;kb 30 nze 8 wkou 2015 e[zb gzb/ 76 - yojanayojana.gov.in/march-panjabi15.pdfibk, wkou 2015
TRANSCRIPT
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 3
;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 • • • • • nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 • • • • • wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 • • • • • e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76
• piN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ - vhHe/H ;qhtk;st 4
efbnkD T[s/ gqGkt
• nkofEe f;js dk ftFb/FD - nkfFwk r'fJb 7
• ftFth fBowkD jZp d/ o{g ftu Gkos - nfwskG eKs 12
• 14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK L ;zxtkd - gqGkeo ;kj{ 16
dh GktBk nB[;ko
• itkpd/jh dh spdhbh< fJ;sohnK d/ gfog/y - Bhsk n?B 21
s'I piN nfXn?B
• nkw piN - ;wkfie ft;sko - wBhF r'ftb 26
• ykD-y'dkJh s/ tksktoB ;zxtkd #u nkofEe - b/yk uZeokp"osh 29
Bhsh dk g[Bo T[`Gko ;kfjb otr'sok
• Gkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkB - o'fjs i:'fE; 32
• okFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;sk - ;td/F f;zx 37
• y/shpkVh okiK d/ Go';/ - G[tB Gk;eo 41
• o/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sk - ihH ;qhfBtk;B 45
• e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek; - osB ;bdh 49
• e/Idoh piN L fJe ftFb/FD - ;opihs f;zx ShBk 52
• piN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKx - wB'jo f;zx psok 55
• ;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK - oftzdok n?u Y'behnk 57
• 2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh- fBo{gw j}ok 61
• e/Idoh piN 2015-16 L ftF/F }'o - 63
• Gkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so - Xhoi BkfJo 66
ftu ftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dk
• Gkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktK - pkb nkBzd 68
• izrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnK - r[fozdo e"o 72
fJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftu
w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L • gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh-110003 (\'BH 24365610) • jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) • 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh-400614 (\'BH 27570686 • 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) • J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673)• gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) • pbke BzH 4, rqfjebg ezgb?e;, n?wH ihH o'v, BkwgZbh, j?dokpkd - 500001 (\'BH24605383)• gqEw sb, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb'o - 560034 (\'BH 25537244 • fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004(\'BH2683407) • jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 • nzfpek ezgb?e;, gqEw sb, T[go :{e' p?Ie, gkbdh,nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) • e/He/Hph o'v, fBT{ ekb'Bh, jkT{; BzH 7, u/Bh e[Eh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090)
w[Zy ;zgkde
dhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSb
;zgkde
pbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[oh
;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so
Jh;N pbke-4, b?tb-7
nkoH e/H g[ow, BthI fdZbh-110066
\'B s/ \?e; L 011-26177591
Jhw/b : [email protected]?p;kJhN LLLLL www.yojana.gov.inwww.publicationsdivision.nic.in
https//www.facebook.com/pages/yojana-journal
;z:[es fBod/Fe (T[sgkdB)
thHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDk
fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB)
;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk
\'BL 26100207
c?e; L 26175516
Jhw/b L [email protected]
eto L ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/
:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh
iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo
@@@@@ADG(i/c), Publications Division# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,
Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB
uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H
:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK
s/s/s/s/s/ ;zrmBK;zrmBK;zrmBK;zrmBK;zrmBK BkbBkbBkbBkbBkb ;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs jB,jB,jB,jB,jB, T[BQKT[BQKT[BQKT[BQKT[BQK dkdkdkdkdk ththththth fJjhfJjhfJjhfJjhfJjh fdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'B j't/.j't/.j't/.j't/.j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.
4 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
piN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGkt
vhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;st
doh ;oeko d/ 2015-16 d/
piN ftu ftek; ns/ b'e
efbnkD bJh S'Nh ns/ bzph fwnkd d/
FkBdko Nhu/ fwE/ rJ/ jB. ftek;
o[}rko ns/ b'e efbnkD f;ZX/ s"o s/
nkg; ftu i[V/ j'J/ jB. ftek; tX/o/
o[}rko d/ w"e/ g?dk eodk j? fi; Bkb
nkwdB ftu tkXk j[zdk j? ns/ b'e
efbnkD w}p{s j[zdk j?. fJ; ;zdoG
ftu, e/Ido ;oeko d/ 2015-16 d/ piN
dk n;o ftek; okjhI o[}rko ns/ Bhsh
gfjbK okjhI tX/o/ f;ZXk o[}rko g?dk eoB
tkbk j'D ~ x'fynk ik ;edk j?.
ftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nh
ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/
;kb 2015-16 bJh 8 s'I 8H5
gqfsFs ftek; do jk;b eoB dk Nhuk
fwfEnk frnk j?. bzph fwnkd ftu,
ftek; do d' nzeK ftu jk;b eoB dk
Nhuk j?, i' ;G s'I xZN 10 gqfsFs
j't/rh. b'e efbnkD d/ gZy'I, d/F dh
nk}kdh dh 75thI toQ/ rzY d/ w"e/, 2022
se j/m fds/ 13 ftF/F T[d/F jk;b
eoB dh fJZSk }kjo ehsh rJh j? L
1H Ffjoh y/so ftu 2 eo'V ns/
g/Iv{ y/so ftu 4 eo'V wekB T[;koh fi;
Bkb d/F ftu ;G xo gfotkoK ~ wekB
jk;b j' ;e/.
2H jo xo bJh p[fBnkdh ;j{bsK,
fit/I fe 24 xzN/ fpibh g{osh, ;tZS ghD
dk gkDh, g]kB/ ns/ ;Ve ;zgoe :ehBh
pDkT[Dk.
3H fJj :ehBh pDkT[D fe jo xo
d/ xZN'-xZN fJe w?Ipo ~ o[}rko gqkgs
j't/.
4H rohph ~ ek\h jZd se xZN
eoBk.
5H ;G fgzvK dk fpibheoB.
6H ;G fojkfJFh p;shnK ~ jo
w";w ftu ukb{ ;VeK Bkb i'VBk.
7H jo fgzv ns/ Ffjo ftu f;js
;j{bsK T[gbpX eokT[Dk.
8H B"itkBK ~ f;Zfyns ns/ j[Bowzd
eoBk.
9H y/shpkVh dh T[gikfJesk tXkT[Dk.
10H jo fgzv ftu ;zuko ;j{bs
T[gbpX eokT[Dk.
11H B"itkB spe/ ~ w[jkos d/D
ns/ Gkos ftu pDkU d/ j[Bo Bkb b?;
eoBk.
12H Gkos ftu T[dwK ~ T[sFkfjs
eoBk.
13H Gkos d/ g{oph ns/ T[so g{oph
y/soK dk ftek;.
ftek; ns/ b'e efbnkD d/ Nhu/
jk;b eoB bJh e/Idoh ns/ oki ;oekoK
~ wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Dh gt/rh.
fJBQK T[d/FK dh ;zGtsk ns/ }o{os ftZsh
ns/ w'N/ s"o s/ nkofEe Bhsh ;zdoG
ftu y'i ehsh ik ;edh j?.
ftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBk
e/Idoh nzeVk ;z;EkB tb'I ikoh ;'X/
j'J/ ;w[Zu/ xo/b{ T[sgkdB dh ftek; do
d/ nzefVnK nB[;ko, 2014-15 ftu ;w[Zu/
xo/b{ T[sgkdB dh ftek; do 7H4 gqfsFs
ofjD dh nk; j?. ;kb 2015-16 bJh,
piN ftu ftek; do 8 s'I 8H5 gqfsFs
jk;b eoB pko/ fejk frnk j?. fJj
brGr 1 gqfsFs ftek; do ftu tkXk
j?. g{zih fBt/F ns/ T[sgkdB ~ 4 ns/
1 d/ nB[gks ftu wzB e/ ubhJ/, sK fJ;
ftek; do ~ jk;b eoB bJh fBt/F
do ftu 4 s'I gzi gqfsFs tkXk eoB dh
b'V j't/rh. fJ; soQK 2015-16 bJh
;w[Zuh fBt//F do brGr 35-36 gqfsFs
tXDh ukjhdh j?. fJ; soQK ;k~ pZus
do 37-38 gqfsFs se b? ikDh j't/rh
ns/ fBt/F do brGr 40 gqfsFs
xo/b{ pZusK ns/ g{zih fBt/F ftu nzso
ukb{ yksk xkN/ okjhI g{ok ehsk ik ;edk
j? i' brGr 2 gqfsFs j't/rk. fJBQK
gZXoK #s/ n;hI fpBK w[dok;fcsh n;o
tkbk 10 gqfsFs dk gkfJdko ftek;
jk;b eo ;ed/ jK. 2015-16 ftu fJj
;\o xZN'-xZN nZXk s?n eo b?Dk ukjhdk
j?. fJ; e'fFF ftu w[Zy nkofEe J/izNK
~ wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Dh gt/rh.
noEszso ftu w[Zy fyvkoh e/Ido ns/ oki
;oekoK jB i' d't/I fwb e/ ;oeko tb'I
@Nhw Gkos# ej/ iKd/ jB. fJBQK s'I
fJbktk ftGkrh T[dw, vke wfjewk ns/
o/bt/, e/Ido ns/ oki gZXoh iBse y/so
e/Ie/Ie/Ie/Ie/I
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 5
d/ ndko/ xo/b{ ns/ ftd/Fh fBZih T[d:'r
ns/ fBt/Fe ns/ xo gfotko fJ; ;KMh
nkofEe e'fFF ftu w[Zy nkofEe fyvkoh
jB. ;oeko dh n";s Bhsh sfjs, Gkos
dh ftek; nfGbkFk T[d'I jh cb d/
;edh j? i/eo fJj ;ko/ GkJhtkb fwb e/
ezw eoB.
e/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fwek
e/Ido ;oeko f;ZfXnK iBse fBt/F
Bkb ns/ nf;ZfXnK fBZih fBt/F ~ j[zrkok
d/ e/ ftek; e'fFF ftu T[xh G{fwek
fBGkT[Idh j?. 2015-16 d/ piN nB[;ko,
e/Ido tb'I f;ZXk iBse fBt/F ;hws
ofjD dh nk; j?. nfij/ ftu g{zihrs
yofunK ftu tkXk e[Zb xo/b{ T[sgkd d/
0H2 gqfsFs nB[gks ftu fdykfJnk frnk
j? id fe fJj 2014-15 d/ ;'X/ nB[wkBK
ftu 1H5 gqfsFs ns/ 2014-15 d/ piN
ftu 1H7 gqfsFs oZfynk frnk ;h. ;gZFN
s"o s/ fJj tkXk ftek; do ~ f;o\
e/Idoh piN Bkb n;odko sohe/ T[u/
u[ZeD bJh pj[s xZN j?. e/Ido ;oeko
dh fJj pj[s ;hws tkX{ g{zih T[gbpXsk
ftZs wzsoh T[go ftZsh xkN/ d/ dpkn
ekoB nkJh j? fi; bJh ftZsh f}zw/tkoh
ns/ piN gqpzXB ek~B sfjs tuBpXsk
d[jokJh rJh j?. ftZs wzsoh B/ 2014-
15 d/ ;'X/ j'J/ nB[wkBK ftu ;w[Zu/
xo/b{ T[sgkdB dk 4H1 gqfsFs ftZsh
xkNk oZyD dk Nhuk jh oZfynk j?. T[BQK
gfjbK ;'u/ ;zrqfjD d/ w[ekpb/ ;w[Zu/
xo/b{ T[sgkdB dk 0H3 gqfsFs jh tkX{
ftZsh T[gbpXsk dk Nhuk oZfynk j? fi;
Bkb 3H6 gqfsFs ftZsh xkNk ofj
ikt/rk. go fJ; ftt;Ek d/ ubd/ th,
tkX{ ftZsh yofunK bJh ;w[Zu/ xo/b{
T[sgkdB dk f;o\ 0H2 gqfsFs fjZ;k jh
i[NkfJnk ik ;fenk j?.
ftek; dk o;sk, tX/o/ eoe/ e/Ido
dhnK Bhshrs gfjbK i' iBse y/so ns/
fBZih fBt/FeK d'jK T[go n;o gkT[IdhnK
jB ns/ e/Ido d/ okiK Bkb ftZsh ;zpzXK
nB[;kok s?n ehsk ik ;e/rk.
oki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwek
e/Ido ;oeko e'b tX/o/ iBse
fBt/F bJh ;hws ;kXBK d/ ubfdnK,
oki dh G{fwek j'o th nfjw j' iKdh
j?. 14t/I ftZs efwFB dhnK f;\kfoFK s'I
pknd ns/ n;b ftu 2014-15 d/ piN
dh F[o{nks s'I jh, oki ;oekoK d/ yks/
ftu XB tX/o/ gkodofFsk Bkb ik fojk
j? ns/ T[BQK ~ nkgDhnK gfjbK fBoXkos
eoB ftu th y[ZbQ j?.
2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih
fJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dk
tZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnko
;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,
okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/
s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;
Bkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EK
G/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJh
j?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftu
:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk
e[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idoh
fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.
T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~
g{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQK
~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,
T[; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh I
brkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ I
wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;
pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/
jZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XB
BjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;d
fJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[Xko
fbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDk
g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,
fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;
gfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[M
Bk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jh
j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.
ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/
T[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwek
fBt/F tXkT[D dk pkeh pfunk pb
ftGkrh ns/ iBse y/so d/ ndkfonK s'I
nk ;edk j?. ;oeko B/ vke ns/ sko
ftGkr dhnK ;/tktK ns/ o/bt/ d/ g;ko
dh gfjbK jh :'iBkpzdh eo bJh j?.
d{;o/ iBse y/so d/ ndkfonK bJh th
nkgDhnK g;ko :'iBktK pDkT[D dk ;jh
;wK j?. i/eo T[j fJ; fBt/F bJh
pk}ko ftu'I eo}k b?Id/ jB sK T[j
;oeko d/ ftZsh xkN/ dk fjZ;k BjhI
j't/rk. ftZs wzsoh B/ ;VeK bJh fBoXkos
okFh ns/ o/bt/ bJh piN ftu'I wdd
eqwtko 14,031 eo'V o[gJ/ ns/ 10,050
eo'V o[gJ/ tXk fdsh j?. iBse y/so
dhnK fJekJhnK bJh nzFdkB (ekg?e;)
3,17,889 eo'V o[gJ/ j'D dh T[whd j? i'
2014-15 d/ piN Bkb'I brGr 80,844
eo'V o[gJ/ tX/o/ j?. nzdk}k j? fe e/Idoh
\zvK ns/ e/Idoh iBse ndkfonK s'I
p[fBnkdh YKu/ ftu fBt/F 2014-15 d/
w[ekpb/ 2015-16 ftu 70,000 eo'V
o[gJ/ tX/rk. fJ; s'I nZr/ fBZih y/so ~
fJe T[g:'rh G{fwek ndk eoBh gt/rh.
fBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwek
fBZih y/so ftu xo/b{ ns/ ftd/Fh
g{zih fBt/Fe, fBZih T[d:'r ns/ xo
gfotko Fkfwb jB. xo gfotko pZusK
ns/ fBt/F d/ s"o s/ fjZ;k gkT[Id/ jB.
Gkt/I fBZih y/so dhnK pZusK ftu e'Jh
]k; ewh BjhI nkJh j? go jkb jh d/
;w/I ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks
d/ s"o s/ ftZs dh Feb ftu fJj fjZ;k
xfNnk j?. j[D n;hI xo gfotkoK tb'I
pZusK ftu ;[Xko dh nk; eo ;ed/ jK
feT[Ife ;w[Zu/ s"o s/ ehwsK ftu ewh
nkJh j? ns/ n;b ftnki do ftu tkXk
j'Dk F[o{ j' frnk j?.
fBZih fBt/FeK ftu'I pkjoh fBt/Fe,
6 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
uzr/ p[fBnkdh YKu/ dh }kwBh fBt/F
gq;sktK ~ s/}h Bkb wB}{oh ns/ ;gZFN
ns/ gkodoFh eo YKu/ ;w/s fBt/F eoB
bJh uzr/ tksktoB dh T[whd oyd/ jB.
;oeko fJBQK ;ko/ w[ZfdnK T[go ftuko
eodh ojh j? ns/ j[D j"bh-j"bh Gkos
ftu fBt/F tksktoB ftu ;[Xko j' fojk
j?. ftZs wzsoh B/ ;oeko d/ nrb/ 4
;kbK ftu ekog'o/N nkwdB eo ~ 30
gqfsFs s'I xNk e/ 25 gqfsFs eo d/D
dh th fJZSk }kjo ehsh j?. fJ; Bkb
;zGkfts fBt/FeK ~ nkgDk fBt/F tXkT[D
ftu wdd fwb/rh. e[M ftd/Fh fBt/Fe
Gkos ftu fBt/F eoB s'I fJe ]k; eo
gq;skt, nkw |?o-gqj/}h f;XKs (rko)
ekoB esokT[Id/ oj/ jB. ;oeko B/ fJj
;gZFN ehsk j? fe fJ; f;XKs d/ bkr{eoB
~ d' ;kb nZr/ gkfJnk ik fojk j?. id'I
th fJ; ~ bkr{ ehsk ikt/rk, fJj T[;
t/b/ s'I jh j'Id ftu nkt/rk. fJ; Bkb
Gkos dk fBt/F d/ s"o s/ uzrk ;EkB
j'D dk p'bpkbk tX/rk.
;oeko B/ e/Ido ns/ okiK d/ nf;ZX/
eoK d/ fwFoD fi; ftu T{DskJhnK g?dk
j' rJhnK jB, d/ pdbkn bJh fJe
ftnkge t;sK ns/ ;/tktK eo (ih n?;
Nh) bkr{eoB dh tuBpXsk d[jokJh j?.
ih n?; Nh s'I Gkosh noEszso d/ ubD
dk o{g pdb d/D tkbk pdbkn nkT[D
dh T[whd j?. fJj fJe;ko Gkosh pk}ko
fte;s eo e/ noEszso ftu T[Skb
fbnkt/rk ns/ t;sK s/ ;/tktK dhnK
ehwsK T[go g?D tkb/ n;o ~ xZN
eo/rk.
wzr d/ gfjb{ s'I, p/FZe pj[s ;kohnK
u[B"shnK jB. 2014-15 ftu wzr d/ ;G
tZv/ sZsK B/ ftek; ftu ewh fdykJh j?.
yZgs you/ ftu brGr 7 gqfsFs dk
tkXk j'fJnk j?. ;fEo g{zih fBowkD
youk, d{;o/ FpdK ftu, fBt/F youk
f;o\ 4 gqfsFs tfXnk j? ns/ fBo:ks
fJe gqfsFs s'I th xZN d{;o/, e/Idoh
piN ftu'I wzr gfjb{ ~ e'Jh w}p{s
gq/oe nkT[D tkbk BjhI j? feT[Ife fJ;
ftu ;w[Zu/ you/ ftu E'VQh fijh 5H8
gqfsFs tkXk jh ehsk frnk j?. i/eo
w[dok;fcsh brGr 4 gqfsFs ojh sK
fJj tkXk n;b ftu 2 gqfsFs jh ofj
ikt/rk. fJ; s'I ;gZFN j? fe wzr gfjb{
ftu th oki ;oekoK ~ nfjw G{fwek
fBGkT[Dh gt/rh. fBo:ks wzr th
ftFtftnkgh ftek; ftu wzdh d/ ubd/
xZN ofjD dh T[whd j?. fJ; bJh pj[s
e[M fJe tko fco ftnki do ftu ewh
ns/ fBZih wzr ~ w}p{s eoB T[go jh
fBoGo eo/rk. nkw w[dok;fcsh ns/
]k; s"o s/ g?No'bhnw gdkoEK dhnK
ehwsK xN ikD ekoB, xo gfotkoK dh
wzr ftu tkXk j'D dh ;zGktBk j? feT[Ife
xo gfotkoK e'b you eoB :'r nkwdB
tX ikt/rh ns/ t;sK dh ehws ftu
froktN nkt/rh.
o[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wdd
fJe j'o f;ZXk o;sk th j? fi;
okjhI e/Idoh piN, o[}rko ftu tkX/ dk
;kXB pD/rk. fJj Gkos ~ w[jkos d/D
dh Bhsh T[go }'o s'I nkT[Idk j?. piN
ftu fJj XkoBk gqtkB ehsh rJh j? fe
Gkos d[BhnK d/ B"itkB nkpkdh tkb/
d/FK ftu'I fJe j? ns/ fJE'I dh 54
gqfsFs s'I nfXe nkpkdh 25 ;kb s'I xZN
T[wo dh j?. j[Bo, ftek; ns/ T[dw
wzsokbk okjhI piN ftu okFNoh j[Bo
fwFB bkr{eoB dk gq;skt ehsk frnk
j?. piN tZy-tZy wzsokfbnK ftu ub
ojhnK w[jkos ftek; gfjbK ~ fJeZm/
eo e/ 31 y/soK ftu uZb ojhnK j[Bo
gfoFdK d/ sohfenK ns/ BshfinK dk
fwnkoheoB eoB bJh okj gZXok eo/rk.
e/Ido ;oeko B/ dhBfdnkb T[gkfXnkJ/
rqkwhD gfoFd :'iBk th F[o{ ehsh j?
ns/ fJ; bJh 1,500 eo'V o[gJ/ oy/ rJ/
jB.
piN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dh
fJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBoh
;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?
o[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dk
Bkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJj
Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{
dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,
T[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bD
dk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnK
;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o
s/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soK
bJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj Gkos
ftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ I
sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.
ftZs wzsoh B/ fJj th d/fynk fe
fwBko d/ ;G s'I EZb/ d/ fwjBseF
T[dwhnK bJh o;wh eof}nK se gj[zu
eo ;eDk i/eo n;zGt BjhI sK w[Ffeb
}o{o j?. T[BQK fJe bx{ fJekJh ftek;
w[V ftZs J/iz;h (w[dok) p?Ie F[o{ eoB dk
gq;skt ehsk j? i' 20,000 eo'V o[gJ/ d/
nkXko tkbk j't/rk ns/ 3000 eo'V o[gJ/
dh eo}k }kwBh d/t/rk. w[dok p?Ie bx{
ftZs ;z;EkBK ~ gqXkB wzsoh w[dok :'iBk
sfjs w[V ftZs d/t/rk. eo}/ bJh gZNhdoi
iksK ns/ gZNhdoi ephfbnK d/ T[dwK ~
gfjb fdsh ikt/rh. fJj ;wki dhnK
;G s'I tzfus Fq/DhnK ~ fXnkB ftu oyd/
j'J/ fJe ;[nkrs:'r edw j?.
Gkos dh t;'I dk tZvk Gkr fe;/ th
fe;w d/ phw/ s'I tzfus j? fit/I f;js,
d[oxNBk iK ihtB phwk. gqXkB wzsoh
iBXB :'iBk dh ekw:kph s'I T[sFkfjs
j' e/, ftZs wzsoh B/ ;G Gkos tk;hnK
bJh fJe ;otftnkgh ;wkfie ;[oZfynk
gqDkbh, ]k; s"o s/ rohpK ns/ dp/-e[ub/
torK bJh, F[o{ eoB dk gq;skt ehsk
j?.pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 7
nkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yD 2014-152014-152014-152014-152014-15
nkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FD
nkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJb
ofEe ;ot/yD fJj fdqFNhe'B
b?Idk j? fe S'NhnK-S'NhnK eJh
gfjb-edwhnK tZv/ ;[XkoK dk ;pZp
pDBrhnK. fJj fJ; ftuko Bkb th
uZbdk j? fe w"i{dk nfjw p[fBnkdh YKuk
ftF/F eoe/ T[;koh y/so, T[sgkfdesk
tkX/ ns/ T[gbpX wjkos w[skfpe o[}rko
g?dk eoB d/ gq;zr ftu ;G s'I tZX
;zGktBk oZydk j? ns/ fJj th fe fJ;
bJh wkbh ];ko/ ftu fYZb fdzfdnK nfijh
g{zihekoh dh wB}{oh d/Dk ns/ fBZih ezgBhnK
~ b'VhIdk T[sFkj d/Dk soe;zrs rZb
j't/rh feT[Ife fJj ftuko ;oeko d/
f;nk;h \b;\/ d/ B/V/ jB, j?okBh tkbh
rZb j? fe fJBQK ftu'I eJh w[Zd/ piN ftu
do;kJ/ rJ/ jB.
8 gqfsFs ftek; Nhuk s;Zbhp]F
j?. ;h n?; U ;'Xh j'Jh xo/b{ T[sgkd
do bJh ezgBhnK d/ ftnkge ;[Xo/ j'J/
nzefVnK #s/ dko'wdko oydk j?. feT[Ife
n;b nzeV/ gfjb/ nB[wkBK ~ jNk fdzd/
jB, BthB nzefVnK d/ tX/o/ Go';/ tkb/
j'D dh ;zGktBk j?. go doi/ ns/ nkJh
nkJh gh ftek; tor/ eJh ekoeK ;zpzXh
nzeV/ nkofEesk ftu ek\h ewh ;[MkT[Id/
jB. fJ; bJh fJj bZr/rk fe ;zGkth
ftek; ~ gfjbK xNk e/ t/fynk frnk
;h.
ftek; dhnK ;fEshnK n;b ftu
nkofEe ;ot/yD dh g/FhBr'Jh s'I fpjso
j' ;edhnK jB feT[Ife Bk sK ezgBhnK
dhnK p?b/I;FhN ;wZf;nktK ns/ Bk jh
p?IeK d/ wkbh dpkn dk fJzBk tZX gqGkt
gt/rk fizBk fe ;ot/yD ftu ;[MkfJnk
frnk brdk j?. fJ; s'I fJbktk, ikw
(i/ J/ n?w) fsZeVh e'b w[Ffeb tkbh
;fEsh ftu'I fBebD ns/ T[sgkfdesk ftu
;[Xko fbnkT[D dhnK ;zGktBktK jB.
e[M wkwfbnK ftu, go ftek; dhnK
;fEshnK gfjbK s'I wkVhnK j' ;edhnK
jB feT[Ife @bkr{ eoB# d/ gZy tb piN
ns/ nkofEe ;ot/yD d'jK ftu pj[sk
fXnkB BjhI fdsk frnk.
nkofEe ;ot/yD dh fJj dbhb fe
fBZih fBt/F ~ ubkT[D bJh tX/o/ ;oekoh
fBt/F }o{oh j?, i/ ;Zu j? sK fBokFk
tkbh rZb j?, feT[Ife piN, g{zih you/ ~
e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 0H3 gqfsFs tXkT[Idk
j?. ]k; eoe/ id gfjbK wkbh ];kok,
4H1 gqfsFs wzfBnk ikt/ feT[Ife s?n ehsh
d' nzeh ftek; do d/ w[ekpb/ f;o\ 2H5
gqfsFs do jh jkf;b ehsh ik ;eh ;h.
NhfunK dh gqkgsh bJh T[sgkde yofunK
ftu eN"sh ehs/ ikD dh g[okDh fgos j?.
gqFkFfBe pdbktK s'I fpBK ;oekoh fBt/F
;woZEk T[go rzGho pzfdFK B}o nkT[IdhnK
jB i' fe fgSb/ e[M ;kbK s'I e[Zb xo/b{
T[sgkd d/ brGr 1 gqfsFs do #s/
o[eh j'Jh j?.
go, d{i/ gk;/ tX/o/ iBse ygs
youk jkBhekoe fojk j?. fJ; bJh
;oekoh yofunK dh pDso ftu oZd'-
pdb pj[s }o{oh j? ns/ fJ; gk;/ tZb
ehshnK rJhnK S'NhnK gfjbedwhnK dk
th ;tkrs ehsk ikDk pDdk j?, go
;oeko d/ fBt/F bJh ;G s'I tZvk
:'rdkB tgko eoB dhnK ;fEshnK ~
j'o nk;kB pDkT[Dk j?.
eh fBZih fBt/F T[go th e[M gkpzdhnK
jB< nkofEe ;ot/yD w[skfpe fJj ezgBhnK
dpkn j/m jB ns/ fBt/F BjhI eo
;edhnK id fe fJj rZb ;jh BjhI
brdh. ;h n?w nkJh Jh nzefVnK #s/
nkXkfos fuZso-1 ns/ 2 do;kT[Id/ jB
fe 2000ftnK d/ wZX ftu id fJj
nknknknknk
fuZso-1 fJeftNh nB[gks eo}k (p[fBnkdh YKuk ns/ fBowkD ezgBhnK)
n;k;/ eo}k (50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK n;k;/ eo}k (50 fBowkD ezgBhnK)
8 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
;orowh Bkb fBt/F eo ojhnK ;B, d/
w[ekpb/ u'Nh dhnK 50 fBowkD ezgBhnK
dh eo}k do ftu e'Jh tkXk (fteoh d/
gq;zr ftu) BjhI j'fJnk. 2013 ~ SZv
e/ u'Nh dhnK 50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK
dh fJ; do ftu th e'Jh tkXk BjhI
j'fJnk (fuZso-2) ;r'I eJh ezgBhnK B/
2000ftnK ftu tZv/ Brd pekJ/ fJeZm/
ehs/.
:ehBB nkofEe ;ot/yD B/ w[zpJh
F/no pk}ko (ph n?; Jh) dhnK u'Nh
dhnK 50 ezgBhnk d/ ftFkb nzefVnK ~
tosfdnK fdykfJnk fe eo}k fJeftNh
doK nzsookFNoh wkBeK w[skfpe T[uhnK
jB. go fJj s[bBk T[; d/F bJh
tkfip BjhI j? fiE/ p?Ie eo}k fBt/F d/
w[Zy ;kXB pD/ j'J/ jB. fJ; s'I fJbktk,
eJh ezgBhnK B/ eo}k doK j/m fbnkT[D
bJh 2014 s'I F/no pk}ko ftu nkJ/
T[Skb dh tos'I ehsh j?. nkofEe
;ot/yD dh fJj fNZgDh fe fJj ezgBhnK
eo}/ dh wko j/m nk e/ fBxko tb ik
ojhnK jB, th fJ; tb'I fds/ fJBQK
nzefVnK Bkb w/b BjhI yKdh fi; ftu
Gkosh eo}k e[Zb xo/b{ T[sgkd do ~
2000 ftu 35H5 gqfsFs d/ w[ekpb/
2013 ftu 51 gqfsFs do;kfJnk frnk
j?. uhB dk 150 nB[gks ns/ nwohek
d/ 190 d/ w[ekpb/ Gkosh eo}k ftek;
do j/mb/ wZX nkwdB tkb/ d/FK d/
eo}k ftek; o[MkBK d/ gq;zr ftu ni/ th
xZN j?. ;ot/yD Go';k d[nkT[Idk j? fe
Gkos ftu Bk sK p?IeK dh nfs tos'I
j'Jh j? ns/ Bk jh fJ; d/ pk}ko
nkwdB gZXo dh s[bBk ftu pj[s S'N/
jB. eo}/ d/ y/so ftu Gkos B/ e'Jh
pj[s s/} ftek; do doi BjhI eotkJh
id fe fJ;/ ;w/I d"okB uhB ns/ ikgkB
tor/ d/FK dh eo}k ftek; do fes/
s/} ojh j?.
n?w ;h J/ 21 nzeVk Gzvko tb'I
Gkosh fo}ot p?Ie d/ e[M j}ko d/
w[ekpb/ 5 bZy ezgBhnK ~ Fkfwb ehsk
frnk j?. nko ph nkJh dk Bw{Bk t?;/
th j[D Y[ethI B[wkfJzdrh tkbk BjhI
fojk. 2011-12 d/ nkXko tkb/ ;'X/ j'J/
okFNoh b/yk nzeV/ 2004-05 nB[wkBK d/
w[ekpb/ ezgBh dh pus ns/ fBt/F ftu
tZvk tkXk do;kT[Id/ jB fi; s'I fJj BjhI
brdk fe ekog'o/N ;?eNo fBt/F eoB
ftu n;woE j?.
o[ehnK j'JhnK ;ehwK ekoB n;b
;wZf;nk pDh j? go nkofEe ;ot/yD
do;kT[Idk j? fe fJ; ftu ;[Xko dh
;zGktBk pDh j?. fJ; s'I fJbktk, fJj
fJe fdbu;gh tkbk B[esk g/F eodk j?
fe fBZih y/so ftu o[ehnK j'JhnK ;ehwK
dk ekoB wkVh tgkoe wzr tX/o/ j? ns/
B/wpzdh ekoB xZN. 2011 ftu ;/tk
y/so ftu o[ehnK j'JhnK ;ehwK ftu
ek\h tkXk j'fJnk ;h id fe feT{4
2012 ns/ feT{1 2014 d"okB o[ehnK
fuZso-2 fJeftNh nB[gks eo}k (p[fBnkdh YKuk ns/ fBowkD ezgBhnK) j'JhnK fBowkD ;ehwK ftu s/} tkXk
j'fJnk ;h. nfij/ 2011 ftu bkJhnK
ftZsh gkpzdhnK ns/ 2013 dh wkbh wzdh
d/ Bshi/ j'fJnk. fJBQK gkpzdhnK d/
nwb ~ goskfJnk ik fojk j? ns/ fBZih
fBt/F dh rZb ehsh ik ojh j?.
nkofEe ;ot/yD tb'I u[Zfenk d{ik
B[esk p?IeK ~ dog/F d[jo/ wkbh dpkn
dk j?. eh fJj fJ; fpnkB Bkb w/b
yKdk j? fe p?IeK ns/ pk}koK dk ftek;
Gkos dh ftek; do dh gZXo w[skfpe
j[zdk j?.
;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe
fBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/Frh
ns/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[go
T[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'I
brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/
jB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;B
fiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/so
ftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnk
ns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoB
B[e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnK
w[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkde
n;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dk
ekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dh
;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?
ns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yD
w[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh do
ftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQK
w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.
fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~
fXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdk
j?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftu
;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK
j'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubD
ftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ih
jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{
gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.
;oekoh, ftd/Fh ns/ fBZih wbehns
d/ ;[w/b tkbh Gkosh p?Ifezr gqDkbh dh
tzB-;[tzBsk nkofEe y/so dh w}p{sh dk
n;k;/ eo}k (50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK) n;k;/ eo}k (50 fBowkD ezgBhnK)
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 9
;kXB j?. i/ nZi fBZih p?Ie uzrh ;fEsh
ftu jB sK ftFt nkofEe wzdh d"okB
;oekoh p?IeK dh uVQs ;h. p?Ifezr y/so
dh fJ;/ ftfGzBsk ekoB fJj tX/o/ ;fEosk
oZydk j?.
go Gkos ftu ;koh soQK d/ p?Ie
ftd/Fh p?IeK d/ w[ekpb/ tX/o/ w}p{s jB,
fi; dk ekoB ftnkge YKuk B/wpzdhnK
jB. fit/I fe nkofEe ;ot/yD u/sktBh
fdzdk j?, ftFt d;skt/}K ftu bue
;hwk s?n eoB bJh f;ZX/ T[gktK dh
wjZssk #s/ }'o fdsk frnk j? feTI[fe
pkf;b (ph J/ n?; Jh n?b)-3 torhnK
nzdo{Bh i']w nkXkfos g{zih Gog{osk
B/wpzdhnK tX/o/ y[ZbQ dh fJik}s fdzdhnK
jB. b/jw?B pqdo} ftu fJj y[ZbQ 30
ns/ phno ;NoB} dh 33 ;h fi; s'I
pknd T[j Yfj e/ pkf;b-3 gfjbh tko
e[Zb n;kf;nK d/ w[ekpb/ 3 gqfsFs
fJeftNh dh b'V dZ;fdnK e[Zb buesk
#s/ pzdFK bkT[Idk j?, go 33H3 r[Dk
bhto/} s?n eofdnK fJj ni/ th T[dko
j?. Gkosh fo}ot p?Ie T[u bhto/} do
4H5 gqfsFs dh f;\kfoF eodk j? fi;
Bkb fJj 22L1 #s/ gj[zu iKdh j? go
Gkosh p?IeK dh w"i{dk bhto/} 10L1 j?.
fte;s nkofEesktK dofwnkB bhto/}
ni/ th n";sB 25L1 j?. fJzM ;kv/ p?Ie
ni/ th fpjso ;fEsh ftu jB.
Gkt/I e[M ;oekoh p?IeK B/ |?o-
tgkoe \?;b/ bJ/ go pkjoh MNe/ th
wkV/ BshfinK bJh f}zw/tko jB. rbshnK
j' ;edhnK jB go w}p{s p'ov ns/
;[Xfonk j'fJnk Fk;B f;bf;bk fJ; rZb
~ :ehBh pDk ;edk j? fe fBo'b tgkoe
nkXko #s/ ;[szso \?;b/ bJ/ ikD. fBZih
fXoK ~ :ehBB f;bf;b/ Bkb y/vD ns/
nkgD/ fdtkbhJ/gB ~ eo GoB tkbh
iBsk d/ wZE/ wVQB s'I o'e/ ikD dh b'V
j?. eo}k t;{bh fNqfpT{BbK ftub/ nwbK
dh w[V :'iBkpzdh ehsh ikt/ sK fe
wkwfbnK d/ bweD ns/ eo}kJh fXoK
tb'I eo}/ d/ G[rskB s'I pu/ ofjD #s/
o'e bZr/.
piN B/ ;oekoh p?IeK dh w[V g{ziheoB
bJh pj[s tZvhnK oewK okythnK BjhI
oZyhnK. fJj dbhb fdsh ik ;edh j?
fe fit/I j'oBK B/wpzdhnK gfjbK jh nkgD/
bhto/} xNk u[ZehnK jB, p?IeK T[go fJ;
~ xNkT[D bJh ftFkb g{zih oZyD bJh
}'o gkT[Dk pj[s jkBhekoe j't/rk. ftFkb
g{zih-GzvkoK ns/ j'o tX/o/ f;ZX/ T[gkn, i'
bhto/} #s/ gkpzdh bkT[Id/ jB, dofwnkB
;zGt ;zs[bB nfijk w[Zdk j? fi; dhnK
;zGktBktK dk ftFt nkofEe wzu tb'I
gsk bkfJnk ikDk ukjhdk j?. nfij/ ;{M
tkb/ T[gkn nzso-gqGkth j'Dr/ ns/
nzsookFNoh p?IeK dh ;fEsh fpjso eoBr/
(r'fJb, 2014).
nyho, d{jo/ wkbh dpkn dh dbhb
tkfip BjhI j? feT[Ife 20 ;kb d/ ;[XkoK
s'I pknd s?nF[dk sobsk nB[gks j[D
21H5 gqfsFs #s/ j?. go p?Ie ;t?-fJZS[e
s"o s/ tgkoe \?;bk b?IfdnK fJ; ~ 25
gqfsFs #s/ oZyh p?m/ jB. eJh ;kbK s'I
p?Ie fwEh j'Jh do w[skfpe b'V s'I tZX
wkbh oewK b? e/ ub oj/ jB. fJe
nk}kdkBk \?;b/ Bkb dpkn BjhI pD
;edk. ftnki doK fJ; t/b/ T[uhnK jB
ns/ T[BQK d/ xZN j'D #s/ tZv/ g{zih bkG
j'D dhnK ;zGktBktK jB.
nkf]o, nkofEe ;ot/yD ftek;
;zGktBktK ~ xNk e/ d/ydk j? feT[Ife
fJj ikw ~ fBo'b w[V-tzv gfjb edwh
ti'I b?Idk j?. eo}/ s'I jN e/ n;b b'VK
dh g{osh bJh rohpK tZb nkofEe ;/tktK
d/ gk;ko Bkb T[sgkfdesk tX/rh. fJj
brksko poeoko th ofj ;e/rh feT[Ife
p?Ie ;/tktK s'I ;ZyDh t;'I tZvhnK ;zGktBktK
tkbk pk}ko j?.
ikw fsZeVh d/ fJj B[es/ fJ; bJh
;kjwD/ jB feT[Ife fJj rkje dhnK
b'VK Bkb BfiZmD bJh GKs-GKs dhnK
;/tktK dk ;[w/b g/F eodh j?. @iB XB#
ftu Fos Bkb i[Vh tkX{ t;{bh, phwk,
f;ZXk bkG spkdbk ns/ o{g/ eq?fvN ekov
fijhnK ;j{bsK Fkfwb jB. xZN bkrs
ns/ ;jkfJe seBkb'iheb ;/tktK Bkb
fJBQK ykfsnK dh n;b tos'I j' ;edh j?
ns/ nkwdB tX ;edh j?. p?IeK dhnK
tB-;[tzBsk, ;"yk dk]bk, \kfJd/ d/D tkb/
w[ekpb/ d/ Bt/I :[r tZb fbik ;ed/ jB
fJwkosK ftu ;fEs p?IeK dh pikfJ w'pkfJb
N?bh\'B tX/o/ d{o se wko eod/ jB ns/
w'pkfJb p?Ifezr tZvhnK ;zGktBktK oydh
j? fit/I fe eJh fte;s d/FK ftu d/fynk
frnk j? go Gkos fJ; ftu ni/ fgZS/
uZb fojk j?.
T[dkjoD ti'I, Gkos s/ gkfe;skB
d'jK B/ 2008 ftu w'pkfJb p?Ifezr F[o{
ehsh ;h. fJj n\oheh Bw{B/ d/ T[bN
;h fi; dh ;cbsk w'pkfJb ;/tk w[jZJhnkeko
#s/ th fBoGo eodh ;h fi; ~ nkgD/
gZXo #s/ jh fJj ekoi eoB dh y[ZbQ ;h.
dZyDh J/Fhnk ftu w'pkfJbK ftu g?;/
BjhI oZy/ ik ;ed/ ;B. p?Ie ;[oZfynk,
;fEosk ns/ nzeVk GzvkoB bJh f}zw/tko
;B. b?D-d/D dh jo ekotkJh rkje d/
yks/ okjhI j[zdh ;h.
fco th Gkos d/ w[ekpb/ gkfe;skB
ftu fJ; ;/tk dk gk;ko fes/ tZX s/}h
Bkb j'fJnk. r'fJb (2015 J/) B/ d'jK
ftub/ bue ns/ nwbheoB ;zpzXh \oeK
fit/I fe T[u/o/ F[o{nksh gZXoK ns/ gkpzdhnK,
tX/o/ nkwdB Fq/DhnK, ftnkge tgko
gq;ko y/so, b?D-d/D ekotkJhnK #s/ xZN
bkrs ns/ rkje ofi;Nq/FB bJh T[;
dh fBZih jk}oh bk}wh Bk j'D nkfd dh
rZb ehsh j?. nfijhnK gfjbedwhnK
Bkb ;kohnK Fq/DhnK T[sFkfjs j' e/
nkJhnK. pk}ko dk gk;ko j'fJnk ns/
;w[Zu/ s"o s/ BthBsk dk wkj"b pfDnk
fi; bJh ;[oZfynk ns/ ;fEosk Bkb th
10 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
e'Jh ;wM"sk BjhI eoBk fgnk. feT[Ife
nfij/ Bw{B/ ~ T[sFkfjs ehs/ ikDk pj[s
}o{oh ;h, BthnK gfjbedwhnK Bkb,
n]ho ftu, w'pkfJb p?Ifezr d/ s/}h Bkb
gk;ko dh g{oh ;zGktBk j? fi; sfjs p?Ie
dh nrtkJh tkbh w'pkfJb p?Ifezr ;/tk
okjhI ftnkge ;/tktK w[jZJhnk eotkJhnK
ikDrhnK.
n?w n?; gh} ns/ p?IeK dofwnkB
fwbtosB ~ gqu{B y/so ftu fvf}Nb
g?;/ dh tos'I, rkjeK dk Jh-tDi tb
ikDk, y/so B/V/ ;zuko, 650 n?w s'I T[go
dh fteoh dh ;zGktBk tkb/ ;;s/ ;wkoN
\'B ns/ ebkT[v tor/ seBkb'iheb
pdbktK Bkb th wdd fwb ;edh j?.
r{{rb ns/ n?gb tor/ tZv/ |?o-p?Ifezr
fXoK d/ G[rskB gqDkbh ftu dk]b/ Bkb
th w[ekpb/pk}h tX/rh ns/ BthBsk ~
j[bkok fwb/rk.
u"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFK
ftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnK
jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~
T[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEe
;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~
d/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBs
ehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFK
d/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJj
wkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {b
;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK
i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,
g {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;kosk
tkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpX
eokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ik
;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I
nB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dh
u'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoK
Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.
fJj pj[-gZyh ns/ ne;o wB-wo}hnK
tkbhnK FosK s'I go/ jNfdnK, ]k;eo,
;EkBe ;woZEktK ekfJw eoB bJh wkbh
g;kfonK ns/ ekor[}koh roKNK ftu eN"sh
eofdnK, ;EkBe gZXo #s/ wkbhnk fJeZmk
eoB ~ T[sFkfjs eofdnK, ;w[Zu/ xkN/
d/ NhfunK #s/ }'o fdzdk j?. fJj T[gbpX
eotkJhnK rJhnK n;b ;/tktK d/ B/V/
iKdk j? ns/ fJ;/ bJh b'eK tZb tX/o/
itkpd/jh j't/rh. fJe j'o nB[Fk;B
fbnkT[D tkbk ekoB oki u'DK j'DrhnK,
i' fdyk u[ZehnK jB fe t'No uzr/ Fk;B
ns/ fpjso ;/tktK ~ tZX uVQ e/ t'N d/
jZe Bkb fBtk} fojk j?. fgSb/ ;kbK
ftu okiK B/ wkbh w}p{sh ftu e/Ido s'I
fpjso ekor[}koh fdykJh j?. fJ; bJh
;w[Zuh wkbh wjkos ns/ yofunK dh
o{go/yk ftu th ;[Xko j'Dk ukjhdk j?.
iBse ;/tktK d/ wkVhnK j'D dk
fJe ekoB fJj j? fe pj[-gZyh J/iz;hnK
e/Ido, oki ;EkBe ns/ ftF/F T[d/F
tkjB nkw s"o s/ fJe d{i/ Bkb pj[s
xZN fwbtoB fdykT[IdhnK jB. u"dQt/I
wkbh efwFB ftu fJ; GzpbG{p/ tkbh
;fEsh ~ d{o eo e/, fvbhtoh bJh okiK
~ tX/o/ ;[szsosk fdsh rJh j? go T[BQK
dh tX/o/ f}zw/tkoh th pDdh j?. ;zftXkB
sfjs iBse f;js, ;k\-;\kJh s/ gkDh
d/ y/so okiK j/m nkT[Id/ jB. fJBQK ;GBK
dk wkVk fwnko Gkos ftu xZN Gko ofj
ikD tkb/ pZfunK s/ e[g'FD bJh f}zw/tko
j? fi; Bkb tZvh frDsh ftu ikBK
iKdhnK jB. okiK ~ j[D fJBQK w[FfebK
d/ yksw/ bJh jZb bZGD/ g?Dr/.
Gkt/I piN B/ e[M e/Idoh ;jkfJsk
gqkgs ;ehwK ~ pDkJh ofynk j?, fJ; B/
e[M j'oBK ftu eN"sh th ehsh j?. eo-
t;{bh d/ tX/ j'J/ fjZ;/ pdb/ okiK tb
e/Idoh ;jkfJsk ftu 20 s'I 40 gqfsFs
ewh ehsh rJh j?. f;js ns/ ftfdne
you/ dk pj[s fjZ;k okiK d/ f}zw/ SZv
fdsk frnk j?. go rohpK dh n;b
wdd ns/ @Gkos ftu fBowkD# gq'rokw
dh ;cbsk bJh T[BQK ~ wjkosK Bkb
Gog{o eoBk pj[s }o{oh j?. nzsookih
gfoFd ~, fi; ftu BthI o{j c{eh rJh
j?, ;ztkd, fwbtsB ns/ nkg;h skbw/b
tXkT[D bJh tofsnk ik ;edk j? sK fe
f;js, gkDh, f;Zfynk, tksktoB ns/ ;GBK
bJh ;tZSsk d/ y/soK ftu ;[Xko j't/.
e/Ido ~ pj[-gZXoh wip{ohnK s'I jN e/
;bkjekoh ns/ fBozso-gqtkj dk okj
cVfdnK, tX/o/ wzsokfbnK dk YKukrs
o[gKsoD eoBk ukjhdk j?.
:ehBB, Fk;B ndkfonK dh w[V
:'iBkpzdh gqGkth Yzr Bkb gq'rokw bkr{
eoB bJh bk}wh j?. ;oeko d/ gfjb/
Fk;B d"okB fJ; tZb fXnkB BjhI fdsk
frnk ns/ nkofEe ;ot/yD iK piN ftu
th fJ; Bkb ;[uZi/ Yzr Bkb BfiZfmnk
BjhI frnk. nkofEe ;ot/yD B/ J/ gh
n?w ;h} dhnK ewhnK T[go T[g:'rh
;ztkd ehsk j?, go piN ftu fJ; ~
nZr/ BjhI fbikfJnk frnk ;r'I fJe
]soBke ;[Mkn fwfbnk j? fe n;b
d/jksh T[iosK d/ fvZrD ekoB fJj
}o{oh j? fe g/Iv{ jbfenK ftu tX/o/ you
ehsk ikt/. go fJj fJ; GKs dk youk
;h i' fe fgSb/ ;w/I d"okB wfjzrkJh dk
ekoB pfDnk. g/Iv{ T[iosK sK jh ;[oZfyns
Yzr Bkb tX ;edhnK jB i/ T[sgkfdesk
ftu tkXk j't/ ns/ fJ; T[d/F bJh you/
dh pDso ftu ;[Xko dhnK ekotkJhnK
T[g:'rh j'DrhnK. fw;kb d/ s"o s/
sith}F[dk BthBsk tkb/ wkbh gqpzXK
okjhI o/bt/ ;/tktK d/ fwnko ns/ ;[oZfynk
ftu ;[Xko Bkb g/Iv{ Gkos ns/ nkw
nkdwh ~ \kfJdk gj[zu/rk.
;oekoh T[;koh you/ Bkb fgSb/
;w/I d"okB, fdjksh T[iosK tXhnK ;B.
nkofEe ;ot/yD ftu ;oeko ~ fJ;
ekoi #s/ w[V e/Idfos j'D dk ;[Mkn
fdsk frnk j?. wekBK dh T[;koh T[go
pj[s f}nkdk }'o fdsk ik ;edk j? go
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 11
nkX[fBe ;j{bsK Bkb Gog{o FfjoK (;wkoN
f;Nh}) dk Gkt ]kbh cb?N BjhI jB.
g[okD/ FfjoK ~ pdfbnk ikDk ;"yh rZb
BjhI go BftnK ~ nkpkd eoBk th fJe
w[Ffeb ezw j?.
Gkt/I ;oeko ~ nkgD/ fto'Xh N/e
tkb/ ns/ |?o-gkodoFh eo fB}kw d/
g[okD/ ne; ~ pdbDk j't/rk, go Bkb
dh Bkb fJ; ~ T[bko j[zfdnK, ekog'o/N
ezgBhnK ns/ n?c nkJh nkJh} ~ eo
d/DdkohnK s'I puD dh y[ZbQ BjhI d/Dh
ukjhdh. d'jo/ eo B/wK ~ o'eD bJh
pD/ eo ;wM"fsnK ~ d'jo/ eo B/wK s'I
puD bJh tofsnk ik fojk j?. xo/b{
ezgBhnK bJh fJj ikfJ} rZb BjhI j?
ns/ fJ; Bkb eJh soQK d/ ;oekoh
yofunK #s/ th iop nkT[Idh j? fiBQK s'I
okFNo ~ bkG gj[zu ;edk ;h.
sk}k U Jh ;h vh ;ot/yD do;kT[Idk
j? fe Gkos ftu ygs eoK dh do
d[BhnK ftu ;G s'I T[uh j?. fJ; ~
xNkT[D bJh ih n?; Nh bkr{ eoBk
pj[s wjZstg{oB j? i' fe ni/ se e/tb
fJe tkndk jh j?. gfjbh ;oeko dh
rbsh ftd/Fh wkbh nkwd #s/ pj[s
f}nkdk fBoGo eoBk, wkbh ;kt/IgB bJh
fdjksh you/ ~ tosDk ns/ w[Ffeb
xo/b{ ;[XkoK ~ nZy'I go'y/ eoBk ;h. BthI
;oeko eJh w"fenK #s/ fJ;/ rbsh ~
d[jokT[D tb s[odh brdh j?.
nk; ehsh iKdh j? fe nkT[D tkb/
B/Vb/ ;w/I ftu ;ehwK ~ fpjso Yzr
Bkb bkr{ ehsk ikt/rk sK fe nfijhnK
s[bBktK ;zGt Bk j'D. piN ns/ nkofEe
;ot/yD ftub/ eJh fdbu;gh tkb/ ;[Xko
;zpzXh ;[MktK ~ :ehBB w"ek fwbDk
ukjhdk j? ns/ i/ nfijk j'fJnk sK tZv/
pdbkn ns/ \kfJd/ ;zGt j' ;eDr/.
(b/fyek gq'c?;o, nkJh ih nkJh vh nko ns/
T[`xh noEFk;soh j?.)
e-mail :[email protected]
fJ; s'I fJbktk, ftZs wzsoh B/ gqXkB
wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBk dk th f}eo
ehsk j? fi; sfjs d[oxNBk Bkb w"s j'
ikD dh ;{os ftu 2 bZy o[gJ/ dk phwk
f;o\ 12 o[gJ/ gqfs ;kb gqhwhnw #s/
fwb ;e/rk. ;oeko nNb g?BFB :'iBk
th bkr{ eo/rh fi; sfjs fjZ;k gkT[D
ns/ T[; dh fwnkd nB[;ko g?BFB
fwb/rh. b'eK ~ fJ; ;ehw ~ ngDkT[D
~ T[sFkjs eoB bJh, bkGekoK d/
gqhwhnw dk 50 gqfsFs fjZ;k i' 1,000
o[gJ/ se ;hws oj/rk, 31 d;zpo 2015
se y'bQ/ rJ/ Bt/I ykfsnK bJh gfjb/ 5
;kb ;oeko tb'I :'rdkB j't/rk. ftZs
wzsoh tb'I n?bkBh sh;oh ;wkfie ;[oZfynk
;ehw gqXkB wzsoh ihtB i:'sh phwk
:'iBk i' e[dosh ns/ d[oxNBk ftu j'D
tkbh w"s dh ;{os ftu 2 bZy o[gJ/
d/ phw/ tkbh j?. fJ; dk gqhwhnw 18-
50 ;kb dh T[wo bJh ;kb ftu 330
o[gJ/, iK jo o'} fJe o[gJ/ s'I th xZN,
j't/rk. fJj ;G ;ehwK fwb e/ fJe
FFes ns/ BthI fe;w dk ;wkfie ;[oZfynk
B?N fdzdhnK jB.
;G rohp ns/ wZX tor d/
ftfdnkoEhnK ~ nkgDh g;zd dh T[u
f;Zfynk fpBK \zvK dh xkN d/ b?D bJh,
;oeko B/ g{oh soQK fJe ;{uBk seBkb'ih
nkXkos ftfdnkoEh ftZs ;jkfJsk nEkfoNh
;Ekgs eoB dh tuBpZXsk d[jokJh j? i'
gqXkB wzsoh ftZfdnk beFwh ekoieqw
okjhI ;G fe;w d/ t}hfcnK ns/ f;Zfynk
eo}k ;ehwK dh fBrokBh eo/rh. fJj
gfjb ;wki dhnK okjs s'I tKMhnK
Fq/DhnK dh \zv T[gbpXh dh w[Ffeb d{o
eo/rh.
ftZs wzsoh B/ fJe okFNoh fBt/F
ns/ p[fBnkdh YKuk \zv (n?B nkJh nkJh
n?c) ;Ekgs eoB dk gq;skt th ehsk j?
ns/ fJ; bJh ;kbkBk 20,000 eo'V
o[gJ/ i[NkT[D dk ftFtk; fdtkfJnk j?.
fJj No;N p[fBnkdh YKuk ftZs ezgBhnK
fit/I fe Gkosh g/Iv{ ftZs ezgBh ns/
okFNoh wekB T[;koh p'ov nkfd d/
F/noK ftu fBt/F eo/rk ns/ eo}k okFh
g?dk eo/rk. p[fBnkdh YKuk ftZs ezgBhnK
fco fJBQK tkX{ F/noK ~ eJh r[Dk tXk
;edhnK jB. T[BQK o/bt/, ;VeK ns/
f;zikJh gqki?eNK bJh eo w[es nkXkfoe
YKuk p¯v ikoh eoB dh fJZSk th }kjo
ehsh j?. fJ; s'I fJbktk p[fBnkdh YKuk
ftek; d/ iBse-fBZih GkJhtkbh w'v T[go
w[V s'I ftuko ehsk ikt/rk sK fe fJ; ~
w}p{s ehsk ik ;e/ ns/ fJ; ;kjwD/
nkT[D tkb/ ]sfonK ~ ;ktK ehsk ik
;e/. T[BQK B/ fJj wzfBnk j? fe p[fBnkdh
YKuk gqki?eNK ftu, ;oeko ~ pj[s/
]sfonK dk Gko y[d MZbDk j't/rk go
fJj ;w[Zuk Gko T[j BjhI MZb/rh. fv}hNb
Gkos dh gfjb ~ nZr/ tXkT[Id/ j'J/
;oeko B/ okFNoh UgNheb ckJhpo B?Ntoe
gq'rokw ~ 7H5 bZy feb'whNo B?Ntofezr
se eoe/ 2H5 bZy fgzvK ~ fJ; d/ g;ko
j/m fbnkT[D dk gq;skt ehsk j?.
fJj gfjbK, f;Zfynk ns/ o[}rko d/
w"fenK ftu, ]k; s"o s/ ;wki dhnK
rohp Fq/DhnK bJh fJe tX/o/ w}p{s
YKuk yVQk eoB ftu ;jkJh j'Dr/. piN
fJj do;kT[Idk j? fe ftZs dh ewh d/
ubfdnK th ;G ;zpzfXs fXoK fiBQK ftu
oki ;oekoK, iBse ndko/, pkjoh
fBt/Fe, p?Ifezr ns/ ftZsh ;z;EkB, T[d:'r
ns/ ;G s'I T[go nkw b'e Fkfwb jB,
fwb e/ ;KMhnK e'fFFK Bkb Gkos dh
ftek; ejkDh ~ ekw:kp pDk ;ed/
jB.
(b/ye JhHtkJhH fJzvhnk ftu w[Zy Bhsh
;bkjeko ns/ wdok; ;e{b nk\ fJeBkfwe;
ftu nkBo/oh gq'c?;o j?.)
e-mail :[email protected]
;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh
12 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
okFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkD
ftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu Gkos
nfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKs
os ftu pDkU# gq'rokw dk
nkrk} ;szpo 2014 ftu
okFNo fBowkD gfjbedwhnK d/ fJe
tZv/ ;w{j ti'I ehsk frnk. Gkos ~
ftFt fBowkD X[ok pDkT[D d/ fJokd/
Bkb pDkfJnk frnk, @Gkos ftu pDkU#
fJe rzGho jkbks gqfs t/b/ dk j'ek
;h L 2013 se tXk-uVQk e/ g/F ehsk
T[God/ pk}ko dk r[pkok cN u[Zek ;h
ns/ Gkos dh ftek; do djke/ ftu ;G
s'I j/mb/ gZXo se fvr u[Zeh ;h. fpqe;
d/FK d/ tknd/ ek\{o j' u[Ze/ ;B ns/
Gkos ~ sEkefEs @gzi d[opb# ftu'I fJe
dZf;nk frnk, ftFt d/ fBt/Fe uouk
eod/ jB fe eh ftFt dk ;G s'I tZvk
b'eszso fJe i']w j? iK w"ek. Gkos d/
1H2 fpbhnB Bkrfoe ;tkb eod/ fe ;cb
j'D bJh eh Gkos pj[s tZvk j? iK n;cb
j'D bJh pj[s tZvk. Gkos ipodo;s
nkofEe ;zeN dh erko #s/ yVQk ;h.
g q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonk
@Gkos ftu pDkU# ;zeN dh fJ;/
fgZmG{wh ftu ikoh ehsk frnk ns/ S/sh
jh fJj Gkos dhnK p/F[wko fXoK ns/
GkJhtkbK bJh fJeZm/ j'D dh bbeko
pD frnk. fJj Gkos d/ BkrfoeK ns/
tgkoe nkr{nK bJh pj[s jh FeshFkbh
ns/ T[s/iBk Goh j[zeko ;h ns/ d[BhnK
Go d/ ;zGkts GkJhtkbK ns/ fBt/FeK
bJh jkofde ;Zdk. go, @Gkos ftu
pDkU# fJe gq/oBkdkfJe Bkno/ s'I fes/
tZvk j?. fJj t/bk ftjk u[ZehnK gqfefonktK
ns/ BhshnK dh p/fw;kb w[ozws (Utojkb)
dh gqfsfBXsk eodk j?. ;G s'I nfjw,
fJj ;oeko d/ ;'uD d/ sohe/ ftu g{oB
pdbkn dh gqfsfBXsk eodk j? - ikoh
eoB tkbh ;Zsk s'I tgkoe GkJhtkb tb
pdbkn, i' ;oeko d/ @xZN s'I xZN
;oeko, tZX s'I tZX Fk;B# d/ f;XKs d/
nB[;ko j?.
:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk
e'Jh bfjo F[o{ eoB bJh s[jk~
fJe oDBhsh dh b'V j[zdh j? i' pokpo
gq/fos eo/, ;FesheoB eo/ ns/ ;woZEk
gqdkB eo/. @Gkos ftu pDkU# ~ fJe
tZyoh soQK d/ nfGnkB dh b'V ;h L
pikfJ fe otkfJsh nzefVnK Bkb n]pkoh
fJFfsjkoK d/, fJ; ekoi bJh ikDekoh
Gog{o ;[B/jk b'VhIdk ;h i' uzrh soQK
bg/fNnk j'fJnk ns/ ;G s'I nfjw, Go';/
:'r j't/. fJ; ftu (T) ;zGkts ftd/Fh
GkJhtkbK, Gkosh tgkoe GkJhukok, ]k;
eoe/ BkrfoeK d/ wBK ftu Gkos dhnK
;woZEktK gqfs ftFtk; T[sgzB eoBk (n)
25 T[d:'fre y/soK bJh ftFkb seBheh
ikDekoh dk YKuk w[jZJhnk eotkT[Dk,
ns/ (J) tZv/ ;EkBe ns/ ftFt ;o'fsnK
se ;'Fb whvhnk okjhI gj[zu eoBk ns/
T[BQK ~ w"fenK, ;[XkoK pko/ ]podko
oZyDk, Fkfwb ;h.
T[d:'fre Bhsh ns/ T[Bs ftGkr
(vh nkJh gh gh) B/ T`[u wkjo J/iz;hnK
Bkb fwb e/ fpbe[b BtK YKuk pDkT[D
bJh ezw ehsk fJ; ftu fJe ;wofgs
;jkfJsk wzu ns/ w'pkfJb-gfjbK dh
t?pkJhN Fkfwb ;h fi; #s/ tZy-tZy ikDekoh
pj[s jh ;kd/ Yzr Bkb Fkfwb ehsh
rJh ;h. 25 ;szpo 2014 ~ xo/b{ ns/
ftFt d/ tgkoe B/sktK, Bhsh eoB
tkfbnK ns/ whvhnk eowhnK d/ ;kjwD/
j'J/ fJe gqGktFkbh ;wkrw ftu BthI
fdZbh fty/ @Gkos ftu pDkU# nfGnkB
dh F[o{nks ehsh rJh. fJ; ;wkrw d/
Bkb jh ftnkge fv}hNb oDBhsh ubkJh
rJh fi; d/ f;ZN/ ti'I ;'Fb whvhnk,
N?bhth}B s/ n]pkoK #u fJ; pko/ }pod;sh
fdbu;gh dk gqrNktk ehsk frnk.
ikoh j'D ;w/I w/e fJB fJzvhnk dk
d[BhnK Go ftu fJe xzN/ bJh ]{p d"o-
d"ok fojk. 48 s'I tZX xzfNnK bJh fJ;
pko/ 99,000 s'I tZX f}eo ns/ 1H08
fpbhnB fNZgDhnK ehshnK rJhnK ns/
fJj 94 fwbhnB b'eK se gj[zukfJnk.
31 iBtoh 2015 se c/;p[e #s/ w/e
fJB fJzvhnk d/ 3 fwbhnB s'I tZX doFe
;B, fiE/ NftZNo #s/ jo fszB ;fezN fgZS/
fJe doFe i[V fojk ;h, w/e fJB
fJzvhnk #s/ jo 32 ;fezN fgZS/ fJe BtK
doFe i[V fojk ;h, ns/ w/e fJB
fJzvhnk vkN ekw t?p;kJhN ~ 5H67
fwbhnB tko t/fynk frnk.
GkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnK
w/e fJB fJzvhnk gq'rokw ;fj:'r
tkbhnK e'fFFK #s/ T[;kfonk frnk j?. vh
nkJh gh gh tb'I fJj gqfefonk e/Idoh
wzsohnK, Gkos ;oeko d/ ;eZsoK, T[d:'fre
@Gk@Gk@Gk@Gk@Gk
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 13
nkr{nK ns/ tZy-tZy ikDekoh GkJhtkbK
~ ;Zdk d/ e/ F[o{ ehsk frnk j?.
nZr/, d;zpo 2014 ftu j'Jh y/so
ftF/F T[d:'rK pko/ fJe okFNoh ekoiFkbk
B/ Gkos ;oeko d/ ;eZsoK ns/ T[d:'fre
nkr{nK ~ nrb/ fszB ;kbK bJh fJe
ekoi :'iBk pDkT[D bJh ;ztkd eoB
tk;s/ fJeZfmnK ehsk fi; dk fBFkBk
2020 se fBowkD y/so dk e[Zb xo/b{
T[sgkd ftu :'rdkB 25 gqfsFs se
tXkT[Dk j?. fJj :'iBk gqXkB wzsoh,
e/Idoh wzsohnK, T[d:'fre ;GktK ns/
T[d:'fre nkr{nK ;kjwD/ Gkos ;oeko
d/ ;eZsoK ns/ oki ;oekoK dh so\'I w[Zy
;eZso tb'I g/F ehsh rJh.
fJBQK ;orowhnK d/ Bshi/ ti'I fe;/
d/F d/ fJfsjk; ftu fJeZbh ;G s'I tZvh
fBowkD gfjbedwh d/ o{g ftu ]ke/ dk
pDBk ;h. fJBQK B/ iBse fBZih GkJhtkbh
dh pdbkn eoB dh Fesh ~ th
do;kfJnk, i' w/e fJB fJzvhnk gq'rokw
dk gqshe pD frnk j?. fJj ;fj:'rh
wkvb Gkos d/ ftFt GkJhtkbK ~ Fkfwb
eoB bJh th ekoB pfDnk j?, fit/I fe
Gkos ns/ ;z:[es oki nwohek ftukb/
j'J/ jkbhnk rzGho ;ztkd s'I gqsZy j?.
g qrshg qrshg qrshg qrshg qrsh
E'VQ/ fij/ ;w/I ftu jh, ngqufbs
ns/ o[ektN gkT[D tkb/ fgSb/ ;w/I d/
YKu/ ~ ysw eoe/ gkodoFh ns/ tos'Ieko
gZyh gqDkbh Bkb pdb fdsk frnk j? i'
fBt/F fbnkT[D, BthBsk ~ j[bkok d/D,
j[Bo d/ ftek;, nkJh gh} dh ;[oZfynk
ns/ FkBdko fBowkD YKuk fte;s eoB
ftu wddrko j' fojk j?. gqrsh dk ;G
s'I T[GotK gZy gqw[Zy jZd se f;ZX/ ftd/Fh
fBt/F dh nkfrnk d/Dk j?. fJe ekoiFkbk
fi; dk ftFk @@Gkos ftu pDkU# y/so
gZy ns/ gfjbedwhnK## 29 d;zpo 2014
~ nk:'fis ehsh rJh, fi; sfjs 25
y/soK ftu fBt/F ~ j[bkok d/D bJh 1
ns/ 3 ;kb dhnK ekoi :'iBktK pDkJhnK
rJhnK. wzsokbk B/ ftFt p?Ie d/ ;w{j
Bkb fwb e/, ftFt p?Ie d/ @tgko eoB#
d/ sohe/ w[skpe ;[Xko d/ y/soK dh
gSkD dk ezw nkozfGnk j?.
w/e fJB fJzvhnk nfGnkB ~ ;wofgs
fJe nZm w?Ipoh fBt/Fe ;jkfJsk ;?b
(nkJh n?c ;h) dk ;szpo 2014 ftu rmB
ehsk frnk fi; dk we;d fBt/FeK ~
fB:wB wB}{ohnK b?D, fBt/F s'I gfjb/
gVkn dhnK ;/tktK b?Dk, nwb ns/
pokwd ftu ;jkfJsk d/Dk j?.
Gkosh d{sxoK ns/ e¯;b/NK ~ th
;[B/jk fdsk frnk j? fe T[j gSkD/ rJ/
y/soK ftu fBt/F dhnK ;zGktBktK pko/
ikDekoh ~ \?bkT[D$vh nkJh gh gh tb'I
ikgkB s'I gqkgs fBt/F gq;sktK ftu s/}h
fbnkT[D bJh fJe ftF/F gqpzXB Nhw dk
rmB ehsk j? i' @ikgkB gbZ;# d/ Bkw
Bkb ikfDnk iKdk j?. fJ; B/ nes{po
2014 s'I ezw eoBk F[o{ eo fdsk j?.
tZy-tZy y/so fBt/F bJh y'bQ/ rJ/
jB, fit/I oZfynk, o/bt/, g[bkV nkfd.
fB:wB BhshnK ftu th S'N fdsh rJh
j? sK fe fBt/F ns/ tgko eoB ftu
;j{bs j' ;e/. d/F d/ tZy-tZy fyZfsnK
ftu S/ T[d:'fre Ffjo th pDBr/.
w/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnk d/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB L
• iB XB :'iBk gfjbedwh sfjs 90fwbhnB p?Ie yks/ y'bQ/ rJ/ jB. nkT[D
ikD d/ fB:wB ~ nk;kB pDkfJnk
frnk j?, fBo:ks-nk:ks d/ fB:wK ~
pj[s ;ob ehsk frnk j?, iBse y/so
d/ S/ fBrwK ~ wzdjkbh s'I pkjo eZfYnk
frnk j? ns/ gzi ~ pzd eo fdsk frnk
j?. • T[d:'fre bkfJ;z; b?D (nkJhn?b) ns/ T[d:'fre T[dwh w?w'ozvw (nkJh
Jh n?w) bJh gqkoEBk gZso d/D dh
gqfefonk ~ nkB bkJhB eo fdsk frnk
j?. fJj t?p;kJhN, Jh ph nkJh }?v 24
xzN/ T[gbpX j? fi; Bkb gqkoEBk gZso
d/Dk ns/ ;/tk eo dh nkB bkJhB
ndkfJrh ;"yh j' rJh j?. • T[d:'frebkfJ;z; dh F[o{nksh T[`fussk 2 s'I tXk
e/ 3 ;kb eo fdsh rJh j?, fi; Bkb
bkfJ;z; XkoeK ~ }whB gqkgs eoB ns/
}o{oh wB}{ohnK b?D bJh Y[ZetK ;wK
fwb iKdk j?. rqfj wzsokbk B/ fBoXkos
ehsk j? fe fJ; tb'I T[d:'fre bkfJ;z;
bJh }o{oh ;[oZfynk wB}{oh 12 j\fsnK
d/ nzdo d/ fdsh ikt/rh. • fJzgbkJh}gqkthv?IN \zv nkor/BkJh}/FB ns/ fJzgbkJh}
;N/N fJBF'o?I; ekog'o/FB d/ ;zpzX ftu
bZrD tkbk ;wK fJe o[ektN ;h. j[D
d'tK gqfefonktK ~ ;t?-ukfbs pDk fdsk
frnk j? ns/ Jh n?; nkJh ;h gziheoB
;zfynk th j[D n;bh ;w/I d/ nkXko #s/
fdsh ik ojh j?. • bkfJ;z; Xkoe oZfynkT[d:'r bJh fJe ;[oZfynk w?B{nb jkb
jh ftu ikoh ehsk frnk j?.
nkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJb LLLLL • ;G s'I tZvk Nq?eNofBowkskl d{ik ;G s'I tZvk d' gjhnk
fBowkskl d{ik ;G s'I tZvk pZ; fBowkskl
5tK ;G s'I tZvk Gkoh NoZe fBowkskl
S/tK ;G s'I tZvk eko fBowkskl ;G s'I
tZvk tgkoe tkjB fBowksk • Gkos d/eko pk}ko dh ;zGktBk L 2020 se 6
fwbhnB s'I tZX fJekJhnK dk ;kbkBk
fBowkD.
w'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ L
• ftFt U Jh n?w ns/ gVkn 1 d/ 35s'I tZX nkJh gh U n?; Gkos s'I gqkgs
eo oj/ jB.• ;Nhb dk u"Ek ;G s'I tZvk
T[sgkde fi; dk r[nKYh d/FK d/ w[ekpb/
pk}h tkbk nfXeko j?. • gqw[Zy pk}koK d/B/V/ - J/;hnkB, ikgkB, e'ohnk ns/ :'og.
jtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h L • d[BhnK dh 9thI ;Gs'I tZvh jtkpk}h dk pk}ko, fi; dh ehws
12 fpbhnB vkbo d/ brGr j?. •2020 se d[BhnK dk shik tZvk jtkpk}h
pk}ko pDB dhnK ;zGktBktK ns/ 2030
se gfjb/ doi/ #s/ nkT[D dh nk;.
14 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
pkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih L • d[BhnK ftubrGr 12 T[u doi/ d/ pkfJUN?e d/
;EkB, J/Fhnk gqFKs fyZs/ ftu shik ;EkB.
• ;oekoh you dhnK :'iBktK L 2012-17 dofwnkB 3H7 fpbhnB nwoheh vkbo,
pkfJUN?e gkoeK #s/ f}nkdk }'o sK i'
T[sgkd ftek;, y'i ns/ BthBheoB ftu
;j{bs j' ;e/.
o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L • J/Fhnk ftu shik ;Gs'I tZvk ns/ T[sgkdB gZy'I ftFt ftu
6tK ;G s'I tZvk. • Gkos dk ozrT[d:'r fi; dh ehws 6H8 fpbhnB
nwoheh vkbo j?, brGr 75 gqfsFs
fBo:ks. • ftek; d/ w[Zy gZy L tZvhiB;zfynk O y/shpkVh #s/ fBoGosk O
w}p{s fBo:ks dh wzr.
T[;koh L T[;koh L T[;koh L T[;koh L T[;koh L • nrb/ 20 ;kbK ftuFfjoh YKukrs ftek; bJh 650 fpbhnB
nwoheh vkbo d/ brGr }o{os gt/rh.
• fBt/F d/ w"e/ L fojkfJFh, tgkoe,gqu{B ns/ gqkj[Dukoh. • ;EkJh FfjoK s/;zrfms e;fpnK ~ T[sFkj d/D bJh
seBheKl johnK fJwkosK dk jZb.
• Gkos d/ T[;koh y/so ftu ftd/FhfBt/F d/ fB:w Bow eo fds/ rJ/ jB
- T[;ko/ j'J/ y/so dh b'V ns/ xZN'-xZN
b'VhIdh g{zih dh Fos xNk fdsh rJh j?.
oZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD L • f;ZXk ftd/FhfBt/F L j[D ;oeko okjhI 49 gqfsFs se
f;ZXk ftd/Fh fBt/F eoB dh nkfrnk j?
s/ 49 gqfsFs s'I tZX ;[oZfynk wkwfbnK
pko/ e?pfBN ew/Nh dh wB}{oh Bkb, fiE/
th fJ; Bkb d/F ftu nkX[fBe ns/
bkfw;kb seBhe nkT[D dh T[whd j't/.
• fBZih y/so d[nkok fBowkD ehshnKikD tkbhnK 53 gqfsFs oZfynk t;sK s'I
bkfJ;z; b?D dh }o{os ysw eo fdsh
rJh j? s/ d'joh tos'I tkbhnK c"ih ns/
Ffjoh ekoiK ~ fB:wB ofjs eo fdsk
frnk j?. • ftF/F fBt/F ns/ n?c th;h nkJh d[nkok fBt/F ;t?ukfbs wkor
sfjs 24 gqfsFs se ;thfeqs.
fpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBoh LLLLL • wzr d/ ekoe- YKukrs y/so T{oik, ydkB, s/b ns/
r?;, s/b ;'X eko]kB/, ;Nhb, w'No tkjB
s/ ygsekoh t;sK d/ y/so ftu ;woZEk
dk fBowkD. • 2022 se Gkos #u T[sgkdB
;kwkB T[d:'r d/ tX e/ 25-30 fpbhnB
nwoheh vkbo j'D dh nk; j?.
fJb?eNqkfBe gqDkbhnK L • 2020 senB[wkfBs wzr 400 fpbhnB nwoheh
vkbo se gj[zuD dh nk;, fi; ftu okFNoh
ikDekoh B?Ntoe, okFNoh nkgNheb ckJhpo
B?Ntoe fijhnK ;oekoh ;ehwK ;jkJh
j'DrhnK. • nkeoFe gq's;kjB g?e/fizr;ehw i' 10 ;kbK bJh 25 gqfsFs se
g{zih ;pf;vh w[jZJhnk eotkJ/rh.
y[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdh LLLLL • nwho y/shpkVh
;o's dk nkXko. • c{v gkoeK dh ;EkgBk-i' T[dwhnK fiBQK ftu ftd/Fh fBt/Fe th
j'Dr/, bJh fJe ftF/F w"ek j't/rk. •fBt/F d/ w"e/ L cb ns/ ;p}hnK, ghD
tkb/ gdkoE, v/noh, nzB :'ie ns/
fBT{Nqkf;T{Nheb}, wk; ns/ g'bNoh, wZSh,
;w[zdoh G'iB ns/ wZSh vZpkpzdhl ykD/ dh
;[oZfynk ns/ vZpkpzdh nkfd.
nkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w L
• nkJh Nh - ph gh n?w y/so e[Zb xo/b{T[sgkd dk 8H1 gqfsFs pDdk j? ns/
iBse GbkJh bJh GotK :'rdkB gkT[Idk
j?. • 60 gqfsFs cowK Gkos ~ goy;/tktK bJh fJ;s/wkb eodhnK jB.
• 2012 dh ikDekoh s/ seBhe pko/okFNoh Bhsh dk wzst nkJh Nh ns/ ph
gh n?w T[d:'r dh nkwdB 2020 se
tXk e/ 300 fpbhnB nwoheh vkbo
eoBk s/ fBo:ks ~ 2020 se tXk e/
200 fpbhnB vkbo se fbikT[Dk j?.
uwVk LuwVk LuwVk LuwVk LuwVk L fJ; dh e[Zb T[sgkdB
ehws 11 fpbhnB nwoheh vkbo j? fi;
ftu fBo:ks ns/ ftFkb xo/b{ pk}ko
dhnK n;hw ;zGktBktK jB. • ;kbkBk24 gqfsFs ftek; dk Nhuk. • ftFkbuwVk ;w{j T[g-:'iBk dk wzst uwVk
T[d:'r bJh Bt/I T[sgkdB e/Ido pDkT[Dk
fiE/ ;kok b'VhIdk YKuk ns/ ;/tktK j'D.
whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L • fJ;T[d:'r d/ ;h J/ ih nko dh 14H2 gqfsFs
doi eoB dh ;zGktBk j? i' 2018 se
1785H8 fpbhnB o[gJ/ se g[Zi ikt/rh.
• Gkosh f\bw T[d:'r dk nkeko 2018se 219H8 fpbhnB o[gJ/ j'D dh ;zGktBk
j? i' 2013 ftu 125H3 fpbhnB ;h.
ydkB LydkB LydkB LydkB LydkB L • Gkos e'b yfDiK dhnKngko ;zGktBktK jB fi; tk;s/ yDB dk
gNk 20 s'I 30 ;kbK bJh fdsk iKdk j?.
• ;zGkfts ftek; do 7 gqfsFs.
w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16
• xo/b{ fBowkD ns/ B"eohnK g?dkeoB bJh ftek; ns/ fBt/F ~ w[V ihts
eoBk. • tgko dh ;"y bJh eo gqDkbh dk;obheoB. • wkjo ew/Nh dk rmB i';zGktBk dk w[ZbzeD eoe/ ek~Bh yoVk fsnko
eo/rh. • 22 fBt/FK$eZu/ wkb #s/ p[fBnkdhe;Nw fvT{Nh xNkJh rJh sK fe fvT{Nh d/
gbNkn ~ xZN s'I xZN eoe/ tZy-tZy y/soK
ftu fBowkD bkrs ~ xNkfJnk ik ;e/. •;Ekgsh d/ gZe/ fB:wK ftu ;'X sK fe ftZsh
gqpzXe Gkos ftu t; ;eD. • rko ~ d';kbK bJh w[bsth eoBk. fJ; ~ 1H4H2017
iK T[; s'I pknd j'D tkb/ fBt/F #s/ bkr{
ehsk ikt/rk. • seBheh ;/tktK s/ okfJbNh#s/ ch; nkfd T[s/ nkwdB eo dh do 25
gqfsFs s'I xNk e/ 10 gqfsFs eoBk sK fe
seBhe dh nkwd ~ j[bkok fwb ;e/. •22 fBt/FK$eZu/ wkb #s/ w[Ybh e;Nw fvT{Nh
ns/ e[ZM d{i/ fBt/FK$eZu/ wkb #s/ th xNk
fdsh rJh j? sK fe fvT{Nh d/ gbNkn ns/
tZy-tZy fBowkD y/soK ftu fBowkD bkrs ~
xZN ehsk ik ;e/. • nko Jh nkJh Nh n?`;~ nkgD/ n;kf;nK s'I gqkgs feokJ/ ti'I
nkwdB ~ ;j{bs d/ wkfXnw dh ;j{bs. •tor 1 ns/ tor 2 ftebfge fBt/F \zvK
bJh eo }ohJ/ r[}oB dh nkfrnk.
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 15
s/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; L • T[d:'r ftufBt/F ~ T[sFkfjs eoB bJh BthI y'i
bkfJ;z; Bhsh ns/ e'bk p?v whE/B Bhsh.
• d/F dk 48 gqfsFs sbSNh tkbk y/sojkb/ y'i s'I ;ZyDk j?. Ffjoh r?; ns/
tzv y/so toswkB ns/ BthnK ezgBhnK
bJh w"e/ g/F eodk j?.
dtkJhnKdtkJhnKdtkJhnKdtkJhnKdtkJhnK dhdhdhdhdh ;ZBns;ZBns;ZBns;ZBns;ZBns LLLLL • 2020 se
tkX/ d/ ftek; ;dek dtkJh pk}ko d/
shi/ ;EkB #s/ g[ZiD dh T[whd. • ;feqndtkJh sZsK bJh 2016 se, 7H2 gqfsFs
pk}koh fjZ;/ ftu tkX/ Bkb ftFt dk
shik tZvk pk}ko pDB dh ;zGktBk.
pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L • wkb-;kwkB BkbBfiZmD dh ;woZEk 2009 dh 575 n?w
n?w Nh s'I tX e/ 2014 ftu 800 n?w
n?w Nh j' rJh. • pzdorkj YKu/ d/ftek; ftu tgkoe ;orowhnK ns/ fBZih
Gkrhdkoh ftu tkXk. • ;krowkbk :'iBksZNh okiK ftu pzdorkjh ftek; ~ tXkT[D
bJh pDkJh rJh. • nB/e pzdorkjK d/bkr/ ftF/F nkofEe y/so fte;s ehs/ ik
oj/ jB fiBQK ftu e'bk nkXkfos T{oik
gbKN, ;Nhb gbKN ns/ s/b ;'Xe eko]kB/
Fkfwb jB.
o/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ L • ;t?ukfbs o;s/ okjhIo/bt/ YKukrs y/so ftu 100 gqfsFs
ftd/Fh g{zih fBt/F. • soihj L pzdorkjK~ i'VBk.
YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L • T[u rsho/b :'iBktK, e'bk ykBK ns/ pzdorkjK s'I
o;s/ tZb o/b gNVhnK, ;wofgs wkb
GkV/ d/ bKx/.
;VeK;VeK;VeK;VeK;VeK s/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeK LLLLL • 4H86fwbhnB feb'whNo dk ftFkb ;Veh
ikb L d[BhnK ftu d{ik ;G s'I tZvk.
• fBZih y/so L ;Ve YKu/ d/ ftek; ftuw[Zy G{fwek. • Gkos ;oeko dh tZy-tZygq'rokwK sfjs e[Zb 66,117 feb'whNo
;VeK fte;s eoB dh :'iBk j?.
BftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik L • e[Zb
BftnkT[D:'r T{oik ;woZEk ;EkgB ftu
2014 d/ nyho se 33,792 w?rktkN dh
;Ekfgs ;woZEk Bkb Gkos dk d[BhnK
ftu gzitK Bzpo j?. • Gkos dh :'iBkBftnkT[D:'r T{oik ~ 165 w?rktkN se
fbikT[D dh j?, fJ; ftu'I 2019-20 se
;"o T{oik 100 rhrktkN j't/rh. •;oeko tb'I gqdkB ehs/ rJ/ w[Zy Bhsh
T[sFkj, fi; ftu s/} ntw[ZbD, T[sgkdB
nkXkfos gq's;kjBl F[be ns/ r[zikfJF
yZg/ bJh \zv nkfd Bkb BftnkT[D:'r
T{oik d/ y/so ftu tZv/ fBt/F j'D dh
;zGktBk.
g[bkV L g[bkV L g[bkV L g[bkV L g[bkV L • Gkos xZN ehws dhg[bkVh y'i ftu ftFt Go ftu w'joh j?
ns/ Gkosh g[bkV gq'rokw d[BhnK Go
ftu ;G s'I xZN bkrs bJh ikfDnk
iKdk j?. wzrb nkofpNo fwFB dh 74
fwbhnB vkbo dh bkrs d{i/ d/FK tb'I
nfij/ fwFBK dh bkrs dk fJe S'Nk
fijk wkso j?. • 30 Gkosh 40 ftd/FhT[grqfj jkb/ se g[bkV ftu G/i e/,
Gkos ftu d[BhnK dk T[grqfj G/iD dh
;/tk d/D tkbk d/F pDB dh ekpbhns
j?. Gkos B/ 19 d/FK d/ 40 T[grqfj
g[bkV ftu G/i/ jB.
eZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so L • d[BhnKGo ftu Gkos e'b d{ih ;G s'I tZvh
T[sgkdB ;woZEk j?. • Gkos e'b ;Gs'I tZvh yZvh ;woEk j? (fi; ftu jZE
yZvh Fkfwb j?) fi; dh ftFt pk}ko
ftu 63 gqfsFs Gkrhdkoh j?. • j[Bowzdekw/ ns/ tZv/ eZgVk T[sgkdeK d/ w[ekpb/
T[sgkdB bkrs d/ wkwb/ ftu Gkos e'b
s[bBkswe \kfJdk j?. • Gkos s'I eZgV/dk fBo:ks 2025 se 300 fpbhnB
nwoheh vkbo j'D dh ;zGktBk j?.
skg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh L • ;oeko B/ 2012-17 se 88H5 rhrktkN ns/ 2017-22
se 86H4 rhrktkN ;woZEk dk tkXk
eoB dk Nhuk oZfynk j'fJnk j?.
• tXdh t;'I ekoB T{oik dh wzr ftuth tkXk j't/rk. • fBt/F d/ w"e/ L T{oik
T[sgkdB, gq;koB ns/ tzv, T{oik tgko
ns/ T{oik tNKdok.
;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L • 2014 ftu Gkosnzdo ftd/Fh :ksohnK dh nkwd 7H1
gqfsFs s'I tX e/ 7H5 gqfsFs j' rJh.
• ;?o-;gkN/ d/ ftek; ~ j[bkok d/Dtkb/ sZsK ftu fXnkB e/Idfos pk}koheoB
ns/ gq's;kjB dhnK e'fFFK jtkJh :ksok
dk T[dkoheoB, nkBbkJhB :ksoh g'oNb
dk ftek;, tXdk nzso-y/soh ;fj:'r
ns/ f}nkdk gqGkth iBse-fBZih GkJhtkbhnK
Fkfwb jB. • ;?o-;gkNk wzsokb/ dknZfXT[I tZX :'iBkfeqs piN ;?o-;gkN/ d/
;EkBK, ;oeNK ns/ ftFkb gqki?eNK ns/
Bkb jh Bkb g/Iv{ ;?o-;gkNk YKukrs
:'iBktK ~ g?;k d/D bJh tofsnk iKdk
j?.
w/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekw
• fJj y/so ;kb do ;kb 20gqfsFs dh do Bkb fte;s j' fojk j?
s/ 2014 se fJ; dh oew 162 fpbhnB
o[gJ/ j'D dh ;zGktBk j?. • Gkos;oeko B/ nk:[ot/d, :'rk ns/ B?uo'g?Eh,
:{BkBh, f;ZXk ns/ j'fwUg?Eh wzsokbk dh
;EkgBk ehsh j? fi; dk we;d fJBQK
gqkuhB f;js ;zGkb gqDkbhnK ~ ;/fXs
ftek; fdFk Bkb fJefwe eoBk j?.
nZi Gkos dh Go';/:'rsk gfjbK
Bkb'I fes/ w}p{s j?. rshFhbsk, T{oik
ns/ nkFktkd B}o nk fojk j?. w/e
fJB fJzvhnk fBt/F d/ p{j/ y'bQ fojk j?.
pj[s ;ko/ T[dw fJ; dk wzso ngDk oj/
jB. d[BhnK dk ;G s'I tZvk b'eszso
d[BhnK dh ;G s'I skesto nkofEesk
pDB d/ okj #s/ gZe/ g?ohI s[o fgnk j?.
(b/ye Gkosh gqFk;fBe ;/tk dk w?Ipo ns/
;eZso, T[d:'fre Bhsh s/ T[`Bsh ftGkr,
Gkos ;oeko j?.)
e-mail :[email protected]
16 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
ftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/y
14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK LLLLL ;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko
gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{
os ;oeko d/ n?eN- 1935
d/ bkr{ j'D s'I jh e/Ido, okiK
ns/ d't/I e/Ido ns/ okiK nXhB nkT[D
tkb/ ftfFnK dh ;gZFN fBFkBd/jh dh
;EkgBk j'Jh j?. fJ; ftu tZy-tZy ;zftXkfBe
;'XK, ;o'sK dh tzv dh e;"Nh nkfd ftu
n;zs[bB ~ xNkT[Dk ns/ iBse ;/tktK
fit/I f;Zfynk, f;js nkfd ~ ;ko/ okiK
ftu pokpo eo dh do s/ d/D ~
:ehBh pDkT[Dk nkfd ~ g{ok ehsk ik
;e/. f}nkdkso ;zxK tKr fiE/ n;fEosk
ns/ \zv d/ T[d/FK ~ jk;b eoB bJh
;o's e/Ido ;oeko d/ jZe ftu jB,
Gkosh ;zxtkd ftZsh n;zs[bB (T[s'I j/mK
~) dk fFeko j? fiE/ ;oeko d/ tZy-tZy
gZXoK s/ ;o'sK ns/ you f}zw/tkohnK dk
n;ktKgB j?. Gkt/I fe e/Idoh ftZs nk:'r,
:'iBk nk:'r (j[D Bhsh nk:'r) ns/
e/Idoh wzsokfbnK d[nkok nzso-;oeko
spdhbhnK tkgodhnK jB sK fe d/F Go
ftu b'e-;j{bsK d/D bJh T[s'I j/mK ~
j' oj/ ftZsh n;zs[bB ns/ y/soh npokpoh
~ xZN ehsk ik ;e/. go ;wZf;nktK
jkb/ th w"i{d jB. jo/e ftZs nk:'r
tKr 14tK ftZs nk:'r ftZsh ;zxtkd s/
Bkb jh fJe ;jh noEK ftu ;fj:'rh
ns/ w[ekpb/ dk ;zxtkd pDkT[D dh
fJZSk Bkb ftZsh ;zxtkd d/ T[d/FK dh
g{osh eodk B}o nk fojk j?.
fgSb/ ;kbK ftu e/Ido s'I okiK ~
ftZsh spdhbhnK dh pDso ftu pdbkn
nkJ/ jB, id fe ftZs nk:'r okjhI
ek~Bh spdhbhnK dk fjZ;k E'VQk xfNnk
j?, :'iBk nB[dkB fiBQK ftu n]fsnkoh
fjZ;k j[zdk j?, tfXnk j?. e/Ido tb'I
gqk:'fis ;ehwK (;h n?; n?;) d[nkok j'D
tkbhnK spdhbhnK dh fjZ;/dkoh, okiK dk
piN 2013-14 se gk; eoB Bkb
tfXnk j? fi; ~ okiK tb'I T[BQK d/
;wkfie-nkofEe T[d/FK pko/ e/Ido tb'I
\?;bk eoB ~ nkgD/ nfXeko y/so #s/
f;ZXk tko ;wfMnk ik fojk j?. okiK d/
ftfFnK ns/ ;wtosh ;{uh ftu ;h n?;
n?; dk dkfJok tXkT[D d/ Bow s/ e/Ido
;oeko tb'I ehsk ik fojk d]b okiK dh
w[Zy fFekfJs ojh j?. e[M w[Zd/ jB i'
e/Ido okiK d/ ftZsh nfXeko y/so ftu
ofjzd/ jB fit/I spdhbh d/ fJe s'I tZX
o;s/l ftZs nk:'r dhnK spdhbhnK dk
;hws dkfJokl ezw d/ sohe/ dh ew}'oh
ns/ ezw ubkT{, ;'u s/ b'V s'I tZX
fBoGosk ns/ T[d/F dh pj[sks, npokpoh
xNkT[D d/ w[Zy w[Zd/ #s/ fXnkB e/Idfos
eoB ftu n;cb j' ojh j?.
ftZsh, nkofEe ns/ ;wkfie y/soK
ftu u"dQt/I ftZs nk:'r dh G{fwek n"yhnK
f}zw/tkohnK tkbh ;h. u"dQt/I ftZs nk:'r
~ e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ eo nB[gks
~ tXkT[D, ftZsh ][dw[]fsnkoh tk;s/
:'iBk, iBse y/so d/ T[d:'rK dh
ekor[}koh ;[XkoB, okiK ftu ;oekoh
yofunK ftu npokpoh d/ tXd/ o[MkB ~
o'eD, gq;fEsh tksktoB ns/ w";w ftu
pdbkn Bkb BfiZmD bJh ;[Mkn d/D
tk;s/ nkfynk frnk ;h. j'o, fJ; s'I ih
n?; Nh d/ gqGkt dh ;whfynk eoB ns/
okiK bJh ;jkfJsk okFh szso pDkT[D
ns/ ftZsh ;fEosk ns/ fBozsosk bJh
iBse ;/tktK ns/ iBse y/so nkdfonK
dh ehws fBoXkoB bJh f;\koFK d/D ~
nkfynk frnk ;h.
e/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZs
u"dQtK ftZs nk:'r jtkfbnK dhnK
FosK (Nh U nko}) d/ j[ew nB[;ko
e/Ido ns/ okiK d/ ftZsh nkwdB dh
;whfynk Bkb F[o{nks eo/rk sK i' okiK
~ T[s'I j/mK ns/ ;ZfiT[I yZp/ ~ tzv dk
fjZ;k fBoXkos eoB s'I gfjbK 13t/I ftZs
nk:'r tb'I f;\koF ehs/ ftZsh ;[fdqVheoB
d/ o;s/ #s/ uZbD ~ ;"ykbk pDkfJnk ik
;e/. feT[Ife e/Ido ;oeko dk eo e[Zb
xo/b{ T[sgkd dk nB[gks 2007-08 d/
11H9 gqfsFs s'I xN e/ 2012-13 ftu
10H2 gqfsFs j' frnk j? fi; dk ekoB
Gkosh nkofEesk ftu nkJh wzdh ns/
ftFt ftZsh ;zeN d/ ubfdnK e/Idoh
n?e;kJh} fvT{NhnK #u eN"sh j?, 14t/I
ftZs nk:'r B/ B'N ehsk fe eo e[Zb
xo/b{ T[sgkd nB[gks ~ tXkT[D dhnK
ek\h ;zGktBktK jB. gJ/ j'J/ eo e[Zb
xo/b{ T[sgkd nB[gks d/ Bkb-Bkb, |?o
eo nkwdB ns/ |?o eo} g{zih dh
nkwd th oki ;oekoK tZb y[ZbQ/ eof}nK
dh ndkfJrh xZN j'D ekoB xZN j' rJh
j?. iBse y/so ndkfonK d/ xNd/
bkGnzF ns/ ngB/t/F s'I xZN nkwdB
GkGkGkGkGk
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 17
gqkgsh th fJ; dk fJe ekoB j?. e[Zb
fwbk e/, e/Idoh ;oeko dh nkwdBh ftu
e'Jh ;[Xko BjhI j'fJnk. j'o nfjw,
nk:'r B/ B'N ehsk fe nkwdBh dk tZvk
fjZ;k e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 5 gqfsFs iK
e[Zb eo nkwdB dk 50 gqfsFs fgSb/
djke/ d/ jo/e ;kb eo S'NK ns/
fonkfJsK ftu ubk frnk. d{i/ gk;/,
;kb 2013-14 dk e[Zb you e[Zb xo/b{
T[sgkd dk 13H94 gqfsFs j? id fe
e/Ido ;oeko dh eo s'I e[Zb nkwdB e[Zb
xo/b{ T[sgkd dk 10H2 gqfsFs ;h. fJ;
s'I e/Idoh gZXo #s/ ftZsh n;zs[bB xo/b{
T[sgkd dk ;gZFN gsk brdk j?. you/
dh pDso th ;w/I-;w/I g{zihrs you (;h
Jh) d/ fto[ZX ojh j?. fw;kb ti'I, gqfsFs
d/ s"o s/ ;h Jh 2001-02 d/ 16H79
gqfsFs s'I xN e/ 2013-14 #u 12 gqfsFs
ofj frnk. okiK ~ eoK dh tzv eoB s'I
gfjbK nk:'r ~ e/Ido ;oeko dh ftZsh
jkbks ~ fXnkB ftu oZyDk j't/rk.
fit/I fe skfbek-1 ftu do;kfJnk
frnk j?, okiK dh ftZsh jkbks ftu ;[Xko
nkfJnk j? feT[Ife e[Zb ftZsh xkNk (ih
n?c vh) ns/ nkwdB xkNk (nko vh)
2004-05 s'I 2012-13 d/ ftueko xfNnk
j?. fJ; ;[Xko ftu w[Zy :'rdkB okiK dh
nkgDh eo nkwdB ftu tkX/ ns/ T[u
eo tzv s'I gqkgs j'Jh nkwdB dk jh
nkwdB you/ ftu 2010-11 s'I wkw{bh
;ziw j? fi; dk ekoB ftnki ndkfJrh
ftu u'yk xkNk (e[Zb xo/b{ T[sgkd dk
1H2 gqfsFs j?) j? Gkt/I fe ;wkfie ns/
nkofEe ;/tktK ftu tX/ j'J/ you/ B/
ftZsh ;[Xko ~ ek\h jZd se ysw eo
fdsk j?. j'o, okiK d/ g{zihrs you/ ftu
iK sK yV's nk rJh iK jkbhnk ;kbK
d"okB fJj wkw{bh fijk xfNnk j?.
14t/I ftZs nk:'r B/ fJj B'N ehsk fe
Gkt/I okiK d/ ftZsh jkbks ;[Xo/ jB, go
jkb/ th oki ;oeko d/ gZXo #s/ ftZsh
n;zs[bB poeoko jB.
e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ ftZs dk
w[ZbzeD eoB T[gozs, 14t/I ftZs nk:'r B/
2015-2020 d/ ;w/I bJh e/Ido ns/ oki
;oekoK dh nkwdB ns/ you/ d/ wB;{p/
dZ;/ jB. okiK d/ nkwdB s/ you/ dhnK
;zGktBktK d/ wZd/B}o, fiBQK ~ nkw s"o
s/ xNk-tXk e/ t/fynk iKdk j?, ftZs
nk:'r dh ;hwhfynk do;kT[Idh j? fe
nkgDh nkwdB gqkgsh$ih vh gh dk okiK
dk nB[gks 2015-16 ns/ 2019-20
dofwnkB 8H58 gqfsFs j't/rk ns/ you/
dhnK }o{osK e[Zb xo/b{ T[gsgkd dk
11H12 gqfsFs j'DrhnK fi; dk Bshik
tzv s'I gfjbK 2H7 dk xkNk j't/rk. fJ;
eoe/, 14tK ftZs nk:'r fJ; 2H7 gqfsFs
d/ xkN/ ~ eo tzv ns/ nkwdB xkNk
nB[dkB d[nkok g{ok eoB dk fJokdk
oZydk j?. e/Ido ;oeko tk;s/, ftZs
nk:'r dk nB[wkB j? fe e[Zb nkwdB
2015-16 ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/
12H25 gqfsFs d/ w[ekpb/ 2019-20 ftu
e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 12H92 gqfsFs j'
ikt/rk ns/ okiK ~ eo tzv T[gozs
;oeko dh fBo'b nkwdB 2015-16 d/
8H25 gqfsFs s'I tXk e/ 2019-20 ftu
8H62 gqfsFs j' ikt/rh.
14t/I ftZs nk:'r B/ B'N ehsk j?
e/Ido tb'I okiK ~ ndkfJrh ftu u'yk
tkXk j'fJnk j? go n]fsnkoh fjZ;/ th
tX rJ/ jB fiBQK Bkb ftZs nk:'r dh
G{fwek ~ Ykn bZrh j?. fit/I fe skfbek-
2 ftu fdykfJnk frnk j?, ftZs nk:'r
d/ okjhI ek~Bh ndkfJrhnK nZmt/I ftZs
nk:'r d/ 60 gqfsFs d/ w[ekpb/ 11t/I
ftZs nk:'r ;w/I tX e/ 69 gqfsFs j'
rJhnK go fJj fgSb/ d' nk:'rK d/
ekoiekb d"okB E'VQh wZmh j' rJh j?.
fit/I fe dZf;nk frnk j?, ftZsh nk:'r
dhnK f}nkdkso ndkfJrhnK w[Zy s"o s/
eoK dh tzv ns/ fe;/ jZd se nB[dkB
d/ o{g ftu j[zdhnK jB fi; ftu okiK d/
nkwdB-xkN/ bJh nB[dkB nk\s gqpzXB
ns/ y/so-oki ftF/F nB[dkB Fkfwb j[zd/
jB.
fgSb/ e[Zb djkfenK ftu e[Zb e/Idoh
ndkfJrhnK ftu f}nkdk |?o ftZs nk:'r
ndkfJrhnK d/yhnK rJhnK jB. T[dkjoD
bJh, |?o ftZs nk:'r ndkfJrhnK 2007-
08 d/ 42H6 gqfsFs d/ w[ekpb/ 2010-11
ftu tX e/ 49H3 gqfsFs j' rJhnK i'
f}nkdkso e/Ido gqk:'fis ;ehwK ns/ okiK
dhnK :'iBktK d/ bJh e/Idoh ;jkfJsk d/
o{g ftu ;B. :'iBk ndkfJrhnK d/
nzdo jh ;kXkoB :'iBk ;jkfJsk, i'
rkvfrb-w[yoih ckow{b/ sfjs fdsh iKdh
skfbek-1 okiK d/ e[Zb gqkgshnK ns/ you/ d/ o[MkB
2004- 2007- 2009- 2010- 2011- 2012- 2013-14
05 08 10 11 12 13 (nko Jh)
nkgDh e[Zb nkwdB gqkgsh 7H0 7H3 7H0 7H1 7H3 7H6 7H8
(eo ns/ |?o-eo)
e[Zb spdhbhnK 4H1 5H2 5H1 4H9 4H9 4H8 5H4
(eo ns/ nB[dkB)
nkwdB youk 12H4 11H6 12H3 12H0 11H9 12H2 13H2
g{zihrs youk 2H3 2H6 2H5 2H2 2H3 2H2 2H6
e[Zb you 14H7 14H2 14H9 14H1 14H3 14H4 15H8
e[Zb ftZsh xkNk$ih vh gh 3H3 1H4 3H0 2H1 1H9 1H9 2H5
nkwdB xkNk$ih gh vh 1H2 -0H9 0H6 0H0 -0H3 -0H2 0H0
w[Zy xkNk$ih vh gh 0H6 -0H6 1H2 0H5 0H4 0H4 1H0
nkwdB xkNk$ih n?`c vh 36H8 -62H4 19H2 -1H9 -14H1 -10H4 -1H0
;o'sK L 14tK ftZs nk:'r fog'oN, 2015
18 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
j?, ftu th froktN dk o[MkB d/fynk
frnk j? id fe ;h n?; n?; okjhI
n]fsnkoh nB[wkB tX/ jB.
14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK
14t/I ftZs nk:'r e'b e/Ido ;oeko
ns/ oki ;oekoK tb'I eo tzv ns/
;jkfJsk nB[dkB tZy-tZy ftukoK dk
gqrNktk ehsk frnk. okiK dh nkw wzr
T[s/ j/mbh tzv ftu fjZ;k ns/ ;ZfiT[I yZp/
tzv bJh wkgdzv ;zpzXh ;h. T[s/ s'I j/mK
~ tzv pko/ okiK tb'I fds/ gqw[Zy ;[MktK
ftu, jw/Fk tKr eo tzv fjZ;/dkoh ftu
tkXk, |?o tzvD:'r ;?;, ;oukoi ns/
|?o eo nkwdB (fit/I N?bhekw s/ e'bk
ykDK dh fBbkwh) ~ Fkfwb eo e/ tzv
Gzvko dk c?bkn, xZN'-xZN eo tzv dh
}kwBh ns/ ;h n?; n?; dh G{fwek xZN
eoB dh ;h. i' m'; w[Zdk T[mkfJnk
frnk fe okiK ~ fwbD tkbhnK f}nkdkso
ndkfJrhnK y[ZbQhnK spdhbhnK (eo tzv)
d/ o{g ftu j'D dh pikfJ fe nB[dkB d/
ns/ :'iBk ndkfJrhnK |?o n]fsnkoh
fe;w dhnK j'D. fw;kb d/ bJh, id
fe eo tzv dk w[ekpbsB fjZ;k 2009-
10 s'I 2014-15 d/ ;w/I dhnK e[Zb
spdhbhnK dk 46H8 gqfsFs pDdk j?,
:'iBk nB[dkB, fi; ftu ;h n?; n?;
Fkfwb j?, dk e[Zb ndkfJrhnK d/ 54
gqfsFs d/ brGr tZvk fjZ;k j?. ;h n?;
n?; dhnK FosK ns/ okiK tb'I pokpo d/
nB[dkBK dk pj[s/ okiK tb'I fto'X ehsk
ik fojk j? feT[Ife pj[s ;ko/ oki ;h n?;
n?; \zvK dh gqkgsh bJh pokpo dk
nB[dkB eoB d/ th ;woZE BjhI jB.
j'o oki fJj wfj;{; eod/ jB fe ;h
n?; n?; T[BQK dh ftZsh ][dw[]fsnkoh #s/
vkek wkodh j? ns/ fJBQK ;ehwK ~
pDkT[D ns/ bkr{ eoB ftu T[BQK dh
pj[s xZN G{fwek j[zdh j?. ed/-ed/, ftZsh
;kb d/ n?B ftueko ;h n?; n?; dk
n?bkB okiK dh ftZsh :'iBk ns/ gfjbK
~ bhj'I bkj fdzdk j?. e[Zb fwbk e/, ftZs
nk:'r B/ e/Ido ;oeko tb'I okiK d/
ftfFnK #s/ you tXkJ/ ikD dk B'fN;
b?Dk j? i' w[Zy s"o s/ okiK d/ nfXeko
y/so ftu j'Dk ukjhdk j?.
go, 14tK ftZs nk:'r fJj ;theko
eodk j? fe okiK ~ ehshnK ikD tkbhnK
e[Zb ndkfJrhnK e[Zb nkwdB gqkgshnK
dk brGr 50 gqfsFs pDdhnK jB ns/
fJBQK ~ j'o tXkT[D dh r[zikfJF pj[s
xZN j?. nk:'r efjzdk j? fe e[Zb
ndkfJrhnK$spdhbhnK (eo tzv, |?o
:'iBk nB[dkB, :'iBk nB[dkB, fi; ftu
;h n?; n?; Fkfwb j?) jkbhnk ;kbK
ftu e[Zb tzvD:'r g{b dk 60 gqfsFs s'I
tZX ojhnK jB, fJ; eoe/ f;tkJ/ spdhbhnK
dh pDso ftu pdbkn eoB d/, fJBQK
dk fjZ;k tXkT[Dk ;zGt BjhI. fJ; eoe/
fXnkB dk e/Ido ndkfJrhnK$spdhbhnK
dh pDso #s/ j? fi; Bkb okiK ~ nkgD/
ftek; Nhu/ pDkT[D bJh j'o f}nkdk
ftZsh ;EkB gqkgs j't/rk, pikfJ fe e[Zb
ndkfJrhnK tXkT[D d/. fgSb/ ftZs nk:'rK
s'I goK jNfdnK, 14tK ftZs nk:'r nkw
ns/ ftF/F doik gqkgs okiK ftu \oe
BjhI eodk ;r'I ftF/F doi/ tkb/ okiK dh
ftZsh ns/ bkrs n;woEk ns/ you
dhnK f}zw/tkohnK #s/ r"o eo/rk sK fe
eo tzv d[nkok ;o'sK d/ yZg/ ~ Gfonk
ik ;e/. j'o, nk:'r tb'I tzv s'I pknd
nkwdB xkNk nB[dkB dk ;[Mkn fdsk
frnk j? i/ fes/ eo tzv s'I pknd th
ftZsh yZgk j't/. ftZsh ;[fdqVheoB bJh
:'iBk pDkT[D d/ ;zpzX ftu, 14t/I ftZs
nk:'r dk 2016-17 ftu 3 gqfsFs ftZsh
xkN/ dk ;[Mkn j?. ftZs nk:'r dk
nzdk}k j? fe nkwdB xkNk 2019-20 s'I
gfjbK brksko xZN j't/rk. ;oeko dhnK
}kwBhnK s'I g?dk j'D tkb/ i']wK dh
nfjwhns ~ fXnkB ftu oZyfdnK, piN
s'I pkjob/ T[Xko ns/ ftZsh s"o s/ ew}'o
iBse y/so d/ ndkfonK d/ B[e;kB e[Zb
tXkJ/ j'J/ iBse you dk fjZ;k j'D/
ukjhd/ jB (T[BQK d/ nkgD/-nkgD/ piN
ftu) i' piN d;skt/} dk g{oe j't/rk.
;zxh ftZsh ndkfJrhnK eoB t/b/
ftZs nk:'r s/ :'iBk nk:'r pokpoh ~
;G s'I nfjw T[d/F wzBd/ jB. fJ;
bJh, fit/I ;w/I-;w/I #s/ b'V j[zdh j?, tZy-
tZy ftZs nk:'r s/ :'iBk nk:'r ;zxh
ftZsh ndkfJrhnK$spdhbhnK dk Yzr pDkJ/
oZyd/ jB sK fe pokpoh dk wzst g{ok
ehsk ik ;e/. ;Zst/I ftZs nk:'r s'I
pknd, iB;zfynk ~ fdsk frnk T[u
wjZst (brGr 90 gqfsFs) j"bh-j"bh
xZN eo fdsk frnk ns/ ftebfge sohe/
fit/I fe T[bNk ckow{bk ns/ d{o d/
ckow{b/ ~, nkwdB ns/ e/Idoh n?e;kJh}
fvT{NhnK tzvD bJh, f}nkdk wjZst
fdsk frnk. ;ko/ fgSb/ ftZs nk:'rK B/
eoK dh tzv bJh iB;zfynk ns/ fJ; dh
skfbek-2 L e[Zb nkwdB gqkgshnK d/ gqfsFs ti'I e/Ido s'I okiK ~ ndkfJrhnK
nk:'r ftZs nk:'r d{ihnK e[Zb
ndkfJrh ndkfJrhnK ndkfJrhnK
e/Idoh eoK nB[dkB ftZs nk:'r :'iBk |?o d{ihnK e[Zb
ftu dhnK e[Zb nB[dkB :'iBk ndkfJrhnK
fjZ;/dkoh ndkfJrhnK nB[dkB (5O6)
n?`\ ;h-8 (1984-89) 53H48 6H65 60H13 35H8 4H07 39H87 100
n?`\ ;h-9(1989-95) 52H98 8H48 61H46 35H91 2H63 38H54 100
n?`\ ;h-10(1995-2000) 62H06 6H55 68H61 29H52 1H87 31H39 100
n?`\ ;h-11(2000-2005) 58H38 11H00 69H38 28H65 1H97 30H62 100
n?`\ ;h-12 (2005-10) 56H79 12H12 68H91 28H34 2H75 31H09 100
n?`\ ;h-13 (2010-15) 57H94 9H51 67H44 31H14 1H42 32H56 100
;o'sK L 14tK ftZs nk:'r fog'oN, 2015
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 19
pDso d/ wkgdzvK #s/ fXnkB e/Ifdqo ehskl
ftZsh ;woZEk ~ gqfs ftnesh nkwdB iK
T[u gqfs ftnesh nkwdB tkb/ oki s'I
nkwdB dk \k;bk iK fJ; s'I T[bN Bkb
Bkfgnk frnk, y/so d/ wkwb/ ftu bkrs
n;woEskl ns/ ftZsh fBg[zBsk iK nB[Fk;Bl
gSV/, rohph nB[gks, nkwdBh dk yZgk
nkfd. go, fJBQK ftu f}nkdkso wkgdzvK
~ iB;zfynk d/ nkeko d/ ekoe Bkb
r[Dk ehsk frnk, fi; d/ f;ZN/ ti'I
iB;zfynk ~ f}nkdk wjZst fdsk frnk.
14tK ftZs nk:'r th nkgDh gj[zu ns/
ezw d/ Yzr sohe/ ftu wkw{bh pdbkn
eoe/ seohpB gfjbK tkb/ nk:'rK d/
o;s/ #s/ jh uZb fojk j?, go fJ; d/
fXnkB dk w[Zy e/Ido eoK dh tzv j?.
nk:'r B/, 13t/I ftZs nk:'r tKr nrKjtX{
gq's;kjB d/ e/, fit/I gq;fEsh gqpzXB,
tksktoB nkfd - ;fEo nkofEe ftek;
d/ nkd/FFkswe #s/ uZbD dh e'fFF ehsh
j?. e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ ftukoK #s/
r"o eoe/ ns/ d'jK gZXoK dhnK ;oekoK
dh you/ dhnK f}zw/tkohnK ~ fXnkB ftu
oZyd/ j'J/, 14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK
ftu Fkfwb j? L (1) okiK dhnK ftZsh
][dw[]fsnkoh ns/ nkwdB you/ dhnK
b'VK #s/ r"o eod/ j'J/, nk:'r B/ tzvD:'r
g{b ftu'I 42 gqfsFs fjZ;k okiK ~ d/D
dh f;\kfoF ehsh j?. fJj 10 gqfsFs
dk tkXk 13t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK
Bkb'I tZX j?, wsbp e[Zb tzvD:'r g{b
ftu'I 32 gqfsFs fjZ;/dkohl (2) okiK dh
fJZSk d/ T[bN, ;?; ns/ ;oukoi, i'
e/Ido dh e[Zb nkwdB dk 13H14 gqfsFs
pDd/ jB, ;zftXkBe gqktXkBK ns/ fJ;
eoe/ fe fJj t;{bh ]k; wzstK bJh
j? - tzvD:'r g{b dk fjZ;k BjhI pD ;e/
ns/ (3) fit/I fe okiK B/ ukfjnk ;h,
ftZs nk:'r tb'I fe;/ xZN'-xZN tzv dh
}kwBh dh f;\kfoF BjhI ehsh rJh.
okiK ftu ;ZfiT[I-yZp/ eoK dh tzv
bJh, 14tK ftZs nk:'r f}nkdkso fgSb/
nk:'rK d/ gd fuzBQK #s/ uZb fojk j? fi;
sfjs iB;zfynk, nkwdB iK ftZsh ;woZEk
(\k;b/ dk ckow{bk), y/so, tksktoB ns/
gq;fEsh ns/ ;wkfie-nkofEe ;{ueK #s/
(t}B ftu pdbkn Bkb) #s/ f}nkdk
fXnkB fdsk frnk. ;G s'I f}nkdk t}B
(50 gqfsFs) ck;b/ d/ ckow{b/ ~ fdsk
frnk j?, oki dh n;b gqfs ftnesh
nkwdB s'I ;G s'I tZX gqfs ftnesh
nkwdB tkbk oki s'I, ;jkfJe okiK se
fiBQK dh ftZsh ;woZEk xZN j?. tij ;G
s'I T[uk t}B iB;zfynk ~ fdsk frnk
j? - 1971 dh iBrDBk ~ 17H5 gqfsFs
ns/ 2011 dh iB;zfynk ~ 10 gqfsFs.
2011 dh iB;zfynk ~ t}B fdzfdnK,
fit/I fe f}nkdksso okiK dh fJZSk ;h,
oki ftu iB;zfynk d/ pdbktK ~ geV
ftu fbnkT[D bJh wdd fwbh i' gotk;
ns/ 1971 dh iBrDBk w[skpe, T[wo
ftu j'J/. 12t/I ftZs nk:'r d/ edwK #s/
ubfdnK T[wo ~ t}B 15 gqfsFs #s/
fBoXkos ehsk frnk j? go S'N/ okiK
tk;s/ 2 gqfsFs j/mbh ;hwk th j?.
nk]o ftu, izrbK dh ;[oZfynk bJh okiK
~ gq';kjB d/D bJh, i' okFNoh ;zgdk j?
ns/ fi; d/ ftFkb tksktofDe bkG jB,
(Gkt/I fe okiK bJh nkofEe ;orowhnK
dh ehws #s/) ~ 7H5 gqfsFs t}B fdsk
frnk j?. ftZs nk:'r B/ okiK dhnK
you/ dhnK b'VK, eo tzv ns/ nkwdB
fJeZso eoB bJh bkwpzdh d/ w[Zd/ #s/,
frnkoK okiK ~ 1,94,821 eo'V o[gJ/ dh
@tzv wro'I nkwdB xkNk roKN# d/D dh
f;\kfoF ehsh j?.
jtkfbnK dhnK FosK w[skpe, 14tK
ftZsh nk:'r ;EkBe ;GktK d/ ;o'sK ftu
tkXk eoB bJh sohe/ ;[MkT[Idk j? (nB[dkB)
ns/ okiK d/ ftZs nk:'rK (n?; n?c ;h)
~ gqGkth ftZsh fte/IdoheoB bJh w}p{sh
gqdkB eoB dh rZb eodk j?. fJ;
;zdoG ftu 14t/I ftZs nk:'r B/ 2,87,436
eo'V o[gJ/ dk nB[dkB (2,00,292 eo'V
o[gJ/ gzukfJsK bJh ns/ 87,143 eo'V
o[gJ/ Bro fBrwK bJh) i' Gkos dhnK
2H5 bZy ;EkBe ;oekoK bJh f;\kfoF
ehsh j? fiBQK d/ fszB fwbhnB s'I tZX
u[D/ j'J/ B[wkfJzd/ jB. 2015-20 d/
;w/I bJh, i' 13t/I ftZs nk:'r dhnK
tzvD:'r g{b ftu'I 1H93 gqfsFs dh
f;\kfoF dh s[bBk ftu j? fi; dh okFh
87,519 eo'V o[gJ/ ;h. 13t/I ftZs nk:'r
dh nkb'uBk ;EkBe nB[dkBK dk fj;kp
bkT[D bJh 2001 dh iBrDBk d/ nzefVnK
dk ;jkok b?D eoe/ j' ojh j? id fe
14t/I fts nk:'r B/ nB[dkB dh tzv
bJh 2011 dh iB;zfynk d/ t;'I d/
nzefVnK ~ nkXko pDkfJnk j?. nB[dkB
d/ d' fjZ;/ jB L p[fBnkdh ns/ ekor[}koh
nkXkfos nB[dkB - fi; dh gzukfJsK ns/
Bro fBrwK bJh 90-10 ns/ 80-20 dk
pZfMnk nB[gks j?. ekor[}koh d/ nkXko
#s/ nB[dkB dh ndkfJrh ek\h BthI rZb
j? fi; ~ Y[et/I fj;kp-feskp, ;/tktK
d/D s/ ;EkBe ;oekoK d/ nkgD/ nkwdB
t;hb/ i[NkT[D d/ nkXko #s/ w[ZbzeD ehsk
ikt/rk. nk; ehsh iKdh j? fe nB[dkB
dk fJj fjZ;k ;EkBe ;GktK ~ j'o
f}nkdk gqGkth s/ f}zw/tko pDkt/rk.
nk\s ;jkfJsk d/ ;zpzX ftu
14t/I ftZs nk:'r B/ ;[Mkn fdsk fe okiK
dh gqfsFs fjZ;/dkoh gfjbK tkbh jh
oj/rh ns/ toswkB szso d/ w[skpe jh
uZb/rh. fJj 55,907 eo'V o[gJ/ j't/rh.
ftZs nk:'r B/ nZr/ ;[Mkn fdzfdnK okFNoh
nk\s e'F (n?B vh nko n?c) bJh e/Ido
tb'I fBFfus ftZsh wdd d/D d/ sohe/
;kjwD/ fbnKd/ jB, i/ eZbQ ~ e/Ido
;oeko tb'I fJ; wzst bJh brkJ/ ;?;
~ ysw eo fdsk ikt/. j'o ftZs nk:'r
tb'I ekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh dk jtkbk
fdzfdnK n?B vh nko n?c ftu :'rdkB
bJh fBZih y/so ~ eo S'N d/D dk
;[Mkn fdsk j?, fi; Bkb iBse ;o'sK
ns/ d{finK ~ n?B vh nko n?c dh ftZsh
20 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
jkbks w}p{s eoB bJh T[sFkj fwb
;e/. fJj th ;[Mkn fdsk frnk fe oki
;oekoK nk\s e'F ftu 10 gqfsFs fjZ;k
gkT[D id fe pkeh dk 90 gqfsFs e/Ido
;oeko d/t/rh.
gqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'V
gfjbk, e[Zb tzvD:'r g{b ftu'I okiK
dk fjZ;k 32 gqfsFs s'I tXk e/ 42
gqfsFs eoB dh ftZs nk:'r tb'I f;\koF
fJe fJfsjk;e edw j? ns/ fJe tZvk
T[Skb j?. fw;kb d/ bJh, 2014-15 d/
w[ekpb/ 2015-16 ftu okiK ~ e[Zb tzv
45 gqfsFs s'I T[go tX ikt/rh. i' e[Zb
tzvD:'r g{b ftu'I okiK ~ e[Zb ndkfJrh
60 gqfsFs d/ brGr j?, sK fJ; ftu'I
42 gqfsFs eo \zv okjhI e[Zb ndkfJrhnK
dk brGr 70 gqfsFs pD ikt/rk i'
okiK ~ ;o'sK dh spdhb eoB dk gqw[Zy
;o's pDk d/t/rk. nfijk eoB Bkb,
14t/I ftZs nk:'r B/ fJe sho Bkb eJh
fFeko eo bJ/ jB. fJ; Bkb e/Ido dk
ftZsh ;EkB xZN j't/rk. fi; Bkb fJj
okiK d/ w[ZfdnK #s/ c?bkn tkbh ftZsh
gj[zu ngDkT[D s'I r[o/} eo/rk. n;b
ftu, :'iBk ndkfJrhnK, ]k; eoe/ FosK
sfjs ;h n?; n?; d/ okjhI, okiK d/
nfXeko y/so ftu e/Ido dh x[;g?m ~
fJj :ehBB xZN eo/rk. y[ZbQ/ eoK dh
tzv ftu tZvk tkXk okiK ~ nkgDh b'V
w[skpe ftek; :'iBktK pDkT[D bJh
ftZsh ;EkB gqdkB eo/rk. ;EkBe ;oekoK
ftu nB[dkB d/ Bkb-Bkb frnkoK okiK
tk;s/ nkwdB xkN/ bJh nB[dkB ns/
e'bk ykDK dh fBbkwh ftu fjZ;/dkoh dk
wsbp j? okiK ~ ftZsh spdhbhnK ftu
Gkoh tkXk. fJj ftek; gqki?eNK bJh
e/Ido #s/ fBoGosk dh okiK dh g[okDh
;wZf;nk dk jZb eo d/t/rk. j'o, ftZs
nk:'r B/ e/Ido s'I okiK ns/ okiK s'I
;EkBe ;GktK se FosK ns/ gq's;kjBK
~ xZN s'I xZN eo fdsk j? fi; Bkb
;oeko d/ jo/e gZXo #s/ ftFtk; dh tZvh
f}zw/tkoh gk fdsh rJh s/ i' ;Zu/ ;fj:'r
ns/ w[ekpb/ d/ ;zxtkd dk fuzBQ j?. j[D
okiK bJh nkgD/ g?oK #s/ yVQ/ j'D ns/
Bshi/ d/D dk ;wK j?. ftZs nk:'r dhnK
;kohnK d{ihnK f;\koFK ;'uhnK ;wMhnK
ns/ d/F dh ftZsh ;fEosk ns/ ftZsh
gqDkbh dh e[Fbsk ftu ;[Xko bJh jB.
go, fit/I fe g?Bb d/ w?Ipo gq'H
nGhihs ;/B d/ ;fjwsh B'N ftu do;kfJnk
frnk j?, eo tzv ~ 42 gqfsFs se
tXkT[Dk :'iBk ndkfJrhnK ftu rVpV
g?dk eo/rk. e/Ido ti'I gqk:'fis e[ZM ]k;
;wkfie nkofEe gq'rokwK bJh iK sK xZN
g?;k fwb/rk iK fco fJj pzd j' ikDr/.
gfjbK jh, 2015-16 d/ piN ftu 66
;h n?; n?; ;ehwK ~ e/Ido s'I g?;k
fwbDk pzd j' u[Zek j?. j'o 24 ;ehwK ~
e/Ido s'I xZN g?;k gqkgs j't/rk ns/ okiK
s'I tZX fjZ;k fwb/rk. j[D s'I 34 ;ehwK
~ e/Ido gk;'I g{ok g?;k gqkgs j't/rk. fJj
;gZFN BjhI fe eh oki ;oekoK e/Ido tb'I
jZE fyZuD s'I pknd fJ; dh g{osh
eoBrhnK. T[; jkbks ftu fJBQK ;ehwK
d/ bkG gksohnK #s/ gqfse{b n;o
gt/rk. e[M ;ehwK, fit/I gSfVnk y/so
nB[dkB e'F, i' f}nkdkso rohp okiK
bJh j[zdk, :'iBk ndkfJrhnK dh fJ;
SKNh s'I p[oh soQK gqGkts j'Dr/. feT[Ife
gzukfJsh oki wzsokbk nfij/ pj[s ;ko/
gq'rokwK ~ nwb ftu fbnkT[D dk ezw
eodk j?, fJ; wzsokbk tk;s/ \zv dh
nkwd #s/ pj[s p[ok n;o gt/rk. nfijk
2015-16 d/ piN ftu gfjbK jh tkgo
u[Zek j? fiE/ fgSb/ piN d/ w[ekpb/
gzukfJsh oki wzsokbk ~ pj[s fBr{Dh
okFh gqkgs j'Jh j?. j'o okiK d[nkok g?;/
dh tos'I pko/' th Fze/ gkJ/ ik oj/ jB
id fe :'iBk nk:'r tor/ ;z;EkB dk
e'Jh dyb BjhI j't/rk. okiK d/ gqpzXB
dh r[DtZsk ns/ ;woZEk tZy-tZy j? ns/
fJ; ekoB tXhnK j'JhnK y[ZbQhnK ftZsh
ndkfJrhnK ns/ ftek; :'iBk ;ehwK
xZN eoB Bkb g?;/ dh d[otos'I tX/rh.
p/FZe, ;[Fk;B tkb/ oki fiE/ Y[et/I ;z;EkB
ns/ fdqFNh j?, f}nkdk \zvK Bkb cb-
c[b ;ed/ jB.
e[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'r
dhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZX
ftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnK
jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;
w[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktK
pDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehsh
iKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbD
Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~
iBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdk
f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/
i' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdo
w[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBw
d/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkge
NhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;Ekrs
gqp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekoh
;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk
;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK
y/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkD
eo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftu
gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.
14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK
mhe ;w/I #s/ nkJhnK jB id'I ;qh w'dh dh
nrtkJh tkbk BtK fB}kw okiK ~ tZX
ftZsh ][dw[]fsnkoh d/D ftu :ehB oZydk
j?. n;b ftu, i' gfjbk ezw w'dh
;oeko B/ ;Zsk ftu nkT[D #s/ ehsk, T[j
;h :'iBk nk:'r ~ ysw eoBk i'
nfijhnK ftek; :'iBktK pDk fojk ;h
fiBQK dk Bshik n]fsnkoh :'iBk
ndkfJrhnK ftu tkX/ d/ o{g ftu
fBefbnk. feT[Ife :'iBk nk:'r ysw eo
fdsk frnk j?, uzrk fJjh j't/rk fe T[j
nkgD/ tk;s/ y[d ;o's i[NkT[D ns/
nk}kdkBk s"o s/ fte;s j'D.
(b/ye n?;'FhJ/N gq'c?;o, fJz;NhfuT{N nk\
fJeBkfwe rq'E, fdZbh :{Bhtof;Nh j?.)
e-mail :[email protected]
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 21
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<
fJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?B
Bhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`B
15-16 d/ piN dh pj[s d/o
s'I T[vhe ;h, fJ; eoe/ BjhI
fe fJj toswkB ;oeko dk gfjbk
;zg{oB piN j?, ;r'I fJ; ekoB th fe
fijVh s/}h Bkb oDBhse nkofEe pdbkn
ehs/ ik oj/ jB. ;w{fje ftek; gj[zu
ftu e'Jh spdhbh iK fJ; dh o\sko,
gfotkoK nzdo fgsoh Fesh ;zpzXh ns/
;wkfie s/ nkofEe y/soK ~ t/yfdnK
wodK Bkb'I n"osK #s/ f}nkdk n;o
gkt/rh. fgSb/ ;kbK nzdo n"osK Bkb
i[V/ ;o'ekoK ns/ w[ZfdnK ~ p/fw;kb
wjZst fwfbnk j?, ]k; eoe/ n"osK
f]bk\ tX ojh fjz;k d/ wZd/ B}o. fJ;/
nB[;ko, n"osK f]bk\ fjz;k ;kohnK ftuko
uouktK dk e/Ido fpzd{ pD rJh, fJzBh
f}nkdk fe jkb jh ftu j'JhnK u'DK
d"okB tZy-tZy oki;h dbK d/ u'D n?bkBBkw/
ftu fJ; pko/ rzGho f\eo }kjo ehsk
frnk.
n"osK f]bk\ fjz;k dk w{b ekoB
T[BQK dk ;wki ftu fBwB doik j? i'
tZy-tZy ftek; ;{ueK s'I ;gZFN B}o
nkT[Idk j?. Gkt/I fe ;kyosk do ftu
;w/I Bkb ;[Xko nkfJnk j?, go fJj jkb/
th pj[s xZN j? fiE/ fJe fsjkJh n"osK
jkb/ th nBgVQ jB. fbzr nB[gks eJh
djkfenK s'I fuzsk dk ftFk pfDnk j'fJnk
j?. 2011 dh wodwF[wkoh ftu 1000
g[oFK fgZS/ f;o\ 914 n"osK do;kJhnK
rJhnK jB. fJe j'o nfjw ns/ fuzsk
tkbk o[MkB o[}rko ftu n"osK dh brksko
xNdh j'Jh Gkrhdkoh j?. n?B n?; n?;
d/ 2011-12 d/ nzefVnK nB[;ko n"osK
dh ezw ftu fjZ;/dkoh 22 gqfsFs d/
brGr j? fi; ftu fgSb/ ;kbK nzdo
froktN nkJh j?, ]k; eoe/ g/Iv{ y/soK
ftu fiE/ fJj brGr 8 gqfsFs nze
do Bkb xNh j?. fJj ftseo/ tkbk
fbzr ftek; ;z:[es okFNo dh fbzr
npokpoh ;{uh ftu th do;kfJnk frnk
j? fi; ftu 2011 ftu Gkos dh ehws
0H617 j? ns/ ftFt d/ 149 d/FK ftu'I
fJ; dk 129tK ;EkB j?. fJ;/ fgZmG{wh
ftu ;k~ toswkB piN dk w[ZbzeD ns/
n"osK #s/ fJ; d/ g?D tkb/ gqGktK ~
tkuDk j't/rk. piN dh fbzr ;zt/dBFhbsk
dk fszB gZXoK #s/ nfXn?B ehsk ik ;edk
j?. ;wkfie y/so dk youk, fbzr pokpoh
~ T[sFkfjs eoB bJh nfjw j?, Gkt/I
fe fJ; wd sfjs tzv ns/ youk ftF/F
eoe/ n"osK tk;s/ BjhI jB. d{ik j?
n"osK tk;s/ ]k; s"o s/ pDkJhnK :'iBktK$
tzv #s/ Mks gkT[Dh. tZy-tZy wzsokfbnK
ns/ ftGkrK dh fbzr piN ;N/Nw?IN
sfjs tzv (n"osK tk;s/ :'iBk ns/
gq'rokwK ~ SZv e/), tZy-tZy :'iBktK$gq'rokwK
d/ fbzrheoB ~ ;wMD dk fJe j'o
sohek j?.
toswkB piN dk w[ZbzeD eofdnK
fJe wjZstg{oB ftZsh pdbkn ~ fXnkB
ftu oZyDk j't/rk. fJj j? okiK ~ fdsh
ikD tkbh ;jkfJsk dk g[BormB - tXh
j'Jh tzv - i' u"dQt/I ftZs nk:'r dhnK
f;\koFK w[skpe j?. eo nkwdBh ftu
okiK d/ tX/ j'J/ fjZ;/ (32 gqfsFs s'I 42
gqfsFs) Bkb e/Ido ;oeko B/ nkgD/
you dhnK gZXshnK dk th g[BormB
ehsk j?. fJ; soQK, e[M ;ehwK pzd
ehshnK rJhnK jBl e[M dk e/Ido oki
fjZ;/dkoh dk j[D pdfbnk ;o{g j? id
fe e[M jkb/ th e/Ido nXhB jB. fJ;/
Bkb jh i'V e/ fJj d/fynk ikDk ukjhdk
j? fe eo ftu e[Zb i'V iwQK tkXk BjhI
ehsk frnk, fi; ekoB e/Ido ;oeko e'b
you eoB tkbh oew xN rJh j? i'
xN/ j'J/ ftZsh xkN/ d/ T[d/F nB[;ko jh
j?.
;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie y/soy/soy/soy/soy/so you L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpoh
dh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvh
;wkfie ns/ nkofEe pokpoh bJh
;wkfie y/so d/ you nfjw ns/ t;'I d/
;ko/ torK bJh wjZstg{oB jB. go
fJj tzfus torK, ]k; eoe/ ;ko/ torK
dhnK n"osK bJh f}nkdk nfjw jB
feT[Ife fJj f;ZXk T[BQK d/ ezw d/ p'M ns/
;w/I dh tzv #s/ n;o gkT[Idk j?. n"osK
dk f}nkdk iwktVk |?o-o;wh y/so ftu
j? fiE/ w[Ybh ;wkfie, ;[oZfynk d/ T[gktK
dh ewh j[zdh j?, id se fe oki f;Zfynk,
2020202020
22 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
f;js, xo T[;koh ns/ ;k\-;\kJh #s/
f}nkdk fBt//F Bk eo/, f}whdko gfotkoK
dk ihtB gZXo Bht/I s'I BhtK j[zdk ikDk
s?n j? i' gfotko ftu fbzr nkXkfos
Fesh d/ npokpoh tkb/ ;zpzXK d/ ubfdnK
n"os d/ o[sp/ #s/ p[ok n;o gkt/rk.
j'o, fJBQK ftu'I e[M gqktXkBK dk n"osK
tb'I fpBK fe;/ fwjBskB/ d/ ehs/ ikD
tkb/ xo/b{ ezwK #s/ f;ZXk n;o
gt/rk. ghD tkb/ ;k\ gkDh dh T[gbpXsk
n"os ~ d{o d[okv/ s'I gkDh Y'D tkbh
em'o fwjBs s'I puk b?Idh j?. fJ;/ soQK
jh, w[YbhnK f;js ;j{bsK d/ gqktXkB
n"osK d/ ;KG-;zGkb d/D tkb/ ti'I wzrK
dk jZb eod/ jB. fJj th wzfBnk frnk
j? fe Y[ethI ns/ ;[oZfyns ;k\-;\kJh
dhnK ;j{bsK dh nDj'Id pkbVhnK d/
;e{b SZvD dk fJe tZvk ekoB j?. wkVh
tzv ns/ ;wkfie y/so you ftu eN"sh
fgSb/ nB/e ;kbK s'I iBse pfj; dk
w[Zdk fojk j?. ;wkfie y/so you ftu
eJh ;kbK s'I T[sko-uVQkn nk oj/ jB.
;?INo cko rtoB?I; n?Iv piN nekT[IN/-
fpfbNh tb'I fJeZso nzefVnK w[skpe e[Zb
xo/b{ T[sgkd ftu ;wkfie y/so you/
dk fjZ;k 3H40 gqfsFs s'I xN e/ 2H57
gqfsFs ofj frnk j? fi; ftu nzB
;pf;vh th Fkfwb j?. pdb/ j'J/ ftZsh
;zdoG ftu, fi; ftu nk; w[skpe oki
;wkfie y/so d/ you ftu f}nkdk fjZ;k
gkT[Id/ jB, eN"shnK d/ gqGkt dk fXnkB
g{ope w[ZbzeD ehsk ikDk ukjhdk j?. i/
ftF/F ;ehwK d/ ftZs bJh e/Ido ;oeko
dhnK gZXshnK #s/ Mks wkohJ/ sK e/Ido
;oeko dh gqfspXsk g{zihrs yofunK
bJh B}o nkT[Idh j? Bk fe tko-tko j'D
tkb/ yofunK bJh. pj[s ;kohnK ;ehwK
gfjbK jh ubdhnK j'D ekoB fJBQK
;ehwK #s/ g{zihrs you xZN j'Dk bk}wh
j? ns/ ;kb do ;kb j'o xN/rk fi; dk
wsbp j? fe nk]o ~ fJBQK :'iBktK ~
bkr{ eoB dk ftZsh p'M oki ;oekoK ~
MZbDk gt/rk. w[Zdk oki ;oekoK tb'I
fJBQK ;ehwK dh f}zw/tkoh b?D dk BjhI
;r'I fJj e[Zb you ns/ fJ; dh gZXsh ~
fet/I gqGkts eo/rk. i/ toswkB ;wkfie
y/so d/ gq'rokwK tZb t/yhJ/ sK okiK
nzdo tZv/ \oe B}o nkT[Id/ jB i' okiK
dh gqfspXsk ns/ nfij/ gq'rokwK ftu
fdbu;gh do;kT[Id/ jB. feT[Ife okiK
tk;s/ ftZs j'o y[ZbQk ns/ buedko j[zdk
ikt/rk, n"osK d/ w[ZfdnK pko/ okiBhse
fJZSk Fesh ~ t/yfdnK, oki e[Zb gZXo #s/
xZN s'I xZN ;kXB tzv/ ik ;ed/ jB ns/
tzv dh gZXsh th pdb ;ed/ jB. tzv
dh gZXsh ftu e'Jh eN"sh iK pdbkn d/
fbzre gqGkt g?Dr/ feT[Ife ;wkfie y/so
ftu f;js, ghD tkbk gkDh ns/ ;k\-
;\kJh p/jZd fbzr ;zt/dBFhbsk tkb/
fBt/F jB. fJ; ftu fwbk e/, tX/ j'J/
wkb GkV/ ns/ vh}b dhnK ehwsK w[YbhnK
t;sK dhnK ehwsK ftu :ehBB tkXk
eoBrhnK. f;ZN/ ti'I, n"osK dk fpBK
T[ios tkb/ ezw dk p'M j'o tX/rk.
n"os dh em'o fwjBs gfotko d/ w?IpoK
dk r[}kok sK ubdk oZy/rh go T[; dhnK
g"FfNesk dhnK b'VK B}onzdk} j[zdhnK
ofjDrhnK.
n "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK L
;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD
f;o\ n"osK tk;s/ ;ehwK dk we;d
T[BQK d/ e[ZM ]k; ;o'ekoK dk jZb eoBk
ns/ pokpoh :ehBh pDkT[Dk j?, Gkt/I fe
fJBQK dk rmB n"os d/ o[sp/ ;zpzXh
fgsoh ;'u w[skpe jh ehsk frnk j?.
i?Ivo piN ;N/Nw?IN i' you/ d/ piN dk
fjZ;k j[zdh j?, n"os w[yh ;ehwK ns/
gq'rokwK pko/ nzeV/ w[jZJhnk eotkT[Idh j?
fi; ftu 30 gqfsFs iK tZX tzv n"osK
tk;s/ okyt/I oZy/ iKd/ jB. 2015-16 d/
piN ftu 17 eo'V o[gJ/ d/ brGr
f;o\ n"osK dhnK ;hewK$gq'rokwK bJh
fds/ rJ/ jB. go, ;kb do ;kb fJ;
tzv oewK ftu froktN nkJh j?, Bk
f;o\ ;zg{oB noEK ftu go e[Zb piN
ns/ e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks d/
wkwb/ ftu th (fuZso-1).
f;o\ n"osK tk;s/ gq'rokwK bJh
tzv ftu e[Zb froktN d/ ;zdoG ftu
t/yhJ/ sK n"os ns/ pkb ftek; wzsokbk
d/ tzvko/ ftu tZv/ pdbkn j'J/ jB i'
n"osK d/ ftek; ns/ GbkJh bJh B'vb
wzsokbk j?. fgSb/ d' piNK dh s[bBk
(nko Jh) (nko Jh) (nko Jh) (nko Jh) (nko Jh)
fuZso-1 L n"osK tk;s/ ftF/F ;ehwK$gq'rokw bJh tzv-tzvkok
e[Zb piN d/ gqfsFs ti'I tzv-tzvkok
e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ gqfsFs ti'I tzv-tzvkok
;o's L ;h ph ih J/ (2015) L nk\ p'bv ;No'e; n?Iv ckJhB fgzqN; L n?B nB?b/f;; nk\
:{BhnB piN 2015-16#, ;?INo cko piN n?Iv rtoB?I; nekT{IfNfpbNh, BthI fdZbh.
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 23
ftu B}o nkT[Idk j? fe eJh gq'rokwK
bJh tzvkok pj[s wkVk fojk j? ns/
wkwbk j'o rVpV eoB bJh, fJj tzvkok
xfNnk j?. toswkB piN ftu uko
;ehwK$g'qrokwK bJh fe;/ tzv dk gqktXkB
BjhI fit/I fe j/mK skfbek-1 ftu ftykfJnk
frnk j?. d' ;ehwK - nk;ok-xoK bJh
;jkfJsk (ew}'o n"osK tk;s/) ns/
xo/b{ fjz;k n?eN (2005) bkr{ eoB
bJh okiK ~ ;jkfJsk d/ tZv/ fbzr gqGkt
jB. 2011 dh wodwF[wkoh d/ nzefVnK
w[skpe, ftXtk iK sbkeF[dk n"osK dk
nB[gks tX fojk j? fi; dk wsbp j?
fe j'o f}nkdk n"osK ~ nk;ok-xoK dh
b'V gt/rh. fJj ;Zu j? fe fgSb/ ;kbK
ftu xo/b{ fjz;k n?eN bkr{ eoB bJh
tzv-tzvkok f}nkdkso nDtofsnk fojk
j? i' fJ; tkoh fJ; ;ehw ~ jNkJ/ ikD
dk ekoB pfDnk j't/. fJj th nk; j?
fe oki ;oekoK okFNoh eo nkwdB ftu'I
gqkgs tX/ j'J/ fjZ;/ ftu'I ;o's tzv eoB
d/ ;woZE j'DrhnK. go, fJj ;ukJh fe
fgSb/ ;kbK ftu tzfvnk g?;k tofsnk
BjhI frnk, fJj \?;bk b?D bJh ek\h j?
fe oki gZXo #s/ fJ; w[Zd/ ~ fejVh
gfjb fdsh rJh. fJ; gqeko, fJ; nfjw
y/so pko/ oki ;oekoK dh tZvh G{fwek
n;b ftu fuzsk dk ekoB j?.
tzv ftu ;G s'I tZX froktN feF'o
pkbVhnK bJh okiht rKXh ;ehw cko
n?wgktow?IN ftu nkJh j?. T[j ;ehw i'
feF'o pkbVhnK d/ g'FD ns/ j'o f;js
;o'ekoK dk jZb eodh j?, ftu tZvh
eN"sh fdykJh d/ ojh j?. e/Idoh tzv-
oew xNk e/ 10 eo'V o[gJ/ eo fdsh
rJh j? ns/ piN d;skt/}K w[skpe okiK
~ g?;k j[D fBoG?: \zv d[nkok fdsk
ikt/rk. okiK bJh e'Jh ;gZFN tzv Bk
j'D eoe/, fJ; ;ehw dk eh pD/rk, fJj
f\eo tkbh rZb j?. Gkt/I fe n"osK
f]bk\ fjz;k ~ nkw s"o s/ e/Ido dk
ftFk dZf;nk frnk j?. fJe edw ;zeN
e/IdoK bJh tzv ftu tZvh froktN t/yh
ik ;edh j? i' fjz;k dh jkbs ftu
n"osK dh ;jkfJsk eoB bJh pDkJ/ rJ/
;B. Gkt/I fe piN d;skt/} d/ ft;Eko
ftu fJj nkfynk frnk j? fe 2H5
fwbhnB s'I tZX t;'I tkb/ FfjoK ftu
nfij/ e/Ido y'bQ/ ikDr/, ftZs d/ ;o's dh
e'Jh ikDekoh BjhI fdsh rJh. j'o,
nfij/ e/Ido ;zeN ;w/I j[zrkok gqDkbh dk
fjZ;k jB i' f;o\ fjz;k dh ;{os ftu jh
tos/ ik ;ed/ jB. T[BQK ;ehwK #s/
f}nkdk }'o d/D dh b'V j? i' ;z;Ekrs
;jkfJsk gqdkB eodhnK jB, fit/I fe
nk;ok-xo, fiBQK dk piN ftu e'Jh
f}eo BjhI.
T[go fdZshnK ;ehwK$g'qrokwK s'I fJbktk
d' ;ehwK i' n?w vpb:{ ;h vh sfjs
n"osK dh pokpoh tk;s/ ]k; wknB/
oZydhnK jB - T[j jB okiht rKXh
okFNoh pkb xo ;ehw ns/ p/Nh pukT[,
p/Nh gVQkT[ nfGnkB. okiht rKXh okFNoh
pkb xo ;ehw, i' nkofEe s"o s/ ew}'o
torK bJh pkb xo ;j{bs w[jZJhnk
eotkT[Idh j?, bJh ftsoD 2014-15 d/
62H50 eo'V o[gJ/ s'I tXk e/ 102H97
eo'V o[gJ/ eo fdsk frnk j?. fJj
;tkrs:'r pdbkn j? feT[Ife fe;/ d{;o/
;KG-;zGkb d/ ezw tKr pkb ;zGkb dk
ezw th pj[s fbzre j? ns/ fJ; ~
skfbek-1 L n"os s/ pkb ftek; wzsokbk d/ n"osK bJh ftF/F gq'rokwK tk;s/ tzv
gq'rokw$ ;ehw 2014-15 2015-16 tzv #u
(ph Jh) (ph Jh) \oe
ezwekih n"osK bJh j';Nb 25 30 5
n?`; Nh Jh gh 20 30 10
;h n?; vpfb:{ ph 80H91 73H57 -7H34
okFNoh wfjbk e'F 20 0 -20
fJe edw ;zeN e/Ido 20 2 -18
;tkdko 115 50 -65
pbkseko ghVsK bJh fBnK 30H00 0 -30
okFNoh wfjbk nk:'r 19H5 25H15 5H65
fbzr piNheoB 1H00 2H00 1
pZuhnK bJh FosK ;fjs Brd ndkfJrh 5H00 0 -5
phwk eto ;w/s (XB beFwh_)
wkBt s;eoh ~ o'eD bJh ftnkge ;ehw (T[`itkbk) 16H00 20H00 4
fgqnkdoFBh ;ehw 15H00 5H00 -10
feF'o pkbVhnK bJh okiht rKXh FesheoB ;ehw (;kpbk) 700 10 -690
nk;ok-xoK dh T[;koh bJh ;jkfJsk
fJeZbhnK$p/;jkok$ftXtk n"osK bJh 20H00 0 -20
n"osK ~ xo/b{ fjz;k s'I pukT[D bJh xo/b{ fjz;k n?eN 50H00 0 -50
bkr{ eoB bJh oki ;oekoK ~ ;jkfJsk
n"osK bJh j?bg bkJhB 10H00 1H00 -9
fJzdok rKXh wksfost ;fj:'r :'iBk 400H00 438H00 38
n?`B n?`w Jh vpfb:{ 90 25 -65
;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr J/, i?Ivo piN ;N/Nw?IN
24 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
n"osK dh ezw dh wkVh Gkrhdkoh d/ w[Zd/
bJh tZX s'I tZX ekoB dZf;nk ik fojk
j?. rohp n"osK, fiBQK e'b g?;/ fwbD
tkb/ o[}rko dh u'D Bk j't/, fJj tXhe
tzv oew, Gkt/I fBr{Dk jh ;jh, p/jso
u'D eoB ftu wdd eo/rh. j'o, nfij/
gq'rokwK bJh tZvh oew d/Dh :ehBB
fpBK T[ios tkb/ ezw pko/ ;ztkd ~ nZr/
skfbek-2 L wzsokfbnK }ohJ/ f;o\ n"osK bJh gq'rokwK tk;s/ tzv
2014-15 2015-16 tzv #u
(ph Jh) (ph Jh) \oe
y/shpkVh wzsokbk - f;Zfynk s/ y'i 14H95 44H23 29H28
ftZs wzsokbk - fBoG?: \zv 1000 1000 0
f;js ns/ gfotko efbnkD 3788H44 3852H11 63H67
g/Iv{ ftek; - fJzdok nktk; :'iBk (g/Iv{ xo) 16000 10025 -5975
d{i/ wzsokb/ (n?w vpfb:{ s'I fpBK) 533H06 1124H62 591H56
n?w vpfb:{ s'I fpBK f;o\ n"osK bJh ftF/F tzv dk i'V 21321H5 16001H73 -5319H77
;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr J/, i?Ivo piN ;N/Nw?IN
skfbek-3 L wzsokfbnK$ftGkrK }ohJ/ 30 gqfsFs iK tZX n"os bkG gksoK bJh gq'rokw
tk;s/ tzv
wzsokb/$ftGkr 2014-15 2015-16 tzv #u
(ph Jh) (ph Jh) \oe
y/shpkVh s/ ;fjekosk 750 3539H06 2789H06
f;js s/ gfotko efbnkD 11824H01 9977H82 -1846H19
;e{bh f;Zfynk s/ ;kyosk 16208H16 12472H07 -3736H09
T[`u f;Zfynk 7621H57 7446H34 -175H23
feos s/ o[}rko 175 250 75
bx{, S'N/ s/ dofwnkB/ T[d:'r 515H09 412H37 -102H72
xZN frDshnK d/ wkwb/ 2151H5 2262H68 111H18
gzukfJsh oki 6906 0 -6906
g/Iv{ ftek; 13332 12817H68 -514H32
;wkfie fBnK s/ ;FesheoB 1821H02 1997H08 176H06
epkfJbh wkwb/ 1361H6 1487H2 125H6
fJ;sohnK s/ pkb ftek; 11300H54 8072H36 -3228H18
:[tk wkwb/ s/ y/vK 99H49 99H37 -0H12
d{i/ wzsokb/$ftGkr 1848H55 1510H94 -337H61
e[Zb 75914H53 62344H97 -13569H6
;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr ph, i?Ivo piN ;N/Nw?IN
tXkT[D ftu ns/ oki d/ gqktXkBK dh
wjZssk tXkT[D ftu ;jkJh j't/rh. fgSb/
;kb F[o{ ehsk frnk p/Nh pukT[, p/Nh
gVQkT[ nfGnkB, fi; dk w[Zy wzst n;zs[fbs
fbzr nB[gks ~ mhe eoBk j?, fJe j'o
nfijk gq'rokw j? i' n"osK pko/ gq'rokwK
#s/ bZrhnK eN"shnK d/ wZd/B}o fXnkB
dh wzr eodk j?. fJj gq'rokw n?w
vpb:{ ;h vh dk fjZ;k BjhI j? go
f;Zfynk wzsokbk B/ gfjb/ ;kb fJ; bJh
100 eo'V o[gJ/ okyt/I oZy/ ;B.
Bk f;o\ n?w vpb:{ ;h vh d/
tzv-tzvko/ ftu froktN nkJh j? ;r'I
n"os ftF/F g/Iv{ ftek; bJh fdsh oew
ftu th froktN d/yh rJh j? fi; dk
ekoB g/Iv{ xoK bJh xZN ehsk frnk
tzvkok j?. fJ; bJh fdsk ik fojk soe
fbzre ns/ ikfJdkd dh tzv d/ jZeK dh
n;kthI tzv, pj[s jh d[ftXk tkbk j?.
fBoG?: \zv i' 2013-14 d"okB 1000
eo'V o[gJ/ d/ tzvko/ Bkb n"osK dh
;[oZfynk tk;s/ F[o{ ehsk frnk ;h, ~
nkT[D tkb/ piNK ftu fJzBk jh \zv
fwbdk fojk. fJj \zv fi; ftu toswkB
oew ;w/I 3000 eo'V o[gJ/ fJeZm/ j' u[Ze/
jB, tk;s/ f;tkJ/ e[ZM bzw/ u"V/ fpnkBK
d/, fJ; dh tos'I bJh e'Jh :'iBktK BjhI
jB. fJ; eoe/, fJj g?;k fet/I fJ;s/wkb
ehsk ikt/rk, d' gq'rokwK ~ SZv e/, fJ;
pko/ jkb/ nfBFfussk pDh j'Jh j?.
gfjbk, o/bt/ piN ftu n?bkB w[skpe
u[D/ j'J/ vZfpnK ns/ n"osK tk;s/ vZfpnK
ftu gfjb d/ nkXko #s/ u"e;h e?wo/
bkT[Dk. d{ik, i' n"osK dh ;[oZfynk #s/
e/Idfos j? (iBse ;Veh gfotjB) bJh
653 eo'V o[gJ/ dk piN youk ofynk
frnk j?.
i/ n;hI n"osK f]bk\ fjz;k d/ w[Zd/
pko/ t/yhJ/, ;ko/ jh ;zGkfts d]b ns/
tzv-\zv nkJh Nh nkXkfos tX/o/ u"e;h
dh rZb eod/ jB. nzsookFNoh y'iK B/
fdykfJnk j? fe fJ; rZb dk e'Jh ;p{s
BjhI fe ;h ;h Nh th e?wo/ iK t/y/ ikD
d/ vo B/ i[ow xNkfJnk j't/. d{i/ gk;/
fJ; Bkb n"osK #s/ tX/o/ fBrokBh oZyh
ik ;edh j? fi; Bkb T[BQK dh nk}kdh
~ ;hws ehsk ikt/rk. b'V j? }o{oh
;/tktK ~ iBse gZXo #s/ w[jZJhnk eotkfJnk
ikt/ feT[Ife n"osK ~ jw/Fk jh iBse
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 25
;/tktK #s/ fBoGo eoBk g?Idk j? fi; #s/
fJ; piN ftu Y[ZetK fXnkB BjhI fdsk
frnk.
g{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sK
th eN"shth eN"shth eN"shth eN"shth eN"sh
n"osK bJh ftF/F ;ehwK$gq'rokwK s'I
fJbktk, ih ph n?; T[BQK ;ehwK pko/ th
dZ;dk j? fiBQK s'I \kfJdk u[ZeD tkfbnK
ftu 30 gqfsFs iK fJ; s'I tZX n"osK
jB. fJE/ fco tzv ftu eJh wzsokfbnK
ns/ ftGkrK ftu eN"sh j?, fit/I fe
n"osK dh pokpoh d/ B[esk fBrkj s'I 13
gqw[Zy tzvkfonK ftu'I f;o\ 5 d/ tzvko/
ftu tkXk fdykJh d/ fojk j?. fbzr yke/
ftu ;G s'I w[Zy tkXk y/shpkVh ns/
;fjekosk ftGkr ftu j? i' fuoK s'I
T[vhfenk ik fojk pdbkn j?. y/shpkVh
ftu n"osK dh G{fwek, fit/I fe nk]o ~
piN d;skt/} ftu ;theko ehsk frnk
j?, fJe wjZstg{oB xNBk j?.
fJ; s'I fJbktk, tzv s'I ][F j'D dk
e'Jh d{ik ekoB B}o BjhI nkT[Idk.
fJ;soh s/ pkb ftek; bJh xNdh tzv
s'I d[ftXk g?dk j[zdh j?, ]k; eoe/ ;zrfms
pkb ftek; ;ehw (nkJh ;h vh n?;)
bJh tzv-oew ftu ewh ~ t/yfdnK.
nkJh ;h vh n?; dk piN 16,000 eo'V
o[gJ/ s'I xNk e/ nZXk, 8000 eo'V o[gJ/
eo fdsk frnk j? fi; dk f;ZXk n;o
roGtsh n"osK d/ g'FD ns/ f;js d/
jkbks #s/ gt/rk. fJ; s'I fpBK, gq'rokw
tk;s/ xNkJh rJh piN ;jkfJsk s'I fJj
f;ZX j[zdk j? fe @GZs/# s/ fJ; gq'rokw ftu
o[}rko gqkgs ekfwnK dh T[ios iK ezw
d/ d{i/ jkbks ftu e'Jh ;[Xko BjhI
j't/rk. fJj toswkB ;oeko d/ u'D
x'FDk gZso d/ fpbe[b T[bN j? fi;
ftu nKrBtkVh ekfwnK ns/ ;jkfJeK dh
jkbs ftu ;[Xko eoB dk tkndk ehsk
frnk ;h i' fJ; gq'rokw d/ EzwQ jB.
feT[Ife e/Idoh ;oeko brksko T[; gq'rokw
dh g{zihrs ehws g{oh eoB ftu gqfspX
oj/rh i' eN"sh ftu do;kfJnk frnk j?,
p/jso T[ios ns/ ezw d/ jkbks fBFfus
eoB dk f}zwk oki ;oekoK #s/ gt/rk.
pj[s ;kohnK oki ;oekoK, fit/I sfwbBkv{
ns/ e/ob gfjbK jh e/Idoh tzv s'I T[uh
do ndk eo ojhnK jB ns/ T[BQK d/
nfijk eod/ ofjD dh nk; j?. go T[BQK
okiK dk eh fiBQK tk;s/ fJj w[Zdk soihj
jh BjhI oZydk< fJ; tZb fXnkB fds/
ikD dh b'V j?.
oew tzv ftu fJe j'o eN"sh i'
n"osK d/ gZy s'I go/FkB eoB tkbh j?,
T[j f;js wzsokbk dh j? i' brGr
1850 eo'V o[gJ/ dh froktN fdyk ojh
j?. n"osK dh f;js d/ ;ko/ ;{ue fuzsk
dk ftFk jB i' n"osK d/ ]{B dh ewh d/
nB[gks s'I gqrNktk j'fJnk j?. fJE'I se
fe g/Iv{ y/so dhnK 75 gqfsFs n"osK ]{B
dh ewh dk fFeko jB. fJe nfjw
;zpzfXs gqfspXsk fi; dk fbzre gqGkt
j?, fJj t/yfdnK fe n"osK dk fJe tZvk
tor n;zrfms y/so ftu j?, T[j j?
fJe ;wkB ;wkfie ;[oZfynk fi; ftu
Gkrhdkoh tkbh g?BFB, d[oxNBk ns/
ihtB phwk ;ehwK Fkfwb jB. fJ;
tk;s/ 1200 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB.
fJ; dk e'Jh t/otk BjhI, e'Jh ;hwk ;wK
BjhI, oew tzv pj[s jh xZN j? ns/ fJ;
d/ dkfJo/ ftu 3 gqfsFs ezwekih t;'I th
BjhI nkT[Idh. ekfwnK d/ ;thfeqs y/so
ftu n"osK d/ fBr{D/ fjZ;/ ~ t/yfdnK,
n"osK dk pj[s jh S'Nk fijk tor fJBQK
;ehwK s'I f;ZXk bkG b? ;e/rk. fJ; s'I
fJbktk, fJ; ;ehw ftu fusftnk frnk
Gkrhdkoh tkbk nzF n"osK bJh fJe
o[ektN j't/rk, fJBQK ;/tktK dk bkG b?D
bJh, fi; d/ ekoBK pko/ ;ko/ ikDd/
jB. f;js phwk :'iBktK dk g{ok fbzre
n;o ns/ d{ihnK ;ehwK fit/I nNb
g?BFB :'iBk pko/ e[ZM BjhI nkfynk ik
;edk id'I se fJBQK ~ bkr{ eoB d/
t/ot/ T[gbpX Bk eotkJ/ ikD. fbzre
fdqFNhe'B s'I fJe wjZstg{oB :'iBk
wBo/rk j? feT[Ife fJ; d/ bkGgksoK ftu
n"osK dh tZvh frDsh j?. eN"sh d/ vo
s'I T[bN, wBo/rk tk;s/ oZyh oew ~
34000 eo'V o[gJ/ pDkJh oZfynk frnk
j?. fJ; :'iBk d/ ikoh ofjD Bkb
:ehBB jh nB/e rohp n"osK ~ bkG
g[Zi/rk ns/ g/Iv{ y/soK ftu n"osK dh ezw
ftu xNdh fjZ;/dkoh ~ mZfbQnk ik
;e/rk. YKukrs ftek; bJh tzv, i'
T[;koh T[d:'r ~ j[bkok d/Dr/, fiE'I se
rohp n"osK dk ;tkb j?, f;o\ fJjh
fJe nk; j? fiE'I se o[}rko d/ w"fenK
dk ;tkb j?. fJE/ fco, ftFkb ;zrfms
T[;koh T[d:'r ftu n"osK dh wkVh
Gkrhdkoh ~ t/yfdnK, e'Jh pj[sh nk;
BjhI ehsh ik ;edh.
f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk
;wkgsh FpdK ftu, e/Idoh piN
pko/ T[go ehsh uouk ;[MkT[Idh j? fe
fbzr ;zt/dBFhbsk tkb/ gq'rokwK bJh
xNd/ e/Idoh tzv-tzvko/ d/ ubfdnK, oki
;oekoK dh G{fwek n"os dh pokpoh ns/
ftek; d/ gZy'I nfjw pD iKdh j?. nfij/
fdqF ftu, id se jo/e oki n"osK
tk;s/ ;/tktK gqdkB Bk eo/ ns/ T[BQK dh
p/jsoh bJh edw Bk u[Ze/, fbzr pokpoh
gqkgs eoB dk T[d/F ;[gBk pfDnk
oj/rk. fJ; ;ukJh d/ ubfdnK fe
n"osK B/ jkb/ fJe nfjw oki;h nzr
pDBk j? ns/ T[BQK d/ w[ZfdnK B/ oki;h
bkwpzdh ftu e/Idoh ;EkB jk;b BjhI
ehsk, okiK s'I nrKj tX/o/ pdbktK dh
nk; BjhI ehsh ik ;edh, Gkt/I fe okiK
nzdo ftFkb fGzBsktK pko/ ;'funk ik
;edk j?.
(b/fyek ;hBhno c?b', ;?INo cko t'w?`B#}
fvt?bgw?IN ;NZvh}, fBthI fdZbh j?.)
e-mail :[email protected]
26 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
nkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;sko
wBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftb
15-16 d/ piN ftu oZfynk
ns/ nzdo{Bh ;[oZfynk bJh g{zih
tXkT[D s'I fJbktk ;wkfie ns/ efbnkDekoh
b'VK bJh th tX/o/ g{zih okythI ehsh rJh
j?. ;wkfie J/izv/ dk ftFk-t;s{ gfjbK
jh ftnkge w[fjzw d/ s"o s/ ;oeko d/
gqw[Zy gq'rokw fit/I fe p?IeK d/ ;wkt/F
bJh iBXB :'iBk, ;k\-;\kJh bJh ;tZS
Gkos ns/ ftek; bJh @Gkos ftu pDkU#
gq'rokw nkfd okjhI s?n eo fdsk frnk
j?. fJBQK ;ko/ gq'rokwK dk piN ftu
pj[s uzrh soQK f}eo ehsk frnk j? ns/
fJBQK dh b'e efbnkD ns/ ;wkfie ;[Xko
dh pj[s ;woZEk j?. ftZs wzsoh d/ piN
GkFB ftu ;oeko dh fJBQK pko/ fuzsk
ns/ fJZSk Fesh ~ pk]{ph fpnkB ehsk
frnk j? L-
@@;wkfie ns/ nkofEe ;ze/seK ~
n;hI ;Zs djkfenK s'I gqfsFs ftu ns/
bkGgksoK dh frDsh ftu nzrd/ nk oj/
jK. fJj ;gZFN j? fe fJBQK ftu E'VQh
pj[s spdhbh ;k~ fes/ BjhI b? ik
;edh. ;k~ fJe tZvh Skb bkT[D pko/
;'uDk gt/rk.##
fJj th sZE j? fe iBse fBt/F
ftu ;'X/ nB[wkBK Bkb'I 1H25 bZy eo'V
o[gJ/ tX/o/ okyt/I eoB/ gJ/ jB. ukb{
yksk xkN/ ~ 3 gqfsFs se fbnkT[D ~
fszB ;kb se tXkfJnk frnk j?. 2015-
16 bJh 3H9 gqfsFs, 2016-17 bJh 3H5
gqfsFs ns/ 2017-18 bJh 3 gqfsFs.
fJ; we;d bJh n?\ nko ph n?w ek~B
ftu sowhw th eoBh gt/rh. piN
nB[wkBK ftu ;wkfie wdK j/m ehs/ ikD
tkb/ e[ZM wjZstg{oB T[gokb/ j/mK fds/
ik oj/ jB ns/ T[BQK dh gVu'b ehsh ik
ojh j?.
y/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/so
d/F dh tZvh nkpkdh g/Iv{ fJbkfenK
ftu ofj ojh j? ns/ y/shpkVh ns/
y/shpkVh Bkb ;zpzfXs feZfsnK T[go fBoGo
j?. d' w[Zy w[Zd/ fiBQK dk piN ftu f}eo
ehsk frnk j?, T[j jB G{wh ns/ gkDh.
fJBQK ftu'I fJe j? sKxtkB @G{wh f;js
ekov ;ehw# fi; dk T[d/F brksko G{wh
dh T[gikfJesk tXkT[Dk j? ns/ fJ; ~
gozgokrs feqFh ftek; :'iBk dh wdd
bJh ftukfonk frnk j?. gkDh bJh
gqXkB wzsoh rqkw f;zikJh :'iBk dk gq;skt
j? fi; dk T[d/F gkDh dh e[Fb tos'I
ns/ jo fe;kB d/ y/s se gkDh gj[zukTDk
j? ns/ jo gkDh d/ s[ge/ s'I tX/o/ \;b
T[gikT[Dk j?. piN ftu 5,300 eo'V
o[gJ/ dh oew ;{yw f;zikJh, tkNoF?v
ftek; ns/ gqXkB wzsoh feqFh f;zikJh
:'iBk bJh okythI ehsh rJh j?.
fe;kBK ~ g{zih w[jZJhnk eokT[D
bJh j/m fds/ gq;skt ehs/ rJ/ jB L
g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv (nko
nkJh vh n?\) bJh 2015-16 d/ piN
ftu 25,000 eo'V o[gJ/ i' Bkpkov ftu
;Ekgs ehsk frnk j?, bzph fwnkd d/
g/Iv{ eo}k \zv bJh 15,000 eo'V o[gJ/,
S'Nh fwnkd d/ ;fjekoh g/Iv{ eo}k w[V
ftZs \zv bJh 45,000 eo'V o[gJ/ ns/
E'VQh fwnkd d/ y/soh g/Iv{ p?Ie d/ w[V
ftZs \zv bJh 15,000 eo'V o[gJ/. fJj
fpBK fe;/ jhb j[Zis d/ y/shpkVh eo}k
]k; s"o s/ S'N/ ns/ jkFhJ/ d/ fe;kBK ~
w[jZJhnk eoB ftu ;jkJh j'Dr/. p?IeK
okjhI fe;kBK ~ 2015-16 d/ piN ftu
8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo}k d/D dk Nhuk
fwfEnk frnk j?. fJ; T[d/F dh g{osh
ftu iBXB :'iBk ;jkJh j' ;e/rh.
wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko
}kwBh :'iBk sfjs o[}rko gqkgs eoB
ftu wdd bJh 34,699 eo'V o[gJ/ oZy/
rJ/ jB. oki ;oekoK dh fJ; gq'rokw
~ ekw:kph Bkb ubkT[D bJh nfjw
G{fwek j't/rh, ]k; s"o s/ fJ; sfjs ub
oj/ ekoiK dh T[swsk tXkT[D bJh ns/
\zvK d/ fJ;s/wkb bJh n;odko wFhBoh
fit/I fe ;'Fb nkfvN nkfd okjhI.
Bhsh nk:'r ftu fJe ;zrfms
okFNoh y/shpkVh wzvh dk gq;skt j? fi;
Bkb fe;kBK ~ T[BQK d/ T[sgkdB dk ;G
s'I tXhnk okFNoh w[Zb fwb ;e/rk. fJj
fe;kBK dh nkwdB tXkT[D dh fJe
tXhnk gfjb j? i' fJ; t/b/ szrh MZb
oj/ jB. fJj ehwsK d/ tkX/ d/ n;o ~
xZN eoB bJh ekoro ;kps j't/rh ns/
fe;kBK ~ ;EkBe tgkohnK d/ u[zrb ftu'I
S[vkT[D ftu th ;jkJh j't/rh.
2020202020
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 27
n;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnK
nkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJh
;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk
n;zrfms y/so tZX s'I tZX o[}rko
d/ w"e/ g?dk eodk j?l 5H77 eo'V S'NhnK
tgkoe fJekJhnK dk 62 gqfsFs i' S'N/-
S'N/ T[sgkdB, tgko ns/ ;/tk y/so ftu
bZrhnK j'JhnK jB. gZNhdoi iksK, gZNhdoi
ephfbnK ns/ j'o gSVhnK Fq/DhnK tb'I
wkbekBk s"o s/ ubkJhnK iKdhnK jB.
gqXkB wzsoh w[dok :'iBk sfjs gZNhdoi
iksK ns/ gZNhdoi ephfbnK d/ wkbeK
tb'I ;w[Zu/ ftek; bJh ubkJhnK ik ojhnK
fJekJhnK ~ gfjb #s/ eo}k fdsk
ikt/rk. fJe bx{ fJekJh ftek; w[V
ftZs J/iz;h (w[dok) p?Ie 20,000 eo'V
o[gJ/ d/ w{b XB Bkb ns/ 3000 eo'V
o[gJ/ eo}k }kwBh w{b XB y'bQD dk
gq;skt j? i' bx{ ftZsh ;z;EkBK ~ w[V s'I
ftZs d/t/rk. fJ; gfjb Bkb w[jkos
gqkgs ns/ noX w[jkos gqkgs ekohroK
~ T[dw brkT[D ns/ o[}rko d/ w"fenK
ftu tkXk j't/rk.
fJ; Gkr ftu j'o wjZstg{oB edw
bx{, S'N/ ns/ wZX doi/ d/ T[dwK dh
p?Ie Bedh tXkT[D bJh fJb?eNqkfBe tgko
t;{bhnK eN"sh gqDkbh (Nh nko Jh vh
n?;) ;Ekgs eoBk jB. ftZsh ;kb
2015-16 d"okB tgko ftu ;"y fbnkT[D
fjs fJe ftnkge fdtkbhnkgB e'v
fbnkT[D bJh fdtkbhnkgB ek~B ;[XkoK
dh gSkD ehsh rJh j? fi; Bkb fJ;
y/so ftu ek~Bh fdqVQsk nkt/rh.
piN ftu fgzvK ftu ekfJw brGr
1,54,000 vkexoK ~ b'eK dh o;wh
ftZsh gqDkbh se gj[zu tXkT[D bJh
fJ;s/wkb eoB dk th gq;skt j?. vke
ftGkr ~ fJ; bJh ndkfJrh p?Ie bkfJ;z;
b?Dk j't/rk. fJj T[gkn gqXkB wzsoh
iBXB :'iBk tZb fJe tZvk :'rdkB
j't/rk ns/ fJ; dk pj[s Gkoh ;wkfie
wjZst j?.
fJe j'o wFhBoh fi; ~ ;/s{ (;t?
o[}rko ns/ :'rsk tos'I) dk Bkw fdsk
frnk j?, bkr{ ehsh rJh j?. ;/s{
tgkoe fJekJhnK ns/ j'o ;t?-o[}rko
;orowhnK, ]k; s"o s/ seBkb'ih Bkb
;zpzfXs y/soK ftu, seBheh ftZs ;orowhnK
F[o{ eoB ns/ ukb{ oyD bJh jo fe;w
dh ;jkfJsk eo/rh. Bhsh nk:'r ftu,
fJ; we;d bJh 1000 eo'V o[gJ/ dh
F[o{nksh okFh oyh rJh j?.
ftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dh
j'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZN
nfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJh
Gkos dh nkpkdh dk tZvk fjZ;k
fe;/ th fe;w d/ phw/, f;js, d[oxNBk
iK ihtB phwk s'I tzfus j?. f;o\ 12
o[gJ/ ;kb d/ gqhwhnw tkb/ 2 bZy o[gJ/
d[oxNBk w"s phwk, gqXkB wzsoh ;[oZfynk
phwk :'iBk dh F[o{nks ehsh rJh j?.
fJe j'o :'iBk, nNb g?BFB :'iBk
~ bkr{ ehsk ik fojk j? fi; sfjs
fds/ ikD tkbk fjZ;k ns/ ;w/I dh fwnkd
nB[;ko fBFfus g?BFB fwb/rh. 31
d;zpo 2015 s'I gfjbK y'bQ/ ikD tkb/
ykfsnK dk gqhwhnw gfjb/ gzi ;kb
1000 o[gJ/ se ;oeko Go/rh.
fJe j'o :'iBk, gqXkB wzsoh ihtB
i:'sh :'iBk j? fi; ftu e[dosh ns/
jkd;/ d"okB w"s dh ;{os ftu 2 bZy
dk phwk :ehBh pDkfJnk frnk j?. fJ;
dk gqhwhnw 18-50 ;kb dh T[wo d/
ftneshnK bJh 330 o[gJ/ ;kbkBk iK
fJe o[gJ/ s'I th xZN gqfs fdB j't/rk.
gh gh n?\ ftu 3000 eo'V o[gJ/
dh gJh bktko; g{zih ns/ Jh gh n?\
ftu gJh 6000 eo'V o[gJ/ dh oew Bkb
tfoFN Bkrfoe efbnkD \zv F[o{ eoB
dh th g/FeF j?. fJj ew}'o torK
fit/I fe p[Ykgk g?BFB, rohph o/yk s'I
j/mK d/ ekov Xkoe, S'N/ ns/ dofwnkB/
fe;kBK nkfd d/ gqhwhnw dh oew bJh
;pf;vh d/D bJh tos'I ftu fbnKdk
ikt/rk. rohph o/yk s'I j/mK d/ tfoFN
BkrfoeK bJh G"fseh ;jkfJsk ns/ ihtB
ftnkgD T[gkn bJh fJe j'o BthI :'iBk
pDkJh rJh j?. xZN frDsh B"itkBK
bJh fiBQK e'b e'Jh o;wh ;e{b ;oNh-
fce/N BjhI j?, ~ nfijk ;oNhfce/N
jk;b eoB ns/ uzrk o[}rko bZGD ftu
wdd bJh fJe j'o ;zrfms f;Zfynk ns/
o'}h-o'Nh :'iBk @BthI wzf}b# ubkJh ik
ojh j?.
e/Idoh ftZs T[go dpkn d/ pkti{d,
j/m fds/ ftZsh, gq;skt oy/ rJ/ jB L
gZNhdoi iksK bJh 30,851 eo'V o[gJ/,
gZNhdoi ephfbnK bJh 19,980 eo'V
o[gJ/, n"osK bJh 79,258 eo'V o[gJ/.
n"osK dh ;[oZfynk, ;woEB ns/
ikro{esk bJh fBoG?: \zv sfjs 1000
eo'V o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/ jB.
fJj ;G ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK,
i' rohpK ns/ ew}'o torK dhnK b'VK
tb ;zt/dBFhb jB, dh iBXB gb/Nckow
tos'I ftu fbnkT[D dh ;woEk j? fi;
Bkb fJj :ehBh pDkfJnk ikt/rk fe
fe;/ th Gkosh Bkrfoe ~ phwkoh, jkd;/
iK p[Ykg/ ftu ftZsh b'V dh fuzsk BjhI
eoBh gt/rh. go fJBQK :'iBktK d/ n;odko
bkr{eoB bJh ftsoD wFhBoh ns/ ;zpzfXs
oki ;oekoK dh G{fwek ftu skbw/b
fbnkT[Dk j't/rk ns/ T[BQK ~ w}p{s
eoBk j't/rk.
p[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKuk
;VeK bJh tX/o/ youk ns/ o/bt/ ~
piN s'I wdd i' eqwtko 14,031 eo'V
o[gJ/ ns/ 10,050 eo'V o[gJ/ j?, s'I
;oeko dk p[fBnkdh YKu/ T[go }'o dk
;{ue j?. p[fBnkdh YKuk ftek; dh e[zih
j?. iBse y/so dhnK fJekJhnK bJh
28 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
nzFdkB 3,17,889 eo'V o[gJ/ j'D dh
T[whd j? i' 2014-15 d/ ftZsh ;kb d/
w[ekpb/ brGr 80,844 eo'V o[gJ/ tkX{
j?. ;kb 2015-16 ftu p[fBnkdh YKu/
ftu fBt/Fe e/Ido iBse ndkfonK d/
2014-15 d/ e/Idoh \zvK ns/ ;o'sK s'I
70,00 eo'V o[gJ/ tkX{ oZfynk frnk
j?.
;oeko dk fJokdk okFNoh gz{ih
fBt/F ns/ p[fBnkdh YKuk (n?B nkJh
nkJh n?\) ;Ekgs eoB dk th j?. o/b,
;Ve ns/ f;zikJh y/so ftu gqki?eNK bJh
eo w[es p[fBnkdh YKuk p¯v ikoh eoB
bJh th wB}{oh fdsh rJh j?. p[fBnkdh
YKuk ftek; bJh iBse-fBZih ;fjGkrsk
~ fJ; ftu nk ojhnK w[FebK ~ d{o
eoe/ fiBQK dk tX/o/ n;o ;oeko MZb/rh
go g{ok BjhI, w[V s'I w}p{s ehsk ik
fojk j?.
nNb BthnK ekYK fwFB (J/ nkJh
n?w), y'iK ~ T[sFkjs eoB bJh fJe
BtK gb/Nckow i' Bhsh nk:'r ftu
nekdwhFBK, T[dwhnK ns/ y'iekoK Bkb
;zpzfXs j't/rk. okFNoh ns/ nzsookFNoh
T[gbpXhnK s'I ;pe b? e/ Gkos ftu
BthnK ekYK, y'i ns/ ftek; s/ ftfrnkBe
y'i bJh fJe BtK tksktoB fsnko
eo/rk. fJj gb/Nckow Gkos bJh BthnK
y'iK dh ftFth gZXo dh X[oh ns/ tZvh
u[B"sh dk B?Ntoe fsnko eoB ~ T[sFkjs
eo/rk. fJ; we;d bJh 150 eo'V
o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/ jB.
ftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnK
mhe soQK uZb oj/ g{zih pk}ko ~
mhe T[gG'rsk ;[oZfynk dh th b'V j[zdh
j?. fJ; piN ftu fJe y/so fBogZy
ftZsh ;[Xkoe J/iz;h dk gq;skt ehsk
frnk j? i' ftZsh ;/tk d/D tkfbnK d/
f]bk\ fFekfJsK dh ;[DtkJh eo/rh. fJ;
ftu G'b/-Gkb/ rkjeK ~ r[wokj eoB
tkbhnK ns/ rbs sohe/ t/u/ ikD tkbhnK
ftZsh ;/tktK ns/ feosK s'I ;[oZfynk bJh
Gkosh ftZsh e'v fbnkT[D dh ;'u th j?.
eoeoeoeoeo
fJ; piN ftu ih n?; Nh dh
F[o{nks eoe/ fJe f;ZXh eo gqDkbh
fbnkT[D dh ;'u th j? i' eo doK ftu
nzsookFNoh w[ekpb/ dh j't/rh i' S'N
ofjs j't/, pZusK ~ T[sFkfjs eo/ ns/
fi; sfjs ftuekofbnK T[go eo T[rokjh
Bk j't/ i' BthBsw nf;ZX/ eoK d/ YKu/
d/ w[ekpb/ ftu j't/. ;/tk eo 12H36
gqfsFs s'I tXk e/ 14 gqfsFs eo fdsk
frnk j? i' ;kb 2016-17 s'I ih n?; Nh
F[o{ eoB tb fJe gfjb j?. eoK ftu
fJj ;[Xko ns/ ih n?; Nh Bkb skbw/b
nZi rkje #s/ g?D tkbh eoK dh T[go
EZb/ dh wko, i' ehwsK ftu tkX/ dk
ekoB pDdh j?, d/ n;o ~ xZN eo/rk.
i/ ;oeko fJj :ehBh pDkJ/ fe eo
;[XkoK ekoB j'Jh ehws ftu froktN
rkjeK se gj[zu/ sK fJ; dk ehwsK d/
xND Bkb Gkoh ;wkfie n;o g? ;edk
j?.
Jh gh n?\, Jh n?; nkJh ns/ BthI
g?BFB ;ehw ftu gq;skfts pdbkn fJe
]k; jZd se wkjtkoh sB]kj tkb/
eowukohnK, i' fJ; t/b/ 15,000 o[gJ/
wjhBk j?, ~ bkG gj[zukT[D dh fdFk tb
fJe edw j?. fJ; Bkb fJ; jZd se
sB]kjdko eowukohnK dh i/p ftu nkT[D
tkbh oew ftu tkXk j't/rk ns/ fJ; d/
Bkb-Bkb T[BQK ~ ;[oZfynk etu th
fwb/rk. ;h n?; nko s'I fJbktk, ;tZS
Gkos bJh fds/ nzFdkB th 100 gqfsFs
eo w[es j'Dr/.
j'o gq;skt fit/I fe jfonk-Gfonk
Gkos, ;?o;gkNk ftek; ns/ tZy-tZy okiK
ftu nkJh nkJh Nh, J/w} ns/ j'o
;z;EkB y'bQD dk T[d/F ihtB gZXo ftu
;[Xko, ftek; ns/ j'o ;wkfie ;ze/seK
ftu ;[Xko fbnkT[Dk j?. :'iBktK d/
fwFoD ftu pdbkn ehsk frnk j? go
;w[Zu/ s"o s/ B"eohnK d/ w"e/ g?dk eoB,
rohph ysw eoB ns/ p[fBnkdh YKuk
yVQk eoB ftu e'Jh S/VSkV BjhI ehsh
rJh. fJj :ehBh pDkT[D bJh fe
;pf;vhnK dk bkG f;ZfXnK bkGgksoK
se gj[zu fojk j?, eJh ;[Xko ehs/ rJ/
jB. t}h\k ;ehw dk g;ko tXk e/ fJ;
~ nZi d/ 1 eo'V bkGgksoK s'I 10H3
eo'V bkGgksoK se ehsk ik fojk j?.
fJ;/ soQK j[D se o;'Jh r?; dh ;pf;vh
d/ s"o s/ 11H5 eo'V o;'Jh r?; T[gG'rsktK
~ 6,335 eo'V o[gJ/ f;ZfXnK T[BQK d/
ykfsnK ftu iwQK ehs/ ik u[Ze/ jB. fJ;
Bkb n;bh bkGgksoK se bkG gj[zukT[D
ftu j' ojh bhe/i ns/ fBezwkgB xfNnk
j?. go fJ; ;ehw dk n;o oki ;oekoK
dh G{fwek T[go fBoGo eo/rk.
wjkos tXkT[D tZb th pj[s }'o
fdsk frnk j?. gqXkB wzsoh ftZfdnk
beFwh gq'rokw sfjs ;G rohp ns/
wZX tor d/ ftfdnkoEhnK ~ T[BQK dh
g;zd dh T[u f;Zfynk gqkgsh bJh ;jkfJsk
d/D bJh g{oh soQK nkJh Nh nkXkfos
ftfdnkoEh ftZsh wdd nEkfoNh ;Ekgs
ehsh ik ojh j? i' ftfdnkoEhnK ~ t}h\/
ns/ f;Zfynk eo}k :'iBktK ~ ubkt/rh
ns/ T[BQK dh ekoi gqDkbh dh fBrokBh
eo/rh. w[jkos ftek; ns/ T[dw wzsokbk
sfjs okFNoh w[jkos fwFB dh F[o{nks
ehsh ik ojh j?. fJj @Gkos ftu pDkU#
dh ;'u Bkb w/b yKdk j? ns/ ;wkfie
ns/ nkofEe ][Fjkbh dk w[Zy gq/oe
j't/rk. go okiK ~ tX/o/ ftZsh ;o's ns/
][dw[yfsnkoh d/D Bkb ;fjekoh ;zxtkd
ns/ gqXkB wzsoh tb'I ej/ ikD tkbh @Nhw
Gkos# piN ftu gq;skt ;wkfie bkG
b'eK se gj[zukT[D ftu fJe T[xh G{fwek
fbnkt/rh.
(b/ye ukoNov nekT{IN?IN j?.)
e-mail :[email protected]
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 29
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
ykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJh s/s/s/s/s/ tksktoBtksktoBtksktoBtksktoBtksktoB ;zxtkd;zxtkd;zxtkd;zxtkd;zxtkd #u#u#u#u#u nkofEenkofEenkofEenkofEenkofEe BhshBhshBhshBhshBhsh dkdkdkdkdk g[Bog[Bog[Bog[Bog[Bo T[GkoT[GkoT[GkoT[GkoT[Gko
e/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnK
b/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sok
15-16 d/ e/Idoh piN dh fgZmG{wh
fdbu;g j?. gfjbk, fgSb/ 30
;kbK ftu Gkos ftu fJj gfjbk piN
j? fi; ~ wsdksk dh g{oB jwkfJs
jk;b j?. d{ik, fJ; #s/ u"dQt/I ftZs
nk:'r dk goSktK j? fi; ~ ;zftXkB dh
Xkok 280 d/ sfjs wkD:'r okFNogsh
tb'I rfms ehsk frnk fi; dhnK e/Idoh
eo Gzvko s'I toswkB 32 gqfsFs dh
pikfJ 42 gqfsFs fjZ;k tzvD dh fJfsjk;e
f;\kfoF j?. shik, BtK tksktofBe ;zxtkd
pDkT[D bJh e'fFFK jB fi; ftu e[dosh
;o'sK ns/ ydkB y/so bJh ;gZFN Bhsh
g[Bo T[Gko Fkfwb j?l ns/ gfjbh tko
@@tksktoB# - izrb dk dkfJok - ftZs
nk:'r d/ tzv ckow{b/ ftu Fkfwb ehsk
frnk j?. u"dQt/I ftZs nk:'r dh ftZsh
tzv dh wksok ns/ e;"Nh d't/I so'sk}k
jB. fJj g/go ykD-y'dkJh ns/ tksktoB
;zxtkd dhnK 2015-16 d/ e/Idoh piN
d/ n?bkBBkfwnK d/ ;zdoG ftu tZy-tZy
gosK y'bQ/rk.
ydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[Gko
wkD:'r ftZs wzsoh B/ nkgD/ piN
GkFB ftu e'bk ykDK dh fBbkwh ~ w'dh
;oeko d/ B¯ wjhB/ d/ ekoiekb dhnK
fszB nfjw gqkgshnK ti'I T[ikro ehsk
j?. T[BQK nZr/ fejk fe jkb/ se, @@okiK
~ f;o\ okfJbNh dk \kfJdk fwbdk ;h.
j[D ;kv/ tb'I ngDkJh rJh gkodoFh
gqfefonk ekoB, e'bk g?dk eoB tkb/ okiK
~ bZyK eo'VK o[gJ/ dk bkG j't/rk.##
ykDK #s/ eo ns/ okfJbNh fB}kw T[s/
d[pkok r"o eoB dh b'V j? feT[Ife Gkos
dk okfJbNh dk fB}kw pj[s jh eFNdkfJe
j? ns/ ehwsK s/ b/th ftu e'Jh th tkXk
ykD y/so dh w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eo
;edk j?.
Gkos dk ftFt dk u"Ek ;G s'I
tZvk yfDi T[sgkde j'D d/ pkti{d th,
ykD-y/so dh e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu
fjZ;/dkoh froktN #s/ j? i' 1992-93 d/
3H4 gqfsFs s'I 2013-14 ftu xN e/
1H9 gqfsFs ofj rJh. Gkos e'b e'b/
d/ tZv/ Gzvko jB (d[BhnK ftu gfjb/
gziK d/FK ftu Fkfwb) go fJj d[BhnK
Go ftu e'b/ dk ;G s'I tZvk dokwdeko
j?. e'bk nkovhB?I; 2015 fbnkT[D fgZS/
fJjh gqw[Zy ekoB fojk j't/rk sK fe e'bk
;o's tzv dh fpjso ekoi gqDkbh ngDkJh
ik ;e/. fJ; w[Zd/ pko/ n;hI nZr/ uZb e/
rZb eoKr/.
ydkB cow d/ gZXo #s/ ftnkge
nkofEe Bhsh dk n;o y'i dk fJe
ftbZyD y/so j?. toswkB se fJe tZvh
ewh iBse Bhsh d/ n;o pko/ y'iK dh
xkN j? - ]k; eoe/ ftZsh Bhsh ydkB
cowK ns/ T[BQK dh w[ekpb/pk}h pko/.
uZeokp"osh (2014) e[ZM g/goK ftu'I fJe
j? i' y/so pko/, ]k; eoe/ fJ; dh
w[ekpb/pk}h dh rZb eodk j?. fJ; y'i
B/ fJj fdykfJnk fe ydkB okfJbNh
dk eFNdkfJe fB}kw ydkB cowK dh
w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eodk j?, nB[wkB
;wMkT[D tkb/ jB. fJj y'i T[; gqufbs
wkBsk dk yzvB eodh j? fit/I eo} fjZ;/
dkoh ftZsh gZXshnK, eZu/ wkb dhnK
ehwsK nkfd tKr cow gZXo d/ ekoB
jB i' fe w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eod/
jB. ;wMkT[D tkb/ g?Bb d/ nB[wkBK ~
fJ;s/wkb eofdnK, y'i B/ fdykfJnk fe
ftZsh Bhsh fB}kw eo ns/ okfJbNh
fB}kw ydkB w[ekpb/pk}h ~ ek\h gqGkfts
eodk j?. i/ cow dh w[ekpb/pk}h #s/
n;o g?Idk j?, sK fJ; dh nkwdB tkX/
#s/ th nyho ~ n;o gt/rk.
n?`wn?`wn?`wn?`wn?`w n?`wn?`wn?`wn?`wn?`w vhvhvhvhvh nkonkonkonkonko nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015
2015-16 d/ nkofEe ;ot/yD ftu
fJj T[ikro ehsk frnk fe, @@ykDK ns/
yfDi (ftek; ns/ fB:wB) @n?w n?w vh
nko) ;'X nkovhB?I; 2015 gk; eoBk
d/F nzdo j[D se yV's dk fFeko j'J/
ydkB y/so d/ g[Bo T[Gko bJh fJe
edw j?. tzv bJh fBbkwh dh gqfefonk
tX/o/ gkodoFsk ns/ okiK bJh tX/o/
nkwdB dk okj gZXok eo/rh.## (t/y'
pke; 1H2 @BthI ;oeko d/ ;[Xko ekoiK#
pkps, gzBk 9, nkofEe ;ot/yD, Gkos
;oeko).
2020202020
30 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
n?w n?w vh nko nkovhB?I; 2015
B/ f}bQk ydkB ;z;EkB (;?eFB 9 ph)
;Ekgs eoB d/ ns/ ;[MkJ/ BK i' yDB
;orowhnK s'I gqGkts ftneshnK iK
fJbke/ dhnK ;wZf;nktK dk jZb ehsk ik
;e/. nkovhB?I; ftu ;[Mkn fdsk frnk
fe vh n?w n?c bJh T[; y/so ftu ezw
eo ojhnK ydkB ezgBhnK tb'I ftZs
w[jZJhnk eotkfJnk ikt/rk i' ydkB wkbeK
d[nkok ndk ehsh ikD tkbh okfJbNh s'I
fJbktk fJe j'o b/th$eo j't/rk. fJ;
b/th$eo dh ;hwk okfJbNh dk shik fjZ;k
j't/rh ns/ fJ; dh wB}{oh e/Ido ;oeko
tb'I fdsh ikt/rh.
nkovhB?I; fJj th ;bkj fdzdk j?
fe fJe okFNoh yfDi y'i Nq;N (n?B
n?w Jh Nh) yfDi gdkoEK dh y'i bJh
;Ekfgs ehsk ikt/ fi; d/ ftZsh gqpzXB
bJh okfJbNh s'I fpBK 2 gqfsFs b/th
bkJh ikt/. i/ ydkB fonkfJsK d/ ;o's
tzv dk sohek @fBbkwh# j? sK fJj cowK
d/ ydkB eo p'M ~ f}nkdk yokp eo
d/t/rk i' w[V e/ cowK dh w[ekpb/pk}h
dh ;woZEk ns/ nkwdB tXkT[D ~ gqGkts
eo/rk.
e'bke'bke'bke'bke'bk ;?`;;?`;;?`;;?`;;?`; ~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk
2015-16 d/ nkofEe ;ot/yD ftu
B'N ehsk frnk fe, @@ekopB N?e; fJe
nfijk N?e; j? i' pkbD d/ ekopB
T[sgkdB (]k; eoe/ e'bk, s/b, e[dosh
r?;) #s/ bkfJnk iKdk j? i' pbD #s/
ekopBvkfJnke;kJhv g?dk eod/ jB.
fJj N?e; gqfs NB e'bk, gqfs p?ob s/b
iK gqfs fwbhnB xD c[ZN r?; T[s/ fJe
]k; do #s/ bkfJnk iKdk j?. fJj oew
ekopB T[sgsh d/ fBfjs eo d/ pokpo
fBoXkos ehsh iKdh j?. nfij/ eo
bkT[D fgZS/ soe ih n?u ih fBek; ~
xZN eoBk j? i' tksktoB pdbkn bJh
w[Zy s"o s/ f}zw/tko jB.
2010-11 d/ e/Idoh piN ftu gfjbh
tko Gkos ftu ekopB eo bkfJnk
frnk i' 50 o[gJ/$NB ;h. 2014-15
ftu ekopB N?e; (;k\ T{oik ;?;) 50
o[gJ/$NB s'I tXk e/ 100 o[gJ/$NB (100
o[gJ/ gqfs whNfoe NB) ehsk frnk i'
2015-16 d/ piN ftu j'o tXk e/ 200
o[gJ/$NB eo fdsk frnk j? (skfbek-1)
fJj ;?; e'b/, fbrBkJhN ns/ ghN d/
T[sgkdB ns/ nk:ks #s/ bkfJnk iKdk j?
sK fe ;tZS tksktoB T[dwK bJh XB
i[Nk e/ fJ; ~ T[sFkfjs ehsk ik ;e/.
fJ; ;?; s'I gqkgs \zv @okFNoh ;tZS
T{oik \zv# ftu iKd/ jB fiBQK ~ ;tZS
T{oik seBheK iK BftnkT[D:'r T{oik
;o'sK bJh tofsnk ik ;edk j? sK fe
i?fte pkbD #s/ fBoGosk xNkJh ik
;e/.
e'bke'bke'bke'bke'bk s/s/s/s/s/ b'jb'jb'jb'jb'j XksXksXksXksXks pko/pko/pko/pko/pko/ nk:ksnk:ksnk:ksnk:ksnk:ks BhshBhshBhshBhshBhsh
Gkos ftu e'b/ d/ tZv/ Gzvko j'D
d/ pkti{d th (ftFt ftu shik ;EkB)
fJ; ~ nkgDh xo/b{ ygs bJh nk:ks
#s/ fBoGo j'Dk g?Idk j?. sqk;dh fJj j?
fe Gkos d[BhnK Go ftu e'b/ d/ ;G s'I
tZv/ dokwdekoK ftu'I ns/ Xks{ T[d:'r
tkb/ e'b/ #s/ e;Nw fvT{Nh f;\o s'I tXk
e/ 2H5 gqfsFs eo fdsh rJh ;h.
2015-16 d/ piN ftu Xks{ T[d:'r tkb/
e'b/ #s/ w[Ybh e;Nw fvT{Nh 2H5 gqfsFs
s'I tXk e/ 5 gqfsFs eo fdsh rJh j?.
fJ; Bkb Gkos ftu T{oik ns/ e'b/ Bkb
;zpzfXs d{i/ T[d:'rK dh T[sgkdB bkrs
tX ikt/rh. ykDK ftu'I eZY/ rJ/ d/;h
ykDk gekT[D tkb/ e'b/ dh T[gbpXsk
;hws j? fi; eoe/ f}nkdk ykDk gekT[D
tkbk e'bk (35 fwbhnB NB d/ B/V/)
nk:ks ehsk iKdk j?. J/;hnkB d/FK s'I
nfij/ j'o nk:ksK dh so} #s/ e;Nw
fvT{Nh ~ xNk e/ f;\o eoBk th ek\h
wjZstg{oB j?.
Gkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kw
d[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZX
Gkos ftu yDB dk okfJbNh fB}kw
fBozsosk dh jkbs ftu j?. Gkos ftu
okfJbNh dh do ftFt dhnK T[u doK
ftu'I fJe j?. ]k; eoe/ yDB y/so ftu
okfJbNh nB[wkB d/ sohe/ #s/ g[Bo ftuko
eoB dh b'V j?. Gkt/I fe gqfs NB
okfJbNh s'I w[Zb w[skpe okfJbNh d/D
tb brksko pdbkn j' oj/ jB, go
nzsookFNoh w[ekpb/pk}h tkbhnK doK
nB[;ko ehws soe;zrs jkb/ th BjhI
j'Jh. jo/e fszB ;kbK pknd Gkos ftu
okfJbNh doK ftu tkXk ehsk iKdk
j?. :'iBk nk:'r dhnK f;\kfoFK (j'vk
ew/Nh) ftu Gkt/I gZSwh nk;Nq/bhnk dh
w[ekpb/pk}h tkbhnK nzsookFNoh doK
nB[;ko okfJbNh do dk g?wkBk fBoXkos
eoB dh rZb ehsh rJh j?, go fJ; gk;/
T[gokb/ ehs/ ikD/ jkb/ pkeh jB.
eFNdkfJe okfJbNh dk fB}kw ns/
T[dk;hB YKukrs :'iBktK, G'I ns/ tksktoB
;zpzXh BhshnK yDB y/so d/ ftek; #s/
n;onzdk} j[zdhnK jB. yDB b/th bkT[D
#s/ }'o - tkX{ ;?;, fdsh rJh okfJbNh
s'I fJbktk vh n?w n?c bJh okfJbNh dk
tXdk fjZ;k - 2015 d/ n?w n?w vh nko
nkovhB?I; ftu'I nkofEe ftek; bJh
B[e;kBdkfJe j' ;edk j?.
b'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kw
b'j/ d/ okfJbNh fB}kw ftu Gkt/I
skfbek-1 L ;tZS T{oik ;?`; s'I eo nkwdB
;kb do o[gJ/ gqfs nkwdB
whNfoe NB eo'VK o[gJ/ #u
2010-11 50 1066H46
2011-12 50 2579H55
2012-13 50 3053H19
2013-14 50 3471H98
2014-15 100 6217H63
2015-16 200 13118H04
;o's L Gkos ;oeko (tZy-tZy ;kb) e/Idoh
piN, ftZs wzsokbk
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 31
fe gqfs NB s'I w[Zb nB[;ko do fBoXkos
eoB tZb spdhbh j'Jh j?, p[fBnkdh
nB[wkB jkb/ th rq/v wksok dk \?;bk
eoB bJh ftt/e s'I ghVs j? ( j/m fby/
ckow{b/ ftu) eZYh rJh Xks{ dh okfJbNh
do fBoXkos eoB bJh L
b'jb'jb'jb'jb'j XksXksXksXksXks dhdhdhdhdh gqufbsgqufbsgqufbsgqufbsgqufbs okfJbNhokfJbNhokfJbNhokfJbNhokfJbNh
2012 s'I b'j/ dh okfJbNh fB}kw
ftu spdhbh nkJh j?. 2012 s'I gfjbK
b'j/ dh okfJbNh dk nB[wkB NB d/
sohe/ Bkb bkfJnk iKdk ;h. Xks d/
vfbnK ns/ F[ZX Xks bJh ns/ jo/e
tor ftu th ro/v gqfsFs tZy-tZy ;h.
b'j/ bJh jkbhnk okfJbNh do okFNoh
wkgdzv (nkJh ph n?w) ehws d/ w[Zb
nB[;ko 15 gqfsFs j?.
|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB
okfJbNh fBoXkos eoB dk w"i{dk
sohek eZu/ b'j/ ftu w"i{d e[Zb Xks{ d/
i'V ~ (fit/I fe yfDi ;[oZfynk ns/
ftek; B/wK, 1988 ftu dZf;nk frnk iK
ykDK d/ wkbeK dhnK feskpK ftu doi
ehsk frnk) bzdB w?Nb n?e;u/Ii dhnK
n";s Xks{ ehwsK Bkb r[Dk eoe/, fJ;
~ nZr'I |?o b'j Xks{ gqufbs okfJbNh
do Bkb c/o r[Dk ehsk iKdk j?.
f}ze tk;s/ gqufbs okfJbNh do
n?b n?w Jh ehws dk 6H6 gqfsFs ;h
id fe f;Ze/ tk;s/ okfJbNh do jkb/ se
n?b n?w Jh ehws dk 5 gqfsFs ;h i'
F[ZX Xks{ #s/ bkr{ j[zdk ;h Bk fe eZuh
Xks #s/. nr;s 13, 2009 s'I, Gkos
;oeko B/ nko U n?w (Xks) ns/ eZuh
Xks bJh d'joh okfJbNh do bkr{ ehsh
j?. sohek T[jh fojk ns/ okfJbNh fBoXkos
eoB dk nkXko nko U n?w ns/ eZuh
Xks Bkb'I tZy eo fdsk frnk, i' fuzBQkswe
s"o s/ j/m fds/ nB[;ko j' ;edk j?L
d[BhnK Go ftu eZuh Xks #s/ nkXkfos
yfDi okfJbNh fBoXkos eoB dk sohek
p/wsbp j[zdk ik fojk j? ns/ pj[s ;ko/
d/F Xks{ F[ZXsk ~ nkXko wzB e/ okfJbNh
dk nB[wkB bkT[D tb s[o gJ/ jB. gzi
;kb gfjbK se, Gkos ;oeko B/ ek~B
bkr{ ehsk ;h fe |?o-b'j Xks{, |?o-
n?Nwh yfDiK tk;s/ okfJbNh do s?n
eoB dk nkXko Xks{ F[ZXsk j't/rk. go,
eZuh Xks{ nkXkfos okfJbNh ~ pzd BjhI
ehsk frnk. fJ; eoe/ eZuh Xks{ ns/
Xks{ FZ[Xsk #s/ nkXkfos d'jok okfJbNh
fB}kw j'Id ftu nk frnk.
iBse Bhsh gfog/y s'I, yDB okfJbNh
d/ nB[wkB ftu yfDi ehws bVh Fkfwb
j'Dh ukjhdh j? ns/ Xks{ F[ZXsk #s/
nkXkfos yfDi okfJbNh dk nzdk}k bkT[Dk
ukjhdk j?, ns/ ;[yd wkwfbnK ftu,
yDB ehws bVh d/ nzs ftu Xks{ ~
nkXko wzB e/, id'I bkG ns/ rbkT[D dh
gqfefonk w[ezwb j' ikt/. go, Gkos ftu
okfJbNh dk nkXko fBoXkos eoB bJh
jkb/ fJ; gqfefonk ~ bkr{ BjhI ehsk
frnk ns/ doK jo fszB ;kb pknd
;'XhnK iKdhnK jB, fiBQK dk nkXko
yfDi okfJbNh d/ y'i ;w{j dhnK f;\kfoFK
j[zdhnK jB. fJBQK #s/ d[pkok r"o eoB
dh b'V j?, ]k; eoe/ T[j e;"Nh fi; ~
nkXko wzB e/ doK pko-pko ;'XhnK iKdhnK
jB. eFNdkfJe okfJbNh dk fB}kw ns/
T[dk;hB YKukrs :'iBktK, G'I ns/ tksktoB
;zpzXh BhshnK yDB y/so d/ ftek; #s/
n;onzdk} j[zdhnK jB. yDB T[rokjh
eoB #s/ }'o, tkX{ ;?`;, fdsh rJh
okfJbNh s'I fJbktk n?w vh n?c bJh
okfJbNh dk tZXdk fjZ;k - fJj n?w n?w
vh nko 2015 ns/ e/Idoh piN 2015-
16 ftu nkofEe ftek; bJh B[e;kBdkfJe
;kps j' ;ed/ jB.
ftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dh
i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#
u"dQt/I ftZs nk:'r dh Nhw} nk\
o?co?I;} ftu ;gZFN s"o s/ fpnkB ehsk
frnk j? fe, @@nkgDhnK f;\kfoFK d/D
bZfrnK nk:'r d{ihnK rZbK s'I fJbktk
gq;fEsh, tksktoB gqpzXB, nkbk-d[nkbk
ns/ w";w ftu pdbkn d/ gqpzXB ~
nkofEe ftek; d/ ;zr-;kE fXnkB ftu
oZy/rk.## Gkt/I fe s/oQt/I ftZs nk:'r dhnK
Nhw} nk\ o?co?If;} ftu 2010-2015 d/
ekbyzv bJh tksktoB, nkbk-d[nkbk ns/
w";w ftu pdbkn ~ Fkfwb ehsk frnk
;h go T[BQK B/ fJ; dk eo \zv d/
ckow{b/ dh e;"Nh ti'I fJ;s/wkb BjhI
ehsk. ;r'I, s/oQt/I ftZs nk:'r B/ gzi
;kbK d/ ;w/I bJh 5000 eo'V o[gJ/ dh
fJe ftF/F rqKN w[jZJhnk eotkJh ;h i'
okiK dofwnkB T[BQK dh tksktofDe r[DtZsk
d/ nkXko #s/ tzvh ikDh ;h (izrb dk
y/so ns/ tksktoB ;[oZfynk bJh e'fFFK).
fJj ftF/F rqKN gfjb/ d' ;kbK bJh y[ZbQh
fuZso-1 L ekopB eo
;o's L Gkos ;oeko (tZy-tZy ;kb) e/Idoh piN, ftZs wzsokbk
pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/
32 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
Gkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkB
o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;
s wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB
ftu nkfynk fe eo fJeZm/
eoB Bkb ;oeko ~ @@f;Zfynk, f;js
;zGkb, xo ns/ d{ihnK p[fBnkdh ;j{bsK
b'eK ~ d/D ftu wdd fwbdh j? sK fe
T[BQK d/ ihtB gZXo ~ ;[Xkfonk ik ;e/
ns/ rohph dhnK ;wZf;nktK dk jZb
ehsk ik ;e/.## T[BQK fJj th fejk fe
fJBQK T[d/FK dh gqkgsh bJh ;oeko @@fJe
;EkJh eo Bhsh ns/ |?o-fto'Xkswe eo
gqpzXB pDkT[D## bJh e'fFF eodh j?.
T[BQK fJj th nkfynk fe eo gqpzXB dk
fJe wjZstg{oB gfjb{ @@ekb/ XB dh
p[okJh d/ f]bk\ bVBk j?.##
;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB
2015-16 dk e/Idoh piN 17,77,477
eo'V o[gJ/ (e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 12H6
gqfsFs) d/ nkeko Bkb 2014-15 d/ ;'X/
j'J/ nB[wkBK Bkb'I 96,319 eo'V o[gJ/
tZX j?. go Gkosh nkofEesk d/ w[ekpbsB
nkeko nB[;ko, e/Idoh piN d/ nkeko
ftu 2009-10 d/ e[Zb xo/b{ T[skgd d/
15H9 gqfsFs s'I brksko froktN d/yh
ik ojh j?.
i/ n;hI e/Ido ns/ okiK d/ piN
yofunK ~ i'V th dJhJ/ sK Gkos dk
e[Zb ;oekoh you fJ; dh nkofEesk d/
nkeko w[skpe f;o\ 27H0 gqfsFs j?
(Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14) i'
fte;s ns/ ;G s'I f}nkdk ftek;Fhb
d/FK Bkb'I fes/ xZN j?. fJj d[BhnK d/
s/}h Bkb fte;s j' oj/ d/FK fit/I
fpqe;w (pqk}hb, o{;, Gkos,fJzv'B/Fhnk,
uhB, dZyDh n\ohek ns/ w?e;he') dofwnkB
;G s'I ;G s'I xZN j? (fuZso-2).
Gkos ftu ;koekoh you d/ fBwB
gZXo dk ekoB nkwdB dk BhtK gZXo,
]k; eoe/ eoK dh nkwdB ~ nkfynk ik
;edk j?. id'I f}nkdk eo nkwdB
j't/rh sK fJj ;oeko d/ piN ftu
r[zikfJF tXk fdzdh j? sK fe fJj fpBK
T[Xko fbnK f}nkdk you eo ;e/. fJj
;o's L 2015-16 dk e/Idoh piN
fuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkeko
fuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh you
ftZftZftZftZftZ
;o's L fJzNoB?FBb w'B/Noh \zv, tobv fJeBkfwe; nkT{Nb[Ze v/Nkp/;, ngq?b 2014
pqk}hb
o{;
dZyDh
n\ohek
uhB
w?e;he'
Gkos
B'N L e[Zb you/ ftu e[Zb youk ns/ r?o-ftZsh n;kf;nK dk fBo'b nfXrqfjD Fkfwb j?.
brksko tkX/ tkb/ nkXko j'D s'I fJbktk e[Zb you/ dk ;oekoh ftZsh nzeV/ w?B{nb 1986 ftu
e[Zb you dh ftZsh gfoGkFk Bkb'I \oe j? feT[Ife fJj |?o ftZsh n;kf;nK dh fteoh ~ th
fj;kp ftu oZydk j?.
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 33
fBwB ftZs ;EkB d/ nrb/ e[ZM ;kbK #u
f}nkdk ;[XoB dh T[whd BjhI (fuZso-3)
T[d'I th id'I n;hI fpqe;w d/FK Bkb
s[bBk eod/ jK sK Gkos dk eo e[Zb
xo/b{ T[sgkd dk nB[gks ;G s'I xZN
ftu'I fJe j? (fuZso-4) i' ftZsh ;EkB
ftu o[ektN g?dk eodk j?.
w[dok e'F tb'I Skgh ;kbkBk feskpl
uhB dh nzefVnK dh feskp 2013 fi;
~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo'
tb'I gqekfFs ehsk frnkl bkshBh nwohek-
2014 d/ nkwdBh d/ U Jh ;h vh tb'I
gqekfFs nzeV/, Gkosh iBse ftZs nzeV/
2013-14, ftZs wzsokbk, Gkos ;oeko
tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.
eh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdB
d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<
ftZs wzsoh B/ fejk fe, @@;k~ T[`u
ekog'o/N N?e; tkbk fB}kw ;wfMnk iKdk
j? go f}nkdk S'NK d/ ubfdnK ;k~
T[Bk N?e; BjhI fwbdk## ns/ fJj th fe,
@@S'NK d/ fB}kw d/ ubfdnK dpkn gkT[D
tkb/ ;w{j, w[eZdw/pk}h ns/ nkwdB dk
xkNk nkfd ;kjwD/ nk oj/ jB.##
e/Idoh eo gqDkbh sfjs nkwdB d/
gfjbK d/ fpnkB ~ fi; ~ @e/Idoh eo
gqDkbh sfjs eo gq's;kjBK d/ nkwdB
gqGkt d/ fpnkB ti'I g[Bofeqs ehsk frnk,
fJj fdykT[Idk j? fe eo gq's;kjB dk
e[Zb nkwdB gqGkt 5,44,984H1 eo'V
o[gJ/ j? (;kb 2013-14 bJh) fi; d/
2014-15 ftu 5,89,285H2 eo'V o[gJ/
j'D dh nk; j?. 2014-15 bJh gfjbK
dh nkwdB e[Zb eo nkwdB dk 43H2
gqfsFs ofjD dk nB[wkB j?. eo S'NK
#s/ fJe ;\?d gZso gqekfFs eoB dh b'V
j? fi; ftu tZy-tZy T[d:'rK bJh gfjbK
dh nkwdB dh y/sotko tzv dk t/otk
j't/. fJ; ftu g{ohnK j'JhnK S'NK dk
s[bBkswe ftFb/FD ns/ S'NK dk nkeko
th dZf;nk ikDk ukjhdk j?. ftZsh wzsoh
B/ ekog'o/N eo dh do ns/ nrb/ ftZsh
;kb s'I S'NK ~ gVkntko ysw eoB dk
th n?bkB ehsk.
Gkt/I fe fJj ;Zu j? fe pj[s ;ko/
ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N N?e; dh
do 30 gqfsFs s'I xZN j?, y'iekoK B/
fJ; gk;/ fXnkB d[nkfJnk j? fe fJj
fuzsk tkbk o[MkB j' ;edk j?. nkJh n?w
n?`c d/ ehB ns/ f;w"B (2004) B/
nkgDh eo w[ekpb/pk}h pko/ y'i ftu B'N
ehsk j? fe ekog'o/N N?e; nkwdB s/
T[s'I EZb/ ~ dpkn fte;s nkofEesktK
Bkb'I ftek;Fhb nkofEesktK ftu f}nkdk
fsZyk j?. fuZso-4 tZy-tZy ftek;Fhb d/FK
ftu ekog'o/N N?e; doK dh s[bBk eodk
j?.
ftZs wzsoh d/ fJ; s"yb/ d/ pkti{d
fe, @@ftZsh ;EkB xNkfJnk BjhI ;r'I
fuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gks
;o's L ;oekoh ftZsh nzeV/ dh tZy-tZy ;kbK dh nzsookFNoh w[dok e'F tb'I Skgh rJh ;kbkBk feskpl uhB
dh nzefVnK dh feskp 2003 fi; ~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo' tb'I gqekfFs ehsk frnk, bkshBh
nwohek-2014 d/ nkwdBh d/ U Jh ;h vh tb'I gqekfFs nzeV/l Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14, ftZs wzsokbk,
Gkos ;oeko tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.
fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)
;o's L w?eo' fJeBkfwe co/wtoe ;N/Nw?IN, e/Idoh piN 2015-16
B'N L 2015-16 (ph Jh) bJh e[Zb e/Idoh eo nkwdB 14,49,740H6 eo'V o[gJ/ j? fi; ftu'I
5,23,958H24 eo'V o[gJ/ okiK ~ spdhb eo fds/ iKd/ jB.
(nB[wkB) (nB[wkB)
fJzv'B/Fhnk Gkos w?e;he' uhB dZyDh n\ohek o{; pqk}hb
B'N L (1) w?e;he' ns/ pqqk}hb d/ nzeV/ eqwtko ;zB 2000 ns/ 2011 d/ jB. (2) Gkos d/
nzeV/ 2001-02 ns/ 2013-14 (ph Jh) d/ jB. (3) uhB d/ nzeV/ 2002 d/ jB (4) fJzv'B/Fhnk
~ SZv e/ nzeV/ nkw ;oekoh jBl fJzv'B/Fhnk d/ nzeV/ fJ; dh e/Ido ;oeko d/ piN ftu b?D-
d/D d/ jB.
34 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
fBu'fVnk j?##, fXnkB ftZsh nB[Fk;B pDkJh
oZyD tZb j? pikfJ fe ;o'sK d/ i[NkJ/
ikD bJh fJeZso j'D #s/. fJE'I se fe
2014-15 dk nkofEe ;ot/yD th @@you
xZN eoB## bJh nkydk j? sK fe ftZsh
xkN/ d/ NhfunK ~ g{ok ehsk ik ;e/.
|?o jkBhekoe eo tksktoB ~
T[sFkfjs eoB bJh fJe j'o e'fFF ti'I,
iBob n?INh ntkfJv?I; o{b (ih J/ J/
nko) - fi; wzst eo ;zXhnK dh T[bzxDk,
N?e; fpb xZN eoB bJh eo pukT[D
tkb/ ;EkBK dh tos'I ns/ eo pukT[D
bJh d{i/ u[;s gqpzXK fij/ nfjw w[ZfdnK
~ jZb eoBk j? - ~ d' j'o ;kbK bJh
w[bsth eo fdsk frnk j?. fJE/ fco
Gkos fpqe; ;wekbhnK Bkb'I fgS/ ofj
frnk j? feT[Ife pqk}hb 2001, dZyDh
n\ohek 2006 ns/ uhB 2008 ftu ih
J/ J/ nko ~ bkr{ eo u[Zek j?. ih J/ J/
nko ~ bkr{ eoBk toswkB ftFt
T[gokfbnK d/ nB[;ko jh j't/rk i' pj[e"wh
fBrwK, fiBQK dh nrtkJh U Jh ;h vh
ns/ ih-20 eo oj/ jB, d[nkok eo u'oh
o'eD d/ edw jB. fJ; fdFk ftu
Gkos dhnK e'fFFK j[D/ jh ih J/ J/ nko
~ bkr{ eoB ftu o'Vk BjhI pDBhnK
ukjhdhnK fit/I fe 2015 d/ ftZsh fpZb
ftu ;[Mkn fdsk frnk j?.
fgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tb
eoK d/ nrKjtX{ YKu/ ftu }o{oh
j[zdk j? fe fBZih ftnesh ns/ fBrw
nkgDh ndk eoB dh ;woZEk w[skpe eo
ndk eoB$Gkos ftu eo nkwdBh ti'I
fJeZso j'J/ jo/e 100 o[gJ/ ftu'I 30
o[gJ/ f;ZX/ eoK ns/ pkeh nf;ZX/ eoK s'I
nkT[Id/ jB, wsbp eo nkwdBh dk tZvk
fjZ;k t;sK ns/ ;/tktK s'I nkT[Idk j? id
fe pkeh nkwdB, bkG, g{zihrs gqkgshnK,
ikfJdkd, t;sK ns/ ;/tktK #s/ bkJ/ eo
s'I gqkgs j[zdk j? (fuZso-6)
fit/I fe fuZso-6 s'I ;k\ j? fe e[Zb
eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu f;ZX/ eoK
dk nB[gks 2009-10 s'I 5H8 ns/ 6H0
gqfsFs d/ dofwnkB yV's fijh ftu
fojk j? id fe gfjbK jh xN fojk e[Zb
eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd nB[gks ftu
nf;ZX/ eoK dk fjZ;k tX fojk j?. Gkos
d/ eo YKu/ dh fpqe;w d/FK Bkb s[bBk
eofdnK (fuZso-7), id fe Gkos fgSb/
brGr fJe djke/ ftu e[Zb eo nkwdB
ftu f;ZX/ eoK dk fjZ;k tXkT[D ftu
ekw:kp j'fJnk j?, fgSb/ d' piNK ftu,
f;ZX/ eoK s'I j'D tkbh nkwdB dh ehws
#s/ nf;ZX/ eoK s'I nkwdB fJeZso eoB
tZb M[ekn f}nkdk ;k\ B}o nk fojk
j?. fJj' fijk fgSkyVh eo YKuk rohpK
ns/ ;wki d/ ew}'o spfenK dh ehws
#s/ uZbdk j?.
f;ZX/ eoK d/ w[Zy gq;skt f;js phwk
nkfd S'NK d/ o{g ftu ;B, fi; w[skpe
fJe fBZih eo d/D tkbk 4,44,200 eo'V
o[gJ/ dk \kfJdk b? ;edk j? id fe
nf;ZX/ eo (ih n?; Nh)@@ ;KMk Gkosh
pk}ko fte;s eoe/ ns/ t;sK s/ ;/tktK
dh ehws #s/ g?D tkb/ tZv/ gqGkt ~
xNk e/ ;kvh nkofEesk ~ tZvk j[bkok
d/t/rk.## ih n?; Nh fB}kw tZb ikD d/
bJh ;/tktK dk eo 12 s'I tXk e/ 14
gqfsFs eo fdsk ikt/rk, fe;/ fB:w
sfjs f;Zfynk ;?; ns/ ;?ezvoh s/ jkfJo
;?ezvoh f;Zfynk ;?; jkb/ s?n ehs/ ikD
tkbh fwsh s'I tXkfJnk ikt/rk, id fe
nB/e t;sK, fiBQK ftu g?No'b ns/ vh}b
Fkfwb j?, #s/ bZrD tkbh n?e;kJh}
fvT{Nh ~ nkwdB fBogZy doK sfjs
;'fXnk ikt/rk. f;ZX/ eoK d/ gq;skt Bkb
8315 eo'V o[gJ/ dh wkbhJ/ dh jkBh
j't/rh id fe nf;ZX/ eoK d/ gq;sktK s'I
23,383 eo'V o[gJ/ nkwdB j'D dh nk;
j?. ;ko/ eo gq;sktK #s/ fBo'b w[Bk\k
15,068 eo'V o[gJ/ j't/rk. fJj gfjbK
s'I jh fgSkyVh eo YKu/ ~ j'o pdso
eo d/t/rk.
ekbk XBekbk XBekbk XBekbk XBekbk XB
ekb/ XB dh p[okJh Bkb fBgND
bJh fszB tZv/ n?bkB ehs/ rJ/ L (1)
ekbk XB fpb, fi; dk wzst ftd/Fh p?IeK
ftu g?;k iwQK eotk e/ eo u'oh ~ i[ow
eoko fdsk ikt/rk. fi; ftu 10 ;kb
dh ;}k ns/ 300 r[Dk i[owkB/ dk
gqktXkB j?. (2) ftd/Fh n;kf;nK s'I
gqkgs nkwdB ~ S[gkT[Dk ekb/ XB ~;o's L fJzvhnB gpfbe ckfJB?I; ;N?fN;fNe; 2013-14
fuZso-6 Gkos dk e[Zb eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd nB[gks (e/Ido ns/ okiK) ftu f;ZX/ pBkw nf;ZX/ eo
e[Zb f;ZX/ eo (gqfsFs e[Zb xo/b{ T[sgkd) e[Zb nf;ZX/ eo (gqfsFs e[Zb xo/b{ T[sgkd)
fuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doK
;o's L e/ gh n?`w ih nzeV/ (28 \otoh 2014 se)
o{;
EkJhb?Iv
fJzv'B/Fhnk
uhB
wb/Fhnk
dZyDh n\ohek
w?e;he'
fcbhghB}
pqk}hb
noiBNhBk
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 35
;\?d eoB d/ n?eN sfjs fJe ek~Bh
i[ow pDkfJnk ikt/rk ns/ (3) p/Bkwh
;"fdnK ~ o'eD pko/ fpb g/F eoBk sK
i' xo/b{ ekb/ XB ~ BZE gkJh ik ;e/.
Gkt/I fe ftd/Fh ykfsnK pko/ f}nkdk
fXnkB e/Idfos eoBk, ]k; eoe/ ;[gohw
eo'N tb'I ekb/ XB pko/ ;Ekgs ;g?Fb
fJBt?;Nhr/FB Nhw tb'I, fJe ;tkrs:'r
edw j?, go jkb/ th fJe ftnkge Bhsh
ns/ Gkos ftu ekbk XB g?dk eo oj/
y/soK ~ y'i/ ikD ns/ b'VhId/ ;[Xko Bk
ehs/ ikD dh ewh Mbe ojh j?. piN
ftu ohnb n?;N?N y/so ftu ekb/ XB
dh T[sgsh ~ o'eD dh fJZSk Fesh dk
gqrNktk ;jh fdFk tZb edw j?.
ekb/ XB d/ wkwb/ ftu Bt/I iK
toswkB ek~BK d/ bkr{eoB bJh }o{oh
j? fe gqpzXeh wFhBoh ~ w}p{s ehsk
ikt/. go ;?INob p'ov nk\ vkfJo?eN
N?e;} tb'I ekb/ XB pko/ 2012 ftu
gqekfFs fJe ;\?d gZso d/ w[skpe tZy-
tZy J/iz;hnK fit/I ;h ph vh Nh, n?Bc'o;w?IN
vkfJo?eN'o/N, ftZsh u"e;h fJekJh, ;?INob
p'ov nk\ n?e;kJh} n?Iv e;Nw} nkfd
e'b brGr 30,000 ekfwnK dh xkN
j?. J/FhnB ftek; p?Ie (J/ vh ph) dh
2014 dh fog'oN, fi; ftu J/Fhnk ns/
g?f;fce ftu eo gqpzXB dk w[skfbnk,
ehsk frnk, ftu B'N ehsk frnk fe
Gkos dhnK wkbhnk J/iz;hnK ;G s'I tZX
fBwB ;o's ns/ ekfwnK dh xZN frDsh
tkbhnK jB, fJ; dh iB;zfynk d/ nB[gks
d/ fj;kp Bkb jkbhnk ]poK ftu B'N
ehsk frnk fe nwb/ dh ewh dk ;kjwDk
eo oj/ n?Bc'o;w?IN vkfJo?eN'o/N ~ ekb/
XB d/ wkwfbnK dh iKu eoB ~ 6 ;kb
th bZr ;ed/ jB.
nDtos/ n;kf;nK ~ d{ihnK ezgBhnK
~ t/uD ns/ eo ;zXhnK dh d[otos'I
ekoB j'J/ nkofEe B[e;kB dh fgZmG{wh
ftu'I T[gi/ s"yfbnK ekoB d'jo/ eo
NkbD d/ ;wM"s/ (vh Nh J/ J/}) dh
ftnkge ;whfynk dh b'V j?. toswkB
ftu ;zXhnK s'I \kfJdk b?D tkb/ ;"fdnK
dk e'Jh t/otk w"i{d BjhI fi; Bkb fJBQK
;zXhnK #s/ j;sk]o eoB dh bkrs ns/
\kfJfdnK dk w[ZbzeD ehsk ik ;e/. fJE'I
se fe ftd/Fh ykfsnK ftu eo u'oh
f]bk\ Bt/I nfGnkB d/ pkti{d th, e[M
nfij/ yZg/ jB fiBQK ~ do[;s ehsk ik
;edk j?. Gkos ftu jkb jh ftu j'J/
xgb/ fit/I ;fsnw, 2 ih, e'br/N, ekwBt?bE
y/vK, nkJh gh n?b ns/ tZy-tZy g'I}h
;ehwK dk f;ZXk ;zpzX w"ohFhn;, e?wB
dhg, f;zrkg[o nkfd ftd/Fh eo ;/tktK
Bkb j?. fJj ns/ |?o-gqGkth ikDekoh
tNKdo/ d/ sohe/ fwbk e/ Bk f;o\ eo
u'oh ~ T[sFkfjs eod/ jB go ekb/ XB
~ fuZNk eoB ftu th ;jkJh j[zd/ jB.
Gkt/I ih 20 d/FK dh fJ; w[Zd/ ~ jZb
eoB dh gqfspXsk ;tkrs:'r j?, Gkos
e'b fJ; ~ okFNoh gqfspXsk pDk e/
T[Go ojhnK nkofEesktK ftu w'joh
G{fwek ndk eoB dk w"ek j?.
1) ekog'o/N wkwfbnK pko/ wzsokbk
ns/ ftZs wzsokb/ ~ ;/ph$fo}ot p?Ie
Bkb wFtok eoe/ bkGgksoh ezgBh wkBeK
ns/ d{ihnK ek~Bh j;shnK dk fJe
e/Idoh iBse ofi;No fsnko eoBk ukjhdk
j? fi; ftu Y[et/I ;[oZfynk T[gkn (fit/I
Nq;N, ckT{Iv/FB) j'D.
2) ftFt ftu ikDekoh tNKdo/ d/
wkgdzvK ftu ;[Xko eoB pko/ Gkos dh
G{fwek r"o eoB tkbh j?. id fe ih
20 B/ ikDekoh d/ ;t?-tNKdo/ ~ ftFt
wkgdzv ti'I ngDk fbnk j?, e[M s"yb/
jB fiBQK ~ u[DB bJh nfXeko y/soK ~
nkfrnk fdsh ikt/rh, fiBQK Bkb T[j
ikDekoh d/ gq;go b?D-d/D ~ xZN nkwdB
tkb/ d/FK d/ jZe ftu eoB bJh :sB
j'D/ ukjhd/ jB i' toswkB ftu ikDekoh
G/iD s'I n;woE jB.
3) i/ ezgBhnK ~ fteoh, w[Bk\k
ns/ ndk ehs/ rJ/ eoK dk t/otk
;kbkBk b/yk fog'oN ftu BFo eoBk
}o{oh eo fdsk ikt/ sK ftd/FK ftu g?;k
S[gkT[Dk n"yk j' ikt/rk. Gkt/I fe ih 20
B/ d/F do d/F fog'oN d/D bJh gqfspXsk
fdykJh j?. ]k; eoe/ ih 20$U Jh ;h
vh d/ n?eFB 13 sfjs pke; w{b-y'o
(p/; fJo'}B ns/ w[Bk\k pdbh (gqkfcN
fFcfNzr) okjhI, Gkos ~ fJj ;kok e[M
iBse eoB dh gqfspXsk fdykT[Dh ukjhdh
;o's L ;oekoh ftZsh nzefVnK dh tZy-tZy ;kbK dh nzsookFNoh w[dok e'F tb'I Skgh rJh ;kbkBk feskpl
uhB dh nzefVnK dh feskp 2003 fi; ~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo' tb'I gqekfFs ehsk frnk, bkshBh
nwohek ftu nkwdB d/ nzeV/ -2014 U Jh ;h vh tb'I gqekfFsl Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14, ftZs
wzsokbk, Gkos ;oeko tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.
fuZso-7 e[Zb eo nkwdB d/ gqfsFs ti'I f;ZX/ eoK s'I nkwdB
Gkos uhB fJzv'B/Fhnk oFhnk pqk}hb dZyDh n\ohek w?e;he'
B'N L(1) w?e;he' ns/ pqk}hb d/ nzeV/ eqwtko ;kb 2000 ns/ 2011 d/ jB (2) Gkos d/
nzeV/ 2001-02 ns/ 2013-14 (ph Jh) d/ eqwtko jB (3) uhB d/ nzeV/ 2002 d/ jB (4)
fJzv'B/Fhnk, o{; ns/ dZyDh n\ohek d/ nzeV/ 2012 ns/ uhB d/ 2011 d/ jB.
36 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
j?. fJ; ikDekoh ~ iBse eoB Bkb
eo gqpzXeK ~ rohp d/FK ftu fJj
nfjw ikDekoh se o;kJh eoB ftu
wdd fwb/rh sK fe T[BQK d/ ;zdoG ftu
ph Jh gh n?; dk jZb eZfYnk ik ;e/.
nkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJh
nzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsk
2001-02 s'I, e/Idoh piN d;skt/}K
B/ fJj ikDekoh d/Dh pzd eo fdsh j?
fe nf;ZX/ eoK (fit/I e;Nw fvT{Nh,
n?e;kJh}, fvT{Nh, e/Idoh t?fbT{ n?fvv
N?e; ns/ ;/tk eo i' tZy-tZy t;sK iK
Fq/DhnK #s/ bkfJnk iKdk j?, s'I fezBh
nkwdB eo d/ o{g ftu gqkgs j'Jh.
nfijh ikDekoh gqdkB eoB Bkb Gkos
tb'I t;'I d/ tZy-tZy torK #s/ bkJ/ iKd/
nf;ZX/ eoK d/ gqGktK dh ;whfynk j'
;e/rh (fw;kb d/ bJh tZvh ygs tkbhnK
t;sK s'I gqkgs eo pBkw ftbk; tkbhnK
t;sK s'I fJeZso eo) sK i' fJBQK w[ZfdnK
#s/ p/jso BhshnK pDkJhnK ik ;eD.
Gkos B/ nkb fJzvhnk fJBew N?e;
;N?fN;fNe; (;op Gkos nkwdB eo
nzeV/) 2000 d[nkok eo ndk eoB
tkfbnK d/ tor d/ fj;kp Bkb t/ot/
SkgD/ th pzd eo fds/ jB.
Ekw; fge/Nh d/ w[skpe, @@Gkos d/
nkwdB eo gqpzXB B/ nkwdB eo nzeV/
fJeZso eoBk brGr SZv fdsk j?
Gkt/I fe t/ot/ ;fjs ;kbkBk fog'oNK, fiBQK
~ nkb fJzvhnk fJBew N?e; ;N?fN;fNe;
(;op Gkos nkwdB eo nzeV/) nkfynk
iKdk j?, 1922 s'I 2000 se T[gbpX
jB. gkodofFsk dh fJj ewh eFNdkfJe
j? feT[Ife ygs ns/ nkwdB pko/ ;t?-
fpnkB s;Zbhp]F BjhI ns/ nkwdB eo
nzeV/ jo/e d/F ftu ikDekoh dk fJe
tkX{ ns/ gqw[Zy nzr j[zd/ jB.
gq'\?;o nkoH t?fdnkBkEB (nkJh nkJh
n?w pzrb"o) B/ 2013 ftu ;[Mkn fdsk
;h fe nkwdB eo ftGkr ~ f;ZX/ eoK
d/ yzvK ;zpzXh ikDekoh d/D bJh p[b/fNB
SkgD/ ukjhd/ jB. nfij/ t/ot/ T[BQK b'eK
dh ikDekoh pko/ ;wMD bJh }o{oh jB
i' t;sK ns/ ;/tktK bJh eo d/ dkfJo/
ftu nkT[Id/ jB, sK fe nkwdB tXkT[D
ftu wdd fwb ;e/.
(b/ye ;?INo cko piN n?Iv rtoB?I;
neT[IN/pfbNh, BthI fdZbh Bkb ezw eodk
j?.)
e-mail :[email protected]
;h ns/ T[; T[gozs FosK #s/ nkXkfos.
Gkos ftu ftZsh ;zxtkd d/ fJfsjk;
ftu gfjbh tko, tksktofDe r[DtZsk -
fi; dh gqfsfBXsk izrb d/ y/so d/ o{g
ftu ;h, ~ nkgD/ nkg ftu ftZsh tzv d/
ckow{b/ ftu ;zrfms ehsk frnk j?.
u"dQt/I ftZs nk:'r d/ eo tzv ckow{b/ d/
gzi gZy jB L (1) iB;zfynk (1971)
17H5 gqfsFs t}Bl (2) iB;zfynk (2011)
10 gqfsFs t}Bl (3) y/so, 15 gqfsFs
t}Bl (4) ftZsh ;woZEk (gqfs ftnesh
nkwdB tkb/ oki Bkb'I fe;/ oki dh gqfs
ftnesh nkwdB dk \oe) t}B 50
gqfsFs ns/ (5) izrb dk oepk, t}B
7H5 gqfsFs. n?c n?c ;h B/ @@pj[s
xDk## ns/ @@dofwnkBk xDk## Fpd izrb
d/ oep/ bJh tksktofDe e;"Nh ti'I
tos/ jB.
;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK
2015-16 d/ e/Idoh piN s/ u"dQt/I
ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK dk goSktK
j?. tksktoB ;zxtkd d/ gfog/y s'I,
e/Ido d/ eo Gzvko s'I 42 gqfsFs ftZsh
tzv dh wksok, fi; dh e;"Nh izrb
j/mbk oepk j?, ;tkrs:'r edw j?.
go, feT[Ife ydkB eo fB}kw pj[s
bkGdkfJe j? ns/ d[BhnK ftu ;G s'I
tZX j?, fJ; piN ftu j'o eo, okfJbNh,
fvT{Nh ns/ ;?; bkT[Dk jkBhekoe j'
;edk j? feT[Ife fJj ydkB y/so dh
w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eodk j?. Gkos
ftu ydkB y/so dh Gkrhdkoh gfjbK jh
froktN tZb ik ojh j? ns/ fJj bzw/
;w/I ftu nkofEe ftek; #s/ n;o gkT[Idh
j?. Gkos ftu d[BhnK Go Bkb'I tZX e'b/
d/ Gzvko jB go fJj d[BhnK Go ftu
e'b/ dk ;G s'I tZvk dokwdeko j?. eh
fBbkwh ;o's tzv dk ;G s'I tXhnk
sohek j?< fJj jkb/ th fJe fttkd
tkbk ;tkb pfDnk j'fJnk j?. doK ~
fBoXkos eoB d/ sohe/ ns/ ydkB
okfJbNh ns/ eoK d/ nkXko pko/ th
d[pkok r"o eoB dh }o{os j?.
(b/ye eqwtko n?;'FhJ/N g'qc?;o, ns/ oh;ou
n?;'FhJ/N, n?B nkJh gh n?c gh, BthI fdZbh
jB.)
e-mail :[email protected]
;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh
(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)
• ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.
:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK
fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/
;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,
:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 37
c'e;c'e;c'e;c'e;c'e;
okFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;sk
;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx
os d[BhnK d/ B"itkB Fesh
Bkb Gog{o okFNoK ftu'I fJe
j? fi; dh 54 gqfsFs s'I tZX t;'I dh
T[wo 25 ;kb s'I xZN j?. ;kv/ B"itkBK
~ 21thI ;dh dhnK B"eohnK bJh f;Zfyns
ehsk ikDk }o{oh j?. gqXkB wzsoh B/ fJj
dZf;nk j? fe fet/I wjkos Bkb Gog{o
@Gkos ftu fBowkD# Bkb B/Vb/ gZXo #s/
fwbtosB dh b'V j?. fJ; d/ pkti{d
nZi ;zGktBk tkbh ekoi-Fesh dk e/tb
5 gqfsFs s'I th xZN fjZ;k jh o[}rko
b?D bJh ns/ T[; ftu fNe/ ofjD bJh
o;wh wjkos f;ybkJh b?Idk j?.##
- no[D i/sbh, ftZsh wzsoh, nkgD/
piN GkFB ftu (28 \otoh, 2015)
ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh B/
nkgD/ piN GkFB ftu fejk fe @wjkos
Bkb Gog{o Gkos# gq'rokw sK ;cb
j't/rk i/ fJj @Gkos ftu fBowkD# gq'rokw
Bkb skbw/b eofdnK uZb/rk. T[BQK fdjksh
y/so ftu fJe ;ehw dk n?bkB eofdnK
fejk, @@Gkos ftu e[Zb iB;zfynk dk
brGr 70 gqfsFs ni/ th g/Iv{ t;'I j'D
ekoB g/Iv{ B"itkBK dh feZsk w[yh :'rsk
~ tXkT[D Bkb jh d/F ~ n;b bkG j'
;edk j?. fJ; rZb ~ fXnkB ftu
oyfdnK n;hI dhBfdnkb T[gkfXnkfJ rqkwhD
:'iBk F[o{ ehsh, fi; bJh 1500 eo'V
o[gJ/ okyt/I oZy/ rJ/ jB. oew dk
spkdbk fJe fvf}Nb tkT[uo okjhI f;ZXk
:'r ftfdnkoEh d/ p?Ie-yks/ #u ikt/rk.##
ftZs wzsoh d/ piN GkFB s'I fJj
;gZFN j? fe Gkos ;oeko j[D wjkos
ftek; ~ okFNo dh soZeh dh fJe
nfjw eVh ti'I d/y ojh j?. ftZs wzsoh
tb'I Gkt/I Gkos ftu fBowkD gq'rokw
Bkb skbw/b oZy e/ uZbD dh rZb ejh
rJh j? go Bkb dh Bkb Gkos ;oeko
d/ uko j'o w[Zy g'qrokwK fvf}Nb fJzvhnk,
;wkoN f;Nh, ;tZS Gkos ns/ rzrk dh
;\kJh bJh th bZyK dh frDsh ftu
ekoi e[Fb ftneshnK dh b'V j?.
piN ftu fJ; ;ukJh ~ wzfBnk
frnk j? fe ekoi e[Fbsk dh f;ybkJh
d/D tkb/ f;ybkJh gqkgs B"itkBK ~
jw/Fk o[}rko T[gbpX eotkT[D d/ ;woZE
BjhI j[zd/ ns/ fJ; rZb dh b'V j? fe
T[j fe;/ soQK nkg T[dwh pD ikD. fJ;
bJh 20 j}ko eo'V o[gJ/ d/ \zv ns/ 3
j}ko eo'V o[gJ/ d/ eo}k }kwBh \zv
Bkb w[dok (wkJheo' :{fBN; fvt?bgw?IN
ohckJhBK; J/iz;h) ekfJw eoB dh sith}
~ fJ; fdFk ftu fJe T[;ko{ ekotkJh
ti'I d/fynk ik fojk j?. w[dok p?Ie nZr'I
gqXkB wzsoh w[dok :'iBk okjhI wkJheo'
eo}k ndkfonK ~ w[V eo}k d/t/rk. d'
;kbK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd dh 3
gqfsFs dh wkbh do sK jh jkf;b ehsh
ik ;edh j? i/ wjkos jkf;b b'eK ~
o[}rko ns/ ;t?-o[}rko d/ t/X/o/ w"e/
fwbD. BthBsk ns/ T[dwFhbsk d/ tkX/
bJh fJj th T[Bk jh }o{oh j? fe g/Iv{
B"itkBK se Y[ethI pk}koh gj[zu pD/.
fJ; piN ftu f;Zfynk ns/ wjkos
ftek; ~ tZy-tZy eoe/ BjhI d/fynk
frnk. 5 feb'whNo d/ x/o/ nzdo jo
pZu/ bJh ;hBhno ;?ezvoh ;e{b :ehBh
pDkT[D bJh piN ftu 80 j}ko ;?ezvoh
;e{bK ~ T[u doi/ dk eoB ns/ 75
j}ko i{Bhno$fwvb ;e{bK ~ tXkT[D iK
T[u doi/ dk eoB dk n?bkB ehsk frnk
j?. ;w[Zu/ o{g ftu ftZfdnk ns/ wjkos
ftek; dk wzst o[}rko jkf;b eoBk
j?. fJ; bJh fJj BjhI fe ftZs wzsoh B/
fezBh oew okythI oZyh j? ;r'I fJj t/fynk
ikDk }o{oh j? fe f;Zfynk ns/ wjkos
ftek; fet/I nzs ftu o[}rko jkf;b
eoB dk t;hbk pDBr/. ;', fJ; ~
nwbh o{g ftu bkr{ eoB dh b'V j?
ns/ fJ; ~ tZyo/ sohe/ Bkb BfiZfmnk th
frnk j?.
okFNoh wjkos ftek; fBrw d/
u/now?B fdbhg fFB'J/ B/ fJe n]pko
ftu fds/ fJzNoftT{ ftu fejk, @@wjkos
ftek; ftu 4 soQK dhnK ;orowhnK ~
nkofEe ;jkfJsk dh b'V j?. gfjbk,
T[j Fq/Dh i' wjkos f;ybkJh bJh g?;k
you eoB d/ ;woZE BjhI. fiBQK bJh
roKN nkXkfos ;ehwK F[o{ ehshnK ns/
ikoh oZyhnK ikDhnK ukjhdhnK jB. d{ik
j?, gquko s;dheheoB ns/ ikfJf}nK
fit/I wjkos ftek; sZsK ~ nZr/ tXkT[D
ns/ wep{b eoBk. shik, wjkos ftek;
d/ brksko ekoro o{g ftu uZbd/ ofj
;eD tkb/ wkvb fsnko eoB bJh
w[ZYbh wdd ns/ u"Ek, f;yKdo{nK ~
@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk
38 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
wjkos eo}/ T[gbpX eotkT[D bJh \zv
ekfJw ehsk ikDk j?.
Gkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokw
ftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbkn
Gkos ftu wjkos ftek; gq'rokw
dk j[D se dk nB[Gt dZ;dk j? fe fJj
rZb tX/o/ wjZstg{oB BjhI j? fe gq'rokw
ftu fezBh tZX oew brkJh ik ojh j?
;r'I wjZstg{oB rZb fJj j? fe wjkos
ftek; gq'rokw ftu T[; oew ~ fezB/
n;odko Yzr Bkb tofsnk ik fojk j?.
fJ; s'I ;pe b?IfdnK s/ ;[nkrsh ekotkJh
eofdnK ;oeko B/ ;kohnK e'fFFK ftu
skbw/b fpmkT[D bJh wjkos ftek; ns/
T[dwFhbsk wzsokbk jh pDk fdsk j?.
e?pfBN ;eZso/s dh fJe B'Nhfce/-
FB w[skfpe wjkos ftek; ns/ T[dwFhbsk
pko/ wzsokbk ~ fJj f}zw/tkoh fdsh rJh
j? fe T[j wjkos ftek; bJh Y[ethI
o{go/yk dh :'iBkpzdh eo/, f;ybkJh jkf;b
feos Fesh, seBheh f;ybkJh, feZskw[yh
f;ybkJh ns/ Bt/I wjkos ftek; d/ g{osh
ns/ wzr ftub/ yZg/ ~ xNkJ/ ns/ w"i{dk
wjkos ftek; gq'rokw dk ikfJ}k bt/
ns/ s;dheheoB dk ezw eo/.
gfjbK tZy-tZy 20 wzsokfbnK j/m
60 tZy'-tZyo/ gq'rokw ubkJ/ ik oj/ ;B,
j[D fJj ;ko/ gq'rokw wjkos ftek;
wzsokbk j/m nk ikDr/. okFNoh wjkos
ftek; fBrw ns/ okFNoh wjkos ftek;
J/iz;h ftZs wzsokbk ns/ o[}rko ns/
f;ybkJh vkfJo?eN'o/N j/m ezw eo ojhnK
;B i' fe T[d:'fre f;ybkJh ndko/
(nkJh nkJh Nh) ubkT[Idh j? id fe j'o
feZsk w[yh gq'rokw feos wzsokbk j/m
nkT[Id/ ;B. j[D fJj th wjkos ftek;
wzsokbk j/m jh ezw eoBr/. fJzM jh,
wB[Zyh t;hfbnK d/ ftek; pko/ wzsokbk
dh seBheh f;Zfynk fJekJh, okFNoh, fdjksh
T[g-ihftek fwFB ns/ nkihftek gq'rokw
th wjkos ftek; wzsokbk dk fjZ;k
j'Dr/. fJ; Bkb fJj :ehBh j' ikt/rk
fe ekoi ftu d[jokn Bk j't/ ns/
gq'rokwK dh fBrokBh ns/ ikfJ}k b?Dk
gfjbK Bkb'I ;"yk j't/rk.
Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;
gq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEsh
okFNoh wjkos ftek; fBrw B/
159 f;ybkJh GkJhtkbK dh wdd Bkb
27 okiK d/ 356 f}fbQnK ns/ gzi e/Idoh
Fk;s gqd/FK ftu 1408 e/Ido ekfJw
eofdnK 82 fwbhnB ~ f;ybkJh d/D
dh ;woZEk fte;s ehsh j?. g/Iv{ ftek;
pko/ ftek; d/ 556 f}fbQnK ftu \?b/
577 ;orow g/Iv{ ;t?-o[}rko f;ybkJh
ndko/ jB. eZgVk wzsokbk ;zrfms wjkos
ftek; ;ehwK bkr{ eo fojk j? fiE/
;ehw bkr{ eoB tkbhnK J/iz;hnK g{o/
Gkos ftu f;ybkJh e/Ido ubk ojhnK
jB. pj[s S'NhnK-S'NhnK ns/ dofwnkBhnK
;ZBnsK pko/ wzsokbk d/ w"i{dk ;w/I ftu
18 seBkb'ih e/Ido jB id fe 15 j'o
S/sh jh ekfJw ehs/ ikD dh :'iBk j?.
fJ; s'I fJbktk, feZskw[yh f;ybkJh pko/
okFNoh gfoFd dh gqtkBrh jk;b 11964
T[d:'fre f;ybkJh ndko/ (2284 ;oekoh
ns/ 9680 fBZih) d/F ftu w"i{d jB.
d/F ;kjwD/ tZvhnK u'B"shnK ftu'I
fJe wjkos dh nDj'Id BjhI ;r'I feos-
Fesh ~ f;ybkJh d/D ns/ s;dhe eoB
bJh Y[et/I f;bf;b/ dh xkN j?. wjkos
jkf;b feos-Fesh ekfJw eoB bJh
fJe nzsookFNoh gZXo #s/ gqtkfBs f;ybkJh
ns/ s;dheheoB f;bf;bk fte;s ehs/
ikD dh b'V j?. wB[Zyh t;hfbnK dh
f;ybkJh bJh m'; f;b/p; fsnko ehs/
ikD dh b'V j?. fJ; s'I fJbktk, wjkos
jkf;b b'eK ~ ;k~ fJj Go';k d/D d/
;woZE j'Dk ukjhdk j? fe T[j o[}rko
jkf;b eo ;eDr/. e[Zb feos Fesh
ftu wjkos jkf;b b'eK d/ gqfsFs ~
d/yhJ/ sK pqskBhnk ftu fJj 70 gqfsFs,
iowBh ftu 75 gqfsFs, ikgkB ftu 80
gqfsFs ns/ dZyDh e'ohnk ftu 96 gqfsFs
j? id fe Gkos ftu fJj f;o\ 2
gqfsFs j?. wjkos ftek; ns/ T[dwFhbsk
pko/ wzsoh ;qh okiht gqskg o{vh B/ gfjbK
;tkbK d/ ;w/I b'e ;Gk ~ dZf;nk fe
f;ybkJh e/Ido ns/ f;ybkJh w"vT{b;
ekfJw eoB bJh Yzr sohfenK T[go ezw
ikoh j?. T[BQK fejk fe fJj Yzr sohe/
iK ekoi-gqDkbh yZfgnK dk ikfJ}k b?D
ns/ ;j{bsK ns/ wkbh gqpzXK ~ wZd/
B}o oZyfdnK jh fsnko ehsh ik ;e/rh.
p"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkos
Gkos j[D se frnkB ns/ p"fXesk
~ T[uk wzBD tkbk d/F fojk j?. ekoi-
e[Fbsk ~ UBh wkBsh BjhI fdsh rJh
fit/I fe okFNo fgsk wjkswk rKXh B/
fJe ;dh gfjbK fejk ;h, Gkosh f;Zfynk
gqDkbh ~ feskph frnkB s'I w[es eoB
dh b'V j?. rKXh B/ b'eK ~ nkgDk ezw
y[d eoB s/ nkgD/ bJh ewkT[D dh rZb
ejh ;h. fJ; T[d/F dh g{osh bJh jo
ftnesh dk ekoie[Fb j'Dk }o{oh j?.
uhB nkgD/ d;thI d/ ftfdnkoEhnK
~ o;wh wjkos f;ybkJh gq'rokw ftu
Fkfwb eoe/ fBowkD y/so ftu fw;kbh
gZXo jkf;b eo ;fenk j?. fi; d/
w[ekpb/ Gkos ftu i' ftfdnkoEh seBheh
f;Zfynk dk ftebg BjhI u[Dd/ T[BQK e'b
;oeko d[nkok ubkJ/ iKd/ T[d:'fre
f;ybkJh ;z;EktK ftu ikD s'I fJbktk
e'Jh tZvk ftebg BjhI pudk i' fe wkV/
gqpzXB dhnK fFeko ns/ t/bk ftjk u[ZehnK
jB. T[dkjoD d/ s"o s/ nkJh Nh nkJh
d/ eko we?fBe d/ f;b/p; ftu u'yh
f;ybkJh ekop[o/No pko/ fdsh iKdh j?
fi; ~ fe 1990ftnK ftu jh ekoK ftu'I
jNk fdsk frnk ;h.
r[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDsh
ekoi e[Fb feos Fesh d/ frDkswe
gZy T[go fXnkB e/Idfos eoB d/ Bkb-
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 39
Bkb Bhsh fBoXkoeK ~ wjkos gq'rokw
d/ r[Dkswe gZy tZb th fXnkB d/Dk
ukjhdk j?. Gkos ~ wjkos f;ybkJh d/
NhfunK d/ nzefVnK ~ SZv e/ nkJh Nh
nkJh fwnko ~ T[go u[ZeDk ns/ f;ybkJh
gq'rokwK ftu ;[Xko bJh fBZih y/so Bkb
fwb e/ ezw eoBk ukjhdk j?.
:ehBh s"o s/ pkehnK tKr Gkosh
B"itkB th iBw s'I jh o[}rko :'rsk
Bkb Gog{o BjhI j?. T[; ~ :ehBB
ekoi e[Fb j'D dh b'V j?. ;szpo
2012 ftu fcZeh dh nB[wkBK pko/ noB?;N
ns/ :zr dh fog'oN ftu fejk frnk fe
Gkos dh feos Fesh dk 20 gqfsFs
fjZ;k jh fe;/ soQK dh f;ybkJh jkf;b
eodk j? ns/ pkeh d/ 80 gqfsFs fpBK
f;ybkJh d/ jh ubd/ ofjzd/ jB. f;ybkJh
jkf;b ftneshnK ftu'I eJh gqwkD gZso
j'D d/ pkti{d o[}rko jkf;b eoB d/
;woZE BjhI j[zd/. 2012 ftu Gkos ftu
B"eohnK GoB ftu dog/F w[FfebK dh
do 48 gqfsFs ;h id fe nzsookFNoh
wkBe 34 gqfsFs ;h. f;ybkJh gqkgs
ftneshnK ftu'I ekch B"eoh bZGD ftu
n;cb ofjzd/ jB iK xZN sB]kjK, wkVhnK
ezwekih ;fEshnK, xo B/V/ B"eoh Bk
fwbD s/ T[gbpX B"eohnK dh ;wki ftu
wkVh ;fEsh ekoB B"eoh SZv iKd/ jB.
BthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; Bhsh
e/Idoh ;oeko BthI okFNoh wjkos
ftek; Bhsh #s/ ezw eo ojh j?. ekoi-
e[Fb feos Fesh d/ w"i{dk 30 eo'V d/
yZg/ ~ GoB dh nk; Bkb BthI okFNoh
wjkos ftek; Bhsh 2020 se jo u"E/
Gkosh ~ ekoi e[Fb pDkT[D dk T[d/F
oZydh j?. T[u ftek; tkb/ 10 u'Nh d/
T[d:'r fit/I gqu{B, nkN' T[d:'r, wekB
T[;koh ns/ ;{uBk seBkb'ih nkfd ~
w"i{dk frDsh ;w/s 2022 se brGr
245 fwbhnB b'eK dh b'V j't/rh pFos/
fe Gkos e[Zb xo/b{ T[sgkd dh ;kbkBk
ftek; do ~ n";sB 8 gqfsFs d/
B/V/-s/V/ oZy ;e/. nkofEe ftek; d/ w[Zy
ekoe, e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu fBowkD
y/so d/ fjZ;/ ~ 25 gqfsFs se tXkT[D
Bkb, tX/o/ o[}rko d/ w"e/ g?dk eoBr/.
Nhw-bh; d/ wBhF ;Gotkb B/ fJe
fJzNoftT{ ftu fejk j?, @@bkrs, fwnko
s/ gZXo dh n;zGt fsZeVh ~ jkf;b
eoB bJh Gkos ~ e/Ido ns/ okiK,
fvfbtoh ns/ wkbh wdd ns/ d' wB[Zyh
;owkfJnk wzsokb/ ns/ pkeh wzsokfbnK
dofwnkB d[tZbhnK o[ektNK d{o eoBhnK
j'DrhnK.## ;Gotkb dk ftFtk; j? fe
id se ftXkB gkfbek ns/ ekoi gkfbek
tb'I fJBQK fszBK n"eVK dk jZb BjhI bZG
fbnk iKdk, Gkos fJ; y/so ftu ;jh
noEK ftu bkjk BjhI b? ;e/rk. n;hI
nk; eod/ jK fe BthI okFNoh wjkos
ftek; Bhsh s'I pknd n;hI wjkos ftek;
Bkb i[VhnK ;wZf;nktK d/ nwbh jZb
bZG ;eKr/.
;oeko tb'I s?n ehs/ T[u NhfunK
~ nfj;k;wzdh Bkb bkr{ ehs/ ikD Bkb
p[fBnkdh YKu/, f;js-;zGkb ns/ fBowkD
tor/ wjZstg{oB y/soK ftu yZfgnK ~
d{o eoB ftu wdd fwb/rh. n?;'u?w
B/ okFNoh wjkos ftek; gq'rokw 2015
dk ;cbsk g{ope bkr{ ehs/ ikDk :ehBh
pDkT[D bJh nZr/ fby/ w[Zy w[ZfdnK d/
jZb dh rZb ejh j? i' fe w"i{dk Bhsh d/
ndkokrs YKuk -- r[zMbdko YKfunK ~
;[nkoBk ns/ f;ybkJh jkf;b feoshnK
dh xkN ~ d{o eoBk j? ns/ u?Ipo tb'I
fBZih y/so dh ;jkfJsk Bkb wjkos
ftek; ns/ f;ybkJh YKu/ ~ w}p{s eoB
bJh s[ozs T[gktK dh f;\kfoF ehsh rJh
j?. fJj th fejk frnk j? fe feZsk w[yh
f;ybkJh dh xkN tkbh j? feT[Ife w"i{dk
wjkos ftek; Bhsh eZu/ ekfwnK ~ feZsk
w[yh f;ybkJh d/D #s/ fXnkB e/Idfos BjhI
eodh fi; Bkb wjkos jkf;b feoshnK
dh ewh j' iKdh j?. 90 gqfsFs s'I tZX
feos Fesh d/ nko}h j'D ekoB ;oeko
tb'I fJ; Fq/Dh ~ B/wpzdh Bkb feZskw[yh
f;ybkJh d/Dh bk}wh j' iKdh j?. n?;'u?w
~ ftFtk; j? fe bkr{ ehsh ikD tkbh
fJj Bhsh ;cb oj/rh ns/ fJj Bk
f;o\ Gkos ftu wjkos jkf;b feos
Fesh ~ w}p{sh+ d/t/rh ;r'I Bkb dh
Bkb w[bk}w T[sgkfdesk th tXkt/rh
fi; Bkb ;oeko dh @Gkos ftu fBowkD#
gfjbedwh ~ th j[bkok fwb/rk.
wjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'r
wjkos ftek; ~ ;ob-;fji pDkT[D
pko/ gq'rokw ns/ Gkos d/ f;Zfynk y/so
tb, nzsookFNoh gZXo #s/ f;Zfynk ns/
feZsk w[yh f;ybkJh d/ ;op;q/FN toskfonK
~ ;kjwD/ oyfdnK fXnkB d/D dh b'V
j?. g{oh d[BhnK d/ d/FK B/ f;Zfynk ns/
wjkos ftek; d/ n;b w{b dh FBkys
ehsh j? i' fe T[d:'r dhnK wzrK ns/
nkofEe ftek; d/ o[MkBK w[skfpe B/wK
ftub/ pdbkn Bkb i[fVnk j'fJnk j?.
e'ohnk B/ wjkos ftek; gqpzXK ftu
xkN d/ w[Zd/ ~ 1970ftnK ftu gSkfDnk
ns/ d/F ftu ub oj/ o[}rko wjkos
ftek; gq'rokw j/m tZvhnK ezgBhnK bJh
T[d:'fre fJekJh nzdo jh f;ybkJh bk}wh
eo fdsh. wkfbeK tb'I phwk ehs/ rJ/
eowukohnK bJh f;ybkJh dk gqpzX ehsk
frnk fi; bJh ;oeko B/ wkbh wdd
ehsh. iowBh B/ feZsk w[yh ftZfdnk
gqDkbh sfjs fJe Y[et/I d'jo/ f;bf;b/
~ ;orow ehsk j? i' @;e{b nkXkfos#
ns/ @ezw nkXkfos# frnkB ~ ;zrfms
eodk j?. f;yKdo{ fJe-d' fdB ;e{b
ftu ns/ fszB s'I uko fdB nwbh
f;ybkJh ftu bkT[Id/ jB. f;yKdo{ dh
soZeh dk ikfJ}k fJe nkyoh w[ZbzeD
ehsk iKdk j? fiE/ T[j feskph ns/
nwbh frnkB dk gqdoFB eod/ jB.
f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/
Gkos ftu jo ;kb 12 fwbhnB
40 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
ftneshnK d/ feos-Fesh ti'I Fkfwb
j'D dh ;zGktBk j? ns/ fJzB/ ftFkb
gqfsGk Gzvko d/ nkgD/ ezw ftu wkfjo
j'Dk }o{oh j?. n;hI fJj th ikDd/ jK
fe y/sh ftek; do 4 s'I 5 gqfsFs d/
nk;gk; ofjD dh jh T[whd j?. fJ;
bJh d/F d/ nkofEe ftek; ftu w[Zy
d/D d{ih ns/ shih fe;w d/ y/soK dh
j't/rh fi; bJh g{oh soQK f;fyns wjkos
jkf;b feos-Fesh dh b'V j?.
Gkos ftu fBowkD d/ ;[\B/ ns/
wjkos ftek; gqtkBrh ~ nrb/ fJe
djke/ se okFNoh soihj wzBfdnK ;[Xko
T[d'I j'Dr/ id ;oeko wjkos ftek;,
f;Zfynk gqDkbh ns/ Gkosh T[d:'r ~
;zrfms eo/rh. f;ybkJh ns/ T[;skdK
d/ fwnko f;ybkJh nwb dk wkBeheoB
ns/ n;odko ikfJ}/ tb th fXnkB fdsk
ikDk ukjhdk j?.
wjkos ftek; fwFB bJh f;ybkJh
eosktK ~ s?F[dk wkgdzvK d/ nkXko #s/
d{o'I-d{o'I ;Zfdnk ikDk ukjhdk j? id fe
w"i{dk f;ybkJh d/D tkfbnK ~ p[fBnkdh
fjdkfJsh ekoi-e[Fbsk ns/ w"i{dk o[MkBK
d/ gq;zr ftu ekpbhns d/yfdnK u[fDnk
ikDk ukjhdk j?. fJ; d/ Bkb-Bkb s/}h
Bkb pdb ojhnK T[d:'fre b'VK ns/
seBkb'ih w[skfpe f;ybkJh gkmeqw ftu
th pdbkn ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. fJj
wfj;{; ehsk ik fojk j? fe f;ybkJh
d/D tkfbnK ~ jkf;b eoBk ;dk jh
n"yk ezw fojk j? ns/ T[BQk dh ewh j'D
ekoB wjkos f;ybkJh pk}ko ftu T[BQK
dh tZvh wzr j?. okFNoh wjkos ftek;
gq'rokw 2009 w[skfpe Gkos nkgDh feos-
Fesh dh ekoi e[Fbsk ftu ;[Xko fbnkT[D
ns/ T[d:'rK dh T[sgkfdesk tXkT[D
bJh 2022 se 500 fwbhnB b'eK ~
f;ybkJh d/D dh :'iBk oZydk j? go
fgSb/ fszB e[ ;kbK s'I d/F ;kbkBk 40
fwbhnB d/ brGr b'eK ~ f;ybkJh
d/D dh EK #s/ 10 fwbhnB s'I th xZN
b'eK ~ ekoi-e[Fb pDk ;fenk j?.
ikro{esk, ftfdnkoEhnK d/ fNe/ ofjD
ns/ uzr/ fwnkoh f;ybkJh d/D tkfbnK
dh xkN fJ; wkVh ekor[}koh d/ e[M
ekoB jB.
GkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbh
wjkos ftek; ftu GkJhtkb T[j
tgkoe n;EkB j'D/ ukjhd/ jB i' nkgD/
fNekfDnK #s/ f;ZfynkoEhnK ~ f;ybkJh
d/D T[go nkT[Id/ you pdb/ ;h n?;
nko \kfJd/ b?D d/ :'r j'D. fJ; ftu
e'Jh FZe tkbh rZb BjhI fe B"eoh d"okB
f;ybkJh gqDkbh Bkb tgko dh T[sgkfdesk
ftu th tkXk j't/rk. ;h nkJh nkJh
tor/ ndko/ tzfus torK s'I B"itkBK ~
f;ybkJh d/D dh gfjbedwh eo oj/
jB.
wjkos wzsokbk ~ c"i s'I ;/tk
w[es ns/ nfij/ j'o torK d/ nB[Gt
dk bkjk b?IfdnK T[BQK ~ GkJhtkb pDkT[Dk
ukjhdk j?. wzsokbk B/ uzrh gfjbedwh
ehsh j? ns/ fJ; tb'I ;/tk w[es n\;oK
okjhI f;ybkJh d/D tkfbnK dh fJe c"i
fsnko ehs/ ikD dh ;zGktBk j?, fiBQK ~
B"itkB ftneshnK ~ B"eohnK ns/ tgko
ftu wdd bJh s?Bks ehsk ikt/rk.
wjkos ftek; wzsoh ;qh okiht gqskg o{vh
B/ fejk j?, @@v/Y fwbhnB b'eK d/ Bkb
;kv/ e'b d[BhnK dh shih ;G s'I tZvh
jfEnkopzd c"i j?. jo ;kb 50 j}ko
d/ brGr b'e 10 s'I 20 ;kbK dh
B"eoh s'I pknd jfEnkpzd c"i s'I ;/tk
w[es j[zd/ jB i' i[Bhno efwFBv n\;o
ns/ T[; s'I j/mK d/ o?Ie ftu c"i ftu
nkT[Id/ jB. fJBQK ;/tk w[es c"ihnK ~
f;ybkJh eosktK ti'I f;ybkJh fdsh ik
;edh j?, i' nZr'I d/F d/ B"itkBK ~ tZy-
tZy B"eohnK bJh iK fco T[`dwhnK ti'I
w"e/ jkf;b eoB bJh f;ybkJh d/ ;ed/
jB.##
;w[Zu/ s"o s/ ;e{b ns/ :{Bhtof;Nh
gZXo d/ w"i{dk gkmeqw ~ Gkosh T[d:'r
dhnK w"i{dk ns/ B/Vb/ GftZy dhnK b'VK
w[skfpe Ykb/ ikD dh b'V j?. s;dheheoB
d/ wkBe th nfij/ j'D/ ukjhd/ jB fe
ftFt gZXoh :{Bhtof;NhnK ns/ ezgBhnK
T[j gqtkBrh d/D fi; Bkb fe f;fynkoEhnK
~ g{oh d[BhnK ftu w"e/ jkf;b j' ;eD.
;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK
Gkosh nkofEesk d/ fszB w[Zy EzwQ,
noEg{oB f;Zfynk gqDkbh, w}p{s wjkos
ftek; YKuk ns/ tgkoe ndkfonK tb'I
feos Fesh ~ f;Zfyns eoB ftu fpjso
jB. fJe tko fJj fszB'I bkr{ ehs/ ikD
sK p/o[}rkoh, rohph, nBgVQsk, seBheh
frnkB s'I tKM/ j'D ns/ ftFt pk}ko
ftu ;kv/ T[sgkdK$;/tktK ~ gqtkBrh Bk
fwbD fijhnK w"i{dk n"eVK d{o j'D ftu
wdd fwb/rh.
wzsokbk ~ fJ; rZb dk th frnkB
oZyDk j? fe okFNoh wjkos :'rsk YKu/
~ fJzM bkr{ ehsk ikt/ fe oki fJ;
ekoi bJh fdsh s?nF[dk oew ~ }whBh
gZXo #s/ fpBK e'Jh y'ok bZfrnK bkj/tzd
Yzr Bkb tosD. ftbZyD wzsokb/ nkgD/-
nkgD/ y/soK ftu wjkos ftek; dh
f}zw/tkoh fBGkT[D ns/ j[D s'I skbw/b
ns/ Y[ethI fBrokBh jh ;cbsk dh w[Zy
e[zih j't/rh.
n"osK dh ;orow GkJhtkbh tb
th fXnkB fdsk ikDk ukjhdk j?. ;z:[es
okFNo ftek; gq'rokw dh fJe fog'oN
w[skfpe n"osK dh GkJhtkbh 70 gqfsFs
se gj[zuD Bkb ;kv/ nkofEe ftek;
ftu 4H2 gqfsFs dk tkXk j' ;edk j?.
wjkos ftek; e/IdoK ~ fGqFNkuko
okjhI ;oeko s'I \zv b?D tkbh J/iz;h BjhI
pDk fdsk ik ;edk ;r'I T[BQK ~ Gkos
ftu ;woZE feos Fesh g?dk eoB d/
e/IdoK ti'I ezw eoBk j?. n;hI t/fynk j?
pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 41
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/
G[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eo
d'I ftZs wzsoh ;kb 2015-16
dk piN g/F eoB bJh b'e
;Gk ftu yVQ/ j'J/ sK T[BQK s'I f;o\ nkw
b'eK ~ ;r'I ;z;EktK, wkjoK ns/ noE-
Fk;sohnK ~ pj[s T[whdK ;B. fJj
;oeko bJh Gkosh noEszso ftu fJe
BtK nfXnkfJ F[o{ eoB dk w"ek ;h. ]k;
s"o s/ y/shpkVh y/so nkofEe ;ot/yD
ftu do;kJh 8H5 gqfsFs dh ftek; do
s'I pknd fi; dh d' nzefVnK ftu j'
ikD dh T[whd ehsh rJh ;h, s'I T[whd
pZMh ;h fe fJ; ~ tZvk j[zrkok fwb/rk.
;ot/yD ftu y/shpkVh y/so dh w"i{dk
ftek; do 1H1 gqfsFs Bkb rfjok FZe
g?dk j[zdk j? fe d' nzeK ftu ftek;
dk ;[\Bk ;keko j' ;e/rk fe BjhI. go
fit/I-fit/I piN gq;skt ;kjwD/ nkT[Id/
rJ/ ns/ tZy-tZy y/soK bJh fBoXkoD dk
gsk brdk frnk, y/shpkVh y/so ns/
fJ; d/ Bkb-Bkb g/Iv{ Gkos dk ftek;
fEVe frnk.
w[Yb/ s"o s/, ftZs wzsoh B/ 2014-
15 d/ ;'X/ nzdkf}nK Bkb'I 2015-16 d/
piN ftu y/shpkVh y/so bJh fBoXkoD
ftu 14H3 gqfsFs dh eN"sh eo fdsh
j?. piN gq;sktK d/ s"o s/ d/fynk ikt/
sK ;kb 2014-15 ftu fwE/ 31,322
eo'V o[gJ/ s'I 10H4 gqfsFs xNk e/
2015-16 ftu 28050 eo'V o[gJ/ eo
fdsk frnk j?. y/shpkVh wzsokbk bJh
okythI g{zih dk tZvk fjZ;k fJ; d/ gqw[Zy
g'qrokw okFNoh y/sh ftek; :'iBk T[go
you ehsk iKdk j?. go fJ; Bkb fJ;
:'iBk bJh fBoXkos okFh brGr nZXh
eo fdsh rJh j?, 4500 eo'V o[gJ/
2014-15 d/ ;'X/ nB[wkBK ftu fJj
8,444 eo'V o[gJ/ ;h. 2014-15 d/ ;'X/
nzefVnK Bkb'I okFNoh y[oke ;[oZfynk
fwFB, i' dkbK, s/bK d/ phi, eDe ns/
u"b T[sgkdB tXkT[D d/ T[gokb/ dk fJe
d{;ok tZvk gq'rokw j?, bJh th 2015-16
d/ piN ftu 530 eo'V o[gJ/ dh eN"sh
ehsh rJh j?. fJj gq;skt g{zih 2014-
15 d/ piN ftu okythI g{zih Bkb'I 630
eo'V o[gJ/ xZN j?.
f;o\ fJe'-fJe gq'rokw fi; bJh
fBoXkos okFh pj[s tXkJh rJh j?, T[j
j? gqXkB wzsoh f;zikJh :'iBk fi; ~ fJ;
piN ftu brGr 1800 eo'V o[gJ/ fwb/
jB. fgSb/ ;kb fJj okFh 1000 eo'V
o[gJ/ ;h. fJj :'iBk fgSb/ ftZsh ;kb
ftu F[o{ th BjhI ehsh ik ;eh ;h. e[M
j'o f;zikJh gq'rokwK ~ 2015-16 d/ piN
ftu 3,500 eo'V o[gJ/ fwb/ jB. fJ;
soQK fJ; ;kb d/ gq;sktK ftu bx{
f;zikJh, tkNoF?v ftek; ns/ gqXkB wzsoh
feqFh f;zikJh :'iBk bJh e[Zb 5,300 eo'V
o[gJ/ fwb/ jB. go fJj \zv th fgSb/
;kb d/ piN ftu okythI okFh Bkb'I 323
eo'V o[gJ/ xZN j?.
fJ; bJh, nfijk feT[I j? fe ftZs
wzsoh B/ phwko y/shpkVh y/so ~ xZN
g{zih fBt/F dk gq;skt eoe/ d' nzeK d/
ftek; dh T[whd tkbk piN g/F ehsk
j?. T[BQK d/ nkgD/ FpdK ftu, @@w?I okiK
~ p/Bsh eodk jK fe T[j fJ; wjZstg{oB
y/so bJh nzFdkB okytK eoB.## n;b
ftu, ftZs wzsoh B/ eJh tko tZy-tZy wzuK
T[go fJj rZb d[jokJh j? fe 14t/I ftZs
efwFB dhnK f;\koFK nB[;ko okiK ~
1,76,000 eo'V o[gJ/ d/ tX/o/ e/Idoh \zv
d/ e/, T[BQK e'b pj[s ;hws ;kXB ofj
rJ/ jB.
fJj ek\h jZd se mhe j?, go
fuzsk dk ftFk j? fe okiK ~ y/shpkVh
y/so bJh b'VhId/ \zv okyt/I eoB bJh
e'Jh ftF/F fdFk-fBod/F BjhI fds/ rJ/.
okiK tb'I y/shpkVh T[go xZN yofunK d/
foekov ~ d/yd/ j'J/, uzrh fJZSk Fesh
fd;D d/ pkti{d ftZs wzsoh d/ gq;sktK
~ jk;b eoB dk e'Jh rzGho T[gkn BjhI
fdykJh fdzdk. T[dkjoD d/ s"o s/, piN
ftu g/Iv{ eo}/ dh oew d/ Nhu/ ftu
ek\h tkXk ehsk frnk j? go f;zikJh ns/
j'o e/Idoh ;ehwK fit/I fe okFNoh feqFh
ftek; :'iBk ns/ okFNoh y[oke ;[oZfynk
fwFB ftu e/Ido dk fjZ;k brGr 5,500
eo'V o[gJ/ xZN eo fdsk frnk j?. fJj
fJ; T[whd Bkb ehsk frnk j? fe oki
;oekoK nkgD/ eoK d/ fjZ;/ ftu fJ;
bJh tX/o/ okFh oZyDrhnK. okiK ns/
e/Ido dh fjZ;/dkoh d/ Yzr-sohe/ dk
f}eo BjhI ehsk frnk j?. fJ; bJh tZv/
iiiii
42 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
gq'rokwK fit/I fe okFNoh feqFh ftek;
:'iBk ns/ okFNoh y[oke ;[oZfynk fwFB
fiBQK ekoB 2004-05 s'I 2013-14 ftueko
3H5 gqfsFs y/shpkVh ftek; do jk;b
ehsh ik ;eh ;h, T[go wkVk n;o g?
;edk j?. ;oeko dhnK y/shpkVh y/so ~
w[V s'I j[bkok d/D dhnK e'fFFK ;kjwD/
fJj n;bh ]sok wzvok fojk j?. fJ;
bJh \zvK dh ewh dk ;jkok b?Dk ;oeko
~ y/shpkVh y/so dhnK efmBkJhnK dk
;kjwDk eoB s'I puk BjhI ;edk.
y/shpkVh y/so ftu 11thI gzi ;kbk :'iBk
(2007-08 s'I 2011-12) d"okB 4H1 gqfsFs
ftek; do jk;b ehsh rJh ;h go
fgSb/ fszB ;kbK ftu fJj 1-2 gqfsFs
ftu jh fEVe rJh j?. i/ ;oeko 8
gqfsFs dh ftek; do jk;b eo th
b?Idh j? go y/shpkVh y/so ftu e'Jh
;[Xko BjhI j[zdk sK d/F fe;/ ;{os ftu
th ;wkfie Nhu/ jk;b BjhI eo ;edk.
fJ; Bkb g/Iv{ ns/ Ffjoh Gkos ftu fJe
]soBke yZgk g?dk j' ;edk j? feT[Ife
nZi th Gkos dh brGr 65 gqfsFs
nkpkdh o'}h-o'Nh bJh y/shpkVh T[go
fBoGo j?.
g/Iv{ eo}/ d/ w[jk} s'I, piN ftu
8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo}/ d/D dk sKxtkB
Nhuk fwfEnk frnk j? i' fgSb/ ;kb Bkb'I
50,000 eo'V o[gJ/ tZX j?. @@y/shpkVh
eo}k ;kv/ fwjBsh fe;kBK dhnK e'fFFK
~ ;jkok fdzdk j? ns/ fJ; bJh ;oeko
B/ ;kb 2015-16 ftu 8H5 bZy eo'V
o[gJ/ eo}k d/D dk Nhuk fwfEnk j?. w?~
g{ok ftFtk; j? fe p?Ie fJ; Nhu/ ~ gko
eo ikDr/##, ftZs wzsoh B/ ;z;d ftu
piN g/F eofdnK fejk. fJ; ftu th
bkr{eoB e[zih j?. fit/I fe y[oke Bhsh
wkjo d/ftzdo Fowk B/ fJe fJzNothT{
d"okB fJFkok ehsk j? fe 4 gqfsFs do
s/ 8H5 bZy eo'V o[gJ/ d/ eo}/ dk 94
gqfsFs fjZ;k n;b ftu y/shpkVh tgko
T[d:'r b? iKdk j?. p/Fe, ftZs wzsoh B/
fJ; sZE ~ fXnkB ftu oyd/ j'J/,
y/shpkVh ns/ g/Iv{ ftek; okFNoh p?Ie
(Bkpkov) ftu fJe bZy eo'V o[gJ/ S'N/
ns/ ;hwKs fe;kBK bJh okyt/I eoe/ g/Iv{
eo}/ d/ g;ko ~ j'o tXk fdsk j?.
Bkpkov ftu ;Ekgs eJh \zvK ftu
y/shpkVh ns/ g/Iv{ ftek; tZb tX/o/ stZi'
d/ e/ ftZs wzsoh B/ 25,000 eo'V o[gJ/
okFNoh p[fBnkdh YKuk ftek; \zv bJh
fwE/ jB, 15,000 eo'V o[gJ/ bzph fwnkd
dk g/Iv{ eo}k \zv 45,000 eo'V o[gJ/
S'Nh fwnkd d/ ;fjekoh g/Iv{ eo}k w[V
ftZs \zv bJh ns/ 15,000 eo'V o[gJ/
S'Nh fwnkd d/ y/soh g/Iv{ p?Ie d/ w[V
ftZs \zv g{osh bJh oZy/ jB.
g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv dk
;gZFN we;d S'N/ ns/ ;hwKs fe;kBK ~
fpBK fe;/ Mw/b/ d/ Y[etK y/shpkVh eo}k
d/Dk j?. g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv
sfjs, fi; bJh 25,000 eo'V o[gJ/ oZy/
rJ/ jB, w[Zy ekoi fgzvK ~ ;VeK Bkb
i'VB dk j't/rk. Bkpkov okjhI 31 wkou,
2014 se fds/ w[Zy eof}nK ftu'I 43
gqfsFs ;VeK ns/ g[bK bJh oZy/ rJ/
jB. y/shpkVh ns/ ;zpzfXs y/soK bJh
43 gqfsFs ns/ ;wkfie y/so gqki?eNK
bJh 14 gqfsFs eo}/ oZy/ rJ/ jB.
nKXo gqd/F (fpBK tzfvnk), sfwbBkv{,
r[ioks, T[so gqd/F, wZX gqd/F, gZSwh
pzrkb ns oki;EkB nfij/ e[M oki jB
fiBQK ~ fJ; \zv sfjs ;G s'I tZX bkG
fwfbnk. fJzvhnk o/fNzr ns/ oh;ou
(fJzv-ok) i' fcu ro[Zg dh Gkos ftu
fJe o/fNzr ezgBh j?, dk efjDk j? fe
bzwh fwnkd d/ g/Iv{ eo}k \zv bJh
2014-15 ftu 5,000 eo'V o[gJ/ s'I tXk
e/ 2015-16 ftu 15,000 eo'V o[gJ/
eoBk y/shpkVh nkXkfos ns/ T[; Bkb
;zpzfXs T[d:'rK, y/shpkVh p[fBnkdh YKuk
fBowkD ftu bZrhnK ezgBhnK ns/ T[j
tgkoe xokD/ i' t/nojkT{; ;Ekgs eoB
ftu bZr/ j'J/ jB, bJh pj[s uzrk j?.
;fjekoh p?IeK ns/ y/soh g/Iv{ p?eK ~ i'
Bkpkov s'I fJBQK ;orowhnK bJh eo}k
b?Id/ jB, ~ fJ; Bkb tX/o/ ftZsh ;o's
jk;b j' ;eDr/. fJj bzph fwnkd ftu
y/shpkVh T[sgkdB ns/ T[gi tXkT[D ftu
;jkJh j't/rk.
fJ; s'I fJbktk, ;oeko B/ Bkpkov
d/ g{zih nkXko ~ j'o w}p{s eoB bJh
2015-16 ftu 300 eo'V o[gJ/ oZy/ jB.
Bkpkov d/ u/now?B joF e[wko GkBtkbk
tb'I Gkosh y/shpkVh ;kjwD/ nkT[D tkbhnK
;wZf;nktK d/ ;zdoG ftu fJj edw
T[BQK ~ d{o eoB tZb fJe ;jkok d/D
tkbk j' ;edk j?. ;qh GkBtkbk dk
efjDk j? fe, @@fgSb/ ;kbK ftu y/shpkVh
;w[Zu/ xo/b{ T[sgkdB ftu g{zih g?dk j'D
dh gZXo 17 gqfsFs dh T[uh do s'I xN
e/ 14 gqfsFs ofj rJh j?. nfij/ edw
fJ; ~ tXkT[D ftu ;jkJh j'Dr/. fJj
fBoXkos okFh ftu fJe pj[s tZvk T[Skb
j? ns/ fe;kBK ~ w[FfebK ns/ nk\sK s'I
;[oZfynk d/D ftu wdd eo/rk.##
go g/Iv{ B"itkBK bJh okythI ehsh
15,00 eo'V o[gJ/ dh okFh, T[BQK d/
o[}rko w"fenK bJh pj[s E'VQh ikgdh
j?. G{wh f;js ekov th w"i{dk ;oeko
dk fJe wBGkT[Idk gqki?eN j? fi; dk
T[d/F ykdK dh n;zs[fbs tos'I ~ o'eDk
j? ns/ G{wh dh T[gikfJesk tXkT[Dk j?.
fgSb/ ;kb fJ; ekoi bJh 156 eo'V
o[gJ/ fwb/ ;B ns/ fJ; ;kb 200 eo'V
o[gJ/ oZy/ rJ/ jB. fJ; gq'rokw dk
T[d/F ;G 14 eo'V 50 bZy G{wh d/
wkbeK ~ nrb/ fszB ;kbK ftu G{wh
f;js ekov d/Dk j?. nkgD/ fgSb/ ;kb
d/ piN GkFB ftu ftZs wzsoh B/ fejk
;h fe @@;oeko jo fe;kB ~ fwFB w'v
ftu G{wh f;js ekov ikoh eoB dh fJe
BthI :'iBk F[o{ eo/rh ns/ fJ; we;d
bJh piN ftu 100 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/
jB.## T[BQK 56 eo'V o[gJ/ d/F Go ftu
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 43
ubdhnK-fcodhnK G{wh goy gq:'rFkbktK
;Ekgs eoB bJh th okyt/I eoB dk
n?bkB ehsk ;h. fJ; ;kb fJ; :'iBk
dh bkr{eoB fog'oN ftu ;oeko B/ fejk
fe, @@G{wh f;js ekov S/sh jh ikoh eoB/
F[o{ eo fds/ ikDr/. fJ; we;d bJh,
12 okiK ~ 47 ubdhnK-fcodhnK G{wh
goy gq:'rFkbktK ;Ekgs eoB bJh \zv
ikoh eo fds/ rJ/ jB.## fJ; dk f;ZXk
noE fJj j? fe fe;kBK ~ ekov ikoh
eoB dk ezw ni/ F[o{ BjhI ehsk frnk.
@@y/shpkVh y/so ~ fBt/F ns/ y'i
bJh piN ftu okyt/I ehs/ \zvK Bkb'I
pj[s tX/o/ g{zih dh b'V j?. :'iBk you/
ftu e'Jh ]k; tkXk BjhI ehsk frnk j?.
f;o\ fJe'-fJe uzrh rZb j?, okiK ~
tX/o/ g{zih dh T[gbpXsk (ftZs efwFB
okjhI okiK dk fjZ;k 32 gqfsFs s'I tXk e/
42 gqfsFs eoB Bkb). okiK ~ y/shpkVh
gq'rokwK ~ nkgD/ nXhB b?Dk j't/rk go
w?~ fJj FZe j? fe T[j fJ; y/so bJh
tZvh pekfJnk oew d/Dr/. T[BQK ftu'I
e[M sK sB]kjK th ;w/I f;o BjhI d/
;ed/.## fJj efjDk j? fJBc'f;; u/no
d/ y/shpkVh d/ gq'H nF'e r[bkNh dk i'
fdZbh ftu nzsookFNoh nkofEe ;zpzXK
pko/ Gkosh gfoFd ftu ;Ekgs ehsh
rJh j?.
;pf;vh d/ cozN #s/, 2015-16 d/
piN ftu 2,43,810H98 eo'V o[gJ/ oZy/
rJ/ jB i' ukb{ ftZsh ;kb d/ ;'X/
nB[wkBK ftu okyt/I ehs/ 2,66,691H84
eo'V o[gJ/ Bkb'I xZN jB. go fJj
eN"sh g?No'bhnw gdkoEK ftu 30,000
eo'V o[gJ/ xZN ;pf;vh ekoB ;zGt j'Jh
i' s/b dhnK nzsookFNoh ehwsK xND
Bkb ;zGt j' ;eh j?. fJ; s'I fJbktk,
;bfcT{foe n?f;v ftu nk:ks eo 7H5
gqfsFs do s'I xNk e/ 5 gqfsFs eoB
Bkb th e[ZM y/shpkVh G{wh fBt/FK dh
bkrs ftu ewh nkT[D Bkb okjs
fwb/rh. y[oke ns/ ykd ;pf;vh ftu
E'VQk fijk tkXk ehsk frnk j?. ;kb do
;kb d/yd/ j'J/, ykdK T[go ;w[Zu/ s"o s/
;pf;vh ftu 9 gqfsFs dk tkXk ehsk
frnk j? id fe fgSb/ ;kb d/ w[ekpb/
ykd ;pf;vh ftu 3 gqfsFs dk tkXk
j'fJnk j?. fJj fuzsk dk ftFk j? feT[Ife
wkjoK ~ T[whd ;h fe fJBQK ;pf;vhnK
d/ gqpzX ftu e[M ;[Xko ehsk ikt/rk. go
fJBQK ;pf;vhnK ~ wo'Vk Bk d/D dk
p[fBnkdh ekoB ftZs wzsoh d/ pko-pko
y/shpkVh ns/ y/shpkVh ;wki d/ fgSb/
e[M ;w/I s'I w[Ffeb d/ d"o ftu'I r[}oB
d/ eEB ftu d/fynk ik ;edk j?.
y/shpkVh j/m y/so d/ tZv/ fjZ;/ ftu
pkfoF dh ewh ns/ nBkiK dhnK ehwsK
ftu brksko froktN B/ g{o/ d/F ftu
y/shpkVh ;wki dhnK sebh\K ftu tkXk
ehsk j?. nfij/ jkbks ftu, ;oeko fJj
g{oh soQK ikDdh j? fe fe;kBK dh nkwdB
tXkT[Dk fJe nfijk w[Zdk j? fi; ~
nBkiK d/ wkwb/ ftu ;[Xko j'D dh
T[whd T[go BjhI SZfvnk ik ;edk.
fe;kBK ~ y/shpkVh s'I tX/o/ nkwdB
bJh ftZs wzsoh B/ okFNoh y/shpkVh wzvh
F[o{ eoB dh b'V d[jokJh j?. ftZs wzsoh
B/ fejk fe, @@fe;kBK dh nkwdB tXkT[D
bJh fJj }o{oh j? fe n;hI okFNoh
y/shpkVh wzvh ;Ekgs eohJ/ i' ehwsK d/
tkX/ ~ o'eD dk bkG th d/t/rh. w?I fJe
;zrfms okFNoh y/shpkVh wkoehN F[o{
eoB bJh Bhsh nk:'r ftu okiK Bkb
fJ; ~ ;Ekgs eoB tZb ezw eoBk
ukj[zdk jK.## fJj y/shpkVh y/so ftu
;[Xko bJh fJe wjZstg{oB Bhsh j? ns/
fJj ekch jZd se y/shpkVh wzvh ftek;
ftu ;jkJh j't/rh. fJ; s'I fJbktk, fJj
ftu'bfroh dh gZXo T[go th n;o eo/rh
ns/ ehwsK ftu ;fEosk fbnkt/rh ns/
fe;kBK bJh nkgDh T[gi dk tX/o/ w[Zb
fwb ;e/rk. go ftZs wzsoh d/ fpnkB
ftu jh s"ybk j?. e/Ido ~ fJ; bJh
okiK Bkb fwb e/ ezw eoBk j't/rk
ns/ tZy-tZy w[ZfdnK ~ ;[bMkT[D ftu
p/fj;kph d/oh j' ;edh j?. okFNoh
y/shpkVh wzvh dh XkoBk dk f}eo fgSb/
piN ftu ehsk frnk ;h ns/ fJ; ;zpzX
ftu ;oeko tb'I fJ; T[g ekor[}koh
fog'oN ftu fejk frnk j? fe okiK B/
nkgD/ dkDk wzvh ek~BK ftu f;ZX/ wzvheoB
m/e/ T[go y/sh eoB ns/ fBZih wzvhnK
;Ekgs eoB bJh ;[Xko ehs/ jB ns/
T[BQK ftu'I 9 okiK B/ fJ; ;zpzX ftu
ekfJd/ ek~BK ~ bkr{ th eo fdsk j?.
okiK ~ ;w/I-;w/I wkvb n?eN dh bhj #s/
ns/ T[; s'I th nZr/ ;[Xko eoB bJh
fejk ikt/rk.
;oeko B/ 2014-15 d/ nkofEe
;ot/yD d/ 8t/I nfXnkfJ ftu @y/sh
T[sgkdBK bJh okFNoh wzvh e[M w[Zd/ ns/
nrKj tXD dk o;sk# d/ f;ob/y j/m
eoBkNe dh T[dkjoD fdsh j? ns/ fejk
j? fe @@eoBkNe ftu 155 ftu'I 51 w[Zy
wzvhnK ns/ 354 T[g wzvhnK fJe' bkfJ;z;
gqDkbh sfjs fbnKdhnK rJhnK jB.
okFNoh Jh-wkoehN ;/tk fbwfNv (nko
Jh n?w n?;) i' oki ;oeko ns/ okFNoh
;gkN n?e;u/Ii B/ ;KM/ T[dw d/ s"o s/
;Ekgs ehsk j?, i' ;t?ukfbs p'bh ns/
p'bh bZrD s'I pknd dhnK ;j{bsK
(s'bD, fpb pDkT[D, wzvh \h; b?D,
fj;kp-feskp eoB nkfd), wzvh ;j{bsK
dh goy, T[sgkdBK dh GzvkoB nkXkfos
fteoh ;j{bs, T[sgkdB \zv dh ;j{bs,
seBkb'ih dh tos'I eoe/ ehwsK dh
ikDekoh d/D nkfd dh ;j{bs w[jZJhnk
eodk j?. nbr-nbr wzvhnK eoB
Bkb bzw/-u"V/ ekoi y/so dk G{r'fbe
bkG fwfbnk j?, B/ fBZih y/so ~ wzvheoB
YKu/ ftu fBt/F eoB :'r pDk fdsk
j?.## n;hI f;o\ fJj T[whd jh eo ;ed/
jK fe ;oeko ~ d{;o/ okiK s'I th Y[ethI
wdd fwb/ sK i' fJ; wjZstg{oB ;[Xko
44 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
~ n;bhns ftu pdfbnk ik ;e/.
fJ; s'I fJbktk, g/Iv{ y/so ftu
2022 se 4 eo'V wekB T[;koh jK gZyh
ns/ g/Iv{ noEszso ~ Mzi'VB tkbk n;o
gkt/rh. go e[M nfij/ T[g y/so th jB
fiBQK dh fJ; piN ftu T[fenK nDd/yh
ehsh rJh j?. ftZs wzsoh B/ fe;kBK dh
nkwdB tXkT[D T[go mhe jh }'o fdsk
j? go y[oke vZpkpzdh y/so T[go u[Zgh
;kX bJh j?. ;oeko d/ g[o}'o @Gkos
ftu pDkU# T[go }'o d/D s'I fJ;
T[d:'r ~ T[whd ;h fe fJ; ftu ;[Xko
pko/ e[ZM tZv/ n?bkB ehs/ ikDr/, ]k; s"o
s/ T[; t/b/ id'I @Gkos ftu pDkU# gfjb
nXhB fJ; y/so ~ gfjb d/ y/so d/ s"o
s/ gSkfDnk frnk j?. go fJ; y/so ~
i' e[M fwfbnk j? T[j j? cbK ns/
;p}hnK bJh e'bv ;N'o/i s'I gfjbK
dhnK e[M ;/tktK bJh ;/tk eo s'I S'N.
ftZs wzsoh B/ piN GkFB ftu fejk fe,
@@cbK ns/ ;p}hnK d/ wjZstg{oB y/so
ftu ehws tXkT{ gq/oe d/D bJh e'bv
;N'o/i s'I gfjbK dhnK e[M ;/tktK bJh
eo s'I S'N fdsh ik ojh j?.## piN
d;skt/} ftu fejk frnk j? fe eo S'N
;/tktK T[go j't/rh i' nB[e{bB, mzY/
eoB s'I gfjbK, gekT[D, t?ef;zr, y[dok
ftZeoh bJh vZpkpzdh ns/ b/pb brkT[D
dhnK ;/tktK T[go brdk j?. ;oeko B/
fJj th ;gZFN ehsk fe o/b, ;w[zdoh
o;s/ iK ;Ve wkor okjhI y[oke T[sgkdBK
dh nktkikJh bJh ;/tk eo S'N f;o\
u"b, dkbK, nkNk, d[ZX ns/ Bwe ;w/s
nBkiK T[go ;hws j't/rk. d;skt/}
ftu fejk frnk j? fe y/sh T[sgkdBK dh
Y'-Y[nkJh ~ nbr s'I S'N fwbh j'Jh j?
i' bkr{ oj/rh. ;oeko S/sh yokp j'D
tkb/ gdkoEK dhnK ehwsK ekp{ j/m oyDk
ukj[zdh j? ns/ fJj S'NK FkfJd jh
fe;kB d/ jZE ftu e[M tkX{ XB d/D.
fJe j'o y/so fi; ~ g{oh soQK
fBokFk j'Jh j? T[j j? y/sh T[sgkdBK dk
fBo:ks. Gkos fJ; w'ou/ #s/ ek\h
w}p{s j? ns/ Y[ethI wdd d/D Bkb
;oeko ~ d'jok bkG gqkgs j'Dk ;h -
ftd/Fh w[dok dh nkwd tXdh ns/ fe;kBK
~ th uzrhnK ehwsK gqkgs j[zdhnK jB.
go piN fJ; T[g y/so T[s/ brGr u[Zg
jh j?.
\;b phwk fJe j'o nfijk y/so j?
fi; T[go ftZs wzsoh u[Zg oj/ jB. e'bv
u/B ns/ t/nojkT{; y/shpkVh p[fBnkdh
YKu/ dk ;G s'I tZX wjZstg{oB nzr jB
ns/ pj[-pqKv y[dok tgko ftu ftd/Fh
g{zih fBt/F ~ fJik}s d/D T[go pfj; d/
ubfdnK, fJBQK ;o'sK bJh fBt/F i[NkT[Dk
fJe tZvk soe ;h. e'bv u/B ns/
t/nojkT{;, nzB T[sgkdeK ~ nkgDh
\;b ~ tX/o/ ;w/I se nkgD/ e'b oZyD
dh ;woEk fdzd/ jB ns/ fJ; soQK T[BQK
~ nkgD/ T[sgkdBK bJh tX/o/ ftZeoh XB
gqkgsh bJh w}p{s nkXko fdzd/ jB.
fJ; bJh, fJj fJe nfijk y/so ;wfMnk
iKdk ;h fi; bJh ftZs wzsoh e'Jh m';
:'iBk ikoh eod/. g/Iv{ p[fBnkdh YKuk
ftek; \zv sfjs, g/Iv{ YKu/ d/ f}eo s'I
fJbktk, T[BQK piN ftu fJ; w[Zd/ pko/
e'Jh ftF/F n?bkB BjhI ehsk j?.
nzs ftu, 2105-16 dk piN fe;kBK
d/ p[fBnkdh w[Zd/ ns/ y/shpkVh fit/I fe
f;zikJh, fe;kBK ~ eo}/, G{wh f;js, g/Iv{
p[fBnkdh YKuk ns/ fe;kBK ~ T[BQK d/
T[sgkdBK bJh tkip ehwsK nkfd tZb
;oeko dh B/e Bhsh do;kT[Idk j? go
fJBQK T[go :'iBktK bJh fBoXkos \zv
b'V Bkb'I ehs/ xZN jB. e/Ido ;oeko
okiK tb'I fBt/F T[go pj[s nkFfos ojh
j?. okiK tb'I fJBQK :'iBktK bJh youk
eoB dh b'V T[go th e'Jh ]k; }'o BjhI
fdsk frnk ns/ fJj fJBQK :'iBktK dh
ekw:kph T[go eJh rzGho ;tkb yVQ/
eodh j?. wjZstg{oB y/soK fit/I fe
\;b phwk, y[oke gqfefonk, y/sh fBo:ks
ns/ t/nojkT{f;zr ~ fpBK ftuko/ SZv
fdsk frnk j? i' fJ; y/so T[go B}o
oZyD tkfbnK ~ fBokF eo/rk.
(b/ye y/shpkVh ns/ fdjksh ftek; Bkb
;zpzfXs w;fbnK pko/ fbydk j?.)
e-mail :[email protected]
fet/I fBrokBK tb'I nfijhnK ;orowhnK
d/ nzefVnK fog'oNK ~ co}h Yzr Bkb
fsnko ehsk iKdk j?. fJ; bJh nfij/
gkodoFh ns/ :'r fog'ofNzr f;bf;b/ dh
b'V j? fi; okjhI nfij/ e/IdoK, f;ybkJh
d/D tkfbnK, f;fynkoEhnK, f;ybkJh T[g-
e/IdoK ns/ f;ybkJh s'I pknd ;¯gh rJh
f}zw/tkoh d/ t/ot/ nk;kBh Bkb gj[zu ftu
j' ;eD. Gkosh feos-Fesh dh o[}rko
:'rsk ns/ tgkoe e/IdoK ~ ekoi e[Fb
feoshnK dh brksko g{osh w[Zy wzst
j?. fJ; bJh @brksko wjkos ftek;# d/
ekw/ w[skfpe uZbD dh b'V j?.
Gkt/I ;e{b$:{Bhtof;Nh f;Zfynk j't/,
okFNoh wjkos ftek; e/Ido iK n?B n?;
vh ;h, n?B n?; vh J/, n?B n?; vh n?c,
n?B n?; feT{ n?c, nkJh Nh nkJh,
g'bhN?efBe s/ iK j'o pj[-gZXoh Gkosh
T[d:'fre YKu/, ;kfonK ~ jo Gkosh
Bkrfoe se fwnkoh f;Zfynk ns/ wjkos
ftek; dk gk;ko eoB ns/ fJBQK ftneshnK
~ Y[ethI EK #s/ ezw #s/ bkT[D d/ nfjw
wzst bJh fJe i[N j' e/ ezw eoB dh
b'V j?.
nkU, nkgK ;ko/ okFNo d/ BK #s/
Gkos ~ d[BhnK d/ wjkos Bkb Gog{o
;owkJ/ ti'I fte;s eoB dk ;zebg
bJhJ/.
- gqXkB wzsoh Bo/Ido w'dh
(b/ye ph ph ;h fjzdh ;oft; ns/ n?`B vh
Nh th ;wkuko u?Bb Bkb ezw eo u[Zek j?.)
e-mail :[email protected]
;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 45
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
o/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sk
ihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;B
}kdh s'I pknd d/ ;w/I ftu,
pj[s xZN o/b wzsohnK B/ b'e
b[GkT[D/ piN g/F eoB d/ fx;/-fgN/
o;s/ dh u'D BjhI ehsh j't/rh ns/
BthnK o/b rZvhnK ns/ :'iBktK F[o{
eoB d/ ;w/I d/ bkbu nZr/ r'v/ BjhI
N/e/ j'Dr/. 26 \otoh ~ ;z;d ftu
g/F ehsk frnk, 1 ngq?b s'I F[o{ j' oj/
nrb/ ftZsh toQ/ bJh o/bt/ piN, p/FZe
fJe db/oh Goh e'fFF j? feT[Ife fJj
phs/ ;w/I ftu ngDkJ/ iKd/ o;s/ s'I jN
e/ j? ns/ fJ; nktkikJh d/ r'bkeko
;kXB dh soZeh bJh ftFtk; dh gqFz;k:'r
Skb ns/ n;bh fdqF Bkb GftZy ;zr
;KM gkT[Idk gqshs j[zdk j?. nrb/ gzi
;kbK bJh 8H56 bZy eo'V o[gJ/ dk
dofwnkBh fwnkd dk tZvk fBt/F, :ksoh
feokfJnK ftu e'Jh tkXk BjhI go wkb
GkV/ d/ w[Yb/ tor bJh 10 gqfsFs dk
fJ}k\k fi; ftu }o{oh t;sK fit/I fe
wB[Zyh ygs bJh b{D, ;hfwzN, e'bk, p[fMnk
j'fJnk gZEo dk e'bk (e'e), b'jk ns/
fJ;gks, eZuk b'jk, b'j XksK ns/
g?No'bhnw gdkoEK ~ fJ; tkX/ s'I pkjo
oZfynk frnk j? ns/ d{oh d/ ;b?p ~
soe;zrs pDkfJnk frnk j? nkfd B[es/
2015-16 d/ o/b piN d/ gqw[Zy nzr
jB. piN s'I pknd o/bt/ p'ov d/ T[u
nfXekohnK B/ gq?; Bkb rZbpks eofdnK
nkfynk fe piN nzdo tZy-tZy t;sK
bJh ;b?p eo ns/ torheoB ftu pj[s
wkw{bh pdbkn ehs/ rJ/ jB. ;b?pK dk
w[V-rmB eoB s'I pknd e[M t;sK bJh
GkVk f;o\ 10 gqfsFs tXdk B}o nk
fojk j? id fe nB/e t;sK bJh sK fJj
xN e/ wB\h ftu th ik fojk j?. e[Zb
fwbk e/, o/bt/ fJ; gqfefonk s'I, wkb
GkV/ dh ewkJh d/ ;'u/ rJ/ 1,21,423
eo'V o[gJ/ ftu 4000 eo'V o[gJ/ fJeZso
eoB dk fJS[Ze j?. fJ; eoe/ T[j
dbhb fdzd/ jB fe n";s tkXk pj[s jh
wkw{bh, f;o\ 3 gqfsFs j?.
o/b wzsoh B/ b'e ;Gk ftu o/b
piN g/F eofdnK fpbe[b ;jh Bp}
cVfdnK nkfynk fe, @@BkVhnK dk fJe
ikb i' Gkos dh nkofEesk d/ fdb ~
ihtB oZfyne ]{B dh g{osh eodk j?##,
fJj pj[s pdfe;wsh tkbh rZb j? fe
fBZih ns/ T[d:'fre, d'tK tos'IekoK bJh
o/bt/ dhnK ;j{bsK nkokw GohnK BjhI
ojhnK. wzsoh B/ FpdK ~ ;gZFN eofdnK
;/fXs s"o s/ d/fynk fe tos'IekoK bJh
;/tktK dh x'o fBokFkiBe gZXo dk
p[fBnkdh ekoB @bzw/ ;w/I s'I xZN fBt/F#
dk j'Dk j?. e'Jh j?okBh tkbh rZb BjhI,
fJ; d/ f;ZN/ ti'I ;woZEk ftu tkXk BjhI
j'fJnk, ;[oZfynk Bkb fybtkV j'fJnk
ns/ ;/tktK d/D dh r[DtZsk pj[s jh
so;:'r ojh fi; eoe/ wB'pb fvZfrnk,
e[Fbsk xZN j'Jh, wkb ns/ :ksoh nktkikJh
nk; s'I EZb/ ojh ns/ xZN ftZsh ;o's
g?dk j'J/.##
o/b wzsoh B/ mhe jh o/bt/ ftu
fBt/F d/ \kfJfdnK pko/ bzwk-u"Vk ftfynkB
fdsk fi; dk pkeh dh nkofEesk #s/
pj[s jh tZvk s/ eJh r[Dk n;o gt/rk,
Bkb dh Bkb rohpK tk;s/ B"eohnK dk
gqpzX eoB ns/ tksktofBe ;EkJhgB
fBFfus eoB #s/ th. T[BQK B/ fpbe[b
;jh w"i{dk T[u xDsk tkb/ B?Ntoe dh
;woZEk ftu ;[Xko #s/ }'o fdsk i' pj[s
;;sk ;"dk j't/rk feT[Ife G'I gqkgsh dk
e'Jh tZvk w;bk BjhI ns/ fJ; ~ w[ezwb
eoB dk ;wK th xZN j't/rk. fJ; eoe/
f}nkdk }'o r/} pdbD, d[ZrDk eoB,
fsZr[Dk eoB ns/ fpibheoB #s/ j't/rk
sK fe nkw ejkts nB[;ko ;[;s n";s
o\sko E'VQh s/} j' ;e/ ns/ tos'IekoK ~
bzw/ ;w/I d/ \kfJd/ g[Zi ;eD. fJj r"o
eoB tkbh rZb j? fe o/bt/ dh f}nkdkso
nktkikJh S/ bKfxnK #s/ uZbdh j? i' uko
wjKBroK ns/ fJ; usoG[i d/ nkv/-
fsoS/ ~ i'Vd/ jB. fJj S/ bKx/ fpbe[b
BZe'-BZe Go/ gJ/ jB, fJ; eoe/ w"i{dk
;w/I gqDkbh dh ;woZEk tXk e/ fJ;
B?Ntoe ~ E'VQk j"bk eoB #s/ fXnkB
e/Idfos eoB dh b'V j?. piN dh ebw
j/m fbnKd/ rJ/ d{i/ fXnkB d/D :'r
y/soK ftu j'oBK s'I fJbktk rkje dh
;j{bs, ;[oZfynk ns/ GftZy ftu gqDkbh
~ ;t?-;EkJh ns/ bzw/ ;w/I dh fJekJh
pDkT[Dk j?.
fJ; o/b piN ftu BthI ftF/Fsk
nrb/ ftZsh toQ/ bJh fpibheoB tk;s/
Gog{o tkX/ dk gq;skt j?. toswkB ftZsh
;kb ftu 462 o{N feb'whNoK d/ w[ekpb/
nknknknknk
46 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
2015-16 bJh 6608 o{N feb'whNoK dh
bzpkJh wB}{o ehsh rJh j? i' fgSb/
;kb Bb'I p/fw;kb 1330 gqfsFs f}nkdk
j?. fJ; ;ukJh ~ fXnkB ftu oZyfdnK
fe fpibh f}nkdkso e'b/ dh tos'I Bkb
skg fpibh xoK ftu g?dk ehsh iKdh j?,
fJj ekopB xZN eoB d/ ftek; wkvb
d/ f]bk\ iKdk j?, fi; #s/ uZbD dk
Gkos B/ gqD ehsk j?. i/ tksktofBe
ihtek ns/ xZN JhIXB dh ygs o/bt/ ~
;Veh :ksk:ks d/ w[ekpb/ nktkikJh dk
p/jso ;kXB pDkT[Id/ jB i' }fjohb/
gqd{FB dk fwbr'Gk tksktoB ftu SZvd/
jB, sK T[j nrb/ ftZsh ;kb nzdo wkb
ns/ :ksoh o/bK ftu ;[Xko bJh ;op
T[u fpibheoB d/ Nhu/ ~ jk;b eoB
dh fJZSk fet/I oZyd/ jB, fpBK tksktoB
;zs[bB ~ yokp ehfsnK fJj ;gZFN BjhI
ehsk frnk. go, fJBQK n;b s"]fbnK ~
}kjok s"o s/ jZb eoB bJh o/b piN
#u jo/ nzd'bB d/ gZy s'I, 1000 w?rktkN
dh ftFkb ;woZEk tkbh ;{oih T{oik dh
;woZEk ;Ekgs eoB d/ gq;skt Bkb,
fJ; fdFk ftu e'fFF ehsh rJh j?.
uko T[d/FK fiBQK dk o/b wzsoh B/
f}eo ehsk, fit/I fe rkjeK ~ fuo;EkJh
ns/ ;[Xfonk j'fJnk ;j{bsK dk tksktoB
d/Dk, ;[yd :ksok dk ;kXB d/Dk, :ksohnK
dh o'}kBk dh frDsh 21 fwbhnB s'I 30
fwbhnB eoB bJh gqDkbh dh ;woZEk
ftu tkXk eoe/ p[fBnkdh YKu/ dk
nkX[fBeheoB eoBk, gNVh dh bzpkJh
toswkB 1H14 bZy feb'whNoK s'I 20
gqfsFs tXk e/ 1H38 bZy feb'whNo eoBk
ns/ wkb Y'-Y[nkJh dh ;kbkBk ;woZEk 1
fpbhnB s'I tXk e/ 1H5 fpbhnB NB
eoBk. fJj sK jh ;zGt j't/rk i/ wzsoh
}whBh gZXo #s/ fJ; bJh Y[ethnK e'fFFK
ns/ ekoi :'iBk fsnko eoB. o/bt/
:'iBktK bJh oki ;oekoK dk ;fj:'r
gqkgs eoBk ns/ iBse y/so d/ ndkfonK
Bkb nfjw t;sK, fit/I e'bk, b'j-XksK
ns/ ;hfwzN dh Y'-Y[nkJh bJh Y[ethI
;woZEk fte;s eoB bJh ;KM fGnkbh
gkT[Dk ns/ d'-fXoh ;zrmBK ns/ d{ihnK
;oekoK Bkb fwbtosB eoBk sK fe bzw/
;w/I se ftZs ns/ seBhe ftd/FK s'I
gqkgs j't/ - fJj j";bk Gog{o j't/rk
pFos/ ;wM g{oh j't/ ns/ m/e/ s'I fe;/
MrV/ d/ T[sgzB j'D dh jkbs ftu
\?;bk b?D tkbk szso w"i{d j't/.
fJe b/yk fBohye j'D d/ Bks/,
o/bt/ wzsoh pk}koh T[Xko Bkb bkGekoh
:'iBktK ykso g?;k i[NkT[D dk wsbp
uzrh soQK ;wMd/ jB. wfjzr/ T[Xko i'
szso nkgD/ ;jkfJe szsoK Gkosh o/bt/
ftZs fBrw (nkJh nko n?c ;h) s'I
fJbktk, phwk ns/ g?BFB \zv, pj[-fXoh
ns/ d[tZbhnK J/iz;hnK s'I xZN wfjzr/ ns/
dhox ekbh bzwh fwnkd d/ \zv i[NkT[D
dh th fJZSk gqrN ehsh rJh j? i' tXhe
nkwdB d[nkok g{oh ehsh ik ;edh j?.
fJj r"o eoBk uzrk j? fe o/bt/ bzw/
;w/I d/ ;z;Ekrs fBt/FeK ns/ d{i/ fGnkbK
e'b'I fBZih fBt/F jk;b eoB dh :'iBk
pDk fojk j?. fbysh s"o s/ gfjbh tko,
o/bt/ wzsoh B/ y[ZbQ e/ fJj rZb ejh j?
fe @@;kv/ n;kf;nK ~ t/uD dh pikfJ
T[BQK s'I g?;k pDkT[D ~ soihj d/Dr/.##
fJ; Bkb T[BQK B/ p/b'V/ fttkdK ns/
ngq;zfre nk; ~ ysw eo fdsk j? fe
szso dk ;fjekoheoB iK fBZiheoB eo
fdsk ikt/rk iK fJ; dhnK }whBK ~
t/u fdsk ikt/rk.
;zukbB e[Fbsk, i' ;zukbB yofunK
s'I nkwdB d/ gqfsFs dk fj;kp bk e/
eZYh rJh j?, d/ wkwb/ ftu (fJj fizBh
xZN j't/, gqDkbh bJh T[Bk tXhnk
j't/rk), fJj 2013-14 d/ pj[s jh wkV/
93H6 gqfsFs s'I }kjok s"o s/ 2014-15
d/ ;'X/ ftZsh nB[wkBK ftu xN e/ 91H8
gqfsFs se nkJh j? fi; dk T[sgkdB
youk, gqpzXB :'iBktK ~ iKdk j?. fJj
92H4 gqfsFs s'I ;[Xko tZb j? fi; dh
fgSbh i[bkJh ftu piN nzdo dZ;h rJh
;h. nrb/ ftZsh ;kb d/ nB[wkB ftu
e[Zb T[sgkfdesk gqkgshnK ns/ e[Fbsk ~
tXk e/ fJ; ~ 88H5 gqfsFs se j/mK
fbnkT[D dk gq;skt j?. nfijk gqDkbh
d/ ekoi ftu uzr/ gqGkt bJh ehsk
ikt/rk. n;b ftu, you/ ekp{ eoB ns/
;zukbB nB[gks ftu ;[Xko dh tk;sfte
wdd d/ wkwb/ ftu, fJ; ftZsh ;kb B/
o/b wzsoh ~ ntw[ZbD Gzvko \zv (vh
nko n?c) bJh 1050 eo'V o[gJ/ s'I tXk
e/ 7900 eo'V o[gJ/ dk T[u gqpzX eoB
d/ :'r pDkfJnk j? feT[Ife vh nko n?c
\zv w[ozws d/ ezwK fit/I BthnK gNVhnK
ftSkT[Dk, bkgqtkjh tkbh wd i' :ksok
eoB tkb/ w[;kf\oK ns/ wkb dh ;[oZfynk
bJh ]sok yVQk eodh j?, tk;s/ XB
w[jZJhnk eotkT[Idk j?. o/bt/ ftek; \zv
tk;s/ gqpzX, i' S'N/-w'N/ yofunK dhnK
o[ektNK ns/ ;woZEk tXkT[D dk fXnkB
eodk j?, ftu uko r[Dk d/ brGr tkXk
eoe/ ;'X/ j'J/ nB[wkBK ftu nrb/ ftZsh
toQ/ bJh 5750 eo'V o[gJ/ eo fdsk
frnk j?. wB ~ ][F eoB tkbk tkXk,
p/FZe, gqDkbh bJh :'iBk nkeko ftu 50
gqfsFs s'I 2015-16 bJh fJe bZy eo'V
o[gJ/ eoB dk j?, i' ;jh noEK ftu
bkr{ j'D #s/ nkgD/ nkg ftu fJe
ehoshwkB j't/rk.
fJ; d/ f}nkdkso nkwdB d/ nB[wkB
tZvh nk; #s/ fNe/ j'J/ jB, id'I toswkB
ftZsh toQ/ nzdo, :ksoh ns/ wkb GkV/
dhnK gqkgshnK xZN eoBhnK gJhnK ns/
e[Zb :ksk:ks gqkgsh ;'X/ j'J/ nB[wkBK
w[skpe piN nzdk}/ d/ 1,60,165 eo'V
o[gJ/ dh s[bBk ftu ftFkb 917 eo'V
o[gJ/ xZN j' rJ/. fJ; ;'X d/ ubfdnK
nrb/ ftZsh ;kb ftu e[Zb :ksk:ks
gqkgshnK s'I 1,83,578 eo'V o[gJ/ gqkgs
j'D dk nB[wkB bkfJnk frnk j?. id
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 47
se fe e'Jh feqFwk Bk j' ikt/ ns/ o/bt/
wzsokbk fBZih ns/ T[d:'fre o/b tos'IekoK
bJh e'Jh fjsekoh ns/ fuo;EkJh gqpzXB
gqEktK Bk ngDk bt/, T[u nkwdB gqkgshnK
tkbk sho fBFkB/ s'I y[zMdk B}o nkT[Idk
j?.
o/bt/ B/ feT[Ife \?;bk ehsk j? fe
fJ; dh ]}kB/ s'I e[Zb piN ;jkfJsk (ih
ph n?;) #s/ fBoGosk nfij/ gZXo #s/ Bk
gj[zu ikt/ fe fJ; d/ p|?o ;zukbB
eoBk w[Ffeb Bk j' ikt/, o/b wzsoh B/
tkX{-piN ;o's (Jh ph nko) dk, ;z;Ekrs
ftZs s'I \kfJdk T[mkT[D dk o;sk u[fDnk
j?, fi; pko/ T[BQK dk efjDk j? fe fJj
fpbe[b BtK gfofdqF j? fi; dhnK ngko
;zGktBktK jB. fJ; dk nkXko o/bt/
:'iBktK ftu ;z;Ekrs fBt/F j't/rk i'
o/bt/$iBse y/so ndkfonK d/ okjhI
j't/rk fi; s'I 17,136 eo'V o[gJ/ fwbD
dk Nhuk oZfynk frnk j?. fJ; Bkb
;woZEk tXkT[D dhnK :'iBktK d/ s/}h
Bkb w[ezwb j'D dh nk; j?, pikfJ fe
ftob/-Nkt/I ;o'sK dh tzv ehsh ikt/ i'
phs/ dh ftBkFekoh gqEk ojh j?. ftuko
fJj j? fe fJBQK ftu'I pj[s ;kohnK
:'iBktK f}nkdk nktkikJh tkb/ o{NK s'I
p'M xZN eoB Bkb ;zpzX oZydhnK jB
ns/ g{ohnK j'D #s/ bkGekoh f;ZX j'DrhnK.
fJ; soQK, 2015-16 ftZsh toQ/ dh ;kbkBk
:'iBk bJh 1 bZy eo'V o[gJ/ ftu'I 40,000
eo'V o[gJ/ ih ph n?; okjhI Gkos ;oeko
tb'I nkT[Dr/, 1645 eo'V o[gJ/ vh}b
r?; s'I, 17,793 eo'V o[gJ/ fJ; d/
nkgD/ nzdo{Bh ;o'sK s'I ns/ pkeh 40,000
eo'V o[gJ/ pkjoh T[Xko s'I nkT[Dr/.
fJE/ f}eo eoBk }o{oh j? fe fgSb/
;kb o/bt/ f;o 13,000 eo'V o[gJ/ dk
pkjoh T[Xko ;h ns/ fJ; T[Xko ~ tkg;
eoB bJh fJ; B/ fttjkoe :'iBktK dh
gSkD ehsh i' eo}k u[ekT[D bJh g?;k
w[jZJhnk eotkT[Dr/. fJjh ekoB j? fe
o/bt/ j[D oki ;oekoK, iBse y/so d/
ndkfonK, ns/ fBZih fJekJhnK Bkb ;KM-
fGnkbh eoB dk gq;skt eo fojk j?.
fJj ;kok e[ZM fwbk e/ szso ~ 17,000
eo'V o[gJ/ d/t/rk ns/ j'o 17,000 eo'V
o[gJ/ nkJh nko n?c ;h T[Xko s'I ns/
j'o 6000 eo'V o[gJ/ iBse-fBZih GkJhtkbh
s'I jk;b j'Dr/.
e[Zb fwbk e/, o/bt/ piN ftu ]so/
Go/ o;s/ #s/ uZbD ~ e[Fbsk Bkb szso
spdhbh dk o;sk u[D e/, dofeBko eo
fdsk frnk j?. fJ; gqfefonk okjhI p/FZe
;kohnK fXoK ~ nEkj \kfJd/ fwbDr/ i/
fJ; ~ ;jh noEK ftu bkr{ ehsk
ikt/. nkb'ue efjzd/ jB fe fBt/F :'iBk
eo}k nkXkfos j?, fi; eoe/ ikoh ofjD
:'r BjhI j?, go, fJe nfijh ;fEsh fiE/
pk}koh FeshnK ;o'sK dh tzvkJh e[Fbsk
fBoXkos eodhnK jB. o/bt/ p/FZe ;cb
j't/rk feT[Ife T[BQK e'b ftjkoe :'iBktK
jB i' fJBQK :'iBktK d/ fBfjs \kfJd/,
:ksoh s/ wkb ~ Gkos #u Y'D d/ ;;s/
;kXB ti'I, tos'IekoK se gj[zukT[Dr/.
piN d/ Bkb ikoh ehs/ rJ/ fJe ;\?d
gZso (tkJhN g/go) ftu fejk frnk j?,
@@nrb/ gzi ;kb o/bt/ dk w[jKdok pdb
d/Dr/, s/} o\sko o/b rZvhnK nkX[fBe
o/b rZvhnK, mkm-pkm tkb/ ;N/FB, j[Bowzd
ekw/ - fJj GftZy dk o/bt/ j'Dk ukjhdk
j?.## FkfJd 2015-16 dk o/b piN
Gkosh tos'IekoK dh fJ; otkfJsh nktkikJh
d/ ;kXB dh ;zGkth p/fw;kb soZeh dk
wkor j? i' T[woK se fJ; dh j'Id,
ouBk ns/ ekohroh dk nkXko j?.
(b/ye ;kpek fvgNh n?vhNo #fd fjzd{ fp}fB;
s/ ;[szso gZsoeko j?.)
e-mail :[email protected]
o/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnK
• o/b w[;k\o feokJ/ ftu e'JhtkXk BjhI.
• fJe bZy 11 j}ko eo'V o[gJ/dk o/b piN ;z;d ftu g/F
• o/b w[;k\oK dhnK ;j{bsK bJhpiN 67 gqfsFs tXkfJnk.
• Gkosh noEuko/ ~ nZr/ tXkT[DbJh o/bt/ w'Yh pD/rk, gzi ;kbK dh
ekoi :'iBk dk gq;skt.
• o/b piN ftu ;[Xko fbnkT[Dns/ o/b :ksok ~ ;[oZfyns ;kXB pDkT[D
dh b'V #s/ }'o.
• gzi fwzNK ftu o/b fNeNK T[gbpXeokT[D bJh jkov pNB ns/ e[nkfJB
wFhBK brkT[D dh sith}.
• nkgDh g;zd dk ykDk u[DB bJhJh-e?Nfozr F[o{ eoB dh :'iBk.
• nkdoF ;N/FB ;ehw sfjs
200 j'o ;N/FBK ~ fbnkT[D dh sith},
ph Fq/Dh d/ ;N/FBK #s/ tkJh-ckJh ;j{bs
T[gbpX eokT[D dh sith}.
• w[;k\oK dhnK ;wZf;nktK ns/;[oZfynk ;zpzXh fFekfJsK d/ fBgNko/ bJh
24 xzfNnK dh j?bgbkJhB F[o{ eoB dh
:'iBk.
• wfjbk w[;k\oK dh ;[oZfynk bJhnoX-Ffjoh vZfpnK ftu ][\hnk e?wo/
brkT[D dh :'iBk.
• u'DthnK rZvhnK d/ iBob vZfpnKftu tkXk eoB dh sith}.
• 9 o/bt/ rfbnkfonK dh o\skotXk e/ 160 s/ 200 feb'whNo gqfs xzNk
ehsh ikt/rh.
• u[D/ j'J/ o{NK #s/ o/b rZvhnK dh;[oZfynk ;zpzXh u/sktBh gqDkbh ns/ rZvhnK
d/ nkg; ftu NeokT[D ~ o'eD ;zpzXh
gqDkbh ;Ekfgs eoB dh :'iBk.
• 9400 feb'whNo bzphnK o/bt/bkJhBK ~ d'jok, shjok ns/ u"jok eoB
;zpzXh ezwK d/ 77 Bt/I gq'i?eNK ~ F[o{
eoB dh sith}.
48 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16
o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/
nkrkwh gzi ;kbK ftu Gkosh o/bt/
dh ekfJnkebg bJh fwZE/ uko Nhu/L-
• rkjeK d/ nB[Gt ftu ;EkJhns/ ;koEe ;[Xko fbnkT[Dk. • o/bt/ ~:ksok dk ;[oZfyns ;kXB pDkT[Dk.
• Gkosh o/bt/ dh ;woZEk ftu b'VhIdkft;Eko eoBk ns/ fJ; d/ p[fBnkdh YKu/
~ nkX[fBe pDkT[Dk. • Gkosh o/bt/ ~ftZsh fdqFNh Bkb ;t?-fBoGo pDkT[Dk.
ekor[}koh :'iBk bJh gzi wjZstg{oB
T[sgq/oe
• wZXtosh :'iBk ~ ngDkT[Dk.• ;KM/dkoh pDkT[Dk. • tX/o/ t;hb/i[NkT[Dk. • nwb, gqDkbhnK, gqfefonktKftu ;[Xko eoBk ns/ wB[Zyh t;hfbnK ~
;woZE pDkT[Dk. • Fk;B ftt;Ek ns/gkodoFsk ;Ekgs eoBk.
ekoi :'iBk bJh 11 w[Zy y/so -
;[yd :ksok dk nfj;k;
;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L ;tZS Gkos nfGnkB
d/ sfjs ;tZS o/b pDkT[D d/ gq'rokw
T[s/ }'o, 120 ;N/FBK d/ w[ekpb/ ftu
650 tXhe ;N/FBK T[s/ Bt/I g]kB/ pDkJ/
ikDr/.
fp;so Lfp;so Lfp;so Lfp;so Lfp;so L fp;sfonK d/ fv}kfJB
bJh fBcN fdZbh Bkb ;zgoe ehsk
ikt/rk, fJ; s'I fJbktk u'Dt/I ;N/FBK T[s/
fv;g'}/pb fp;sfonK dh nkBbkJhB ;j{bs
fdsh ikt/rh.
j?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB L :ksohnK dhnK
;wZf;nktK d/ T[fus jZe bJh ;ot
Gkosh 24 xzN/ dh j?bgbkJhB Bzpo 138
dh F[o{nks ehsh ikt/rh.
fNeN LfNeN LfNeN LfNeN LfNeN L Bkw okytKeoB :ksok
eoB tkb/ :ksohnK bJh gzi fwzN nzdo
fNeN yohd ~ :ehBh pDkT[D bJh
ngq/FB ckJht fwzN.
ykDgkB LykDgkB LykDgkB LykDgkB LykDgkB L Jh-e?Nfozr dh ;j{bs
o/b rZvhnK ftu j'o th tXkJh ikt/rh.
seBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkb
eoBk LeoBk LeoBk LeoBk LeoBk L ub fNeN u?eoK ~ j?Iv j?Ivb
NowhBb T[gbpX eotkJ/ ikDr/, fiBQK
dk T[g:'r :ksohnK dh iKu-gVskb
eoB ns/ ukoNK ~ vkT{Bb'v eoB bJh
ehsk ik ;e/rk. ;zrfms rkje g'oNb
fsnko ehsk ikt/rk. n?`; n?`w n?`;
nboN ;/tk F[o{ ehsh ikt/rh.
fBrokBh LfBrokBh LfBrokBh LfBrokBh LfBrokBh L wfjbk :ksohnK dh
;[oZfynk bJh gkfJbN nkXko #s/ w/BbkJhB
d/ u'Dt/I ;tkoh vZfpnK ns/ j'o rZvhnK
ftu wfjbktK dh vZfpnK ftu ;[oZfynk
bJh e?wo/ brkJ/ ikDr/, nfijk eod/
;w/I T[BQK dh gqkJht/;h dk th f]nkb
oZfynk ikt/rk.
wB'oziB LwB'oziB LwB'oziB LwB'oziB LwB'oziB L iBob Fq/Dh d/ ;tkoh
vZfpnK ftu w'pkfJb \'B ~ ukoi eoB
dh ;j{bs gqdkB ehsh ikt/rh.
rZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk L 24
;tkoh vZfpnK dh EK 26 ;tkoh vZp/ i'V/
ikDr/.
nkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok L T[gob/
poE T[s/ uVQB bJh g"VhnK dhnK w"i{dk
g"VhnK, i' :ksohnK bJh n"yhnK jB, ~
pdb e/ T[BQK dh EK :ksohnK bJh
;"yhnK g"VhnK dh ftt;Ek dk gq;skt.
;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK
• ;N/FB ;j{bsK ftu tkXk ehskikt/rk. • o/b wzsoh B/ Gkosh o/bt/ d/ekfJnkebg ;zpzXh nrb/ gzi ;kbK bJh
uko Nhu/ fwZE/ jB. • :ksoh ns/ wkbY[nkJh ;woZEk ftu tkXk ehsk ikt/rk.
• ;?bkBhnK ~ nkeofFs eoB bJh rKXh;oeN ~ T[sFkfjs ehsk ikt/rk. • o/bt/dh ;kbkBk :'iBk bJh ftZs wzsokbk tb'I
40 j}ko eo'V o[gJ/ dh piN ;jkfJsk.
• ftd/Fh o/b seBkb'ih ;fj:'r :'iBkF[o{ eoB dk gq;skt. • o/bt/ ftu
wjZstg{oB gqpzXe gqfefonktK ns/ gqDkbhnK
ftu ;[Xko. • o/bt/ d/ :'iBk piN d/nkeko #u 8H52 gqfsFs dk tkXk. • o/bt/wkfjoK s'I ;bkj-wFtok b?D bJh ;?b
ekfJw eo/rk. • w[zpJh bJh n?wH:{HNhHghH-3 F[o{ ehsh ikt/rh. • nko U ph$nko:{ ph d/ fBowkD bJh t?p nkXkfos
n?gbhe/FB F[o{ ehsh rJh j?. • Gkosho/bt/ d/ ekfJnkebg bJh o/b wzsoh tb'I
5 ;{soh oDBhsh fBoXkfos. • ubfNeN u?eoK bJh j?Iv j?Ibv NowhBb dh
ftt;Ek. • u'DthnK Fskpdh rZvhnK #up'ov wB'oziB ;j{bs T[gbpX j't/rh.
• o/bt/ w"i{dk b/yk gqDkbh ftu pdbknbJh ekoi db dk rmB eo/rk.
• o/bt/ t?Ivo fJzNoc/; w?B/iw?IN f;;Nw~ fv}hNb pDkJ/rk. • :ksohnK dhnKfFekfJsK d/ jZb bJh j?bgbkJhB Bzpo
138 jo ;w/I ezw eo/rk. • fp;sfonKd/ fv}kJhB, r[DtZsk ns/ ;tZSsk ~
p/jso pDkfJnk ikt/rk. • o/bt/ wfjbk:ksohnK dh ;[oZfynk bJh fBoG? fBXh dk
fJ;s/wkb eo/rh. • o/bt/ ;zukbB ns/tgkoe e[Fbsk bJh T[u wkBeK ~ :ehBh
pDkJ/rk.
o/bo/bo/bo/bo/b piNpiNpiNpiNpiN 2015-162015-162015-162015-162015-16 d/d/d/d/d/ w[ Zyw[ Zyw[ Zyw[ Zyw[ Zy y/soy/soy/soy/soy/so
• :ksoh GkV/ ftu e'Jh tkXk BjhI.• Bkw okytKeoB Fq/Dh dh fNeN yohd;"yk pDkT[D bJh @ngq/FB ckJht fwzN#.
• tZyo/ s"o s/ ;woZE :ksohnK bJh fJepko ofi;Nq/FB eokT[D d/ pknd fonkfJsh
Jh-fNeN @oZfynk :ksok gqDkbh# fte;s,
tkozN ;wkgs. • Jh-e?Nfozr ftu ;ot'swy[okeh t;sK ~ Fkfwb ehsk ikt/rk.
• o/b piN #u tZX nkwdB ns/ T[g:[esfBt/F ~ :ehBh pDkfJnk ikt/rk.
• rZvhnK d/ nkT[D$ikD d/ ;w/I bJh@n?; n?w n?; nboN • u'Dt/I wkorKT[s/ ;[oZfynk u/sktBh gqDkbh ns/ rZvhnK
dh NZeo s'I pukn dh gqDkbh .
- ghHnkJhHphH ibzXo.
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 49
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;
osB ;bdhosB ;bdhosB ;bdhosB ;bdhosB ;bdh
s wzsoh ;qh no[D i/sbh B/ 28
\otoh 2015 ~ okFNoh
b'eszfsqe rmpzXB ;oeko dk 2015-16
dk gfjbk g{ok piN b'e ;Gk ftu g/F
ehsk. fJ; s'I gfjbK T[BQK i[bkJh 2014
ftu e/Ido ;oeko dk 2014-15 dk
nzfsqw piN g/F ehsk ;h. piN nkw
s"o s/ ftek; w[yh ns/ ;wkfie ;[oZfynk,
y/shpkVh, g/Iv{ ftek; ns/ T[d:'r ns/
tgko ~ T[sFkj d/D tkbk fejk frnk
j?. ftZsh xkNk xZN eo e/ ftek; do 8
gqfsFs s'I tZX jk;b eoB dh tuBpXsk
d[jokJh rJh j?. piN g/F eofdnK ftZs
wzsoh B/ fejk fe Gkos dh noEftt;Ek
ftu ;bkj[D:'r tkXk j'fJnk j?, fJ;
ftu BthnK eo{zpbK c[ZNDhnK F[o{ j'JhnK
jB ns/ d/F nkofEe ;fEosk tb tX
fojk j?. xo/b{ ns/ ftd/Fh g{zih fBt/FeK
dk d/F dh noEftt;Ek ftu ftFtk;
tfXnk j?.
Gkos dh brGr 70 gqfsFs nkpkdh
fgzvK ftu t;dh j? ns/ tX/o/ eoe/
y/shpkVh ns/ y/shpkVh Bkb ;zpzfXs feZfsnK
ftu bZrh j'Jh j?. ftFt p?Ie d/ nzefVnK
nB[;ko, Gkos ftu ;kb 2000 ftu e[Zb
g/Iv{ nkpkdh 76 eo'V ;h i' 2010 ftu
tX e/ 85H60 eo'V j' rJh ;h ns/ fJj
d/F dh e[Zb nkpkdh dh 69H9 gqfsFs
fjZ;k ;h. brGr fJj' nB[gks nZi th
ekfJw j? i' 2011 dh wodwF[wkoh ftu
;gZFN j' frnk ;h. fJzBh tZvh nkpkdh
dk brksko ftek; fe;/ th ;oeko bJh
Bk f;o\ fJe u[B"sh j? ;r'I gfjb dk
ekoi th j?.
T[go'es ~ fXnkB ftu oZyd/ j'J/,
ftZs wzsoh B/ piN ftu wjkswk rKXh
okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh gq'rokw dh
ekoie[Fbsk tXk e/ ns/ T[; ftu tX/o/
gkodoFsk fbnk e/ T[; ~ j'o w}p{s
eoB ;w/s eJh BthnK :'iBktK dk
n?bkB ehsk j? fiBQK Bkb y/shpkVh ;[Xko
ns/ g/Iv{ ftek; d/ Bt/I w"e/ g?dk j'Dr/.
wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh
ek~B, wBo/rk d/F ftu ;G s'I gfjbk
nfijk ek~B j? fi; sfjs g/Iv{ fJbkfenK
ftu ;G xo-gfotkoK bJh o[}rko dh
}kwBh fdsh rJh j?. d[BhnK d/ e[ZM
frD/-u[D/ jh nfij/ d/F jB fiBQK ftu
nfijk ftnkge o[}rko ftt;Ek tkbk
ek~B bkr{ j?. fJj ek~B 5 ;szpo
2005 ~ bkr{ j'fJnk ;h, fi; nB[;ko
jo g/Iv{ xo-gfotko d/ xZN'-xZN fJe
pkbr w?Ipo ~ fJe ;kb ftu xZN'-xZN
100 fdB d/ o[}rko dh }kwBh fdsh
rJh ;h. fgzvK d/ rohp b'eK ~ o[}rko
T[BQK d/ fgzvK ftu jh, fgzv dh gzukfJs
tb'I FBkys ehs/ ekoiK ftu fwbdk j?
fi; Bkb T[BQK ~ o[}rko dh Gkb ftu
fgzvK s'I FfjoK tZb gbkfJB BjhI eoBk
g?Idk. fJ; Bkb fiE/ fgzvK ftu p/o[}rkoh
ftu ewh nkT[Idh j? T[E/ fgzvK dk ftek;
th fBFfus j[zdk j? ns/ fgzvK d/ b'eK d/
ihtB gZXo ftu th ;[Xko nkT[Idk j?.
ftZs wzsoh B/ fejk fe ;oeko B/
okFNoh wjZst dhnK gfjbK fit/I fe
y/shpkVh, f;Zfynk, f;js, g/Iv{ p[fBnkdh
YKuk dhnK bkGekoh :'iBktK ns/ wjkswk
rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh gq'rokw
~ ukb{ oZyD dk \?;bk ehsk j?. T[BQK
fejk fe wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko
}kwBh gq'rokw dk bkr{eoB mhe BjhI j'
fojk ;h ns/ T[; ftu eJh T{DskJhnK
;B. fJ; ek~B ~ id'I bkr{ ehsk frnk
;h, nkw ftFtk; ;h fe fJj fgzvK ftu
jo xo-gfotko bJh o[}rko d/ w"e/ g?dk
eo e/ fgzvK dh B[jko pdb d/t/rk go
}whBh gZXo #s/ fJ; dk bkr{eoB mhe
Bk j'D ekoB b'eK dhnK fJ; d/ f]bk\
nkw fFekfJsK ofjzdhnK ;B. piN ftu
fJ; dk bkG f;ZfXnK bkGgksoK se
;oeko tb'I BthI F[o{ ehsh p?Ie :'iBk
iBXB :'iBk okjhI gj[zukT[D dh ftt;Ek
ehsh rJh j?. fJ; s'I fJbktk fJ; ~
nkXko ekov ns/ w'pkfJb \'B Bkb i'VB
dh th :'iBk j?.
fJ; :'iBk ~ BthI fsqw{osh iBXB-
nkXko ekov-w'pkfJb (i/ J/ n?w) dk
Bkw fdsk frnk j? ns/ wBo/rk sfjs
bkGK ;w/s j'o th ;G fe;w d/ bkGgksoK
~ bkG fit/I fe ykd ns/ nBki ;pf;vh,
o;'Jh r?; ns/ fwZNh d/ s/b T[go fwbD
tkbh ;pf;vh ns/ j'o ;G fe;w dhnK
bkGekoh :'iBktK sfjs fwbD tkbh g{zih
~ f;ZfXnK bkGgksoK d/ jZE ftu gj[zukT[D
dh ftt;Ek ehsh ik ojh j?. fJ; Bkb
Bk f;o\ fgzvK d/ rohp bkGgksoK ;r'I
ftZftZftZftZftZ
50 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
FfjoK d/ b'eK ~ i' nfijh ftt;Ek
sfjs nkT[Id/ jB, f;ZfXnK g{zih T[BQK d/
ykfsnK ftu ik e/ bkG fwb/rk ns/
dbkbK dk ykswk j't/rk. fJ; s'I fJbktk,
;oeko dh d/F Go ftu T[gbpX 1,54,000
vkexoK okjhI f;ZfXnK g{zih bkGgksohnK
se gj[zukT[D bJh tos'I ftu fbnkT[D
dh :'iBk j?.
ftZs wzsoh B/ wjkswk rKXh okFNoh
o[}rko }kwBh gq'rokw bJh piN ftu
34,699 eo'V o[gJ/ dk gq;skt ehsk
j?. T[BQK, ftZs T[gbpXsk dh ;{os ftu,
wBo/rk gq'rokw bJh 5,000 eo'V o[gJ/
j'o tX/o/ d/D dk tkndk th ehsk j?.
g/Iv{ ftek; ns/ S'N/ s/ dofwnkB/ fe;kBK
d/ fjZsK ~ w[Zy oyd/ j'J/, ftZs wzsoh B/
Bkpkov ftu ;Ekgs g/Iv{ p[fBnkdh YKuk
ftek; \zv bJh 2015-16 d/ piN ftu
25,000 eo'V o[gJ/, E'VQh fwnkd d/ w[V
ftZs \zv, y/soh rqkwhD p?Ie (nko nko
ph) bJh 15,000 eo'V o[gJ/ ns/ ;fjekoh
g/Iv{ eo}k w[V ftZs \zv bJh 45,000
eo'V o[gJ/ fBoXkoB ehs/ jB.
fJ; sZE ~ w[Zy oZyd/ j'J/ fe g/Iv{
y/soK dk ftek; T[E'I d/ b'eK d/ nkofEe
ns/ ;wkfie ftek; Bkb jh ;zGt j'
;edk j?, ftZs wzsoh B/ S'N/ ns/ dofwnkB/
fe;kBK dh GbkJh bJh T[BQK d/ ihtB
gZXo #s/ ftek; bJh piN ftu eJh
gq;sktK dh ftt;Ek ehsh j?. g/Iv{ ftek;
gq'rokwK ;w/s ftZs wzsoh B/ p?IeK tb'I
fe;kBK bJh fBoXkos eo}/ dh oew ftu
tkXk eo e/ ;kb 2015-16 bJh fJ; ~
8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo fdsk j?. fJj
eo}k fe;kBK ~ ukb{ fonkfJsh ftnki
do 7 gqfsFs #s/ jh fwb/rk s/ ;w/I f;o
eo}k ndkfJrh eoB tkb/ fe;kBK ~ 3
gqfsFs dh S'N ikoh oj/rh ns/ T[BQK
bJh ftnki do 4 gqfsFs jh oj/rh.
piN g/F eofdnK ftZs wzsoh B/
fejk fe fe;kB otkfJsh s"o s/ nkgD/
T[sgkdB wzvhnK ftu t/ud/ jB. ;oeko
d/ brksko T[gokfbnK Bkb fe;kB j[D
ek\h jZd se Fkj{ekoK d/ u[zrb ftu'I S[N
u[Ze/ jB go T[BQK d/ T[sgkdBK d/ wzvheoB
dk jkb/ th e'Jh s;Zbhp]F gqpzXB BjhI
j?. wzdh dh ;{os ftu fe;kB ~ nkgD/
T[sgkdB eJh tko xZN'-xZN ;woEB w[Zb
s'I xZN ehws #s/ t/uD bJh wip{o j'Dk
g?Idk j?. fJ; s'I fJbktk, T[BQK ~ wzvh
\h;, efwFB J/izNK dk efwFB ns/ j'o
eJh fe;w d/ you/ th MZbD/ g?Id/ jB.
nBki wzvhnK okiK d/ y/shpkVh T[sgkdB
wkoehN ew/Nh ek~B d/ dkfJo/ sfjs
nkT[IdhnK jB. fJBQK ek~BK ftu tZy-tZy
okiK ns/ tZyo/-tZyo/ fe;w dh ftt;Ek
ehsh rJh j?. e'Jh pdbtK nwb T[gbpX
Bk j'D ekoB fe;kBK ~ wip{oB fJBQK
wzvhnK ftu nkgD/ T[sgkdB eDe, u"b,
w'N/ nBki, dkbK, s/b d/ phi nkfd
t/uD/ g?Id/ jB. fJ; soQK, fJBQK T[sgkdBK
d/ wzvheoB dh e'Jh s;Zbhp]F ftt;Ek
Bk j'D ekoB, fe;kBK ~ eJh w[FfebK
dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fi; Bkb g/Iv{
fJbkfenK ftu ftek; dh rsh T[go th
n;o g?Idk j?.
ftZs wzsoh B/ e/Idoh piN ftu okiK
ns/ :'iBk nk:'r d/ ;EkB #s/ Bt/I pD/
Bhsh nk:'r dh ;bkj-wFto/ Bkb fJe
;zrfms okFNoh y/shpkVh wzvh ;Ekgs
eoB dk f}eo ehsk j?. e/Idoh y/shpkVh
ns/ ;fjekosk ftGkr ftu 2014-15 s'I
2016-17 se d/ ;w/I bJh fJ; :'iBk
bJh 200 eo'V o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/
jB. fJ; :'iBk dk T[d/F, y/shpkVh
T[sgkdBK d/ wzvheoB bJh gqfs:'rsk
w{be ns/ gkodoFh gqDkbh ;Ekgs eoBk
j?. fJ; ftu dbkbK dh G{fwek xZN
eoBk ns/ y/shpkVh T[sgkdBK d/ wzvheoB
ftu gZygksh tgkoe otkfJsK ysw eoBk
th Fkfwb j? fi; Bkb fe;kBK ~ nkgD/
T[sgkdB dk tkip w[Zb fwb ;e/. fJ;
gq;skt dk T[d/F okiK ns/ e/Idoh Fk;s
gqd/FK dhnK E'e wzvhnK ftu Jh-wkoehN
gb/Nckow ;Ekgs eoBk th j? i' o[ektN
w[es okFNoh wzvh ;Ekgs eoB ftu
;jkJh j' ;edk j?. fJ; Bkb cbK ns/
;p}hnK fij/ E'VQh ;w/I ftu yokp j' ikD
tkb/ gdkoEK d/ fpBK ;wK r[nkJ/ d{o-
dok} d/ fJbkfenK ftu wzvheoB ftu
;jkfJsk fwb/rh fi; Bkb okFNoh T[sgkdB
dh y/j-yokph j'D s'I pZus, fe;kBK dh
nkwdB ftu tkXk ns/ g/Iv{ fJbkfenK
ftu g{zih T[gbpXsk ftu tkXk j' ;eD
dh ;zGktBk tX/rh ns/ fJj g/Iv{ ftek;
tZb fJe wjZstg{oB edw ;kps j'
;edk j?.
nZi d/F d/ g/Iv{ fJbkfenK ftu 25
;kb s'I xZN T[wo d/ B"itkB g/Iv{ nkpkdh
dk brGr 54 gqfsFs jB. T[BQK dh
Fesh ~ T[gikT{ ekoiK ftu brk e/
T[BQK dh ekoi e[Fbsk dh ;woEk ns/
w[jkos ftu tkXk eoB Bkb FfjoK ns/
fgzvK dh d{oh xZN ehsh ik ;edh j?.
ftZs wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB ftu
dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd :'iBk
dk f}eo ehsk j?. piN ftu fJ; :'iBk
bJh 1500 eo'V o[gJ/ dk gq;skt ehsk
frnk j?. fJ; :'iBk dk T[d/F g/Iv{
B"itkBK ns/ rohp gfotkoK dh ezwekih
;woEk ns/ w[jkos tXk e/ T[BQK ~ ;w[Zu/
ftek; d/ okFNoh J/izv/ Bb i'VBk j?.
dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd
:'iBk sfjs fgzvK d/ B"itkBK ~ 250 s'I
tZX tZy-tZy feZfsnK ftu fit/I fe y[dok
tgko, f;js gq'rokw, ;?o;gkNk ns/
wfjwkBfBtk}h, GtB T[;koheoB, fpibh,
uwVk ns/ nkN'w'pkfJb nkfd y/soK ftu
f;ybkJh fdsh ikt/rh ns/ xZN s'I xZN
75 gqfsFs nfij/ w[jkos gqkgs B"itkBK
bJh o[}rko dh }kwBh j't/rh. nfij/
B"itkBK ~ Bk f;o\ feZs/ dh w[jkos
gqkgs eoB bJh f;ybkJh fdsh ikt/rh
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 51
;r'I T[BQK dh nkgD/-nkgD/ feZs/ ftu nZr/
tXD dh ;woEk tXkT[D ftu th wdd
ehsh ikt/rh. rohp B"itkBK ~ wzr
nkXkfos feZfsnK ftu w[\s f;ybkJh
fdsh ikt/rh. izw{-eFwho, T[`so-g{oph
y/so ns/ Be;btkd gqGkts d/F d/ 27
f}fbQnK ftu fJ; :'iBk sfjs gqki?eNK
T[go ftF/F fXnkB fdsk ikt/rk.
;kb 2022 ftu Gkos ~ nk}kd
j'fJnK 75 ;kb j' ikDr/. ftZs wzsoh B/
fJ; ;kb ~ nzfwqs wj's;t d/ s"o s/
wBkT[D dk n?bkB eod/ j'J/ d/F ftu
2022 se jo xo-gfotko bJh SZs ns/
;G bJh xo dh ;oeko dh tuBpZXsk
d[jokJh. nkgD/ piN GkFB ftu T[BQK
fejk fe gqXkB wzsoh B/ okiK dh nrtkJh
j/mbh ns/ e/Ido ;oeko d/ fdFk-fBod/FK
ftu ub ojh @Nhw Gkos# ~ nrkj ehsk
j? fe T[j 2022 se Ffjoh fJbkfenK
ftu 2 eo'V ns/ g/Iv{ fJbkfenK ftu 4
eo'V wekB T[;koh eoB ns/ fJj :ehBh
pDkT[D fe d/F ftu jo xo-gfotko ~
24 xzN/ fpibh, ;k\ ghD :'r gkDh,
;tZS g]kB/ ns/ ;Ve okjhI nktkikJh
;j{bs gqkgs j' ;e/. d/F ftu rohpK d/
fjsK dh okyh eod/ j'J/ fJj :ehBh
pDkfJnk ikt/ fe jo xo-gfotko dk
xZN'-xZN fJe w?Ipo o[}rko gqkgs j?.
fJ; soQK d/F ftu rohph T[go ekp{
gkfJnk ik ;e/rk. d/F ftu pkeh pu/
20,000 fgzvK dk nrb/ gzi ;kbK ftu
fpibheoB ehsk ikt/rk ns/ 1,78,000
p;shnK ~ jo w";w ftu ukb{ ;VeK
Bkb i'fVnk ikt/rk. fJ; wjkB ekoi ~
g{ok eoB bJh fJ; t/b/ xZN ub ojhnK
1,00,000 feb'whNo bzwhnK ;VeK ~ g{ok
eoBk j't/rk ns/ 1,00,000 feb'whNo
bzwhnK j'o ;VeK dk fBowkD eoBk
j't/rk. fgzvK ftu ihtB gZXo dk fwnko
tXkT[D dhnK e'fFFK dk f}eo eod/ j'J/
T[BQK fejk fe fJj :ehBh pDkfJnk
ikt/rk fe jo fgzv ftu w?vheb ;j{bs
j't/ ns/ fe;/ th pZu/ ~ ;?ezvoh f;Zfynk
bJh 5 feb'whNo s'I tZX dk g?Ivk s?n Bk
eoBk gt/.
piN ftu fJj th n?bkB ehsk
frnk j? fe fJj ;G gq'rokw ;oeko dh
nrb/ e[ZM ;kbK ftu ns/ ]k; s"o s/
g/Iv{ y/soK ftu ;tZS gkDh, ;VeK,
fpibheoB, y/shpkVh ns/ ;w[Zu/ g/Iv{
fJbkfenK d/ ftek; bJh ;oeko dh fJZSk
Fesh ns/ fdFk-fBod/F do;kT[Id/ jB.
fJ; ftu e'Jh FZe BjhI fe wBo/rk fij/
g'qrokwK dk ;jh noEK ftu bkr{eoB
ckow-ckow-ckow-ckow-ckow-IV(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)
:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/
1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB L BthI fdZbh
2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK L wkf;e
3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK L vkH ;kXBk okT[s
e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh
gsk gsk gsk gsk gsk L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB,
;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v,
BthI fdZbh - 110003
4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK L vkH ;kXBk okT[s
e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh
gsk gsk gsk gsk gsk L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB,
;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v,
BthI fdZbh - 110003
5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK L pbpho wkX'g[oh
e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh
gsk gsk gsk gsk gsk L Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/Hg[ow,
BthI fdZbh- 110066
6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/ L ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk,
gsk gsk gsk gsk gsk Gkos ;oeko, BthI fdZbh-110001
w?I, vkH ;kXBk okT[s n?bkB eodh jK fe T[go'es t/ot/ w/oh ikDekoh ns/ ftFtk; nB[;ko
;Zu ns/ ;jh jB.
(vkH ;kXBk okT[s)
fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015 gqekFe
fgzvK ftu ;EkJh ftek; d/ ;o's g?dk
eoB d/ Bkb-Bkb fgzvK d/ b'eK dh
nkwdB tXkT[D dk }ohnk th ;kps
j'Dr/. b'V j? fJBQK ;G :'iBktK ns/
gq'rokwK ~ oki ;oekoK dh wdd Bkb
;wKpX sohe/ bkr{ eoB ns/ fJBQK dh
;jh wknfBnK ftu fBrokBh eoB dh
j?. fJBQK d/ bkr{eoB ftu fYZbwZm Bkb,
fJBQK dk bkG ;w[Zu/ s"o s/ T[BQK b'eK se
BjhI gj[zu ;e/rk fiBQK bJh fJBQK dk
n?bkB ehsk frnk j?.
(b/ye ;[szso gZsoeko j?.)
e-mail :[email protected]
52 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
e/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FD
;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk
;/ d/F dh ][Fjkbh t;s{nK
ns/ ;/tktK dh pj[sks ns/
jo ftnesh dh T[BQK se gjzu #s/
fBoGo eodh j?. jo ;kb ;oeko tb'I
ehs/ ikD tkbk you ns/ ;oeko tb'I
gqkgs ehsh ikD tkbh nkwdB jo ftnesh
dh yohd Fesh ~ gqGkts eodh j? ns/
;oeko dh T[; fdFk dk gqrNktk eodh
j? i' T[j nkgDh nkofEesk ~ gqdkB eo
ojh j[zdh j? Gkt/I fe fJe ;kb dk you,
;w[Zuh nkofEesk #s/ ;hws fijk gqGkt
gkT[Idk j? go fJ; s'I nkT[D tkb/ ;w/I
ftu j'o ehs/ ikD tkb/ ezwK dh fdFk
fwbdh j?. 2015-16 dk ;kbkBk piN
n?B vh J/ ;oeko dk gfjbk ;zg{oB piN
j?. fJ; s'I gfjbK i[bkJh 2014 ftu
fijVk nzfsqw piN g/F ehsk frnk ;h.
fgSb/ ;kb d/ piN ftu e[Zb 16 bZy 81
j}ko 158 eo'V o[gJ/ d/ you oZy/ rJ/
;B ns/ tZy-tZy ;kXBK s'I fJj you g{o/
eoB bJh nkwdB fJeZmh ehsh rJh ;h
go fco th 1 bZy 10274 eo'V o[gJ/ dk
xkNk ofj frnk ;h. 2015-16 d/ piN
ftu 17 bZy 77 j}ko 477 eo'V o[gJ/
d/ you oZy/ rJ/ jB id fe fJ; ;kb
th 99504 eo'V o[gJ/ d/ xkN/ dk
nB[wkB j? fiE/ fgSb/ ;kb s'I tZX you
eoB dk nB[wkB j? T[E/ fJ; ftu xkN/
dh th xZN ;zGktBk j?.
piN ftu tZy-tZy soQK d/ eo bk
e/ t;s{nK d/ T[gG'r ns/ ;/tktK dh
tos'I ~ gqGkts ehsk iKdk j? go fJ;
piN ftu f}nkdk }'o fBt/F tXkT[D d/
:sBK #s/ fdsk frnk j? fi; dh fJj
wjZssk j? fe i/ fBt/F j't/rk sK jh
o[}rko ftu tkXk ;zGt j't/rk. Gkos
ftu jo ;kb 1H30 eo'V b'e BthnK
B"eohnK bJh T[whdtko ti'I nZr/ nkT[Id/
jB, fJ; s'I gfjbK th pj[s tZvh p/-
o[}rkoh \?bh j'Jh j? ns/ fJj fJe pj[s
tZvh ;wZf;nk j? fi; eoe/ Gkos dk
brksko ubD tkbk ftek; gqGkts j'
fojk j?. fJ; piN ftu Bt/I fBt/FekoK
~ T[sFkfjs eoB bJh ekog'o/N nkwdB
eo #s/ nkT[D tkb/ uko ;kbK ftu 30
gqfsFs dh pikfJ 25 gqfsFs eo bkT[D
dh ftt;Ek ehsh rJh j?. fJ; s'I
gqGkts j' e/ 28 \otoh ~ jh fi; fdB
piN g/F ehsk frnk ;h, F/no pk}ko d/
;{ue nze ftu tZvk T[Skb nkfJnk ;h
fi; s'I fJj ;kfps j[zdk j? fe T[d:'fre
tor tb'I fiE/ ;w[Zu/ piN d/ uzr/ gqGkt
gJ/ ;B, T[E/ ekog'o/N y/so ftu fJ; dk
uzrk gqGkt fgnk j?.
Gkos dh y/sh dh tZvh wjZssk fJ;
eoe/ j? feT[Ife fJ; y/so ftu u'yh t;'I
bZrh j'Jh j? fiBQK ftu'I f}nkdkso g/Iv{
y/so ftu ofjzd/ jB. y/sh ns/ g/Iv{
ftek; d'tK ftukb/ r{VQk ;zpzX j?. y/sh
fte;s j[zdh j? sK fgzvK dk ftek; j[zdk
j? ns/ d{;oh so\ fgzvK d/ ftek; j'D
Bkb y/sh dk ftek; j[zdk j?. fJ; piN
ftu y/sh d/ ftek; ftu eo}/ d/ :'rdkB
~ ;wMfdnK j'fJnK fgSb/ ;kb s'I 50,000
eo'V o[gJ/ tZX oZy e/ fJ; tko 8H50 bZy
eo'V o[gJ/ y/sh eo}/ bJh oZy/ jB fiBQK
~ ;;shnK ftnki doK #s/ y/sh ftu
T[sgkdB d/ ezwK bJh p?IeK ns/ j'o
;z;EktK tb'I fdsk ikDk j? fi; Bkb fJj
eo}/, T[sgkfdesk ikfJdkd ftu pdb e/
brksko nkwdB ns/ T[sgkdB dk ;kXB
pDBr/. fJ; piN ftu g[okD/ piN
tKr fJj ftt;Ek ehsh rJh j? fe i/
fe;kB nkgD/ eo}/ ~ ;w/I f;o tkg;
eodk j? sK T[; ~ 7 gqfsFs dh pikfJ
f;o\ 4 gqfsFs ftnki do d/Dh gt/rh
i' fe pj[s tZvh okjs j? ns/ T[j
fe;kB fijV/ y/sh nkXkfos eJh ezw eo
e/ T[sgkdB ns/ nkwdB ftu tkXk sK
eo ;ed/ ;B go g{zih dh xkN eoe/
BjhI ;B eo oj/, T[BQK bJh fJj fJe
pj[s tZvh okjs j? ns/ fJ; Bkb Bk
f;o\ T[; y/sh gfotko bJh jh o[}rko
ftu tkXk j[zdk j? ;r'I ;w[Zuh nkofEesk
bJh fJ; d/ tZv/ bkG, tZX T[sgkdB d/
o{g ftu fwbdk j?.
fJ; piN ftu y/sh fiD;K bJh
fJe i[Vh j'Jh y[ZbQh okFNoh wzvh dh
ftt;Ek ehsh rJh j? fijVh fe;kBK dh
nkwdB tXkT[D dk fJe wjZstg{oB sZs
j?. ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh tb'I fJj
n?bkB ehsk frnk j? fe T[j okiK Bkb
fwb e/ fJ; ;zpzXh nZr/ tXkT[D d/ ezw
eoBr/. ;qh i/sbh nB[;ko Gkt/I fe;kB
;EkBe tgkoh d/ gqGkt EZb/ BjhI go fco
th T[j T[BQK fiD;K dh ;G s'I uzrh
fefefefefe
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 53
ehws BjhI b? ;edk go id okFNoh
gZXo #s/ T[j fiD;K fteDrhnK sK fJ;
d/ bkG fe;kBK se gj[zuDr/.
fJ; piN ftu y/sh T[sgkdB bJh
d' wjZstg{oB sZsK tZb fXnkB fdsk
frnk j? fJe j? G{wh dh f;js bJh G{wh
dh T[sgkfdesk Fesh ~ pDkJh oZyD
bJh y/sh wfjew/ dh i?fte y/sh d/
ftek; dh :'iBk dh wdd eoBh fi;
ftu jo fe;kB ~ f;zikJh ;j{bs d/D
ns/ T[; Bkb @gqfs p{zd f}nkdk \;b#
b?D bJh gkDh tosD dh :'rsk ftu
tkXk eoBk. nZi se th d' fsjkJh
fe;kB nkgDhnK \;bK dh T[gi bJh
whIj d/ gkDh #s/ fBoGo eod/ jB. fJ;
piN ftu 5300 eo'V o[gJ/ S'NhnK
f;zikJh ;ehwK bJh oZy/ rJ/ jB fi; ~
gqXkB wzsoh feqFh f;zikJh ;ehw d/ nXhB
w"B;{B dh pkoF #s/ fBoGo ofjD dh
pikfJ brksko f;zikJh ;j{bsK g?dk eoB
bJh tofsnk ikt/rk.
2015-16 d/ piN ftu g/Iv{ ftek;
bJh 25000 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB
fiBQK Bkb g/Iv{ YKu/ ~ fte;s eoB dk
gq'rokw j?. ftek; dk noE j? fgzvK dk
ftek; fi; bJh fJzBh oew oZy e/ fJ;
rZb dh wjZssk tZb fXnkB fdtkfJnk
frnk j? fe g/Iv{ YKu/ ~ fte;s eoB dh
fezBh wjZssk j?. d/F dh 66 gqfsFs t;'I
fijVh y/sh #s/ fBoGo eodh j? T[; dk
d/F d/ e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu :'rdkB
f;o\ 14 gqfsFs ofj frnk j? i' fJ;
rZb tZb fJFkok eodk j? fe i/ fJ; ftu'I
tZvh t;'I ~ pkjo th eZY fbnk ikt/ iK
j'o ezwK #s/ bk fdsk ikt/ sK T[; Bkb
y/sh T[sgkdB #s/ f}nkdk wkVk gqGkt
BjhI gt/rk s/ y/sh dk T[sgkdB th BjhI
xN/rk. fJ; dk fJj th noE j? fe
y/sh ftu bZrh j'Jh f}nkdkso t;'I noX
p/o[}rko j? fi; dk noE j? fe i/ fJe
:'r ftnesh ~ ;kb ftu 300 fdB ezw
eoBk g?Idk j? sK T[; bJh T[; dh
gfotkoe y/sh ftu 300 fdB dk ezw
BjhI j? ns/ fJ; d/ Bkb jh i/ T[; ~
nkofEe fwnko d/ nB[;ko fdB ftu 8
xzN/ o'}kBk ezw eoBk ukjhdk j? sK T[;
e'b 8 xzN/ dk o'}kBk ezw BjhI j? sK
T[j ftjbk ofjzdk j?. id ezw BjhI
ehsk iKdk sK T[sgkdB BjhI j[zdk s/
nkwdB BjhI j[zdh. f}nkdk wFhBK dh
tos'I fJ; eoe/ BjhI ehsh iKdh feT[Ife i'
fJ; Bkb j'o ezw xNdk j? Gkt/I T[j
bkrs th xNkT[IdhnK jB. go id g/Iv{
YKu/ ~ fte;s ehsk ikt/rk sK fJ; Bkb
g/Iv{ y/so ftu Bt/I ezw g?dk j'Dr/ fijV/
fe;kB dh gfotkfoe nkwdB ftu tkXk
eoBr/ ns/ ngqsZy s"o s/ y/sh dh wdd
eoBr/ fi; ftu y/sh fiD;K bJh f}nkdk
wzr th fJe w[Zy wjZssk tkbk sZs j?.
fJ; piN ftu 15000 eo'V o[gJ/
bzw/ ;w/I dh fwnkd tkb/ Bkpkov d/
nXhB eo}/ id'I 45000 eo'V o[gJ/ d/
E'VQ/ ;w/I d/ eof}nK dh ftt;Ek ehsh
rJh j?, fJj eo}/ fgzvK ftu uZb oj/
eko'pkoK pko/ fds/ ikD/ jB. fgzvK ftu
ubD tkb/ f}nkdkso ezw y/sh Bkb
;zpzfXs j[zd/ jB ns/ T[BQK d/ ftek; Bkb
th y/sh ~ ngqsZy s"o s/ bkG fwbd/ jB
fJ; Bkb fiE/ y/sh dk ftek;, y/sh
fiD;K dh f}nkdk ftZeoh d/ o{g ftu
j[zdk j?, T[E/ |?o y/sh y/so d/ tXD d/
w"e/ th tXd/ jB i' ;w[Zuh g/Iv{ nkofEesk
dk ftek; s/} eodh j? fi; ftu y/sh
fJe wjZstg{oB nzr j?.
piN 2015-16 d/ nB[;ko ;oeko
tb'I ubkJhnK ikD tkbhnK 10 w[Zy ;ehwK
fiBQK ftu okFNoh y[oke ;[oZfynk fwFB
w[Zy j? fiBQK ~ @feqFh T[Bsh :'iBk# d/
sfjs ;zrfms ehsk frnk j? fiBQK bJh
fJ; piN ftu 9000 eo'V o[gJ/ dh
wdd ehsh ikt/rh. fJj ;gZFN j? fe
y[oke ;[oZfynk ;ehw d/ sfjs T[BQK okiK
~ f}nkdk bkG j't/rk fijV/ nBki
GzvkoK ftu f}nkdk :'rdkB gkT[Id/ jB.
gzikp tor/ oki fijV/ nkgD/ 1H53
gqfsFs y/so d/ pkti{d d/F d/ e[Zb
nBki GzvkoK ftu 60 gqfsFs d/ brGr
:'rdkB gk oj/ jB, T[BQK ~ fJBQK ;ehwK
d/ sfjs f}nkdk bkG j'D dh ;zGktBk
j?. tksktoB ns/ izrbks ftGkr bJh
fijV/ 1681H60 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB
ns/ T[; d/ Bkb jh dfonktK d/ gkDh d/
;kXBK d/ pDkT[D bJh fijV/ 4232H43
eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB T[BQK d/ gqsZy
ns/ ngqsZy bkG y/sh ~ jh fwbD/ jB
feT[Ife gkDh d/ ;kXBK dh ;G s'I f}nkdk
tos'I y/sh y/so tb'I jh ehsh iKdh j? id
fe izrb sK y/sh dk fJe fjZ;k jB.
fJ; bJh fJ; piN ftu T[j \zv fijV/
fJBQK ekotkJhnK ftu tkXk eoB ns/
;[Xko eoB bJh ehs/ ikD/ jB T[j th
y/sh d/ ;jkfJe ezw jB.
Gkt/I fe d[pkok g?dk ehsh ikD tkbh
T{oik ~ T[d:'r, nktkikJh, tgkoe ns/
xo/b{ ezwK bJh tofsnk ikDk j? go T[;
T{oik dk tZvk bkG y/sh ~ th fwbDk
j? fijVk Bk f;o\ fJ; bJh fe y/sh
ftu f}nkdk t;'I bZrh j'Jh j?, fJ; eoe/
th fwbDk j? feT[Ife i' T{oik y/sh ezwK
bJh th tosh ikDh j? i' ;;sh th ns/
;k\-;[Eo/ tksktoB tkbh j'Dh j?. fJ;
piN ftu 1 bZy 75000 w?rktkN
BftnkT[D:'r T{oik dk Nhuk gqkgs eoB
bJh ftt;Ek eo/rk fi; ~ 2022 se
g{ok ehsk ikDk j?. fJ; ftu 1 bZy
w?rktkN ;{oi s'I ;{oih T{oik, 60,000
g"D T{oik ns/ 10 j}ko w?rktkN
pkfJUwk; s'I T{oik gqkgs eoB d/ Nhu/
jB. fJ; piN ftu gzikp ftu cbK dh
y'i dh g';N rq?i{J/N ;z;Ek ;Ekgs eoB
dh sith} j? fi; Bkb cbK dhnK \;bK
d/ ;[XkoB ns/ tXkT[D bJh w"e/ pDkT[D
bJh y'i ehsh ikDh j?. fgSb/ ;w/I s'I
54 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
Gkt/I fe gzikp nBki dk tZvk Gzvko fojk
j? go fJE'I d/ tksktoB, ibtk:{ ns/
;kok ;kb pdbD tkb/ w";wK eoe/ fJE'I
jo soQK d/ cb g?dk j' ;ed/ jB. go
fJj rZb t/yh rJh j? fe ;oeko dhnK
e'fFFK ns/ :{Bhtof;Nh dhnK f;\kfoFK
d/ pkti{d th gzikp ftu 79 gqfsFs
oep/ #s/ eDe ns/ M'B/ dh ekFs ehsh
iKdh j? id fe y/sh ftfGzBsk d/ sfjs
f}nkdk }'o cbK ns/ ;p}hnK dh ekFs
#s/ fdsk iKdk fojk j? go T[; ftu
;cbsk BjhI fwbh. Gkt/I fe y/shpkVh
:{Bhtof;Nh, b[fXnkDk tb'I pkeh \;bK d/
Bkb-Bkb cbK dhnK \;bK pko/ th y'i
j' ojh j? go e/Ido ;oeko tb'I fJe
g';N rq?i{J/N ;z;Ek ;Ekgs eoe/, fJBQK
cbK dhnK \;bK pko/ y'i ~ tXkT[D dh
ftt;Ek eoBh Fbkxk:'r ezw j? fi; dk
oki ~ tZvk bkG fwb/rk ns/ fJ; y'i
dh tos'I j'o okiK bJh th ehsh ikt/rh
ns/ gzikp d/ Bkb brd/ okiK ~ fJ; d/
f}nkdk bkG fwbDr/.
y/sh y/so ~ ngqsZy s"o s/ ;jkfJsk
eoB bJh fJe j'o wZd j? wjkswk rKXh
okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh :'iBk fi; d/
sfjs fJ; piN ftu 34699 eo'V o[gJ/
oZy/ rJ/ jB. fJ; ;ehw d/ sfjs
ftt;Ek j? fe fgzvK ftu ofjD tkb/ fJe
gfotko d/ fJe w?Ipo ~ gzukfJsK okjhI
;kb ftu xZN'-xZN 100 fdB dk o[}rko
gqdkB eoB dh }kwBh d/Dk. fJ; Bkb
fgSb/ ;fwnK ftu pj[s tZvh gZXo #s/
o[}rko ns/ nkwdB gqkgs j'Jh j?.
fgSfbnK ;kbK ftu d/F d/ eo'VK b'eK ~
wodK ns/ n"osK ~ fJ; ;ehw d/ bkG
fwb/ jB fi; Bkb T[BQK dh yohd Fesh
tXh j?. y/sh fiD;K ftu y[oke, ;p}hnK,
cb, d[ZX ns/ v/noh nkXkfos j'o t;s{nK
nkT[IdhnK jB T[BQK dh wzr ftu tkXk
j'fJnk j?. fJ; ftu G{wh ofjs feoshnK
d/ Bkb-Bkb ;hwKs fe;kBK d/ gfotkoK ~
th nkwdB tkXk eoB ftu ;jkfJsk
fwbh j?.
2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd
fi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehw
d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/
oZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soK
d/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDk
j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.
n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/
nkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZN
ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/
T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/
jB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bK
s'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhI
eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/
iK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'o
j[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnK
B"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQK
dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/
o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/
tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.
;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo
ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~
tZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fre
f;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkb
iK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoB
Bkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'D
d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/
bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/
feT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #u
ofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eK
bJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dh
;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.
xo/b{, S'N/ g?wkB/ ns/ dofwnkB/
doi/ dhnK f}nkdk T[d:'fre fJekJhnK
fgzvK ftu ;Ekgs j[zdhnK jB. fgSb/
;fwnK ftu fJj rZb t/yh rJh j? fe
fJ; y/so ftu xZN g{zih Bkb f}nkdk
o[}rko g?dk j'fJnk j? id fe fJ; y/so
dk fBo:ks t;s{nK pDkT[D ns/ fBo:ks
Bkb ftd/Fh g{zih ewkT[D ftu th pj[s
tZvh G{fwek j?. fJ; piN ftu xo/b{,
S'N/ ns/ dofwnkB/ doi/ dhnK fJekJhnK
bJh Gkt/I 20,000 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/
jB ns/ fJ; s'I fJbktk, fJ; y/so bJh
3000 eo'V o[gJ/ dk ekog; rozNh
oZfynk frnk j? i' fJ; y/so dhnK b'VK
ns/ wjZssk nB[;ko pj[s xZN j? fJBQK
fJekJhnK ftu'I f}nkdkso fgzvK ftu iK
fgzvK d/ B}dhe ;Ekgs j'D Bkb fJ; d/
f}nkdk bkG y/sh Bkb ;zpzfXs b'eK bJh
th fwbDr/ feT[Ife y/sh nkXkfos ;G
T[d:'fre fJekJhnK seohpB S'N/ g?wkB/
d/ y/so dhnK fJekJhnK jB.
piN ftu f;js phw/ ~ fte;s
eoB bJh ns/ T[sFkj d/D bJh 25000
dh gqhwhnw #s/ eo S'NK d/D dh ftt;Ek
ehsh rJh j? i' gfjbK 75000 o[gJ/ ;h.
fJj ;ehw ;hBhno f;NhiB} bJh 30,000
o[gJ/ j?, ngzr b'eK bJh fJj S'N j'o
25000 o[gJ/ dh fdsh rJh j?. g?BFB
:'iBktK sfjs g?;/ bkT[D tkfbnK bJh
fijVh BthI ;ehw sith} ehsh rJh j?
T[; ftu gfjbK 1 bZy o[gJ/ se fijVh
eo S'N ;h T[; ~ tXk e/ 1H5 bZy o[gJ/
eo fdsk frnk j?. gqXkB wzsoh dh
;[oZfynk phwk :'iBk fi; ftu d[oxNBk
dh jkbs ftu 2 bZy d/ phw/ dh ftt;Ek
i' f;o\ ;kbkBk 12 gqfsFs Bkb eotkfJnk
ik ;edk j?, T[; d/ bkG sK jh bJ/ ik
;ed/ jB i/ fJ; ;zpzXh ikfrqsh tXkJh
ikt/ feT[Ife i' 12 o[gJ/ dh fBr{Dh fijh
oew sK jo e'Jh d/ ;edk j? go fJ;
;zpzXh ifrqsh f}nkdk }o{oh j?. e[Zb
fwbk e/ fJ; piN ftu f}nkdk }'o
fBt/F ~ nkefFs eoB #s/ fdsk frnk
j?, fi; #s/ o[}rko fBoGo eodk j? ns/
T[; ftu f}nkdk bkG fgzvK ns/ y/sh
nkXkfos t;'I ~ fwbD dh ;zGktBk j?
fijV/ p/o[}rkoh s'I f}nkdk gqGkfts jB.
(b/ye T[xk noEFk;soh ns/ ;[szso gZsoeko
j?.)
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 55
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16
piN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKx
wB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psok
os d/ ftZs wzsoh ;qh no[D
i/sbh B/ 28 \otoh 2015 ~
b'e ;Gk ftu 2015-16 ftZsh ;kb bJh
piN g/F eofdnK d/F dh nkofEe gqrsh
d/ Bt/I ;ze/s fds/. piN ftu ;z;d
dhnK u'DK d/ o"b/-r"b/ ~ goQK SZv e/
d/F ftu o[}rko d/ Bt/I w"e/ sbkFD
ns/ p[fBnkdh b'VK ~ g{fonK eoB bJh
fJe Bt/I o;s/ tZb ubD dk jhnk gqrN
ehsk frnk. piN ftu, BthnK ;VeK
pDkT[D, Bt/I fpibh xo T[;koB, o[}rko
d/ w"e/ g?dk eoB ns/ g{zih brkT[D
tkfbnK ~ T[sFkjs eoB bJh fJe BtK
tksktoB f;oiD dk isB ehsk. Gkt/I
ftZs wzsoh B/ ftneshrs eo-gqdkfsnK
~ eoK ftu e'Jh ]k; S'N BjhI fdsh go
T[BQK tb'I g?BFBK ftu tX/o/ fjZ;k gkT[D
ns/ f;js phfwnK bJh gqhwhnwK ftu
S'NK dk n?bkB eo e/ okjs }o{o
gj[zukJh. ezgBhnK tb'I ndk ehs/ iKd/
eoK ~ gVkntko xNk e/ ;ZBnsekoK d/
eko'pko ~ T[sFkfjs ehsk.
;qh i/sbh B/ :{ gh J/ dh fgSbh
;oeko tb'I @wBo/rk# ;ehw, fi; dk
wB'oE fdjksh fJbkfenK ftu w}d{oK
bJh o[}rko w[jZJhnk eoBk j?, ~ ikoh
oZyD dk n?bkB ehsk. T[BQK B/ wkbh
xkN/ ~ :'iBkpX sohe/ Bkb j'o xZN
eoB dk fJokdk gqrN ehsk. T[BQK n?bkB
ehsk fe b'eK ns/ wzdoK nkfd ftu
fijVk ;'Bk fpBK fe;/ bkG d/ fgnk j?, i/
T[j iwQK eokfJnk ikt/ sK T[; T[s/
ftnki fdsk ikt/rk, fijVk iBsk bJh
bkGdkfJe j't/rk. T[BQK dk fJe j'o
n?bkB fJj ;h fe ;oeko nfij/ pKv
ikoh eo/rh fiBQK T[s/ fwbD tkb/ ftnki
T[s/ e'Jh eo BjhI bZr/rk.
ftZs wzsoh B/ n?bkB ehsk fe
d/F d/ p[fBnkdh YKu/ ~ w}p{s eoB
bJh 70 j}ko eo'V o[gJ/ j'o you ehs/
ikDr/. T[BQK d/ eEB nB[;ko ftFt ftu
Gkos dh nkofEesk T[s/ Go';k w[V s'I
ekfJw j' frnk j?. ftZs wzsoh B/ fejk
fe i' ftnesh eoK dh ndkfJrh ftu
u'oh eo/rk ns/ ekbk XB ftd/FK ftu
S[gk e/ oZy/rk, T[j d; ;kbK dh ;]s
e?d dk Gkrh pD/rk, fi; bJh fJe
ek~B fsnko ehsk ik fojk j?, i/ fe;/
ftnesh dh ;kbkBk nkwdB fJe eo'V
o[gJ/ j? sK T[; T[s/ d' gqfsFs ;oukoi
noEks tkX{ eo bZr/rk.
ftZs wzsoh B/ j'o d/FK d/ w[ekpb/
Gkos d/ ekog'o/N eo YKu/ ;zpzXh sith}
oZyh fe fJ; T[s/ eo 30 gqfsFs s'I xNk
e/ 25 gqfsFs eo fdsk ikt/. T[BQK
dZf;nk fe j'o tZv/ J/fFnkJh d/FK ftu
fJj eo xZN j?. d{ih rZb fJj j?
fe n;hI n;b ftu e/tb 23 gqfsFs
ekog'o/N eo t;{b eo ;e/ jK. fJ; dk
fJe ekoB fJj j? fe ;kv/ d/F ftu fJ;
eo s'I S'NK fdshnK iKdhnK ojhnK jB.
fJ; ;zpzX ftu w[eZdw/pk}h th j[zdh ojh
j? ns/ ;kvh eo nkwdB ftu xkNk g?Idk
fojk j?. fJ; bJh uko ;kbK ftu
ekog'o/N eo 30 gqfsFs s'I xNk e/ 25
gqfsFs eoBk ukj[zdk jK. fJ; Bkb g{zih
brkT[D dh gZXo T[u/oh j' ikt/rh, tX/o/
gqrsh j't/rh ns/ d/F ftu BthnK B"eohnK
dh r[zikfJF tX/rh. w"i{dk wkbh ;kb
d"okB ekog'o/N eo 4 bZy 26 j}ko 79
eo'V o[gJ/ jk;b eoB dk nzdk}k j?
ns/ ;kb 2015-16 d"okB fJ; dh 4 bZy
70 j}ko 628 eo'V o[gJ/ j'D dh nk;
j?.
ftZsh wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB
ftu n?bkB ehsk fe ;oeko 2015-16
ftu fdtkbhnkgD d/ ftF/ #s/ fJe w[ezwb
ek~B g/F eo/rh. T[BQK d/ efjD w[skpe
fJj }o{oh j? fe tgkoe ezweki d/ ;[ykb/
Yzr Bkb ubD bJh ek~B ftu ;[Xko
fbnKdk ikt/. ;oeko Bt/I wkbh ;kb
ftu fdtkbhJ/gB d/ ftF/ #s/ fJe g{ok
e'v ;kjwD/ fbnkt/rh fijVk ftFt d/
fwnkoK Bkb w/b yKdk j't/ ns/ Bkb jh
}o{oh ek~Bh ;woZEk gqdkB eo/.
ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh B/
sB]kjdko w[bk}wK T[s/ brd/ eo ftu
e'Jh spdhbh BjhI ehsh. T[BQK B/ Bk tZX
s/ Bk xZN N?e; dh Bhsh ngDkJh. T[BQK
B/ fwE/ ;fwnK bJh iwQK eokJhnK oewK
#s/ ftnki ftu e'Jh tkXk BjhI ehsk.
T[BQK b'e ;Gk ftu dZf;nk fe ;oeko
d/F ftu nkw iBsk bJh vke]kfBnK
GkGkGkGkGk
56 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
okjhI fJe o;wh wkbh d[nko y'bQDk
ukj[zdh j?. d/F d/ fgzvK ftu 1 bZy 54
j}ko vke]kB/ jB. T[BQK ~ ndkfJrh
eoB tkb/ p?Ie pDk fdsk ikt/rk sK fe
fJj gqXkB wzsoh dh iBXB :'iBk ftu
;jkJh j' ;eD. b'e ;Gk ftu T[BQK fJj
th dZf;nk fe fJ; ;kb Gkos d/ foD
gZsoK d/ n?e;u/Ii p'ov ~ \kotov
wkofeN; efwFB Bkb fwbk fdsk ikt/rk
sK fe t;sK dhnK \kotov wkofeNK ~
w}p{s pDkfJnk ik ;e/ ns/ c}{b
fenk;nokJhnK ~ xNkfJnk ik ;e/.
;kb 2015-16 d/ piN ftu ;feT[foNhnK
(foD-gZsoK) d/ eko'pko ftu eo T[Bk jh
ofynk fizBk gfjbK ;h. fJ; ;kb fJ;
eo d[nkok 6581 eo'V o[gJ/ T[rokj/
ikD dh nk; j?.
;qh i/sbh B/ fejk fe ;oeko ;kb
2019 se d/F ftu 6 eo'V F"ukb/
pDkJ/rh. fJ; gq'rokw dk fJe wzst
fJj th j? fe iBsk ~ nkgDh f;js dk
fXnkB oZyD :'r pDkfJnk ikt/. ftZs
wzsoh d/ ej/ nB[;ko @;tZS Gkos# gq'rokw
bJh 3625 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB.
fJ; ftu'I 1000 eo'V o[gJ/ e/Idoh Ffjoh
ftek; wzsokbk tb'I Ffjoh fJbkfenK ftu
F"ukb/ pDkT[D T[s/ you ehs/ ikDr/.
pkeh dh oew fdjksh fJbkfenK ftu 31
okiK d/ 627 f}fbQnK ftu you ehsh
ikt/rh. Ffjoh ftek; wzsokbk tb'I Ffjoh
fJbkfenK ftu gzi ;kbK d/ no;/ d"okB
g]kB/ pDkT[D s/ m'; rzd d/ gqpzXB T[s/
62 j}ko eo'V o[gJ/ you ehs/ ikDr/.
ftZs wzsoh B/ o'}kBk ygs dhnK
t;sK T[s/ g?dktkoh eo xNk e/ nkw
b'eK ~ okjs gj[zukT[D dk isB ehsk
j?. fJe j}ko o[gJ/ s'I tZX ehws dh
i[Zsh T[s/ g?dktkoh wfj;{b 12 gqfsFs s'I
xNk e/ 6 gqfsFs eo fdsk frnk j?.
ezfgT{NoK ns/ b?IgK nkfd T[s/ g?dktkoh
wfj;{b ftu tZvh fonkfJs fdsh rJh
j?. wfj;{b gfjbK Bkb'I nZXk eo fdsk
frnk j?. nfijk eoB dk wzst fJj j?
fe eko]kB/dko fJj t;sK d/F nzdo jh
fsnko eoB. jK, f;roNK ns/ ghD
dhnK mzYhnK uh}K T[s/ g?dktkoh wfj;{b
tXk fdsk frnk j?. go phVhnK T[s/
wfj;{b BjhI tXkfJnk frnk.
;kb 2015-16 ftu wkb Y'D tkb/
NoZeK ns/ ;tkoh tkbhnK pZ;K T[s/ fsnkoh
wfj;{b gfjbK Bkb'I uko r[Dk eo fdsk
frnk j?.
Fokp T[s/ ;/tk eo 12 gqfsFs s'I
14 gqfsFs ehs/ ikD Bkb Fokp dh
fteoh ftu e[M \oe sK gt/rk, go fJj
pj[sk g?D tkbk BjhI.
w'pkfJb N?bh\'BK, fpT{Nh gkoboK
ftu ikD tkfbnK, e'ohno ;/tktK, vokJh
ebhfBzr eotkT[D tkfbnK, eo?fvN ns/
v?fpN ekov ;/tktK, phwk ;/tktK nkfd
T[s/ N?e; 12 gqfsFs s'I 14 gqfsFs ehs/
ikD Bkb BkrfoeK T[s/ wkbh p'M tX/rk.
go fJ;dh skoh] dk pknd ftu n?bkB
ehsk ikt/rk.
;kb 2015-16 d"okB fpibh Bkb
ubD tkbhnK w'NoK-bkohnK bJh 75
eo'V o[gJ/ dh F[o{nksh oew oyh rJh
j?. fJBQK ~ pDkT[D d/ fjZ;/ g[of}nK
bJh e/tb 6 gqfsFs g?dktkoh wfj;{b
sith} ehsk frnk j?.
d/F d/ Ffjoh fJbkfenK ftu d'
eo'V wekBK dh T[;koh bJh 4175 eo'V
o[gJ/ ns/ fdjksh y/soK ftu uko eo'V
xo pDkT[D tk;s/ 10025 eo'V o[gJ/
d/D dh sith} oZyh rJh j?.
;oeko B/ gZek fJokdk eo fbnk j?
fe d/F d/ Ffjoh s/ fdjksh fJbkfenK
ftueko fvf}Nb d{oh ~ xNkfJnk ikt/.
YkJh bZy fgzvK ftu wkou 2016 se
okFNoh nkgNheb \kJhpo ikb ftSk
fdsk ikt/rk fijVk ;kY/ ;Zs bZy feb'whNoK
se \?fbnk j't/rk.
;VeK d/ fBowkD T[s/ fgSb/ ;kb
Bkb'I 33 gqfsFs f}nkdk oew sith}
ehsh rJh j?. ;kb 2015-16 d"okB
ioB?bh ;VeK d/ ftek; bJh 45,751
eo'V o[gJ/ sith} ehs/ rJ/ jB. d/F d/
T[so-g{oph y/so bJh ;qh i/sbh B/ 4000
eo'V o[gJ/ okyt/I oy/ jB.
n"osK d/ ;[oZfynk ekoiK bJh ftZs
wzsoh B/ 1000 eo'V o[gJ/ dk gqktXkB
sith} ehsk j?. fJj oew @fBoG?:# \zv
d[nkok you ehsh ikt/rh. pZfunK d/
ftek; ;zpzXh 0-6 ;kbK dh T[wo d/ pkbK
dh f;js ns/ ftek; bJh tZy-tZy okiK
~ f;ZfXnK 8245 eo'V o[gJ/ fds/
ikDr/. fJ; s'I fJbktk, gqXkB wzsoh d/
@p/Nh pukT[, p/Nh gVQkT[# gq'rokw bJh
fJe ;" eo'V o[gJ/ dk gqktXkB ehsk ik
fojk j?.
f;Zfynk y/so bJh 69,075 eo'V
o[gJ/ dk gqktXkB eoB dh sith} oZyh
j?. ;e{bK bJh 39,038H5 eo'V o[gJ/
j'Dr/. jo pZu/ bJh xo s'I 5 feb'whNo
dh d{oh se fJe ;hBhno ;?ezvoh ;e{b
j't/rk. 80,000 s'I tZX ;?ezvoh ;e{b
;hBhno ;?ezvoh ;e{b pDkJ/ ikDr/.
75,000 i{Bhno iK fwvb ;e{b ;?ezvoh
gZXo se gj[zukJ/ ikDr/.
d/F ftu 31 ;ehwK nfijhnK jB,
fiBQK bJh e/Ido ;oeko 100 gqfsFs \zv
w[jZJhnk eo/rh. fJ; s'I fJbktk, ftZs
wzsoh B/ fBZih y/so dhnK p?IeK ~ 7940
eo'V o[gJ/ d/D dh sith} oZyh sK fe
T[BQK ~ ek\h ;owkfJnk oZyD ftu ;jkfJsk
gqkgs j't/.
Gkos dhnK oZfynk ;?BktK dh j'Id,
d/F d/ toswkB ns/ GftZy bJh nfsnzs
wjZstg{oB ftFk j?. ;qh i/sbh B/ ;kb
2015-16 bJh oZfynk piN bJh 2,46,727
pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 57
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN
;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK
oftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnk
foGkFk foGkFk foGkFk foGkFk foGkFk
ftZsh Bhsh ftnkge nkofEe BhshnK
ftu'I fJe Bhsh j? i' nkofEesk d/ gqpzXB
ftu wddrko j[zdh j?. d{;oh w[dok
;zpzfXs Bhsh j?. fJBQK d'tK BhshnK dh
G{fwek ns/ r[zikfJF d/ ;gZFN fBoXkoB
bJh, jo/e dh fttjkoe gfoGkFk j'Dh
}o{oh j?. ftZsh Bhsh T[j j? i' ;oekoK
d/ nkwdB s/ you ~ f;ZX/ gqGkfts
eodh j?. d{i/ gk;/, w[dok ;zpzXh Bhsh
gqDkbh ftu Brdh$nub ;zgsh dh wksok
ns/ ehws ~ f;ZX/ s"o s/ gqGkfts eodh
j?. feT[Ife ;kv/ ;zxh b'eszso tKr ftZsh
Bhsh dh gfoGkFk ;oeko dhnK fszB/
gosK Fkfwb j[zdhnK jB, fJ; eoe/
;w[Zu/ o{g ftu Bhsh #s/ ftuko eoBk pVh
N/Yh yho j?. go, Gkos ftu oki
;oekoK ns/ ;EkBe fJekJhnK d/ w[ekpb/
;zxh ;oeko dh G{fwek fJfsjk;e s"o s/
dpdp/ tkbh ojh j?. fw;kb d/ bJh,
you/ d/ wkwb/ ~ bJhJ/ sK d/F d/ e[Zb
;oekoh you dk brGr 55 s'I 60
gqfsFs ;zxh ;oeko you eodh j?. fJ;/
soQK jh, nkwdB d/ wkwb/ ftu fJ; dk
fjZ;k fco 55 gqfsFs d/ brGr j?.
jkbhnk ;w/I ftu okiK dh G{fwek
tX ojh j?, fi; dk gfjbk ekoB tZy-
tZy ftZsh nk:'rK dhnK f;\kfoFK nB[;ko
e/Idoh eoK ftu T[BQK dh fjZ;/dkoh tXDk
j?l d{ik, feT[Ife pj[s ;ko/ ;wkfie y/so
d/ gq'rokw ns/ :'iBktK, :'iBkpX sohe/
Bkb e/Ido ;oeko tb'I okiK ~ spdhb
ehs/ ik oj/ jB. u"dQt/I ftZs efwFB B/
e/Ido s'I okiK ~ ;o'sK dh spdhbh ftu
tZv/ tkX/ dh f;\kfoF ehsh j?. sK th,
e/Idoh ;oeko ;w[Zuh nkofEesk bJh ftZsh
Bhsh pko/ gq;zfresk ns/ wjZst e/Idoh
pfDnk j'fJnk j?, feT[Ife gqw[Zy e/Idoh
eoK s'I gqkgs j'D tkbh e[Zb nkwdB jkb/
th e/Ido ;oeko d/ dkfJo/ ftu nkT[Idh
j?. f;ZN/ ti'I, e/Ido ;oeko d/ nkwdB s/
you/ pko/ \?;b/ okFNo dh ftZsh Bhsh
d/ \?;bke[zB nzr pD iKd/ jB. fJ;
eoe/, ;kbkBk ;zxh piN dh g/Fekoh
;kvh nkofEesk dh fJe wjZstg{oB xNBk
j? feT[Ife fJj okFNo dh fJeZbh, ftnkge
ftZsh Bhsh dh gqfsfBXsk eodh j?.
T[d/FT[d/FT[d/FT[d/FT[d/F
y/soh BhshnK, fJE'I se fe w[dok
;zpzXh BhshnK s'I T[bN, fiBQK d/ f;o\
fJe iK e[ZM ;zpzfXs T[d/F j' ;ed/ jB
d/ w[ekpb/ ftZsh Bhsh d/ nB/e tZy-tZy
T[d/F j[zd/ jB. ;oeko dh nkwdB ns/
you d/ xZN ;w/I tkb/ T[d/F ns/ bzw/
;w/I d/ gfjb{ j[zd/ jB. fJ; eoe/, ftZsh
BhshnK d/ ;wkBKso E'VQh fwnkd ns/
bzwh fwnkd d/ T[d/F j[zd/ jB. E'VQh
fwnkd d/ T[d/FK ftu nkofEe ;orowhnK
dh ;fEosk ns/ pkjoh jkBhekoe MNfenK
s'I pukn e/ fBnK;zrs BshfinK dh
gqkgsh bJh nkwdB ns/ n;kf;nK dh
g[Botzv eoe/, pokpo d/ w"e/ gqdkB eoe/
ns/ jZeK dh okyh Bkb rohpK ns/
nkofEe s"o s/ gSV/ spfenK dh jkbs
ftu ;oeko d/ fJe co} ti'I ;[Xko eoe/
nkofEesk dh ekor[}koh ftu ;[Xko eoBk
Fkfwb j?. ftZsh Bhsh d/ bzwh fwnkd d/
T[d/FK ftu T[u ;fEosk tkbk nkofEe
ftek; jk;b eoBk ns/ f}zdrh dh
G"fse jkbs ftu ;[Xko eoe/ ;ko/ torK
dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk j?. fJj
;gZFN j? fe ftZsh Bhsh ~ ;w/I d/ Bkb
fJBQK T[d/FK ~ jk;b eoB bJh pus
ns/ fBt/F dh nkwd d/ w[ZfdnK #s/
fXnkB d/Dk j't/rk.
Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/
;zxh piN d/ ftnkge wjZst ~
t/yfdnK, fJj }o{oh j? fe Gkos tor/
b'eszsfoe d/F nzdo, piN fJokd/, fdqFNh
ns/ Bhsh ]ke/ ti'I ;ZskXkoh fXo dk fJe
okiBhse fpnkB pD iKdk j?. fJ; ~
nzfsw o{g ftu gqtkB eoB s'I gfjbK
pj[s jh pkoheh Bkb fsnko, g/Fekoh
ns/ ftnkge pfj; nXhB fbnkfJnk
iKdk j?. feT[Ife fJj ;oeko dh nkwdB
ns/ yofunK Bkb ;zpzfXs j?, fJ; eoe/
;z;d dh gqtkBrh b? e/ ftZsh fpb ti'I
bkr{ ehsk iKdk j?. f;ZN/ ti'I, fJ; wkwb/
ftu ;kohnK gqfefonktK, fit/I fpb g/F
eoBk iK ;z;d ;kjwD/ n?eN g/F eoBk
nkfd, fJj ;kohnK ekotkJhnK nwb ftu
fbnkJhnK iKdhnK jB. fJ; ftu o;wh
g/Fekoh, SgkJh ns/ iBsk ftu tZv/ gZXo
#s/ tzv th Fkfwb j? sK fe fNZgDhnK,
pfj; ns/ ftuko-uouk T[gozs nzsw
wB}{oh bJh ;z;d d/ ;?FB ftu u[D/ j'J/
ggggg
58 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
b'e B[wkfJzfdnK d/ ;kjwD/ g/F ehsk ik
;e/. fJ; soQK, ;zxh piN e/Idoh ftZsh
Bhsh d/ fJe ftnkge n?bkBBkw/ dh
gqfsfBXsk eodk j?, T[d'I BjhI id'I fJ; ~
;z;d ftu g/F ehsk iKdk j?, go id'I
;kohnK ;'XK ~ Fkfwb eoB T[gozs fJ;
~ ;z;d tb'I gqtkB eo fbnk iKdk j?.
j[D se dh ftuko-uouk s'I fJj
;k\ j? fe Gkos tor/ ;zxh b'eszso
nzdo ;oeko d/ fe;/ th gZXo #s/ ftZsh
Bhsh dk Mbekok piN pDkT[D ftu
fwbdk j? i' fJe bzwh ns/ u'yk ;wK b?D
tkbh gqfefonk j?. fJ; eoe/ nkw jkbks
ftu fJj ekoi ;kb ftu fJe tko ehsk
iKdk j?. ;oekoh nkwdB ns/ you ~
gqGkfts eoB tkbhnK ftZsh BhshnK ftu
fJe ;kb ftu pko-pko pdbkn f;XKse
s"o s/ Gkt/I ;zGt jB, go fJj Bk sK
fJZSs j[zd/ jB ns/ Bk jh ;zGt. f;ZN/
ti'I, nkofEe ;orowhnK dh ;fEosk ns/
ekor[}koh ~ piN fJe ;hws jZd se
jh jZb eo ;edk j?. nfij/ T[d/FK ~
jk;b eoB bJh w[dok ;zpzXh Bhsh dh
j'o ;orow G{fwek fBGkn ;edk j? ns/
pus, fBt/F, ftek; ns/ ehws ;fEosk
bJh p[fBnkdh ]kek g/F eo ;edk j?.
j'o, i/ Bhsh j[zrko/ ~ gqkgs eoB bJh
w[Ybk T[sFkj ;EkJh Bk j' e/ n;EkJh
j? sK fJe ftZsh Bhsh dk fJe ;kb se
bkr{ ofjD tkbk pdbkn ;fEosk dh
pikfJ n;fEosk dk ekoB pD ;edk j?.
f;o\ ;EkJh iK dhoxekbh d]b ~ jh
ftZsh Bhsh d/ j[zrko/ dh b'V j[zdh j?.
nfijk fJ; bJh feT[Ife fJZSs ftnkge
nkofEe ;w{j s/ fe;/ ftZsh Bhsh d/ pdbkn
dk n;o bzw/ ;w/I se ftykJh fdzdk j?.
Fkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktK
Gkos ftu e/Idoh piN fsnko eoB
tkbhnK gqfefonktK ftu brGr 4 wjhB/
dk ;wK brdk j?. ftZs wzsokbk tb'I
Btzpo wjhB/ ftu fJe B'fN; G/iD Bkb
fJ; dh F[o{nks j[zdh j? fi; ftu ;ko/
wzsokfbnK, ftGkrK ns/ e/Idoh ;oeko
nXhB o;wh fJekJhnK s'I nkwdB ns/
g{zihrs yofunK, nkwdB ns/ g{zihrs
gqkgshnK bJh ft;fsqs o;wh gq;sktK dh
wzr ehsh iKdh j?. wB[Zyh ns/ G"fse
;o'sK dhnK nkgDhnK o[}rko dhnK
;orowhnK ns/ gq;skfts ;orowhnK ~
ikoh oZyD bJh wzsokbk ns/ ftGkr
Ffjoh ;whfynk eod/ jB i' nkT[Id/ ftZsh
;kb ftu nwb ftu fbnKd/ ikD/ jB.
toswkB ;w/I ftu wzsokfbnK ns/ ftGkrK
~ wkBth ns/ G"fse b'VK ~ ikoh oZyD
bJh b'VhIdh oew ~ tkip mfjokT[D
bJh iK ;orowhnK, gqki?eNK ns/ :'iBktK
i' gfjbK jh bkr{ eoB nXhB jB, bJh
e'Jh ]k; e'fFFK BjhI eoBhnK g?IdhnK.
T[j |?o :'iBkfeqs you/ dh Fq/Dh nXhB
nkT[Id/ jB.
e'Jh th BthI ;orowh, gqki?eN ns/
:'iBktK, fi; ftu w"i{dk :'iBktK dk
ft;Eko Fkfwb j?, ~ wzsokfbnK ns/
ftGkrK tb'I g/F ehs/ ikD tkb/ gq;sktK
ftu g{oB o{g ftu ikfJ} mfjokT[Dk
}o{oh j?. fJBQK gq;sktK ftu nkwdB
ns/ g{zihrs you gqfspXsktK, wB}{o
j'D T[gozs, Fkfwb jB. nfijhnK gq;skfts
;kohnK ;orowhnK dh T[`fussk ftu
nfij/ yofunK dk, ;zpzfXs wzsokfbnK s/
ftGkrK tb'I fwE/ Nhu/ ns/ T[d/F jk;b
eoB ftu g?D tkbk nB[wkfBs gqGkt
Fkfwb j? i' nkw iBsk dh GbkJh bJh
ehs/ ikD/ jB. fJj gq;skt nkw s"o s/
:'iBkfeqs you F/qDh dk fjZ;k pDd/ jB.
;oekoh ndkfonK d/ d/F nzdo
\?bkn ns/ frDsh ~ d/yfdnK fJj ;k\
j? fe fJj pj[s tZvk ezw j?. e/Idoh
wzsokfbnK ns/ ftGkrK B/ }whBh gZXo #s/
ezw eo ojhnK fJekJhnK e'b'I nfij/
gq;skt jk;b eoB/ j[zd/ jB. fJ; ;G
bJh pj[s jh e[Fb, gqGkth ns/ u[;s-
do[;s ;zuko wkfXnw e/Ido ns/ T[g
e/Ido ftueko j'D/ }o{oh jB, id'I se fe
;koh ;z;Ek skBkFkj ns/ tZvh gZXo #s/
e/Idohfeqs Bk j't/. Gkt/I fe nkw gqGkt j?
fe ;oekoh ;z;EktK T[go s'I j/mK ~ pj[s
jh e/Idohfeqs tksktoB ftu ezw eodhnK
jB, ;ukJh fJj j? fe ;oekoh s"o s/
tZy-tZy gZXoK #s/ ek\h buehbkgB, nk}kdh
ns/ ][dw[]fsnkoh w"i{d j?. f;ZN/ ti'I,
piN gq;skt T[s'I j/mK se dh gqfefonk
nXhB ;wKpX ;hwk sfjs wzrtkJ/ ikD/
j[zd/ jB fiBQK dh tZy-tZy gZXoK #s/ Y[ethI
s[bBk eoe/ nZr'I e/Idoh wzsokb/ iK ftGkr
~ G/fink ikDk j[zdk j?. T[j wzsokbk
ns/ ftGkr, fiE/ ch;, i[owkB/, eo,
T[rokjh nkfd d/ o{g ftu nkwdB d/
nN[ZN ;o's w"i{d j[zd/ jB, T[E/ fJj' fij/
gq;skt nkwdB gZy d/ th pDkJ/ iKd/
jB fi; ftu w[ZbzeD iK ;'XK eoB d/
;[Mkn Fkfwb j[zd/ jB.
fJj ;koh gqfefonk bzwk ;wK b?Idh
j? go fte/Idohfeqs b'eszsfoe gqDkbh ftu
fJ; ~ fpbe[b th Nkfbnk BjhI ik
;edk. tZy-tZy gZXoK #s/, ;oekoh ;z;EktK
piN dh fsnkoh bJh b'eK dh Gkrhdkoh
eo ;edhnK jB. go, toswkB ;w/I,
;kbkBk piN dh fsnkoh bJh b'eK dh
Gkrhdkoh i/ j? sK T[j :'rkswe gZXo
se jh j?. fJj th f}nkdkso f}zdrh d/
tZy-tZy y/soK d/ fBZih ftneshnK, :{BhnBK
d/ gqfsfBXK, ;GktK, ekog'o/FBK ns/ y/soK
s'I ;bkj, ;[Mkn ns/ ]k; wFtok b?D
se jh ;hws j?. Gkt/I fe piN pDkT[D
dh gqfefonk ;wki ns/ tZy-tZy fXoK dh
j/mb/ gZXo s'I Gkrhdkoh dh nkfrnk
fdzdh j?, go fJj j/mb/ gZXo #s/ ;gZFN
jdkfJsK ns/ Y[et/I ;w/I dh nDj'Id
ekoB f;o/ BjhI uVQdh, fi; dk ekoB
T[sb/ gZXo s'I fJsckeB d/oh Bkb g[Zfink
;[B/jk j[zdk j?.
id'I j/mb/ gZXo s'I fJj ;ko/ gq;skt
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 59
fJeZm/ eoe/, ftZs wzsokbk d/ tZy-tZy
gZXoK Bkb s[bBk ns/ Y[ethI tor tzv
eo bJ/ iKd/ jB sK nfijh ekotkJh
piN d/ rfDs dh fBozsosk pDkJh oZyD
bJh nk}kdkBk s"o s/ th ehsh iKdh j?.
fJ; gVkn #s/, piN pDkT[D bZfrnK
you ns/ nkwdB gZy dhnK nB/e wip{ohnK
~ th fXnkB ftu oZyDk g?Idk j?. fJ;/
soQK jh, ftZsh f}zw/tkohnK ns/ piN
gqpzXB n?eN tb'I bkJhnK gkpzdhnK ~
nkwdB xkN/, w[Zy xkN/, ftZsh xkN/ ns/
e[Zb iBse eo}/ d/ gfog/y ftu fXnkB
ftu oZyDk g?Idk j?.
nkwdB gZy s'I, fXnkB ftu oZyD
tkbhnK gkpzdhnK ;[yd wkBsktK d/
gfog/y ftu jB fiBQK d/ nkXko #s/ tZy-
tZy eo ns/ |?o-eo gqkgshnK dk nzdk}k
bkT[Dk j[zdk j?. fJj wkBsktK ;k\ s"o
s/ ftnkge nkofEe tksktoB d/ gfog/y
ftu j[zdhnK jB. fi; d/ bkr{ j'D dh
T[whd j[zdh j? ns/ noEuko/ bJh, fi;
dk Bshik ftnkge i'V fit/I n;b nkwdB
iK y/soK, nk:ks, fBo:ks ns/ ehwsK
d/ gZXo ftu pdbkn, tNKdok do,
ekog'o/N w[Bk\k ns/ ;"fdnK dh wksok d/
;Nhe nzdk}/ d/ o{g ftu fBebdk j?.
nkf]o ~, fJj ;ko/ fj;kp-feskp
f;ZX/ s"o s/ d' p[fBnkdh wkBsktK -
n;b nkwdB dk ftek; (;fEo ehwsK
s/ e[Zb xo/b{ T[sgkd) ns/ nkT[D tkb/
toQ/ nzdo ofjD tkbh wfjzrkJh do #s/
fBoGo eod/ jB. fJjh wkBsktK piN
dh ;'u fgZS/ j[zdhnK jB iK p[fBnkdh s"o
s/ T[j Nhu/ i' piN pDkT[D dh p[fBnkd
j[zd/ jB. fJBQK d' NhfunK s'I }ok fizBk
th nk;/-gk;/ ikDk nkwdB gqkgsh ns/
n?c nko ph n?w d/ NhfunK pko/ piN
d/ fj;kp-feskp ~ |?o gq;zfre pDk e/
oZy d/t/rk ns/ piN fsnko eoB dh
gqfefonk #s/ ;tkbhnk fBFkB bZr
ikt/rk. fJ; eoe/, wZX tosh w[ZbzeD
tko-tko ehs/ iKd/ jB, ]k; eoe/ T[d'I
id'I FeshFkbh pkjoh MNe/ brd/ jB i'
p[fBnkdh wkBsktK ns/ piN d/ NhfunK
dh g[Bo-;whfynk }o{oh pDk fdzd/ jB.
you tkb/ gZy s'I, e[Zb gZXo #s/
gkpzdhnK tuBpZX yofunK d/ wkwb/ ftu
j[zdhnK jB. fJBQK ftu ]k; s"o s/ fgSb/
;kbK nzdo ;zfus iBse eo}/ s/ ndk
ehs/ ftnki dk G[rskB Fkfwb j[zdk j?.
fJ;/ soQK jh, e/Ido ;oeko dh g?BFB
d/D dh f}zw/tkoh th g{oh eoBh j[zdh j?.
w"i{dk ;oekoh eowukohnK ~ fdshnK
ikD tkbhnK sB]kjK th tuBpZX you/
ftu Fkfwb j[zdhnK jB id se fe
;oeko o[}rko xZN eoB dh :'iBk pDk
bJ/. jkb jh ftu nB/e ek~B bkr{
ehs/ rJ/ jB fiBQK ftu ;pf;vhnK d/
o{g ftu tZv/ iBse you/ dh tuBpXsk
ehsh rJh j?, fit/I nzB ;[oZfynk ek~B,
f;Zfynk dk nfXeko ek~B nkfd. j'o
pj[s ;kohnK ;pf;vhnK th ;oeko tb'I
b'eK ~ tuBpZX ehshnK rJhnK jB.
Gkt/I fe fJj ns/ oZfynk you/ ;]sh Bkb
fe;/ th nkofEesk ftu tuBpZX you/
BjhI jB, fJj okiBhse ns/ ftjkoe s"o
s/ pj[s jh ;zt/dBFhb w;bk j? fi; ~
;oeko d/ noX-tuBpZX you/ ;oeko
tb'I fds/ jh ikD/ jB ns/ ;oekoK e'b
fJBQK ~ xZN eoB iK g[Botzv eoB dh
r[zikfJF BK d/ pokpo j?.
fJ; ;zdoG ftu fJj B'N ehsk
ikDk ukjhdk j? fe ;kb 2013-14 ftu
e[Zb xo/b{ T[sgkd nzdo nfij/ tuBpZX
yofunK ftu 3H3 gqfsFs ftnki d/
G[rskB 2H3 gqfsFs sB]kj ns/ g?BFB,
2H2 gqfsFs w[Zy ;pf;vhnK ns/ 1H1
gqfsFs oZfynk you/ Fkfwb jB. obk-
fwbk e/ fJj e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 8H9
gqfsFs pDdk j?. ;z:'rt;, e/Idoh ;oeko
dh ;kb 2013-14 ftu e[Zb nkwdB
gqkgsh th e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 8H9
gqfsFs ;h. fJ; gqeko 2013-14 d/ e/Idoh
piN dh nkwdB gqkgsh tuBpZX yofunK
dh G/N uVQ rJh. eJh Bt/I ;woEk
fte;s eoB tkb/ you/ iK Bt/I gqki?eN
ns/ :'iBktK, eo}k g?dk Bk eoB tkbh
g{zihrs nkwdB gqkgsh fit/I ftfBt/F ns/
iBse T[Xko Bkb g{o/ eoB/ g?Dr/ fi;
Bkb ;oeko #s/ eo}/ dk p'M tX ikt/rk.
piN fsnkoh ~ nzsw S'jK d/D
bJh ftZs wzsokbk tb'I tZy-tZy wzsokfbnK
s/ ftGkrK s'I you/ ns/ nkwdB ;zpzXh
gqkgs gq;sktK ~ fJeZso eo e/ T[u gZXo
#s/ T[; dk w[ZbzeD ehsk iKdk j?. fJ;
;w/I T[go toDB ehshnK e[Zb ftnkge
nkofEe gkpzdhnK ~ fXnkB ftu oZfynk
iKdk j?. piN fsnko eoB ftu i' th
nk}kdh ns/ bue w"i{d j[zdh j?, T[; ~
;ehwK, gqki?eNK ns/ :'iBktK dk g[Bo-
;w{jheoB ns/ T[BQK ~ BtK o{g d/D
bJh nwb ftu fbnkfJnk iKdk j? sK
fe T[BQK ~ ;kb bJh fsnko ehs/ ik oj/
piN d/ T[d/FK d/ nB[e{b ehsk ik ;e/.
n?c nko ph n?w n?eN s'I pknd
e/Ido ;oeko B/ nrb/ fszB ;kbK bJh
tv/o/ ftZsh wkgdzvK d/ ;zdoG ftu piN
fsnko eoBk j[zdk j?. ftZs wzsokbk
dofwnkBh fwnkd bJh ;gZFN ftZsh
;[fdqVheoB :'iBk fsnko eo fojk j?
fi; ftu ;gZFN ftZsh oDBhsh youk
j't/rk fi; ftu nB/e gq;zfre ftZsh ns/
ftnkge i'VK pko/ ]k; NhfunK ns/
wkBsktK pko/ dZf;nk j't/rk. fJj ;ko/
d;skt/} e/Idoh piN d/ d;skt/}K dk
nfBZyVtK nzr pD iKd/ jB i' iBse
pfj; ns/ gVu'b bJh T[gbpX jB.
nkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fwek
e/Idoh piN fsnko eoB dh ;w[Zuh
gqfefonk ftu fJe nk}kdkBk y'i, i' w[Zy
nkofEe ;bkjeko dh nrtkJh j/m (ftZsh
wzsokbk nXhB ns/ e/Idoh nzeVk d\so
tb'I ;jkfJsk gqkgs) g/Fkto nkofEe ftzr
60 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
tb'I ehsh iKdh j?, th Fkfwb j[zdh j?.
T[j G{sekb, ]k; eoe/ fgSb/ ;kb d"okB
Gkosh nkofEesk dh ekor[}koh dk rzGho
w[ZbzeD eod/ jB. fJj n?; vpb:{ U
Nh dh gVu'b j[zdh j? - skes, ew}'oh,
w"ek ns/ ]so/ - i' Gkosh nkofEesk ~
dog/F jB sK i' p/jso ekor[}koh ns/
w"i{dk t;hfbnK dk Gog{o fJ;s/wkb ~
dog/F toswkB u[B"shnK ~ ;gZFN eodh
j? fiBQK ~ w"i{dk piN ftu jZb ehsk ik
;edk j?. fJ; gqeko, piN dk nkofEe
;ot/yD d/ ]ke/ nzdo Y[ZetK w[ZbzeD
j'Dk ukjhdk j?.
fJj Bhsh pdbkn ns/ ;oeko tb'I
ngDkJ/ ik ;eD tkb/ gq;skfts edwK
bJh fJe ]kek gqdkB eodk j?. fJ;
sfjs T[j ;ko/ gZy ns/ y/so nkT[Id/ jB
fiBQK ftu ftZsh Bhsh #s/ ftF/F fXnkB
fdzfdnK e/Idoh ;oeko dh fdbu;gh j'
;edh j?. ;zy/g ftu, nkofEe ;ot/yD
E'VQ/ ns/ bzw/ ;w/I ftu e/Idoh ;oeko dh
ftZsh Bhsh ftu pdbkn bJh pj[s jh
ikfJ} ns/ ;gZFN ]kek gqdkB eodk j?.
i/ ftZs wzsokbk nkofEe ;ot/yD
ftu fdshnK f;\kfoFK s'I GNe ikJ/, e[ZM
ngtkdK ~ SZv e/, T[j ;gZFN s"o s/
toBD eodk j? ns/ ft;Eko ftu ;\kJh
g/F eodk j? fe e[ZM ;w/I bJh T[; B/
o;s/ s'I jNDk feT[I u[fDnk. 1991 d/
;[XkoK s'I pknd d/F ftu fJj o[MkB
fojk j?. fJj Go';/:'r d;skt/} ti'I
nkofEe ;ot/yD dk eZd tXkT[Idk j? fi;
ftu ;oeko bJh nB[wkfBs ftZsh Bhsh
#s/ uZbD dk o;sk fdykfJnk j[zdk j?.
fJj GftZyh ftZsh Bhsh pdbktK pko/
ehshnK ikD tkbhnK |?o-}o{oh g/FhBr'JhnK
~ xNkT[Idk j? ns/ bzw/ ;w/I bJh xo/b{
ns/ ftd/Fh fBt/FeK bJh xZN nfB;fussk
dk tksktoB g?dk eodk j?.
;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk
nkw s"o s/ noEFk;sohnK ftu
nkw ;fjwsh j[zdh j? fe ftZsh Bhsh ftu
bzw/ ;w/I d/ Nhu/ ns/ ftnkge nkofEe
tksktoB ftu ;EkJh d]b pko/ jZb j'Dk
ukjhdk j?. Gkos tor/ ;zxh b'eszsfoe
d/F nzdo, fiE/ Gkosh fo}ot p?Ie ek\h
jZd se ;[zsso j?, ne;o okiBhse
wip{ohnK ftZsh wkwfbnK ftu ;ktXkBhnK
#s/ Gkoh g? iKdhnK jB. fJ; bJh, fJj
wfj;{; ehsk iKdk j? fe ;oekoK ~
nB[Fk;B ftu oZyD bJh ;]s ftZsh B/wK
dh ;]sh Bkb gkbDk ehsh ik ;e/. n?c
nko ph n?w n?eN fJ; fdFk ftu fJe
e'fFF j?. go, fJ; ftub/ ek~B, fit/I
f;\o nkwdBh xkNk iK e[Zb xo/b{ T[sgkd
dk 3 gqfsFs s'I T[go Bk ikD tkbk ftZsh
xkNk, nkofEesk ftu nkT[D tkb/ w";wh
T[sko-uVQkn nXhB, ftZsh BhshnK ftu
soe;zrs pdbkn :ehBh pDkT[D bJh
ek\h BjhI jB. fto'Xh-uZeoh ftZsh Bhsh
ek~BK #s/ gfjbK ;fjwsh pDBh }o{oh j?,
pknd ftu piN fsnko eoB dh gqfefonk
ftu Fkfwb eoBk ukjhdk j?.
fJe j'o }o{oh b'VhIdk ;[Xko fJe
T[u skesh ew/Nh dh ;EkgBk eoBk j?
fi; ftu noEFk;soh ns/ ftnkge
nkofEesk d/ gqpzXe w[yh j'D i' d/F
bJh gq;skfts w[dok Bhsh ew/Nh tKr
ftZsh Bhsh pDkT[D. fJ; Bkb g/FktokBk
gj[zu, gkodofFsk ns/ ;koh gqfefonk ftu
itkpd/jh fBFfus j't/rh. nk]o ~,
fBt/FeK ns/ T[sgkdeK dofwnkB piN
fsnko eoB dh Go';/:'rsk tXDh ukjhdh
j? ns/ fJj T[BQK ~ xZN }'yw d/yD ns/
nfB;fussktK Bkb f;ZMD ftu ;jkfJe
j'Dh ukjhdh j?.
nzs ftu, T[go fds/ nB[;ko piN
gqfefonktK ~ tZy-tZy gVktK #s/ b'eK ns/
;wki dh gqGkth Fw{bhns bJh gqGkth
sohe/ Bkb fJ;s/wkb ehsk ik ;edk j?.
fJj pj[-gZXoh piN fsnko eoB d/
\?;b/ b?D d/ fte/IdoheoB d/ ;zebg d/
nB[;ko jh j?. d/F feT[Ife tX/o/ ftZsh
][dw[yfsnkoh ns/ e/Idohfeqs gqDkbh s'I
;oeko d/ j/mb/ gZXoK dh itkpd/jh tZb
s/}h Bkb nZr/ tX fojk j?, b'eK dh
Fw{bhns bJh w"i{dk gqfefonktK ~ j'o
fsZy/ eoBk jh soe;zrs j?.
(b/ye fgSb/ 30 ;kbK s'I gq'c?;o, nkJh
nkJh n?`w, nfjwdkpkd j?.)
e-mail :[email protected]
eo'V o[gJ/ dh sith} oZyh j?. fJj oew
w"i{dk wkbh ;kb d/ piN Bkb'I 7H7
gqfsFs f}nkdk j?. fgSb/ ;kb bJh
oZfynk wzsokbk ~ 2,29,000 eo'V o[gJ/
fds/ rJ/ ;B. ;zB 2015-16 ftu 94,588
eo'V o[gJ/ w[Zb d/ Bt/I jfEnko ns/
;k}-;kwkB yohd/ ikD dh nk; j?.
fgSb/ ;kb oZfynk wzsokbk jfEnkoK nkfd
d/ nkX[fBeheoB bJh 12,622 eo'V o[gJ/
you BjhI ;h eo ;fenk. fJ; t/b/ d/F
~ nkgDhnK jfEnkopzd ;?BktK d/
nkX[fBeheoB dh }pod;s }o{os j?,
fit/I fe Bt/I bVke{ jtkJh ijk}K, gDv[ZphnK,
j?bhekgNoK, fw}kJhbK ns/ s'g]kB/ dh
yohd. j[D ;oeko B/ oZfynk d/ y/so
ftu ftd/Fh g{zih bkT[D dh nkfrnk d/
fdsh j? sK fe ;kv/ nkgD/ c"ih eko]kB/
wkb pokwd th eo ;eD. ;kvh ;oeko
d/ e[Zb you dk 13H88 gqfsFs oZfynk
ekoiK #s/ j[zdk j?, fijVk uhB d/ you/
Bkb'I pj[s xZN j?. fJ; d/ Bkb jh ;k~
nkgD/ ;kfjbK dh ;[oZfynk dh th pVh
b'V j?.
;tk ;" eo'V dh nkpkdh tkb/ Gkos
dhnk }o{osK fdB'-fdB tXdhnK ik ojhnK
jB. fJBQK b'VK ~ g{ok eoB d/ Bkb
f;js, f;Zfynk, o[}rkoK, J/esk ns/
;KMhtkbsk dh ;G s'I f}nkdk }o{os j?.
(b/ye ;[szso gZsoeko j?.)
e-mail :[email protected]
;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 61
;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos
2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh
fBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}ok
thI ;oeko bJh ;G s'I gqw[Zy
}'o d/D tkb/ w[ZfdnK ftu'I fJe
;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk w[Zdk j?.
fJj nkyD dh b'V BjhI fe Gkos ftu
;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk fezBk G?Vk
ns/ FowBke jkb j? - Gkt/I fJj fBZih
gZXo #s/ j't/ iK fJe okFNo ti'I. Gkos
nfijk d/F j? fiE/ y[ZbQ/ ftu wb fsnkrD
tkfbnK dh ;zfynk ;G s'I tZX j?. fJj
f;o\ Fow dk ftFk BjhI ;r'I d[Zy dk th
j? feT[Ife ;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk
f;ZXk ;zpzX okFNo dh f;js Bkb j?. ;',
id'I BthI ;oeko B/ ;k\-;\kJh ~ nkgD/
gfjb tkb/ gqki?eNK ftu Fkfwb ehsk sK
fJ; ;wZf;nk tZb fXnkB fyZfunk frnk.
fJj okFNoh ;ztkd dk fjZ;k pD frnk
ns/ okFNoh wjZst tkb/ w[ZfdnK ftu
Fkfwb j' frnk.
;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F
;tZS Gkos fwFB nkgD/ nkg ftu
e'Jh BtK gq'rokw BjhI, ;r'I fJj gfjbK
ubd/ fBowb Gkos nfGnkB dk g[Bo-
rfms o{g j?. fBowb Gkos nfGnkB ~
d' T[g fwFBK Bkb ;tZS Gkos fwFB dk
Bkw fdsk frnk. d' T[g fwFB jB -
;tZS Gkos fwFB (g/Iv{) ns/ ;tZS Gkos
fwFB (Ffjoh). fJ; nfGnkB d/ gq;skfts
T[d/F fJ; gqeko jB L
1) ;ko/ g/Iv{ xoK ~ fJ; dkfJo/
ftu fbnkT[Dk, fi; ftu fBZih xoK d/
g]kB/, ;w{fje g]kB/ ns/ GkJhuko/ d/
g]kB/ Fkfwb jB.
2) ;e{bK ns/ nKrBtkVh e/IdoK ftu
g]kfBnK dh T[;koh ns/ ;kohnK fgzv
gzukfJsK ftu m'; sob e{Vk gqpzXB dhnK
;rowhnK ubkT[Dk.
3) wzr ~ tXkT[Dk, tZy-tZy J/iz;hnK
ns/ fXoK d[nkok ;zfwbs ekoi.
4) bkr{ eoB d/ szso ~ w}p{s eoBk.
5) ehs/ ezw (g]kfBnK dk fBowkD) ns/
BshfinK (g]kfBnK dh tos'I) dh rokw
gzukfJs s/ xoK d/ gZXo #s/ Y[ZethI fBrokBh.
fJBQK gq;skfts T[d/FK ~ jk;b
eoB dh fJe gfjbh Fos Y[et/I \zv dh
T[gbpXsk j?. fJ; nkeko d/ fe;/ th
gq'rokw d/ fgZS/ ;w/I f;o ns/ Y[et/I ftZs
dh T[gbpXsk pj[s }o{oh j?. ;tZS
Gkos fwFB d/ bJh ftZs d/ uko w[Zy
;o'sK dh gSkDh ehsh rJh j? L
(T) piN tzv (n) ;tZS Gkos
e'F ftu :'rdkB (J) ekog'o/N ;wkfie
f}zw/tkoh (;h n?; nko) sfjs gqfspXsk
(;) pj[gZyh ;o'sK s'I ftZsh ;jkfJsk.
e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015
fJ; nfGnkB dh F[o{nks s'I piN
2015 dk fJj gfjbk piN j?. fJ;
eoe/, fJj w[ZbzeD eoBk wjZstg{oB pD
iKdk j? fe fJ; piN ftu ;tZS Gkos
fwFB dh eh EK j? feT[Ife piN fJ;
gq'rokw bJh ftZs tk;s/ fJe gqw[Zy ;o's
j?. go, fdbu;g rZb j? fe e'Jh
ftF/F n?bkB BjhI j'fJnk go i/ GftZy
ftu b'V gt/ sK \zv tk;s/ o;sk oZfynk
frnk j?. tZvk n?bkB 2 gqfsFs ;tZS
Gkos eo bkT[Dk ;h, i' e[M ]k; iK
;kohnK ;/tktK s'I b'V nB[;ko bkfJnk
ikt/rk. fJ; s'I fJbktk, fwFB tk;s/ \zv
i[NkT[Dk fJe tZvk T[gokbk dkB j? fi;
#s/ 100 gqfsFs eo dh, |?o-ekog'o/N
dkBhnK tk;s/ S'N j?. fJj dkB ;tZS
Gkos e'F dk fjZ;k j't/rk i' fJ; fwFB
~ \zv w[jZJhnk eokT[D bJh ;Ekgs
ehsk frnk j?. d{i/ gk;/, \zv dk gqpzX
eoB d/ Bkb jh, piN ftu fwFB ;\kJh
dk wzst th fwfEnk frnk j?. j[D se,
fJ; fwFB sfjs brGr 50 bZy g]kfBnK
dk fBowkD j' u[Zfenk j? id fe fBFkBk
S/ eo'V g]kB/ T[;koB dk j? sK fe y[ZbQ/
ftu wb fsnkrD dh gqEk ~ ]sw ehsk
ik ;e/.
;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK
;tZS Gkos fwFB dk fJe F[o{nksh
fBFkBk uzrh f;js ~ T[sFkfjs eoBk j?
fi; #s/ ftZs wzsoh d[nkok nkgD/ piN
GkFB ftu }'o fdsk frnk. ;k\-;\kJh
ns/ ;tZSsk dk f;ZXk ;zpzX f;js ns/
GbkJh Bkb j? ns/ fJj fBo'Xe f;js
;zGkb dk nzr j?. d;s torh phwkoh
dk w[Zy ekoB wkVh ;k\-;\kJh j?. y'iK
B/ do;kfJnk j? fe fpjso ;k\-;\kJh
ns/ ;k\ ghD tkb/ gkDh se o;kJh
d;sK ekoB j'D tkbh w"s do ~ ek\h
jZd se xZN eo fdzdh j?. ;k\-;\kJh
BBBBB
62 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
pZfunK dh f;js bJh th pj[s nfjw j?
feT[Ife fJj T[BQK d/ puD, ftek; ns/
tkX/ bJh w[Zy e[zih j?. Gkos d/ nftef;s
pZfunK dh tZvh iB;zfynk, i' d[BhnK Go
ftu ;G s'I tZX j?, fJ; dk w[Zy ekoB
wkVh ;k\-;\kJh j? pikfJ fe e[g'FD iK
ykD/ dh ewh. J/FhnB ftek; p?Ie d/
;fj:'r Bkb eotkJ/ fJe nfXn?B ftu
nzdk}k bkfJnk frnk fe Y[ethI ;k\-
;\kJh dhnK ;j{bsK Bk j'D eoe/ Gkos
240 fpbhnB o[gJ/ ;kbBk r[nkT[Idk j?.
fJ; eoe/ Gkos ftu fe;/ iB f;js
gq'rokw dh F[o{nks eoBk, ;k\-;\kJh ~
pDdk wjZst fds/ pr?o ;zGt BjhI. go
fJ; piN ftu ;k\-;\kJh ~ iB f;js
Bkb i'VB dh e'Jh e'fFF BjhI ehsh rJh.
fJ; Bkb fJj e'fFF j'o ;w{fje j' ikDh
;h feT[Ife Gkos iB-f;js #s/ xZN you
eoB tkb/ d/FK ftu Fkfwb j?.
piN tzv fe;/ th gq'rokw dk fJe
wjZstg{oB gZy j[zdk j? go fJj g?;/ dh
Y[ethI tos'I j[zdh j? i' gq'rokw dh
;cbsk dk \?;bk eodh j?. ;tZS Gkos
e'F tor/ T[dw eo gq's;kjBK Bkb fwb
e/ ftZsh bkwpzdh bJh nfjw jB go
dkBhnK ftu Go';k g?dk eoB bJh }whBh
gZXo #s/ fJ; dh Y[ethI fBrokBh ns/
bkr{eoB j'Dk ukjhdk j?. ;tZSsk nfGnkB
d/ Bkw #s/ tkX{ eo bkT[D dk ftuko
;wZf;nk tkbk j' ;edk j?. Gkt/I fe fJ;
~ ;woZEk tXkT[D tkbh wd eoko fdsk
frnk j?, eo dh fe;w ns/ ;zGktBk fJ;
fwFB dk eJh wkwfbnK ftu GftZyh
wkor s?n eo/rh. ;?; d/ o{g ftu tkX{
ns/ f;ZXk p'M b'eK #s/ j";bk Ykj{ gqGkt
gkt/rk. ;tZS Gkos dh fdqFNh ;w{fje
f}zw/tkoh d/ EK #s/ ;w{fje d/Ddkoh pD
ikt/rh i' fJ; fwFB d/ T[d/F ~ jh
ysw eo d/t/rh.
;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu
nfij/ gq'rokw d/ bJh b'eK ~ Bkb
s'oBk pj[s wjZstg{oB j?, f;o\ B"eoFkjh
nwb ns/ ;kXkoB \zv dh tzvkJh dk
e'Jh tZvk \oe BjhI gt/rk. fiE'I se
piN tzv dk ;tkb j?, fJj f}nkdk
;gZFN ns/ ebgBkFhb j'D/ ukjhd/ ;B.
Gkt/I fe fwFB dk ]kek ;zpzfXs wzsokfbnK
tb'I fsnko ehsk ikt/rk, ;zrfms gj[zu
f}nkdk \kfJd/wzd j[zdh. fw;kb d/ bJh,
g/Iv{ xo :'iBk dh fJzdok nktk; :'iBk
Bkb ;tZS Gkos fwFB sfjs ukb{ g]kB/
dh ;j{bs ~ i'fVnk ik ;edk j?.
Gkt/I fe ;tZS Gkos fwFB ftu fJ; bJh
gqktXkB jB, go fJBQK dk mhe Yzr Bkb
fJ;s/wkb BjhI ehsk frnk. fJ;/ soQK jh,
g/Iv{ o[}rko }kwBh ;ehw ftu ftZs d/
wkwb/ ftu ;k\-;\kJh, G"fse YKuk ns/
;o's i[NkT[D bJh ftF/F gqktXkB ehsk
ik ;edk j?. f;Zfynk nfXeko sfjs
;e{b dh ;k\-;\kJh #s/ ftF/F }'o fdsk
ik ;edk j?. Gkt/I sohe/ tZy-tZy ns/
ftF/F j' ;ed/ jB sK th ;kfonK dk
T[d/F fJe j't/rk ns/ ;G s'I T[s/, fJj
;zrfms gj[zu fBZih, gfotko ns/ GkJhuko/
~ ;k\-;\kJh dh ewh ~ fJe ;wZf;nk
;wMD ns/ fJe tXhnk sohe/ Bkb
nkgDhnK e'fFFK ~ fdFk d/D ftu wdd
eo/rh. nfijk jh tZy-tZy gq'rokwK sfjs
piN tzv pko/ gkfJnk ik ;edk j?.
;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh
;k\-;\kJh Gkos ~ fJe jehes
pDkT[D bJh, Gkos dh ;wkfie ;ukJh
~ B}onzdk} eoe/ pkjo'I ;wZf;nk dk
jZb eoBk ek\h BjhI. ;k\-;\kJh dk
ftuko iks nkXkfos ;wkfie doikpzdh
ftu v{zxk ifVnk j'fJnk j? fi; dk
nkXko F[ZXsk gqd{FB dk d[jokn j?.
fwZNh xZN/ ns/ rzdrh Bkb f;ZMD dk
fizwk fJe ]k; iks f;o j?. fJj nkw
s"o s/ BhthnK iksK j[zdhnK jB i' jZEhI
w?bak Y'D, g]kB/ ;k\ eoB ns/ MkV{
d/D tkb/ ti'I ezw eod/ jB id fe T[uh
ikshnK tkfbnK ~ iksh ;q/FNsk eoe/
fJ; s'I S'N j[zdh j?. ;k\-;\kJh dh
f}zw/tkoh dh gSkD fJe iksh ftF/F Bkb
j'Dk ;tZS Gkos w[fjzw d/ o;s/ ftu ;G
s'I tZvh o[ektN j?. fJ;/ soQK jh, ;fGnkukoe
s/ otkfJsh gqEktK j'o o[ektN pD iKdhnK
jB. y[ZbQ/ ftu wba fsnkr dk ekoB
f;o\ xo ftu g]kB/ dk Bk j'Dk BjhI,
;r'I fJj otkfJsh gqEk dk fjZ;k j?, fi;
ftu wzfBnk iKdk j? fe y[ZbQ/ ftu wba
fsnkr eoBk f}nkdk f;jswzd j? pikfJ
fe T[; ;EkB d/ fpbe[b B/V/ fiE/ n;hI
ofjzd/ jK. fJ; gqeko g]kB/ dh T[;koh
y[ZbQ/ ftu wba fsnkr ~ ysw eoB dk
e'Jh gqGkth sohek BjhI. fJj ;ZfGnkukoe
o'e ns/ ;wkfie gZygks s'I gko gk e/
b'eK dh T[;ko{ ns/ ;zfwbs Gkrhdkoh dh
wzr eodk j?.
f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk
fJj ;Zu j? fe jkb jh ftu Gkos
B/ ;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dhnK ;wZf;nktK
jZb eoB bJh T[s;[esk ftykJh j? i'
bzw/ ;w/I s'I j'Dk ukjhdk ;h. go fJ;
;wZf;nk Bkb BfiZmD bJh ;oeko ~
nkgDh gj[zu ftu f}nkdk ;zfwbs ns/
;zrfms j'Dk gt/rk. fJE'I se fe fJ;
wzst bJh piN gqktXkBK ~ th fJe y'ih
sohe/ Bkb tos/ ikD dh b'V j?. fJ;/
;w/I, fJj th r"o eoBk pDdk j? fe
;wZf;nk dk jZb f;o\ g]kB/ T[;ko e/ jh
BjhI j'Dk. tZv/ w[Zd/, fiBQK dk fJ;
;wZf;nk Bkb f;ZXk ;zpzX Bk th j't/, #s/
th fXnkB e/Idfos eoB dh }o{os j?
ns/ fJj fJeZbh ;oeko dh f}zw/tkoh
BjhI, ;kohnK fXoK ~ nZr/ nk e/ tZy-tZy
gZXoK #s/ fJ; ftu Fkfwb j'Dk gt/rk sK
fe ;tZS Gkos d/ ;[gB/ ~ jehes ftu
pdfbnk ik ;e/.
(b/fyek ;wkfie ekoi ftGkr, fdZbh :{Bhtof;Nh
fty/ oh;ou ;ekbo s/ ;wkfie ekoi eosk j?.)
e-mail :[email protected]
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 63
e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o
••••• T[ `dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/Dk
w[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie L
w[dok p?Ie S'NhnK fJekJhnK ;Ekgs
eoB bJh T[dwhnK ~ T[sFkj d/D bJh
pDkJh rJh. fJj p?Ie gqXkB wzsoh
w[dok :'iBk sfjs S'N/ ftZsh ;z;EkBK ~
w[V ftZs w[jZJhnk eotkJ/rk. 20,000
eo'V o[gJ/ dk fJe \zv ns/ foD }kwBh
\zv bJh p?Ie tb'I 30,000 eo'V o[gJ/ oZy/
rJ/ jB. eo}k d/D t/b/ nB[;{fus
ikshnK$iBikshnK ~ gfjb fdsh ikt/rh.
••••• nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w)
Bhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'r ftuftuftuftuftu ;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk
BthnK ekYK ~ T[sFkfjs eoB
bJh fJe wzu w[jZJhnk eotkT[Dk fi;
ftu f;Zfynk Fk;soh, T[`dwh ns/ y'ieko
Fkfwb j'Dr/ ns/ okFNoh s/ nzsookFNoh
siofpnK d/ nkXko #s/ BthBsk, y'i s/
ftek; ns/ ftfrnkBe y'i ~ Gkos ftu
j[bkok d/Dr/. ftFt gZXo d/ BthBheoB
e/IdoK ns/ Gkos ;kjwD/ g/F tZvhnK
u[B"shnK d/ jZb bJh B?Ntoe fsnko
eoBk. F[o{ ftu fJ; wzst bJh 150
eo'V o[gJ/ dh oew okythI oZyh ikt/rh.
• • • • • ;/s;/s;/s;/s;/s{ ;/s{ (;t?-o[}rko ns/ :'rsk dh
tos'I) szso dh ;EkgBk ehsh ikt/rh.
seBheh ftZsh, gqc[Zbs ns/ ;j{bs
gq'rokwK dh F[o{nks sK fe Bt/I F[o{ eoB
tkb/ tgko ns/ d{ihnK ;t?-o[}rko
;orowhnK, ]k; eoe/ seBhe d/ }'o
tkb/ y/soK ftu, ~ ;jkfJsk fdsh ik
;e/. fJ; T[d/F bJh Bhsh nk:'r
ftu F[o{nks ;w/I 1000 eo'V o[gJ/ oZy/
rJ/ jB.
• ;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK
piN ftu fJe ;wkB ;wkfie
;[oZfynk gqDkbh ;ko/ GkoshnK tk;s/ pDkJ/
ikD dk gqktXkB oZfynk frnk j?, ]k;
eoe/ rohpK ns/ ew}'o spfenK bJh.
gqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk
:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk fJ; ftu 12 o[gJ/ d/ ;kbkBk
gqhwhnw Bkb 2 bZy dk d[oxNBk phwk
fwb/rk. nNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBk gkJ/
rJ/ :'rdkB ns/ ;wK ;hwk d/ w[skfpe
fBoXkos g?BFB gqdkB eo/rh. ;oeko
bkGgksoh d/ gqhwhnw, i/ 1000 o[gJ/
;kbkBk se ;hws j't/rk, bJh 50 gqfsFs
:'rdkB eo/rh i' gzi ;kb bJh j't/rk,
31 d;zpo 2015 s'I gfjbK y'bQ/ ikD
tkb/ ykfsnK bJh gqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtB
i:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBk 2 bZy o[gJ/ phw/
sfjs e[dosh ns/ d[oxNBk dh jkbs
ftu w"s j'D ~ dkfJo/ ftu fbnkt/rh.
fJ; dk ;kbkBk gqhwhnw 330 o[gJ/
j't/rk i' o'}kBk fJe o[gJ/ s'I th xZN
j't/rk. fJj ;ehw 18-50 ;kb T[wo
tor bJh j't/rh. gh gh n?\ ftu
3000 eo'V o[gJ/ ns/ Jh gh n?c ftub/
6000 eo'V o[gJ/ i' bktko; ykfsnK ftu
gJ/ jB, ;hBhno BkrfoeK dh GbkJh
bJh pDkJ/ ikD tkb/ \zv ftu ikDr/.
ew}'o torK fit/I tZvh T[wo d/ g?BFB
Xkoe, ph gh n?b ekov Xkoe, S'N/ ns/
;hwKs fe;kB ns/ d{finK d/ gqhwhnw
ftu ;pf;vh fdsh ikt/rh. ft;sko ;ehw
wkou ftu ikoh ehsh ikt/rh. G"fse
;jkfJsk ns/ ;hBhno BkrfoeK bJh
;jkfJsk ihtB :zso T[gbpX eotkT[D
bJh BthI ;ehw F[o{ ehsh ikt/rh. fJj
;ehw rohph o/yk s'I j/mK ofjD tkfbnK
bJh j't/rh. @BthI wzf}b# Bkw dh
f;Zfynk ns/ T[gihtek tk;s/ fJe ;zrfms
;ehw fJ; ;kb F[o{ ehsh ikt/rh fi;
Bkb xZN frDsh B"itkB, fiBQK e'b ;e{b
SZvD dk ;oNhfce/N BjhI j?, gqkgs eoe/
p/jso o[}rko jk;b eo ;eDr/.
••••• p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK
okFNoh fBt/F ns/ p[fBnkdh
;j{bsK \zv (fBc) pDkJ/ ikD dk gq;skt
j? fi; ~ ;kbkBk 20,000 eo'V o[gJ/
fds/ ikDr/. fJ; Bkb Nq;N eo}k b?D
ns/ pdb/ ftu p[fBnkdh YKuk ftek;
ezgBhnK fit/I nkJh nko n?c ;h ns/ n?B
n?u ph ftu fBt/F eo ;eDr/. p[fBnkdh
;j{bsK d/D tkbhnK ezgBhnK fJ; tkX{
g?;/ ~ eJh r[Dk tXk ;edhnK jB - eo
S'N tkb/ p[fBnkdh YKuk pKv o/b, ;Ve
ns/ f;zikJh :'iBktK bJh ikoh ehs/
ikDr/. p[fBnkdh YKuk ftek; d/ gh
gh gh wkvb ~ g[Bo ikfrqs eoB bJh,
fi; ftu w[Zy w[Zdk i'yw ~ ;zs[fbs eoB
dk j?, pko/ \?;bk ehsk frnk j? fe
p[fBnkdh YKuk :'iBktK ftu ][dw[]fsnko
~ i'yw dk tZvk Gkr ;fjD eoBk
gt/rk, p/FZe g{oh soQK BjhI.
••••• j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek;
okFNoh j[Bo fwFB i' j[Bo
ftek; ns/ T[dw wzsokbk tb'I F[o{ ehsk
frnk j?, tZy-tZy wzsokfbnK ftu uZb
oj/ j[Bo d/ T[dwK ~ ;[fdqV eo/rk ns/
j[Bo gfoFd d/ 31 y/soK ftu gqfefonktK
ns/ BshfinK dk wkBeheoB eo/rk.
dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd
:'iBk g/Iv{ B"itkBK dh o[}rko d/ w"fenK
dh g{osh bJh nkozG ehsh rJh j?. fJ;
;ehw bJh 1500 eo'V o[gJ/ okyt/I oZy/
rJ/ jB. fJ; dh ndkfJrh fv}hNb
G[rskB gZso okjhI :'r ftfdnkoEhnK d/
p?Ie yks/ ftu f;ZXh iwQK ehsh ikt/rh.
g/Iv{ t;'I dh jkb/ th Gkos dh e[Zb t;'I
dk 70 gqfsFs j'D eoe/, g/Iv{ B"itkBK
dh o[}rko ;woEk ~ tXkT[Dk Gkos dh
iB;zfynk tzv d/ skb/ ~ y'bQD dh ukph
64 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
j?. rohp ns/ wZX tor d/ ftfdnkoEhnK
~ T[BQK dh nkgDh g;zd w[skfpe T[u
f;Zfynk gqkgs eoB d/ ekpb pDkT[D
bJh, T[j th g?;/ dh ewh s'I fpBK, nkJh
Nh nkXkfos ftfdnkoEh ftZsh wdd gqkfXeoB
dh ;EkgBk, i' t}hfcnK ns/ f;Zfynk
eo}/ gqXkB wzsoh ftfdnk beFwh ekoieqw
sfjs ;Ekgs eoB dk gq;skt j?, dk
gqpzX ns/ fBrokBh eo/rh. fJj :ehBh
pDkJ/rk fe g?;/ dh ewh ekoB e'Jh
ftfdnkoEh T[`u f;Zfynk s'I tKMk Bk oj/.
••••• ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB
Gkos d[BhnK Go ftu ;'B/ dk
;G s'I tZvk ygseko j? ns/ 800 s'I
1000 NB se ;'Bk jo ;kb nk:ks
eodk j?. Gkt/I fe Gkos ftu ;'B/ d/
Gzvko 20,000 NB s'I tZX j'D dk
nB[wkB j?, f}nkdkso fJ; ;'B/ dk tgko
BjhI ehsk iKdk j?, Bk jh w[doheoB
ehsk iKdk j?. piN ftu gqktXkB j?L-
fJe ;'Bk w[doheoB ;ehw ikoh ehsh
ikt/ i' toswkB dh ;'Bk iwQK eoB ns/
;'Bk Xks{ eo} ;ehw dh EK bt/rh. BthI
;ehw iwQK eosktK ~ nkgD/ Xks{ ykfsnK
#s/ ftnki ewkT[D dh nkfrnk d/t/rh
ns/ ;[fBnkfonK ~ Xks{ ykfsnK d/ pdb/
eo}k gqkgs eoB dh$p?Ie$ d{;o/ fteo/sk
;'B/ dk w[doheoB eo ;eDr/. fJe
ftebfge ftZsh n;k;k fte;s eoBk,
fJe ][d[wyfsnko ;'B/ dk pKv, i' ;'Bk
yohdD dk fJe ftebg j't/rk. pKv s/
ftnki dh fJe gZeh$pZMh do fwb/rh i'
pKv Xkoe tb'I fJ; ~ G[BkT[D t/b/ ;'B/
dh T[; t/b/ dh ehws w[skfpe Brdh
ftu th pdbh ik ;e/rh. Gkosh ;'B/
d/ f;Ze/ fte;s eoB dk ezw F[o{ eoBk
fi; #s/ nF'e uZeo dk fBFkB j't/rk.
nfijk Gkosh f;Zek Gkos s'I pkjo pD/
f;ZfenK dh wzr ~ xNkJ/rk ns/ Gkos
ftu T[gbpX ;'B/ d/ BthBheoB ftu th
wdd eo/rk.
••••• ekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekp
eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/
ekb/ XB #s/ Bt/I ftnkge ek~B
dk gq;skt ftd/Fh n;kf;nK #s/ eo
u'oh eoB #s/ 10 ;kb dh pkw[FZes e?d
dh ;}k, i' |?o-;wM"skekoh j't/rh ns/
300 r[Dk i[owkBk d/Dk gt/rk ns/ i[ow
eoB tkb/ ~ ;wM"sk nk:'r e'b ikD dh
nkfrnk BjhI j't/rh nkwdB eo
foNoB Bk eoBk. g{o/ y[bk;/ Bk eoB
pdb/ 7 ;kb dh pkw[FZes e?d j't/rh.
fe;/ th ftd/Fh n;k;/ s'I gqkgs
nkwdB dk y[bk;k Bk eoB #s/ tZX s'I
tZX ;hwKs do Bkb eo bkfJnk ikt/rk.
ftd/Fh n;kf;nK dh foNoB GoBk
}o{oh. fJe BtK YKuk fi; sfjs
;N/Nw?IN ~ fJb?eNqkfBe sohe/ Bkb GoBk
}o{oh j?, ;Ekgs ehsk ik fojk j?. fJ;
Bkb nzefVnK dk fBozso ;zrfms ns/
gqGkth nwb :ehBh j't/rk. fJe BtK
ns/ f}nkdk ftnkge p/Bkwh ;"d/ o'e{
fpZb g/F ehsk ikt/rk sK fe xo/b{ ekb/
XB #s/ ekp{ gkfJnk ik ;e/. fJ; ek~B
sfjs p/Bkwh ikfJdkd ~ }ps eoe/
w[eZdwk ubkfJnk ik ;e/rk ns/ p/B/wh
ikfJdkd, ]k; eoe/ ohnb n;N/N ftu
ekb/ XB ~ g?dk eoB ns/ oZyD dk fJe
tZvk o;sk pzd j' ikt/rk. nkwdB
eo n?eN ftu ;'X eoB dk ;[Mkn i'
fe;/ nub ikfJdkd dh yohd bJh
g/Frh ti'I 20,000 o[gJ/ iK fJ; s'I tZX
oew d/D iK jk;b eoB #s/ gkpzdh
bkJ/rk. fJe bZy s'I T[go dh fe;/ th
yohd iK t/u bJh g?B Bzpo }o{oh eoko
fdsk ikt/rk. shih fXo d/ fog'oN eoB
tkfbnK ~ ftd/Fh w[dok t/u ns/ nzso
;ojZdh ;"fdnK pko/ ikDekoh d/Dh bk}wh
j't/rh. dZ;D :'r ;"fdnK ~ fBy/VB dh
;wZf;nk Bkb BfiZmD bJh th gqktXkB
ehsk ik fojk j?. n;b ftu, ;[Xko eoB
bJh ;h ph vh Nh ns/ ;h ph Jh ;h
seBhe dk ft;sko eoBr/ ns/ fJe d{i/
d/ nzeV/ ;KM/ eo ;eDr/.
••••• ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos
e/Ido ;oeko ;kohnK iK e[ZM
u'DthnK eo d/ x/o/ ftu nkT[D tkbhnK
;/tktK #s/ ;tZS Gkos ;?; bkJ/rh i' 2
gqfsFs dh do Bkb j't/rk. fJ; dh
skohy dk n?bkB eoBk pkeh j?. fJ;
;?; s'I gqkgs okFh ;tZS Gkos d/ T[dwK
bJh tosh ikt/rh. fJ;/ soQK dh fJe
xNBk ftu, e'bk fBrBkJhN ns/ ghD #s/
bkJ/ ikD tkb/ ;tZS T{oik ;?; dh do
100 o[gJ/ gqfs NB s'I tXk e/ 300 o[gJ/
gqfs NB ehsh ik ojh j?. ;tZS T{oik
;?; dh gqGkth do 100 o[gJ/ gqfs do s'I
tXk e/ 200 o[gJ/ gqfs NB ehsh ik ojh
j?. fJ;/ soQK jh T[d:'fre tos'I ~ SZv
e/, n?EbhB d/ gkbhwo d/ E?fbnK ns/
p'fonK #s/ n?e;kJh} fvT{Nh 12 gqfsFs
s'I tXk e/ 15 gqfsFs ehsh ik ojh j?.
••••• ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko
s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)
iBXB :'iBk, nkXko ns/ w'pkfJb
dh fseVh bkG dh spdhbh, fit/I ;pf;vhnK
~ fpBK fe;/ u'oh d/, fpBK Brdh ns/
;/fXs sohe/ Bkb rohpK ns/ ew}'o
spfenK se gj[zukT[D ftu wdd eo/rh,
fi; Bkb T[j nkgDhnK nkofEe fJZSktK
dh g{osh eo ;eDr/. d;zpo 2014
se 720 fwbhnB s'I tZX BkrfoeK ~
nkXko ekov fdsk ik u[Zek ;h. d;zpo
2015 se gziheoB 1 fpbhnB s'I NZgD
dh nk; j?. nkXko Bzpo ~ ukb{ p?Ie
yks/ Bkb i'VBk nkwdB spdhbh bkr{
eoB dh e[zih j?. d;zpo 2014 se 100
fwbhnB s'I tZX p?Ie yks/ nkXko ekov
gzihfeqs ehs/ rJ/ p?Ie ykfsnK dh
;zfynk iBXB :'iBk Bkb j'o tXD dh
T[whd j?. o;'Jh r?; ;pf;vh f;ZX/ bkG
spdhbh okjhI 9H75 eo'V o[gJ/ bkGgksoK
d/ f;ZX/ p?Ie yks/ ftu ikt/rh. d'
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 65
ftebfge ftZsh ;/tk d/D d/ szso -
w'pkfJb wBh 900 fwbhnB s'I T[s/ w'pkfJb
tosD tkb/ ns/ 600 fwbhnB d/ brGr
Bt/I tos'Ieko, w'pkfJb wBh iB;zfynk d/
fJe tZv/ Gkr ~ bkG f;ZX/ gj[zukT[D dk
fJe ;"yk s/ nk;kB szso gqdkB eo
;edk j?. id fe nB/e w'pkfJb ;/tk
d/D tkbhnK ezgBhnK B/ ndkfJrh p?Ie
bkfJ;z; b?D bJh gqkoEBk gZso fds/ j'J/
jB, w'pkfJb wBh dk wzu nkXko #s/
nkXkfos f;ZXh spdhbh bJh p/nzs w"e/
g/F eo/rk. 1,55,015 vkeykfBnK Bkb
Gkos dk vke B?Ntoe ;G s'I tZvk j?
fiBQK ftu'I 89H76 gqfsFs g/Iv{ y/soK ftu
jB. vkeykBk (Gkt/I ndkfJrh G/iD tkbk
iK fJe nkw p?Ie ti'I) nkXko ;zpzfXs
bkG dh spdhbh d/ YKu/ ftu nkJh n?c
n?; ;h e'v tk;s/ gqkoEBk eoe/ fBozsosk
Bkb ;/tktK d/ ;edk j? fi; Bkb
vkeykB/ nkXko Bkb i[V/ yks/ y'bQD d/
;woZE j' ;eDr/.
ekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[D
bJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~B
d/F ftu ekb/ XB ~ mZbQ gkT[D
bJh fJe BtK fpZb w"i{dk fJibk; ftu
fbnkT[D dk n?bkB ftZs wzsoh B/ b'e
;Gk ftu nkw piN 2015-16 g/F eofdnK
ehsk. fJ; fpZb ftu nkwdB ns/ ;zgsh
ftu eo u'oh bJh 10 ;kb dh ;]s
;}k dh ftt;Ek ehsh ikt/rh. fJBQK
}[bwK ~ ;zrhB i[ow wzfBnk ikt/rk.
nfij/ i[owK bJh nkwdB ns/ ;zgsh dh
w"i{dk do s'I 300 gqfsFs i[owkBk brkfJnk
ikt/rk. Bt/I fpZb ftu nkwdB eo t/otk
dk]b Bk eoB T[s/ 7 ;kb dh ;}k dh
ftt;Ek j't/rh. p?IeK, ftZsh ndkfonK
ns/ ftneshnK d/ wkwfbnK ftu fJ;
fpZb d/ nkXko T[s/ ekotkJh ehsh
ikt/rh.
;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN
;koc/;h n?eN (n?; J/ nko n?c J/
Jh n?; nkJh) dk Fkpfde noE j?
;feT[foNh}/FB n?Iv oh-ez;NqeFB nk\
ckfJB?IFb n?;N; n?Iv fJBc'o;w?IN nk\
;feT[foNh fJzNo?;N n?eN. fJj n?eN
p?IeK ~ n]fsnko fdzdk j? fe fojkfJFh
iK tgkoe ikfJdkdK bJh fbnk eo}k i/
;w/I f;o Bk w'fVnk ik ;e/ sK T[j fJBQK
ikfJdkdK dh fBbkwh eo ;ed/ jB.
fJj n?eN p?IeK ~ BkB-gockofwzr n?;N;
(n?B gh J/ n?;) ~ t;{bh iK g[Bo
T[;koh d/ sohe/ ngDk e/, xZN eoB d/
;woZE pDkT[Idk j?.
i/ e'Jh eo}dko S/ wjhfBnK se
brksko xo dk eo}k w'VB s'I n;cb
ofjzdk j? sK p?Ie T[; ~ ndkfJrh F[o{
eoB bJh 60 fdB dk B'fN; fdzdk j?.
go i/ fJ; ;w/I d/ nzdo th eo}dko
eo}k w'VBk nkozG BjhI eodk sK p?Ie
T[; ikfJdkd ~ n?B gh J/ n?bkB e/
eo}k t;{b eoB bJh fJ; dh fBbkwh
dk n?bkB eo fdzdk j?. fBbkwh dh
ehws ikfJdkd d/ pk}ko Gkn w[skpe
fBoXkos ehsh iKdh j? fi; ~ nkXko
wzB e/ p?Ie fJe okythI iK xZN'-xZN
fBbkwh dh ehws s?n eo fdzd/ jB. i/
fBbkwh s'I gqkgs oew p?Ie d/ eo}/ s'I
f}nkdk j't/ sK tkX{ oew eo}dko ~ d/
fdsh iKdh j?. nfijh fBbkwh pko/ p?Ie
tb'I xZN'-xZN fJe nzro/}h ns/ fJe
y/soh GkFk d/ n]pko ftu fBbkwh s'I 30
fdB gfjbK fJFfsjko fdsk iKdk j?.
fBbkwh d/ ukjtkB nkgDh p'bh ;hbpzd
fb\k\/ ftu, fBoXkos okythI oew d/
fJe fwZE/ gqfsFs ti'I nrkT{I okFh d/ s"o
s/ p?Ie e'b iwQK eotkT[Dr/ i' p'bh tkg;
b?D iK wB}{o Bk j'D dh jkbs ftu
tkg; eo fdsk iKdk j?.
fJj ;hbpzd fb\k\/ fBbkwh tkb/
fdB p'bhekoK d/ ;kjwD/ y'bQ/ iKd/ jB
ns/ ;G s'I T[uh p'bh dk n?bkB eo
fdsk iKdk j?. fiZsD tkb/ ~ yohd gZeh
eoB bJh nkgDh p'bh dh oew dk 25
gqfsFs w"e/ #s/ iwQK eotkT[Dk j[zdk j?.
\kfJdk fJj j[zdk j? fe fJj ikfJdkdK
pk}koh Gkn s'I 20-30 gqfsFs ;;shnK
j[zdhnK jB. ikfJdkd pko/ g{oh gkodoFsk
th j[zdh j? feT[Ife gfjbK p?Ie tb'I fJ;
ikfJdkd bJh eo}k fdsk frnk j[zdk j?.
B[e;kB fJj j? fe fJj ikfJdkdKl fit/I
ns/ fiZE/ j? dh jkbs ftu t/uhnK
iKdhnK jB, fit/I fe fJBQK pko/ w[eZdw/-
pk}h iK pekJ/ dk MrVk j' ;edk j? i'
fiZsD tkb/ p'bheko ~ nkgD/-nkg spdhb
j' ikt/rk.
;koc/;h n?eN, 2002 sfjs gqkgsh
FeshnK d/ fJ;s/wkb bJh Gkos d/
fo}ot p?Ie tb'I ftZsh n;kf;nK d/ gziheoB,
n;kf;nK d/ g[BormB d/ sohe/, ;ktXkBh
tkb/ B/w ns/ nfXrqfjD bJh fdFk-
fBod/F ikoh ehs/ rJ/ jB fiBQK ~ @fd
;feT[foNh}/FB ezgBh} n?Iv oh_ez;NqeFB
ezgBh} (fo}ot p?Ie) rkJhvbkJhB} n?Iv
vkfJo?eNFB}, 2003# nkfynk iKdk j?.
jkb jh ftu 2015-16 d/ e/Idoh piN
ftu, fijV/ n?B ph n?c ;h n?; fo}ot
p?Ie e'b gzihfeqs jB ns/ fiBQK d/ n;k;/
500 eo'V iK tZX jB, T[BQK ~ ;koc/;h
n?eN-2002 sfjs @ftZsh ;o's# wzfBnk
ikt/rk.
eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<
• T[j b/ye ;G s'I tZX uzrk fbydk j?,
fijVk nkgD/ gkmeK dk xZN s'I xZN
;wK b? e/ tZX s'I tZX frnkB fdzdk
j?. - f;vBh ;fwZE
66 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
phwk y/sophwk y/sophwk y/sophwk y/sophwk y/so
Gkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftu
ftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dk
Xhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJo
wk f;o\ ]sok gqpzXB jh BjhI
j?. fJj ;wkfie ;[oZfynk dk
th :zso j?. phwk nwho d/FK d/ oZi/-g[Zi/
b'eK bJh jh BjhI j?. n;b ftu, fJj
Gkos tor/ T[Go oj/ noEukfonK d/
ew}'o torK bJh f}nkdk wjZstg{oB
j?. pdfe;wsh ~, Gkos phw/ gZy'I p[oh
soQK gSfVnk j'fJnk d/F j?. Gkos dk
phwk gZy'I gqt/F, i' fJeZso ehs/ rJ/ phwk
gqhwhnw dh gqfsFssk d/ e[Zb xo/b{
T[sgkd d/ gqfsFs wkfgnk iKdk j?,
fte;s d/FK dh n";s 90 gqfsFs d/
w[ekpb/ f;o\ 3H96 gqfsFs j?. Gkos
dh ekor[}koh uhB Bkb'I E'VQh fpjso j?
fi; dk gqt/F f;o\ 3 gqfsFs j?. Gkos
dh phwk xDsk, fi; ~ gqfs ftnesh
phwk gqhwhnw ti'I wkfgnk iKdk j?, f;o\
53 vkbo j? id fe fte;s d/FK dh
n";s 2000 vkbo s'I 7000 vkbo
dofwnkB j?. fJ; g?wkB/ s'I, 178 vkbo
dh phwk xDsk Bkb uhB Gkos s'I
nrKj j?.
fJ; dk fJe ekoB j? fe phwk
okFh d/ c?bkn pko/ gqw[Zy gZyK s'I Gkos
ns/ uhB fte;s noEftt;EktK s'I gSV/
j'J/ feT[I jB. d'B'I pk}ko bzw/ ;w/I se
;oekoh phwk ezgBhnK d/ nfXeko y/so
tkb/ oj/ jBl d'tK d/FK B/ jkb jh ftu
ftd/Fh fBt/F ~ nzfFe y[ZbQ fdsh j?l fBZih
ns/ ftd/Fh phwk ezgBhnK dh pk}koh
fjZ;/dkoh pj[s xZN j?.
;ukJh fJj j? fe Gkos dk phwk
pk}ko w[ekpb/pk}h tkbk BjhI j?. pk}ko
d/ xZN nfXekoK tkb/ jkbks dk wsbp
j? fe ezgBhnK, f}nkdkso ;oekoh ezgBhnK,
u'yk w[Bk\k ewkT[IdhnK jB ns/ phw/ s'I
spfenK ~ pj[s fBr{Dk \kfJdk fdzdhnK
jB. T[BQK e'b BthBsw T[sgkd g/F
eoB bJh th T[sFkj BjhI j? fijV/
xZN nkwdB tkb/ ygsekoK ~ nkeofFs
eoBr/. f;o\ T[j o;sk, fi; #s/ uZb e/
Gkos dk phwk T[d:'r w[ekpb/pk}h tkbk
pD ;edk j?, T[j j? i/ ftd/Fh fBt/F dh
nkfrnk fdsh ikt/.
e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~
Gkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK se
g[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQ
fJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehsk
frnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkge
;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko
eoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}o
piN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torK
tk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktK
dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.
;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,
;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go
e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/
d [oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dk
jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.
ihtB i:'sh phwk :'iBk sfjs, e'Jh
ftnesh 330 o[gJ/ ;kbkBk gqhwhnw (o'}kBk
fJe o[gJ/ s'I th xZN) 2 bZy o[gJ/ dh
ihtB phwk ;[oZfynk gqkgs eo ;edk j?.
nk; nB[;ko, ihtB phwk fBrw ns/ ih
nkJh ;h torhnK ;oekoh phwk ezgBhnK
fJBQK :'iBktK ~ g/F eoBrhnK.
go, ;oeko f;o\ fJzBk e[M jh eo
;edh j?. xZN nkwdB tkb/ torK ~
ihtB ns/ d[oxNBk phwk s'I fJbktk th
phwk ;[oZfynk dh b'V j? - ;ko/ Gkos
tk;hnK dh f;js phwk se gj[zu j'Dh
ukjhdh j?l jo/e fe;kB e'b \;b dk
phwk j'Dk }o{oh j?. ;wZf;nk fJj j? fe
toswkB ;w/I Bk sK ;oekoh ns/ Bk jh
fBZih phwk ezgBhnK (fiBQK ftu 26 gqfsFs
ftd/Fh phwk fjZ;/dkoh th Fkfwb j?), tZv/
pk}ko dhnK b'VK g{ohnK eoB bJh Bk
sK fsnko jB ns/ Bk jh ;woZE. fJ;
d/ bJh ezgBhnK dofwnkB w[ekpb/pk}h
g?dk eoBh j't/rh ns/ T[BQK e'b BthBsw
T[sgkd g/F eoB dh ikDekoh ns/ ftZsh
;woZEk j'Dh ukjhdh j? sK fe pk}ko d/
;]s w[ekpb/ ftu fNfenk ik ;e/. fJ;
e;"Nh #s/ f;o\ ftd/Fh fBt/Fe jh g{o/
T[sod/ jB. T[sgkdK pko/ fpjso ikDekoh
jh T[BQK e'b fJe \kfJdk j?. ftd/Fh
phwk ezgBhnK d[BhnK Go ftu g?;k
fBt/F eo ;edhnK jB fi; Bkb T[BQK
dk i']w th tzfvnk iKdk j?. }kjok s"o
phphphphph
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 67
s/ Gkosh ezgBhnK d/F nzdo jh fBt/F
eoBrhnK i' T[BQK d/ i']w ~ j'o
tXkt/rk. efjD dh b'V BjhI fe f;ZN/
ti'I ftd/Fh phwk ezgBhnK tb'I g/F ehsh
ikD tkbh gqhwhnw dh oew Gkosh ezgBhnK
Bkb'I xZN j't/rh. ftd/Fh phwk ;/tktK
d/D tkfbnK dh jk}koh Bkb phwk ;woZEk
ftu tkXk j't/rk. i/ ;oeko phw/ ~
;wkfie ;[oZfynk d/ :zso ti'I nZr/ tXkT[D
bJh rzGho j? sK fJ; ~ s/}h Bkb
T[dkoheoB eoBk gt/rk.
w"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSk
phwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/F
dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/
49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj
;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk
fojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhI
j' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogsh
nfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? go
}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb
;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.
Gkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwk
ezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkB
;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52
phwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'I
24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-
ihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orow
jB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk Bkb
Gkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/Fh
fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?
id fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkoh
35,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 49
gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?
fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000
eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.
p/FZe, ;oeko ~ fJj fjZ;/dkoh 49
gqfsFs s'I tXkT[D bJh s/}h Bkb ezw
eoBk ukjhdk j?. wkbeh ~ Gkosh jZEK
se jh ;hws oZyD dh e'Jh m'; dbhb
BjhI j?. :ehBB jh nfijh gkpzdh ;EkBe
T[dwh ~ jh T[sFkfjs eo/rh fi; d/
e'b j' ;edk j? ftd/Fh ezgBhnK d/ T[u
gkfJ d/ j[Bo dk w[ekpbk eoB bJh
phwk y/so ftu b'VhIdh ;woZEk$:'rsk Bk
j't/. i/ 74 gqfsFs iK 100 gqfsFs
ftd/Fh fBt/F dh nkfrnk d/ fdsh ikt/
sK Gkosh phwk y/so nzdo fBt/F eJh
r[Dk tX ikt/rk. i/ fJe ftd/Fh phwk
ezgBh ~ gqpzXB dh ewkB jZE b?D dh
nkfrnk fwb ikt/ sK Gkosh pk}ko ftu
dk]b j'D bJh T[; e'b tZvk ;t?-Go';k
j't/rk. phwk y/so ftu ftd/Fh fBt/F #s/
gkpzdhnK ysw eoBk nkT[D tkb/ ;w/I
ftu ;G s'I T[u gfjb j'Dh ukjhdh j?.
ftd/Fh fBt/FeK bJh fJj y/so y'bQD
d/ eh i']w j' ;ed/ jB< Fzektkdh
2008 d/ ftFt ftZs ;zeN ~ j'o rfjok
eoB bJh d[BhnK dhnK tZvhnK phwk
ezgBhnK dh G{fwek tZb fJFkok eoBr/<
Gkosh noEftt;Ek nwohek torh BjhI
j?. fJj fe;/ tZv/ ftZsh y/so d/ T[d:'r
d/ :'iBkpX gsB ~ g{oh soQK i}p BjhI
eo ;eh. 2008 s'I gfjbK d/ tfoQnK
nzdo, gZSwh phwk ezgBhnK ifNb ftZsh
T[sgkdK ftu fBt/F ns/ phwk eo ojhnK
jB fiBQK ~ pj[s xZN b'e ;wMd/ ;B
f;tkfJ T[BQK ~ ftZsh s"o s/ pDkT[D
tkb/. fJj ;kjwD/ nkfJnk fJBQK T[sgkdK
dh pj[sks - i' i']w ~ tzvD bJh
pDkJ/ rJ/ ;B - n;b ftu szso bJh
rzGho ]sok pD rJ/ ;B. fJBQK T[sgkdK
dh n;gZFNsk ns/ fJBQK ~ t/uD t/b/
tosh rJh gkodoFsk dh xkN ftFth
ftZsh ;zeN d/ d' w{b ekoB ;B. p/FZe
pkeh ftZsh ezgBhnK tKr phwk ezgBhnK
th tZv/ w[Bk\/ dh ske ftu, szso ~
B[e;kB gj[zukT[D ns/ gZSwh nkofEesktK
nzdo bzwh wzdh ns/ ftFt d/ pkeh
fjZf;nK ftu bzwk ;wK uZbD tkb/ wzd/
bJh f}zw/tko ;B.
fco th, fJj ekoB jh ek\h BjhI
fe ftd/Fh phwk ezgBhnK ~ FZe dh B}o
Bkb t/fynk ikt/. f}nkdshnK ~ jZb
eoB dk ;jh sohek m'; fB:wB j?, Bk
fe g{oh skbkpzdh. 2008 d/ ;zeN gqfs
fte;s noEukfonK B/ Bt/I ns/ fpjso
fB:wB Bkb j[zrkok Gfonk j? i' ifNb
T[sgkdK dh n;gZFNsk d{o eod/ jB
ns/ i' y[ZbQ/ pk}ko okjhI t/u/ iKd/ jB Bk
fe w/} d/ T[s/ jh.Gkosh ftu fB:wB B/
f}nkdkso ifNb T[sgkdK dh nkfrnk
BjhI fdsh i' ftFt ftZsh ;zeN ~ rfjok
eoB dk ekoB pD/ ;B. T[BQK FpdK
ftu, Gkos ~ voB dh e'Jh b'V BjhI.
n;b ftu, Gkos ~ nkgD/ ftZs pk}koK
ftu tZvk T[dkoheoB eoB dh b'V j? sK
i' fte;s d/FK d/ ftZs pk}koK d/ gZXo
d/ B/V/-s/V/ g[Zfink ik ;e/. fJ; soQK,
Gkos ftu ezw eo ojhnK ftd/Fh phwk
ezgBhnK pko/ s"yb/ tXk-uVQk e/ g/F ehs/
rJ/ jB. Gkos ftu phwk fB:wB ns/
ftek; nEkfoNh (nkJh nko vh J/) o{gh
phwk y/so dk seVk fB:wB j?. Gkosh
ezgBhnK tKr fJj ftd/Fh ezgBhnK dk th
fB:wB eo ;edk j?.
uhB d/ wjkB ;[Xkoe B/sk v/Ir
f}nkUfgzr B/ fJe tko nkfynk ;h fe
fpZbh ~ u{j/ cVB Bkb wsbp j?, fco
ukj/ T[j ekbh j't/ iK fuZNh. Gkos bJh
gfjb nkw b'eK se phw/ ~ b? e/ ikDk
j?. Gkosh ezgBhnK nk}kdh d/ 67 ;kb
pknd th fJj Nhuk jk;b eoB ftu
n;cb ojhnK jB. ;wK nk frnk j?
fe ;[oZfynktkd ~ fsbKibh d/ e/ phwk
y/so ftu f}nkdk ftd/Fh fjZ;/dkoh ~
p[bktk fdsk ikt/. ;zGkfts \kfJd/ ]sfonK
s'I fes/ tZX jB.
(b/ye ;[szso gZsoeko s/ pb{wpor thT{ dk
ekbwBth; j?.)
e-mail :[email protected]
68 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
fJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoB
Gkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktK
pkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzd
b 2015 d/ nkgD/ ftFt gqf;ZX
;kbkBk ;ot/yD ftu pqskBth
gqekFB @fd fJe"B'fw;N# B/ j?okB eoB
tkbh fNZgDh eod/ j'J/ fbfynk j? fe
fet/I Gkosh BkohnK n";sB S/ fNqbhnB
xzN/ jo o'} ezw eo e/ 1H7 fNqbhnB
vkbo d/ pokpo dk fpBK w}d{oh fjZ;k
gkT[IdhnK jB. j'o rfjo/ ftFb/FD w[skpe
j[D n;hI Bt/I nzefVnK d/ gq:'r s/
sohfenK nB[;ko, ftFt #u ;w[Zu/ ihtB
d/ ;[uZi/ ;zukbB s/ ][Fjkbh ftu fJ;sohnK
s/ feF'ohnK d/ feodko d/ ;jh nB[wkB
brk ;ed/ jK. nwohek dh efbzNB
ckT{Iv/FB s/ fpb r/N; ckT{Iv/FB fwb e/
fJ; ;kb dh ftFt fog'oN fsnko eoBr/
fe fJ;sohnK dh gqrsh bJh gq;fEshnK
dh n;bhns eh j? - fgSb/ d' djkfenK
ftu fezBk e[M j' ;fenk j? s/ fezBk e[M
eoBk pkeh j?.
fJ; ;kb ;szpo ftu phfizr #u
j'J/ u"E/ ftFt fJ;soh ;zw/bB dh 20thI
toQ/-rzY wBkJh ik ojh j? i' okFNo ;zx
tb'I 1995 ftu eotkfJnk frnk ;h.
nwohek dh ;kpe oki ;eZso fjb/oh
efbzNB d/ FpdK ftu, @@wkBt nfXeko
fJ;sohnK d/ (th) nfXeko jB HHH ;dk,
;dk bJh## ns/ 189 d/FK d/ gqfsfBXh
;fjws j' e/ n?bkB eo u[Ze/ jB, fJ;sohnK
dh ;zg{oD s/ pokpoh dh Gkrhdkoh okiBhse,
Ffjoh, nkofEe, ;wkfie s/ ;fGnkukoe
y/soK ftu.## F[G ;{uBk fJj j? fe
phfizr ;zw/bB d/ thj ;kbK pknd
fBFu/ jh Bkoh nfXekoK d/ y/so ftu
nB/e gZyK s'I n;b gqrsh j'Jh j?.
ftFt ;zdoG ftu fJ;sohnK bJh f;js
s/ f;Zfynk dhnK ;j{bsK ftu gqFz;k:'r
tkXk j'fJnk j?. iD/g/ #u wksktK dh w"s
do xN e/ nZXh j' rJh j?. ftFt gZXo
#s/ e[VhnK bJh ;e{bK #u dk]b/ dk
ftseok brGr ]sw j' fojk j?.
fJZehthI ;dh d/ v/Y djke/ #u
wkBtsk d/ @tXhnk nZX/ fjZ;/# - Gkt
fJ;soh tor dhnK ;G g[oksB s/ BthnK
;wZf;nktK ~ fBFu/ jh @ftFt-fgzv# dhnK
jehesK s/ ;w[Zu/ jkbks Bkb i'V e/
;wMDk pVk jh soe;zrs j?. fJj th
m'; ;ukJh j? fe ftFt d/ tZy-tZy
G{r'fbe yzvK ftu ;fGnsktK d/ ftek; B/
n"os dh fe;ws s/ gfotkoe-;wkfie
feodko ~ ;fwnK nB[;ko gfoGkfFs
ehsk j?. Gkos, uhB, n\ohek ftu n"os
dh sedho dh ejkDh d/ nB/e uzr/-wkV/
nfXnkfJ fwbd/ jB. ;z:[es okFNo
;zx s/ nB/e ;oekoh s/ |?o-;oekoh
;z;EktK fJ;soh tor dhnK r[zMbdko
;wZf;nktK ~ d/F-ftd/F s/ nB/e Xkofwe
s/ ;fGnkukoe gozgoktK nB[;ko jZb
bZGD bJh Gog{o s/ ;zt/dBFhb :sB
eo oj/ jB. ftfrnkB s/ seBkb'ih dh
nEkj gqrsh B/ fiE/ @Bkoh-FesheoB# d/
y/so ftu wjkB :'rdkB gkfJnk j?, T[E/
eJh gfjb{nK ftu BthnK u[B"shnK th
dog/F ehshnK jB. fJj pVh s;Zbh
tkbh ;fEsh j? fe Gkos fij/ g[oksB s/
pj[-ohsh-fotki tkb/ d/F ftu n"os d/
nfXekoK ;zpzXh ;[szsosktkd w[Zy s"o s/
@okFNoh nkw ;fjwsh# dk tksktoB pfDnk
fojk j?.
ftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;ko
gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~
;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.
ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/
ekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB fe
w[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnK
~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB
nfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DB
dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/
Fb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;s
T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.
g[okD/ Fk;so nB/e fJ;soh ftdtkBK
s/ nksw-frnkB wfjbktK fit/I fe rkorh
s/ w?sq/Jh dk th jtkbk fdzd/ jB. p[ZX
ws s/ i?B ws ftu fJ;sohnK ~ Xow
gquko d/ ezw ftu pokpoh d/ f}eo
fwbd/ jB. wZXekb s/ fJ;bkwh oki ~
Gkos ftu fJ;soh dh ;wkfie nt;Ek
ftu froktN dk ;wK frfDnk iKdk j?.
Grsh bfjo s/ ;{\h ftukoXkok n"os
gqfs T[dkosk gqrNkT[Id/ jB. ;sh gqEk,
i"jo godk, pkb ftnkj, bVehnK ~
g?dk j[zd/ jh wko d/Dk, d/tdk;h gqEk,
fBwB tor dhnK n"osK #s/ nfsnkuko -
Gkosh ;wki ftu nkw gqubs p[okJhnK
;k;k;k;k;k
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 69
pD rJhnK ;B. Gkos dh g[oksB
;z;feqsh d/ gqfsfBXh wjK-ekft okwkfJD
s/ wjKGkos nB/e wjZstg{oB fJ;soh
gksoK d/ ufoso ft;sko ftu fpnkB
eod/ jB s/ beFwh, gkotsh, ;ftZsoh s/
;hsk ;w/s nB/e j'o d/thnK dh g{ik dk
gqubB th j'fJnk. do'gsh d/ r[zMbdko
ufoso dhnK nB/e Bt/I ;zdoGK ftu
ftnkfynktK j'JhnK jB. o}hnk ;[bskB
s/ B{o ijK dhnK ;]FhnsK ~ th Bt
gfoGkfFs ehsk frnk j?.
Gkosh Bkoh d/ nkX[fBe d"o d/
g[Bo ikroD dh r"ot rkEk T[BhIthI ;dh
ftu pqskBth oki dhnK poesK #u frDh
ik ;edh j?. okik okw w'jB okJ/,
JhFto uzdo ftfdnk;kro s/ fiUshokU
c{b/ fJ;sohnK d/ nfXekoK s/ ;wkfie
;wkBsk bJh ;zxoF eoB tkb/ w[Yb/
wjkB ;[Xkoe ;B. ;ftsohpkJh c{b/ tb'I
1848 JhH ftu g{B/ #u gfjbh g[Zsoh
gkmFkbk y'bQ/ ikDk fJe wjkB fJBebkph
edw ;h. :kd oj/ fe ;sh gqEk 1829
ftu ek~Bh s"o s/ pzd eo fdsh rJh s/
ftXtk-ftnkj dk ek~B 1856 ftu gk;
ehsk frnk. nB/e pqskBth n"osK B/
Gkosh G?DK dhnK d[Zy sebh\K ;wMd/
j'J/ w[YbhnK f;js ;/tktK, ftZfdnk s/
f;Zfynk ;z;EktK dk w[ZY pzfBQnk. T[`BhIthI
;dh dh nk]oh u"EkJh ftu Jh;kJh gkdohnK
d/ w[ekpb/ ftu ;G XowK ftu ;[XkoK dk
d"o F[o{ j'fJnk fi; ftu fJ;sohnK gqfs
fBnK s/ ftZfdnk d/ f;XKsK ~ gqw[Zysk
fdsh rJh. nk}kdh gqkgsh d/ nzd'bB
ftu fJ;sohnK ~ Fkfwb ehs/ ikDk
Bt/I Gkos d/ T[ib/ GftZy dk nkXko
pfDnk. @ftZfdnk c?b/ ukBD j'fJ# dh
tk;sftesk thjthI ;dh ~ d;se d/
ojh ;h.
Gkos d/ ;[szsosk ;zrqkw ftu
fJ;sohnK dk :'rdkB fJe g{o/ w}w{B
dk ftFk j?. fJj toBD:'r j? fe
1917 ftu Gkosh fJ;sohnK dk gfjbk
t\d, ;?eo/Noh nk\ ;N/N cko fJzvhnk
~ fJ;sohnK d/ okiBhse nfXekoK ~
wzrD bJh fwfbnk. ;ot Gkosh wfjbk
f;Zfynk ;zw/bB 1927 ftu g{B/ #u j'fJnk
s/ fJj ;z;Ek ;wkfie gfotosBK bJh
nktk} p[bzd eoB dk wjZstg{oB wkfXnw
pDh. 1929 ftu pkb-ftnkj o'e{ ek~B
gk; ehsk frnk fi; nB[;ko bVeh dh
Fkdh bJh xZN'-xZN T[wo u"dK ;kb
fBFfus ehsh rJh. wjkswk rKXh n"osK
d/ jZeK bJh y[ZbQ e/ w?dkB ftu nkJ/ s/
T[BQK B/ pkb-ftnkj d/ @pkJhekN# dk
n?bkB ehsk s/ pkb-ftXtktK Bkb w[V-
ftnkj bJh B"itkBK ~ gq/fonk. n?Bh
p/;?IN owkpkJh okBkv/, ;o'iBh BkfJv{,
e[wkoh bZiktsh, no[Dk nkf;\ nbh, oki
e[wkoh nzfwqs e"o, ;[u/sk feqgbkBh, d[orkpkJh
d/Fw[y, gq/wtsh Ekgo nkfd B/ gqw[Zy B/sk
pD e/ ;[szsosk ;zrqkw ftu fjZ;k gkfJnk.
fJj fBjkfJs n\;'; s/ FowBke rZb j?
fe d/F dh tzv ekoB j'Jh fjz;k d"okB
bZyK fJ;sohnK ~ fxDkT[D/ tfjFhg[D/ dk
fFeko j'Dk fgnk. fJj nihp ftvzpBk j?
fe :[ZX, dzr/-\;kd s/ j'o ;wkfie T[Eb-
g[Eb d"okB fJ;sohnK ~ nfsnkukoK dk
fFeko pDkfJnk iKdk j?. nk}kdh d/
w[Yb/ ;kbK d"okB nB/e p/xo, p/nk;ok
s/ fxDkT[D/ }[bwK dk fFeko FoBkoEh
fJ;sohnK dk w[V-t;/pk fJe fdb fjbkT{
nB[Gt th ;h s/ nd[sh ;/tk th ;h.
;wkfie s/ okiBhse ekoe[BK bJh wjkswk
rKXh s/ j'o wjkB B/sktK dh nrtkJh
ftu ;[szso Gkos d/ ;zftXkB B/ Gkosh
BkohnK ~ okFNoh ihtB d/ jo y/so
ftu ;zg{oB Gkrhdkoh dh ek~Bh ftt;Ek
nB[;ko okiBhse, nkofEe, ;wkfie s/
;fGnkukoe nfXeko gqdkB ehs/ jB.
;zftXkB dh Xkok 14 ;G fJ;sohnK ~
;wkBsk d/ nfXeko dk gqktXkB eod/ j'J/
jo soQK d/ gZygks s'I w[esh (Xkok 15
(1)l w"fenK dh ;wkBsk (Xkok 16) ns/
;wkB ezw bJh ;wkB sB]kj Xkok 39
(vh) dk th fBFuk eodh j?. fJ; s'I
fJbktk, ;zftXkB dh Xkok 15 (3) nB[;ko
fJ;sohnK s/ pZfunK ~ ftF/F ;j{bsK
fdshnK ik ;edhnK jB ns/ fJ;sohnK
d/ ;BwkB ~ m/; gj[zukT[D tkbhnK
otkfJsK s'I S'N Xkok 51 (Jh) nB[;ko
fdsh ik ;edh j?. ;zftXkB dh Xkok 42
nB[;ko ;oeko fJ;sohnK d/ ezweki
;zpzXh ftF/F wkBth ;j{bsK s/ iD/gk
okjs bJh fB:w pDk ;edh j?. fJj
pV/ r"ot tkbh rZb j? fe ;zftXkB d/
gqw[Zy fBowksk vkH Ghw okU nzp/veo B/
fejk ;h, @@w?I fe;/ e"w dh soZeh ~ T[;
dhnK fJ;sohnK dh soZeh Bkb i'V e/
jh fBoDk eo ;edk jK.## d/F d/ gfjb/
ek~B s/ fBnK wzsoh B/ Gkos d/ fJ;soh
fto'Xh Xkofwe s/ ;fGnkukoe fgS'eV dk
rfjok nfXnB eod/ j'J/ nfijh fBnK
ftt;Ek pko/ ;'funk i' wkBttkd s/
soe-;zrs ;'u #s/ nkXkfos j't/.
Gkos d/ b'eszso ftu fJj pVh
s;Zbh tkbh ;fEsh pD ojh j? fe
fJ;sohnK dh :'r gqfsfBXsk bJh g{o/
gqFk;Bh YKu/ ns/ T[`u oki;h ;z;EktK dh
ouBk #s/ T[Irbh T[m ojh j?. ;zftXkB
dh 243 (vh) (3) Xkok nB[;ko ;'X
1993 ;G rqkw gzukfJsK d/ sh;ok fjZ;k
gqXkB iK w[yhnk fJ;sohnK j'D dk fBFuk
j'fJnk. fJj okyt/IeoB dh ftt;Ek B/
g/Iv{ ihtB d/ jo y/so ftu fJ;sohnK ~
fjZ;/dko pDkT[D s/ u'D gqfefonk okjhI
Bt/I nB[GtK dh wjZstg{oB ikDekoh okjhI
p/fw;kb FesheoB ehsk j?. fJj okytKeoB
;zftXkB dhnK XkoktK 243 (Nh) (3) ns/
243(Nh)(4) okjhI FfjoK dhnK Bro gkfbek
ew/NhnK #s/ th bkr{ eo fdsk frnk j?.
b'e ;Gk s/ oki ftXkB ;GktK ftu
fJ;sohnK bJh sh;ok fjZ;k okyt/IeoB
dk ek~B ;zftXkBe ;'X 108 bzp/ ;w/I s'I
bwe ojh j?. oki ;Gk fJ; ek~B ~ 9
wkou 2010 ~ gk; eo u[Zeh j?. d/F d/
70 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
gqXkB wzsoh, okFNogsh, b'e ;Gk d/
;Gkgsh, nB/e w[Zy wzsoh, okigkb, uhc
i;fN; s/ j'o gqw[Zy ;zftXkfBe gdthnK
#s/ fJ;sohnK fpokiwkB j' u[ZehnK jB s/
;G y/soK ftu T[BQK dh frDsh tX ojh
j?. fgSb/ ;kbK ftu nB/e gqw[Zy tgkoe
;z;EktK fiBQK ftu p?IeK s/ pj[-okFNoh
ezgBhnK ftF/F wjZst oydhnK jB, dhnK
fJ;sohnK d/ w[Zyh j'D dh frDsh brksko
tX ojh j?.
iht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkB d/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/e
BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/
;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e
f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/
ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/
fJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnK
y'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtB
dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.
roG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnK
~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh
j?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;soh
s/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMh
ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.
Bkoh fufes;k d/ Bt/I ;kXBK B/ fiE/
wB[Zyh ihtB ~ roG nt;Ek s'I jh
;zGkbD, fefonkswe Yzr Bkb roG
mfjokT[Dk, feokJ/ dh e[Zy ftu roG dh
ftt;Ek fijhnK nB/e j?okB eoB tkbhnK
gqkgshnK ehshnK jB T[E/ e[M d[oT[g:'r
th ;wkfie s/ gfotkoe YKu/ ~ rfjoh
m/; gj[zukT[D tkb/ ;kps j' oj/ jB.
;G s'I tZvh ;wZf;nk Gkos, uhB s/ j'o
nB/e d/FK ftu fbzr nB[gks d/ ftrVB
dh j' ojh j?. Go{D jZfsnk ekoB Gkos
dk Bkw ebzfes j' fojk j? s/ nB/e
y/soK ftu 2011 d/ nzefVnK nB[;ko S/
;kbK dh T[wo tor d/ pZfunK dk fbzr
nB[gks 919 bVehnK gqfs j}ko bVfenK
dk j' frnk - i' nk}kdh s'I pknd
bVehnK dh brksko xN ojh frDsh
gqrN eodk j?. ;{soK nB[;ko e[VhnK
dk roGgks s/ fBZeh T[wo ftu gotoF
ftu bkgqtkjh fJ; ;fEsh bJh f;ZX/ s"o
s/ f}zw/tko jB. bVehnK ~ gfotko tkb/
p'M ;wMd/ jB ns/ wod-gqXkB ftt;Ek
s/ o{VQhtkdh ;z;ekoK nB[;ko ]kBdkBh
fto;k w[zfvnK #s/ fBoGo ;wfMnk iKdk
j?. okFNo ;zx dh fog'oN nB[;ko Gkos
dh fbzr nB[gks ;fEsh pVh fuzskiBe j?
s/ ]soBke f;ZfNnK tkbh j?. Gkos ~
nB/e ek~BK ~ ;'XD dh }o{os j? s/
pkb-ftnkj, fbzr-goy, dki gqEk nkfd
d/ ek~BK ~ fdqVQsk Bkb bkr{ eoB dh
b'V j?.
fgSb/ e[M ;kbK ftu ftFt gZXo #s/
pbkseko d/ ngokX dhnK tXdhnK xNBktK
B/ ;oekoK d/ ;zpzfXs ndkfonK, ;wki
Fk;sohnK s/ Bkoh nzd'bB d/ fuzseK ~
p/jZd gq/FkB ehsk j?. fJj pVh d[ydkJh
s/ Fow;ko eoB tkbh jehes j? fe
pbkseko Gkos dk u"Ek w[Zy ngokX pD
frnk j?. 2012 ftu pbkseko d/ 24,912
w[eZdw/ doi ehs/ rJ/. fJj th dZf;nk
frnk fe n";sB d; i[owK ftu'I fJe jh
wkwbk doi eotkfJnk iKdk j?. nwohek
ftu 46 gqfsFs nfij/ wkwb/ g[fb; e'b
doi ehs/ ikD dk nB[wkB j? s/ fJe
bZy fJ;sohnK ftu'I 27 pbksekoh xNBktK
dk fFeko j[zdhnK jB.
d/j-tgko d/ nB/e o{g th fJ;sohnK
s/ xZN T[wo dhnK bVehnK dk Xzd/ ftu
XZe/ ikDk fJe d[ydkJh ;ukJh j?. fi;w-
co'Fh dh rzGho s/ r[zMbdko ;wZf;nk
ne;o rohph Bkb i'V e/ d/yh iKdh j?
go fJ; d/ nB/e nzsookFNoh gfjb{ th
jB. Gkos B/ 1956 ftu ftGuko o'e{
ek~B okjhI y[ZbQ/ nkw d/j-tgko #s/ gkpzdhnK
bk fdshnK jB. @J/v}# dh ]soBke
phwkoh B/ fiB;h ekfwnK dh f;js pko/
oki dh f}zw/tkoh tZb fXnkB nkeofFs
ehsk j?. fJ;sohnK dh b[ZN-y;[ZN s/ T[BQK
#s/ fe;/ th soQK dhnK f}nkdshnK dk
jo ;oeko ~ jZb bZGDk ukjhdk j?.
B'pb fJBkw i/s{ gqf;ZX noEftfrnkBh
vkH nfwqfsnk ;/B B/ fJ;soh iksh Bkb
j'D tkb/ G/d-Gkt s/ ftsefonK pko/
nkgD/ ftuko ft;sko Bkb gqrNkT[Id/ j'J/
dZf;nk j? fe fet/I n"osK ~ g?o-g?o #s/
w[FfebK Bkb ;zxoF eoBk g?Idk j?.
f;Zfynk, g/F/, wbehns d/ jZe, xo-
gfotko ftu ;EkB ns/ ;w[Zu/ ;wkfie
ihtB ftu fJ;sohnK bJh ;hwktK s/
n"eVK dk ;kjwDk j[zdk j?. vkH ;/B
efjzd/ jB fe ;z:[es okFNo nwohek s/
ikgkB ftu ni/ th okFNogsh iK gqXkB
wzsoh dh gdth s/ fe;/ fJ;soh d/ g[ZiD
d/ e'Jh nk;ko B}o BjhI nkT[Id/. Gkos
d/ ;zdoG ftu vkeNo ;/B bVehnK ~
g"FfNe y[oke d/ wkwb/ ftu ftseo/ dk
ftF/F f}eo eod/ jB. feT[Ife iDB
fefonk ftu fJ;soh dh jh nd[sh
f}zw/tkoh j?, fJ; bJh T[; Bkb ehsh
bkgqtkjh dk Bshik n"bkd okjhI wodK ~
jh G[rsDk gt/rk. nB/e nfXn?BK s'I
;gZFN j'fJnk j? fe fJ;soh dk FesheoB
gfotko bJh pVk jh ;[yktK tksktoB
pDk e/, pZfunK dh tXhnk ;KG-;zGkb,
wodK ~ sDkn s'I w[esh s/ ;w[Zu/ ;wki
bJh uzrk gqGkt gkT[Idk j?. fbzr nB[gks
f;zrkg[o, skfJtkB, dZyDh e'ohnk s/ uhB
(100 w[zfvnK fgZS/ e/tb 85 e[VhnK) fij/
d/FK d/ nkofEe ftek; #s/ gqFB fuzBQ
brkT[Id/ jB. vkH ;/B fusktBh fdzd/ jB
fe fbzr nB[gks dk tX fojk o[MkB wB[Zy
ftek; d/ nB/e gfjb{nK #s/ p[ok gqGkt
gkt/rk. fJ;soh gqfs fttjko ftu G/d-
Gkt fgZso gqXkB fto;/ dk e'Mk gfjb{ j?
s/ nZi d/ pdb/ ftFt jkbks ftu fbzr
ftseo/ bJh e'Jh ;EkB BjhI j' ;edk.
Gkos d/ ;zdoG ftu fgSb/ uko
djkfenK dk b/yk-i'yk fJ;sohnK dh gq;fEsh
pko/ nB/e fdbu;g gZy T[ikro eodk
j?. gZsoeko fiT[sh wbj'sok nB[;ko
w[zpJh, r[ioks ftu ehwsK fto[ZX nzd'bB,
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 71
;qhwsh fJbk GZN d[nkok @;?bc fJzgbkfJv
t[w?B} n?;';hJ/FB (;/tk) dh 1972 ftu
;EkgBk, fuge' nzd'bB fi; ftu gjkVh
n"osK B/ tZX uVQ e/ fjZ;k fbnk, FoZfwe
;zrmB d[nkok d' Ghb n"osK d/ pbkseko
ekoB G{whjkoK fto[ZX ;zxoF fi; Bkb
BFky'oh, xo/b{ fjz;k s/ iks-iwks th i[V
rJ/ nkfd bfjoK B/ e[M nfij/ w[Zd/ u[Ze/
i' fJ;sohnK d/ ;w[Zu/ nfXekoK dh g?oth
eod/ ;B. fco 1974 ftu thBk w}{wdko
dh fog'oN @@N{tkov} Jhe{J/fbNh (;wkBsk
tZb) gqekfFs j'Jh i' fJ;soh nzd'bBK
bJh nkXko d;skt/} pD rJh. iB;zfynk
d/ nzefVnK d/ jtkfbnK Bkb, fJ;
fog'oN B/ d/F ftu fJ;sohnK dh ];sk
jkbs d/ t/ot/ g/F ehs/. 2002 ftu
g/F ehsh fog'oN ftu okFNoh wfjbk
nk:'r B/ fJ;sohnK dhnK :'iBktK tZb
fXnkB fdtkT[Id/ j'J/ @:{Bhckow f;tb
e'v# ns/ j'o bNe oj/ w;fbnK gqfs
f;nk;h jbfenK s/ ;wki ~ ;[u/s ehsk.
d/F dhnK wfjbktK ni/ nB/e tknfdnK
d/ g{ok j'D dh T[vhe ftu jB.
Gkos ftu Bkoh FesheoB ;zpzXh
;kfjs s/ j'o ebktK d/ y/so ftu Bt/I
ftuko T[Go e/ nkJ/ jB. fJ;soh uouk
d/ F[o{ ftu fJ; XkoBk ~ o/yKfes ehsk
iKdk j? fe g[oF gqXkB ;wki fJ;soh ~
ftnesh dh pikfJ @t;s{# d/ s"o s/
gqGkfFs eodk j? fi; #s/ fgsk, gsh ns/
nyho g[Zso dk nfXeko pfDnk ofjzdk
j?. fJ; soQK fJ;soh dk gqkXhB j'Dk jh
T[; dh @j'Dh# eoko d/ fdsk frnk fi;
fto[ZX fJ;soh B/ w[esh dk bzpk ;zxoF
nkozG ehsk.
2014 ;kb dk nfjw ;ot/yD eod/
j'J/ @okFNo ;zx wfjbktK# ;z;Ek B/ Gkt
g{oD fNZgDh ehsh j? fe nB/e nk\sK d/
pkti{d fJ;sohnK B/ nkgD/ nfXekoK dh
gqkgsh bJh th T[gbpXhnK jk;b ehshnK
jB. fJ;sohnK s/ feF'ohnK B/ phs/ ;kb
ftu vokT[DhnK w[;hpsK MZbhnK jB.
Gkos ftu e[Vh d/ o{g ftu g?dk
j'Dk nZi th nB/e soQK dhnK gfotkoe
s/ ;wkfie n"eVK ftu'I r[}oBk g?Idk j?.
iks s/ iwks d/ tksktoB s/ ftsefonK
dk ;zskg G'rD Bkb, bVehnK ~ rohph,
Xow s/ pzFtkd dhnK w[;hpsK ftu'I
bzxDk g?Idk j?. fJj ;zs[FNh tkbh rZb
j? fe 2009 ftu gk; ehs/ f;Zfynk
nfXeko ek~B B/ 6-14 ;kb d/ ;G
pZfunK ~ ;e{b dk]b eotkT[Dk }o{oh
eoko fdsk j?. fgSb/ e[M ;kbK ftu
bVehnK dh ;e{b ftu jk}oh tXh j? s/
d/F ftu ikro{esk dk wkj"b pDkfJnk
ik fojk j? go ni/ th 35 f}bQ/ e[VhnK
dh f;Zfynk ftu pj[s fgZS/ jB. ;z:[es
okFNo d/ J/Fhnk g?;hfce pko/ nkofEe
s/ ;wkfie nk:'r dh Btzpo 2014 ftu
p?Ie"e ftu j'Jh ftF/F fJeZsosk #u Gkos
ftu jfEnkopzd MrfVnK tkb/ y/soK ftu
s/ iksh nkXkfos fjz;k d"okB fJ;sohnK
#s/ nfsnkukoK tZb fXnkB nkeofFs
eotkfJnk frnk. fJ;soh nfXekoK d/
;woEeK s/ fuzseK dh fBrkj j[D ;szpo
2015 ftu j'D tkb/ okFNo ;zx ;zw/bB
#s/ bZrh j'Jh j?. T[whd ehsh iKdh j? fe
Gkos okFNoh gZXo #s/ nzsookFNoh y/so
ftu fJ;sohnK d/ nfXekoK dh pjkbh s/
bkr{ eoB s/ eokT[D ftu gqw[Zy G{fwek
fBGkJ/rk.
Gkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irs
iBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfie
;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu
XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.
;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK
~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh
b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,
@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe
Fesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'I
nDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHH
fJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dk
ti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvh
j' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sK
GftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osK
bJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB Bkb
jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.
(b/ye ;wkfie w;fbnK pko/ fuzse s/ Gkosh
ftd/F ;/tk s'I ;/tk-w[es nfXekoh j?.)
e-mail :[email protected]
• n"os ~ wod dh okyh ftu BjhI
ofjDk ukjhdk, ;r'I nkgDh oZfynk
nkg eoB :'r j'Dk ukjhdk j?.
- n?; ph n?BEBh
• n"osK xZN tZX jh rbs j[zdhnK
jB.
- nfrnks
• n"osK wodK Bkb'I tZX p[ZXhwkB j[zdhnK
jB feT[Ife T[j ikDdhnK xZN ns/
;wMdhnK tZX jB.
- i/w} ;Nh\B
• fJ;soh dh T[Bsh T[go jh okFNo
dh T[Bsh fBoGo eodh j?.
- no;s{
• fJ;soh d/ ;BwkB Bkb ;fGnsk dh
gSkD j?.
- eofN;
• uzrh fJ;soh ezv/dko MkVh ~ c[Zb
pDkT[Idh j? ns/ |ohp xo ~ th
;tor pDk ;edh j?.
- r'bv ;fwE
• fJ;soh dk ihtB tZy'-tZy ;dGktBktK
dk fJfsjk; j?.
- tkfFzrNB
• g[oy d/ ;ko/ soe fJ;soh d/ fJe
Gkt dk w[ekpbk BjhI eo ;ed/.
- tkbN/no
72 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
rb, do]s, c[Zb, g"d/, MkVhnK
nkfd Gkt jo soQK dh pB;gsh
e[dos dh fJe nBw'b dks j?. izrb
fe;/ th d/F dk T[j e[dosh XB j? fi;
d/ nkXko T[s/ fJe uzrh noE-ftt;Ek
T[;koh ik ;edh j?. izrbK B{z d[BhnK d/
;ko/ d/FK B/ okFNoh ;zgsh dk doik
fdsk j'fJnk j?. izrbK B{z jok ;'Bk th
fejk iKdk j? feT[Ife fJj wB[Zy dh
seohpB jo soQK dh b'V B{z g{ok eod/
jB. izrb jtk ftu'I ekopB vkJhnke;kJhv
r?; nkgD/ nzdo i}p eoe/ gqekF-
Fz;b/FD fefonk d[nkok nkgDk G'iB
pDkT[D d/ Bkb-Bkb jtk ftu wB[ZyK ns/
pkeh iht izs{nK d/ ;kj b?D bJh
nke;hiB r?; th fdzd/ jB. fJj wB[Zy
ns/ iht-izs{nK dhnK G'iB ;pzXh b'VK
g{ohnK eoB d/ Bkb-Bkb T[BQK d/ ofjD
bJh EK th gqdkB eod/ jB. fJ; s'I
fJbktk wB[Zy dh sK ;kj b?D s'I b? e/
G'iB ns/ G'iB pDkT[D bJh pkbD,
xo pDkT[D bJh bZeVh, T[d:'rK bJh
eZuk wkb, dtkJhnK pDkT[D bJh iVhnK-
p{NhnK d/ Bkb-Bkb w"s s'I pnkd ;;eko
bJh bZeVh th izrb jh gqdkB eod/ jB.
izrbK ftu fizB/ f}nkdk do]sK
ns/ j'o p{fNnK dhnK fe;wK j'DrhnK
T[BhnK jh f}nkdk iht-izs{nK dhnK fe;wK
j'DrhnK. ;', izrb iht-izs{nK d/ G'iB
ns/ T[BQK d/ ofjD bJh EK sK w[jZJhnk
eotkT[Id/ jh jB, ;r'I T[BQK dhnK gqikshnK
tXkT[D ftu th :'rdkB gkT[Id/ jB.
e[dos B/ fszB soQK d/ i?fteL wB[Zy,
iht-izs{ ns/ g"d/ Xosh T[s/ g?dk ehs/
jB i' e[dos d/ ;zs[bB ns/ nkgDh-
nkgDh j'Id B{z ekfJw oZyD bJh fJe d{i/
T[s/ fBoGo eod/ jB. fJ;/ eoe/ fJBQK
fszBK i?fteK B{z Xosh T[s/ ofjD bJh fJe'
fijh EK ukjhdh j? Gkt 100 ftu'I 33
gqfsFs oepk izrbK, 33 gqfsFs iht-
izs{nK ns/ 33 gqfsFs jh wB[ZyK bJh
ukjhdk j?, go wB[ZyK B/ S/sh Bkb d{i/
d'tK i?fteK d/ fjZ;/ T[s/ th ep}k eoBk
F[o{ eo fdsk j'fJnk j?.
@@fd rb'pb c'oo?;N fo;'o; n;?;w?IN##
2010 dh fog'oN d/ nB[;ko d{BhnK d/
e[Zb G{r'fbe oep/ dk f;o\ 31 gqfsFs
oepk izrbK d/ EZb/ j?. fJj fog'oN
233 d/FK d/ ;ko/ soQK d/ izrbK dhnK
fe;wK d/ nzefVnK d/ nkXko T[s/ fsnko
ehsh rJh j?. fJ; fog'oN nB[;ko ;koh
d[BhnK ftu 4 fpbhnB j?eN/no Xosh
T[s/ izrb c?b/ j'J/ jB. d[BhnK d/ 5
d/FK pok}hb, e?B/vk, nwohek ns/ uhB
ftu d[BhnK d/ e[Zb izrbK EZb/ oep/ ftu'I
nZX/ oep/ T[s/ izrb jB ns/ 54 d/FK
ftu T[BQK d/ e[Zb G{r'fbe oep/ d/ 10
gqfsFs oep/ s'I th xZN oep/ T[s/ izrb
jB, go fJ; s'I th n\;'; dh rZb j?
fe ;ot/ ehs/ 233 d/FK ftu'I 10 d/FK
ftu izrbK dk Bkw'-fBFkB BjhI j? Gkt
T[E/ izrb jh BjhI jB.
Gkt/I skgwkB ftu s/}h Bkb tkXk
j'D ekoB izrbK d/ oZy-oykn tb d[BhnK
d/ ;ko/ d/F ek\h f}nkdk fXnkB d/ oj/
jB, fco th izrbK dh eNkJh pj[s s/}h
Bkb j' ojh j?. fJE/ fJj dZ;Dk th
}o{oh j? fe 1990-2000 d/ djke/ d"okB
16 fwbhnB j?eN/no oep/ s'I izrb eZN/
rJ/ ;B s/ 2000-2010 d/ djke/ d"okB
fJBQK dh eNkJh d/ oep/ ftu ewh th
nkJh ;h, go ewh nkT[D d/ pkti{d th
fJ; no;/ d"okB 13 fwbhnB j?eN/no
oep/ s'I izrb eZN/ rJ/ ;B i' fe pj[s
f}nkdk oepk j?. pok}hb s/ fJzv'B/Fhnk
ftu 1990ftnK d/ djke/ d"okB tZv/ gZXo
T[s/ nkofEe ftek; d/ BK T[s/ izrbK dh
eNkJh j'Jh j?. nk;No/bhnk ftu izrbK
d/ oep/ ftu ewh nZr bZrD ns/ ;'ek
g?D ekoB j'Jh j?. izrbK d/ xNd/ j'J/
oep/ B{z d/yd/ j'J/ e[M d/FK tb'I Bt/I
do]s brkT[D dk T[gokbk th F[o{ ehsk
frnk j? fi; Bkb izrbK d/ xNd/ oep/
dh do e[ZM xNh j?.
dZyDh nwohek d/ d/FK ftu 4
fwbhnB j?eN/no, n\ohek ftu 3H4 fwbhnB
ns/ nk;No/bhnk ftu 70000 j?eN/no
izrb gqfs ;kb dh do Bkb 2000 s'I
2010 d"okB izrb eZN/ rJ/ ;B. Gkt/I
J/Fhnk ftu izrbK d/ eZND dh do ;zB
1999-2000 d/ djke/ d"okB 600000
j?eN/no gqfs ;kb ;h fijVh 2000-2010
d/ djke/ d"okB 2H2 fwbhnB j?eN/no
gqfs ;kb tkX/ ftu pdb rJh ;h.
J/Fhnk wjKdhg ftu Bt/I do]s brkT[D
dk o[MkB f}nkdkso uhB ftu gkfJnk
izrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEsh
izrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnK
r[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"o
iziziziziz
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 73
frnk id fe dZyDh J/Fhnk ns/ dZyDh-
g{oph J/Fhnk d/ d/FK ftu izrbK dh
eNkJh brksko ikoh j?.
Gkos dh izrbK EZb/ oep/ ;zpzXh
;fEsh pj[s jh fuzskiBe j?. ;kb 2013
dh izrbK ;zpzXh fJe fog'oN nB[;ko
Gkos ftu izrbK EZb/ e[M oepk 697,
898 tor feb'whNo j?, fijVk e[Zb
G{r'fbe y/so dk 21H23 gqfsFs pDdk j?
fi; ftu'I f;o\ 2H54 gqfsFs xD/ izrb,
9H70 gqfsFs dfonkB/ ns/ 8H99 gqfsFs
y[ZbQ/ izrb jB. Gkos ftu izrbK EZb/
oepk d[BhnK d/ n";sB oep/ s'I brGr
10 gqfsFs xZN j?. izrb (Gkt do]s)
Gkosh ;fGnkuko ftu fJzBh f}nkdk v{zxh
soQK ou/ j'J/ jB fe fJBQK dh g{ik th
ehsh iKdh j?. g[okD/ ;fwnK ftu sK b'e
do]sK B{z pZfunK tKr gkbd/ ;B ns/
efjzd/ ;B @@fJe o[Zy, ;" ;[Zy##. fJE'I se
fe b'e rhsK ns/ g[okD/ o;w'I-fotk}K
ftu th do]sK dh ]k; wjZssk j[zdh
;h. nk}kdh s'I pknd id'I nkofEe
ftek; d/ BK T[s/ izrbK EZb/ oepk s/}h
Bkb xND bZr frnk ;h sK ;oeko tZb'I
;kb 1952 ftu izrbK EZb/ xZN'-xZN 33
gqfsFs oepk j'D dh okFNoh Bhsh
pDkJh rJh ;h. fJ;/ w[Zd/ B{z w[Zy oZyfdnK
j'fJnk i[bkJh 1952 ftu Gkos ftu
gfjbh tkoh @tD wjKT[s;t* wBkfJnk
frnk ;h. T[; s'I pknd Gkt/I fJj
T[s;t jo ;kb wBkfJnk iKdk j? sK th
;kv/ d/F ftu izrbK dh ;fEsh ftu e'Jh
]k; ;[Xko BjhI j' ;fenk j?.
d/F d/ tZy'-tZyo/ okiK ftu th
izrbK dh ;fEsh fuzsk tkbh j?. izrbK
dk ;G s'I tZX oepk wZX gqd/F oki ftu
(77,522 feb'whNo) fwbdk j?. d{i/ Bzpo
T[s/ SZsh;rVQ (55,621 feb'whNo), shi/
T[s/ wjKokFNo (50,632 tor feb'whNo
ns/ UvhFk u"E/ Bzpo T[s/ (50,347 tor
feb'whNo) nkT[Id/ jB. e[Zb G{r'fbe
oep/ d/ fj;kp Bkb ;G s'I f}nkdk
oepk fw}'ow 90H38 gqfsFs, d{i/ doi/
T[s/ beFdhg 84H56 gqfsFs, shi/ T[s/
nzv/wkB ns/ fBe'pko 81H36 gqfsFs ns/
u"E/ Bzpo no[Dkub gqd/F 80H39 gqfsFs
nkT[Id/ jB. pkeh d/ uko okiK Bkrkb?Iv,
w/xkfbnk, wBhg[o ns/ fsqg[ok ftu th
izrbK dk oepk 75 gqfsFs s'I T[s/ j?
ns/ 7 j'o okiK ftu izrbK EZb/ oepk
33 gqfsFs oep/ s'I T[go j?. fJ; soQK
Gkos d/ 35 okiK ns/ e/Idoh Fk;s
fJbkfenK ftu'I f;o\ 15 oki ns/ e/Idoh-
FkFs fJbke/ jh fJj' fij/ jB fiE/
izrbK dh ;fEsh ;zs'yiBe j? iK e[dos
d/ ;zs[bB B{z ekfJw oZyD bJh }o{oh
jkbks g{ok eoB ftu ;wZoE jB, go
fJE/ fJj th :kd oZyDk ukjhdk j? fe
n;hI iht-izs{nK ns/ ikBtoK d/ g{o/ d/
g{o/ fjZ;/ pko/ f}eo jh BjhI eo oj/ jK.
Gkos ;zpzXh T[go'es fog'oN nB[;ko,
izrbK EZb/ ;G s'I xZN gqfsFs oepk
gzikp (3H52 gqfsFs) ftu nKfenk frnk.
jfonkDk (3H59 gqfsFs), oki;EkB (4H70
gqfsFs), T[`so gqd/F (5H96 gqfsFs),
r[ioks (7H48 gqfsFs), fpjko (7H74
gqfsFs) ns/ dwB ns/ fd:{ (8H28
gqfsFs) oepk izrbK EZb/ j? Gkt Gkos
d/ 7 okiK ftu izrbK EZb/ oepk 10
gqfsFs oep/ s'I th xZN j? ns/ 9 okiK
ftu 10 gqfsFs s'I 20 gqfsFs ns/ uko
okiK ftu fJj 20 s'I 32 gqfsFs oep/
ftu izrbK gkJ/ iKd/ jB.
T[go'es ftfynkB s'I fJj gsk brdk
j? d/F d/ 7 okiK ftu ;fEsh pj[s jh
Bk}[e j? ns/ 9 okiK ftu fuzskiBe j?.
izrbK dh Bk}[e jkbs s'I e/Ido ns/ oki
;oekoK d't/I ikD{ jB. ;kb 2013 ns/
;kb 2011 dhnK fJzvhnk ;N/N nk\
c'o?;N fog'oNK d/ nB[;ko fJBQK d' ;kbK
ftu d/F d/ izrbK d/ oep/ ftu f;o\
5,871 tor feb'whNo dk (0H18 gqfsFs)
tkXk nKfenk frnk j? fi; ftu'I 3810
tor feb'whNo gZSwh pzrkb ns/ 1444
tor feb'whNo UvhFk okiK ftu izrbK
d/ oep/ ftu tkXk doi ehsk frnk j?
ns/ pkeh dk 617 tor feb'whNo dk
tkXk d/F d/ pkeh okiK ftu j'fJnk j?.
gzikp ns/ jfonkDk fJ; ;zpzX ftu
eqwtko EZb/ s'I gfjb/ ns/ d{i/ ;EkB T[s/
nkT[Id/ jB. fJBQK d'jK okiK ftu izrbK
dh wkVh ;fEsh dk ekoB fJE'I dh y/sh
dk wFhBoheoB ns/ jok fJBebkp
f}zw/tko jB. izrbK d/ xNd/ oep/ bJh
FfjoheoB ns/ nkofEe ftek; d/ BK
T[s/ soQK-soQK dhnK :'iBktK sfjs izrbK
dh eNkJh, ;VeK, g[b ns/ pzBQ pDkT[D
bJh, yfDi gdkoEK dh y[dkJh bJh,
tZXdh iB;zfynk ns/ ;EkBKso y/sh
(fF\fNzr ebNht?FB) nkfd f}zw/tko jB.
T[; ;w/I d/ tksktoB wzsoh
i?okw ow/F B/ xD/ izrbK ftu'I yfDi Bk
eZYD dh ;ehw j/m i{B 2009 ftu 44
gqfsFs xD/ izrb tkb/ fjZ;/ B{z @B'-r'
J/ohnk# x'fFs ehsk ;h. T[BQK B/ T[BQK
izrbK B{z xD/ fejk ;h fiBQK dh SZsoh s'I
X[Zg Xosh se Bk gj[zu ;edh j't/ ns/
T[BQK ftu iht-izs{ ns/ pB;gsh dh u"yh
ftfGzBsk j'D d/ Bkb-Bkb T[BQK B{z w[V
T[;/ o{g ftu fbnkT[Dk th n;zGt j't/
go ;oeko B/ fJ; 44 gqfsFs d/ izrbh
oep/ B{z xNk e/ Btzpo 2010 ftu 30
gqfsFs ns/ \otoh 2011 ftu 20 gqfsFs
eo fdsk ;h.
fJ; s'I pknd T[; ;w/I d/ tksktoB
wzsoh B/ izrbK dk j'o oepk xNkT[D s'I
BKj eo fdsh. fco ;oeko B/ i{B 2011
ftu phHe/H u[sot/dh (i' :'iBk efwFB d/
w?Ipo th ;B) dh nrtkJh j/m eJh
wzsohnK dh fJe ew/Nh pDk e/ @B'-r'*
;ehw Bz{ w[Y'I jh Beko e/, fe;/ th izrb
B{z okytK Bk oZyD dk wsk gk; eo fdsk
ns/ e'b/ dhnK ykDK dh y[dkJh gfjbK
74 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015
tKr jh, xD/ izrbK d/ T[ikV/ dh gotkj
Bk eod/ j'J/, F[o{ eok fdZsh (u/sB u"jkB
2011).;?INo cko ;kfJz; n?Iv n?BtkfJoBw?IN
d/ nB[;ko yfDiK dh pj[sks tkb/ fJbke/
xD/ izrbK ftu jh ;fEs jB. tksktoB
wkfjoK dk efjDk j? fe nfijhnK :'iBktK
d/ sfjs ;oeko B/ fJeZb/ izrbK dk
T[ikVk jh BjhI, ;r'I T[E/ ofjzd/ b'eK dh
f;js-;zGkb, o[}rko ns/ T[BQK d/ ofjD-
;fjD T[s/ th v{zxk gqGkt gkfJnk j?.
gZSwh pzrkb ns/ Mkoyzv dk ;kokBvk
izrb fijVk 85000 j?eN/no ftu c?fbnk
j? ns/ SZsh;rVQ dk e'opk izrb nkfd
fJ; soQK dhnK e[M T[dkjoDK jB.
fJ;/ soQK jh Gkos d/ gZSwh sZNh
xkN s'I th nkofEe ftek; d/ BK T[s/
izrbK d/ nzXkX[zd eNkJh ekoB iht-izs{nK
ns/ pB;gsh dhnK eJh fe;wK ]so/
ftu jB. ;w/I-;w/I dhnK ;oekoK B/
gZSwh sZNh y/so d/ izrbK dh 1600
feb'whNo bzpkJh tkb/ y/so B{z @tksktoB
Bk}[e y/so# dh ;whfynk eoB bJh tZy'-
tZyohnK ew/NhnK dk sK rmB ehsk ;h
(fjzd[;skB NkJhw}, 2014) go T[BQK
ew/NhnK dhnK fog'oNK iBse eoB s'I
jkb/ se gk;k tZN ojhnK jB sK fe ;"V/
fjZsK ~ ;"ykfbnK jh g{ok eo ;eD. fJE/
fJj th dZ;Dk }o{oh j? fe i/ fJ;/ soQK
e[dosh ;kXBK dh d[otos'I j[zdh ojh sK
d/F ftu wjKokFNo d/ wkfbB fgzv ns/
T[sokyzv ftu tkgohnK fGnkBe sok;dhnK
jo ;kb d/F d/ fe;/ Bk fe;/ fjZ;/ ftu
tkgodhnK ofjDrhnK. gzikp ftu sK
;VeK B{z u"Vk eoB d/ gq'i?eNK bJh ;kb
2008 s'I 2011 d/ no;/ ftu 3868
J/eV s'I 7 bZy do]s tZY fdZs/ rJ/ ;B
(fjzd[;skB NkJhw}, 2011, 15 ;szpo).
izrb Xosh d/ c/cfVnK dk ezw
eod/ jB. e[dos d/ fJj eko]kB/ ;kv/
bJh n;hw wksok ftu nke;hiB fsnko
eod/ jB ns/ ;kvh tZy-tZy ;orowhnK
okjhI g?dk ehsh rJh ekopBvkfJnke;kJhv
B{z nkgDk G'iB pDkT[D bJh gqekF
FzFb/FD ftXh okjhI ;'y b?Id/ jB, go
nZieZbQ wB[Zy gdkoEtkdh j' frnk j?.
T[j nkgD/ ;[nkoE ns/ ;"V/ fjZsK dh
okyh bJh izrbK dh nzBQ/tkj eNkJh eo
fojk j?. fJ; Bkb pB;gsh dh ftfGzBsk
]sw j'D d/ Bkb-Bkb iht-izs{ ]k;
fe;w d/ do]sK, c[Zb ns/ p{fNnK B{z
ykDk g;zd eod/ jB. T[; ]k; pB;gsh
d/ ]sw j' ikD Bkb T[j iht-izs{ th
]sw j' iKd/ jB Gkt e[M gqikshnK ;dk
bJh ]sw j' iKdhnK jB. izrbK d/
xND Bkb fwZNh d/ y[oB dh ;zGktBk th
tX iKdh j?. do]sK dhnK iVQK fwZNh B{z
y[oB s'I o'eD d/ Bkb-Bkb whIj s'I pknd
Xosh T[s/ trd/ tkX{ gkDh B{z th ;'y e/
Xosh j/mb/ gkDh dh ;sj B{z T[sKj
u[ZeD ftu Gog{o :'rdkB gkT[Id/ jB.
izrbK dh eNkJh Bkb jVQ nkT[D dh
;zGktBk tX iKdh j?. izrbK dh eNkJh
Bkb fwZNh d/ y[oB Bkb dfonktK ftu
f}nkdk fwZNh iwQK j' iKdh j? fi; Bkb
whIj d/ fdBK ftu dfonktK ftu gkDh dk
gZXo tX ikD Bkb fGnkBe jVQ nkT[Id/
jB. i{B 2013 ftu T[sokyzv ftu rzrk
Bdh dhnK ;kohnK ;jkfJe BdhnK ftu
gkDh dh ;sj T[BQK BdhnK ftu gJh
fwZNh ns/ wbp/ ekoB tX rJh ;h fi;
ekoB T[sokyzv oki ftu fGnkBe jVQ
nkJ/ ;B fi; Bkb bZyK b'e xo p/xo
j' rJ/ ns/ j}koK b'e wo rJ/ ;B.
fJ; s'I fpBQK izrbK s'I ftj{D/ gjkVK d/
fy;eD Bkb j}koK feb'whNo dh bzpkJh
ftu ;VeK th N[ZN rJhnK ;B.
izrbK s'I ftj{D/ gjkVh y/soK ftu
pZdb cND dhnK xNBktK ftu th Gkoh
frDsh ftu tkXk j' fojk j?. ;w[zdo d/
sZNtosh fJbkfenK ftu do]s-ofjs
y/soK ns/ dbdbh fJbkfenK dhnK fojkfJFh
ekb'BhnK, wZShnK d/ \kowK ns/ T[d:'fre
fJbkfenK ftu pdbD ekoB th, T[E/
uZeotks nkT[D dh frDsh ftu tkXk
j'D d/ Bkb-Bkb T[E/ T[BQK s'I j'D tkb/
B[e;kB ftu th pj[s tkXk j' fojk j?.
izrbK dh xNdh frDsh ns/ oep/
ftu xkNk j'D ekoB Xosh T[s/ skgwkB
d/ tkX/ ftu th n;o g? fojk j?. ekopB
vkfJnke;kJhv r?; i' fe fJe w[Zy rohB
jkT{; r?; j?, izrb$do]s fJ; B{z
nkgD/ G'iB bJh tosd/ jB, go do]s
eZND Bkb fJj tksktoB ftu jh ofj
iKdh j? ns/ skgwkB ftu tkXk eodh
j?. d{i/ gk;/ fJe J/eV BtK izrbks
oepk 2H5 NB ekopB vkfJnke;kJhv
r?; ;'yD d/ ekpb j' iKdk j? ns/ 100
fwbhnB j?eN/no oepk brGr 18
fwbhnB NB ekopB vkfJnke;kJhv r?;
;'yD d/ ekpb j' iKd/ jB. fJ; soQK
tZXd/ j'J/ skgwkB B{z xNkT[D bJh izrb
d/ oep/ ftu tkXk eoBk pj[s }o{oh j?.
fJ; s'I fJbktk, ftfrnkBhnK nB[;ko jo
Bt/I T[r/ fJe NB izrb dh bZeVh
tksktoB ftu' I 1H5 NB ekopB
vkfJnke;kJhv r?; ;'y e/ 1H07 NB
nke;hiB r?; tksktoB ftu SZvdh j? i'
wB[ZyK ns/ iht-izs{nK d/ ezw nkT[Idh j?.
n;b ftu, wB[ZyK ns/ izrbK dk nkg;
ftu v{zxk ns/ p/jZd B/Vbk ;zpzX j?.
:'iBkpX sohe/ Bkb ;zGkb/ j'J/ izrb
wB[Zyh ns/ iht-izs{nK dh f}zdrh B{z
p/jso ns/ ]{p;{os pDkT[D bJh sK
}o{oh jh jB, go fJ; d/ Bkb-Bkb fJj
;kv/ bJh f}zdrh ihD dk nkXko th jB
feT[Ife ;kB{z ;kj b?D bJh nke;hiB r?;
ns/ ykD bJh G'iB th g?dk eoe/ fdzd/
jB ns/ skgwkB d/ tkX/ Bz{ fB:zsqD eoe/
ofjD bJh uzrk tksktoB th fdzd/ jB.
izrbK s'I fpBK wB[Zy nX{ok j?. n;b
ftu wB[Zy dh j'Id jh izrbK Bkb j?.
fJj ;kvh f}zdrh dk nfjw nzr jB.
(b/fyek gq'\?;o, i'ro\h ftGkr, gzikph
:{Bhtof;Nh, gfNnkbk j?.)