim etdiyi xidmətlərinüstünlüyündən faydalanın.

· Əməkçiləriniz üçün, onların başa düşdükləri dildə yazılmış,aydın və dəqiq məşğulluq müqaviləsi hazırlayın və burada,əmək haqlarının ödənişi, əlavə iş saatları və şəxsiyyəti bildirənsənədlərin alınmasına toxunan məşğulluq şərtlərini aydınşəkildə göstərin.

137

Məcburi əməyə qarşı mübarizə:İşəgötürənlər və Biznes üçün vəsaitNümunəvi təcrübənin öyrənilməsi

Məcburi, yaxud icbari əmək məsələsinə dair BƏT-in xüsusi fəaliyyətproqramıSentyabr 2008

7

138

*Bu təcrübə hallarının öyrənilməsi ictimaiyyətə təqdim olunmuşvəsaitlərdən istifadə edilərək hazırlanılıbNümunə #1

Aparılmış hesabatlara görə bu gün Braziliyadaköləlik şəraitdə işləyən əməkçilərin sayı 25 milyonayaxındır. Bunların çoxu Amazon bölgəsindəyerləşən düşərgələrdə işləyir və nəqliyyat, yemək,yaşayış yeri və ləvazimat üçün pul ödəməyəməcbur edilərək borc asılılığı tələsinə düşüb.Əməkçilər məşğulluğa könüllü şəkildə daxil olsalarda, əslində bunun səbəbkarları yaxşı maaş, işşərtləri və mənfəət vədləri ilə insanları düşərgədəişləməyə həvəsləndirən “qatos”-lardır (işə cəlb edənagentlər). İşə qəbul olandan sonra, insanlar çoxvaxt başa düşməyə başlayırlar ki, borca girdiklərinəgörə və fiziki təcavüz hədə-qorxusundan onlarməşğulluqlarını dayandırmaq azadlıqlarını itiriblər.

Bu cür şəraitdə işləməyə məcbur edilmiş şəxslərborcları böyüdükcə işəgötürənlərinin vədüşərgədəki silahlı mühafizə patrulunun əlindənqurtarmaq imkanından da məhrum olurlar. İş yerinəgələn kimi əməkçilərin əlindən işə qeydiyyat kartlarıalınır. Beləliklə onların müdafiə olunmaqhüquqlarından və müavinətlərindən faydalanmaqimkanının qarşısı alınır, bu isə formal sektordaişləyən əməkçilərin ixtiyarında olmalıdır. Əməkçiləruzun saatlar işləyir və çox vaxt uzun müddətərzində maaşlarını ala bilmir; maaşlarını geri tələbetməyə də həvəs göstərməyən əməkçilər tələbetsələr heç pul almayacaqlar qorxusundan susurlar.

Ölkə: BraziliyaMal: Çuqun külçəsiSənaye: Maşınqayırma

məsələ

139

2006-cı ilin sonunda bir neçə əsas xəbərlərdədiqqət Avropa, Yaponiya və ABŞ-ın aparıcımaşınqayırma zavodlarındakı təchizat zəncirindəyer almış məcburi əmək hallarına yönəldilmişdir.Braziliyada məcburi əmək halları öndə gedən çuqunkülçəsi idxalçılarını ağac kömürü ilə təchiz edən“ağac kömürü düşərgələrində” aşkar edilmişdi. Bu,Braziliyada məcburi əməkdən istifadə olunanəməliyyatların yalnız cüzi faizini təşkil etdiyinəbaxmayaraq, həmin ağac kömüründən hasil olunançuqun külçənin təxminən 90 faizi Birləşmiş Ştatlaraidxal edilir.

Son illər ərzində Braziliya hökuməti məcburi əməyəqarşı mübarizədə bir sıra mühüm addımlar atıb. Buaddımlardan bir çoxu biznes icması ilə tərəfdaşlıqçərçivəsində atılıb. Məcburi əməkdən istifadəetməkdə təqsirləndirilmiş düşərgələrdə reydlər vəaraşdırmalar keçirmək məqsədilə 1995-ci ildəXüsusi Mobil Müfəttiş Qrupu (Grupo Especial deFiscalização Móvel) yaradıldı. Hökumətin əlindəeləcə də “qara siyahı” var ki, burada köləəməyindən istifadə etmiş şirkət və mülkiyyətin adlarıqeyd olunub. 2008-ci ilin ortalarına qədər busiyahıda 200-dən artıq şəxs və müəssisənin adısadalanırdı; bunların əsasən buynuzlu mal-qarayetişdirmə sahəsinə, sonra da ağac kömürü vəşəkər sənayesinə aidiyyəti vardır.

2005-ci ilin may ayında Braziliyanın biznes sektoruvətəndaş cəmiyyətinin qrupları ilə birlikdə KöləƏməyinin Aradan Qaldırılması üzrə Milli Sazişbağladı. 180-dən artıq şirkət və assosiasiyalar,buraya iri supermarket zənciri, sənaye və maliyyəqrupları da daxil olmaqla, Saziş altında öz imzasınıatıb. Sazişin davamı olaraq “Sosial Müşahidəİnstitutu” Sazişi imzalamış tərəflərin apardığıfəaliyyət və nümunəvi təcrübə sənədləri üzrəyoxlama işini aparır.

140

Braziliya şirkətlərinin kollektiv fəaliyyəti

Braziliyanın çuqun külçəsi istehsalçıları üçünyaradılmış sənaye qrupu təchizat zəncirindəməcburi əməyi aradan qaldırmaq üzrə iş aparır.2004-cü ildən başlayaraq Vətəndaş Ağac Kömürüİnstitutu (VAKİ) əmək müfəttişlərini uyğunluğuqiymətləndirmək və sənaye üçün 1999-cu ildə tərtibedilmiş davranış məcəlləsini yaymaqdan ötrü ağaçkömürü düşərgələrinə göndərilir. Qeyri-uyğunluqaşkar edildikdə tədarükçülərin sertifikatı əllərindənalınır və sənaye qrupunun üzvləri bundan sonrahəmin tədarükçülərlə iş birliyinə xitam verirlər.Hökumət tərəfindən görülən işi tamamlamaqməqsədilə VAKİ də “qara siyahı” tutur. Əlavə olaraq,2004-cü ilin avqustunda Braziliyada 14 çuqunkülçəsi şirkəti ağac kömürü hasilatında köləəməyinə son qoyma üzrə müştərək öhdəliksənədinə öz imzasını atıb.

Braziliya şirkətlərinin fərdi fəaliyyəti

2007-ci ilin sentyabrında bir aparıcı dəmir filiziistehsalçısı bəyan etmişdir ki, kölə əməyindənistifadə edən düşərgələrdən ağac kömürünü satınalan çuqun külçəsi şirkətlərinin heç birinə artıqdəmir satmayacaqdır. Nəticədə, həmin istehsalçınınmüştəriləri məcbur qalmışdılar ki, məcburi əməyəbirbaşa və ya dolayı yolla onların aidiyyətiolmadığını sübut etsinlər, bunun üçün isə onlardanonu (10) öz sahəsində özəl audit tədbirini keçirməlioldu. Audit tədbirinin nəticəsi olaraq şirkət, məcburiəmək və etraf mühit problemlərində ciddipozuntulara istinad edərək öz təchizatını yeddimüştərisinə verməyi dayandırdı. Həminmüştərilərdən dördü ilə şirkət bundan sonra özmüqaviləsinə xitam verdi. Lakin, görülən tədbir

məsələyə biznesinverdiyi cavab

141

nəticəsində, Braziliyanın həmin bölgəsində yeganədəmir filizi hasil edən şirkət olduğuna görə, o,etimad əleyhinə tənzimləyicilərlə münaqişəyədüşməməkdən ötrü öz fəaliyyətini ehtiyyatla davametdirməli olmuşdu.

Braziliyadakı dəmir filizi şirkətlərdən biri Amazondaməcburi əməklə meşəsizləşdirmə arasında birbaşaəlaqənin olmasını qeyd etmişdi. O demişdir ki,dəmir filizi istehsalçıları ağac kömürünü qeyri-qanuni düşərgələrdən almaq məcburiyyətindədirlər,çünki əks təqdirdə ağac yandırma texnikasındanistifadə edərək eyni kəmiyyətdə ağac kömürünühasil etmək üçün bir çox on illiklər gözləmək lazımolardı ki, meşədəki ağaclar böyüsün. Bunun əvəzinəhəmin şirkət öz işçilərini istifadə edir və tələb olunanağacı yetişdirmək üçün şəxsi evkalipt meşəsinəmalikdir.

ABŞ şirkətlərinin kollektiv fəaliyyəti

2006-cı ilin 4 dekabrında mətbuatda xəbər verildi ki,beş aparıcı avtomobil istehsal edən şirkət bir arayagələrək tədarükçülər üçün kollektiv treninqi təşkiletmişdir. Həmin treninqin mövzusu məcburiəməkdən istifadə etməklə ehtiyat hissələri buraxantədarükçülərdən təchizat almaqdan vaz keçməkməsələsinə toxunurdu. Bu təşəbbüs ilk olaraq 2005-ci ilin oktyabrından başlayaraq AvtomatlaşdırılmışSənayedə Fəaliyyət Qrupu (ASFQ) tərəfindənkoordinasiya edilmişdir, sonra isə, Sosial Məsuliyyətüçün Biznes 2006-cı ildən başlayaraq buna başçılıqetməyə başladı. Təşəbbüsdən irəli gələn ilkinlayihələrə, məcburi əmək də buraya daxil olmaqla,iş şərtləri ilə bağlı fərqli məsələlərə dair müştərəksənaye səsi vermək üçün birgə bəyanatlar daxiledilmişdir.

142

ABŞ şirkətlərinin fərdi fəaliyyəti

2006-cı ilin sonunda Blumberq hekayəsinin adına18

və ABŞ-ın maşınqayırma sənayesində köləəməyinin istifadəsinə həsr olunan digər mətbuathesabatlarına cavab olaraq müxtəlif şirkətlər bir sıratədbirlərin görülməsini qarşılarına qoydular, bunlararasında:

· Braziliyada kölə əməyinə iz qoymuş çuqunkülçəsinin satın alınmasını dərhaldayandırmaq; və

· Tədarükçülərdən çuqun külçəsini köləəməyindən istifadə etmədən hasil etdiklərinitəsdiq etməyə xahiş etmək, və bunu təsdiqedə bilməyən tədarükçülərlə biznesidayandırmaq.

İri maşınqayırma müəssisələrinin təchizatzəncirindən məcburi əməyi kökündən ləğv etmək vəbu istiqamətində irəli getməkdən ötrü həminməsələyə daha da böyük əməkdaşlıq sayəsindəyanaşmaq sözsüz ki, mümkündür. Həm VAKİmüəssisəsinin, həm də ASFQ təşəbbüsününnümunəsində göründüyü kimi, şirkətlərin birlikdəişləmək istəyi artıq öz nəticəsini verməkdədir. Bunaəlavə olaraq, kölə əməyi sayəsində ağac kömürünüburaxan çuqun külçəsi istehsalçılarını dəmir filizi ilətəchiz etməyin arasını kəsmək üçün bir şirkətinatdığı addımlar düzgün istiqamətdə atılan addımdır.Lakin, müəyyən tədarükçülərə boykot elan etmək vəya fəaliyyətlərini əngəlləmək üçün atılan addımlarınetimad əleyhinə müddəalarla münaqişəyaratmadığını təmin etmək üçün hökumətsəviyyəsində daha da böyük əməkdaşlıq yer alabilərdi. Üstəlik, onların təchizat zəncirində məcburi

18 Maykl Smit və Deyvid Vorekos, “Müasir köləliyin sirli dünyası”, Blumberq Markets,Dekabr 2006

məsələdən alınanilkin dərs

143

əməyi “əbədiləşdirən” dairəni qırmaq arzusundaolan ABŞ şirkətləri hökumətdən əlavə dəstək də alabilərdilər.

Bunu da qeyd etməyə dəyər ki, həmin mübahisəyəqoşulmuş şirkətlərin bir çoxu adı gedən sənayeninəhəmiyyətli iştirakçılarıdır. Nisbətən kiçik şirkətlərinəlində olan vasitələr də bu məsələlərə reaksiyagöstərmək üçün nisbətən məhduddur. Buna görə,bir sənaye müəssisəsinin tutduğu pro-aktiv mövqe,öz növbəsində olduqca mühüm nəticələr verə bilər.

Əlçatan ağac materialı məsələsi vacib məsələdir vəbunu lazımi qədər qiymətləndirməmək olmaz.Çuqun külçəsinin hasil edilməsini ağac kömürüəsasından daş kömürü əsasına keçirmək faydalı olabilər. Lakin, bunun nəticədə artan xərclərinöhdəsindən gəlmək üçün çuqun külçəsiistehsalçılarına maliyyə dəstəyi tələb oluna bilər.

Ağac kömürü hazırlanan düşərgələrdə aparılanaudit və yoxlama işlərinə gəldikdə isə, bu işi təqdirəlayiq şəkildə görən Braziliya hökumətinin XüsusiMobil Müfəttişlər Qrupu, və ona dəstək göstərəntəcili və sürətli məhkəmə qərarları çıxarmaq vəəməkçiləri azad etmək iqtidarında olan mobilməhkəmə orqanları oldu. Belə görünür ki, bu işdəhəmin qrupla yaxından əməkdaşlıq edən tərəflərVAKİ auditorları, və ABŞ və Braziliyanın poladistehsalı sənayesinin biznes iştirakçıları olmuşdular.

Məcburi əməkdən istifadə edilmiş ağac kömürüdüşərgələrinin hansı şəxslər tərəfindən idarəolunduğunu müəyyən etmək çətindir. Lakin, beləgörünür ki, həmin düşərgələrlə çuqun külçəsininistehsalçıları arasında güclü qarşılıqlı əlaqəmövcuddur. Mobil müfəttişlər tərəfindən bağlanandüşərgələrdə çuqun külçəsi istehsalçılarından(düşərgənin ağac kömürünü satın alanlar) fərdi

144

əməkçilərə əmək haqlarının geri qaytarılması tələbolunmuşdur. Çuqun külçəsi istehsalçılarınınbazarda səlahiyyət daşıdıqlarına dair daha böyükaydınlığın gətirilməsi çox arzulanardı.

Nümunə #2

Bu nümunə, diqqəti Çinin zavodlarında məcburiəməyin yer alması barədə bəyanatlara və bunacavab olaraq bir aparıcı ABŞ elektronika şirkətiningördüyü tədbirlərə cəmləyir. Zavodlara iki fərqlişirkət sahiblik edirdi və hər ikisi ABŞ-ın transmillişirkəti üçün ayrı-ayrı məhsullar yığırdı. Zavodlararasında xüsusilə biri mətbuatın böyük “tənqidyağışına” düşmüşdü.

İş şəraitinin təsviri uzun saatlar işləməyə, sıxıntılı vəqeyri-qənaətbəxş şəraitdə yaşamağa, yaşayışyerləri və yeməkləri üçün pul ödəməyə məcburedilmiş, eləcə də işlədikləri yeri tərk etməkdənməhrum edilmiş əməkçilərdən alınmışdı. Əlavəolaraq, zavodda bəzi məhsulun istehsalında uşaqəməyindən istifadə və nizam-intizam tədbiri kimiəməkçilərin bir yerdə tərpənmədən uzun müddətərzində durmaqları barədə də bəyanatlar edilmişdi.İlk öncə bəyanatlar İnternetə çıxışı olmayanhesabatlarda dərc edilsə də, buraya zavoddakışəraiti əks etdirən bəzi foto şəkillər daxil edilmişdi.Həmin şəkillər sonradan beynəlxalq mətbuatda özyerini tutdu. Hekayə əvvəl Birləşmiş Krallığınqəzetində dərc edildi, və çox keçmədi ki, o, Çinin birbiznes jurnalında da sonra öz əksini tapdı.

məsələ

Ölkə: ÇinSənaye: ElektronikaSənaye: Maşınqayırma

145

Barəsində söhbət gedən ABŞ şirkəti yuxarıda qeydolunan bəyanatlara 3 günün içində irəli sürdüyüiddiası ilə cavab verdi. Öz cavabında şirkət, edilənbəyanatlara ciddi yanaşdığını və vəziyyətiaraşdırmaq üçün müvafiq addımlar atacağını qeydetdi.

Zavoda səfərlər edib, oradakı əməkçilərləmüsahibələr aparmaqla ABŞ şirkəti edilmişbəyanatların araşdırılması üzrə işə başladı. Altıhəftə içində görülən tədbirlərin hesabatını o özinternet səhifəsində yerləşdirdi. Hesabatında qeydedilirdi ki, zavoda ezam edilən audit qrupu kadrlar,əməliyyat və hüquq şöbəsinin işçilərindənyaradılmışdı və toplanan məlumatlar zavod işçiləri,idarə heyəti və inzibat işçilərinin qeydlərindən alınanbir çox informasiya mənbələri ilə qarşı-qarşıyatutuşdurularaq yoxlanılmışdı. Burada eləcə də qeydedilmişdi ki, məcburi əmək üzrə audit keçirilərkən,saxta şəxsiyyət vəsiqələrinin axtarılması məqsədiləmühafizə heyətinin qeydləri də yoxlanılıb. Hesabatiş və yaşayış şəraiti, müavinət, əlavə iş saatları vəəməkçilərlə rəftar məsələlərində aşkar edilmişamillərlə yekunlaşdırılmışdı.

Şirkətin hesabatında məcburi əmək və ya uşaqəməyinə sübut tapılmadığı bildirilsə də, burada elanedildi ki, həftəlik iş saatları üzrə aparılmışmüşahidənin nəticəsində bu rəqəmin şirkətindavranış məcəlləsində təyin olunmuş həftəlik işləməsaatlarının limitini üstələməsi aşkar edilib. Şirkətbildirdi ki, aparılmış iş nəticəsində tədarükçü həftəlikəlavə iş saatları limitinə uyğunluğu təmin etməkməqsədi ilə öz siyasətini dəyişməli olub. Buna əlavəolaraq, şirkət onu da qeyd etdi ki, əməkçilərinyaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması tələbolunmuşdu, lakin tədarükçü, sonradan yaşayış

məsələyə biznesinverdiyi cavab

146

yerləri tikmək üçün əlavə torpaq sahəsinin satınalınması prosesini artıq başlamışdı.

Adı gedən tədarükçünün söylədiyinə əsasən, o,zavodu müştərisi üçün açıb və audit işləriniaparmaq üçün ona istənilən şəraiti yaradıb. Bunu daqeyd etməyə dəyər ki, həmin tədarükçü busənayedə vacib yer tutan və son illər ərzində sürətliinkişafına nail olmuş bir şirkət sayılır. Zavodundakıiş şəraiti barədə bəyanatlara aydınlıq gətirmiş ABŞşirkətinin hesabatından həmin tədarükçünün razıqalması qeyd olunmuşdu. Eləcə də deyilmişdi ki,şirkətdə baş vermiş insident, əvvəlki illərə nisbətənşirkətin, hal-hazırda öz biznesini daha da açıqtəqdim etməyə hazır olduğunu göstərdi.

Maraqlısı odur ki, insan hüquqlarının pozuntusubəyanatlarına məruz qalmış şirkətlərdən cavabgözləmə siyasətini icra edən Biznes və İnsanHüquqları Vasitələri üzrə Mərkəz öz yekunicmalında həmin məsələni şirkət buna cavabreaksiyası göstərmədən artıq öz həll yolunu tapmışbir məsələ kimi qələmə vermişdi. Bu cür göstərici ilətəqdim olunmuş yeganə nümunə hələ həminməsələ olmuşdu.

Adı gedən ABŞ şirkəti Çin zavodunda işləyən bütünəməkçilərdən haradasa 15 faizini istifadə edirdi.Həmin zavod digər aparıcı elektronika şirkətləri(mərkəzi küçə elektronika markaları) tərəfindən dəistifadə olunurdu, lakin bu şirkətlərin həmin əhvalatareaksiya göstərməsi barədə qeyd olunmur. Lakinyenə də, bu faiz payı ABŞ şirkətinin audit işləriniaparmasını məhdudlaşdırmadı.

Əhvalatda Elektronika Sənayesinin DavranışMəcəlləsi (ESDM) də işıqlandırıldı, bu isəelektronika sektorunun xüsusi sənədi və həminsənayedə fəaliyyət göstərən 40-dan çox şirkəti

məsələdən alınanilkin dərslər

147

(2008-ci ilin sentyabr göstəricisi) birləşdirən birtəşəbbüsdür. Bu təşəbbüsün məqsədi sənayenintəchizat zəncirində iş şəraitlərinintəkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Əhvalat dərcedildiyi vaxta gəldikdə ABŞ şirkəti hələ olmasa da,Çində yerləşən həmin tədarükçü artıq ESDM-inüzvü olmuşdu. Lakin, audit və aşkarlanan amillərintəfsilatı verilmiş hesabatda qeyd olunmuşdu ki,şirkət ESDM-ə tezliklə qoşulmaq niyyətindədir.

Şirkət hesabatı dərc edildikdən sonra çox keçmədiki, beynəlxalq mətbuat müvafiq insan hüquqlarınaaid məsələni işıqlandırdı və burada həmin əhvalatıöncə Britaniya və Çin mətbuatında dərc edənjurnalistləri iştirak etməyə dəvət etdi. Çində yerləşənsubpodratçının bütövlüklə sərəncamında olan birşirkət həmin jurnalistlərin şəxsi məlumatlarınaəsaslanaraq atdığı böhtan məsələsi üzrə məhkəməprosesini başladı. Məhkəmə prosesinin başlanmasıküllü miqdarda pul tələb edirdi və məsələməhkəməyə veriləndən sonra jurnalistlərin aktivləridonduruldu. Jurnalistlərin yazdıqları onlarınqarşısına gətirildi və onların bu hərəkətləri tənqidaltına qoyuldu. Sonra həm tədarükçü, həm də ABŞşirkətinin ünvanına azad mətbuat QHT-ləritərəfindən xahiş müraciəti gəldi ki, məhkəmə işidayandırılsın. ABŞ şirkəti məsələni həll etməkdəköməklik göstərmək üçün səhnə arxasında işlədiyiniqeyd etdi. Bundan bir qədər sonra məhkəmə işidayandırıldı.

Bu nümunə göstərir ki, cəld hərəkət etməklə vəcavab reaksiyasında hərtərəfli olmaqla şirkət əsasməhsullarının istehsalı yerində iş şəraitlərinə dairnarahatçılıq törədən məsələləri çözə bilmişdi.Üstəlik, həmin əhvalat digər istiqamətə vüsət alıb,mətbuat azadlığının həssas siyasi arenasına doğruhərəkət etməyə başlayanda, görünür ki, şirkətməsələyə aidiyyəti olan tərəf kimi qalmağa hazırlıqlı

148

idi. Amma, bu nümunə onu da göstərir ki, şirkətməcəlləsi ilə uyğunluğu təsdiqləmək üçün uzaqməsafədə yerləşən “autsorsinq” tədarükçülərininolması çətinliklər yaradır. ABŞ şirkətinin ESDM-əqoşulması bir daha həmin sənayeyə xas olan eyniçətinliklərlə üzləşən digər şirkətlərlə əməkdaşlıqşəraitində işləməyin dəyərini nümayiş etdirir.

Nümunə #3

Yordan, 2000-ci ildən bəri Yordan-ABŞ Azad TicarətRazılığı (ATR) sayəsində ABŞ-la güzəştli ticarətrazılığından faydalanmaqdadır. Bunun nəticəsiolaraq, Yordan zavodlarında iş şəraiti tam və açıqaraşdırma əsasında öyrəniləndə, bu tədbirə ikiölkədə yerləşən şirkətlərlə yanaşı həm ABŞ, həmdə Yordan hökuməti də cəlb olunmuşdu.

2006-cı ilin mayında ABŞ-ın Milli Əmək Komitəsi(MƏK)19 ABŞ-da yerləşən şirkətlər üçün məhsulistehsal edən Yordan boyu fəaliyyət göstərən parçafabriklərində iş şəraitinin yoxlanılmasına əsaslananolduqca tənqi bir hesabat dərc etmişdi. Araşdırma,ABŞ bazarına güzəştli girişdən faydalananİxtisaslaşdırılmış Sənaye Zonalarının (İSZ)fabriklərində aparıldı.

2006-ci ilin iyul ayınadək Yordanda 54 mindən artıqəməkçini çalışdıran ümumi olaraq özünə 110-dançox şirkəti daxil edən 13 İSZ var idi. AmerikanınYordandakı Ticarət Palatası qeyd edir ki, həmin İSZfabriklərində işləyənlərin 66 faizi Çin, Banqladeş,

19 Milli Əmək Komitəsi, İnsan Alveri və Qeyri-iradi Servituta dair ABŞ-Yordan AzadTicarət Razılığı, Nyu-York, 2006

Ölkə: İordaniya (Yordan)Sənaye: Geyim və parçalar

məsələ

149

ŞriLanka və Hindistandan gətirilmiş və “qonaqişçilər” kimi tanınan xarici əməkçilərdir. İSZ-lərbirbaşa xarici investisiyalar almaq və yerli əhaliniişlə təmin etmək üçün yaradılmış olsalar da, adıgedən fabriklərdə miqrant işçi qüvvəsinə üstünlükverilmişdi.

MƏK hesabatı sərt iş şəraitinin hərtərəfliaraşdırılmasına başladı, buraya fiziki və seksualtəcavüz, müavinətlərin verilib-verilməməyi, tələbolunan qida və su almaq imkanlarına məhdudiyyət,zəif yaşayış şəraiti kimi məsələlərə də diqqətvermək nəzərdə tutulmuşdu. Qonaq işçilər özölkələrində həmin işə qəbul edilmək üçün küllümiqdarda pul ödəməli idilər, Yordanda isə onlar vədedilmiş maaşın yalnız bir hissəsini qazana bilirdi.Burada hələ digərləri də var idi ki, uzun müddətərzində əmək haqqı üzü görməmişdilər. Bundanbaşqa, fabriklərə gəlib çatan kimi əməkçilərinpasportları müsadirə olunurdu. Əmək haqlarınınmiqdarı barədə şikayət olduğu halda isə, təcrübədəelə hadisələr olmuşdu ki, əməkçilər zorla özölkələrinə göndərilmiş və ödəyə bilmədikləri borclaqarşı-qarşıya qalmışdılar. Pasportlarını ala bilməyənvə geri göndərilmə, həbs edilmə, döyülmə ya daqida və su təminatından məhrum olma təhlükəsiolmadan şikayət edə bilməyən əməkçilər həmYordanda əməlli olalar ilişib qalmış, həm də özölkələrində aldıqları borcun böyük faiz dərəcəsialtına düşmüşdülər.

Üstəlik, Yordan qanunvericiliyinə əsasən, hətta İSZ-də işləmək üçün icazəsi olan qeyri-Yordanvətəndaşlarına həmkarlar ittifaqına qoşulmaqqadağan edilib, bu üzdən də özlərinə dəstəktapmaq vasitəsindən məhrumdurlar.

Qeyd olunan məsələ ictimaiyyət qarşısınaqaldırılandan sonra çox keçmədi ki, Yordan

150

hökuməti buna reaksiya verdi və Hindistan, Çin vəŞriLanka səfirliklərinin nümayəndələri ilə müşayiətedilən Əmək müfəttişliyi Nazirliyinin işçiləri məsələniaraşdırmaq üçün İSZ-yə baş çəkdilər. Nəticədə, birsıra cəza tədbirləri görülmüş və bir neçə təsisatbağlanılmışdı.

Kollektiv tədbir

2006-cı ilin 21 sentyabrında Amerikanın ƏməkFederasiyası və Sənaye Təşkilatlarının Konqresi(AƏF-STK) ABŞ-dakı Milli Tekstil Assosiasiyası(MTA) ilə birlikdə ABŞ hökumətinə müştərəkşikayətlə müraciət etdilər. Müraciətdə xahişolunurdu ki, Yordanda əməkçi hüquqlarının “kobudşəkildə” pozulmasının nəticəsi olaraq ABŞ,mübahisənin həlli yolunu tapmaq üçün ATR-ınmüvafiq tədbirlərini görməyə başlasın. Şikayətdəbildirilirdi ki, Yordan BƏT-in əsas əməkstandartlarına hörmət etmək və Yordanın əməkqanununu effektiv surətdə icra etmək öhdəliyinipozur. Bu, biznes təşkilatlarının ticarət razılığıvasitəsilə həll etdikləri ilk (əməkçilərin hüququbarədə) məsələ idi.

Fərdi şəklidə göstərilən reaksiyalar

MƏK hesabatına birbaşa cavab olaraq şirkətləraşağıdakı reaksiyalar göstərdilər:

Şirkətlərdən biri birbaşa fabriklərlə deyil, lakin malısatan firmalarla işlədiyini və bütün firma vəfabriklərin həm yerli qanuna, həm də özstandartlarına əməl etdiyinə ümid bəslədiyini qeydetdi. Şirkət aydınlıq gətirərək dedi ki, sadalanan 5(beş) fabrikdən yalnız biri ilə iş görür, əməkdaşlıqetdiyi firmanın fəaliyyətini yoxlamaq üçün müvafiqtədbirlər görməyi qarşısına məqsəd olaraq qoyur və

məsələyə biznesinverdiyi cavab

151

nöqsan tapıldığı halda uyğunluğu təmin etməkyolunda fəaliyyət göstərməyi öz öhdəsinə götürür.

Digər geyim şirkətinin söylədiklərinə əsasən, adıgedən fabriklərdən biri tanınan bir proqramtərəfindən attestasiya edilib. MƏK-in hesabatınacavab olaraq həmin şirkət öz araşdırma işini başladıvə hesabatda qeyd olunan məsələlərin bəzilərini birdaha aşkar etdi. Şirkətin dediyinə görə, o, fabrikdəislahedici tədbirlərin görülməsi üçün səy göstərdi,lakin onu da qeyd etdi ki, onun fabrikə göndərdiyimal sifarişi bütün fabrik istehsalı potensialının yalnız1 (bir) faizini təşkil edir. Şirkət belə bir nəticəyəgəldi: “nəticə etibarı ilə bizim bu fabrikə heç bir təsirgöstərmə vasitəmiz və ya danışıq aparma qüvvəmizyoxdur”. Aşkar edilmiş dəlillərin və fabrik tərəfindənəməkdaşlıq üçün passiv mövqeyin nəticəsi olaraqhəmin şirkət artıq oraya sifariş göndərməməkqərarına gəldi.

Distributor şirkətlərindən biri cavab reaksiyasıolaraq 2006-cı ilin sentyabrında ərazidə öz daxiliauditorları tərəfindən audit tədbiri keçirdiyini qeydedir. Bundan sonra əraziyə ikinci dəfə 2006-cı ilinoktyabrında səfər edildi və bu zaman artıqvəziyyətin yaxşılaşdırılması nəzərə alınmışdı. Şirkəteləcə də öz narahatçılığını bildirərək demişdi ki,nəticəyə gəlib, sadəcə hər hansı bir fabriklə biznesidayandırmaq qərarı çıxarılsa bununla həminfabrikdə vəziyyətin yaxşılaşdırılması yolundadanışıqlar aparmaq üçün təsir əldən buraxılar.Lakin, bu şirkət onu da bildirdi ki, “fabrikdəhəbsxana əməyi kimi pozuntular aşkarpozuntulardır, bu dərhal tədarükçü fabriklə biznesindayandırılmasına gətirib çıxarır”. Nəhayət qeydolundu ki, həmin şirkət Yordan hökuməti, digərşirkətlər və BƏT ilə əməkdaşlıqda bu məsələlərinhəlli yolunda iş aparır.

152

Bu məsələyə cəlb olunmuş tərəflər Yordan və ABŞhökumətləri olsa da, aydındır ki, fabriklərin şəraitinəgörə məsuliyyət daşımalı tərəf kimi həminfabriklərdən mal alan firmalar da çıxış etməlidir.ATR-ın Yordanla bağlı güddüyü ali məqsəd yerliəməkçiləri işlə təmin etmək və birbaşa xariciinvestisiyaları ölkəyə cəlb etmək idi. Lakin, beləəmələ gəldi ki, fabriklərdə iş yerlərini tutmaqlaolduqca əzablı vəziyyət altında işləmək üçün böyüksayda miqrant əhali Yordana gətirilmişdi.

Görünür, vəziyyəti yaxşılaşdırmaq məqsədilə adıgedən hökumətlər, tədarükçü fabriklər və BƏT iləkollektiv şəklidə işləməyə şirkətlərin potensialı var.Şirkətlər eləcə də həmin fabriklərin təchiz etdiyidigər şirkətlərlə iş birliyini yaratmaq imkanlarınıaxtarmalıdırlar. Lakin, belə problemlərin həllində səygöstərməyə çalışan nisbətən kiçik tədarükçülər birməsələ ilə qarşılaşır. Əgər onlar mühüm bir təchizatzəncirinin hissəsidirlərsə, onda onların təsirinin dəməhdud olması mümkündür. Belə hallarda, müxtəlifölçülü şirkətlərin bir çoxu ilə birgə həmin məsələlərüzərində işləyən pro-aktiv sənaye təşkilatı müsbətvə təqdirə layiq effektə malik ola bilər.

Nəhayət, MƏK-in apardığı işdən və şirkətlərtərəfindən atılan növbəti addımlardan aydın görünürki, audit tədbirlərinin effektivliyində böyük fərq yeralmaqdadır, xüsusilə də məcburi əmək hallarınınaşkar edilməsi və sənədlərlə təsdiqlənməsində.Misal üçün, burada fabrik menecerlərinin əməkçilərəgöstəriş verməkləri qeydə alınmışdı. Bugöstərişlərdə əməkçilərə auditorların suallarınanecə cavab vermək qaydası başa salınırdı.

məsələdən alınanilkin dərslər

153

Nümunə #4

Məcburi əmək vəziyyətlərindən ABŞ-ın fermalarındaəziyyət çəkən fərdi əməkçilərin əksəriyyəti Meksika,Qvatemala və Haitidən gələn miqrant əməkçilərdir.Həmin şəxslər bəzən birbaşa öz ölkələrindən insanalveri nəticəsində buraya işləməyə göndərilir, ya daçox vaxt Birləşmiş Ştatlara gəldiyi vaxt hədəfə alınır.

Bir sıra məcburi əmək vəziyyəti, Floridada yerləşənferma əməkçiləri tərəfindən 1993-cü ildə təsisedilmiş İmmikali Əməkçilərinin Koalisiyası (İƏK) iləsənədləşdirilmişdi. İƏK özünü cəmiyyət əsaslıəməkçi təşkilatı kimi təsvir edir. Bu təşkilatın üzvləriFloridada aşağı əmək haqqı ödənişli iş yerlərindəişləyən Latın, Haiti və Mayan Hindu mənşəliimmiqrantlar təşkil edir.

İƏK-in məlumatlarına əsaslanaraq, Floridafermalarında məcburi əmək istifadə olunur. Məcburiəmək təcrübəsi, uzun saatlar iş tələb olunub, sonraisə nəqliyyat, zəruri ləvazimat və avadanlıqları üçünmaaşlarından pul tutulduğuna görə əməkçilərindüşdüyü borc asılılığı nəticəsində yer almaqdadır.Bəzi hallarda əməkçilər qazandıqları maaşı uzundövr ərzində heç ala da bilmirlər. Bu insanlardüşərgələrdə saxlanılır, qənaətbəxş şəraitdəyaşayır və çox vaxt silahlı mühafizə dəstəsininnəzarəti altında qalır. İƏK fermadakı əməkçilərləgizli işləyərək məcburi əmək hallarının məhkəmətəqibini çıxarmaqda həlledici rol oynayıb.

Ölkə: ABŞMal: Çiy Qida MəhsuluSənaye: Kənd təsərrüfatı və Qida

məsələ

154

Qənaətbəxş şəraitlə bağlı bir neçə əhvalat barədəməruzə verilmişdi və 2007-ci ilin 19 dekabrındameyvə yığan vəzifəsində işləyən 3 (üç) miqrantəməkçi onları işə götürənin əlindən qaçmış və bunasəbəb kimi onların saxlandığı şəraiti qeyd etmişdi.Öz açıqlamalarında onlar borca salındıqlarını,döyüldüyünü və su və hamama görə pul ödəməliolduqlarını bildirmişdilər.

İƏK öz diqqətini əsas məsələyə, bu əməkçilərinolduqca az maaş aldıqlarına yönəltmişdi. Həminəmək haqları 1980-ci ildən bəri yalnız cüzi dərəcədəyaxşılaşdırılmışdı. Beləliklə, təşkilat, əvvəla hədəfəfermanın idarə olunması vəzifəsini daşıyan pomidoryetişdirənləri alaraq öz xüsusi təşviqatını başladı,sonra isə diqqəti qlobal miqyasda tanınanbeynəlxalq qida markasına sahib olan şirkətlərəyönəltdi.

İƏK-in apardığı təşviqatlara cavab reaksiyası olaraqbeynəlxalq qida markaları öz təchizat zəncirindəməcburi əməyin aradan qaldırılmasına cəlbolunmuşdu.

2005-ci ilin martında həmin marka şirkətlərindən biriFloridanın fermalarından satın aldığı hər 1 (bir) kilopomidora əlavə 2 sent ödəməyə razılaşdı. Buaddıma getməklə yanaşı həmin şirkət şərt də qoyduki, bundan belə o yalnız verilən pulun birbaşa fərdiəməkçilərə çatmasına zəmanət verən tədarükçü iləiş görəcək. Digər marka sahibi olan şirkət bunaoxşar razılığı 2007-ci ilin aprelində əldə etdi. Burazılığa pomidor yetişdirənlər üçün davranışməcəlləsi hazırlamaq və həmin məcəllə iləuyğunluğu yoxlamaq işində ferma əməkçilərinin cəlbolunmasını artırmaq öhdəliyi daxil edilmişdi.

İƏK öz mövqeyində hədəfini meyvə-tərəvəzyetişdirənlərdənsə daha çox “fast-food” (tez

məsələyə biznesinverdiyi cavab

155

hazırlanan yemək) nəhənglərinə tutmaqda davametdi, amma 2008-ci ilin mayında marka sahibi olanbir şirkət ferma əməkçilərinin iş şəraitiniyaxşılaşdırmaq üçün İƏK ilə birgə işləməyə qərarlıolduğunu elan edəndən sonra İƏK həmin şirkətəqarşı yönəldilmiş təşviqatını dayandırdı.

Fast-food sənayesinin liderləri əmək haqlarınınqaldırılması proqramında iştirak etməyə özrazılıqlarını verdi və İƏK ilə birgə sənaye boyugörülən tədbirdə iştirak etməyi öhdələrinə götürdü.Meyvə-tərəvəz yetişdirənlərin bunda iştirak etməyinihəvəsləndirmək məqsədilə marka sahibi olanşirkətlərdən biri öz öhdəsinə maaşların qaldırılmasınəticəsində tədricən qalxacaq vergilər və inzibatixərclərin ödənilməsini götürdü. Həmin şirkət və İƏKeləcə də “sıfır dərəcədə dözümsüzlük” təlimatınıqəbul etdilər. Bu təlimat, meyvə-tərəvəzyetişdirənlərin qeyri-qanuni fəaliyyəti onların dərhaltəchizat zəncirindən çıxarılması ilə nəticələnəcəyinitəyin edirdi. Şirkət həmçinin öhdəsinə meyvə-tərəvəz yetişdirənlərin davranış məcəlləsinəuyğunluğunu yoxlamaq işində ferma əməkçilərininiştirakını təmin etməyi götürmüşdü.

Bu nümunənin öyrənilməsi miqrant əməkçilərə dairməsuliyyətli biznes təcrübəsinin daha genişkontekstində öz yerini alır. 2007-ci ilin martındaYoxsulluq üzrə Cənubi Hüquq Mərkəzi (YCHM)20

tərəfindən dərc edilmiş tədqiqatda qeyd edilir ki,qonaq işçi proqramı ilə Birləşmiş Ştatlara miqrantəməkçi kimi gələn şəxslər zorakılığa məruz qalmaqtəhlükəsi altındadırlar. Hesabatda deyildiyi kimi:“işəgötürənə bağlı qalıb, hüquqi resurslara məhrumolan qonaq işçilər:

20 Köləliyə yaxın: Birləşmiş Ştatlarda Qonaq işçi proqramı, Mart 2007. Tanış olmaqüçün: www.splcenter.org

məsələdən alınanilkin dərslər

156

· Əmək haqqı məsələsində daim aldadılırlar;

· Az təminatlı (aşağı maaşlı), müvəqqəti iş

imkanlarını əldə etmək məqsədilə öz

gələcəklərini girova qoymağa məcbur edilirlər;

· Əslində işəgötürənlərin ya da sənədlərini

əllərindən alan əmək dəllallarının əsirliyində

saxlanılırlar;

· Bərbad şəraitdə yaşamağa məcbur edilirlər; və

· İş yerində aldıqları zədələrə görə tibbi müavinət

almaq imtiyazları rədd edilir”.

İƏK-in apardığı təşviqatda və həmin məsələ ilə bağlıinformasiya vasitələrinin sonrakı fəaliyyətində diqqətəsasən, nəticədə məcburi əməyə gətirən iş şəraitinədeyil, amma əməkçilərin aldığı aşağı səviyyəli əməkhaqlarına yönəldilmişdi. Lakin, hətta daha çox şirkətəməkçilərə 1 kilo pomidor üçün əlavə 2 sentödəməyə başlasa idi də, məcburi əmək şəraiti hələdə öz yerini möhkəm tutmaqda davam edə bilərdivə bu məsələ hələ də həllini tapmaq üçün öz vaxtınıgözləməli olacaqdı.

Burada yarana biləcək təhlükə ondan ibarətdir ki,mübahisəyə qoşulmuş şirkətlər əlavə sentməsələsinə diqqətlərini cəmləməklə, bunu YCHM-inhesabatında yer almış və məcburi əmək halları iləəlaqəsi olan daha mühüm və geniş yayılmışproblemin həlli zərərinə edirlər.

Üstəlik, burada əməkçilərin öz ölkələrində hələolaraq ABŞ-ın kənd təsərrüfatı sektorunda işlətəmin olunmasının məsuliyyətini çəkən özəlməşğulluq agentlikləri barədə veriləcək suallar üçün

157

imkan yaranır. Hal-hazırda bu sənaye hələ dətamamilə nəzarətsiz şəkildə qalmaqdadır, belə ki,ABŞ-a gələn əməkçilər üstünə həddindən artıqböyük faiz dərəcəsi qoyulmuş borca bağlı qalırlar.ABŞ-ın yerli qanunvericiliyi əməkçilərin səyahət vəviza xərclərinin onlara geri qaytarılmasını tələb etsədə, borcun tam olaraq qaytarılması təcrübəsi yalnıznadir hal daşıyır.

Ümid edilir ki, İƏK-in apardığı iş vasitəsilə açıqhədəfə alınmış şirkətlər də pomidor yetişdirənlərinsərəncamına əməkçilər göndərən agentlikləriyoxlayacaq. Bir neçə şirkət, müvafiq sənaye üzrətəşkilat, hökumət orqanları və BƏT-in birgəgöstərdiyi səy nəticəsində adı gedən məsələyəqarşı proaktiv tədbirlərin görüləcəyinə də ümid var.Afina Etik Prinsiplərinin imzalanması və irəlisürülməsi ilə başlanmış ilkin iş bu kontekstdə istinadediləcək faydalı vasitədir21.

21 http://www.endhumantraffickingnow.com

158