I

. karta riciklata @

Edltorjal Al'lbarljiet ta' Malta X'gtlandna Kompetlzzjonl 32 Nfttrumbjaw lttrl AttMta Gallerija tfmerljlet II Nlsma' tfnlena ghaii~Ballena Muttafa tas-Sena Kotllori:ta Dal'lhal Membru :X'rat ii-Kamera

godda, u mqar jalisbu gf1al xi skoss awr!karji (gnax issa moda !-palm) u

pa~2 pag 3 pag4 pag 4 pag 5 pag 6 pag7 pag8 pag9

10 pag 11 pag 11 pag 11 pag 12

ii fi zmien sentejn imutulhom! Sa fejn naf jien, anna 1-iskola dejjem nitgliailmu s­

sigar kemm huma tal-genn: kemm jagntu kenn u gmiel u dell u najja u arja u frisk. lmbagnad meta jigina cans, flok nagnmlu gonna mit-toroq tagnna, nagnmlu dezert. Dezert tal-konkos, tac-cangatura (gnax issa moda 6-cangatura), tal-gebel, ta!-briks, taz-zrar u tat-tarmak. u gungla ta' tabelli, arbli u sinjali. Janasra x'dinja monotona qed nibnu!

lslmghu 'I hawn, gllezlez Muttaf. tikbru lntom u tlbdew tlppjanaw lntom IHoroq u l"pJa:zez u 1~ wesgf'lat ta' Malta, qlsu II tim lew kulllmkien mhux bll~ konkos, lmma bls~slgar! Slgar Maltin!

jaf, forsi Ia nixjien gnad flarruba zagflzugfla!

Bla ma jansbuni !

ta' Klabb Huttaf

fuq bank

ll-Kuffafa 32 $ Mejju- Gunju 1999

ill-gdid til-mira! Darba riedu jibnu lukanda kbira! imbagflad riedu joflolqu turistiku! Wara riedu jagflmlu korsa lssa i"'olmu b'razzett tat-tonn!

Fejn dan kollu? Heqq, fejn talisbu? Ei:attament taflt Hsbafl parti ta' Hrdum ta' Ta' Cenc f'Gflawdex. Donnu m Ta' Gene ma jaflmluhx pingut. Ku!l tant snin jitlacca xi progett stupidu li glial xi raguni misterjuza jingibed blial kalamita iejn dawn 1-irdumijlet tant importanti gnan-natura u gliaiHstorja ta' Malta u Gliawdex. X'jonqos issa? 1-iSpace mirm Cenc?? • r -Jr;:alba- -- r ~ ~~ 0 ~::~~ ~~:-~:~~ra! _ 11

gball-gf.Janja tal-Merill. Ta' Cenc

Wid net -~""'""c.--·- Hallu lil Ta' Cenc

gbac-Cief u g!Jall-orkidi; fJUtturJ g!Jad-dolmens""+H

ta' zminijiet mg!Joddija. Hi:lllu lil Ta' C'enc bil-kuJiet,

fil-kwiet u g!Jall-kwiet. Hallu lill-Maltin tal-lum

u ta' gbada jgawdu dal-post bla biz a' li jitilfuh.

Gbal dejjem ta' dejjem! Amen.

3

.S~~viet" (srarrowr."2'1wk)

J

N annu ta' Filjla

Kuli sen a studjuzi tal-Bird life imorru r-riserva natura!i ta' biex jistudjaw 1-gnasafar li jbejtu fuqha. F'Mejju, ir-ringers tagnnaqabdu Kangu ta' Fllfla (European Storm-petrei) li keiiu f'siequ curkett li twanflaliu fl-1977! Jigifieri dak ii-Kangu kellu mi!Hnqas 22 sena! Dan kien Hxjen Kangu li qatt inqabad, mhux Malta biss, imma rekord tad-dinja!

.......----·----------1 Fil~Fatt ... lr-ringing huwa studju li jsir bi crieket specjali !i jitqieghdu f'sieq 1-gl'lasafar, li jinqabdu gha! ftit liin fi xbiek apposta. L­istudju tar-ringing jgliinna nifhmu dwar I il-passa, ii-liajja u 1-imgiba ta' 1-gliasafar. lr-ringing f'Malta beda fl-1965. _j

.tt,i,,.;af~ja,;i;ll':~lr,;~f~;•~lh,lawn'~mu~i~lii'•I,,ISJ,Iml ~tt~~~a mil~unJ slife•f,fll ar:J,ni•rr. Mtm121' : fibll~-~~~-~~~~a t~IBt"lll~m~~ lrt~~~, 1 '*'"~e:tll ,fr"li,l'a.t:..lli~a ·~amax.~. ~~~-1\jll , , , " , .:

Menu - Gunju 1999 "

f'Tasmania Tiger

cynocephalus).lmma :rnn·!:!lnn

1-Ewropej, u bdew t-Tasmanian Tigerbi-addocc. Dan gnax kultant kien

'-----~-----~-~-----------~---....._.._... jiklilhom xi naruf. lmsomma, tant qatlu ~ li fl-annar Tasmanian Tiger tacHJllnja mlet f'Hobart Zoo fl~1936 (ritratt). U 1-ispeci spiccat. j Baqa' biss xi glud ibbalzmati fxi muzew, u xi frien ippreservati fl-alkonol f'xi ia.boratorju. a. issaxi xjenzati qed jgnid_u li daqt se jkunu ka.paci Jlkklownjaw dan !-annima!! Jigifieri minn xi materjai li jiendu

mill-annimali ppreservati, jlmexx:llhom joftolqu 1-annlmal mii!1Jdld ... haJ! (Tiftakruh Jurassic Park?) Tgnid veru li qed jgnidu?!

Sadal.1antnafnajgnidu li gnadhom jarawdan 1-annimai fi!-foresti li baqa' f'Tasmania. Fil-fatt ii-Gvem Tasman qed jinvestiga dwan ir-rapporti. · · ·

8l Dan 1-annimal jgnidulu wkoll Tasmanian Wolf, Marsupia! Wolf u Thylacine. Le, mhuwiex it-Taz tal-kartuns! ~

:::;

~ 3i ~ ~ "'

Sitt gliasafar tnawdu flimkien u spiccaw b'tan!ita kbira Aqta' x'jisimhom verament dawn 1-gnasafar, u ibgliat il-lista korretta Iii Bird Life Malta, 57 A Rigoni, Ta' Xbiex MSD 12. Tinsix id-datlalji tiegnek. lr-rebbiefl jingnata ktieb dwar 1-gnasafar. Zmien gnandkom sa 8 Luliu 1999.

~ -

c 2 ~ 0 .ii >

5 :::::~:::;::.;::::: .·:;.;;·:;.::::;.;:::: :::;.;.::::::; •,•,·,• .· .·.· .. ·.·:···:·:·:·:·:·:·:····

ll~passa tar-rebblegf'la hlja forsll~lsbah :lmien ghallaberdwotlng f'Malta. Bejn Marzu u Mejju, numru kblr ta' spetl ta' ghasafar Jgl"iaddu mlnn fuq ll~otejJer taghna fl trlqlthom lejn 1-Ewropa blex lbejtu. U wlef'led mlll-lsban gnasafar II naraw ds:l-~mlen hlja I~Gamlema.

11-Gamiema tkun qisha flamiema, imma hija aktar cara, b'kulur kannella flamrani fuq ii-gewnafl u vjola fuq iz-zaqq. F'gflonqha gflandha dabra bajda bi!­faxxi suwed. 11-Gamiema tingnaraf ukoll mit-titjira mgnagg!a tagflha u mill-mod kif taqdef bi skossi flfief.

11-Gamiema komuni mhux flai:in f April u Mejju -numru izgnar jidher minn nofs Awwissu sa tmiem Settembru. Thobb postijiet bis-sigar bflal-widien u msagar zgflar, imma waqt il-passa tidher kullimkien,

fi qtajja' zgfiar fil-gfloii.

F'Gunju, xi pari Gamiem spiss jitflajru jbejtu f'Malta, u kultantjilflqu anke jibnu 1-bejta f'xi sigra kbira.lmma 1-kaccaturi dejjem joqtluhom. Daqs 20 sena iiu 1-

kien liafna iktar komuni, u kbar kienu kull sena. Nies anzjani jirrakkontaw

jaraw qtajja' kbar !passu minn fuq Malta.

Malti: Gamiema lngliz: Turtle Dove Xjentifi ku: Streptopelia turtur

X'gara biex ilium naqas daqshekk? !r-ragunijiet hum a liafna. 11-bexx u 1-erbicidi li jintuzaw fl-agrikoltura modema joqtlu flafna gfiasafar, meta dawn jieklu insetti u pjanti li jkunu ntmessu bil-bexx"

Fi-Afrlka, fejn ii-Gamiem jgliaddi x-xitwa, in-nies qed jeqirdu flafna msagar 1-Akacja, li toffri

u ikel m din 1-ispeci.

11-tielet raguni hija i-kacca bla ra:Zan li ssir gflai 1-gflasfur, specjalment fii-Mediterran. F'Malta 1-Gamiema hija !-gr1asfur favorit ta!-kaccaturi, u dawn joqtiu kull sena. ll-f1sara ssir biss lill-gflasafar. Biex ii-Gamiem iflajruh jieqaf waqt il-passa, f'fiafna postijietf'Malta (specjalmentf'Gliawdex) tflawlu rqajja' bis-sigar ta' 1-Ewkaliptus. Dis-sigra Awstra!jana tagnmel hafna flsara iill-ambjent Malti, gflax ittella' flafna ilma mill-namrija u tnixxef 1-art. U tarmi wkoll sustanzi velenuzi fil-hamrija.

Blrdllfe tlxtleq II jinbldlu 1-llgljlet tal~kacca f'Malta. Jekk tleqaf 11-kacca flr-rebblegl'la, 11-Gamlem !kollu cans jlbda Jbejjet.lmmaglnaw naqra

f'kull roqgna slgar tai-Harrub jldhru 1-kuluri u Jlnstema' Hbarqlm tai~Gamlem.

Mark Falzon

Kien bil .. guh u tmajtu, Kien bil ... ghatx u sqejtu! Sur Editur,

F'Aprii li gnadda kelii sorpriza sabina. Tliet gflasafar tal-bejt waqgflu mill-bejta u gew tagfma. Peress li kienu gnadhom zgnar, iddecidejt li nagnme! xi ftit ta' i-ikel bfla! bicciet tal-nobi: u skalora halli rna jmutux bil-gun. Kont gflamilt ftit lima wkoll gnad-dell tax-xtieiL

Malli raw dan, ommhom u missierhom bdew jinzlu jzoqquhom minn dan HkeL Tista' tanseb kemm kienu jsaffru u jferfru gwinflajhom malli jaraw liil­genituri tagnhom ndejhom. Din ir-rutina grat kuljum, sakemm tliet gimgliat wara giet ommhom u wiened wara l-ienor taru warajha gliall-bejta.

Qed nibgflatlek ukoll ritratt li nadt, biex jekk jogflgbok tippublikah ma' Httra fii-Huttafa.

Thomas Pace Marsaxlokk

Gl'laiii Thomas, Kull min ra r-ritratt iggustahom dawk 11-friel'l. "'n"''""'''"'

xieraq li jgawduh uko/1 i!-Huttaf kollha!

.::··.

Kemm tin sa xbin! r-:::=:::__j 11-websajt hija

http://www.waldonet.net.mt/blrdllfe/ •':

1999 .. IL-I'Iuttafa 32

Kien ferut u dewwejtu! Editur,

Dil-gimgfla gfladdejja minn go 1-ghelieqi tai-Gl"'argfmr u jiena u sejrad-dar iltqajt ma' l"'afna kaccaturi, ghax fetal"'l-istagun tal-gamiem.

F'daqqa wafida rajt l"'uttafa, gnax kien diehel il­maltemp. Bdejt nitlob li ma jarawhiex, izda lden kollu ghalxejn, ghax wara ftit sekondi smajt zewg tiri u rajt i!-1iuttafa niezla. Kif rajt hekk tlaqt n!gri glial fejn kont rajtha niez!a u rajt il-kaceatur li kien sparalha biha f'idu. Ersaqt lejh u staqsejtu gflaliha, dan tahieii ghax qalli ma kellux x'jagiimbiha u qam biex nefiodha d-dar. Staqsejtu fejn kien laqatha gflax ma kienx hemm demm fliereg. Qalli li kellha gewnah miksur.

Tlaqt nigri biha f'idi u hadtha gfland il-hbieb tieghi biex forsi insalvawha. Ilium irrid immur naraha, halli nara x'sar minnha.

Jien ngflid li din ingustizzja gflax mhux tam sparalha izda sparalha ghalxejn! Xtaqt ii kieku kien hemm xi liadd kbir mieghi biex forsi kien jgflidlu xi zewg kelmiet sbiefl.

Nghid jien, dan il-kaccatur konserva:zzjonist x'kellu x'jaghmbiha din iHiuttafa?

Joanna Ellul Ghargnur

ps Mhux talli spara lill-nuttafa ii:da biex nipprova nsalvaha kont gnoddni tlift il-kelba, li flarbit!i u sibtha fuq 1-gflatba tal-bieb!

Gf'laiiia Joanna, Meta nisma' stejjer bf'lal dawn tigini nafna rabja go flja.

Nisma' kemm nisma', ma nidrahom qatt... Nal'lseb li dak 11-kaccatur ma tantx kellu xJaglimbiha dik

iHWttafa. Sempliclment kellu s-senterfidu, kellu skartocc fis­senter, kellu gmiel ta' rwttafa ttir quddiemu. Ha(Ja wal'lda ma kellux- ftit rispett lejn il-l'laDa!

ps u '1-kelba ixtrilha cinga!

:::

Indirizzaw 1-ittri taghkom hekk!

BlrdUfe Malta 57 Triq Rigoni Ta' Xbiex MSD 12

7

Se jkollna~u

Data: 25 ~unju 1999 Din 1-attivita se ssir fiimkien man-Nature Trust Post Skola Prlmarja Furjana

ftin: 6.30pm - 8.00pm Dflul: 50c (fil-bieb) :i::::!i:::i:::!llll:::ij1i:!ii11ii! Eta: "uttaf kollha ()

(

Awentu biHejl f'Ta' Genco Dai:-zmien tas-sena naglimlu 1-flarga tas-soitu-mhux-tas-soltu! Se naqsmu ghal Gl'lawdex, imbagliad se nlmxu

Tigu dawra m'Gflawdex biHanca!!? Hekk hu! se li!i~~~i~~~:;- max-xatt sa 1-lrdum f'Ta' Cent:. Hemmhekk nippruvaw ngflaqqdu grupp biex lmmorru vjagg ''''''''''''''''' n~~tennew lc-~lef j!dflol filgliaxija, u nitpax~e~ ta' names slgl'lat madwar ix-xtut geblija u · ................ mstmgnu 1-agflJat ta dawn 1-gflas~far m1st~quz1. interessanti tal-gzira Gflawdxija. Afma u sejrin se !iiii!I:m !mbag~ad s~ norqdu b.a~~~- fuq 1-trduf!l. ~1lgnodu nagnmiu anke waqfa qaslra fii-Biue lagoon t~i~i~i~{· Jgfladdt gnahna vann u Jmzz;lna lura I-1Mgarr. famuza ta' Kemmuna, gflal min ikun irid idur ~t=~t~~~~~ ,------------------......., daqsxejn jew anke jaqbez jgtium. : Data: 17lulju 1999

Post: Ta' Cent Data: 11 lulju 1999 Niltaqgflu: 2.45pm - Bleb II-Belt Niltaqgtiu: 11-Marfa jew 4.00pm- 16-Cirkewwa taht 1-arlogg ftin: 12.00 nofslnhar jew 4.40pm m lx-xatt ta' 1-IMgarr. Lura: 5.30pm Prezz: 80c (gflall-vann - ferry mhix inkiuza) Prezz: Kbar: lm4.50 Gibu: lkel, sleeping bag (Jew kutra), kollox

i!gfiar: Lm3.50 (tant 12-il sena) f'baskel tad-dahar. U walking shoes. lbbukkjaw: lmlew 1-appllkazzjoni (rna' dal- Cemplu: Centru Blrdllfe (347646, 9am-1 magazin) u lbagntuha mal-flus Closing Date: 14 lulju 1999 Closing Date: 25 ~un)u 1999 Lura: 18 lulju mal-vapur tas-7.30am. Eta: Muttaf kollha (u familja, flbieb ecc) Eta: "uttaf 12yrs+

David Attard (11)

GqWJ!0q R~rrng

Tpingix ikbar minn 1 Ox1 Ocm, uza karta (mhux kartoneina) bajda u tpingix bil-kulur. lk.teb isem 1-annimali jew pjanta u ismek u l-eta. Jekk timxi mar-regoli, it-tpingija tiegflek gflad tidher fil-magazin.

"Iva! ikun.

"Jien Gremxula lmmagnaJfejn

kif minn tantannimali kien gnazel wiened li mhux so!tu naraw. "Gnax gnandha zewgt idnub. U jien inkun specjali!" "Din minn fejn gibtha?" tbissimtlu. "Heqq, mhuxhekk jgnidu?!" pront qalli. Kont lestagna!ih: "Melajgnidu nai:in. !1-Gremxula ta' Filfla

wiened gnandha, bnal dik ta' Malta. lmma forsi darba raw wanda b'zewgt idnub fuq Filfla, u nasbu li kollha hekk ikunu"

"lmma, Miss, allura kif raw gremxula b'zewgt idnub, jekk qed tgnid li gnandhom wiefled?"

"Ffa nispjegaleksew. Meta 1-gremxula jattakkaha """' .. 'n"'n

jaqbadha minn denbha. 11-gremxu!a hija "a.~.'a'"'' twaqqa' denbha, li jibda jferter u jitgerbeb wandu u jigbed 1-!Uft:U"'"Pilf'H'H tal-predatur. Sadattant il-gremxula tanrab, u tibqa' najja. lmbagnad jerga' jikbrilha denb ieflOr. xi drabi d-denb ma sew. Jibqa' mdendel, u xortajibdajikber

wietled. U b'hekk il-gremxula tispicca qisha gtlandha zewgt idnub. Fhimt issa?"

"Iss, mala minix se nkun specjali," i-istudent "Specjali dejjem," wegibtu, "gnax ii-Gremxula ta' Filfla

xorta hija ikbar minn dik ta' Malta, u tkun sewda." Miss!" splodejna flrafa u flmerija

ll~balleni hum a mammiferi bhalna. Fl~lstess l'iln huma different! hafna, ghax huma ann I mall totalment tal~bal'lar. Gtialkemm kbar, U~baUenl mhux dlfficli toqtolhom gnax jgi'lumu bll~mod u gftax jitilghu f'wlcc ilsbahar gftanm nlfs. U ma Jattakkawx lura ...

Xi pajjizi gliamlu zmien twil jaqbdu 1-balieni gflal laliamhom, glial zejthom u glial gfladamhom. Gflal flafna snin il-qbid kien zgliir minflabba c-cokon tal­vapuri u 1-armi ii kienu juzaw. imma mbagfiad bdew jlnbnew vapurl kbar u b'sahhithom' bi nrapan daqsxiex li jisparaw vlegeg U xi pajjii:i oflrajn tflajru!

Bil-metodi 1-godda bdew jinqatlu kif gie gie. Bejn 925 u 1-1975 lnqatlu xl mlljun u nofs bailena! Xjenzati sabu li tmienja miii-ndax-il speci principali kienu dig a kwaii nqerdu minfiabba 1-kacca esagerata. Fil-fatt xi speci Whale gnadhom sal-lum mhedda estinzjoni. Biex tkompli taggrava s-sitwazzjoni, il­ba!ienijiniproducu b'ratabil-modnafna, u majkoilhomx frieli ku!i sena.

Xl pallizi ndunaw bil-problema u hadu mlzurl biex il-balieni rna jinqerdux. Fl-1970 l-iStati Uniti waqqfet

Menu- Gunju 1999 .. n.-l'luttofa 32

kull forma whalingkummercja!i, u lanqas rna na!!iet li jiddanniu fil-pajjiz prodotti tal-baiieni.

985 I- International Whaling Commission imponiet moratorjum intemazzJonali, jigifieri

waqqfet ll~qbld koilu gnal numru ta' snin. Dan sar biex il-balieni jko!lhom cans jirkupraw. Dan il-moratorjum kellu xi effetti poi:ittivL balieni reggf!U bdew izidu fin-numru, u 1-qti! naqas sew. Fejn

fl-1970 inqatlu 42,000 baliena, fl-1994 inqatlu biss 700.

lmma bdew jinqalgnu 1-probiemi. Xi pajjii:i bnal Norway, Iceland, Japan u !-Peru opponew ii­

Bdew jui:aw 1-iskuza ii qegfldin jaqbdu 1-balieni gflal rleerka xjentlflka! 993, Norway qalet li ser terga' tibda taqbad ii-Minke Whale. Dawn il­pajjizi jaraw il-qbid tal-balieni bflala tradizzjoni. ffafna whaiers jagnmlu pressjoni fuq il-politici gnax jgnidu li huma gnandhom id-dritt jagnmlu dax-xognol.

Fl-1994, 1-IWC iddikjarat santwarju gt.all~ballenl f'medda ta' 31 ,OOO,OOOkm2 fi-Ocejan Atlantiku fejn ma tippermettix kacca gflall-balieni. Dal-post intgflaiel gnax fih iwelldu 1-friefl 90°/o tal-balieni ta' valur kummercjali. 11-problema hija li !-area tant hi vasta li impossibli tiddefendiha kontra min jikser ir -regoiament Xi pajjii:i, bflaii-Japan u r-Russja, gflamluha cara li mhumiex ser jirrispettaw is-Santwarju.

il-balieni huma annlmall lntem~entl u ta' ebda periklu gnall-bniedem. lmportanti li anke jekk il-whaling majinqatax gflal koiiox, in-numri li jinqabdu gflandhom ikunu dejjem baxxi bizzejjed li 1-annimal jingnata cans jirkupra.

Jekk le, bia dubju ma ndumux ma nltllfu gi'lal kollox dawn u..ggantl tad-dlnja selva"ga.

Andre Vella ta' mexxie!ek tigbor watldek ta' i-Ortikultura.

n i baglitu lekB. ~ e TUet pitazzi ta' 1- asafar u 8 Sti·ker bU ... kulur ta' ghasfur

Kajjarnbieb, anwa u kugini jidnlu fi KiabbHuttaf, tihom jim lew kopja ta' dil-formola, imla isfel id-dettaiji tiegnek stess, u ibghathomlna, 1.506

1-gdid. 11-pitazzi u 1-istiker bil-posta f'temp ta' ftit granet Garanzlja!

1 1

U ghal kuU membru U --------------·----------------------~-----------·---------- ddahhal, Inti tlefm 8 punti fl~

Postcode Kuttafa tasaSena.

------- --~---. --------------

Postcode

Zghazagh jarmaw tables, video ghaddej, kompjuter ghaddej, jilaghbu bilajigsaw puz~ zle, membri jbighu s~ sigar ta' looGf'larghar, ohrajn jimlew UaformoU~ oflrajn jirrumblaw u .. posters, nies jimxu, jieqfu, jaraw, jistaqsu, jisimghu, jlxtru, jidiUu membrL. X:eni ta' kuljum fl-istand tal­Bird life waqt n~ Green Week 99 li sa ret f'AprU U gl'aadda. Waqt din l~attivita, dahlu biss biss 1 05 membri godda fi Klabb Muttaf!