Barbara Bogołębska, Monika Worsowicz – Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny, Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej

90-236 Łódź, ul. Pomorska 171/173

RECENZENT

Jakub Z. Lichański

REDAKTOR INICJUJĄCY

Urszula Dzieciątkowska

REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ

Katarzyna Gorzkowska

SKŁAD I ŁAMANIE

Munda – Maciej Torz

PROJEKT OKŁADKI

Katarzyna Turkowska

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/VectorStory, pavila

© Copyright by Authors, Łódź 2016© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ŁódzkiegoWydanie I. W.06954.15.0.S

Ark. wyd. 6,0; ark. druk. 12,5

ISBN 978-83-8088-098-6e-ISBN 978-83-8088-099-3

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl

tel. (42) 665 58 63

5Spis treści

SPIS TREŚCI

Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

I. System retoryczny – podstawowe pojęcia

Powstanie i znaczenie retoryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wybrane definicje retoryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Szkoły retoryczne i ich najważniejsi przedstawiciele . . . . . 25

Retoryka Arystotelesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Terminologia retoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Etapy kształtowania tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Triady retoryczne – zasady, funkcje, rodzaje retoryki . . . . 47

Logiczny, etyczny i patetyczny wymiar retoryki . . . . . . . . . 51

Progymnasmata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Retoryka toposów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Mimesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Retoryka sporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Erystyka – wybrane chwyty i strategie . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Uczucia-afekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Podmiot retoryczny (homo rhetoricus) . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

6 Spis treści

II. Współczesne tendencje w badaniach retorycznych XX i XXI wieku

Neoretoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Retoryka a inne dyscypliny (retoryka jako dziedzina interdyscyplinarna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Retoryka komunikacyjna (komunikacja retoryczna) . . . . . 107

Perswazja i językowe środki nakłaniania . . . . . . . . . . . . . . . 111

Argumenty i argumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Manipulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Propaganda, agitacja i demagogia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Negocjacje i sztuka prezentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Retoryka dominacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Retoryka kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Retoryka języka kobiet i mężczyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

III. Pojęcie i zakres retoryki dziennikarskiej (werbalno-wizualnej)

Retoryka dziennikarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Retoryka werbalno-wizualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Retoryczny aspekt edytorstwa prasowego . . . . . . . . . . . . 155

Stosowność w dziennikarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Retoryczne zabiegi w tematycznych odmianach dziennikarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

IV. Retoryka tekstualna

Tematy, tytuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Retoryka jako teoria konstrukcji tekstu . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Retoryka czasopism i sposoby oddziaływania na czytelnika w tekście prasowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Tworzenie i odtwarzanie w gatunkach prasowych . . . . . . 177

Retoryczność wybranych gatunków dziennikarskich i użytkowych (okołodziennikarskich) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Nurt creative writing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Stylistyka retoryczna, interakcyjna i dziennikarska . . . . . . 191

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

1Uwagi wstępne

UWAGI WSTĘPNE

Skrypt autorstwa Barbary Bogołębskiej i Moniki Worsowicz za-wiera podstawy wiedzy o retoryce i jej zastosowaniach, zwłaszcza w medioznawstwie i dziennikarstwie. Stanowi efekt doświadczeń dydaktyczno-naukowych autorek pracujących w Katedrze Dzien-nikarstwa i Komunikacji Społecznej UŁ, będących badaczkami i wykładowcami retoryki. Wypełnia również lukę na rynku wy-dawniczym w zakresie opracowań przeznaczonych dla czytelni-ków, którzy dopiero poznają ten temat, porządkują i pogłębiają swą wiedzę, i potrzebują ogólnego oraz systematycznego omówienia najważniejszych zagadnień.

Publikacja wykracza poza standardowe, dotychczas funkcjo-nujące w Polsce ujęcia współczesnych zastosowań antycznej sztu-ki wymowy. Opracowanie składa się z czterech części, z których pierwsza obejmuje przegląd systemu retorycznego, zaś pozostałe – omówienie najnowszych nurtów badawczych w retoryce, pojęcia z zakresu retoryki dziennikarskiej oraz retoryki tekstualnej.

Systematyka pojęć obejmuje m.in. podstawowe zagadnienia porządkujące retoryczną myśl antyczną, przejętą przez później-szych teoretyków i praktyków sztuki pięknego mówienia. Termi-nologia retoryczna (wybrane definicje, części retoryki, triady re-toryczne, uczucia-afekty) objaśniana jest w kontekście znaczenia

2 Uwagi wstępne

ars bene dicendi dla dyscyplin naukowych, jej genezy i tradycji oraz współczesnych zastosowań analityczno-interpretacyjnych. W tej części omówione są również zagadnienia, których praktycz-ny wymiar można obserwować szczególnie wyraźnie w komuni-kacji zapośredniczonej medialnie, takie jak spór i wybrane strate-gie erystyczne.

Część druga skryptu przybliża czytelnikom najważniejsze kierunki w badaniach retorycznych XX i XXI w. Przegląd ten uświadamia interdyscyplinarność i wszechstronność retoryki, której narzędzia nie tylko pozwalają badać zjawiska tak złożone, jak manipulacja czy propaganda, lecz także umożliwiają rozpozna-wanie oraz doskonalenie różnych modeli komunikacji – codziennej i prywatnej.

Zagadnienia prezentowane w części trzeciej tworzą węższy krąg problemowy, dotyczą subdyscypliny, retoryki szczegółowej – dziennikarskiej (medialnej), wyrastającej z ustaleń ogólnej retory-ki. Może być ona szczególnie interesująca dla osób już związanych z mediami lub planujących pracę dla redakcji prasowych, telewi-zyjnych czy internetowych. Stosowany w nich kod werbalno-wizu-alny również podlega zabiegom retorycznym, co niejednokrotnie czyni z przekazów dziennikarskich wyjątkowe przykłady kunsztu autorskiego, warte poznania i docenienia.

Rozważania zawarte w części czwartej koncentrują się na reto-ryce tekstualnej – sztuce komponowania tekstów, a zatem szcze-gółowych zabiegach koncepcyjnych i językowych, jakie współcze-śnie można obserwować m.in. w publikacjach dziennikarskich. Od tytułu, poprzez wybór i realizację schematu gatunkowego, aż do stylu wypowiedzi – na każdym z tych etapów pracy nad tekstem znajomość retoryki stanowi istotną pomoc w staraniach o uwagę i właściwe zrozumienie przez czytelnika.

Takie powiązanie tematów w skrypcie jest połączeniem autor-skim, unikatowym, pokazującym, że retoryka zarówno dostarcza narzędzi badawczych dla analiz medialnych, jak i organizuje dys-kurs w mediach i o mediach. Prezentuje w zarysie i w wyborze retorykę i naukę o retoryce jako dziedzinę wiedzy, a także cechę

dyskursu – retoryczność; system retoryczny i jego zastosowania; ujęcie adaptacyjno-interpretacyjne obok rekonstrukcyjno-fakto-graficznego; aspekt opisowy i historyczny (dominuje współcze-sność); pozwala wreszcie dostrzec antecedencje wielu zjawisk współczesnych.

Zaproponowane podejście do problematyki może być również inspiracją dla badań naukowych oraz przygotowywania prac li-cencjackich, magisterskich i doktorskich w obszarze nauk huma-nistycznych i społecznych.

Publikacja ma charakter dydaktyczny i jest oparta na aktualnej literaturze z zakresu retoryki i nauk o mediach. Może stanowić jedną z podstawowych lektur na studiach dziennikarskich, poloni-stycznych, kulturoznawczych i neofilologicznych oraz na kierun-kach związanych z dyskursem medialnym i publicznym (politolo-gia, socjologia). Jej hasłowy układ pozwala na szybką orientację w treści, a wskazana literatura umożliwia dalsze samodzielne po-głębianie wiedzy. Skrypt może być wykorzystywany także przez nauczycieli szkół ponadpodstawowych.

Autorki

I

SYSTEM RETORYCZNY – PODSTAWOWE POJĘCIA

15Powstanie i znaczenie retoryki

POWSTANIE I ZNACZENIE RETORYKI

Dzieje retoryki jako dyscypliny wiedzy, teorii, praktyki i sztuki dzieli się na dwie epoki rozdzielone stuleciem (w. XIX) istotnego ograniczenia jej rozwoju: epokę retoryki klasycznej (V w. p.n.e. do końca XVIII w.) i retoryki współczesnej, zapoczątkowanej po-wstaniem tzw. nowej retoryki (lata 30. XX w.). Podział ten oparty jest na licznych świadectwach historycznych wywodzących się z kultury śródziemnomorskiej, jednak o retoryce można mówić również w odniesieniu do innych, starszych tradycji (np. staroegip-skiej, hebrajskiej) i obszarów geograficznych (retoryka arabska, in-dyjska, chińska, japońska).

Retoryka starożytnej Grecji rodziła się jako dziedzina prak-tyczna, co poświadczają wersy eposów (np. liczne przemówienia w Iliadzie Homera) i wiedza o ówczesnym życiu codziennym (róż-ne wystąpienia zależnie od okoliczności). Odpowiadało to staro-greckiemu ideałowi człowieka – biegłemu zarówno w działaniu, jak i wysławianiu się. Teorię zaś zapoczątkowano, ujmując w regu-ły zjawiska, które na co dzień dawały się zaobserwować w ludzkim zachowaniu i które mogły być kształcone oraz udoskonalane.

Zgodnie z grecką tradycją, na rozwoju retoryki jako odręb-nej sztuki w decydującym stopniu zaważyło wprowadzenie w miastach-państwach, czyli polis, ustroju demokratycznego

16 I. System retoryczny – podstawowe pojęcia

(V w. p.n.e., najpierw w koloniach greckich, m.in. na Sycylii). Rozstrzyganie większości spraw politycznych i społecznych po-wierzono gronu mężczyzn mających status obywatela, wybiera-nych w drodze losowania – ich liczba była różna w zależności od rangi sprawy, ale mogła sięgać nawet 501. Pozyskanie życzliwości i przekonanie decydentów, zwykle niezbyt wykształconych, wy-magało dobrych umiejętności przemawiania i przyczyniło się do wypracowania modelu tzw. mowy doradczej. Z kolei wzrost licz-by prywatnych spraw sądowych – wraz z obowiązkiem osobistego występowania z mową oskarżycielską lub obrończą – zwiększył zapotrzebowanie na kształcenie umiejętności wygłaszania mów sądowych. Z czasem wyodrębniła się nawet grupa zawodowych pisarzy mów, tzw. logografów. Licznych okazji do wystąpień do-starczały także zbiorowe pogrzeby ofiar wojen, święta religijne, panhelleńskie uroczystości i festyny, podczas których zebrani wysłuchiwali tzw. mów popisowych. Ten praktyczny wymiar retoryki znalazł odzwierciedlenie w jednej z najbardziej znanych definicji – retoryka jest sprawczynią przekonania.

Początki retoryki opisowej (teorii retoryki) wiążą się z dzia-łalnością pedagogiczną grupy filozofów zwanych sofistami (V w. p.n.e.), którzy propagowali ideał człowieka – przywódcy ludu, tzw. demagoga. Głoszone przez nich poglądy (m.in. „czło-wiek jest miarą wszechrzeczy” – zatem nie ma jednej powszech-nej prawdy, są jedynie prawdy „cząstkowe”, w danej chwili wiary-godne/przekonujące dla człowieka; każdego można przekonać do uznania za prawdę dowolnego zdania, jeśli tylko odpowiednio się je zaprezentuje) oraz działania (odpłatne nauczanie wygłaszania przemówień i przekonywania do swoich racji, co mogło doprowa-dzić do wygrania sprawy sądowej bez względu na wymowę fak-tów) przyczyniły się do nadużywania słowa w celach politycznych i finansowych. Chodziło nie tyle o udowodnienie, że ma się rację, co o pokonanie w sporze przeciwnika, głównie poprzez podważe-nie potocznego mniemania na dany temat lub wykazanie, że jeden potoczny sąd albo przekonanie jest w danej konkretnej sprawie silniejsze niż inne. Sofistyka przyczyniła się do uświadomienia, że

17

wiedzę retoryczną daje się wykorzystywać w celach sprzecznych z przyjętą moralnością.

Za twórców retoryki opisowej uchodzą pochodzący z Syrakuz na Sycylii sofiści: Koraks i Tejzjasz (trudno ustalić, który z nich był autorem pierwszego – zaginionego – podręcznika retoryki). Praw-dopodobnie jako pierwsi wyodrębnili oni etapy retorycznego opra-cowywania mów i wskazali na rolę wyczucia tzw. odpowiedniego momentu (gr. kairos) w argumentowaniu oraz kształtowaniu na-strojów słuchaczy mowy. Podkreślali również, że dla przekonywa-nia ważniejsze od prawdy, która może być niekorzystna dla mówcy lub budzić wątpliwości, jest prawdopodobieństwo (gr. eikos).

Na Ateńczykach wielkie wrażenie uczyniły mowy popisowe innego Sycylijczyka – Gorgiasza z Leontinoj (V–IV w. p.n.e.), de-monstrującego wiarę w uwodzicielską moc słowa, jego zdaniem mającego charakter magiczny (tzw. psychagogia). Celem mówcy miało stać się doprowadzenie słuchaczy do tak głębokiego prze-życia, by pod jego wpływem narzucone przez mówcę mniemanie przyjęli za prawdę. Takie opinie można zaś było dowolnie kształto-wać dzięki retorycznej umiejętności przekonywania.

Uczeń Gorgiasza, Isokrates (V–IV w. p.n.e.), stał się twórcą najsłynniejszej szkoły ateńskiej, w której przedmiotem podstawo-wym była retoryka. Z powodu słabego głosu, uniemożliwiającego mu osobiste występowanie, poświęcił się opracowaniu zagadnień teoretycznych i pisaniu przemówień. Między innymi ustalił wspo-mniane już typy mów, wskazał cechy różniące mowę prozatorską od poetyckiej (co było reakcją na nadmierne, jego zdaniem, po-etyzowanie prozy przez Gorgiasza), udowodnił retoryczną uży-teczność i piękno wyrażeń potocznych, zainteresował mówców wielkimi problemami filozoficznymi, politycznymi i moralnymi, co utrwaliło pozycję retoryki w kręgu debat politycznych i uro-czystości narodowych. Dla Isokratesa retoryka ze względu na cel była umiejętnością, a ze względu na używane środki – sztuką.

Dążenie do skuteczności wysłowienia spowodowało jednak narastanie krytyki retoryki – jej zdecydowanym przeciwnikiem (w wydaniu sofistycznym) był Platon (V–IV w. p.n.e.). Uważał, że

Powstanie i znaczenie retoryki

18 I. System retoryczny – podstawowe pojęcia

nie dotyka ona prawdy, lecz tylko tego, co prawdopodobne, gdyż opiera się na zmienności ludzkiej opinii, a słowa używane przez re-torów (także poetów) służą przede wszystkim do mamienia ludzkich umysłów. Zdaniem Platona szansą dla retoryki może być jedynie dążenie do odkrywania prawdy i przekonywanie do niej. Najpierw prawdę tę musi znać sam mówca, posiadający odpowiednie zdolno-ści rozwijane przez ćwiczenia i studiowanie filozofii (stąd Platoński pogląd, że najlepszym mówcą jest doskonały filozof). Właściwie uprawiana retoryka umożliwia zrealizowanie ideału – jedności spra-wiedliwości, piękna i dobra.

Starożytni, przekonani o mocy wypowiadanych słów, byli zain-teresowani wszechstronnym kształceniem umiejętności mówienia i podziwianiem kunsztu oratorskiego.

Sztuka mówienia, zarówno w antyku, jak i w późniejszych wie-kach, postrzegana była jako umiejętność zbudowana na fundamen-cie dialektyki, czyli sztuki rozprawiania, prowadzenia dyskusji w oparciu o zdrowy rozsądek i naturalne dla każdego człowieka my-ślenie, którego poprawnych zasad uczono w ramach logiki. Dzięki dialektyce ćwiczono umysł, starając się docierać do prawdy, a pod-stawową metodą działania było stawianie pytań i udzielanie odpo-wiedzi w warunkach ścierania się sprzecznych poglądów. Mowy re-toryczne (szczególnie polityczne i sądowe) wymagały umiejętności wynajdywania argumentów „za” i „przeciw” oraz przekonywania, które z nich w danej sytuacji są bardziej prawdopodobne. I dialek-tykę, i retorykę cechowała więc użyteczność – obie mogły zostać wykorzystane dla uzasadnienia decyzji, propozycji podejmowa-nych działań, zyskania rozeznania w sprawie podlegającej osądowi, a także dla uniknięcia manipulacji. Dialektyka ułatwiała wydanie wyroku i podjęcie słuszniejszego rozstrzygnięcia. Arystoteles łą-czył ją z retoryką ze względu na ich wspólny cel, lecz rozróżniał przekonywanie na drodze dyskusji oraz w ramach sporu erystycz-nego. I retoryka, i dialektyka, logicznie dowodząc przeciwieństw, służyły przekonywaniu oraz opierały się na przesłankach prawdo-podobnych, jednak argumentacja dialektyczna miała prowadzić do rozstrzygnięcia różnic opinii, znalezienia najsłuszniejszego roz-

19Powstanie i znaczenie retoryki

wiązania sprawy, zaś retoryczna – do perswazji, czyli zmiany prze-konań słuchacza zgodnie z intencją mówcy. Retoryka, jako sztuka prezentacji, stawiała również wymaganie pięknego mówienia, a jej domeną była mowa wygłaszana przez pojedynczego mówcę do zbio-rowego audytorium, podczas gdy pojedynek na argumenty dialek-tyczne toczył się zazwyczaj między protagonistą i antagonistą. Obie metody dyskutowania w istocie były komplementarne – dialektyka opisywała możliwe strategie argumentacyjne, zaś retoryka była sztuką wyboru najwłaściwszej z nich z punktu widzenia mówcy uwzględniającego właściwości audytorium. Obie mogły być jednak wykorzystywane niewłaściwie. Stopniowo dialektyka zaczęła być kojarzona ze sztuką myślenia, nie zaś dyskutowania, a tym samym stała się bliska logice.

Retoryka wraz z dialektyką i gramatyką (jako wiedzą o po-prawnym mówieniu i pisaniu, obejmującą również podstawy aryt-metyki) uczyły podstaw – poznawania rzeczywistości, dlatego łącznie stanowiły niższy poziom nauczania (trivium, ‘trójdroże’) tzw. nauk wyzwolonych.

ZNACZENIE RETORYKI:

• jej obecność jest „papierkiem lakmusowym” wolności – wskazuje, na ile dany system władzy respektuje ludzką wolność i jak ją pojmuje; nie znaczy to jednak, że w ustrojach totalitarnych władza posługuje się jedynie siłą – retoryka (najczęściej w postaci propagandy) w dłuższym okresie pozwala skuteczniej i trwalej pod-porządkować wolę człowieka niż używanie przemocy;

• kształci umiejętność specyficznego posługiwania się języ-kiem – tworzenia tekstów nie tylko w konkretnym celu (mowy sądowe i doradcze), lecz także dla przyjemności estetycznej i od-czuć emocjonalnych (mowa popisowa) oraz w celach poznawczych (dysputy filozoficzne mające na celu docieranie do prawdy, wnika-nie w naturę rzeczy);

• umożliwiała aktywność publiczną, co kształciło postawy spo-łeczne i polityczne;

• dawała narzędzia opisu analitycznego i krytycznego;• akcentowała etyczny wymiar kontaktów międzyludzkich;• podawała przykłady do naśladowania, utrwalając historię,

tradycję i mitologię.

LITERATURACichocka H ., Lichański J .Z ., Zarys historii retoryki. Od początku do

upadku cesarstwa bizantyńskiego, wyd . 2 popr ., Warszawa 1995 [wydanie łączne z: R . Volkmann, Wprowadzenie do retoryki Greków i Rzymian, przekł . L . Bobiatyński] .

Lewiński P .H ., Neosofistyka. Argumentacja retoryczna w  komunikacji potocznej, Wrocław 2012 .

Lewiński P .H ., Od Arystotelesa do van Eemerena i Tindale’a. W poszu-kiwaniu źródeł współczesnej retoryki i dialektyki, [w:] Pragmatyka, retoryka, argumentacja. Obrazy języka i dyskursu w naukach huma-nistycznych, red . P . Stalmaszczyk, P . Cap, Kraków 2014 .

Meyer M ., Carrilho M .M ., Timmermans B ., Historia retoryki od Greków do dziś, przeł . Z . Baran, Warszawa 2010 .