;kb 30 nze 8 wkou 2015 e[zb gzb/ 76 - yojanayojana.gov.in/march-panjabi15.pdfibk, wkou 2015

72
:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 3 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 e[Zb gzB/ 76 e[Zb gzB/ 76 e[Zb gzB/ 76 e[Zb gzB/ 76 e[Zb gzB/ 76 piN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ - vhHe/H ;qhtk;st 4 efbnkD T[`s/ gqGkt nkofEe f;js dk ftFb/FD - nkfFwk r'fJb 7 ftFth fBowkD jZp d/ o{g ftu Gkos - nfwskG eKs 12 14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK L ;zxtkd - gqGkeo ;kj{ 16 dh GktBk nB[;ko itkpd/jh dh spdhbh< fJ;sohnK d/ gfog/y - Bhsk n?`B 21 s'I piN nfXn?B nkw piN - ;wkfie ft;sko - wBhF r'ftb 26 ykD-y'dkJh s/ tksktoB ;zxtkd #u nkofEe - b/yk uZeokp"osh 29 Bhsh dk g[Bo T[`Gko ;kfjb otr'sok Gkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkB - o'fjs i:'fE; 32 okFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;sk - ;td/F f;zx 37 y/shpkVh okiK d/ Go';/ - G[tB Gk;eo 41 o/ b piN L gq rsh bJh db/oh Gfonk o;sk - ihH ;qhfBtk;B 45 e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek; - osB ;bdh 49 e/Idoh piN L fJe ftFb/FD - ;opihs f;zx ShBk 52 piN 2015-16 L gq rsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKx - wB'jo f;zx psok 55 ;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK - oftzdok n?`u Y'behnk 57 2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh- fBo{gw j}ok 61 e/Idoh piN 2015-16 L ftF/F }'o - 63 Gkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so - Xhoi BkfJo 66 ftu ftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dk Gkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktK - pkb nkBzd 68 izrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnK - r[fozdo e"o 72 fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu fJ; nze ftu w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh -110003 (\'BH 24365610) jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh- 400614 (\'BH 27570686 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673) gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) pbke BzH 4, rqfjebg ezgb?e;, n?wH ihH o'v, BkwgZbh, j?dokpkd - 500001 (\'BH24605383) gqEw sb, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb'o - 560034 (\'BH 25537244 fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004 (\'BH2683407) jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 nzfpek ezgb?e;, gqEw sb, T[go :{e' p?Ie, gkbdh, nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) e/He/Hph o'v, fBT{ ekb'Bh, jkT{; BzH 7, u/Bh e[Eh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090) w[Zy ;zgkde dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb dhfgek eZSb ;zgkde pbpho wkX'g[oh pbpho wkX'g[oh pbpho wkX'g[oh pbpho wkX'g[oh pbpho wkX'g[oh ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so ;zgkdeh d\so Jh;N pbke-4, b?tb-7 nkoH e/H g[ow, BthI fdZbh-110066 \'B s/ \?e; L 011-26177591 Jhw/ b : [email protected] t?`p;kJhN L www.yojana.gov.in www.publicationsdivision.nic.in https//www.facebook.com/pages/yojana-journal ;z:[es fBod/Fe (T[sgkdB) thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk thHe/H whDk fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk ;{ohnkeKs Fowk \' BL 26100207 c?e; L 26175516 Jhw/b L [email protected] eto L ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ ihHghHX'g/ :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo @ADG(i/c), Publications Division# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, # d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr, Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk :'iBk ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK s/ s/ s/ s/ s/ ;zrmBK ;zrmBK ;zrmBK ;zrmBK ;zrmBK Bkb Bkb Bkb Bkb Bkb ;zpzfXs ;zpzfXs ;zpzfXs ;zpzfXs ;zpzfXs jB, jB, jB, jB, jB, T[BQK T[BQK T[BQK T[BQK T[BQK dk dk dk dk dk th th th th th fJjh fJjh fJjh fJjh fJjh fdqFNhe'B fdqFNhe'B fdqFNhe'B fdqFNhe'B fdqFNhe'B j't/. j't/. j't/. j't/. j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.

Upload: others

Post on 20-Feb-2020

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 3

;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 ;kb 30 • • • • • nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 nze 8 • • • • • wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 wkou 2015 • • • • • e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76e[Zb gzB/ 76

• piN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ - vhHe/H ;qhtk;st 4

efbnkD T[s/ gqGkt

• nkofEe f;js dk ftFb/FD - nkfFwk r'fJb 7

• ftFth fBowkD jZp d/ o{g ftu Gkos - nfwskG eKs 12

• 14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK L ;zxtkd - gqGkeo ;kj{ 16

dh GktBk nB[;ko

• itkpd/jh dh spdhbh< fJ;sohnK d/ gfog/y - Bhsk n?B 21

s'I piN nfXn?B

• nkw piN - ;wkfie ft;sko - wBhF r'ftb 26

• ykD-y'dkJh s/ tksktoB ;zxtkd #u nkofEe - b/yk uZeokp"osh 29

Bhsh dk g[Bo T[`Gko ;kfjb otr'sok

• Gkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkB - o'fjs i:'fE; 32

• okFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;sk - ;td/F f;zx 37

• y/shpkVh okiK d/ Go';/ - G[tB Gk;eo 41

• o/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sk - ihH ;qhfBtk;B 45

• e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek; - osB ;bdh 49

• e/Idoh piN L fJe ftFb/FD - ;opihs f;zx ShBk 52

• piN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKx - wB'jo f;zx psok 55

• ;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK - oftzdok n?u Y'behnk 57

• 2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh- fBo{gw j}ok 61

• e/Idoh piN 2015-16 L ftF/F }'o - 63

• Gkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so - Xhoi BkfJo 66

ftu ftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dk

• Gkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktK - pkb nkBzd 68

• izrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnK - r[fozdo e"o 72

fJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftufJ; nze ftu

w?Ipo pDB s/ gZqfsek wzrtkT[D bJh s[;hI ;kv/ j/mb/ ftZeoh e/IdoK Bkb th ;zgoe eo ;ed/ j' L L L L L • gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB, ;hHihHUH ezgb?e;, BthI fdZbh-110003 (\'BH 24365610) • jkb BzH 196, g[okDk ;eZso/s, fdZbh - 110054 (\'BH23890205) • 701, ph ftzr, ;ZsthI wzf}b, e/Idoh ;dB, p/bkg[o, BthI w[zpJh-400614 (\'BH 27570686 • 8 n?;gb/B/v Jh;N, e'beksk - 700069 (\'BH 22488030) • J/ ftzr, okikih GtB, p/;/IN Bro, u/BZJh - 600090 (\'BH 24917673)• gq?&Z; o'v, B/V/ r"ofwzN gq?`;, fso{tkBzsg[ow 695001 (\'BH 2330650) • pbke BzH 4, rqfjebg ezgb?e;, n?wH ihH o'v, BkwgZbh, j?dokpkd - 500001 (\'BH24605383)• gqEw sb, @n?c# ftzr, e/Idoh ;dB, e'okwzrbk, pzrb'o - 560034 (\'BH 25537244 • fpjko oki ;fjekoh p?Ie fpbfvzr, nF'e okigE, gNBk - 800004(\'BH2683407) • jkb BzH 1, d{ih wz}b, e/Idoh GtB, ;?eNo n?`u, nbhrzi, byBT{ - 226024 (\'BH2225455 • nzfpek ezgb?e;, gqEw sb, T[go :{e' p?Ie, gkbdh,nfjwdkpkd - 380007 (\'BH 26588669) • e/He/Hph o'v, fBT{ ekb'Bh, jkT{; BzH 7, u/Bh e[Eh, r[tkjNh - 781003 (\'BH 2665090)

w[Zy ;zgkde

dhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSbdhfgek eZSb

;zgkde

pbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[ohpbpho wkX'g[oh

;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so;zgkdeh d\so

Jh;N pbke-4, b?tb-7

nkoH e/H g[ow, BthI fdZbh-110066

\'B s/ \?e; L 011-26177591

Jhw/b : [email protected]?p;kJhN LLLLL www.yojana.gov.inwww.publicationsdivision.nic.in

https//www.facebook.com/pages/yojana-journal

;z:[es fBod/Fe (T[sgkdB)

thHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDkthHe/H whDk

fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB)

;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk;{ohnkeKs Fowk

\'BL 26100207

c?e; L 26175516

Jhw/b L [email protected]

eto L ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/ihHghHX'g/

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh gzikph ;w/s n;whnk pKrbk, nzro/}h, r[ioksh, ezBV, wfbnkbw, wokmh, Uvhnk, s/br{ s/ T[od{ GkFktK ftu th gqekfFs ehsh

iKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovoiKdh j?. gZfsqek wzrkT[D tk;s/, BthI w?IpofFg, BftnkT[D, g[okD/ nzeK dh gqkgsh s/ J/iz;h nkfd bJh wBhnkovo$vhwKv vqkcN$g';Nb nkovo

@@@@@ADG(i/c), Publications Division# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,# d/ BK #s/ pDtk e/ j/m fby/ gs/ #s/ G/i'. fp}fB; w?B/io (;oe{b/FB s/ ftfrnkgB) gqekFB ftGkr,

Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFBJh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/H g[ow, BthI fdZbh-110066, \'B-26100207, 26105590 skoL ;{uBkgqekFB

uzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730Huzdk doK L 1 ;kb o[H100, 2 ;kb o[H180, 3 ;kb o[H250 - ;koe d/FK bJh ;kbkBk o[H530 l :{ogh s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk o[H730H

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK ftu gqekfFs fBpzXK ftu gqrNkJ/ ftuko b/yeK d/ nkgD/ jB. }o{oh BjhI fe T[j b/ye Gkos ;oeko d/ fiBQK wzsokfbnK, ftGkrK

s/s/s/s/s/ ;zrmBK;zrmBK;zrmBK;zrmBK;zrmBK BkbBkbBkbBkbBkb ;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs;zpzfXs jB,jB,jB,jB,jB, T[BQKT[BQKT[BQKT[BQKT[BQK dkdkdkdkdk ththththth fJjhfJjhfJjhfJjhfJjh fdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'BfdqFNhe'B j't/.j't/.j't/.j't/.j't/. gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.gZqfsqek ftu gqekfFs ftfrnkgBK d/ ftFk t;s{ tk;s/ :'iBk itkpd/j BjhI j?.

4 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

piN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGktpiN 2015-16 L ftek;, o[}rko s/ efbnkD T[`s/ gqGkt

vhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;stvhHe/H ;qhtk;st

doh ;oeko d/ 2015-16 d/

piN ftu ftek; ns/ b'e

efbnkD bJh S'Nh ns/ bzph fwnkd d/

FkBdko Nhu/ fwE/ rJ/ jB. ftek;

o[}rko ns/ b'e efbnkD f;ZX/ s"o s/

nkg; ftu i[V/ j'J/ jB. ftek; tX/o/

o[}rko d/ w"e/ g?dk eodk j? fi; Bkb

nkwdB ftu tkXk j[zdk j? ns/ b'e

efbnkD w}p{s j[zdk j?. fJ; ;zdoG

ftu, e/Ido ;oeko d/ 2015-16 d/ piN

dk n;o ftek; okjhI o[}rko ns/ Bhsh

gfjbK okjhI tX/o/ f;ZXk o[}rko g?dk eoB

tkbk j'D ~ x'fynk ik ;edk j?.

ftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nhftek; ns/ b'e efbnkD L S'Nh

ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/ns/ bzph fwnkd d/ Nhu/

;kb 2015-16 bJh 8 s'I 8H5

gqfsFs ftek; do jk;b eoB dk Nhuk

fwfEnk frnk j?. bzph fwnkd ftu,

ftek; do d' nzeK ftu jk;b eoB dk

Nhuk j?, i' ;G s'I xZN 10 gqfsFs

j't/rh. b'e efbnkD d/ gZy'I, d/F dh

nk}kdh dh 75thI toQ/ rzY d/ w"e/, 2022

se j/m fds/ 13 ftF/F T[d/F jk;b

eoB dh fJZSk }kjo ehsh rJh j? L

1H Ffjoh y/so ftu 2 eo'V ns/

g/Iv{ y/so ftu 4 eo'V wekB T[;koh fi;

Bkb d/F ftu ;G xo gfotkoK ~ wekB

jk;b j' ;e/.

2H jo xo bJh p[fBnkdh ;j{bsK,

fit/I fe 24 xzN/ fpibh g{osh, ;tZS ghD

dk gkDh, g]kB/ ns/ ;Ve ;zgoe :ehBh

pDkT[Dk.

3H fJj :ehBh pDkT[D fe jo xo

d/ xZN'-xZN fJe w?Ipo ~ o[}rko gqkgs

j't/.

4H rohph ~ ek\h jZd se xZN

eoBk.

5H ;G fgzvK dk fpibheoB.

6H ;G fojkfJFh p;shnK ~ jo

w";w ftu ukb{ ;VeK Bkb i'VBk.

7H jo fgzv ns/ Ffjo ftu f;js

;j{bsK T[gbpX eokT[Dk.

8H B"itkBK ~ f;Zfyns ns/ j[Bowzd

eoBk.

9H y/shpkVh dh T[gikfJesk tXkT[Dk.

10H jo fgzv ftu ;zuko ;j{bs

T[gbpX eokT[Dk.

11H B"itkB spe/ ~ w[jkos d/D

ns/ Gkos ftu pDkU d/ j[Bo Bkb b?;

eoBk.

12H Gkos ftu T[dwK ~ T[sFkfjs

eoBk.

13H Gkos d/ g{oph ns/ T[so g{oph

y/soK dk ftek;.

ftek; ns/ b'e efbnkD d/ Nhu/

jk;b eoB bJh e/Idoh ns/ oki ;oekoK

~ wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Dh gt/rh.

fJBQK T[d/FK dh ;zGtsk ns/ }o{os ftZsh

ns/ w'N/ s"o s/ nkofEe Bhsh ;zdoG

ftu y'i ehsh ik ;edh j?.

ftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBkftek; ;zGktBk

e/Idoh nzeVk ;z;EkB tb'I ikoh ;'X/

j'J/ ;w[Zu/ xo/b{ T[sgkdB dh ftek; do

d/ nzefVnK nB[;ko, 2014-15 ftu ;w[Zu/

xo/b{ T[sgkdB dh ftek; do 7H4 gqfsFs

ofjD dh nk; j?. ;kb 2015-16 bJh,

piN ftu ftek; do 8 s'I 8H5 gqfsFs

jk;b eoB pko/ fejk frnk j?. fJj

brGr 1 gqfsFs ftek; do ftu tkXk

j?. g{zih fBt/F ns/ T[sgkdB ~ 4 ns/

1 d/ nB[gks ftu wzB e/ ubhJ/, sK fJ;

ftek; do ~ jk;b eoB bJh fBt/F

do ftu 4 s'I gzi gqfsFs tkXk eoB dh

b'V j't/rh. fJ; soQK 2015-16 bJh

;w[Zuh fBt//F do brGr 35-36 gqfsFs

tXDh ukjhdh j?. fJ; soQK ;k~ pZus

do 37-38 gqfsFs se b? ikDh j't/rh

ns/ fBt/F do brGr 40 gqfsFs

xo/b{ pZusK ns/ g{zih fBt/F ftu nzso

ukb{ yksk xkN/ okjhI g{ok ehsk ik ;edk

j? i' brGr 2 gqfsFs j't/rk. fJBQK

gZXoK #s/ n;hI fpBK w[dok;fcsh n;o

tkbk 10 gqfsFs dk gkfJdko ftek;

jk;b eo ;ed/ jK. 2015-16 ftu fJj

;\o xZN'-xZN nZXk s?n eo b?Dk ukjhdk

j?. fJ; e'fFF ftu w[Zy nkofEe J/izNK

~ wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Dh gt/rh.

noEszso ftu w[Zy fyvkoh e/Ido ns/ oki

;oekoK jB i' d't/I fwb e/ ;oeko tb'I

@Nhw Gkos# ej/ iKd/ jB. fJBQK s'I

fJbktk ftGkrh T[dw, vke wfjewk ns/

o/bt/, e/Ido ns/ oki gZXoh iBse y/so

e/Ie/Ie/Ie/Ie/I

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 5

d/ ndko/ xo/b{ ns/ ftd/Fh fBZih T[d:'r

ns/ fBt/Fe ns/ xo gfotko fJ; ;KMh

nkofEe e'fFF ftu w[Zy nkofEe fyvkoh

jB. ;oeko dh n";s Bhsh sfjs, Gkos

dh ftek; nfGbkFk T[d'I jh cb d/

;edh j? i/eo fJj ;ko/ GkJhtkb fwb e/

ezw eoB.

e/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fweke/Ido ;oeko dh G{fwek

e/Ido ;oeko f;ZfXnK iBse fBt/F

Bkb ns/ nf;ZfXnK fBZih fBt/F ~ j[zrkok

d/ e/ ftek; e'fFF ftu T[xh G{fwek

fBGkT[Idh j?. 2015-16 d/ piN nB[;ko,

e/Ido tb'I f;ZXk iBse fBt/F ;hws

ofjD dh nk; j?. nfij/ ftu g{zihrs

yofunK ftu tkXk e[Zb xo/b{ T[sgkd d/

0H2 gqfsFs nB[gks ftu fdykfJnk frnk

j? id fe fJj 2014-15 d/ ;'X/ nB[wkBK

ftu 1H5 gqfsFs ns/ 2014-15 d/ piN

ftu 1H7 gqfsFs oZfynk frnk ;h. ;gZFN

s"o s/ fJj tkXk ftek; do ~ f;o\

e/Idoh piN Bkb n;odko sohe/ T[u/

u[ZeD bJh pj[s xZN j?. e/Ido ;oeko

dh fJj pj[s ;hws tkX{ g{zih T[gbpXsk

ftZs wzsoh T[go ftZsh xkN/ d/ dpkn

ekoB nkJh j? fi; bJh ftZsh f}zw/tkoh

ns/ piN gqpzXB ek~B sfjs tuBpXsk

d[jokJh rJh j?. ftZs wzsoh B/ 2014-

15 d/ ;'X/ j'J/ nB[wkBK ftu ;w[Zu/

xo/b{ T[sgkdB dk 4H1 gqfsFs ftZsh

xkNk oZyD dk Nhuk jh oZfynk j?. T[BQK

gfjbK ;'u/ ;zrqfjD d/ w[ekpb/ ;w[Zu/

xo/b{ T[sgkdB dk 0H3 gqfsFs jh tkX{

ftZsh T[gbpXsk dk Nhuk oZfynk j? fi;

Bkb 3H6 gqfsFs ftZsh xkNk ofj

ikt/rk. go fJ; ftt;Ek d/ ubd/ th,

tkX{ ftZsh yofunK bJh ;w[Zu/ xo/b{

T[sgkdB dk f;o\ 0H2 gqfsFs fjZ;k jh

i[NkfJnk ik ;fenk j?.

ftek; dk o;sk, tX/o/ eoe/ e/Ido

dhnK Bhshrs gfjbK i' iBse y/so ns/

fBZih fBt/FeK d'jK T[go n;o gkT[IdhnK

jB ns/ e/Ido d/ okiK Bkb ftZsh ;zpzXK

nB[;kok s?n ehsk ik ;e/rk.

oki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwekoki ;oekoK dh G{fwek

e/Ido ;oeko e'b tX/o/ iBse

fBt/F bJh ;hws ;kXBK d/ ubfdnK,

oki dh G{fwek j'o th nfjw j' iKdh

j?. 14t/I ftZs efwFB dhnK f;\kfoFK s'I

pknd ns/ n;b ftu 2014-15 d/ piN

dh F[o{nks s'I jh, oki ;oekoK d/ yks/

ftu XB tX/o/ gkodofFsk Bkb ik fojk

j? ns/ T[BQK ~ nkgDhnK gfjbK fBoXkos

eoB ftu th y[ZbQ j?.

2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih2014-15 d/ piN ftu g{ zih

fJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dkfJe EK s'I d{ih EK G/iD dk

tZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnkotZvk fjZ;k i' ;EkBe y[dw[]fsnko

;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,;z;EkBK ~ f;ZfXnK iKdk ;h,

okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/okiK ~ okiK dh :'iBk rqKN d/

s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;s"o s/ fdsk ik fojk j?. fJ;

Bkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EKBkb g{zih fJe EK s'I d{ih EK

G/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJhG/iD ftu gkodofFsk nkJh

j?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftuj?. 2015-16 d/ piN ftu

:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk:'iBk rqKNK ftu fJ; tkX/ dk

e[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idohe[M fjZ;k okiK ~ T[BQK d/ e/Idoh

fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.fjZ;/ d/ s"o s/ fdsk frnk j?.

T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~T[BQK \zvK T[go oki ;oekoK ~

g{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQKg{oh nk}kdh j? ns/ T[j fJBQK

~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,~ fe; soQK you eodhnK jB,

T[; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh IT [; T[go e'Jh FosK Bjh I

brkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ IbrkJhnK ik ;edhnK. Gkt/ I

wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;wkw{bh fij/ tkX/ s'I fJbktk fJ;

pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/pdbkn Bkb oki ;oekoK d/

jZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XBjZE ftu e'Jh ftF/F tX/o/ XB

BjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;dBjhI nkT[Idk go fJ; dk we;d

fJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[XkofJBQK \zvK dh tos'I ftu ;[Xko

fbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDkfbnkT[Dk j?. i/eo oki nkgDk

g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,g{zihrs youk tXk ;ed/ jB,

fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;fi; s'I ;w[Zu/ s"o s/ ftek;

gfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[Mgfjb ~ wdd fwb/rh, sK e[M

Bk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jhBk e[ZM ;[Xko sK nkgD/ nkg jh

j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.j' ikt/rk.

ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/ftGkrh ns/ iBse y/so d/

T[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwekT[`dwK dh G{fwek

fBt/F tXkT[D dk pkeh pfunk pb

ftGkrh ns/ iBse y/so d/ ndkfonK s'I

nk ;edk j?. ;oeko B/ vke ns/ sko

ftGkr dhnK ;/tktK ns/ o/bt/ d/ g;ko

dh gfjbK jh :'iBkpzdh eo bJh j?.

d{;o/ iBse y/so d/ ndkfonK bJh th

nkgDhnK g;ko :'iBktK pDkT[D dk ;jh

;wK j?. i/eo T[j fJ; fBt/F bJh

pk}ko ftu'I eo}k b?Id/ jB sK T[j

;oeko d/ ftZsh xkN/ dk fjZ;k BjhI

j't/rk. ftZs wzsoh B/ ;VeK bJh fBoXkos

okFh ns/ o/bt/ bJh piN ftu'I wdd

eqwtko 14,031 eo'V o[gJ/ ns/ 10,050

eo'V o[gJ/ tXk fdsh j?. iBse y/so

dhnK fJekJhnK bJh nzFdkB (ekg?e;)

3,17,889 eo'V o[gJ/ j'D dh T[whd j? i'

2014-15 d/ piN Bkb'I brGr 80,844

eo'V o[gJ/ tX/o/ j?. nzdk}k j? fe e/Idoh

\zvK ns/ e/Idoh iBse ndkfonK s'I

p[fBnkdh YKu/ ftu fBt/F 2014-15 d/

w[ekpb/ 2015-16 ftu 70,000 eo'V

o[gJ/ tX/rk. fJ; s'I nZr/ fBZih y/so ~

fJe T[g:'rh G{fwek ndk eoBh gt/rh.

fBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwekfBZih y/so dh G{fwek

fBZih y/so ftu xo/b{ ns/ ftd/Fh

g{zih fBt/Fe, fBZih T[d:'r ns/ xo

gfotko Fkfwb jB. xo gfotko pZusK

ns/ fBt/F d/ s"o s/ fjZ;k gkT[Id/ jB.

Gkt/I fBZih y/so dhnK pZusK ftu e'Jh

]k; ewh BjhI nkJh j? go jkb jh d/

;w/I ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks

d/ s"o s/ ftZs dh Feb ftu fJj fjZ;k

xfNnk j?. j[D n;hI xo gfotkoK tb'I

pZusK ftu ;[Xko dh nk; eo ;ed/ jK

feT[Ife ;w[Zu/ s"o s/ ehwsK ftu ewh

nkJh j? ns/ n;b ftnki do ftu tkXk

j'Dk F[o{ j' frnk j?.

fBZih fBt/FeK ftu'I pkjoh fBt/Fe,

6 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

uzr/ p[fBnkdh YKu/ dh }kwBh fBt/F

gq;sktK ~ s/}h Bkb wB}{oh ns/ ;gZFN

ns/ gkodoFh eo YKu/ ;w/s fBt/F eoB

bJh uzr/ tksktoB dh T[whd oyd/ jB.

;oeko fJBQK ;ko/ w[ZfdnK T[go ftuko

eodh ojh j? ns/ j[D j"bh-j"bh Gkos

ftu fBt/F tksktoB ftu ;[Xko j' fojk

j?. ftZs wzsoh B/ ;oeko d/ nrb/ 4

;kbK ftu ekog'o/N nkwdB eo ~ 30

gqfsFs s'I xNk e/ 25 gqfsFs eo d/D

dh th fJZSk }kjo ehsh j?. fJ; Bkb

;zGkfts fBt/FeK ~ nkgDk fBt/F tXkT[D

ftu wdd fwb/rh. e[M ftd/Fh fBt/Fe

Gkos ftu fBt/F eoB s'I fJe ]k; eo

gq;skt, nkw |?o-gqj/}h f;XKs (rko)

ekoB esokT[Id/ oj/ jB. ;oeko B/ fJj

;gZFN ehsk j? fe fJ; f;XKs d/ bkr{eoB

~ d' ;kb nZr/ gkfJnk ik fojk j?. id'I

th fJ; ~ bkr{ ehsk ikt/rk, fJj T[;

t/b/ s'I jh j'Id ftu nkt/rk. fJ; Bkb

Gkos dk fBt/F d/ s"o s/ uzrk ;EkB

j'D dk p'bpkbk tX/rk.

;oeko B/ e/Ido ns/ okiK d/ nf;ZX/

eoK d/ fwFoD fi; ftu T{DskJhnK g?dk

j' rJhnK jB, d/ pdbkn bJh fJe

ftnkge t;sK ns/ ;/tktK eo (ih n?;

Nh) bkr{eoB dh tuBpXsk d[jokJh j?.

ih n?; Nh s'I Gkosh noEszso d/ ubD

dk o{g pdb d/D tkbk pdbkn nkT[D

dh T[whd j?. fJj fJe;ko Gkosh pk}ko

fte;s eo e/ noEszso ftu T[Skb

fbnkt/rk ns/ t;sK s/ ;/tktK dhnK

ehwsK T[go g?D tkb/ n;o ~ xZN

eo/rk.

wzr d/ gfjb{ s'I, p/FZe pj[s ;kohnK

u[B"shnK jB. 2014-15 ftu wzr d/ ;G

tZv/ sZsK B/ ftek; ftu ewh fdykJh j?.

yZgs you/ ftu brGr 7 gqfsFs dk

tkXk j'fJnk j?. ;fEo g{zih fBowkD

youk, d{;o/ FpdK ftu, fBt/F youk

f;o\ 4 gqfsFs tfXnk j? ns/ fBo:ks

fJe gqfsFs s'I th xZN d{;o/, e/Idoh

piN ftu'I wzr gfjb{ ~ e'Jh w}p{s

gq/oe nkT[D tkbk BjhI j? feT[Ife fJ;

ftu ;w[Zu/ you/ ftu E'VQh fijh 5H8

gqfsFs tkXk jh ehsk frnk j?. i/eo

w[dok;fcsh brGr 4 gqfsFs ojh sK

fJj tkXk n;b ftu 2 gqfsFs jh ofj

ikt/rk. fJ; s'I ;gZFN j? fe wzr gfjb{

ftu th oki ;oekoK ~ nfjw G{fwek

fBGkT[Dh gt/rh. fBo:ks wzr th

ftFtftnkgh ftek; ftu wzdh d/ ubd/

xZN ofjD dh T[whd j?. fJ; bJh pj[s

e[M fJe tko fco ftnki do ftu ewh

ns/ fBZih wzr ~ w}p{s eoB T[go jh

fBoGo eo/rk. nkw w[dok;fcsh ns/

]k; s"o s/ g?No'bhnw gdkoEK dhnK

ehwsK xN ikD ekoB, xo gfotkoK dh

wzr ftu tkXk j'D dh ;zGktBk j? feT[Ife

xo gfotkoK e'b you eoB :'r nkwdB

tX ikt/rh ns/ t;sK dh ehws ftu

froktN nkt/rh.

o[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wddo[}rko bJh f;ZXh wdd

fJe j'o f;ZXk o;sk th j? fi;

okjhI e/Idoh piN, o[}rko ftu tkX/ dk

;kXB pD/rk. fJj Gkos ~ w[jkos d/D

dh Bhsh T[go }'o s'I nkT[Idk j?. piN

ftu fJj XkoBk gqtkB ehsh rJh j? fe

Gkos d[BhnK d/ B"itkB nkpkdh tkb/

d/FK ftu'I fJe j? ns/ fJE'I dh 54

gqfsFs s'I nfXe nkpkdh 25 ;kb s'I xZN

T[wo dh j?. j[Bo, ftek; ns/ T[dw

wzsokbk okjhI piN ftu okFNoh j[Bo

fwFB bkr{eoB dk gq;skt ehsk frnk

j?. piN tZy-tZy wzsokfbnK ftu ub

ojhnK w[jkos ftek; gfjbK ~ fJeZm/

eo e/ 31 y/soK ftu uZb ojhnK j[Bo

gfoFdK d/ sohfenK ns/ BshfinK dk

fwnkoheoB eoB bJh okj gZXok eo/rk.

e/Ido ;oeko B/ dhBfdnkb T[gkfXnkJ/

rqkwhD gfoFd :'iBk th F[o{ ehsh j?

ns/ fJ; bJh 1,500 eo'V o[gJ/ oy/ rJ/

jB.

piN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dhpiN dh o[}rko tXkT[D dh

fJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBohfJe j'o gfjb j?, fJe wFhBoh

;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?;Ekgs eoBk, fi; ~ ;/s{ (;t?

o[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dko[}rko ns/ :'rsk tos'I) dk

Bkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJjBkw fdsk frnk j ?. fJj

Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{Bt/I feZs/ F[o{ eoB d/ jo gfjb{

dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,dh wdd bJh seBheh ftZsh,

T[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bDT[; d/ g[zroD ns/ tXD-c[bD

dk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnKdk gq'rokw j?. fJ; ftu d{ihnK

;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o;t?-o[}rko ;orowhnK, ]k; s"o

s/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soKs/ seBkb'ih Bkb ;zpzfXs y/soK

bJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj GkosbJh th gq'rokw j?. fJj Gkos

ftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ Iftu o[}rko tXkT[D d/ Bt/ I

sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.sohe/ jB.

ftZs wzsoh B/ fJj th d/fynk fe

fwBko d/ ;G s'I EZb/ d/ fwjBseF

T[dwhnK bJh o;wh eof}nK se gj[zu

eo ;eDk i/eo n;zGt BjhI sK w[Ffeb

}o{o j?. T[BQK fJe bx{ fJekJh ftek;

w[V ftZs J/iz;h (w[dok) p?Ie F[o{ eoB dk

gq;skt ehsk j? i' 20,000 eo'V o[gJ/ d/

nkXko tkbk j't/rk ns/ 3000 eo'V o[gJ/

dh eo}k }kwBh d/t/rk. w[dok p?Ie bx{

ftZs ;z;EkBK ~ gqXkB wzsoh w[dok :'iBk

sfjs w[V ftZs d/t/rk. eo}/ bJh gZNhdoi

iksK ns/ gZNhdoi ephfbnK d/ T[dwK ~

gfjb fdsh ikt/rh. fJj ;wki dhnK

;G s'I tzfus Fq/DhnK ~ fXnkB ftu oyd/

j'J/ fJe ;[nkrs:'r edw j?.

Gkos dh t;'I dk tZvk Gkr fe;/ th

fe;w d/ phw/ s'I tzfus j? fit/I f;js,

d[oxNBk iK ihtB phwk. gqXkB wzsoh

iBXB :'iBk dh ekw:kph s'I T[sFkfjs

j' e/, ftZs wzsoh B/ ;G Gkos tk;hnK

bJh fJe ;otftnkgh ;wkfie ;[oZfynk

gqDkbh, ]k; s"o s/ rohpK ns/ dp/-e[ub/

torK bJh, F[o{ eoB dk gq;skt ehsk

j?.pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/pkeh ;\k 11 T[`s/

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 7

nkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yDnkofEe ;ot/yD 2014-152014-152014-152014-152014-15

nkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FDnkofEe f;js dk ftFb/FD

nkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJbnkfFwk r'fJb

ofEe ;ot/yD fJj fdqFNhe'B

b?Idk j? fe S'NhnK-S'NhnK eJh

gfjb-edwhnK tZv/ ;[XkoK dk ;pZp

pDBrhnK. fJj fJ; ftuko Bkb th

uZbdk j? fe w"i{dk nfjw p[fBnkdh YKuk

ftF/F eoe/ T[;koh y/so, T[sgkfdesk

tkX/ ns/ T[gbpX wjkos w[skfpe o[}rko

g?dk eoB d/ gq;zr ftu ;G s'I tZX

;zGktBk oZydk j? ns/ fJj th fe fJ;

bJh wkbh ];ko/ ftu fYZb fdzfdnK nfijh

g{zihekoh dh wB}{oh d/Dk ns/ fBZih ezgBhnK

~ b'VhIdk T[sFkj d/Dk soe;zrs rZb

j't/rh feT[Ife fJj ftuko ;oeko d/

f;nk;h \b;\/ d/ B/V/ jB, j?okBh tkbh

rZb j? fe fJBQK ftu'I eJh w[Zd/ piN ftu

do;kJ/ rJ/ jB.

8 gqfsFs ftek; Nhuk s;Zbhp]F

j?. ;h n?; U ;'Xh j'Jh xo/b{ T[sgkd

do bJh ezgBhnK d/ ftnkge ;[Xo/ j'J/

nzefVnK #s/ dko'wdko oydk j?. feT[Ife

n;b nzeV/ gfjb/ nB[wkBK ~ jNk fdzd/

jB, BthB nzefVnK d/ tX/o/ Go';/ tkb/

j'D dh ;zGktBk j?. go doi/ ns/ nkJh

nkJh gh ftek; tor/ eJh ekoeK ;zpzXh

nzeV/ nkofEesk ftu ek\h ewh ;[MkT[Id/

jB. fJ; bJh fJj bZr/rk fe ;zGkth

ftek; ~ gfjbK xNk e/ t/fynk frnk

;h.

ftek; dhnK ;fEshnK n;b ftu

nkofEe ;ot/yD dh g/FhBr'Jh s'I fpjso

j' ;edhnK jB feT[Ife Bk sK ezgBhnK

dhnK p?b/I;FhN ;wZf;nktK ns/ Bk jh

p?IeK d/ wkbh dpkn dk fJzBk tZX gqGkt

gt/rk fizBk fe ;ot/yD ftu ;[MkfJnk

frnk brdk j?. fJ; s'I fJbktk, ikw

(i/ J/ n?w) fsZeVh e'b w[Ffeb tkbh

;fEsh ftu'I fBebD ns/ T[sgkfdesk ftu

;[Xko fbnkT[D dhnK ;zGktBktK jB.

e[M wkwfbnK ftu, go ftek; dhnK

;fEshnK gfjbK s'I wkVhnK j' ;edhnK

jB feT[Ife @bkr{ eoB# d/ gZy tb piN

ns/ nkofEe ;ot/yD d'jK ftu pj[sk

fXnkB BjhI fdsk frnk.

nkofEe ;ot/yD dh fJj dbhb fe

fBZih fBt/F ~ ubkT[D bJh tX/o/ ;oekoh

fBt/F }o{oh j?, i/ ;Zu j? sK fBokFk

tkbh rZb j?, feT[Ife piN, g{zih you/ ~

e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 0H3 gqfsFs tXkT[Idk

j?. ]k; eoe/ id gfjbK wkbh ];kok,

4H1 gqfsFs wzfBnk ikt/ feT[Ife s?n ehsh

d' nzeh ftek; do d/ w[ekpb/ f;o\ 2H5

gqfsFs do jh jkf;b ehsh ik ;eh ;h.

NhfunK dh gqkgsh bJh T[sgkde yofunK

ftu eN"sh ehs/ ikD dh g[okDh fgos j?.

gqFkFfBe pdbktK s'I fpBK ;oekoh fBt/F

;woZEk T[go rzGho pzfdFK B}o nkT[IdhnK

jB i' fe fgSb/ e[M ;kbK s'I e[Zb xo/b{

T[sgkd d/ brGr 1 gqfsFs do #s/

o[eh j'Jh j?.

go, d{i/ gk;/ tX/o/ iBse ygs

youk jkBhekoe fojk j?. fJ; bJh

;oekoh yofunK dh pDso ftu oZd'-

pdb pj[s }o{oh j? ns/ fJ; gk;/ tZb

ehshnK rJhnK S'NhnK gfjbedwhnK dk

th ;tkrs ehsk ikDk pDdk j?, go

;oeko d/ fBt/F bJh ;G s'I tZvk

:'rdkB tgko eoB dhnK ;fEshnK ~

j'o nk;kB pDkT[Dk j?.

eh fBZih fBt/F T[go th e[M gkpzdhnK

jB< nkofEe ;ot/yD w[skfpe fJj ezgBhnK

dpkn j/m jB ns/ fBt/F BjhI eo

;edhnK id fe fJj rZb ;jh BjhI

brdh. ;h n?w nkJh Jh nzefVnK #s/

nkXkfos fuZso-1 ns/ 2 do;kT[Id/ jB

fe 2000ftnK d/ wZX ftu id fJj

nknknknknk

fuZso-1 fJeftNh nB[gks eo}k (p[fBnkdh YKuk ns/ fBowkD ezgBhnK)

n;k;/ eo}k (50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK n;k;/ eo}k (50 fBowkD ezgBhnK)

8 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

;orowh Bkb fBt/F eo ojhnK ;B, d/

w[ekpb/ u'Nh dhnK 50 fBowkD ezgBhnK

dh eo}k do ftu e'Jh tkXk (fteoh d/

gq;zr ftu) BjhI j'fJnk. 2013 ~ SZv

e/ u'Nh dhnK 50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK

dh fJ; do ftu th e'Jh tkXk BjhI

j'fJnk (fuZso-2) ;r'I eJh ezgBhnK B/

2000ftnK ftu tZv/ Brd pekJ/ fJeZm/

ehs/.

:ehBB nkofEe ;ot/yD B/ w[zpJh

F/no pk}ko (ph n?; Jh) dhnK u'Nh

dhnK 50 ezgBhnk d/ ftFkb nzefVnK ~

tosfdnK fdykfJnk fe eo}k fJeftNh

doK nzsookFNoh wkBeK w[skfpe T[uhnK

jB. go fJj s[bBk T[; d/F bJh

tkfip BjhI j? fiE/ p?Ie eo}k fBt/F d/

w[Zy ;kXB pD/ j'J/ jB. fJ; s'I fJbktk,

eJh ezgBhnK B/ eo}k doK j/m fbnkT[D

bJh 2014 s'I F/no pk}ko ftu nkJ/

T[Skb dh tos'I ehsh j?. nkofEe

;ot/yD dh fJj fNZgDh fe fJj ezgBhnK

eo}/ dh wko j/m nk e/ fBxko tb ik

ojhnK jB, th fJ; tb'I fds/ fJBQK

nzefVnK Bkb w/b BjhI yKdh fi; ftu

Gkosh eo}k e[Zb xo/b{ T[sgkd do ~

2000 ftu 35H5 gqfsFs d/ w[ekpb/

2013 ftu 51 gqfsFs do;kfJnk frnk

j?. uhB dk 150 nB[gks ns/ nwohek

d/ 190 d/ w[ekpb/ Gkosh eo}k ftek;

do j/mb/ wZX nkwdB tkb/ d/FK d/

eo}k ftek; o[MkBK d/ gq;zr ftu ni/ th

xZN j?. ;ot/yD Go';k d[nkT[Idk j? fe

Gkos ftu Bk sK p?IeK dh nfs tos'I

j'Jh j? ns/ Bk jh fJ; d/ pk}ko

nkwdB gZXo dh s[bBk ftu pj[s S'N/

jB. eo}/ d/ y/so ftu Gkos B/ e'Jh

pj[s s/} ftek; do doi BjhI eotkJh

id fe fJ;/ ;w/I d"okB uhB ns/ ikgkB

tor/ d/FK dh eo}k ftek; do fes/

s/} ojh j?.

n?w ;h J/ 21 nzeVk Gzvko tb'I

Gkosh fo}ot p?Ie d/ e[M j}ko d/

w[ekpb/ 5 bZy ezgBhnK ~ Fkfwb ehsk

frnk j?. nko ph nkJh dk Bw{Bk t?;/

th j[D Y[ethI B[wkfJzdrh tkbk BjhI

fojk. 2011-12 d/ nkXko tkb/ ;'X/ j'J/

okFNoh b/yk nzeV/ 2004-05 nB[wkBK d/

w[ekpb/ ezgBh dh pus ns/ fBt/F ftu

tZvk tkXk do;kT[Id/ jB fi; s'I fJj BjhI

brdk fe ekog'o/N ;?eNo fBt/F eoB

ftu n;woE j?.

o[ehnK j'JhnK ;ehwK ekoB n;b

;wZf;nk pDh j? go nkofEe ;ot/yD

do;kT[Idk j? fe fJ; ftu ;[Xko dh

;zGktBk pDh j?. fJ; s'I fJbktk, fJj

fJe fdbu;gh tkbk B[esk g/F eodk j?

fe fBZih y/so ftu o[ehnK j'JhnK ;ehwK

dk ekoB wkVh tgkoe wzr tX/o/ j? ns/

B/wpzdh ekoB xZN. 2011 ftu ;/tk

y/so ftu o[ehnK j'JhnK ;ehwK ftu

ek\h tkXk j'fJnk ;h id fe feT{4

2012 ns/ feT{1 2014 d"okB o[ehnK

fuZso-2 fJeftNh nB[gks eo}k (p[fBnkdh YKuk ns/ fBowkD ezgBhnK) j'JhnK fBowkD ;ehwK ftu s/} tkXk

j'fJnk ;h. nfij/ 2011 ftu bkJhnK

ftZsh gkpzdhnK ns/ 2013 dh wkbh wzdh

d/ Bshi/ j'fJnk. fJBQK gkpzdhnK d/

nwb ~ goskfJnk ik fojk j? ns/ fBZih

fBt/F dh rZb ehsh ik ojh j?.

nkofEe ;ot/yD tb'I u[Zfenk d{ik

B[esk p?IeK ~ dog/F d[jo/ wkbh dpkn

dk j?. eh fJj fJ; fpnkB Bkb w/b

yKdk j? fe p?IeK ns/ pk}koK dk ftek;

Gkos dh ftek; do dh gZXo w[skfpe

j[zdk j?.

;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe;ot/yD fJj th dZ;dk j? fe

fBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/FrhfBZih y/so p?IeK dh e[Zb g/Frh

ns/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[gons/ iwQK Gzvko n;kf;nK T[go

T[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'IT[`u tkg;h d/ pkti{d 2007 s'I

brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/brksko fJe;ko 20 gqfsFs #s/

jB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;BjB. fJj ;oekoh p? Ie ;B

fiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/sofiBQK B/ p[fBnkdh YKu/ d/ y/so

ftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnkftu nkgDk M[ekn do;kfJnk

ns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoBns/ ;ehwK d/ o[e ikD ekoB

B[e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnKB [e;kB T[mkfJnk. nzefVnK

w[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkdew[skfpe p?IeK d/ |?o-T[sgkde

n;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dkn;kf;nK ftu'I 70 gqfsFs dk

ekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dhekoB }whB jkf;b eoB dh

;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?;wZf;nk Bkb i[fVnk j'fJnk j?

ns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yDns/ fit/I fe nkofEe ;ot/yD

w[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh dow[skfpe ;ehwK o[eD dh do

ftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQKftu ewh nk ojh j?, fJBQK

w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.w[FfebK ftu th ewh nkt/rh.

fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~fJj T[j y/so j? fiE/ ;oeko ~

fXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdkfXnkB e/Idfos eoBk ukjhdk

j?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftuj?. e'bk pbkeK dh tzv ftu

;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK;orowh nkT[D Bkb o[ehnK

j'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubDj'JhnK fpibh ;ehwK d/ ubD

ftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ihftu wdd fwb/rh i' nZr' d{ih

jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{jo fe;w dh ;ehw T[go T[;ko{

gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.gqGkt gkt/rh.

;oekoh, ftd/Fh ns/ fBZih wbehns

d/ ;[w/b tkbh Gkosh p?Ifezr gqDkbh dh

tzB-;[tzBsk nkofEe y/so dh w}p{sh dk

n;k;/ eo}k (50 p[fBnkdh YKuk ezgBhnK) n;k;/ eo}k (50 fBowkD ezgBhnK)

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 9

;kXB j?. i/ nZi fBZih p?Ie uzrh ;fEsh

ftu jB sK ftFt nkofEe wzdh d"okB

;oekoh p?IeK dh uVQs ;h. p?Ifezr y/so

dh fJ;/ ftfGzBsk ekoB fJj tX/o/ ;fEosk

oZydk j?.

go Gkos ftu ;koh soQK d/ p?Ie

ftd/Fh p?IeK d/ w[ekpb/ tX/o/ w}p{s jB,

fi; dk ekoB ftnkge YKuk B/wpzdhnK

jB. fit/I fe nkofEe ;ot/yD u/sktBh

fdzdk j?, ftFt d;skt/}K ftu bue

;hwk s?n eoB bJh f;ZX/ T[gktK dh

wjZssk #s/ }'o fdsk frnk j? feTI[fe

pkf;b (ph J/ n?; Jh n?b)-3 torhnK

nzdo{Bh i']w nkXkfos g{zih Gog{osk

B/wpzdhnK tX/o/ y[ZbQ dh fJik}s fdzdhnK

jB. b/jw?B pqdo} ftu fJj y[ZbQ 30

ns/ phno ;NoB} dh 33 ;h fi; s'I

pknd T[j Yfj e/ pkf;b-3 gfjbh tko

e[Zb n;kf;nK d/ w[ekpb/ 3 gqfsFs

fJeftNh dh b'V dZ;fdnK e[Zb buesk

#s/ pzdFK bkT[Idk j?, go 33H3 r[Dk

bhto/} s?n eofdnK fJj ni/ th T[dko

j?. Gkosh fo}ot p?Ie T[u bhto/} do

4H5 gqfsFs dh f;\kfoF eodk j? fi;

Bkb fJj 22L1 #s/ gj[zu iKdh j? go

Gkosh p?IeK dh w"i{dk bhto/} 10L1 j?.

fte;s nkofEesktK dofwnkB bhto/}

ni/ th n";sB 25L1 j?. fJzM ;kv/ p?Ie

ni/ th fpjso ;fEsh ftu jB.

Gkt/I e[M ;oekoh p?IeK B/ |?o-

tgkoe \?;b/ bJ/ go pkjoh MNe/ th

wkV/ BshfinK bJh f}zw/tko jB. rbshnK

j' ;edhnK jB go w}p{s p'ov ns/

;[Xfonk j'fJnk Fk;B f;bf;bk fJ; rZb

~ :ehBh pDk ;edk j? fe fBo'b tgkoe

nkXko #s/ ;[szso \?;b/ bJ/ ikD. fBZih

fXoK ~ :ehBB f;bf;b/ Bkb y/vD ns/

nkgD/ fdtkbhJ/gB ~ eo GoB tkbh

iBsk d/ wZE/ wVQB s'I o'e/ ikD dh b'V

j?. eo}k t;{bh fNqfpT{BbK ftub/ nwbK

dh w[V :'iBkpzdh ehsh ikt/ sK fe

wkwfbnK d/ bweD ns/ eo}kJh fXoK

tb'I eo}/ d/ G[rskB s'I pu/ ofjD #s/

o'e bZr/.

piN B/ ;oekoh p?IeK dh w[V g{ziheoB

bJh pj[s tZvhnK oewK okythnK BjhI

oZyhnK. fJj dbhb fdsh ik ;edh j?

fe fit/I j'oBK B/wpzdhnK gfjbK jh nkgD/

bhto/} xNk u[ZehnK jB, p?IeK T[go fJ;

~ xNkT[D bJh ftFkb g{zih oZyD bJh

}'o gkT[Dk pj[s jkBhekoe j't/rk. ftFkb

g{zih-GzvkoK ns/ j'o tX/o/ f;ZX/ T[gkn, i'

bhto/} #s/ gkpzdh bkT[Id/ jB, dofwnkB

;zGt ;zs[bB nfijk w[Zdk j? fi; dhnK

;zGktBktK dk ftFt nkofEe wzu tb'I

gsk bkfJnk ikDk ukjhdk j?. nfij/ ;{M

tkb/ T[gkn nzso-gqGkth j'Dr/ ns/

nzsookFNoh p?IeK dh ;fEsh fpjso eoBr/

(r'fJb, 2014).

nyho, d{jo/ wkbh dpkn dh dbhb

tkfip BjhI j? feT[Ife 20 ;kb d/ ;[XkoK

s'I pknd s?nF[dk sobsk nB[gks j[D

21H5 gqfsFs #s/ j?. go p?Ie ;t?-fJZS[e

s"o s/ tgkoe \?;bk b?IfdnK fJ; ~ 25

gqfsFs #s/ oZyh p?m/ jB. eJh ;kbK s'I

p?Ie fwEh j'Jh do w[skfpe b'V s'I tZX

wkbh oewK b? e/ ub oj/ jB. fJe

nk}kdkBk \?;b/ Bkb dpkn BjhI pD

;edk. ftnki doK fJ; t/b/ T[uhnK jB

ns/ T[BQK d/ xZN j'D #s/ tZv/ g{zih bkG

j'D dhnK ;zGktBktK jB.

nkf]o, nkofEe ;ot/yD ftek;

;zGktBktK ~ xNk e/ d/ydk j? feT[Ife

fJj ikw ~ fBo'b w[V-tzv gfjb edwh

ti'I b?Idk j?. eo}/ s'I jN e/ n;b b'VK

dh g{osh bJh rohpK tZb nkofEe ;/tktK

d/ gk;ko Bkb T[sgkfdesk tX/rh. fJj

brksko poeoko th ofj ;e/rh feT[Ife

p?Ie ;/tktK s'I ;ZyDh t;'I tZvhnK ;zGktBktK

tkbk pk}ko j?.

ikw fsZeVh d/ fJj B[es/ fJ; bJh

;kjwD/ jB feT[Ife fJj rkje dhnK

b'VK Bkb BfiZmD bJh GKs-GKs dhnK

;/tktK dk ;[w/b g/F eodh j?. @iB XB#

ftu Fos Bkb i[Vh tkX{ t;{bh, phwk,

f;ZXk bkG spkdbk ns/ o{g/ eq?fvN ekov

fijhnK ;j{bsK Fkfwb jB. xZN bkrs

ns/ ;jkfJe seBkb'iheb ;/tktK Bkb

fJBQK ykfsnK dh n;b tos'I j' ;edh j?

ns/ nkwdB tX ;edh j?. p?IeK dhnK

tB-;[tzBsk, ;"yk dk]bk, \kfJd/ d/D tkb/

w[ekpb/ d/ Bt/I :[r tZb fbik ;ed/ jB

fJwkosK ftu ;fEs p?IeK dh pikfJ w'pkfJb

N?bh\'B tX/o/ d{o se wko eod/ jB ns/

w'pkfJb p?Ifezr tZvhnK ;zGktBktK oydh

j? fit/I fe eJh fte;s d/FK ftu d/fynk

frnk j? go Gkos fJ; ftu ni/ fgZS/

uZb fojk j?.

T[dkjoD ti'I, Gkos s/ gkfe;skB

d'jK B/ 2008 ftu w'pkfJb p?Ifezr F[o{

ehsh ;h. fJj n\oheh Bw{B/ d/ T[bN

;h fi; dh ;cbsk w'pkfJb ;/tk w[jZJhnkeko

#s/ th fBoGo eodh ;h fi; ~ nkgD/

gZXo #s/ jh fJj ekoi eoB dh y[ZbQ ;h.

dZyDh J/Fhnk ftu w'pkfJbK ftu g?;/

BjhI oZy/ ik ;ed/ ;B. p?Ie ;[oZfynk,

;fEosk ns/ nzeVk GzvkoB bJh f}zw/tko

;B. b?D-d/D dh jo ekotkJh rkje d/

yks/ okjhI j[zdh ;h.

fco th Gkos d/ w[ekpb/ gkfe;skB

ftu fJ; ;/tk dk gk;ko fes/ tZX s/}h

Bkb j'fJnk. r'fJb (2015 J/) B/ d'jK

ftub/ bue ns/ nwbheoB ;zpzXh \oeK

fit/I fe T[u/o/ F[o{nksh gZXoK ns/ gkpzdhnK,

tX/o/ nkwdB Fq/DhnK, ftnkge tgko

gq;ko y/so, b?D-d/D ekotkJhnK #s/ xZN

bkrs ns/ rkje ofi;Nq/FB bJh T[;

dh fBZih jk}oh bk}wh Bk j'D nkfd dh

rZb ehsh j?. nfijhnK gfjbedwhnK

Bkb ;kohnK Fq/DhnK T[sFkfjs j' e/

nkJhnK. pk}ko dk gk;ko j'fJnk ns/

;w[Zu/ s"o s/ BthBsk dk wkj"b pfDnk

fi; bJh ;[oZfynk ns/ ;fEosk Bkb th

10 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

e'Jh ;wM"sk BjhI eoBk fgnk. feT[Ife

nfij/ Bw{B/ ~ T[sFkfjs ehs/ ikDk pj[s

}o{oh ;h, BthnK gfjbedwhnK Bkb,

n]ho ftu, w'pkfJb p?Ifezr d/ s/}h Bkb

gk;ko dh g{oh ;zGktBk j? fi; sfjs p?Ie

dh nrtkJh tkbh w'pkfJb p?Ifezr ;/tk

okjhI ftnkge ;/tktK w[jZJhnk eotkJhnK

ikDrhnK.

n?w n?; gh} ns/ p?IeK dofwnkB

fwbtosB ~ gqu{B y/so ftu fvf}Nb

g?;/ dh tos'I, rkjeK dk Jh-tDi tb

ikDk, y/so B/V/ ;zuko, 650 n?w s'I T[go

dh fteoh dh ;zGktBk tkb/ ;;s/ ;wkoN

\'B ns/ ebkT[v tor/ seBkb'iheb

pdbktK Bkb th wdd fwb ;edh j?.

r{{rb ns/ n?gb tor/ tZv/ |?o-p?Ifezr

fXoK d/ G[rskB gqDkbh ftu dk]b/ Bkb

th w[ekpb/pk}h tX/rh ns/ BthBsk ~

j[bkok fwb/rk.

u"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFKu"dQt/I wkbh efwFB dhnK f;\koFK

ftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnKftek; bJh T[;ko{ otZJhJ/ tkbhnK

jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~jB. nkofEe ;ot/yD, e/Ido ~

T[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEeT[gbpX w[ekpbsB xZN nkofEe

;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~;g/; d/ fdqFNhe'B sI', fJ; ~

d/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBsd/ydk j?, go ;oeko tb'I gqtkfBs

ehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFKehshnK efwFB dhnK f;\kfoFK

d/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJjd/ d{orkwh gqGkt j'Dr/. fJj

wkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {bwkbh efwFB ~ fds / w {b

;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK;zftXkBe wZs tb w[Vdk j? sK

i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,i' T[go'I-j/mK :'iBkpzdh d/ T[bN,

g {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;koskg {o / okFNo ftu fJe;kosk

tkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpXtkbhnK iBse ;/tktK T[gbpX

eokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ikeokT[Dk :ehBh pDkfJnk ik

;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I;e/. fJj gq;zfre ns/ Y[e/t/I

nB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dhnB[Gt #s/ tX/o/ Go';k eoB dh

u'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoKu'D eofdnK okiK ~ n]fsnkoK

Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.Bkb b?; eodk j?.

fJj pj[-gZyh ns/ ne;o wB-wo}hnK

tkbhnK FosK s'I go/ jNfdnK, ]k;eo,

;EkBe ;woZEktK ekfJw eoB bJh wkbh

g;kfonK ns/ ekor[}koh roKNK ftu eN"sh

eofdnK, ;EkBe gZXo #s/ wkbhnk fJeZmk

eoB ~ T[sFkfjs eofdnK, ;w[Zu/ xkN/

d/ NhfunK #s/ }'o fdzdk j?. fJj T[gbpX

eotkJhnK rJhnK n;b ;/tktK d/ B/V/

iKdk j? ns/ fJ;/ bJh b'eK tZb tX/o/

itkpd/jh j't/rh. fJe j'o nB[Fk;B

fbnkT[D tkbk ekoB oki u'DK j'DrhnK,

i' fdyk u[ZehnK jB fe t'No uzr/ Fk;B

ns/ fpjso ;/tktK ~ tZX uVQ e/ t'N d/

jZe Bkb fBtk} fojk j?. fgSb/ ;kbK

ftu okiK B/ wkbh w}p{sh ftu e/Ido s'I

fpjso ekor[}koh fdykJh j?. fJ; bJh

;w[Zuh wkbh wjkos ns/ yofunK dh

o{go/yk ftu th ;[Xko j'Dk ukjhdk j?.

iBse ;/tktK d/ wkVhnK j'D dk

fJe ekoB fJj j? fe pj[-gZyh J/iz;hnK

e/Ido, oki ;EkBe ns/ ftF/F T[d/F

tkjB nkw s"o s/ fJe d{i/ Bkb pj[s

xZN fwbtoB fdykT[IdhnK jB. u"dQt/I

wkbh efwFB ftu fJ; GzpbG{p/ tkbh

;fEsh ~ d{o eo e/, fvbhtoh bJh okiK

~ tX/o/ ;[szsosk fdsh rJh j? go T[BQK

dh tX/o/ f}zw/tkoh th pDdh j?. ;zftXkB

sfjs iBse f;js, ;k\-;\kJh s/ gkDh

d/ y/so okiK j/m nkT[Id/ jB. fJBQK ;GBK

dk wkVk fwnko Gkos ftu xZN Gko ofj

ikD tkb/ pZfunK s/ e[g'FD bJh f}zw/tko

j? fi; Bkb tZvh frDsh ftu ikBK

iKdhnK jB. okiK ~ j[D fJBQK w[FfebK

d/ yksw/ bJh jZb bZGD/ g?Dr/.

Gkt/I piN B/ e[M e/Idoh ;jkfJsk

gqkgs ;ehwK ~ pDkJh ofynk j?, fJ; B/

e[M j'oBK ftu eN"sh th ehsh j?. eo-

t;{bh d/ tX/ j'J/ fjZ;/ pdb/ okiK tb

e/Idoh ;jkfJsk ftu 20 s'I 40 gqfsFs

ewh ehsh rJh j?. f;js ns/ ftfdne

you/ dk pj[s fjZ;k okiK d/ f}zw/ SZv

fdsk frnk j?. go rohpK dh n;b

wdd ns/ @Gkos ftu fBowkD# gq'rokw

dh ;cbsk bJh T[BQK ~ wjkosK Bkb

Gog{o eoBk pj[s }o{oh j?. nzsookih

gfoFd ~, fi; ftu BthI o{j c{eh rJh

j?, ;ztkd, fwbtsB ns/ nkg;h skbw/b

tXkT[D bJh tofsnk ik ;edk j? sK fe

f;js, gkDh, f;Zfynk, tksktoB ns/ ;GBK

bJh ;tZSsk d/ y/soK ftu ;[Xko j't/.

e/Ido ~ pj[-gZXoh wip{ohnK s'I jN e/

;bkjekoh ns/ fBozso-gqtkj dk okj

cVfdnK, tX/o/ wzsokfbnK dk YKukrs

o[gKsoD eoBk ukjhdk j?.

:ehBB, Fk;B ndkfonK dh w[V

:'iBkpzdh gqGkth Yzr Bkb gq'rokw bkr{

eoB bJh bk}wh j?. ;oeko d/ gfjb/

Fk;B d"okB fJ; tZb fXnkB BjhI fdsk

frnk ns/ nkofEe ;ot/yD iK piN ftu

th fJ; Bkb ;[uZi/ Yzr Bkb BfiZfmnk

BjhI frnk. nkofEe ;ot/yD B/ J/ gh

n?w ;h} dhnK ewhnK T[go T[g:'rh

;ztkd ehsk j?, go piN ftu fJ; ~

nZr/ BjhI fbikfJnk frnk ;r'I fJe

]soBke ;[Mkn fwfbnk j? fe n;b

d/jksh T[iosK d/ fvZrD ekoB fJj

}o{oh j? fe g/Iv{ jbfenK ftu tX/o/ you

ehsk ikt/. go fJj fJ; GKs dk youk

;h i' fe fgSb/ ;w/I d"okB wfjzrkJh dk

ekoB pfDnk. g/Iv{ T[iosK sK jh ;[oZfyns

Yzr Bkb tX ;edhnK jB i/ T[sgkfdesk

ftu tkXk j't/ ns/ fJ; T[d/F bJh you/

dh pDso ftu ;[Xko dhnK ekotkJhnK

T[g:'rh j'DrhnK. fw;kb d/ s"o s/

sith}F[dk BthBsk tkb/ wkbh gqpzXK

okjhI o/bt/ ;/tktK d/ fwnko ns/ ;[oZfynk

ftu ;[Xko Bkb g/Iv{ Gkos ns/ nkw

nkdwh ~ \kfJdk gj[zu/rk.

;oekoh T[;koh you/ Bkb fgSb/

;w/I d"okB, fdjksh T[iosK tXhnK ;B.

nkofEe ;ot/yD ftu ;oeko ~ fJ;

ekoi #s/ w[V e/Idfos j'D dk ;[Mkn

fdsk frnk j?. wekBK dh T[;koh T[go

pj[s f}nkdk }'o fdsk ik ;edk j? go

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 11

nkX[fBe ;j{bsK Bkb Gog{o FfjoK (;wkoN

f;Nh}) dk Gkt ]kbh cb?N BjhI jB.

g[okD/ FfjoK ~ pdfbnk ikDk ;"yh rZb

BjhI go BftnK ~ nkpkd eoBk th fJe

w[Ffeb ezw j?.

Gkt/I ;oeko ~ nkgD/ fto'Xh N/e

tkb/ ns/ |?o-gkodoFh eo fB}kw d/

g[okD/ ne; ~ pdbDk j't/rk, go Bkb

dh Bkb fJ; ~ T[bko j[zfdnK, ekog'o/N

ezgBhnK ns/ n?c nkJh nkJh} ~ eo

d/DdkohnK s'I puD dh y[ZbQ BjhI d/Dh

ukjhdh. d'jo/ eo B/wK ~ o'eD bJh

pD/ eo ;wM"fsnK ~ d'jo/ eo B/wK s'I

puD bJh tofsnk ik fojk j?. xo/b{

ezgBhnK bJh fJj ikfJ} rZb BjhI j?

ns/ fJ; Bkb eJh soQK d/ ;oekoh

yofunK #s/ th iop nkT[Idh j? fiBQK s'I

okFNo ~ bkG gj[zu ;edk ;h.

sk}k U Jh ;h vh ;ot/yD do;kT[Idk

j? fe Gkos ftu ygs eoK dh do

d[BhnK ftu ;G s'I T[uh j?. fJ; ~

xNkT[D bJh ih n?; Nh bkr{ eoBk

pj[s wjZstg{oB j? i' fe ni/ se e/tb

fJe tkndk jh j?. gfjbh ;oeko dh

rbsh ftd/Fh wkbh nkwd #s/ pj[s

f}nkdk fBoGo eoBk, wkbh ;kt/IgB bJh

fdjksh you/ ~ tosDk ns/ w[Ffeb

xo/b{ ;[XkoK ~ nZy'I go'y/ eoBk ;h. BthI

;oeko eJh w"fenK #s/ fJ;/ rbsh ~

d[jokT[D tb s[odh brdh j?.

nk; ehsh iKdh j? fe nkT[D tkb/

B/Vb/ ;w/I ftu ;ehwK ~ fpjso Yzr

Bkb bkr{ ehsk ikt/rk sK fe nfijhnK

s[bBktK ;zGt Bk j'D. piN ns/ nkofEe

;ot/yD ftub/ eJh fdbu;gh tkb/ ;[Xko

;zpzXh ;[MktK ~ :ehBB w"ek fwbDk

ukjhdk j? ns/ i/ nfijk j'fJnk sK tZv/

pdbkn ns/ \kfJd/ ;zGt j' ;eDr/.

(b/fyek gq'c?;o, nkJh ih nkJh vh nko ns/

T[`xh noEFk;soh j?.)

e-mail :[email protected]

fJ; s'I fJbktk, ftZs wzsoh B/ gqXkB

wzsoh ;[oZfynk phwk :'iBk dk th f}eo

ehsk j? fi; sfjs d[oxNBk Bkb w"s j'

ikD dh ;{os ftu 2 bZy o[gJ/ dk phwk

f;o\ 12 o[gJ/ gqfs ;kb gqhwhnw #s/

fwb ;e/rk. ;oeko nNb g?BFB :'iBk

th bkr{ eo/rh fi; sfjs fjZ;k gkT[D

ns/ T[; dh fwnkd nB[;ko g?BFB

fwb/rh. b'eK ~ fJ; ;ehw ~ ngDkT[D

~ T[sFkjs eoB bJh, bkGekoK d/

gqhwhnw dk 50 gqfsFs fjZ;k i' 1,000

o[gJ/ se ;hws oj/rk, 31 d;zpo 2015

se y'bQ/ rJ/ Bt/I ykfsnK bJh gfjb/ 5

;kb ;oeko tb'I :'rdkB j't/rk. ftZs

wzsoh tb'I n?bkBh sh;oh ;wkfie ;[oZfynk

;ehw gqXkB wzsoh ihtB i:'sh phwk

:'iBk i' e[dosh ns/ d[oxNBk ftu j'D

tkbh w"s dh ;{os ftu 2 bZy o[gJ/

d/ phw/ tkbh j?. fJ; dk gqhwhnw 18-

50 ;kb dh T[wo bJh ;kb ftu 330

o[gJ/, iK jo o'} fJe o[gJ/ s'I th xZN,

j't/rk. fJj ;G ;ehwK fwb e/ fJe

FFes ns/ BthI fe;w dk ;wkfie ;[oZfynk

B?N fdzdhnK jB.

;G rohp ns/ wZX tor d/

ftfdnkoEhnK ~ nkgDh g;zd dh T[u

f;Zfynk fpBK \zvK dh xkN d/ b?D bJh,

;oeko B/ g{oh soQK fJe ;{uBk seBkb'ih

nkXkos ftfdnkoEh ftZs ;jkfJsk nEkfoNh

;Ekgs eoB dh tuBpZXsk d[jokJh j? i'

gqXkB wzsoh ftZfdnk beFwh ekoieqw

okjhI ;G fe;w d/ t}hfcnK ns/ f;Zfynk

eo}k ;ehwK dh fBrokBh eo/rh. fJj

gfjb ;wki dhnK okjs s'I tKMhnK

Fq/DhnK dh \zv T[gbpXh dh w[Ffeb d{o

eo/rh.

ftZs wzsoh B/ fJe okFNoh fBt/F

ns/ p[fBnkdh YKuk \zv (n?B nkJh nkJh

n?c) ;Ekgs eoB dk gq;skt th ehsk j?

ns/ fJ; bJh ;kbkBk 20,000 eo'V

o[gJ/ i[NkT[D dk ftFtk; fdtkfJnk j?.

fJj No;N p[fBnkdh YKuk ftZs ezgBhnK

fit/I fe Gkosh g/Iv{ ftZs ezgBh ns/

okFNoh wekB T[;koh p'ov nkfd d/

F/noK ftu fBt/F eo/rk ns/ eo}k okFh

g?dk eo/rk. p[fBnkdh YKuk ftZs ezgBhnK

fco fJBQK tkX{ F/noK ~ eJh r[Dk tXk

;edhnK jB. T[BQK o/bt/, ;VeK ns/

f;zikJh gqki?eNK bJh eo w[es nkXkfoe

YKuk p¯v ikoh eoB dh fJZSk th }kjo

ehsh j?. fJ; s'I fJbktk p[fBnkdh YKuk

ftek; d/ iBse-fBZih GkJhtkbh w'v T[go

w[V s'I ftuko ehsk ikt/rk sK fe fJ; ~

w}p{s ehsk ik ;e/ ns/ fJ; ;kjwD/

nkT[D tkb/ ]sfonK ~ ;ktK ehsk ik

;e/. T[BQK B/ fJj wzfBnk j? fe p[fBnkdh

YKuk gqki?eNK ftu, ;oeko ~ pj[s/

]sfonK dk Gko y[d MZbDk j't/rk go

fJj ;w[Zuk Gko T[j BjhI MZb/rh. fv}hNb

Gkos dh gfjb ~ nZr/ tXkT[Id/ j'J/

;oeko B/ okFNoh UgNheb ckJhpo B?Ntoe

gq'rokw ~ 7H5 bZy feb'whNo B?Ntofezr

se eoe/ 2H5 bZy fgzvK ~ fJ; d/ g;ko

j/m fbnkT[D dk gq;skt ehsk j?.

fJj gfjbK, f;Zfynk ns/ o[}rko d/

w"fenK ftu, ]k; s"o s/ ;wki dhnK

rohp Fq/DhnK bJh fJe tX/o/ w}p{s

YKuk yVQk eoB ftu ;jkJh j'Dr/. piN

fJj do;kT[Idk j? fe ftZs dh ewh d/

ubfdnK th ;G ;zpzfXs fXoK fiBQK ftu

oki ;oekoK, iBse ndko/, pkjoh

fBt/Fe, p?Ifezr ns/ ftZsh ;z;EkB, T[d:'r

ns/ ;G s'I T[go nkw b'e Fkfwb jB,

fwb e/ ;KMhnK e'fFFK Bkb Gkos dh

ftek; ejkDh ~ ekw:kp pDk ;ed/

jB.

(b/ye JhHtkJhH fJzvhnk ftu w[Zy Bhsh

;bkjeko ns/ wdok; ;e{b nk\ fJeBkfwe;

ftu nkBo/oh gq'c?;o j?.)

e-mail :[email protected]

;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh;\k 6 dh pkeh

12 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

okFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkDokFNo fBowkD

ftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu GkosftFth fBowkD;k}h jZp d/ o{g ftu Gkos

nfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKsnfwskG eKs

os ftu pDkU# gq'rokw dk

nkrk} ;szpo 2014 ftu

okFNo fBowkD gfjbedwhnK d/ fJe

tZv/ ;w{j ti'I ehsk frnk. Gkos ~

ftFt fBowkD X[ok pDkT[D d/ fJokd/

Bkb pDkfJnk frnk, @Gkos ftu pDkU#

fJe rzGho jkbks gqfs t/b/ dk j'ek

;h L 2013 se tXk-uVQk e/ g/F ehsk

T[God/ pk}ko dk r[pkok cN u[Zek ;h

ns/ Gkos dh ftek; do djke/ ftu ;G

s'I j/mb/ gZXo se fvr u[Zeh ;h. fpqe;

d/FK d/ tknd/ ek\{o j' u[Ze/ ;B ns/

Gkos ~ sEkefEs @gzi d[opb# ftu'I fJe

dZf;nk frnk, ftFt d/ fBt/Fe uouk

eod/ jB fe eh ftFt dk ;G s'I tZvk

b'eszso fJe i']w j? iK w"ek. Gkos d/

1H2 fpbhnB Bkrfoe ;tkb eod/ fe ;cb

j'D bJh eh Gkos pj[s tZvk j? iK n;cb

j'D bJh pj[s tZvk. Gkos ipodo;s

nkofEe ;zeN dh erko #s/ yVQk ;h.

g q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonkg q fefonk

@Gkos ftu pDkU# ;zeN dh fJ;/

fgZmG{wh ftu ikoh ehsk frnk ns/ S/sh

jh fJj Gkos dhnK p/F[wko fXoK ns/

GkJhtkbK bJh fJeZm/ j'D dh bbeko

pD frnk. fJj Gkos d/ BkrfoeK ns/

tgkoe nkr{nK bJh pj[s jh FeshFkbh

ns/ T[s/iBk Goh j[zeko ;h ns/ d[BhnK

Go d/ ;zGkts GkJhtkbK ns/ fBt/FeK

bJh jkofde ;Zdk. go, @Gkos ftu

pDkU# fJe gq/oBkdkfJe Bkno/ s'I fes/

tZvk j?. fJj t/bk ftjk u[ZehnK gqfefonktK

ns/ BhshnK dh p/fw;kb w[ozws (Utojkb)

dh gqfsfBXsk eodk j?. ;G s'I nfjw,

fJj ;oeko d/ ;'uD d/ sohe/ ftu g{oB

pdbkn dh gqfsfBXsk eodk j? - ikoh

eoB tkbh ;Zsk s'I tgkoe GkJhtkb tb

pdbkn, i' ;oeko d/ @xZN s'I xZN

;oeko, tZX s'I tZX Fk;B# d/ f;XKs d/

nB[;ko j?.

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk

e'Jh bfjo F[o{ eoB bJh s[jk~

fJe oDBhsh dh b'V j[zdh j? i' pokpo

gq/fos eo/, ;FesheoB eo/ ns/ ;woZEk

gqdkB eo/. @Gkos ftu pDkU# ~ fJe

tZyoh soQK d/ nfGnkB dh b'V ;h L

pikfJ fe otkfJsh nzefVnK Bkb n]pkoh

fJFfsjkoK d/, fJ; ekoi bJh ikDekoh

Gog{o ;[B/jk b'VhIdk ;h i' uzrh soQK

bg/fNnk j'fJnk ns/ ;G s'I nfjw, Go';/

:'r j't/. fJ; ftu (T) ;zGkts ftd/Fh

GkJhtkbK, Gkosh tgkoe GkJhukok, ]k;

eoe/ BkrfoeK d/ wBK ftu Gkos dhnK

;woZEktK gqfs ftFtk; T[sgzB eoBk (n)

25 T[d:'fre y/soK bJh ftFkb seBheh

ikDekoh dk YKuk w[jZJhnk eotkT[Dk,

ns/ (J) tZv/ ;EkBe ns/ ftFt ;o'fsnK

se ;'Fb whvhnk okjhI gj[zu eoBk ns/

T[BQK ~ w"fenK, ;[XkoK pko/ ]podko

oZyDk, Fkfwb ;h.

T[d:'fre Bhsh ns/ T[Bs ftGkr

(vh nkJh gh gh) B/ T`[u wkjo J/iz;hnK

Bkb fwb e/ fpbe[b BtK YKuk pDkT[D

bJh ezw ehsk fJ; ftu fJe ;wofgs

;jkfJsk wzu ns/ w'pkfJb-gfjbK dh

t?pkJhN Fkfwb ;h fi; #s/ tZy-tZy ikDekoh

pj[s jh ;kd/ Yzr Bkb Fkfwb ehsh

rJh ;h. 25 ;szpo 2014 ~ xo/b{ ns/

ftFt d/ tgkoe B/sktK, Bhsh eoB

tkfbnK ns/ whvhnk eowhnK d/ ;kjwD/

j'J/ fJe gqGktFkbh ;wkrw ftu BthI

fdZbh fty/ @Gkos ftu pDkU# nfGnkB

dh F[o{nks ehsh rJh. fJ; ;wkrw d/

Bkb jh ftnkge fv}hNb oDBhsh ubkJh

rJh fi; d/ f;ZN/ ti'I ;'Fb whvhnk,

N?bhth}B s/ n]pkoK #u fJ; pko/ }pod;sh

fdbu;gh dk gqrNktk ehsk frnk.

ikoh j'D ;w/I w/e fJB fJzvhnk dk

d[BhnK Go ftu fJe xzN/ bJh ]{p d"o-

d"ok fojk. 48 s'I tZX xzfNnK bJh fJ;

pko/ 99,000 s'I tZX f}eo ns/ 1H08

fpbhnB fNZgDhnK ehshnK rJhnK ns/

fJj 94 fwbhnB b'eK se gj[zukfJnk.

31 iBtoh 2015 se c/;p[e #s/ w/e

fJB fJzvhnk d/ 3 fwbhnB s'I tZX doFe

;B, fiE/ NftZNo #s/ jo fszB ;fezN fgZS/

fJe doFe i[V fojk ;h, w/e fJB

fJzvhnk #s/ jo 32 ;fezN fgZS/ fJe BtK

doFe i[V fojk ;h, ns/ w/e fJB

fJzvhnk vkN ekw t?p;kJhN ~ 5H67

fwbhnB tko t/fynk frnk.

GkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnKGkJhtkbhnK

w/e fJB fJzvhnk gq'rokw ;fj:'r

tkbhnK e'fFFK #s/ T[;kfonk frnk j?. vh

nkJh gh gh tb'I fJj gqfefonk e/Idoh

wzsohnK, Gkos ;oeko d/ ;eZsoK, T[d:'fre

@Gk@Gk@Gk@Gk@Gk

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 13

nkr{nK ns/ tZy-tZy ikDekoh GkJhtkbK

~ ;Zdk d/ e/ F[o{ ehsk frnk j?.

nZr/, d;zpo 2014 ftu j'Jh y/so

ftF/F T[d:'rK pko/ fJe okFNoh ekoiFkbk

B/ Gkos ;oeko d/ ;eZsoK ns/ T[d:'fre

nkr{nK ~ nrb/ fszB ;kbK bJh fJe

ekoi :'iBk pDkT[D bJh ;ztkd eoB

tk;s/ fJeZfmnK ehsk fi; dk fBFkBk

2020 se fBowkD y/so dk e[Zb xo/b{

T[sgkd ftu :'rdkB 25 gqfsFs se

tXkT[Dk j?. fJj :'iBk gqXkB wzsoh,

e/Idoh wzsohnK, T[d:'fre ;GktK ns/

T[d:'fre nkr{nK ;kjwD/ Gkos ;oeko

d/ ;eZsoK ns/ oki ;oekoK dh so\'I w[Zy

;eZso tb'I g/F ehsh rJh.

fJBQK ;orowhnK d/ Bshi/ ti'I fe;/

d/F d/ fJfsjk; ftu fJeZbh ;G s'I tZvh

fBowkD gfjbedwh d/ o{g ftu ]ke/ dk

pDBk ;h. fJBQK B/ iBse fBZih GkJhtkbh

dh pdbkn eoB dh Fesh ~ th

do;kfJnk, i' w/e fJB fJzvhnk gq'rokw

dk gqshe pD frnk j?. fJj ;fj:'rh

wkvb Gkos d/ ftFt GkJhtkbK ~ Fkfwb

eoB bJh th ekoB pfDnk j?, fit/I fe

Gkos ns/ ;z:[es oki nwohek ftukb/

j'J/ jkbhnk rzGho ;ztkd s'I gqsZy j?.

g qrshg qrshg qrshg qrshg qrsh

E'VQ/ fij/ ;w/I ftu jh, ngqufbs

ns/ o[ektN gkT[D tkb/ fgSb/ ;w/I d/

YKu/ ~ ysw eoe/ gkodoFh ns/ tos'Ieko

gZyh gqDkbh Bkb pdb fdsk frnk j? i'

fBt/F fbnkT[D, BthBsk ~ j[bkok d/D,

j[Bo d/ ftek;, nkJh gh} dh ;[oZfynk

ns/ FkBdko fBowkD YKuk fte;s eoB

ftu wddrko j' fojk j?. gqrsh dk ;G

s'I T[GotK gZy gqw[Zy jZd se f;ZX/ ftd/Fh

fBt/F dh nkfrnk d/Dk j?. fJe ekoiFkbk

fi; dk ftFk @@Gkos ftu pDkU# y/so

gZy ns/ gfjbedwhnK## 29 d;zpo 2014

~ nk:'fis ehsh rJh, fi; sfjs 25

y/soK ftu fBt/F ~ j[bkok d/D bJh 1

ns/ 3 ;kb dhnK ekoi :'iBktK pDkJhnK

rJhnK. wzsokbk B/ ftFt p?Ie d/ ;w{j

Bkb fwb e/, ftFt p?Ie d/ @tgko eoB#

d/ sohe/ w[skpe ;[Xko d/ y/soK dh

gSkD dk ezw nkozfGnk j?.

w/e fJB fJzvhnk nfGnkB ~ ;wofgs

fJe nZm w?Ipoh fBt/Fe ;jkfJsk ;?b

(nkJh n?c ;h) dk ;szpo 2014 ftu rmB

ehsk frnk fi; dk we;d fBt/FeK ~

fB:wB wB}{ohnK b?D, fBt/F s'I gfjb/

gVkn dhnK ;/tktK b?Dk, nwb ns/

pokwd ftu ;jkfJsk d/Dk j?.

Gkosh d{sxoK ns/ e¯;b/NK ~ th

;[B/jk fdsk frnk j? fe T[j gSkD/ rJ/

y/soK ftu fBt/F dhnK ;zGktBktK pko/

ikDekoh ~ \?bkT[D$vh nkJh gh gh tb'I

ikgkB s'I gqkgs fBt/F gq;sktK ftu s/}h

fbnkT[D bJh fJe ftF/F gqpzXB Nhw dk

rmB ehsk j? i' @ikgkB gbZ;# d/ Bkw

Bkb ikfDnk iKdk j?. fJ; B/ nes{po

2014 s'I ezw eoBk F[o{ eo fdsk j?.

tZy-tZy y/so fBt/F bJh y'bQ/ rJ/

jB, fit/I oZfynk, o/bt/, g[bkV nkfd.

fB:wB BhshnK ftu th S'N fdsh rJh

j? sK fe fBt/F ns/ tgko eoB ftu

;j{bs j' ;e/. d/F d/ tZy-tZy fyZfsnK

ftu S/ T[d:'fre Ffjo th pDBr/.

w/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnkw/e fJB fJzvhnk d/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB Ld/ 100 fdB L

• iB XB :'iBk gfjbedwh sfjs 90fwbhnB p?Ie yks/ y'bQ/ rJ/ jB. nkT[D

ikD d/ fB:wB ~ nk;kB pDkfJnk

frnk j?, fBo:ks-nk:ks d/ fB:wK ~

pj[s ;ob ehsk frnk j?, iBse y/so

d/ S/ fBrwK ~ wzdjkbh s'I pkjo eZfYnk

frnk j? ns/ gzi ~ pzd eo fdsk frnk

j?. • T[d:'fre bkfJ;z; b?D (nkJhn?b) ns/ T[d:'fre T[dwh w?w'ozvw (nkJh

Jh n?w) bJh gqkoEBk gZso d/D dh

gqfefonk ~ nkB bkJhB eo fdsk frnk

j?. fJj t?p;kJhN, Jh ph nkJh }?v 24

xzN/ T[gbpX j? fi; Bkb gqkoEBk gZso

d/Dk ns/ ;/tk eo dh nkB bkJhB

ndkfJrh ;"yh j' rJh j?. • T[d:'frebkfJ;z; dh F[o{nksh T[`fussk 2 s'I tXk

e/ 3 ;kb eo fdsh rJh j?, fi; Bkb

bkfJ;z; XkoeK ~ }whB gqkgs eoB ns/

}o{oh wB}{ohnK b?D bJh Y[ZetK ;wK

fwb iKdk j?. rqfj wzsokbk B/ fBoXkos

ehsk j? fe fJ; tb'I T[d:'fre bkfJ;z;

bJh }o{oh ;[oZfynk wB}{oh 12 j\fsnK

d/ nzdo d/ fdsh ikt/rh. • fJzgbkJh}gqkthv?IN \zv nkor/BkJh}/FB ns/ fJzgbkJh}

;N/N fJBF'o?I; ekog'o/FB d/ ;zpzX ftu

bZrD tkbk ;wK fJe o[ektN ;h. j[D

d'tK gqfefonktK ~ ;t?-ukfbs pDk fdsk

frnk j? ns/ Jh n?; nkJh ;h gziheoB

;zfynk th j[D n;bh ;w/I d/ nkXko #s/

fdsh ik ojh j?. • bkfJ;z; Xkoe oZfynkT[d:'r bJh fJe ;[oZfynk w?B{nb jkb

jh ftu ikoh ehsk frnk j?.

nkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJbnkN'w'pkfJb LLLLL • ;G s'I tZvk Nq?eNofBowkskl d{ik ;G s'I tZvk d' gjhnk

fBowkskl d{ik ;G s'I tZvk pZ; fBowkskl

5tK ;G s'I tZvk Gkoh NoZe fBowkskl

S/tK ;G s'I tZvk eko fBowkskl ;G s'I

tZvk tgkoe tkjB fBowksk • Gkos d/eko pk}ko dh ;zGktBk L 2020 se 6

fwbhnB s'I tZX fJekJhnK dk ;kbkBk

fBowkD.

w'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ Lw'No rZvhnK d/ fjZ;/-g[o}/ L

• ftFt U Jh n?w ns/ gVkn 1 d/ 35s'I tZX nkJh gh U n?; Gkos s'I gqkgs

eo oj/ jB.• ;Nhb dk u"Ek ;G s'I tZvk

T[sgkde fi; dk r[nKYh d/FK d/ w[ekpb/

pk}h tkbk nfXeko j?. • gqw[Zy pk}koK d/B/V/ - J/;hnkB, ikgkB, e'ohnk ns/ :'og.

jtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h Ljtkpk}h L • d[BhnK dh 9thI ;Gs'I tZvh jtkpk}h dk pk}ko, fi; dh ehws

12 fpbhnB vkbo d/ brGr j?. •2020 se d[BhnK dk shik tZvk jtkpk}h

pk}ko pDB dhnK ;zGktBktK ns/ 2030

se gfjb/ doi/ #s/ nkT[D dh nk;.

14 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

pkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih LpkfJUN?eBkb'ih L • d[BhnK ftubrGr 12 T[u doi/ d/ pkfJUN?e d/

;EkB, J/Fhnk gqFKs fyZs/ ftu shik ;EkB.

• ;oekoh you dhnK :'iBktK L 2012-17 dofwnkB 3H7 fpbhnB nwoheh vkbo,

pkfJUN?e gkoeK #s/ f}nkdk }'o sK i'

T[sgkd ftek;, y'i ns/ BthBheoB ftu

;j{bs j' ;e/.

o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L o;kfJD L • J/Fhnk ftu shik ;Gs'I tZvk ns/ T[sgkdB gZy'I ftFt ftu

6tK ;G s'I tZvk. • Gkos dk ozrT[d:'r fi; dh ehws 6H8 fpbhnB

nwoheh vkbo j?, brGr 75 gqfsFs

fBo:ks. • ftek; d/ w[Zy gZy L tZvhiB;zfynk O y/shpkVh #s/ fBoGosk O

w}p{s fBo:ks dh wzr.

T[;koh L T[;koh L T[;koh L T[;koh L T[;koh L • nrb/ 20 ;kbK ftuFfjoh YKukrs ftek; bJh 650 fpbhnB

nwoheh vkbo d/ brGr }o{os gt/rh.

• fBt/F d/ w"e/ L fojkfJFh, tgkoe,gqu{B ns/ gqkj[Dukoh. • ;EkJh FfjoK s/;zrfms e;fpnK ~ T[sFkj d/D bJh

seBheKl johnK fJwkosK dk jZb.

• Gkos d/ T[;koh y/so ftu ftd/FhfBt/F d/ fB:w Bow eo fds/ rJ/ jB

- T[;ko/ j'J/ y/so dh b'V ns/ xZN'-xZN

b'VhIdh g{zih dh Fos xNk fdsh rJh j?.

oZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD LoZfynk fBowkD L • f;ZXk ftd/FhfBt/F L j[D ;oeko okjhI 49 gqfsFs se

f;ZXk ftd/Fh fBt/F eoB dh nkfrnk j?

s/ 49 gqfsFs s'I tZX ;[oZfynk wkwfbnK

pko/ e?pfBN ew/Nh dh wB}{oh Bkb, fiE/

th fJ; Bkb d/F ftu nkX[fBe ns/

bkfw;kb seBhe nkT[D dh T[whd j't/.

• fBZih y/so d[nkok fBowkD ehshnKikD tkbhnK 53 gqfsFs oZfynk t;sK s'I

bkfJ;z; b?D dh }o{os ysw eo fdsh

rJh j? s/ d'joh tos'I tkbhnK c"ih ns/

Ffjoh ekoiK ~ fB:wB ofjs eo fdsk

frnk j?. • ftF/F fBt/F ns/ n?c th;h nkJh d[nkok fBt/F ;t?ukfbs wkor

sfjs 24 gqfsFs se ;thfeqs.

fpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBohfpibJh wFhBoh LLLLL • wzr d/ ekoe- YKukrs y/so T{oik, ydkB, s/b ns/

r?;, s/b ;'X eko]kB/, ;Nhb, w'No tkjB

s/ ygsekoh t;sK d/ y/so ftu ;woZEk

dk fBowkD. • 2022 se Gkos #u T[sgkdB

;kwkB T[d:'r d/ tX e/ 25-30 fpbhnB

nwoheh vkbo j'D dh nk; j?.

fJb?eNqkfBe gqDkbhnK L • 2020 senB[wkfBs wzr 400 fpbhnB nwoheh

vkbo se gj[zuD dh nk;, fi; ftu okFNoh

ikDekoh B?Ntoe, okFNoh nkgNheb ckJhpo

B?Ntoe fijhnK ;oekoh ;ehwK ;jkJh

j'DrhnK. • nkeoFe gq's;kjB g?e/fizr;ehw i' 10 ;kbK bJh 25 gqfsFs se

g{zih ;pf;vh w[jZJhnk eotkJ/rh.

y[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdhy[oke vZpkpzdh LLLLL • nwho y/shpkVh

;o's dk nkXko. • c{v gkoeK dh ;EkgBk-i' T[dwhnK fiBQK ftu ftd/Fh fBt/Fe th

j'Dr/, bJh fJe ftF/F w"ek j't/rk. •fBt/F d/ w"e/ L cb ns/ ;p}hnK, ghD

tkb/ gdkoE, v/noh, nzB :'ie ns/

fBT{Nqkf;T{Nheb}, wk; ns/ g'bNoh, wZSh,

;w[zdoh G'iB ns/ wZSh vZpkpzdhl ykD/ dh

;[oZfynk ns/ vZpkpzdh nkfd.

nkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w LnkJh Nh ns/ ph gh n?`w L

• nkJh Nh - ph gh n?w y/so e[Zb xo/b{T[sgkd dk 8H1 gqfsFs pDdk j? ns/

iBse GbkJh bJh GotK :'rdkB gkT[Idk

j?. • 60 gqfsFs cowK Gkos ~ goy;/tktK bJh fJ;s/wkb eodhnK jB.

• 2012 dh ikDekoh s/ seBhe pko/okFNoh Bhsh dk wzst nkJh Nh ns/ ph

gh n?w T[d:'r dh nkwdB 2020 se

tXk e/ 300 fpbhnB nwoheh vkbo

eoBk s/ fBo:ks ~ 2020 se tXk e/

200 fpbhnB vkbo se fbikT[Dk j?.

uwVk LuwVk LuwVk LuwVk LuwVk L fJ; dh e[Zb T[sgkdB

ehws 11 fpbhnB nwoheh vkbo j? fi;

ftu fBo:ks ns/ ftFkb xo/b{ pk}ko

dhnK n;hw ;zGktBktK jB. • ;kbkBk24 gqfsFs ftek; dk Nhuk. • ftFkbuwVk ;w{j T[g-:'iBk dk wzst uwVk

T[d:'r bJh Bt/I T[sgkdB e/Ido pDkT[Dk

fiE/ ;kok b'VhIdk YKuk ns/ ;/tktK j'D.

whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L whvhnk ns/ wB'oziB L • fJ;T[d:'r d/ ;h J/ ih nko dh 14H2 gqfsFs

doi eoB dh ;zGktBk j? i' 2018 se

1785H8 fpbhnB o[gJ/ se g[Zi ikt/rh.

• Gkosh f\bw T[d:'r dk nkeko 2018se 219H8 fpbhnB o[gJ/ j'D dh ;zGktBk

j? i' 2013 ftu 125H3 fpbhnB ;h.

ydkB LydkB LydkB LydkB LydkB L • Gkos e'b yfDiK dhnKngko ;zGktBktK jB fi; tk;s/ yDB dk

gNk 20 s'I 30 ;kbK bJh fdsk iKdk j?.

• ;zGkfts ftek; do 7 gqfsFs.

w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16w/e fJB fJzvhnk - piN 2015-16

• xo/b{ fBowkD ns/ B"eohnK g?dkeoB bJh ftek; ns/ fBt/F ~ w[V ihts

eoBk. • tgko dh ;"y bJh eo gqDkbh dk;obheoB. • wkjo ew/Nh dk rmB i';zGktBk dk w[ZbzeD eoe/ ek~Bh yoVk fsnko

eo/rh. • 22 fBt/FK$eZu/ wkb #s/ p[fBnkdhe;Nw fvT{Nh xNkJh rJh sK fe fvT{Nh d/

gbNkn ~ xZN s'I xZN eoe/ tZy-tZy y/soK

ftu fBowkD bkrs ~ xNkfJnk ik ;e/. •;Ekgsh d/ gZe/ fB:wK ftu ;'X sK fe ftZsh

gqpzXe Gkos ftu t; ;eD. • rko ~ d';kbK bJh w[bsth eoBk. fJ; ~ 1H4H2017

iK T[; s'I pknd j'D tkb/ fBt/F #s/ bkr{

ehsk ikt/rk. • seBheh ;/tktK s/ okfJbNh#s/ ch; nkfd T[s/ nkwdB eo dh do 25

gqfsFs s'I xNk e/ 10 gqfsFs eoBk sK fe

seBhe dh nkwd ~ j[bkok fwb ;e/. •22 fBt/FK$eZu/ wkb #s/ w[Ybh e;Nw fvT{Nh

ns/ e[ZM d{i/ fBt/FK$eZu/ wkb #s/ th xNk

fdsh rJh j? sK fe fvT{Nh d/ gbNkn ns/

tZy-tZy fBowkD y/soK ftu fBowkD bkrs ~

xZN ehsk ik ;e/. • nko Jh nkJh Nh n?`;~ nkgD/ n;kf;nK s'I gqkgs feokJ/ ti'I

nkwdB ~ ;j{bs d/ wkfXnw dh ;j{bs. •tor 1 ns/ tor 2 ftebfge fBt/F \zvK

bJh eo }ohJ/ r[}oB dh nkfrnk.

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 15

s/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; Ls/b ns/ r?; L • T[d:'r ftufBt/F ~ T[sFkfjs eoB bJh BthI y'i

bkfJ;z; Bhsh ns/ e'bk p?v whE/B Bhsh.

• d/F dk 48 gqfsFs sbSNh tkbk y/sojkb/ y'i s'I ;ZyDk j?. Ffjoh r?; ns/

tzv y/so toswkB ns/ BthnK ezgBhnK

bJh w"e/ g/F eodk j?.

dtkJhnKdtkJhnKdtkJhnKdtkJhnKdtkJhnK dhdhdhdhdh ;ZBns;ZBns;ZBns;ZBns;ZBns LLLLL • 2020 se

tkX/ d/ ftek; ;dek dtkJh pk}ko d/

shi/ ;EkB #s/ g[ZiD dh T[whd. • ;feqndtkJh sZsK bJh 2016 se, 7H2 gqfsFs

pk}koh fjZ;/ ftu tkX/ Bkb ftFt dk

shik tZvk pk}ko pDB dh ;zGktBk.

pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L pzdorkjK L • wkb-;kwkB BkbBfiZmD dh ;woZEk 2009 dh 575 n?w

n?w Nh s'I tX e/ 2014 ftu 800 n?w

n?w Nh j' rJh. • pzdorkj YKu/ d/ftek; ftu tgkoe ;orowhnK ns/ fBZih

Gkrhdkoh ftu tkXk. • ;krowkbk :'iBksZNh okiK ftu pzdorkjh ftek; ~ tXkT[D

bJh pDkJh rJh. • nB/e pzdorkjK d/bkr/ ftF/F nkofEe y/so fte;s ehs/ ik

oj/ jB fiBQK ftu e'bk nkXkfos T{oik

gbKN, ;Nhb gbKN ns/ s/b ;'Xe eko]kB/

Fkfwb jB.

o/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ Lo/bt/ L • ;t?ukfbs o;s/ okjhIo/bt/ YKukrs y/so ftu 100 gqfsFs

ftd/Fh g{zih fBt/F. • soihj L pzdorkjK~ i'VBk.

YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L YKukrs :'iBktK L • T[u rsho/b :'iBktK, e'bk ykBK ns/ pzdorkjK s'I

o;s/ tZb o/b gNVhnK, ;wofgs wkb

GkV/ d/ bKx/.

;VeK;VeK;VeK;VeK;VeK s/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeKs/ ioB?bh ;VeK LLLLL • 4H86fwbhnB feb'whNo dk ftFkb ;Veh

ikb L d[BhnK ftu d{ik ;G s'I tZvk.

• fBZih y/so L ;Ve YKu/ d/ ftek; ftuw[Zy G{fwek. • Gkos ;oeko dh tZy-tZygq'rokwK sfjs e[Zb 66,117 feb'whNo

;VeK fte;s eoB dh :'iBk j?.

BftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik LBftnkT[D:'r T{oik L • e[Zb

BftnkT[D:'r T{oik ;woZEk ;EkgB ftu

2014 d/ nyho se 33,792 w?rktkN dh

;Ekfgs ;woZEk Bkb Gkos dk d[BhnK

ftu gzitK Bzpo j?. • Gkos dh :'iBkBftnkT[D:'r T{oik ~ 165 w?rktkN se

fbikT[D dh j?, fJ; ftu'I 2019-20 se

;"o T{oik 100 rhrktkN j't/rh. •;oeko tb'I gqdkB ehs/ rJ/ w[Zy Bhsh

T[sFkj, fi; ftu s/} ntw[ZbD, T[sgkdB

nkXkfos gq's;kjBl F[be ns/ r[zikfJF

yZg/ bJh \zv nkfd Bkb BftnkT[D:'r

T{oik d/ y/so ftu tZv/ fBt/F j'D dh

;zGktBk.

g[bkV L g[bkV L g[bkV L g[bkV L g[bkV L • Gkos xZN ehws dhg[bkVh y'i ftu ftFt Go ftu w'joh j?

ns/ Gkosh g[bkV gq'rokw d[BhnK Go

ftu ;G s'I xZN bkrs bJh ikfDnk

iKdk j?. wzrb nkofpNo fwFB dh 74

fwbhnB vkbo dh bkrs d{i/ d/FK tb'I

nfij/ fwFBK dh bkrs dk fJe S'Nk

fijk wkso j?. • 30 Gkosh 40 ftd/FhT[grqfj jkb/ se g[bkV ftu G/i e/,

Gkos ftu d[BhnK dk T[grqfj G/iD dh

;/tk d/D tkbk d/F pDB dh ekpbhns

j?. Gkos B/ 19 d/FK d/ 40 T[grqfj

g[bkV ftu G/i/ jB.

eZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so LeZgVk ns/ t;so L • d[BhnKGo ftu Gkos e'b d{ih ;G s'I tZvh

T[sgkdB ;woZEk j?. • Gkos e'b ;Gs'I tZvh yZvh ;woEk j? (fi; ftu jZE

yZvh Fkfwb j?) fi; dh ftFt pk}ko

ftu 63 gqfsFs Gkrhdkoh j?. • j[Bowzdekw/ ns/ tZv/ eZgVk T[sgkdeK d/ w[ekpb/

T[sgkdB bkrs d/ wkwb/ ftu Gkos e'b

s[bBkswe \kfJdk j?. • Gkos s'I eZgV/dk fBo:ks 2025 se 300 fpbhnB

nwoheh vkbo j'D dh ;zGktBk j?.

skg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh Lskg fpibh L • ;oeko B/ 2012-17 se 88H5 rhrktkN ns/ 2017-22

se 86H4 rhrktkN ;woZEk dk tkXk

eoB dk Nhuk oZfynk j'fJnk j?.

• tXdh t;'I ekoB T{oik dh wzr ftuth tkXk j't/rk. • fBt/F d/ w"e/ L T{oik

T[sgkdB, gq;koB ns/ tzv, T{oik tgko

ns/ T{oik tNKdok.

;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L;?o-;gkNk L • 2014 ftu Gkosnzdo ftd/Fh :ksohnK dh nkwd 7H1

gqfsFs s'I tX e/ 7H5 gqfsFs j' rJh.

• ;?o-;gkN/ d/ ftek; ~ j[bkok d/Dtkb/ sZsK ftu fXnkB e/Idfos pk}koheoB

ns/ gq's;kjB dhnK e'fFFK jtkJh :ksok

dk T[dkoheoB, nkBbkJhB :ksoh g'oNb

dk ftek;, tXdk nzso-y/soh ;fj:'r

ns/ f}nkdk gqGkth iBse-fBZih GkJhtkbhnK

Fkfwb jB. • ;?o-;gkNk wzsokb/ dknZfXT[I tZX :'iBkfeqs piN ;?o-;gkN/ d/

;EkBK, ;oeNK ns/ ftFkb gqki?eNK ns/

Bkb jh Bkb g/Iv{ ;?o-;gkNk YKukrs

:'iBktK ~ g?;k d/D bJh tofsnk iKdk

j?.

w/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekww/e fJB fJzvhnk vkN ekw

• fJj y/so ;kb do ;kb 20gqfsFs dh do Bkb fte;s j' fojk j?

s/ 2014 se fJ; dh oew 162 fpbhnB

o[gJ/ j'D dh ;zGktBk j?. • Gkos;oeko B/ nk:[ot/d, :'rk ns/ B?uo'g?Eh,

:{BkBh, f;ZXk ns/ j'fwUg?Eh wzsokbk dh

;EkgBk ehsh j? fi; dk we;d fJBQK

gqkuhB f;js ;zGkb gqDkbhnK ~ ;/fXs

ftek; fdFk Bkb fJefwe eoBk j?.

nZi Gkos dh Go';/:'rsk gfjbK

Bkb'I fes/ w}p{s j?. rshFhbsk, T{oik

ns/ nkFktkd B}o nk fojk j?. w/e

fJB fJzvhnk fBt/F d/ p{j/ y'bQ fojk j?.

pj[s ;ko/ T[dw fJ; dk wzso ngDk oj/

jB. d[BhnK dk ;G s'I tZvk b'eszso

d[BhnK dh ;G s'I skesto nkofEesk

pDB d/ okj #s/ gZe/ g?ohI s[o fgnk j?.

(b/ye Gkosh gqFk;fBe ;/tk dk w?Ipo ns/

;eZso, T[d:'fre Bhsh s/ T[`Bsh ftGkr,

Gkos ;oeko j?.)

e-mail :[email protected]

16 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

ftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/yftF/F b/y

14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\koFK LLLLL ;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko;zxtkd dh GktBk nB[;ko

gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{gqGkeo ;kj{

os ;oeko d/ n?eN- 1935

d/ bkr{ j'D s'I jh e/Ido, okiK

ns/ d't/I e/Ido ns/ okiK nXhB nkT[D

tkb/ ftfFnK dh ;gZFN fBFkBd/jh dh

;EkgBk j'Jh j?. fJ; ftu tZy-tZy ;zftXkfBe

;'XK, ;o'sK dh tzv dh e;"Nh nkfd ftu

n;zs[bB ~ xNkT[Dk ns/ iBse ;/tktK

fit/I f;Zfynk, f;js nkfd ~ ;ko/ okiK

ftu pokpo eo dh do s/ d/D ~

:ehBh pDkT[Dk nkfd ~ g{ok ehsk ik

;e/. f}nkdkso ;zxK tKr fiE/ n;fEosk

ns/ \zv d/ T[d/FK ~ jk;b eoB bJh

;o's e/Ido ;oeko d/ jZe ftu jB,

Gkosh ;zxtkd ftZsh n;zs[bB (T[s'I j/mK

~) dk fFeko j? fiE/ ;oeko d/ tZy-tZy

gZXoK s/ ;o'sK ns/ you f}zw/tkohnK dk

n;ktKgB j?. Gkt/I fe e/Idoh ftZs nk:'r,

:'iBk nk:'r (j[D Bhsh nk:'r) ns/

e/Idoh wzsokfbnK d[nkok nzso-;oeko

spdhbhnK tkgodhnK jB sK fe d/F Go

ftu b'e-;j{bsK d/D bJh T[s'I j/mK ~

j' oj/ ftZsh n;zs[bB ns/ y/soh npokpoh

~ xZN ehsk ik ;e/. go ;wZf;nktK

jkb/ th w"i{d jB. jo/e ftZs nk:'r

tKr 14tK ftZs nk:'r ftZsh ;zxtkd s/

Bkb jh fJe ;jh noEK ftu ;fj:'rh

ns/ w[ekpb/ dk ;zxtkd pDkT[D dh

fJZSk Bkb ftZsh ;zxtkd d/ T[d/FK dh

g{osh eodk B}o nk fojk j?.

fgSb/ ;kbK ftu e/Ido s'I okiK ~

ftZsh spdhbhnK dh pDso ftu pdbkn

nkJ/ jB, id fe ftZs nk:'r okjhI

ek~Bh spdhbhnK dk fjZ;k E'VQk xfNnk

j?, :'iBk nB[dkB fiBQK ftu n]fsnkoh

fjZ;k j[zdk j?, tfXnk j?. e/Ido tb'I

gqk:'fis ;ehwK (;h n?; n?;) d[nkok j'D

tkbhnK spdhbhnK dh fjZ;/dkoh, okiK dk

piN 2013-14 se gk; eoB Bkb

tfXnk j? fi; ~ okiK tb'I T[BQK d/

;wkfie-nkofEe T[d/FK pko/ e/Ido tb'I

\?;bk eoB ~ nkgD/ nfXeko y/so #s/

f;ZXk tko ;wfMnk ik fojk j?. okiK d/

ftfFnK ns/ ;wtosh ;{uh ftu ;h n?;

n?; dk dkfJok tXkT[D d/ Bow s/ e/Ido

;oeko tb'I ehsk ik fojk d]b okiK dh

w[Zy fFekfJs ojh j?. e[M w[Zd/ jB i'

e/Ido okiK d/ ftZsh nfXeko y/so ftu

ofjzd/ jB fit/I spdhbh d/ fJe s'I tZX

o;s/l ftZs nk:'r dhnK spdhbhnK dk

;hws dkfJokl ezw d/ sohe/ dh ew}'oh

ns/ ezw ubkT{, ;'u s/ b'V s'I tZX

fBoGosk ns/ T[d/F dh pj[sks, npokpoh

xNkT[D d/ w[Zy w[Zd/ #s/ fXnkB e/Idfos

eoB ftu n;cb j' ojh j?.

ftZsh, nkofEe ns/ ;wkfie y/soK

ftu u"dQt/I ftZs nk:'r dh G{fwek n"yhnK

f}zw/tkohnK tkbh ;h. u"dQt/I ftZs nk:'r

~ e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ eo nB[gks

~ tXkT[D, ftZsh ][dw[]fsnkoh tk;s/

:'iBk, iBse y/so d/ T[d:'rK dh

ekor[}koh ;[XkoB, okiK ftu ;oekoh

yofunK ftu npokpoh d/ tXd/ o[MkB ~

o'eD, gq;fEsh tksktoB ns/ w";w ftu

pdbkn Bkb BfiZmD bJh ;[Mkn d/D

tk;s/ nkfynk frnk ;h. j'o, fJ; s'I ih

n?; Nh d/ gqGkt dh ;whfynk eoB ns/

okiK bJh ;jkfJsk okFh szso pDkT[D

ns/ ftZsh ;fEosk ns/ fBozsosk bJh

iBse ;/tktK ns/ iBse y/so nkdfonK

dh ehws fBoXkoB bJh f;\koFK d/D ~

nkfynk frnk ;h.

e/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZse/Ido ns/ okiK d/ ftZs

u"dQtK ftZs nk:'r jtkfbnK dhnK

FosK (Nh U nko}) d/ j[ew nB[;ko

e/Ido ns/ okiK d/ ftZsh nkwdB dh

;whfynk Bkb F[o{nks eo/rk sK i' okiK

~ T[s'I j/mK ns/ ;ZfiT[I yZp/ ~ tzv dk

fjZ;k fBoXkos eoB s'I gfjbK 13t/I ftZs

nk:'r tb'I f;\koF ehs/ ftZsh ;[fdqVheoB

d/ o;s/ #s/ uZbD ~ ;"ykbk pDkfJnk ik

;e/. feT[Ife e/Ido ;oeko dk eo e[Zb

xo/b{ T[sgkd dk nB[gks 2007-08 d/

11H9 gqfsFs s'I xN e/ 2012-13 ftu

10H2 gqfsFs j' frnk j? fi; dk ekoB

Gkosh nkofEesk ftu nkJh wzdh ns/

ftFt ftZsh ;zeN d/ ubfdnK e/Idoh

n?e;kJh} fvT{NhnK #u eN"sh j?, 14t/I

ftZs nk:'r B/ B'N ehsk fe eo e[Zb

xo/b{ T[sgkd nB[gks ~ tXkT[D dhnK

ek\h ;zGktBktK jB. gJ/ j'J/ eo e[Zb

xo/b{ T[sgkd nB[gks d/ Bkb-Bkb, |?o

eo nkwdB ns/ |?o eo} g{zih dh

nkwd th oki ;oekoK tZb y[ZbQ/ eof}nK

dh ndkfJrh xZN j'D ekoB xZN j' rJh

j?. iBse y/so ndkfonK d/ xNd/

bkGnzF ns/ ngB/t/F s'I xZN nkwdB

GkGkGkGkGk

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 17

gqkgsh th fJ; dk fJe ekoB j?. e[Zb

fwbk e/, e/Idoh ;oeko dh nkwdBh ftu

e'Jh ;[Xko BjhI j'fJnk. j'o nfjw,

nk:'r B/ B'N ehsk fe nkwdBh dk tZvk

fjZ;k e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 5 gqfsFs iK

e[Zb eo nkwdB dk 50 gqfsFs fgSb/

djke/ d/ jo/e ;kb eo S'NK ns/

fonkfJsK ftu ubk frnk. d{i/ gk;/,

;kb 2013-14 dk e[Zb you e[Zb xo/b{

T[sgkd dk 13H94 gqfsFs j? id fe

e/Ido ;oeko dh eo s'I e[Zb nkwdB e[Zb

xo/b{ T[sgkd dk 10H2 gqfsFs ;h. fJ;

s'I e/Idoh gZXo #s/ ftZsh n;zs[bB xo/b{

T[sgkd dk ;gZFN gsk brdk j?. you/

dh pDso th ;w/I-;w/I g{zihrs you (;h

Jh) d/ fto[ZX ojh j?. fw;kb ti'I, gqfsFs

d/ s"o s/ ;h Jh 2001-02 d/ 16H79

gqfsFs s'I xN e/ 2013-14 #u 12 gqfsFs

ofj frnk. okiK ~ eoK dh tzv eoB s'I

gfjbK nk:'r ~ e/Ido ;oeko dh ftZsh

jkbks ~ fXnkB ftu oZyDk j't/rk.

fit/I fe skfbek-1 ftu do;kfJnk

frnk j?, okiK dh ftZsh jkbks ftu ;[Xko

nkfJnk j? feT[Ife e[Zb ftZsh xkNk (ih

n?c vh) ns/ nkwdB xkNk (nko vh)

2004-05 s'I 2012-13 d/ ftueko xfNnk

j?. fJ; ;[Xko ftu w[Zy :'rdkB okiK dh

nkgDh eo nkwdB ftu tkX/ ns/ T[u

eo tzv s'I gqkgs j'Jh nkwdB dk jh

nkwdB you/ ftu 2010-11 s'I wkw{bh

;ziw j? fi; dk ekoB ftnki ndkfJrh

ftu u'yk xkNk (e[Zb xo/b{ T[sgkd dk

1H2 gqfsFs j?) j? Gkt/I fe ;wkfie ns/

nkofEe ;/tktK ftu tX/ j'J/ you/ B/

ftZsh ;[Xko ~ ek\h jZd se ysw eo

fdsk j?. j'o, okiK d/ g{zihrs you/ ftu

iK sK yV's nk rJh iK jkbhnk ;kbK

d"okB fJj wkw{bh fijk xfNnk j?.

14t/I ftZs nk:'r B/ fJj B'N ehsk fe

Gkt/I okiK d/ ftZsh jkbks ;[Xo/ jB, go

jkb/ th oki ;oeko d/ gZXo #s/ ftZsh

n;zs[bB poeoko jB.

e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ ftZs dk

w[ZbzeD eoB T[gozs, 14t/I ftZs nk:'r B/

2015-2020 d/ ;w/I bJh e/Ido ns/ oki

;oekoK dh nkwdB ns/ you/ d/ wB;{p/

dZ;/ jB. okiK d/ nkwdB s/ you/ dhnK

;zGktBktK d/ wZd/B}o, fiBQK ~ nkw s"o

s/ xNk-tXk e/ t/fynk iKdk j?, ftZs

nk:'r dh ;hwhfynk do;kT[Idh j? fe

nkgDh nkwdB gqkgsh$ih vh gh dk okiK

dk nB[gks 2015-16 ns/ 2019-20

dofwnkB 8H58 gqfsFs j't/rk ns/ you/

dhnK }o{osK e[Zb xo/b{ T[gsgkd dk

11H12 gqfsFs j'DrhnK fi; dk Bshik

tzv s'I gfjbK 2H7 dk xkNk j't/rk. fJ;

eoe/, 14tK ftZs nk:'r fJ; 2H7 gqfsFs

d/ xkN/ ~ eo tzv ns/ nkwdB xkNk

nB[dkB d[nkok g{ok eoB dk fJokdk

oZydk j?. e/Ido ;oeko tk;s/, ftZs

nk:'r dk nB[wkB j? fe e[Zb nkwdB

2015-16 ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/

12H25 gqfsFs d/ w[ekpb/ 2019-20 ftu

e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 12H92 gqfsFs j'

ikt/rk ns/ okiK ~ eo tzv T[gozs

;oeko dh fBo'b nkwdB 2015-16 d/

8H25 gqfsFs s'I tXk e/ 2019-20 ftu

8H62 gqfsFs j' ikt/rh.

14t/I ftZs nk:'r B/ B'N ehsk j?

e/Ido tb'I okiK ~ ndkfJrh ftu u'yk

tkXk j'fJnk j? go n]fsnkoh fjZ;/ th

tX rJ/ jB fiBQK Bkb ftZs nk:'r dh

G{fwek ~ Ykn bZrh j?. fit/I fe skfbek-

2 ftu fdykfJnk frnk j?, ftZs nk:'r

d/ okjhI ek~Bh ndkfJrhnK nZmt/I ftZs

nk:'r d/ 60 gqfsFs d/ w[ekpb/ 11t/I

ftZs nk:'r ;w/I tX e/ 69 gqfsFs j'

rJhnK go fJj fgSb/ d' nk:'rK d/

ekoiekb d"okB E'VQh wZmh j' rJh j?.

fit/I fe dZf;nk frnk j?, ftZsh nk:'r

dhnK f}nkdkso ndkfJrhnK w[Zy s"o s/

eoK dh tzv ns/ fe;/ jZd se nB[dkB

d/ o{g ftu j[zdhnK jB fi; ftu okiK d/

nkwdB-xkN/ bJh nB[dkB nk\s gqpzXB

ns/ y/so-oki ftF/F nB[dkB Fkfwb j[zd/

jB.

fgSb/ e[Zb djkfenK ftu e[Zb e/Idoh

ndkfJrhnK ftu f}nkdk |?o ftZs nk:'r

ndkfJrhnK d/yhnK rJhnK jB. T[dkjoD

bJh, |?o ftZs nk:'r ndkfJrhnK 2007-

08 d/ 42H6 gqfsFs d/ w[ekpb/ 2010-11

ftu tX e/ 49H3 gqfsFs j' rJhnK i'

f}nkdkso e/Ido gqk:'fis ;ehwK ns/ okiK

dhnK :'iBktK d/ bJh e/Idoh ;jkfJsk d/

o{g ftu ;B. :'iBk ndkfJrhnK d/

nzdo jh ;kXkoB :'iBk ;jkfJsk, i'

rkvfrb-w[yoih ckow{b/ sfjs fdsh iKdh

skfbek-1 okiK d/ e[Zb gqkgshnK ns/ you/ d/ o[MkB

2004- 2007- 2009- 2010- 2011- 2012- 2013-14

05 08 10 11 12 13 (nko Jh)

nkgDh e[Zb nkwdB gqkgsh 7H0 7H3 7H0 7H1 7H3 7H6 7H8

(eo ns/ |?o-eo)

e[Zb spdhbhnK 4H1 5H2 5H1 4H9 4H9 4H8 5H4

(eo ns/ nB[dkB)

nkwdB youk 12H4 11H6 12H3 12H0 11H9 12H2 13H2

g{zihrs youk 2H3 2H6 2H5 2H2 2H3 2H2 2H6

e[Zb you 14H7 14H2 14H9 14H1 14H3 14H4 15H8

e[Zb ftZsh xkNk$ih vh gh 3H3 1H4 3H0 2H1 1H9 1H9 2H5

nkwdB xkNk$ih gh vh 1H2 -0H9 0H6 0H0 -0H3 -0H2 0H0

w[Zy xkNk$ih vh gh 0H6 -0H6 1H2 0H5 0H4 0H4 1H0

nkwdB xkNk$ih n?`c vh 36H8 -62H4 19H2 -1H9 -14H1 -10H4 -1H0

;o'sK L 14tK ftZs nk:'r fog'oN, 2015

18 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

j?, ftu th froktN dk o[MkB d/fynk

frnk j? id fe ;h n?; n?; okjhI

n]fsnkoh nB[wkB tX/ jB.

14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK

14t/I ftZs nk:'r e'b e/Ido ;oeko

ns/ oki ;oekoK tb'I eo tzv ns/

;jkfJsk nB[dkB tZy-tZy ftukoK dk

gqrNktk ehsk frnk. okiK dh nkw wzr

T[s/ j/mbh tzv ftu fjZ;k ns/ ;ZfiT[I yZp/

tzv bJh wkgdzv ;zpzXh ;h. T[s/ s'I j/mK

~ tzv pko/ okiK tb'I fds/ gqw[Zy ;[MktK

ftu, jw/Fk tKr eo tzv fjZ;/dkoh ftu

tkXk, |?o tzvD:'r ;?;, ;oukoi ns/

|?o eo nkwdB (fit/I N?bhekw s/ e'bk

ykDK dh fBbkwh) ~ Fkfwb eo e/ tzv

Gzvko dk c?bkn, xZN'-xZN eo tzv dh

}kwBh ns/ ;h n?; n?; dh G{fwek xZN

eoB dh ;h. i' m'; w[Zdk T[mkfJnk

frnk fe okiK ~ fwbD tkbhnK f}nkdkso

ndkfJrhnK y[ZbQhnK spdhbhnK (eo tzv)

d/ o{g ftu j'D dh pikfJ fe nB[dkB d/

ns/ :'iBk ndkfJrhnK |?o n]fsnkoh

fe;w dhnK j'D. fw;kb d/ bJh, id

fe eo tzv dk w[ekpbsB fjZ;k 2009-

10 s'I 2014-15 d/ ;w/I dhnK e[Zb

spdhbhnK dk 46H8 gqfsFs pDdk j?,

:'iBk nB[dkB, fi; ftu ;h n?; n?;

Fkfwb j?, dk e[Zb ndkfJrhnK d/ 54

gqfsFs d/ brGr tZvk fjZ;k j?. ;h n?;

n?; dhnK FosK ns/ okiK tb'I pokpo d/

nB[dkBK dk pj[s/ okiK tb'I fto'X ehsk

ik fojk j? feT[Ife pj[s ;ko/ oki ;h n?;

n?; \zvK dh gqkgsh bJh pokpo dk

nB[dkB eoB d/ th ;woZE BjhI jB.

j'o oki fJj wfj;{; eod/ jB fe ;h

n?; n?; T[BQK dh ftZsh ][dw[]fsnkoh #s/

vkek wkodh j? ns/ fJBQK ;ehwK ~

pDkT[D ns/ bkr{ eoB ftu T[BQK dh

pj[s xZN G{fwek j[zdh j?. ed/-ed/, ftZsh

;kb d/ n?B ftueko ;h n?; n?; dk

n?bkB okiK dh ftZsh :'iBk ns/ gfjbK

~ bhj'I bkj fdzdk j?. e[Zb fwbk e/, ftZs

nk:'r B/ e/Ido ;oeko tb'I okiK d/

ftfFnK #s/ you tXkJ/ ikD dk B'fN;

b?Dk j? i' w[Zy s"o s/ okiK d/ nfXeko

y/so ftu j'Dk ukjhdk j?.

go, 14tK ftZs nk:'r fJj ;theko

eodk j? fe okiK ~ ehshnK ikD tkbhnK

e[Zb ndkfJrhnK e[Zb nkwdB gqkgshnK

dk brGr 50 gqfsFs pDdhnK jB ns/

fJBQK ~ j'o tXkT[D dh r[zikfJF pj[s

xZN j?. nk:'r efjzdk j? fe e[Zb

ndkfJrhnK$spdhbhnK (eo tzv, |?o

:'iBk nB[dkB, :'iBk nB[dkB, fi; ftu

;h n?; n?; Fkfwb j?) jkbhnk ;kbK

ftu e[Zb tzvD:'r g{b dk 60 gqfsFs s'I

tZX ojhnK jB, fJ; eoe/ f;tkJ/ spdhbhnK

dh pDso ftu pdbkn eoB d/, fJBQK

dk fjZ;k tXkT[Dk ;zGt BjhI. fJ; eoe/

fXnkB dk e/Ido ndkfJrhnK$spdhbhnK

dh pDso #s/ j? fi; Bkb okiK ~ nkgD/

ftek; Nhu/ pDkT[D bJh j'o f}nkdk

ftZsh ;EkB gqkgs j't/rk, pikfJ fe e[Zb

ndkfJrhnK tXkT[D d/. fgSb/ ftZs nk:'rK

s'I goK jNfdnK, 14tK ftZs nk:'r nkw

ns/ ftF/F doik gqkgs okiK ftu \oe

BjhI eodk ;r'I ftF/F doi/ tkb/ okiK dh

ftZsh ns/ bkrs n;woEk ns/ you

dhnK f}zw/tkohnK #s/ r"o eo/rk sK fe

eo tzv d[nkok ;o'sK d/ yZg/ ~ Gfonk

ik ;e/. j'o, nk:'r tb'I tzv s'I pknd

nkwdB xkNk nB[dkB dk ;[Mkn fdsk

frnk j? i/ fes/ eo tzv s'I pknd th

ftZsh yZgk j't/. ftZsh ;[fdqVheoB bJh

:'iBk pDkT[D d/ ;zpzX ftu, 14t/I ftZs

nk:'r dk 2016-17 ftu 3 gqfsFs ftZsh

xkN/ dk ;[Mkn j?. ftZs nk:'r dk

nzdk}k j? fe nkwdB xkNk 2019-20 s'I

gfjbK brksko xZN j't/rk. ;oeko dhnK

}kwBhnK s'I g?dk j'D tkb/ i']wK dh

nfjwhns ~ fXnkB ftu oZyfdnK, piN

s'I pkjob/ T[Xko ns/ ftZsh s"o s/ ew}'o

iBse y/so d/ ndkfonK d/ B[e;kB e[Zb

tXkJ/ j'J/ iBse you dk fjZ;k j'D/

ukjhd/ jB (T[BQK d/ nkgD/-nkgD/ piN

ftu) i' piN d;skt/} dk g{oe j't/rk.

;zxh ftZsh ndkfJrhnK eoB t/b/

ftZs nk:'r s/ :'iBk nk:'r pokpoh ~

;G s'I nfjw T[d/F wzBd/ jB. fJ;

bJh, fit/I ;w/I-;w/I #s/ b'V j[zdh j?, tZy-

tZy ftZs nk:'r s/ :'iBk nk:'r ;zxh

ftZsh ndkfJrhnK$spdhbhnK dk Yzr pDkJ/

oZyd/ jB sK fe pokpoh dk wzst g{ok

ehsk ik ;e/. ;Zst/I ftZs nk:'r s'I

pknd, iB;zfynk ~ fdsk frnk T[u

wjZst (brGr 90 gqfsFs) j"bh-j"bh

xZN eo fdsk frnk ns/ ftebfge sohe/

fit/I fe T[bNk ckow{bk ns/ d{o d/

ckow{b/ ~, nkwdB ns/ e/Idoh n?e;kJh}

fvT{NhnK tzvD bJh, f}nkdk wjZst

fdsk frnk. ;ko/ fgSb/ ftZs nk:'rK B/

eoK dh tzv bJh iB;zfynk ns/ fJ; dh

skfbek-2 L e[Zb nkwdB gqkgshnK d/ gqfsFs ti'I e/Ido s'I okiK ~ ndkfJrhnK

nk:'r ftZs nk:'r d{ihnK e[Zb

ndkfJrh ndkfJrhnK ndkfJrhnK

e/Idoh eoK nB[dkB ftZs nk:'r :'iBk |?o d{ihnK e[Zb

ftu dhnK e[Zb nB[dkB :'iBk ndkfJrhnK

fjZ;/dkoh ndkfJrhnK nB[dkB (5O6)

n?`\ ;h-8 (1984-89) 53H48 6H65 60H13 35H8 4H07 39H87 100

n?`\ ;h-9(1989-95) 52H98 8H48 61H46 35H91 2H63 38H54 100

n?`\ ;h-10(1995-2000) 62H06 6H55 68H61 29H52 1H87 31H39 100

n?`\ ;h-11(2000-2005) 58H38 11H00 69H38 28H65 1H97 30H62 100

n?`\ ;h-12 (2005-10) 56H79 12H12 68H91 28H34 2H75 31H09 100

n?`\ ;h-13 (2010-15) 57H94 9H51 67H44 31H14 1H42 32H56 100

;o'sK L 14tK ftZs nk:'r fog'oN, 2015

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 19

pDso d/ wkgdzvK #s/ fXnkB e/Ifdqo ehskl

ftZsh ;woZEk ~ gqfs ftnesh nkwdB iK

T[u gqfs ftnesh nkwdB tkb/ oki s'I

nkwdB dk \k;bk iK fJ; s'I T[bN Bkb

Bkfgnk frnk, y/so d/ wkwb/ ftu bkrs

n;woEskl ns/ ftZsh fBg[zBsk iK nB[Fk;Bl

gSV/, rohph nB[gks, nkwdBh dk yZgk

nkfd. go, fJBQK ftu f}nkdkso wkgdzvK

~ iB;zfynk d/ nkeko d/ ekoe Bkb

r[Dk ehsk frnk, fi; d/ f;ZN/ ti'I

iB;zfynk ~ f}nkdk wjZst fdsk frnk.

14tK ftZs nk:'r th nkgDh gj[zu ns/

ezw d/ Yzr sohe/ ftu wkw{bh pdbkn

eoe/ seohpB gfjbK tkb/ nk:'rK d/

o;s/ #s/ jh uZb fojk j?, go fJ; d/

fXnkB dk w[Zy e/Ido eoK dh tzv j?.

nk:'r B/, 13t/I ftZs nk:'r tKr nrKjtX{

gq's;kjB d/ e/, fit/I gq;fEsh gqpzXB,

tksktoB nkfd - ;fEo nkofEe ftek;

d/ nkd/FFkswe #s/ uZbD dh e'fFF ehsh

j?. e/Ido ns/ oki ;oekoK d/ ftukoK #s/

r"o eoe/ ns/ d'jK gZXoK dhnK ;oekoK

dh you/ dhnK f}zw/tkohnK ~ fXnkB ftu

oZyd/ j'J/, 14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK

ftu Fkfwb j? L (1) okiK dhnK ftZsh

][dw[]fsnkoh ns/ nkwdB you/ dhnK

b'VK #s/ r"o eod/ j'J/, nk:'r B/ tzvD:'r

g{b ftu'I 42 gqfsFs fjZ;k okiK ~ d/D

dh f;\kfoF ehsh j?. fJj 10 gqfsFs

dk tkXk 13t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK

Bkb'I tZX j?, wsbp e[Zb tzvD:'r g{b

ftu'I 32 gqfsFs fjZ;/dkohl (2) okiK dh

fJZSk d/ T[bN, ;?; ns/ ;oukoi, i'

e/Ido dh e[Zb nkwdB dk 13H14 gqfsFs

pDd/ jB, ;zftXkBe gqktXkBK ns/ fJ;

eoe/ fe fJj t;{bh ]k; wzstK bJh

j? - tzvD:'r g{b dk fjZ;k BjhI pD ;e/

ns/ (3) fit/I fe okiK B/ ukfjnk ;h,

ftZs nk:'r tb'I fe;/ xZN'-xZN tzv dh

}kwBh dh f;\kfoF BjhI ehsh rJh.

okiK ftu ;ZfiT[I-yZp/ eoK dh tzv

bJh, 14tK ftZs nk:'r f}nkdkso fgSb/

nk:'rK d/ gd fuzBQK #s/ uZb fojk j? fi;

sfjs iB;zfynk, nkwdB iK ftZsh ;woZEk

(\k;b/ dk ckow{bk), y/so, tksktoB ns/

gq;fEsh ns/ ;wkfie-nkofEe ;{ueK #s/

(t}B ftu pdbkn Bkb) #s/ f}nkdk

fXnkB fdsk frnk. ;G s'I f}nkdk t}B

(50 gqfsFs) ck;b/ d/ ckow{b/ ~ fdsk

frnk j?, oki dh n;b gqfs ftnesh

nkwdB s'I ;G s'I tZX gqfs ftnesh

nkwdB tkbk oki s'I, ;jkfJe okiK se

fiBQK dh ftZsh ;woZEk xZN j?. tij ;G

s'I T[uk t}B iB;zfynk ~ fdsk frnk

j? - 1971 dh iBrDBk ~ 17H5 gqfsFs

ns/ 2011 dh iB;zfynk ~ 10 gqfsFs.

2011 dh iB;zfynk ~ t}B fdzfdnK,

fit/I fe f}nkdksso okiK dh fJZSk ;h,

oki ftu iB;zfynk d/ pdbktK ~ geV

ftu fbnkT[D bJh wdd fwbh i' gotk;

ns/ 1971 dh iBrDBk w[skpe, T[wo

ftu j'J/. 12t/I ftZs nk:'r d/ edwK #s/

ubfdnK T[wo ~ t}B 15 gqfsFs #s/

fBoXkos ehsk frnk j? go S'N/ okiK

tk;s/ 2 gqfsFs j/mbh ;hwk th j?.

nk]o ftu, izrbK dh ;[oZfynk bJh okiK

~ gq';kjB d/D bJh, i' okFNoh ;zgdk j?

ns/ fi; d/ ftFkb tksktofDe bkG jB,

(Gkt/I fe okiK bJh nkofEe ;orowhnK

dh ehws #s/) ~ 7H5 gqfsFs t}B fdsk

frnk j?. ftZs nk:'r B/ okiK dhnK

you/ dhnK b'VK, eo tzv ns/ nkwdB

fJeZso eoB bJh bkwpzdh d/ w[Zd/ #s/,

frnkoK okiK ~ 1,94,821 eo'V o[gJ/ dh

@tzv wro'I nkwdB xkNk roKN# d/D dh

f;\kfoF ehsh j?.

jtkfbnK dhnK FosK w[skpe, 14tK

ftZsh nk:'r ;EkBe ;GktK d/ ;o'sK ftu

tkXk eoB bJh sohe/ ;[MkT[Idk j? (nB[dkB)

ns/ okiK d/ ftZs nk:'rK (n?; n?c ;h)

~ gqGkth ftZsh fte/IdoheoB bJh w}p{sh

gqdkB eoB dh rZb eodk j?. fJ;

;zdoG ftu 14t/I ftZs nk:'r B/ 2,87,436

eo'V o[gJ/ dk nB[dkB (2,00,292 eo'V

o[gJ/ gzukfJsK bJh ns/ 87,143 eo'V

o[gJ/ Bro fBrwK bJh) i' Gkos dhnK

2H5 bZy ;EkBe ;oekoK bJh f;\kfoF

ehsh j? fiBQK d/ fszB fwbhnB s'I tZX

u[D/ j'J/ B[wkfJzd/ jB. 2015-20 d/

;w/I bJh, i' 13t/I ftZs nk:'r dhnK

tzvD:'r g{b ftu'I 1H93 gqfsFs dh

f;\kfoF dh s[bBk ftu j? fi; dh okFh

87,519 eo'V o[gJ/ ;h. 13t/I ftZs nk:'r

dh nkb'uBk ;EkBe nB[dkBK dk fj;kp

bkT[D bJh 2001 dh iBrDBk d/ nzefVnK

dk ;jkok b?D eoe/ j' ojh j? id fe

14t/I fts nk:'r B/ nB[dkB dh tzv

bJh 2011 dh iB;zfynk d/ t;'I d/

nzefVnK ~ nkXko pDkfJnk j?. nB[dkB

d/ d' fjZ;/ jB L p[fBnkdh ns/ ekor[}koh

nkXkfos nB[dkB - fi; dh gzukfJsK ns/

Bro fBrwK bJh 90-10 ns/ 80-20 dk

pZfMnk nB[gks j?. ekor[}koh d/ nkXko

#s/ nB[dkB dh ndkfJrh ek\h BthI rZb

j? fi; ~ Y[et/I fj;kp-feskp, ;/tktK

d/D s/ ;EkBe ;oekoK d/ nkgD/ nkwdB

t;hb/ i[NkT[D d/ nkXko #s/ w[ZbzeD ehsk

ikt/rk. nk; ehsh iKdh j? fe nB[dkB

dk fJj fjZ;k ;EkBe ;GktK ~ j'o

f}nkdk gqGkth s/ f}zw/tko pDkt/rk.

nk\s ;jkfJsk d/ ;zpzX ftu

14t/I ftZs nk:'r B/ ;[Mkn fdsk fe okiK

dh gqfsFs fjZ;/dkoh gfjbK tkbh jh

oj/rh ns/ toswkB szso d/ w[skpe jh

uZb/rh. fJj 55,907 eo'V o[gJ/ j't/rh.

ftZs nk:'r B/ nZr/ ;[Mkn fdzfdnK okFNoh

nk\s e'F (n?B vh nko n?c) bJh e/Ido

tb'I fBFfus ftZsh wdd d/D d/ sohe/

;kjwD/ fbnKd/ jB, i/ eZbQ ~ e/Ido

;oeko tb'I fJ; wzst bJh brkJ/ ;?;

~ ysw eo fdsk ikt/. j'o ftZs nk:'r

tb'I ekog'o/N ;wkfie f}zw/tkoh dk jtkbk

fdzfdnK n?B vh nko n?c ftu :'rdkB

bJh fBZih y/so ~ eo S'N d/D dk

;[Mkn fdsk j?, fi; Bkb iBse ;o'sK

ns/ d{finK ~ n?B vh nko n?c dh ftZsh

20 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

jkbks w}p{s eoB bJh T[sFkj fwb

;e/. fJj th ;[Mkn fdsk frnk fe oki

;oekoK nk\s e'F ftu 10 gqfsFs fjZ;k

gkT[D id fe pkeh dk 90 gqfsFs e/Ido

;oeko d/t/rh.

gqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'VgqGkt ns/ fBu'V

gfjbk, e[Zb tzvD:'r g{b ftu'I okiK

dk fjZ;k 32 gqfsFs s'I tXk e/ 42

gqfsFs eoB dh ftZs nk:'r tb'I f;\koF

fJe fJfsjk;e edw j? ns/ fJe tZvk

T[Skb j?. fw;kb d/ bJh, 2014-15 d/

w[ekpb/ 2015-16 ftu okiK ~ e[Zb tzv

45 gqfsFs s'I T[go tX ikt/rh. i' e[Zb

tzvD:'r g{b ftu'I okiK ~ e[Zb ndkfJrh

60 gqfsFs d/ brGr j?, sK fJ; ftu'I

42 gqfsFs eo \zv okjhI e[Zb ndkfJrhnK

dk brGr 70 gqfsFs pD ikt/rk i'

okiK ~ ;o'sK dh spdhb eoB dk gqw[Zy

;o's pDk d/t/rk. nfijk eoB Bkb,

14t/I ftZs nk:'r B/ fJe sho Bkb eJh

fFeko eo bJ/ jB. fJ; Bkb e/Ido dk

ftZsh ;EkB xZN j't/rk. fi; Bkb fJj

okiK d/ w[ZfdnK #s/ c?bkn tkbh ftZsh

gj[zu ngDkT[D s'I r[o/} eo/rk. n;b

ftu, :'iBk ndkfJrhnK, ]k; eoe/ FosK

sfjs ;h n?; n?; d/ okjhI, okiK d/

nfXeko y/so ftu e/Ido dh x[;g?m ~

fJj :ehBB xZN eo/rk. y[ZbQ/ eoK dh

tzv ftu tZvk tkXk okiK ~ nkgDh b'V

w[skpe ftek; :'iBktK pDkT[D bJh

ftZsh ;EkB gqdkB eo/rk. ;EkBe ;oekoK

ftu nB[dkB d/ Bkb-Bkb frnkoK okiK

tk;s/ nkwdB xkN/ bJh nB[dkB ns/

e'bk ykDK dh fBbkwh ftu fjZ;/dkoh dk

wsbp j? okiK ~ ftZsh spdhbhnK ftu

Gkoh tkXk. fJj ftek; gqki?eNK bJh

e/Ido #s/ fBoGosk dh okiK dh g[okDh

;wZf;nk dk jZb eo d/t/rk. j'o, ftZs

nk:'r B/ e/Ido s'I okiK ns/ okiK s'I

;EkBe ;GktK se FosK ns/ gq's;kjBK

~ xZN s'I xZN eo fdsk j? fi; Bkb

;oeko d/ jo/e gZXo #s/ ftFtk; dh tZvh

f}zw/tkoh gk fdsh rJh s/ i' ;Zu/ ;fj:'r

ns/ w[ekpb/ d/ ;zxtkd dk fuzBQ j?. j[D

okiK bJh nkgD/ g?oK #s/ yVQ/ j'D ns/

Bshi/ d/D dk ;wK j?. ftZs nk:'r dhnK

;kohnK d{ihnK f;\koFK ;'uhnK ;wMhnK

ns/ d/F dh ftZsh ;fEosk ns/ ftZsh

gqDkbh dh e[Fbsk ftu ;[Xko bJh jB.

go, fit/I fe g?Bb d/ w?Ipo gq'H

nGhihs ;/B d/ ;fjwsh B'N ftu do;kfJnk

frnk j?, eo tzv ~ 42 gqfsFs se

tXkT[Dk :'iBk ndkfJrhnK ftu rVpV

g?dk eo/rk. e/Ido ti'I gqk:'fis e[ZM ]k;

;wkfie nkofEe gq'rokwK bJh iK sK xZN

g?;k fwb/rk iK fco fJj pzd j' ikDr/.

gfjbK jh, 2015-16 d/ piN ftu 66

;h n?; n?; ;ehwK ~ e/Ido s'I g?;k

fwbDk pzd j' u[Zek j?. j'o 24 ;ehwK ~

e/Ido s'I xZN g?;k gqkgs j't/rk ns/ okiK

s'I tZX fjZ;k fwb/rk. j[D s'I 34 ;ehwK

~ e/Ido gk;'I g{ok g?;k gqkgs j't/rk. fJj

;gZFN BjhI fe eh oki ;oekoK e/Ido tb'I

jZE fyZuD s'I pknd fJ; dh g{osh

eoBrhnK. T[; jkbks ftu fJBQK ;ehwK

d/ bkG gksohnK #s/ gqfse{b n;o

gt/rk. e[M ;ehwK, fit/I gSfVnk y/so

nB[dkB e'F, i' f}nkdkso rohp okiK

bJh j[zdk, :'iBk ndkfJrhnK dh fJ;

SKNh s'I p[oh soQK gqGkts j'Dr/. feT[Ife

gzukfJsh oki wzsokbk nfij/ pj[s ;ko/

gq'rokwK ~ nwb ftu fbnkT[D dk ezw

eodk j?, fJ; wzsokbk tk;s/ \zv dh

nkwd #s/ pj[s p[ok n;o gt/rk. nfijk

2015-16 d/ piN ftu gfjbK jh tkgo

u[Zek j? fiE/ fgSb/ piN d/ w[ekpb/

gzukfJsh oki wzsokbk ~ pj[s fBr{Dh

okFh gqkgs j'Jh j?. j'o okiK d[nkok g?;/

dh tos'I pko/' th Fze/ gkJ/ ik oj/ jB

id fe :'iBk nk:'r tor/ ;z;EkB dk

e'Jh dyb BjhI j't/rk. okiK d/ gqpzXB

dh r[DtZsk ns/ ;woZEk tZy-tZy j? ns/

fJ; ekoB tXhnK j'JhnK y[ZbQhnK ftZsh

ndkfJrhnK ns/ ftek; :'iBk ;ehwK

xZN eoB Bkb g?;/ dh d[otos'I tX/rh.

p/FZe, ;[Fk;B tkb/ oki fiE/ Y[et/I ;z;EkB

ns/ fdqFNh j?, f}nkdk \zvK Bkb cb-

c[b ;ed/ jB.

e[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'re[Zb fwbk e/, 14t/I ftZs nk:'r

dhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZXdhnK f;\kfoFK okiK ~ tZX

ftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnKftZsh ][dw[]fsnkoh d/D tkbhnK

jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;jB sK fe T[j nkgD/ ftek;

w[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktKw[yh NhfunK nB[;ko :'iBktK

pDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehshpDk ;eD. fJj nk; ehsh

iKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbDiKdh j? fe f}nkdk ;o's fwbD

Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~Bkb oki nkgD/ BkrfoeK ~

iBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdkiBse ;/tktK d/D ftu f}nkdk

f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/f}zw/tkoh ns/ gqGkth ;kps j'Dr/

i' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdoi' ;jh noEK ftu Gkos nzdo

w[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBww[ekpb/ d/ ;zxtkd ~ iBw

d/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkged/Dr/. ftZs nk:'r dk ftnkge

NhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;EkrsNhfunK d/ fJe;ko BtK ;z;Ekrs

gqp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekohg qp zX pDkT[D ns/ ;fjekoh

;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk;zxtkd d/ w}p{s eoB dk

;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK;[Mkn ;tkrs:'r j? i' T[BQK

y/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkDy/soK bJh nB[dkB dh gSkD

eo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftueo/rk fiBQK d/ ;ko/ okiK ftu

gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.gqGkt g?Id/ jB.

14t/I ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK

mhe ;w/I #s/ nkJhnK jB id'I ;qh w'dh dh

nrtkJh tkbk BtK fB}kw okiK ~ tZX

ftZsh ][dw[]fsnkoh d/D ftu :ehB oZydk

j?. n;b ftu, i' gfjbk ezw w'dh

;oeko B/ ;Zsk ftu nkT[D #s/ ehsk, T[j

;h :'iBk nk:'r ~ ysw eoBk i'

nfijhnK ftek; :'iBktK pDk fojk ;h

fiBQK dk Bshik n]fsnkoh :'iBk

ndkfJrhnK ftu tkX/ d/ o{g ftu

fBefbnk. feT[Ife :'iBk nk:'r ysw eo

fdsk frnk j?, uzrk fJjh j't/rk fe T[j

nkgD/ tk;s/ y[d ;o's i[NkT[D ns/

nk}kdkBk s"o s/ fte;s j'D.

(b/ye n?;'FhJ/N gq'c?;o, fJz;NhfuT{N nk\

fJeBkfwe rq'E, fdZbh :{Bhtof;Nh j?.)

e-mail :[email protected]

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 21

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<itkpd/jh dh spdhbh<

fJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?BfJ;sohnK d/ gfog/y s'I piN dk nfXn?B

Bhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`BBhsk n?`B

15-16 d/ piN dh pj[s d/o

s'I T[vhe ;h, fJ; eoe/ BjhI

fe fJj toswkB ;oeko dk gfjbk

;zg{oB piN j?, ;r'I fJ; ekoB th fe

fijVh s/}h Bkb oDBhse nkofEe pdbkn

ehs/ ik oj/ jB. ;w{fje ftek; gj[zu

ftu e'Jh spdhbh iK fJ; dh o\sko,

gfotkoK nzdo fgsoh Fesh ;zpzXh ns/

;wkfie s/ nkofEe y/soK ~ t/yfdnK

wodK Bkb'I n"osK #s/ f}nkdk n;o

gkt/rh. fgSb/ ;kbK nzdo n"osK Bkb

i[V/ ;o'ekoK ns/ w[ZfdnK ~ p/fw;kb

wjZst fwfbnk j?, ]k; eoe/ n"osK

f]bk\ tX ojh fjz;k d/ wZd/ B}o. fJ;/

nB[;ko, n"osK f]bk\ fjz;k ;kohnK ftuko

uouktK dk e/Ido fpzd{ pD rJh, fJzBh

f}nkdk fe jkb jh ftu j'JhnK u'DK

d"okB tZy-tZy oki;h dbK d/ u'D n?bkBBkw/

ftu fJ; pko/ rzGho f\eo }kjo ehsk

frnk.

n"osK f]bk\ fjz;k dk w{b ekoB

T[BQK dk ;wki ftu fBwB doik j? i'

tZy-tZy ftek; ;{ueK s'I ;gZFN B}o

nkT[Idk j?. Gkt/I fe ;kyosk do ftu

;w/I Bkb ;[Xko nkfJnk j?, go fJj jkb/

th pj[s xZN j? fiE/ fJe fsjkJh n"osK

jkb/ th nBgVQ jB. fbzr nB[gks eJh

djkfenK s'I fuzsk dk ftFk pfDnk j'fJnk

j?. 2011 dh wodwF[wkoh ftu 1000

g[oFK fgZS/ f;o\ 914 n"osK do;kJhnK

rJhnK jB. fJe j'o nfjw ns/ fuzsk

tkbk o[MkB o[}rko ftu n"osK dh brksko

xNdh j'Jh Gkrhdkoh j?. n?B n?; n?;

d/ 2011-12 d/ nzefVnK nB[;ko n"osK

dh ezw ftu fjZ;/dkoh 22 gqfsFs d/

brGr j? fi; ftu fgSb/ ;kbK nzdo

froktN nkJh j?, ]k; eoe/ g/Iv{ y/soK

ftu fiE/ fJj brGr 8 gqfsFs nze

do Bkb xNh j?. fJj ftseo/ tkbk

fbzr ftek; ;z:[es okFNo dh fbzr

npokpoh ;{uh ftu th do;kfJnk frnk

j? fi; ftu 2011 ftu Gkos dh ehws

0H617 j? ns/ ftFt d/ 149 d/FK ftu'I

fJ; dk 129tK ;EkB j?. fJ;/ fgZmG{wh

ftu ;k~ toswkB piN dk w[ZbzeD ns/

n"osK #s/ fJ; d/ g?D tkb/ gqGktK ~

tkuDk j't/rk. piN dh fbzr ;zt/dBFhbsk

dk fszB gZXoK #s/ nfXn?B ehsk ik ;edk

j?. ;wkfie y/so dk youk, fbzr pokpoh

~ T[sFkfjs eoB bJh nfjw j?, Gkt/I

fe fJ; wd sfjs tzv ns/ youk ftF/F

eoe/ n"osK tk;s/ BjhI jB. d{ik j?

n"osK tk;s/ ]k; s"o s/ pDkJhnK :'iBktK$

tzv #s/ Mks gkT[Dh. tZy-tZy wzsokfbnK

ns/ ftGkrK dh fbzr piN ;N/Nw?IN

sfjs tzv (n"osK tk;s/ :'iBk ns/

gq'rokwK ~ SZv e/), tZy-tZy :'iBktK$gq'rokwK

d/ fbzrheoB ~ ;wMD dk fJe j'o

sohek j?.

toswkB piN dk w[ZbzeD eofdnK

fJe wjZstg{oB ftZsh pdbkn ~ fXnkB

ftu oZyDk j't/rk. fJj j? okiK ~ fdsh

ikD tkbh ;jkfJsk dk g[BormB - tXh

j'Jh tzv - i' u"dQt/I ftZs nk:'r dhnK

f;\koFK w[skpe j?. eo nkwdBh ftu

okiK d/ tX/ j'J/ fjZ;/ (32 gqfsFs s'I 42

gqfsFs) Bkb e/Ido ;oeko B/ nkgD/

you dhnK gZXshnK dk th g[BormB

ehsk j?. fJ; soQK, e[M ;ehwK pzd

ehshnK rJhnK jBl e[M dk e/Ido oki

fjZ;/dkoh dk j[D pdfbnk ;o{g j? id

fe e[M jkb/ th e/Ido nXhB jB. fJ;/

Bkb jh i'V e/ fJj d/fynk ikDk ukjhdk

j? fe eo ftu e[Zb i'V iwQK tkXk BjhI

ehsk frnk, fi; ekoB e/Ido ;oeko e'b

you eoB tkbh oew xN rJh j? i'

xN/ j'J/ ftZsh xkN/ d/ T[d/F nB[;ko jh

j?.

;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie y/soy/soy/soy/soy/so you L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpohyou L fbzr pokpoh

dh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvhdh ohVQ dh jZvh

;wkfie ns/ nkofEe pokpoh bJh

;wkfie y/so d/ you nfjw ns/ t;'I d/

;ko/ torK bJh wjZstg{oB jB. go

fJj tzfus torK, ]k; eoe/ ;ko/ torK

dhnK n"osK bJh f}nkdk nfjw jB

feT[Ife fJj f;ZXk T[BQK d/ ezw d/ p'M ns/

;w/I dh tzv #s/ n;o gkT[Idk j?. n"osK

dk f}nkdk iwktVk |?o-o;wh y/so ftu

j? fiE/ w[Ybh ;wkfie, ;[oZfynk d/ T[gktK

dh ewh j[zdh j?, id se fe oki f;Zfynk,

2020202020

22 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

f;js, xo T[;koh ns/ ;k\-;\kJh #s/

f}nkdk fBt//F Bk eo/, f}whdko gfotkoK

dk ihtB gZXo Bht/I s'I BhtK j[zdk ikDk

s?n j? i' gfotko ftu fbzr nkXkfos

Fesh d/ npokpoh tkb/ ;zpzXK d/ ubfdnK

n"os d/ o[sp/ #s/ p[ok n;o gkt/rk.

j'o, fJBQK ftu'I e[M gqktXkBK dk n"osK

tb'I fpBK fe;/ fwjBskB/ d/ ehs/ ikD

tkb/ xo/b{ ezwK #s/ f;ZXk n;o

gt/rk. ghD tkb/ ;k\ gkDh dh T[gbpXsk

n"os ~ d{o d[okv/ s'I gkDh Y'D tkbh

em'o fwjBs s'I puk b?Idh j?. fJ;/ soQK

jh, w[YbhnK f;js ;j{bsK d/ gqktXkB

n"osK d/ ;KG-;zGkb d/D tkb/ ti'I wzrK

dk jZb eod/ jB. fJj th wzfBnk frnk

j? fe Y[ethI ns/ ;[oZfyns ;k\-;\kJh

dhnK ;j{bsK dh nDj'Id pkbVhnK d/

;e{b SZvD dk fJe tZvk ekoB j?. wkVh

tzv ns/ ;wkfie y/so you ftu eN"sh

fgSb/ nB/e ;kbK s'I iBse pfj; dk

w[Zdk fojk j?. ;wkfie y/so you ftu

eJh ;kbK s'I T[sko-uVQkn nk oj/ jB.

;?INo cko rtoB?I; n?Iv piN nekT[IN/-

fpfbNh tb'I fJeZso nzefVnK w[skpe e[Zb

xo/b{ T[sgkd ftu ;wkfie y/so you/

dk fjZ;k 3H40 gqfsFs s'I xN e/ 2H57

gqfsFs ofj frnk j? fi; ftu nzB

;pf;vh th Fkfwb j?. pdb/ j'J/ ftZsh

;zdoG ftu, fi; ftu nk; w[skpe oki

;wkfie y/so d/ you ftu f}nkdk fjZ;k

gkT[Id/ jB, eN"shnK d/ gqGkt dk fXnkB

g{ope w[ZbzeD ehsk ikDk ukjhdk j?. i/

ftF/F ;ehwK d/ ftZs bJh e/Ido ;oeko

dhnK gZXshnK #s/ Mks wkohJ/ sK e/Ido

;oeko dh gqfspXsk g{zihrs yofunK

bJh B}o nkT[Idh j? Bk fe tko-tko j'D

tkb/ yofunK bJh. pj[s ;kohnK ;ehwK

gfjbK jh ubdhnK j'D ekoB fJBQK

;ehwK #s/ g{zihrs you xZN j'Dk bk}wh

j? ns/ ;kb do ;kb j'o xN/rk fi; dk

wsbp j? fe nk]o ~ fJBQK :'iBktK ~

bkr{ eoB dk ftZsh p'M oki ;oekoK ~

MZbDk gt/rk. w[Zdk oki ;oekoK tb'I

fJBQK ;ehwK dh f}zw/tkoh b?D dk BjhI

;r'I fJj e[Zb you ns/ fJ; dh gZXsh ~

fet/I gqGkts eo/rk. i/ toswkB ;wkfie

y/so d/ gq'rokwK tZb t/yhJ/ sK okiK

nzdo tZv/ \oe B}o nkT[Id/ jB i' okiK

dh gqfspXsk ns/ nfij/ gq'rokwK ftu

fdbu;gh do;kT[Id/ jB. feT[Ife okiK

tk;s/ ftZs j'o y[ZbQk ns/ buedko j[zdk

ikt/rk, n"osK d/ w[ZfdnK pko/ okiBhse

fJZSk Fesh ~ t/yfdnK, oki e[Zb gZXo #s/

xZN s'I xZN ;kXB tzv/ ik ;ed/ jB ns/

tzv dh gZXsh th pdb ;ed/ jB. tzv

dh gZXsh ftu e'Jh eN"sh iK pdbkn d/

fbzre gqGkt g?Dr/ feT[Ife ;wkfie y/so

ftu f;js, ghD tkbk gkDh ns/ ;k\-

;\kJh p/jZd fbzr ;zt/dBFhbsk tkb/

fBt/F jB. fJ; ftu fwbk e/, tX/ j'J/

wkb GkV/ ns/ vh}b dhnK ehwsK w[YbhnK

t;sK dhnK ehwsK ftu :ehBB tkXk

eoBrhnK. f;ZN/ ti'I, n"osK dk fpBK

T[ios tkb/ ezw dk p'M j'o tX/rk.

n"os dh em'o fwjBs gfotko d/ w?IpoK

dk r[}kok sK ubdk oZy/rh go T[; dhnK

g"FfNesk dhnK b'VK B}onzdk} j[zdhnK

ofjDrhnK.

n "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK Ln "osK tk;s / ]k; ;ehwK L

;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD;[oZfynk Bkb efbnkD

f;o\ n"osK tk;s/ ;ehwK dk we;d

T[BQK d/ e[ZM ]k; ;o'ekoK dk jZb eoBk

ns/ pokpoh :ehBh pDkT[Dk j?, Gkt/I fe

fJBQK dk rmB n"os d/ o[sp/ ;zpzXh

fgsoh ;'u w[skpe jh ehsk frnk j?.

i?Ivo piN ;N/Nw?IN i' you/ d/ piN dk

fjZ;k j[zdh j?, n"os w[yh ;ehwK ns/

gq'rokwK pko/ nzeV/ w[jZJhnk eotkT[Idh j?

fi; ftu 30 gqfsFs iK tZX tzv n"osK

tk;s/ okyt/I oZy/ iKd/ jB. 2015-16 d/

piN ftu 17 eo'V o[gJ/ d/ brGr

f;o\ n"osK dhnK ;hewK$gq'rokwK bJh

fds/ rJ/ jB. go, ;kb do ;kb fJ;

tzv oewK ftu froktN nkJh j?, Bk

f;o\ ;zg{oB noEK ftu go e[Zb piN

ns/ e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks d/

wkwb/ ftu th (fuZso-1).

f;o\ n"osK tk;s/ gq'rokwK bJh

tzv ftu e[Zb froktN d/ ;zdoG ftu

t/yhJ/ sK n"os ns/ pkb ftek; wzsokbk

d/ tzvko/ ftu tZv/ pdbkn j'J/ jB i'

n"osK d/ ftek; ns/ GbkJh bJh B'vb

wzsokbk j?. fgSb/ d' piNK dh s[bBk

(nko Jh) (nko Jh) (nko Jh) (nko Jh) (nko Jh)

fuZso-1 L n"osK tk;s/ ftF/F ;ehwK$gq'rokw bJh tzv-tzvkok

e[Zb piN d/ gqfsFs ti'I tzv-tzvkok

e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ gqfsFs ti'I tzv-tzvkok

;o's L ;h ph ih J/ (2015) L nk\ p'bv ;No'e; n?Iv ckJhB fgzqN; L n?B nB?b/f;; nk\

:{BhnB piN 2015-16#, ;?INo cko piN n?Iv rtoB?I; nekT{IfNfpbNh, BthI fdZbh.

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 23

ftu B}o nkT[Idk j? fe eJh gq'rokwK

bJh tzvkok pj[s wkVk fojk j? ns/

wkwbk j'o rVpV eoB bJh, fJj tzvkok

xfNnk j?. toswkB piN ftu uko

;ehwK$g'qrokwK bJh fe;/ tzv dk gqktXkB

BjhI fit/I fe j/mK skfbek-1 ftu ftykfJnk

frnk j?. d' ;ehwK - nk;ok-xoK bJh

;jkfJsk (ew}'o n"osK tk;s/) ns/

xo/b{ fjz;k n?eN (2005) bkr{ eoB

bJh okiK ~ ;jkfJsk d/ tZv/ fbzr gqGkt

jB. 2011 dh wodwF[wkoh d/ nzefVnK

w[skpe, ftXtk iK sbkeF[dk n"osK dk

nB[gks tX fojk j? fi; dk wsbp j?

fe j'o f}nkdk n"osK ~ nk;ok-xoK dh

b'V gt/rh. fJj ;Zu j? fe fgSb/ ;kbK

ftu xo/b{ fjz;k n?eN bkr{ eoB bJh

tzv-tzvkok f}nkdkso nDtofsnk fojk

j? i' fJ; tkoh fJ; ;ehw ~ jNkJ/ ikD

dk ekoB pfDnk j't/. fJj th nk; j?

fe oki ;oekoK okFNoh eo nkwdB ftu'I

gqkgs tX/ j'J/ fjZ;/ ftu'I ;o's tzv eoB

d/ ;woZE j'DrhnK. go, fJj ;ukJh fe

fgSb/ ;kbK ftu tzfvnk g?;k tofsnk

BjhI frnk, fJj \?;bk b?D bJh ek\h j?

fe oki gZXo #s/ fJ; w[Zd/ ~ fejVh

gfjb fdsh rJh. fJ; gqeko, fJ; nfjw

y/so pko/ oki ;oekoK dh tZvh G{fwek

n;b ftu fuzsk dk ekoB j?.

tzv ftu ;G s'I tZX froktN feF'o

pkbVhnK bJh okiht rKXh ;ehw cko

n?wgktow?IN ftu nkJh j?. T[j ;ehw i'

feF'o pkbVhnK d/ g'FD ns/ j'o f;js

;o'ekoK dk jZb eodh j?, ftu tZvh

eN"sh fdykJh d/ ojh j?. e/Idoh tzv-

oew xNk e/ 10 eo'V o[gJ/ eo fdsh

rJh j? ns/ piN d;skt/}K w[skpe okiK

~ g?;k j[D fBoG?: \zv d[nkok fdsk

ikt/rk. okiK bJh e'Jh ;gZFN tzv Bk

j'D eoe/, fJ; ;ehw dk eh pD/rk, fJj

f\eo tkbh rZb j?. Gkt/I fe n"osK

f]bk\ fjz;k ~ nkw s"o s/ e/Ido dk

ftFk dZf;nk frnk j?. fJe edw ;zeN

e/IdoK bJh tzv ftu tZvh froktN t/yh

ik ;edh j? i' fjz;k dh jkbs ftu

n"osK dh ;jkfJsk eoB bJh pDkJ/ rJ/

;B. Gkt/I fe piN d;skt/} d/ ft;Eko

ftu fJj nkfynk frnk j? fe 2H5

fwbhnB s'I tZX t;'I tkb/ FfjoK ftu

nfij/ e/Ido y'bQ/ ikDr/, ftZs d/ ;o's dh

e'Jh ikDekoh BjhI fdsh rJh. j'o,

nfij/ e/Ido ;zeN ;w/I j[zrkok gqDkbh dk

fjZ;k jB i' f;o\ fjz;k dh ;{os ftu jh

tos/ ik ;ed/ jB. T[BQK ;ehwK #s/

f}nkdk }'o d/D dh b'V j? i' ;z;Ekrs

;jkfJsk gqdkB eodhnK jB, fit/I fe

nk;ok-xo, fiBQK dk piN ftu e'Jh

f}eo BjhI.

T[go fdZshnK ;ehwK$g'qrokwK s'I fJbktk

d' ;ehwK i' n?w vpb:{ ;h vh sfjs

n"osK dh pokpoh tk;s/ ]k; wknB/

oZydhnK jB - T[j jB okiht rKXh

okFNoh pkb xo ;ehw ns/ p/Nh pukT[,

p/Nh gVQkT[ nfGnkB. okiht rKXh okFNoh

pkb xo ;ehw, i' nkofEe s"o s/ ew}'o

torK bJh pkb xo ;j{bs w[jZJhnk

eotkT[Idh j?, bJh ftsoD 2014-15 d/

62H50 eo'V o[gJ/ s'I tXk e/ 102H97

eo'V o[gJ/ eo fdsk frnk j?. fJj

;tkrs:'r pdbkn j? feT[Ife fe;/ d{;o/

;KG-;zGkb d/ ezw tKr pkb ;zGkb dk

ezw th pj[s fbzre j? ns/ fJ; ~

skfbek-1 L n"os s/ pkb ftek; wzsokbk d/ n"osK bJh ftF/F gq'rokwK tk;s/ tzv

gq'rokw$ ;ehw 2014-15 2015-16 tzv #u

(ph Jh) (ph Jh) \oe

ezwekih n"osK bJh j';Nb 25 30 5

n?`; Nh Jh gh 20 30 10

;h n?; vpfb:{ ph 80H91 73H57 -7H34

okFNoh wfjbk e'F 20 0 -20

fJe edw ;zeN e/Ido 20 2 -18

;tkdko 115 50 -65

pbkseko ghVsK bJh fBnK 30H00 0 -30

okFNoh wfjbk nk:'r 19H5 25H15 5H65

fbzr piNheoB 1H00 2H00 1

pZuhnK bJh FosK ;fjs Brd ndkfJrh 5H00 0 -5

phwk eto ;w/s (XB beFwh_)

wkBt s;eoh ~ o'eD bJh ftnkge ;ehw (T[`itkbk) 16H00 20H00 4

fgqnkdoFBh ;ehw 15H00 5H00 -10

feF'o pkbVhnK bJh okiht rKXh FesheoB ;ehw (;kpbk) 700 10 -690

nk;ok-xoK dh T[;koh bJh ;jkfJsk

fJeZbhnK$p/;jkok$ftXtk n"osK bJh 20H00 0 -20

n"osK ~ xo/b{ fjz;k s'I pukT[D bJh xo/b{ fjz;k n?eN 50H00 0 -50

bkr{ eoB bJh oki ;oekoK ~ ;jkfJsk

n"osK bJh j?bg bkJhB 10H00 1H00 -9

fJzdok rKXh wksfost ;fj:'r :'iBk 400H00 438H00 38

n?`B n?`w Jh vpfb:{ 90 25 -65

;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr J/, i?Ivo piN ;N/Nw?IN

24 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

n"osK dh ezw dh wkVh Gkrhdkoh d/ w[Zd/

bJh tZX s'I tZX ekoB dZf;nk ik fojk

j?. rohp n"osK, fiBQK e'b g?;/ fwbD

tkb/ o[}rko dh u'D Bk j't/, fJj tXhe

tzv oew, Gkt/I fBr{Dk jh ;jh, p/jso

u'D eoB ftu wdd eo/rh. j'o, nfij/

gq'rokwK bJh tZvh oew d/Dh :ehBB

fpBK T[ios tkb/ ezw pko/ ;ztkd ~ nZr/

skfbek-2 L wzsokfbnK }ohJ/ f;o\ n"osK bJh gq'rokwK tk;s/ tzv

2014-15 2015-16 tzv #u

(ph Jh) (ph Jh) \oe

y/shpkVh wzsokbk - f;Zfynk s/ y'i 14H95 44H23 29H28

ftZs wzsokbk - fBoG?: \zv 1000 1000 0

f;js ns/ gfotko efbnkD 3788H44 3852H11 63H67

g/Iv{ ftek; - fJzdok nktk; :'iBk (g/Iv{ xo) 16000 10025 -5975

d{i/ wzsokb/ (n?w vpfb:{ s'I fpBK) 533H06 1124H62 591H56

n?w vpfb:{ s'I fpBK f;o\ n"osK bJh ftF/F tzv dk i'V 21321H5 16001H73 -5319H77

;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr J/, i?Ivo piN ;N/Nw?IN

skfbek-3 L wzsokfbnK$ftGkrK }ohJ/ 30 gqfsFs iK tZX n"os bkG gksoK bJh gq'rokw

tk;s/ tzv

wzsokb/$ftGkr 2014-15 2015-16 tzv #u

(ph Jh) (ph Jh) \oe

y/shpkVh s/ ;fjekosk 750 3539H06 2789H06

f;js s/ gfotko efbnkD 11824H01 9977H82 -1846H19

;e{bh f;Zfynk s/ ;kyosk 16208H16 12472H07 -3736H09

T[`u f;Zfynk 7621H57 7446H34 -175H23

feos s/ o[}rko 175 250 75

bx{, S'N/ s/ dofwnkB/ T[d:'r 515H09 412H37 -102H72

xZN frDshnK d/ wkwb/ 2151H5 2262H68 111H18

gzukfJsh oki 6906 0 -6906

g/Iv{ ftek; 13332 12817H68 -514H32

;wkfie fBnK s/ ;FesheoB 1821H02 1997H08 176H06

epkfJbh wkwb/ 1361H6 1487H2 125H6

fJ;sohnK s/ pkb ftek; 11300H54 8072H36 -3228H18

:[tk wkwb/ s/ y/vK 99H49 99H37 -0H12

d{i/ wzsokb/$ftGkr 1848H55 1510H94 -337H61

e[Zb 75914H53 62344H97 -13569H6

;o'sL e/Idoh piN 2015-16, youk piN, fibd 1, Gkr ph, i?Ivo piN ;N/Nw?IN

tXkT[D ftu ns/ oki d/ gqktXkBK dh

wjZssk tXkT[D ftu ;jkJh j't/rh. fgSb/

;kb F[o{ ehsk frnk p/Nh pukT[, p/Nh

gVQkT[ nfGnkB, fi; dk w[Zy wzst n;zs[fbs

fbzr nB[gks ~ mhe eoBk j?, fJe j'o

nfijk gq'rokw j? i' n"osK pko/ gq'rokwK

#s/ bZrhnK eN"shnK d/ wZd/B}o fXnkB

dh wzr eodk j?. fJj gq'rokw n?w

vpb:{ ;h vh dk fjZ;k BjhI j? go

f;Zfynk wzsokbk B/ gfjb/ ;kb fJ; bJh

100 eo'V o[gJ/ okyt/I oZy/ ;B.

Bk f;o\ n?w vpb:{ ;h vh d/

tzv-tzvko/ ftu froktN nkJh j? ;r'I

n"os ftF/F g/Iv{ ftek; bJh fdsh oew

ftu th froktN d/yh rJh j? fi; dk

ekoB g/Iv{ xoK bJh xZN ehsk frnk

tzvkok j?. fJ; bJh fdsk ik fojk soe

fbzre ns/ ikfJdkd dh tzv d/ jZeK dh

n;kthI tzv, pj[s jh d[ftXk tkbk j?.

fBoG?: \zv i' 2013-14 d"okB 1000

eo'V o[gJ/ d/ tzvko/ Bkb n"osK dh

;[oZfynk tk;s/ F[o{ ehsk frnk ;h, ~

nkT[D tkb/ piNK ftu fJzBk jh \zv

fwbdk fojk. fJj \zv fi; ftu toswkB

oew ;w/I 3000 eo'V o[gJ/ fJeZm/ j' u[Ze/

jB, tk;s/ f;tkJ/ e[ZM bzw/ u"V/ fpnkBK

d/, fJ; dh tos'I bJh e'Jh :'iBktK BjhI

jB. fJ; eoe/, fJj g?;k fet/I fJ;s/wkb

ehsk ikt/rk, d' gq'rokwK ~ SZv e/, fJ;

pko/ jkb/ nfBFfussk pDh j'Jh j?.

gfjbk, o/bt/ piN ftu n?bkB w[skpe

u[D/ j'J/ vZfpnK ns/ n"osK tk;s/ vZfpnK

ftu gfjb d/ nkXko #s/ u"e;h e?wo/

bkT[Dk. d{ik, i' n"osK dh ;[oZfynk #s/

e/Idfos j? (iBse ;Veh gfotjB) bJh

653 eo'V o[gJ/ dk piN youk ofynk

frnk j?.

i/ n;hI n"osK f]bk\ fjz;k d/ w[Zd/

pko/ t/yhJ/, ;ko/ jh ;zGkfts d]b ns/

tzv-\zv nkJh Nh nkXkfos tX/o/ u"e;h

dh rZb eod/ jB. nzsookFNoh y'iK B/

fdykfJnk j? fe fJ; rZb dk e'Jh ;p{s

BjhI fe ;h ;h Nh th e?wo/ iK t/y/ ikD

d/ vo B/ i[ow xNkfJnk j't/. d{i/ gk;/

fJ; Bkb n"osK #s/ tX/o/ fBrokBh oZyh

ik ;edh j? fi; Bkb T[BQK dh nk}kdh

~ ;hws ehsk ikt/rk. b'V j? }o{oh

;/tktK ~ iBse gZXo #s/ w[jZJhnk eotkfJnk

ikt/ feT[Ife n"osK ~ jw/Fk jh iBse

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 25

;/tktK #s/ fBoGo eoBk g?Idk j? fi; #s/

fJ; piN ftu Y[ZetK fXnkB BjhI fdsk

frnk.

g{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sKg{o/ dk fjZ;k L nZXk BjhI, sK

th eN"shth eN"shth eN"shth eN"shth eN"sh

n"osK bJh ftF/F ;ehwK$gq'rokwK s'I

fJbktk, ih ph n?; T[BQK ;ehwK pko/ th

dZ;dk j? fiBQK s'I \kfJdk u[ZeD tkfbnK

ftu 30 gqfsFs iK fJ; s'I tZX n"osK

jB. fJE/ fco tzv ftu eJh wzsokfbnK

ns/ ftGkrK ftu eN"sh j?, fit/I fe

n"osK dh pokpoh d/ B[esk fBrkj s'I 13

gqw[Zy tzvkfonK ftu'I f;o\ 5 d/ tzvko/

ftu tkXk fdykJh d/ fojk j?. fbzr yke/

ftu ;G s'I w[Zy tkXk y/shpkVh ns/

;fjekosk ftGkr ftu j? i' fuoK s'I

T[vhfenk ik fojk pdbkn j?. y/shpkVh

ftu n"osK dh G{fwek, fit/I fe nk]o ~

piN d;skt/} ftu ;theko ehsk frnk

j?, fJe wjZstg{oB xNBk j?.

fJ; s'I fJbktk, tzv s'I ][F j'D dk

e'Jh d{ik ekoB B}o BjhI nkT[Idk.

fJ;soh s/ pkb ftek; bJh xNdh tzv

s'I d[ftXk g?dk j[zdh j?, ]k; eoe/ ;zrfms

pkb ftek; ;ehw (nkJh ;h vh n?;)

bJh tzv-oew ftu ewh ~ t/yfdnK.

nkJh ;h vh n?; dk piN 16,000 eo'V

o[gJ/ s'I xNk e/ nZXk, 8000 eo'V o[gJ/

eo fdsk frnk j? fi; dk f;ZXk n;o

roGtsh n"osK d/ g'FD ns/ f;js d/

jkbks #s/ gt/rk. fJ; s'I fpBK, gq'rokw

tk;s/ xNkJh rJh piN ;jkfJsk s'I fJj

f;ZX j[zdk j? fe @GZs/# s/ fJ; gq'rokw ftu

o[}rko gqkgs ekfwnK dh T[ios iK ezw

d/ d{i/ jkbks ftu e'Jh ;[Xko BjhI

j't/rk. fJj toswkB ;oeko d/ u'D

x'FDk gZso d/ fpbe[b T[bN j? fi;

ftu nKrBtkVh ekfwnK ns/ ;jkfJeK dh

jkbs ftu ;[Xko eoB dk tkndk ehsk

frnk ;h i' fJ; gq'rokw d/ EzwQ jB.

feT[Ife e/Idoh ;oeko brksko T[; gq'rokw

dh g{zihrs ehws g{oh eoB ftu gqfspX

oj/rh i' eN"sh ftu do;kfJnk frnk j?,

p/jso T[ios ns/ ezw d/ jkbks fBFfus

eoB dk f}zwk oki ;oekoK #s/ gt/rk.

pj[s ;kohnK oki ;oekoK, fit/I sfwbBkv{

ns/ e/ob gfjbK jh e/Idoh tzv s'I T[uh

do ndk eo ojhnK jB ns/ T[BQK d/

nfijk eod/ ofjD dh nk; j?. go T[BQK

okiK dk eh fiBQK tk;s/ fJj w[Zdk soihj

jh BjhI oZydk< fJ; tZb fXnkB fds/

ikD dh b'V j?.

oew tzv ftu fJe j'o eN"sh i'

n"osK d/ gZy s'I go/FkB eoB tkbh j?,

T[j f;js wzsokbk dh j? i' brGr

1850 eo'V o[gJ/ dh froktN fdyk ojh

j?. n"osK dh f;js d/ ;ko/ ;{ue fuzsk

dk ftFk jB i' n"osK d/ ]{B dh ewh d/

nB[gks s'I gqrNktk j'fJnk j?. fJE'I se

fe g/Iv{ y/so dhnK 75 gqfsFs n"osK ]{B

dh ewh dk fFeko jB. fJe nfjw

;zpzfXs gqfspXsk fi; dk fbzre gqGkt

j?, fJj t/yfdnK fe n"osK dk fJe tZvk

tor n;zrfms y/so ftu j?, T[j j?

fJe ;wkB ;wkfie ;[oZfynk fi; ftu

Gkrhdkoh tkbh g?BFB, d[oxNBk ns/

ihtB phwk ;ehwK Fkfwb jB. fJ;

tk;s/ 1200 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB.

fJ; dk e'Jh t/otk BjhI, e'Jh ;hwk ;wK

BjhI, oew tzv pj[s jh xZN j? ns/ fJ;

d/ dkfJo/ ftu 3 gqfsFs ezwekih t;'I th

BjhI nkT[Idh. ekfwnK d/ ;thfeqs y/so

ftu n"osK d/ fBr{D/ fjZ;/ ~ t/yfdnK,

n"osK dk pj[s jh S'Nk fijk tor fJBQK

;ehwK s'I f;ZXk bkG b? ;e/rk. fJ; s'I

fJbktk, fJ; ;ehw ftu fusftnk frnk

Gkrhdkoh tkbk nzF n"osK bJh fJe

o[ektN j't/rk, fJBQK ;/tktK dk bkG b?D

bJh, fi; d/ ekoBK pko/ ;ko/ ikDd/

jB. f;js phwk :'iBktK dk g{ok fbzre

n;o ns/ d{ihnK ;ehwK fit/I nNb

g?BFB :'iBk pko/ e[ZM BjhI nkfynk ik

;edk id'I se fJBQK ~ bkr{ eoB d/

t/ot/ T[gbpX Bk eotkJ/ ikD. fbzre

fdqFNhe'B s'I fJe wjZstg{oB :'iBk

wBo/rk j? feT[Ife fJ; d/ bkGgksoK ftu

n"osK dh tZvh frDsh j?. eN"sh d/ vo

s'I T[bN, wBo/rk tk;s/ oZyh oew ~

34000 eo'V o[gJ/ pDkJh oZfynk frnk

j?. fJ; :'iBk d/ ikoh ofjD Bkb

:ehBB jh nB/e rohp n"osK ~ bkG

g[Zi/rk ns/ g/Iv{ y/soK ftu n"osK dh ezw

ftu xNdh fjZ;/dkoh ~ mZfbQnk ik

;e/rk. YKukrs ftek; bJh tzv, i'

T[;koh T[d:'r ~ j[bkok d/Dr/, fiE'I se

rohp n"osK dk ;tkb j?, f;o\ fJjh

fJe nk; j? fiE'I se o[}rko d/ w"fenK

dk ;tkb j?. fJE/ fco, ftFkb ;zrfms

T[;koh T[d:'r ftu n"osK dh wkVh

Gkrhdkoh ~ t/yfdnK, e'Jh pj[sh nk;

BjhI ehsh ik ;edh.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

;wkgsh FpdK ftu, e/Idoh piN

pko/ T[go ehsh uouk ;[MkT[Idh j? fe

fbzr ;zt/dBFhbsk tkb/ gq'rokwK bJh

xNd/ e/Idoh tzv-tzvko/ d/ ubfdnK, oki

;oekoK dh G{fwek n"os dh pokpoh ns/

ftek; d/ gZy'I nfjw pD iKdh j?. nfij/

fdqF ftu, id se jo/e oki n"osK

tk;s/ ;/tktK gqdkB Bk eo/ ns/ T[BQK dh

p/jsoh bJh edw Bk u[Ze/, fbzr pokpoh

gqkgs eoB dk T[d/F ;[gBk pfDnk

oj/rk. fJ; ;ukJh d/ ubfdnK fe

n"osK B/ jkb/ fJe nfjw oki;h nzr

pDBk j? ns/ T[BQK d/ w[ZfdnK B/ oki;h

bkwpzdh ftu e/Idoh ;EkB jk;b BjhI

ehsk, okiK s'I nrKj tX/o/ pdbktK dh

nk; BjhI ehsh ik ;edh, Gkt/I fe okiK

nzdo ftFkb fGzBsktK pko/ ;'funk ik

;edk j?.

(b/fyek ;hBhno c?b', ;?INo cko t'w?`B#}

fvt?bgw?IN ;NZvh}, fBthI fdZbh j?.)

e-mail :[email protected]

26 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

nkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;skonkw piN - ;wkfie ft;sko

wBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftbwBhF r'ftb

15-16 d/ piN ftu oZfynk

ns/ nzdo{Bh ;[oZfynk bJh g{zih

tXkT[D s'I fJbktk ;wkfie ns/ efbnkDekoh

b'VK bJh th tX/o/ g{zih okythI ehsh rJh

j?. ;wkfie J/izv/ dk ftFk-t;s{ gfjbK

jh ftnkge w[fjzw d/ s"o s/ ;oeko d/

gqw[Zy gq'rokw fit/I fe p?IeK d/ ;wkt/F

bJh iBXB :'iBk, ;k\-;\kJh bJh ;tZS

Gkos ns/ ftek; bJh @Gkos ftu pDkU#

gq'rokw nkfd okjhI s?n eo fdsk frnk

j?. fJBQK ;ko/ gq'rokwK dk piN ftu

pj[s uzrh soQK f}eo ehsk frnk j? ns/

fJBQK dh b'e efbnkD ns/ ;wkfie ;[Xko

dh pj[s ;woZEk j?. ftZs wzsoh d/ piN

GkFB ftu ;oeko dh fJBQK pko/ fuzsk

ns/ fJZSk Fesh ~ pk]{ph fpnkB ehsk

frnk j? L-

@@;wkfie ns/ nkofEe ;ze/seK ~

n;hI ;Zs djkfenK s'I gqfsFs ftu ns/

bkGgksoK dh frDsh ftu nzrd/ nk oj/

jK. fJj ;gZFN j? fe fJBQK ftu E'VQh

pj[s spdhbh ;k~ fes/ BjhI b? ik

;edh. ;k~ fJe tZvh Skb bkT[D pko/

;'uDk gt/rk.##

fJj th sZE j? fe iBse fBt/F

ftu ;'X/ nB[wkBK Bkb'I 1H25 bZy eo'V

o[gJ/ tX/o/ okyt/I eoB/ gJ/ jB. ukb{

yksk xkN/ ~ 3 gqfsFs se fbnkT[D ~

fszB ;kb se tXkfJnk frnk j?. 2015-

16 bJh 3H9 gqfsFs, 2016-17 bJh 3H5

gqfsFs ns/ 2017-18 bJh 3 gqfsFs.

fJ; we;d bJh n?\ nko ph n?w ek~B

ftu sowhw th eoBh gt/rh. piN

nB[wkBK ftu ;wkfie wdK j/m ehs/ ikD

tkb/ e[ZM wjZstg{oB T[gokb/ j/mK fds/

ik oj/ jB ns/ T[BQK dh gVu'b ehsh ik

ojh j?.

y/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/soy/sh ns/ y/shpkVh ;zpzfXs y/so

d/F dh tZvh nkpkdh g/Iv{ fJbkfenK

ftu ofj ojh j? ns/ y/shpkVh ns/

y/shpkVh Bkb ;zpzfXs feZfsnK T[go fBoGo

j?. d' w[Zy w[Zd/ fiBQK dk piN ftu f}eo

ehsk frnk j?, T[j jB G{wh ns/ gkDh.

fJBQK ftu'I fJe j? sKxtkB @G{wh f;js

ekov ;ehw# fi; dk T[d/F brksko G{wh

dh T[gikfJesk tXkT[Dk j? ns/ fJ; ~

gozgokrs feqFh ftek; :'iBk dh wdd

bJh ftukfonk frnk j?. gkDh bJh

gqXkB wzsoh rqkw f;zikJh :'iBk dk gq;skt

j? fi; dk T[d/F gkDh dh e[Fb tos'I

ns/ jo fe;kB d/ y/s se gkDh gj[zukTDk

j? ns/ jo gkDh d/ s[ge/ s'I tX/o/ \;b

T[gikT[Dk j?. piN ftu 5,300 eo'V

o[gJ/ dh oew ;{yw f;zikJh, tkNoF?v

ftek; ns/ gqXkB wzsoh feqFh f;zikJh

:'iBk bJh okythI ehsh rJh j?.

fe;kBK ~ g{zih w[jZJhnk eokT[D

bJh j/m fds/ gq;skt ehs/ rJ/ jB L

g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv (nko

nkJh vh n?\) bJh 2015-16 d/ piN

ftu 25,000 eo'V o[gJ/ i' Bkpkov ftu

;Ekgs ehsk frnk j?, bzph fwnkd d/

g/Iv{ eo}k \zv bJh 15,000 eo'V o[gJ/,

S'Nh fwnkd d/ ;fjekoh g/Iv{ eo}k w[V

ftZs \zv bJh 45,000 eo'V o[gJ/ ns/

E'VQh fwnkd d/ y/soh g/Iv{ p?Ie d/ w[V

ftZs \zv bJh 15,000 eo'V o[gJ/. fJj

fpBK fe;/ jhb j[Zis d/ y/shpkVh eo}k

]k; s"o s/ S'N/ ns/ jkFhJ/ d/ fe;kBK ~

w[jZJhnk eoB ftu ;jkJh j'Dr/. p?IeK

okjhI fe;kBK ~ 2015-16 d/ piN ftu

8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo}k d/D dk Nhuk

fwfEnk frnk j?. fJ; T[d/F dh g{osh

ftu iBXB :'iBk ;jkJh j' ;e/rh.

wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko

}kwBh :'iBk sfjs o[}rko gqkgs eoB

ftu wdd bJh 34,699 eo'V o[gJ/ oZy/

rJ/ jB. oki ;oekoK dh fJ; gq'rokw

~ ekw:kph Bkb ubkT[D bJh nfjw

G{fwek j't/rh, ]k; s"o s/ fJ; sfjs ub

oj/ ekoiK dh T[swsk tXkT[D bJh ns/

\zvK d/ fJ;s/wkb bJh n;odko wFhBoh

fit/I fe ;'Fb nkfvN nkfd okjhI.

Bhsh nk:'r ftu fJe ;zrfms

okFNoh y/shpkVh wzvh dk gq;skt j? fi;

Bkb fe;kBK ~ T[BQK d/ T[sgkdB dk ;G

s'I tXhnk okFNoh w[Zb fwb ;e/rk. fJj

fe;kBK dh nkwdB tXkT[D dh fJe

tXhnk gfjb j? i' fJ; t/b/ szrh MZb

oj/ jB. fJj ehwsK d/ tkX/ d/ n;o ~

xZN eoB bJh ekoro ;kps j't/rh ns/

fe;kBK ~ ;EkBe tgkohnK d/ u[zrb ftu'I

S[vkT[D ftu th ;jkJh j't/rh.

2020202020

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 27

n;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnKn;zrfms y/so, S'N/ tgkohnK

nkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJhnkfd ~ T[ `dw brkT[D bJh

;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk;jk fJsk

n;zrfms y/so tZX s'I tZX o[}rko

d/ w"e/ g?dk eodk j?l 5H77 eo'V S'NhnK

tgkoe fJekJhnK dk 62 gqfsFs i' S'N/-

S'N/ T[sgkdB, tgko ns/ ;/tk y/so ftu

bZrhnK j'JhnK jB. gZNhdoi iksK, gZNhdoi

ephfbnK ns/ j'o gSVhnK Fq/DhnK tb'I

wkbekBk s"o s/ ubkJhnK iKdhnK jB.

gqXkB wzsoh w[dok :'iBk sfjs gZNhdoi

iksK ns/ gZNhdoi ephfbnK d/ wkbeK

tb'I ;w[Zu/ ftek; bJh ubkJhnK ik ojhnK

fJekJhnK ~ gfjb #s/ eo}k fdsk

ikt/rk. fJe bx{ fJekJh ftek; w[V

ftZs J/iz;h (w[dok) p?Ie 20,000 eo'V

o[gJ/ d/ w{b XB Bkb ns/ 3000 eo'V

o[gJ/ eo}k }kwBh w{b XB y'bQD dk

gq;skt j? i' bx{ ftZsh ;z;EkBK ~ w[V s'I

ftZs d/t/rk. fJ; gfjb Bkb w[jkos

gqkgs ns/ noX w[jkos gqkgs ekohroK

~ T[dw brkT[D ns/ o[}rko d/ w"fenK

ftu tkXk j't/rk.

fJ; Gkr ftu j'o wjZstg{oB edw

bx{, S'N/ ns/ wZX doi/ d/ T[dwK dh

p?Ie Bedh tXkT[D bJh fJb?eNqkfBe tgko

t;{bhnK eN"sh gqDkbh (Nh nko Jh vh

n?;) ;Ekgs eoBk jB. ftZsh ;kb

2015-16 d"okB tgko ftu ;"y fbnkT[D

fjs fJe ftnkge fdtkbhnkgB e'v

fbnkT[D bJh fdtkbhnkgB ek~B ;[XkoK

dh gSkD ehsh rJh j? fi; Bkb fJ;

y/so ftu ek~Bh fdqVQsk nkt/rh.

piN ftu fgzvK ftu ekfJw brGr

1,54,000 vkexoK ~ b'eK dh o;wh

ftZsh gqDkbh se gj[zu tXkT[D bJh

fJ;s/wkb eoB dk th gq;skt j?. vke

ftGkr ~ fJ; bJh ndkfJrh p?Ie bkfJ;z;

b?Dk j't/rk. fJj T[gkn gqXkB wzsoh

iBXB :'iBk tZb fJe tZvk :'rdkB

j't/rk ns/ fJ; dk pj[s Gkoh ;wkfie

wjZst j?.

fJe j'o wFhBoh fi; ~ ;/s{ (;t?

o[}rko ns/ :'rsk tos'I) dk Bkw fdsk

frnk j?, bkr{ ehsh rJh j?. ;/s{

tgkoe fJekJhnK ns/ j'o ;t?-o[}rko

;orowhnK, ]k; s"o s/ seBkb'ih Bkb

;zpzfXs y/soK ftu, seBheh ftZs ;orowhnK

F[o{ eoB ns/ ukb{ oyD bJh jo fe;w

dh ;jkfJsk eo/rh. Bhsh nk:'r ftu,

fJ; we;d bJh 1000 eo'V o[gJ/ dh

F[o{nksh okFh oyh rJh j?.

ftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dhftnkge ;wkfie ;[o Z fynk dh

j'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZNj'Id ]k; s"o s/ rohpK ns/ xZN

nfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJhnfXeko gqkgs b'eK bJh

Gkos dh nkpkdh dk tZvk fjZ;k

fe;/ th fe;w d/ phw/, f;js, d[oxNBk

iK ihtB phwk s'I tzfus j?. f;o\ 12

o[gJ/ ;kb d/ gqhwhnw tkb/ 2 bZy o[gJ/

d[oxNBk w"s phwk, gqXkB wzsoh ;[oZfynk

phwk :'iBk dh F[o{nks ehsh rJh j?.

fJe j'o :'iBk, nNb g?BFB :'iBk

~ bkr{ ehsk ik fojk j? fi; sfjs

fds/ ikD tkbk fjZ;k ns/ ;w/I dh fwnkd

nB[;ko fBFfus g?BFB fwb/rh. 31

d;zpo 2015 s'I gfjbK y'bQ/ ikD tkb/

ykfsnK dk gqhwhnw gfjb/ gzi ;kb

1000 o[gJ/ se ;oeko Go/rh.

fJe j'o :'iBk, gqXkB wzsoh ihtB

i:'sh :'iBk j? fi; ftu e[dosh ns/

jkd;/ d"okB w"s dh ;{os ftu 2 bZy

dk phwk :ehBh pDkfJnk frnk j?. fJ;

dk gqhwhnw 18-50 ;kb dh T[wo d/

ftneshnK bJh 330 o[gJ/ ;kbkBk iK

fJe o[gJ/ s'I th xZN gqfs fdB j't/rk.

gh gh n?\ ftu 3000 eo'V o[gJ/

dh gJh bktko; g{zih ns/ Jh gh n?\

ftu gJh 6000 eo'V o[gJ/ dh oew Bkb

tfoFN Bkrfoe efbnkD \zv F[o{ eoB

dh th g/FeF j?. fJj ew}'o torK

fit/I fe p[Ykgk g?BFB, rohph o/yk s'I

j/mK d/ ekov Xkoe, S'N/ ns/ dofwnkB/

fe;kBK nkfd d/ gqhwhnw dh oew bJh

;pf;vh d/D bJh tos'I ftu fbnKdk

ikt/rk. rohph o/yk s'I j/mK d/ tfoFN

BkrfoeK bJh G"fseh ;jkfJsk ns/ ihtB

ftnkgD T[gkn bJh fJe j'o BthI :'iBk

pDkJh rJh j?. xZN frDsh B"itkBK

bJh fiBQK e'b e'Jh o;wh ;e{b ;oNh-

fce/N BjhI j?, ~ nfijk ;oNhfce/N

jk;b eoB ns/ uzrk o[}rko bZGD ftu

wdd bJh fJe j'o ;zrfms f;Zfynk ns/

o'}h-o'Nh :'iBk @BthI wzf}b# ubkJh ik

ojh j?.

e/Idoh ftZs T[go dpkn d/ pkti{d,

j/m fds/ ftZsh, gq;skt oy/ rJ/ jB L

gZNhdoi iksK bJh 30,851 eo'V o[gJ/,

gZNhdoi ephfbnK bJh 19,980 eo'V

o[gJ/, n"osK bJh 79,258 eo'V o[gJ/.

n"osK dh ;[oZfynk, ;woEB ns/

ikro{esk bJh fBoG?: \zv sfjs 1000

eo'V o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/ jB.

fJj ;G ;wkfie ;[oZfynk :'iBktK,

i' rohpK ns/ ew}'o torK dhnK b'VK

tb ;zt/dBFhb jB, dh iBXB gb/Nckow

tos'I ftu fbnkT[D dh ;woEk j? fi;

Bkb fJj :ehBh pDkfJnk ikt/rk fe

fe;/ th Gkosh Bkrfoe ~ phwkoh, jkd;/

iK p[Ykg/ ftu ftZsh b'V dh fuzsk BjhI

eoBh gt/rh. go fJBQK :'iBktK d/ n;odko

bkr{eoB bJh ftsoD wFhBoh ns/ ;zpzfXs

oki ;oekoK dh G{fwek ftu skbw/b

fbnkT[Dk j't/rk ns/ T[BQK ~ w}p{s

eoBk j't/rk.

p[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKukp[fBnkdh YKuk

;VeK bJh tX/o/ youk ns/ o/bt/ ~

piN s'I wdd i' eqwtko 14,031 eo'V

o[gJ/ ns/ 10,050 eo'V o[gJ/ j?, s'I

;oeko dk p[fBnkdh YKu/ T[go }'o dk

;{ue j?. p[fBnkdh YKuk ftek; dh e[zih

j?. iBse y/so dhnK fJekJhnK bJh

28 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

nzFdkB 3,17,889 eo'V o[gJ/ j'D dh

T[whd j? i' 2014-15 d/ ftZsh ;kb d/

w[ekpb/ brGr 80,844 eo'V o[gJ/ tkX{

j?. ;kb 2015-16 ftu p[fBnkdh YKu/

ftu fBt/Fe e/Ido iBse ndkfonK d/

2014-15 d/ e/Idoh \zvK ns/ ;o'sK s'I

70,00 eo'V o[gJ/ tkX{ oZfynk frnk

j?.

;oeko dk fJokdk okFNoh gz{ih

fBt/F ns/ p[fBnkdh YKuk (n?B nkJh

nkJh n?\) ;Ekgs eoB dk th j?. o/b,

;Ve ns/ f;zikJh y/so ftu gqki?eNK bJh

eo w[es p[fBnkdh YKuk p¯v ikoh eoB

bJh th wB}{oh fdsh rJh j?. p[fBnkdh

YKuk ftek; bJh iBse-fBZih ;fjGkrsk

~ fJ; ftu nk ojhnK w[FebK ~ d{o

eoe/ fiBQK dk tX/o/ n;o ;oeko MZb/rh

go g{ok BjhI, w[V s'I w}p{s ehsk ik

fojk j?.

nNb BthnK ekYK fwFB (J/ nkJh

n?w), y'iK ~ T[sFkjs eoB bJh fJe

BtK gb/Nckow i' Bhsh nk:'r ftu

nekdwhFBK, T[dwhnK ns/ y'iekoK Bkb

;zpzfXs j't/rk. okFNoh ns/ nzsookFNoh

T[gbpXhnK s'I ;pe b? e/ Gkos ftu

BthnK ekYK, y'i ns/ ftek; s/ ftfrnkBe

y'i bJh fJe BtK tksktoB fsnko

eo/rk. fJj gb/Nckow Gkos bJh BthnK

y'iK dh ftFth gZXo dh X[oh ns/ tZvh

u[B"sh dk B?Ntoe fsnko eoB ~ T[sFkjs

eo/rk. fJ; we;d bJh 150 eo'V

o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/ jB.

ftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnKftZsh wzvhnK

mhe soQK uZb oj/ g{zih pk}ko ~

mhe T[gG'rsk ;[oZfynk dh th b'V j[zdh

j?. fJ; piN ftu fJe y/so fBogZy

ftZsh ;[Xkoe J/iz;h dk gq;skt ehsk

frnk j? i' ftZsh ;/tk d/D tkfbnK d/

f]bk\ fFekfJsK dh ;[DtkJh eo/rh. fJ;

ftu G'b/-Gkb/ rkjeK ~ r[wokj eoB

tkbhnK ns/ rbs sohe/ t/u/ ikD tkbhnK

ftZsh ;/tktK ns/ feosK s'I ;[oZfynk bJh

Gkosh ftZsh e'v fbnkT[D dh ;'u th j?.

eoeoeoeoeo

fJ; piN ftu ih n?; Nh dh

F[o{nks eoe/ fJe f;ZXh eo gqDkbh

fbnkT[D dh ;'u th j? i' eo doK ftu

nzsookFNoh w[ekpb/ dh j't/rh i' S'N

ofjs j't/, pZusK ~ T[sFkfjs eo/ ns/

fi; sfjs ftuekofbnK T[go eo T[rokjh

Bk j't/ i' BthBsw nf;ZX/ eoK d/ YKu/

d/ w[ekpb/ ftu j't/. ;/tk eo 12H36

gqfsFs s'I tXk e/ 14 gqfsFs eo fdsk

frnk j? i' ;kb 2016-17 s'I ih n?; Nh

F[o{ eoB tb fJe gfjb j?. eoK ftu

fJj ;[Xko ns/ ih n?; Nh Bkb skbw/b

nZi rkje #s/ g?D tkbh eoK dh T[go

EZb/ dh wko, i' ehwsK ftu tkX/ dk

ekoB pDdh j?, d/ n;o ~ xZN eo/rk.

i/ ;oeko fJj :ehBh pDkJ/ fe eo

;[XkoK ekoB j'Jh ehws ftu froktN

rkjeK se gj[zu/ sK fJ; dk ehwsK d/

xND Bkb Gkoh ;wkfie n;o g? ;edk

j?.

Jh gh n?\, Jh n?; nkJh ns/ BthI

g?BFB ;ehw ftu gq;skfts pdbkn fJe

]k; jZd se wkjtkoh sB]kj tkb/

eowukohnK, i' fJ; t/b/ 15,000 o[gJ/

wjhBk j?, ~ bkG gj[zukT[D dh fdFk tb

fJe edw j?. fJ; Bkb fJ; jZd se

sB]kjdko eowukohnK dh i/p ftu nkT[D

tkbh oew ftu tkXk j't/rk ns/ fJ; d/

Bkb-Bkb T[BQK ~ ;[oZfynk etu th

fwb/rk. ;h n?; nko s'I fJbktk, ;tZS

Gkos bJh fds/ nzFdkB th 100 gqfsFs

eo w[es j'Dr/.

j'o gq;skt fit/I fe jfonk-Gfonk

Gkos, ;?o;gkNk ftek; ns/ tZy-tZy okiK

ftu nkJh nkJh Nh, J/w} ns/ j'o

;z;EkB y'bQD dk T[d/F ihtB gZXo ftu

;[Xko, ftek; ns/ j'o ;wkfie ;ze/seK

ftu ;[Xko fbnkT[Dk j?. :'iBktK d/

fwFoD ftu pdbkn ehsk frnk j? go

;w[Zu/ s"o s/ B"eohnK d/ w"e/ g?dk eoB,

rohph ysw eoB ns/ p[fBnkdh YKuk

yVQk eoB ftu e'Jh S/VSkV BjhI ehsh

rJh. fJj :ehBh pDkT[D bJh fe

;pf;vhnK dk bkG f;ZfXnK bkGgksoK

se gj[zu fojk j?, eJh ;[Xko ehs/ rJ/

jB. t}h\k ;ehw dk g;ko tXk e/ fJ;

~ nZi d/ 1 eo'V bkGgksoK s'I 10H3

eo'V bkGgksoK se ehsk ik fojk j?.

fJ;/ soQK j[D se o;'Jh r?; dh ;pf;vh

d/ s"o s/ 11H5 eo'V o;'Jh r?; T[gG'rsktK

~ 6,335 eo'V o[gJ/ f;ZfXnK T[BQK d/

ykfsnK ftu iwQK ehs/ ik u[Ze/ jB. fJ;

Bkb n;bh bkGgksoK se bkG gj[zukT[D

ftu j' ojh bhe/i ns/ fBezwkgB xfNnk

j?. go fJ; ;ehw dk n;o oki ;oekoK

dh G{fwek T[go fBoGo eo/rk.

wjkos tXkT[D tZb th pj[s }'o

fdsk frnk j?. gqXkB wzsoh ftZfdnk

beFwh gq'rokw sfjs ;G rohp ns/

wZX tor d/ ftfdnkoEhnK ~ T[BQK dh

g;zd dh T[u f;Zfynk gqkgsh bJh ;jkfJsk

d/D bJh g{oh soQK nkJh Nh nkXkfos

ftfdnkoEh ftZsh wdd nEkfoNh ;Ekgs

ehsh ik ojh j? i' ftfdnkoEhnK ~ t}h\/

ns/ f;Zfynk eo}k :'iBktK ~ ubkt/rh

ns/ T[BQK dh ekoi gqDkbh dh fBrokBh

eo/rh. w[jkos ftek; ns/ T[dw wzsokbk

sfjs okFNoh w[jkos fwFB dh F[o{nks

ehsh ik ojh j?. fJj @Gkos ftu pDkU#

dh ;'u Bkb w/b yKdk j? ns/ ;wkfie

ns/ nkofEe ][Fjkbh dk w[Zy gq/oe

j't/rk. go okiK ~ tX/o/ ftZsh ;o's ns/

][dw[yfsnkoh d/D Bkb ;fjekoh ;zxtkd

ns/ gqXkB wzsoh tb'I ej/ ikD tkbh @Nhw

Gkos# piN ftu gq;skt ;wkfie bkG

b'eK se gj[zukT[D ftu fJe T[xh G{fwek

fbnkt/rh.

(b/ye ukoNov nekT{IN?IN j?.)

e-mail :[email protected]

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 29

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

ykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJhykD-y'dkJh s/s/s/s/s/ tksktoBtksktoBtksktoBtksktoBtksktoB ;zxtkd;zxtkd;zxtkd;zxtkd;zxtkd #u#u#u#u#u nkofEenkofEenkofEenkofEenkofEe BhshBhshBhshBhshBhsh dkdkdkdkdk g[Bog[Bog[Bog[Bog[Bo T[GkoT[GkoT[GkoT[GkoT[Gko

e/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnKe/Idoh piN 2015-16 dhnK MbehnK

b/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sokb/yk uZeokp"osh s/ ;kfjb otr'sok

15-16 d/ e/Idoh piN dh fgZmG{wh

fdbu;g j?. gfjbk, fgSb/ 30

;kbK ftu Gkos ftu fJj gfjbk piN

j? fi; ~ wsdksk dh g{oB jwkfJs

jk;b j?. d{ik, fJ; #s/ u"dQt/I ftZs

nk:'r dk goSktK j? fi; ~ ;zftXkB dh

Xkok 280 d/ sfjs wkD:'r okFNogsh

tb'I rfms ehsk frnk fi; dhnK e/Idoh

eo Gzvko s'I toswkB 32 gqfsFs dh

pikfJ 42 gqfsFs fjZ;k tzvD dh fJfsjk;e

f;\kfoF j?. shik, BtK tksktofBe ;zxtkd

pDkT[D bJh e'fFFK jB fi; ftu e[dosh

;o'sK ns/ ydkB y/so bJh ;gZFN Bhsh

g[Bo T[Gko Fkfwb j?l ns/ gfjbh tko

@@tksktoB# - izrb dk dkfJok - ftZs

nk:'r d/ tzv ckow{b/ ftu Fkfwb ehsk

frnk j?. u"dQt/I ftZs nk:'r dh ftZsh

tzv dh wksok ns/ e;"Nh d't/I so'sk}k

jB. fJj g/go ykD-y'dkJh ns/ tksktoB

;zxtkd dhnK 2015-16 d/ e/Idoh piN

d/ n?bkBBkfwnK d/ ;zdoG ftu tZy-tZy

gosK y'bQ/rk.

ydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[GkoydkB y/so ftu g[Bo T[Gko

wkD:'r ftZs wzsoh B/ nkgD/ piN

GkFB ftu e'bk ykDK dh fBbkwh ~ w'dh

;oeko d/ B¯ wjhB/ d/ ekoiekb dhnK

fszB nfjw gqkgshnK ti'I T[ikro ehsk

j?. T[BQK nZr/ fejk fe jkb/ se, @@okiK

~ f;o\ okfJbNh dk \kfJdk fwbdk ;h.

j[D ;kv/ tb'I ngDkJh rJh gkodoFh

gqfefonk ekoB, e'bk g?dk eoB tkb/ okiK

~ bZyK eo'VK o[gJ/ dk bkG j't/rk.##

ykDK #s/ eo ns/ okfJbNh fB}kw T[s/

d[pkok r"o eoB dh b'V j? feT[Ife Gkos

dk okfJbNh dk fB}kw pj[s jh eFNdkfJe

j? ns/ ehwsK s/ b/th ftu e'Jh th tkXk

ykD y/so dh w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eo

;edk j?.

Gkos dk ftFt dk u"Ek ;G s'I

tZvk yfDi T[sgkde j'D d/ pkti{d th,

ykD-y/so dh e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu

fjZ;/dkoh froktN #s/ j? i' 1992-93 d/

3H4 gqfsFs s'I 2013-14 ftu xN e/

1H9 gqfsFs ofj rJh. Gkos e'b e'b/

d/ tZv/ Gzvko jB (d[BhnK ftu gfjb/

gziK d/FK ftu Fkfwb) go fJj d[BhnK

Go ftu e'b/ dk ;G s'I tZvk dokwdeko

j?. e'bk nkovhB?I; 2015 fbnkT[D fgZS/

fJjh gqw[Zy ekoB fojk j't/rk sK fe e'bk

;o's tzv dh fpjso ekoi gqDkbh ngDkJh

ik ;e/. fJ; w[Zd/ pko/ n;hI nZr/ uZb e/

rZb eoKr/.

ydkB cow d/ gZXo #s/ ftnkge

nkofEe Bhsh dk n;o y'i dk fJe

ftbZyD y/so j?. toswkB se fJe tZvh

ewh iBse Bhsh d/ n;o pko/ y'iK dh

xkN j? - ]k; eoe/ ftZsh Bhsh ydkB

cowK ns/ T[BQK dh w[ekpb/pk}h pko/.

uZeokp"osh (2014) e[ZM g/goK ftu'I fJe

j? i' y/so pko/, ]k; eoe/ fJ; dh

w[ekpb/pk}h dh rZb eodk j?. fJ; y'i

B/ fJj fdykfJnk fe ydkB okfJbNh

dk eFNdkfJe fB}kw ydkB cowK dh

w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eodk j?, nB[wkB

;wMkT[D tkb/ jB. fJj y'i T[; gqufbs

wkBsk dk yzvB eodh j? fit/I eo} fjZ;/

dkoh ftZsh gZXshnK, eZu/ wkb dhnK

ehwsK nkfd tKr cow gZXo d/ ekoB

jB i' fe w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eod/

jB. ;wMkT[D tkb/ g?Bb d/ nB[wkBK ~

fJ;s/wkb eofdnK, y'i B/ fdykfJnk fe

ftZsh Bhsh fB}kw eo ns/ okfJbNh

fB}kw ydkB w[ekpb/pk}h ~ ek\h gqGkfts

eodk j?. i/ cow dh w[ekpb/pk}h #s/

n;o g?Idk j?, sK fJ; dh nkwdB tkX/

#s/ th nyho ~ n;o gt/rk.

n?`wn?`wn?`wn?`wn?`w n?`wn?`wn?`wn?`wn?`w vhvhvhvhvh nkonkonkonkonko nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015nkovhB?I; 2015

2015-16 d/ nkofEe ;ot/yD ftu

fJj T[ikro ehsk frnk fe, @@ykDK ns/

yfDi (ftek; ns/ fB:wB) @n?w n?w vh

nko) ;'X nkovhB?I; 2015 gk; eoBk

d/F nzdo j[D se yV's dk fFeko j'J/

ydkB y/so d/ g[Bo T[Gko bJh fJe

edw j?. tzv bJh fBbkwh dh gqfefonk

tX/o/ gkodoFsk ns/ okiK bJh tX/o/

nkwdB dk okj gZXok eo/rh.## (t/y'

pke; 1H2 @BthI ;oeko d/ ;[Xko ekoiK#

pkps, gzBk 9, nkofEe ;ot/yD, Gkos

;oeko).

2020202020

30 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

n?w n?w vh nko nkovhB?I; 2015

B/ f}bQk ydkB ;z;EkB (;?eFB 9 ph)

;Ekgs eoB d/ ns/ ;[MkJ/ BK i' yDB

;orowhnK s'I gqGkts ftneshnK iK

fJbke/ dhnK ;wZf;nktK dk jZb ehsk ik

;e/. nkovhB?I; ftu ;[Mkn fdsk frnk

fe vh n?w n?c bJh T[; y/so ftu ezw

eo ojhnK ydkB ezgBhnK tb'I ftZs

w[jZJhnk eotkfJnk ikt/rk i' ydkB wkbeK

d[nkok ndk ehsh ikD tkbh okfJbNh s'I

fJbktk fJe j'o b/th$eo j't/rk. fJ;

b/th$eo dh ;hwk okfJbNh dk shik fjZ;k

j't/rh ns/ fJ; dh wB}{oh e/Ido ;oeko

tb'I fdsh ikt/rh.

nkovhB?I; fJj th ;bkj fdzdk j?

fe fJe okFNoh yfDi y'i Nq;N (n?B

n?w Jh Nh) yfDi gdkoEK dh y'i bJh

;Ekfgs ehsk ikt/ fi; d/ ftZsh gqpzXB

bJh okfJbNh s'I fpBK 2 gqfsFs b/th

bkJh ikt/. i/ ydkB fonkfJsK d/ ;o's

tzv dk sohek @fBbkwh# j? sK fJj cowK

d/ ydkB eo p'M ~ f}nkdk yokp eo

d/t/rk i' w[V e/ cowK dh w[ekpb/pk}h

dh ;woZEk ns/ nkwdB tXkT[D ~ gqGkts

eo/rk.

e'bke'bke'bke'bke'bk ;?`;;?`;;?`;;?`;;?`; ~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk~ ekopB eo #u pdbBk

2015-16 d/ nkofEe ;ot/yD ftu

B'N ehsk frnk fe, @@ekopB N?e; fJe

nfijk N?e; j? i' pkbD d/ ekopB

T[sgkdB (]k; eoe/ e'bk, s/b, e[dosh

r?;) #s/ bkfJnk iKdk j? i' pbD #s/

ekopBvkfJnke;kJhv g?dk eod/ jB.

fJj N?e; gqfs NB e'bk, gqfs p?ob s/b

iK gqfs fwbhnB xD c[ZN r?; T[s/ fJe

]k; do #s/ bkfJnk iKdk j?. fJj oew

ekopB T[sgsh d/ fBfjs eo d/ pokpo

fBoXkos ehsh iKdh j?. nfij/ eo

bkT[D fgZS/ soe ih n?u ih fBek; ~

xZN eoBk j? i' tksktoB pdbkn bJh

w[Zy s"o s/ f}zw/tko jB.

2010-11 d/ e/Idoh piN ftu gfjbh

tko Gkos ftu ekopB eo bkfJnk

frnk i' 50 o[gJ/$NB ;h. 2014-15

ftu ekopB N?e; (;k\ T{oik ;?;) 50

o[gJ/$NB s'I tXk e/ 100 o[gJ/$NB (100

o[gJ/ gqfs whNfoe NB) ehsk frnk i'

2015-16 d/ piN ftu j'o tXk e/ 200

o[gJ/$NB eo fdsk frnk j? (skfbek-1)

fJj ;?; e'b/, fbrBkJhN ns/ ghN d/

T[sgkdB ns/ nk:ks #s/ bkfJnk iKdk j?

sK fe ;tZS tksktoB T[dwK bJh XB

i[Nk e/ fJ; ~ T[sFkfjs ehsk ik ;e/.

fJ; ;?; s'I gqkgs \zv @okFNoh ;tZS

T{oik \zv# ftu iKd/ jB fiBQK ~ ;tZS

T{oik seBheK iK BftnkT[D:'r T{oik

;o'sK bJh tofsnk ik ;edk j? sK fe

i?fte pkbD #s/ fBoGosk xNkJh ik

;e/.

e'bke'bke'bke'bke'bk s/s/s/s/s/ b'jb'jb'jb'jb'j XksXksXksXksXks pko/pko/pko/pko/pko/ nk:ksnk:ksnk:ksnk:ksnk:ks BhshBhshBhshBhshBhsh

Gkos ftu e'b/ d/ tZv/ Gzvko j'D

d/ pkti{d th (ftFt ftu shik ;EkB)

fJ; ~ nkgDh xo/b{ ygs bJh nk:ks

#s/ fBoGo j'Dk g?Idk j?. sqk;dh fJj j?

fe Gkos d[BhnK Go ftu e'b/ d/ ;G s'I

tZv/ dokwdekoK ftu'I ns/ Xks{ T[d:'r

tkb/ e'b/ #s/ e;Nw fvT{Nh f;\o s'I tXk

e/ 2H5 gqfsFs eo fdsh rJh ;h.

2015-16 d/ piN ftu Xks{ T[d:'r tkb/

e'b/ #s/ w[Ybh e;Nw fvT{Nh 2H5 gqfsFs

s'I tXk e/ 5 gqfsFs eo fdsh rJh j?.

fJ; Bkb Gkos ftu T{oik ns/ e'b/ Bkb

;zpzfXs d{i/ T[d:'rK dh T[sgkdB bkrs

tX ikt/rh. ykDK ftu'I eZY/ rJ/ d/;h

ykDk gekT[D tkb/ e'b/ dh T[gbpXsk

;hws j? fi; eoe/ f}nkdk ykDk gekT[D

tkbk e'bk (35 fwbhnB NB d/ B/V/)

nk:ks ehsk iKdk j?. J/;hnkB d/FK s'I

nfij/ j'o nk:ksK dh so} #s/ e;Nw

fvT{Nh ~ xNk e/ f;\o eoBk th ek\h

wjZstg{oB j?.

Gkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kwGkos ftu yDB okfJbNh fB}kw

d[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZXd[BhnK ftu ;G s'I tZX

Gkos ftu yDB dk okfJbNh fB}kw

fBozsosk dh jkbs ftu j?. Gkos ftu

okfJbNh dh do ftFt dhnK T[u doK

ftu'I fJe j?. ]k; eoe/ yDB y/so ftu

okfJbNh nB[wkB d/ sohe/ #s/ g[Bo ftuko

eoB dh b'V j?. Gkt/I fe gqfs NB

okfJbNh s'I w[Zb w[skpe okfJbNh d/D

tb brksko pdbkn j' oj/ jB, go

nzsookFNoh w[ekpb/pk}h tkbhnK doK

nB[;ko ehws soe;zrs jkb/ th BjhI

j'Jh. jo/e fszB ;kbK pknd Gkos ftu

okfJbNh doK ftu tkXk ehsk iKdk

j?. :'iBk nk:'r dhnK f;\kfoFK (j'vk

ew/Nh) ftu Gkt/I gZSwh nk;Nq/bhnk dh

w[ekpb/pk}h tkbhnK nzsookFNoh doK

nB[;ko okfJbNh do dk g?wkBk fBoXkos

eoB dh rZb ehsh rJh j?, go fJ; gk;/

T[gokb/ ehs/ ikD/ jkb/ pkeh jB.

eFNdkfJe okfJbNh dk fB}kw ns/

T[dk;hB YKukrs :'iBktK, G'I ns/ tksktoB

;zpzXh BhshnK yDB y/so d/ ftek; #s/

n;onzdk} j[zdhnK jB. yDB b/th bkT[D

#s/ }'o - tkX{ ;?;, fdsh rJh okfJbNh

s'I fJbktk vh n?w n?c bJh okfJbNh dk

tXdk fjZ;k - 2015 d/ n?w n?w vh nko

nkovhB?I; ftu'I nkofEe ftek; bJh

B[e;kBdkfJe j' ;edk j?.

b'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kwb'jk yDB dk okfJbNh fB}kw

b'j/ d/ okfJbNh fB}kw ftu Gkt/I

skfbek-1 L ;tZS T{oik ;?`; s'I eo nkwdB

;kb do o[gJ/ gqfs nkwdB

whNfoe NB eo'VK o[gJ/ #u

2010-11 50 1066H46

2011-12 50 2579H55

2012-13 50 3053H19

2013-14 50 3471H98

2014-15 100 6217H63

2015-16 200 13118H04

;o's L Gkos ;oeko (tZy-tZy ;kb) e/Idoh

piN, ftZs wzsokbk

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 31

fe gqfs NB s'I w[Zb nB[;ko do fBoXkos

eoB tZb spdhbh j'Jh j?, p[fBnkdh

nB[wkB jkb/ th rq/v wksok dk \?;bk

eoB bJh ftt/e s'I ghVs j? ( j/m fby/

ckow{b/ ftu) eZYh rJh Xks{ dh okfJbNh

do fBoXkos eoB bJh L

b'jb'jb'jb'jb'j XksXksXksXksXks dhdhdhdhdh gqufbsgqufbsgqufbsgqufbsgqufbs okfJbNhokfJbNhokfJbNhokfJbNhokfJbNh

2012 s'I b'j/ dh okfJbNh fB}kw

ftu spdhbh nkJh j?. 2012 s'I gfjbK

b'j/ dh okfJbNh dk nB[wkB NB d/

sohe/ Bkb bkfJnk iKdk ;h. Xks d/

vfbnK ns/ F[ZX Xks bJh ns/ jo/e

tor ftu th ro/v gqfsFs tZy-tZy ;h.

b'j/ bJh jkbhnk okfJbNh do okFNoh

wkgdzv (nkJh ph n?w) ehws d/ w[Zb

nB[;ko 15 gqfsFs j?.

|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB|?o-b'j Xks{ okfJbNh nB[wkB

okfJbNh fBoXkos eoB dk w"i{dk

sohek eZu/ b'j/ ftu w"i{d e[Zb Xks{ d/

i'V ~ (fit/I fe yfDi ;[oZfynk ns/

ftek; B/wK, 1988 ftu dZf;nk frnk iK

ykDK d/ wkbeK dhnK feskpK ftu doi

ehsk frnk) bzdB w?Nb n?e;u/Ii dhnK

n";s Xks{ ehwsK Bkb r[Dk eoe/, fJ;

~ nZr'I |?o b'j Xks{ gqufbs okfJbNh

do Bkb c/o r[Dk ehsk iKdk j?.

f}ze tk;s/ gqufbs okfJbNh do

n?b n?w Jh ehws dk 6H6 gqfsFs ;h

id fe f;Ze/ tk;s/ okfJbNh do jkb/ se

n?b n?w Jh ehws dk 5 gqfsFs ;h i'

F[ZX Xks{ #s/ bkr{ j[zdk ;h Bk fe eZuh

Xks #s/. nr;s 13, 2009 s'I, Gkos

;oeko B/ nko U n?w (Xks) ns/ eZuh

Xks bJh d'joh okfJbNh do bkr{ ehsh

j?. sohek T[jh fojk ns/ okfJbNh fBoXkos

eoB dk nkXko nko U n?w ns/ eZuh

Xks Bkb'I tZy eo fdsk frnk, i' fuzBQkswe

s"o s/ j/m fds/ nB[;ko j' ;edk j?L

d[BhnK Go ftu eZuh Xks #s/ nkXkfos

yfDi okfJbNh fBoXkos eoB dk sohek

p/wsbp j[zdk ik fojk j? ns/ pj[s ;ko/

d/F Xks{ F[ZXsk ~ nkXko wzB e/ okfJbNh

dk nB[wkB bkT[D tb s[o gJ/ jB. gzi

;kb gfjbK se, Gkos ;oeko B/ ek~B

bkr{ ehsk ;h fe |?o-b'j Xks{, |?o-

n?Nwh yfDiK tk;s/ okfJbNh do s?n

eoB dk nkXko Xks{ F[ZXsk j't/rk. go,

eZuh Xks{ nkXkfos okfJbNh ~ pzd BjhI

ehsk frnk. fJ; eoe/ eZuh Xks{ ns/

Xks{ FZ[Xsk #s/ nkXkfos d'jok okfJbNh

fB}kw j'Id ftu nk frnk.

iBse Bhsh gfog/y s'I, yDB okfJbNh

d/ nB[wkB ftu yfDi ehws bVh Fkfwb

j'Dh ukjhdh j? ns/ Xks{ F[ZXsk #s/

nkXkfos yfDi okfJbNh dk nzdk}k bkT[Dk

ukjhdk j?, ns/ ;[yd wkwfbnK ftu,

yDB ehws bVh d/ nzs ftu Xks{ ~

nkXko wzB e/, id'I bkG ns/ rbkT[D dh

gqfefonk w[ezwb j' ikt/. go, Gkos ftu

okfJbNh dk nkXko fBoXkos eoB bJh

jkb/ fJ; gqfefonk ~ bkr{ BjhI ehsk

frnk ns/ doK jo fszB ;kb pknd

;'XhnK iKdhnK jB, fiBQK dk nkXko

yfDi okfJbNh d/ y'i ;w{j dhnK f;\kfoFK

j[zdhnK jB. fJBQK #s/ d[pkok r"o eoB

dh b'V j?, ]k; eoe/ T[j e;"Nh fi; ~

nkXko wzB e/ doK pko-pko ;'XhnK iKdhnK

jB. eFNdkfJe okfJbNh dk fB}kw ns/

T[dk;hB YKukrs :'iBktK, G'I ns/ tksktoB

;zpzXh BhshnK yDB y/so d/ ftek; #s/

n;onzdk} j[zdhnK jB. yDB T[rokjh

eoB #s/ }'o, tkX{ ;?`;, fdsh rJh

okfJbNh s'I fJbktk n?w vh n?c bJh

okfJbNh dk tZXdk fjZ;k - fJj n?w n?w

vh nko 2015 ns/ e/Idoh piN 2015-

16 ftu nkofEe ftek; bJh B[e;kBdkfJe

;kps j' ;ed/ jB.

ftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dhftZs nk:'r d/ eo ;g[odrh dh

i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#i[rs ftu @izrb dk fJbkek#

u"dQt/I ftZs nk:'r dh Nhw} nk\

o?co?I;} ftu ;gZFN s"o s/ fpnkB ehsk

frnk j? fe, @@nkgDhnK f;\kfoFK d/D

bZfrnK nk:'r d{ihnK rZbK s'I fJbktk

gq;fEsh, tksktoB gqpzXB, nkbk-d[nkbk

ns/ w";w ftu pdbkn d/ gqpzXB ~

nkofEe ftek; d/ ;zr-;kE fXnkB ftu

oZy/rk.## Gkt/I fe s/oQt/I ftZs nk:'r dhnK

Nhw} nk\ o?co?If;} ftu 2010-2015 d/

ekbyzv bJh tksktoB, nkbk-d[nkbk ns/

w";w ftu pdbkn ~ Fkfwb ehsk frnk

;h go T[BQK B/ fJ; dk eo \zv d/

ckow{b/ dh e;"Nh ti'I fJ;s/wkb BjhI

ehsk. ;r'I, s/oQt/I ftZs nk:'r B/ gzi

;kbK d/ ;w/I bJh 5000 eo'V o[gJ/ dh

fJe ftF/F rqKN w[jZJhnk eotkJh ;h i'

okiK dofwnkB T[BQK dh tksktofDe r[DtZsk

d/ nkXko #s/ tzvh ikDh ;h (izrb dk

y/so ns/ tksktoB ;[oZfynk bJh e'fFFK).

fJj ftF/F rqKN gfjb/ d' ;kbK bJh y[ZbQh

fuZso-1 L ekopB eo

;o's L Gkos ;oeko (tZy-tZy ;kb) e/Idoh piN, ftZs wzsokbk

pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/pkeh ;\k 36 T[`s/

32 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

Gkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkBGkos ftu eo s/ ftZsh Bhsh dk ;EkB

o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;o'fjE i:'fE;

s wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB

ftu nkfynk fe eo fJeZm/

eoB Bkb ;oeko ~ @@f;Zfynk, f;js

;zGkb, xo ns/ d{ihnK p[fBnkdh ;j{bsK

b'eK ~ d/D ftu wdd fwbdh j? sK fe

T[BQK d/ ihtB gZXo ~ ;[Xkfonk ik ;e/

ns/ rohph dhnK ;wZf;nktK dk jZb

ehsk ik ;e/.## T[BQK fJj th fejk fe

fJBQK T[d/FK dh gqkgsh bJh ;oeko @@fJe

;EkJh eo Bhsh ns/ |?o-fto'Xkswe eo

gqpzXB pDkT[D## bJh e'fFF eodh j?.

T[BQK fJj th nkfynk fe eo gqpzXB dk

fJe wjZstg{oB gfjb{ @@ekb/ XB dh

p[okJh d/ f]bk\ bVBk j?.##

;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB;hws ftZsh Bhsh ;EkB

2015-16 dk e/Idoh piN 17,77,477

eo'V o[gJ/ (e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 12H6

gqfsFs) d/ nkeko Bkb 2014-15 d/ ;'X/

j'J/ nB[wkBK Bkb'I 96,319 eo'V o[gJ/

tZX j?. go Gkosh nkofEesk d/ w[ekpbsB

nkeko nB[;ko, e/Idoh piN d/ nkeko

ftu 2009-10 d/ e[Zb xo/b{ T[skgd d/

15H9 gqfsFs s'I brksko froktN d/yh

ik ojh j?.

i/ n;hI e/Ido ns/ okiK d/ piN

yofunK ~ i'V th dJhJ/ sK Gkos dk

e[Zb ;oekoh you fJ; dh nkofEesk d/

nkeko w[skpe f;o\ 27H0 gqfsFs j?

(Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14) i'

fte;s ns/ ;G s'I f}nkdk ftek;Fhb

d/FK Bkb'I fes/ xZN j?. fJj d[BhnK d/

s/}h Bkb fte;s j' oj/ d/FK fit/I

fpqe;w (pqk}hb, o{;, Gkos,fJzv'B/Fhnk,

uhB, dZyDh n\ohek ns/ w?e;he') dofwnkB

;G s'I ;G s'I xZN j? (fuZso-2).

Gkos ftu ;koekoh you d/ fBwB

gZXo dk ekoB nkwdB dk BhtK gZXo,

]k; eoe/ eoK dh nkwdB ~ nkfynk ik

;edk j?. id'I f}nkdk eo nkwdB

j't/rh sK fJj ;oeko d/ piN ftu

r[zikfJF tXk fdzdh j? sK fe fJj fpBK

T[Xko fbnK f}nkdk you eo ;e/. fJj

;o's L 2015-16 dk e/Idoh piN

fuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkekofuZso-1 Gkos ftu e/Idoh piN you/ dk nkeko

fuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh youfuZso-2 fpqe;w d/FK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd d/ nB[gks ftu ;oekoh you

ftZftZftZftZftZ

;o's L fJzNoB?FBb w'B/Noh \zv, tobv fJeBkfwe; nkT{Nb[Ze v/Nkp/;, ngq?b 2014

pqk}hb

o{;

dZyDh

n\ohek

uhB

w?e;he'

Gkos

B'N L e[Zb you/ ftu e[Zb youk ns/ r?o-ftZsh n;kf;nK dk fBo'b nfXrqfjD Fkfwb j?.

brksko tkX/ tkb/ nkXko j'D s'I fJbktk e[Zb you/ dk ;oekoh ftZsh nzeV/ w?B{nb 1986 ftu

e[Zb you dh ftZsh gfoGkFk Bkb'I \oe j? feT[Ife fJj |?o ftZsh n;kf;nK dh fteoh ~ th

fj;kp ftu oZydk j?.

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 33

fBwB ftZs ;EkB d/ nrb/ e[ZM ;kbK #u

f}nkdk ;[XoB dh T[whd BjhI (fuZso-3)

T[d'I th id'I n;hI fpqe;w d/FK Bkb

s[bBk eod/ jK sK Gkos dk eo e[Zb

xo/b{ T[sgkd dk nB[gks ;G s'I xZN

ftu'I fJe j? (fuZso-4) i' ftZsh ;EkB

ftu o[ektN g?dk eodk j?.

w[dok e'F tb'I Skgh ;kbkBk feskpl

uhB dh nzefVnK dh feskp 2013 fi;

~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo'

tb'I gqekfFs ehsk frnkl bkshBh nwohek-

2014 d/ nkwdBh d/ U Jh ;h vh tb'I

gqekfFs nzeV/, Gkosh iBse ftZs nzeV/

2013-14, ftZs wzsokbk, Gkos ;oeko

tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.

eh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdBeh fJe ;fEo eo Bhsh nkwdB

d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<d/ xkN/ ~ g{ok eo ;edh j?<

ftZs wzsoh B/ fejk fe, @@;k~ T[`u

ekog'o/N N?e; tkbk fB}kw ;wfMnk iKdk

j? go f}nkdk S'NK d/ ubfdnK ;k~

T[Bk N?e; BjhI fwbdk## ns/ fJj th fe,

@@S'NK d/ fB}kw d/ ubfdnK dpkn gkT[D

tkb/ ;w{j, w[eZdw/pk}h ns/ nkwdB dk

xkNk nkfd ;kjwD/ nk oj/ jB.##

e/Idoh eo gqDkbh sfjs nkwdB d/

gfjbK d/ fpnkB ~ fi; ~ @e/Idoh eo

gqDkbh sfjs eo gq's;kjBK d/ nkwdB

gqGkt d/ fpnkB ti'I g[Bofeqs ehsk frnk,

fJj fdykT[Idk j? fe eo gq's;kjB dk

e[Zb nkwdB gqGkt 5,44,984H1 eo'V

o[gJ/ j? (;kb 2013-14 bJh) fi; d/

2014-15 ftu 5,89,285H2 eo'V o[gJ/

j'D dh nk; j?. 2014-15 bJh gfjbK

dh nkwdB e[Zb eo nkwdB dk 43H2

gqfsFs ofjD dk nB[wkB j?. eo S'NK

#s/ fJe ;\?d gZso gqekfFs eoB dh b'V

j? fi; ftu tZy-tZy T[d:'rK bJh gfjbK

dh nkwdB dh y/sotko tzv dk t/otk

j't/. fJ; ftu g{ohnK j'JhnK S'NK dk

s[bBkswe ftFb/FD ns/ S'NK dk nkeko

th dZf;nk ikDk ukjhdk j?. ftZsh wzsoh

B/ ekog'o/N eo dh do ns/ nrb/ ftZsh

;kb s'I S'NK ~ gVkntko ysw eoB dk

th n?bkB ehsk.

Gkt/I fe fJj ;Zu j? fe pj[s ;ko/

ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N N?e; dh

do 30 gqfsFs s'I xZN j?, y'iekoK B/

fJ; gk;/ fXnkB d[nkfJnk j? fe fJj

fuzsk tkbk o[MkB j' ;edk j?. nkJh n?w

n?`c d/ ehB ns/ f;w"B (2004) B/

nkgDh eo w[ekpb/pk}h pko/ y'i ftu B'N

ehsk j? fe ekog'o/N N?e; nkwdB s/

T[s'I EZb/ ~ dpkn fte;s nkofEesktK

Bkb'I ftek;Fhb nkofEesktK ftu f}nkdk

fsZyk j?. fuZso-4 tZy-tZy ftek;Fhb d/FK

ftu ekog'o/N N?e; doK dh s[bBk eodk

j?.

ftZs wzsoh d/ fJ; s"yb/ d/ pkti{d

fe, @@ftZsh ;EkB xNkfJnk BjhI ;r'I

fuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gksfuZso-4 fpqe;w d/FK ftu eo e[Zb xo/b{ T[sgkd dk nB[gks

;o's L ;oekoh ftZsh nzeV/ dh tZy-tZy ;kbK dh nzsookFNoh w[dok e'F tb'I Skgh rJh ;kbkBk feskpl uhB

dh nzefVnK dh feskp 2003 fi; ~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo' tb'I gqekfFs ehsk frnk, bkshBh

nwohek-2014 d/ nkwdBh d/ U Jh ;h vh tb'I gqekfFs nzeV/l Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14, ftZs wzsokbk,

Gkos ;oeko tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.

fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)fuZso-3 eo e[Zb xo/b{ T[sgkd (e[Zb e/Idoh eo nkwdB bJh)

;o's L w?eo' fJeBkfwe co/wtoe ;N/Nw?IN, e/Idoh piN 2015-16

B'N L 2015-16 (ph Jh) bJh e[Zb e/Idoh eo nkwdB 14,49,740H6 eo'V o[gJ/ j? fi; ftu'I

5,23,958H24 eo'V o[gJ/ okiK ~ spdhb eo fds/ iKd/ jB.

(nB[wkB) (nB[wkB)

fJzv'B/Fhnk Gkos w?e;he' uhB dZyDh n\ohek o{; pqk}hb

B'N L (1) w?e;he' ns/ pqqk}hb d/ nzeV/ eqwtko ;zB 2000 ns/ 2011 d/ jB. (2) Gkos d/

nzeV/ 2001-02 ns/ 2013-14 (ph Jh) d/ jB. (3) uhB d/ nzeV/ 2002 d/ jB (4) fJzv'B/Fhnk

~ SZv e/ nzeV/ nkw ;oekoh jBl fJzv'B/Fhnk d/ nzeV/ fJ; dh e/Ido ;oeko d/ piN ftu b?D-

d/D d/ jB.

34 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

fBu'fVnk j?##, fXnkB ftZsh nB[Fk;B pDkJh

oZyD tZb j? pikfJ fe ;o'sK d/ i[NkJ/

ikD bJh fJeZso j'D #s/. fJE'I se fe

2014-15 dk nkofEe ;ot/yD th @@you

xZN eoB## bJh nkydk j? sK fe ftZsh

xkN/ d/ NhfunK ~ g{ok ehsk ik ;e/.

|?o jkBhekoe eo tksktoB ~

T[sFkfjs eoB bJh fJe j'o e'fFF ti'I,

iBob n?INh ntkfJv?I; o{b (ih J/ J/

nko) - fi; wzst eo ;zXhnK dh T[bzxDk,

N?e; fpb xZN eoB bJh eo pukT[D

tkb/ ;EkBK dh tos'I ns/ eo pukT[D

bJh d{i/ u[;s gqpzXK fij/ nfjw w[ZfdnK

~ jZb eoBk j? - ~ d' j'o ;kbK bJh

w[bsth eo fdsk frnk j?. fJE/ fco

Gkos fpqe; ;wekbhnK Bkb'I fgS/ ofj

frnk j? feT[Ife pqk}hb 2001, dZyDh

n\ohek 2006 ns/ uhB 2008 ftu ih

J/ J/ nko ~ bkr{ eo u[Zek j?. ih J/ J/

nko ~ bkr{ eoBk toswkB ftFt

T[gokfbnK d/ nB[;ko jh j't/rk i' pj[e"wh

fBrwK, fiBQK dh nrtkJh U Jh ;h vh

ns/ ih-20 eo oj/ jB, d[nkok eo u'oh

o'eD d/ edw jB. fJ; fdFk ftu

Gkos dhnK e'fFFK j[D/ jh ih J/ J/ nko

~ bkr{ eoB ftu o'Vk BjhI pDBhnK

ukjhdhnK fit/I fe 2015 d/ ftZsh fpZb

ftu ;[Mkn fdsk frnk j?.

fgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tbfgSyVh eo YKu/ tb

eoK d/ nrKjtX{ YKu/ ftu }o{oh

j[zdk j? fe fBZih ftnesh ns/ fBrw

nkgDh ndk eoB dh ;woZEk w[skpe eo

ndk eoB$Gkos ftu eo nkwdBh ti'I

fJeZso j'J/ jo/e 100 o[gJ/ ftu'I 30

o[gJ/ f;ZX/ eoK ns/ pkeh nf;ZX/ eoK s'I

nkT[Id/ jB, wsbp eo nkwdBh dk tZvk

fjZ;k t;sK ns/ ;/tktK s'I nkT[Idk j? id

fe pkeh nkwdB, bkG, g{zihrs gqkgshnK,

ikfJdkd, t;sK ns/ ;/tktK #s/ bkJ/ eo

s'I gqkgs j[zdk j? (fuZso-6)

fit/I fe fuZso-6 s'I ;k\ j? fe e[Zb

eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu f;ZX/ eoK

dk nB[gks 2009-10 s'I 5H8 ns/ 6H0

gqfsFs d/ dofwnkB yV's fijh ftu

fojk j? id fe gfjbK jh xN fojk e[Zb

eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd nB[gks ftu

nf;ZX/ eoK dk fjZ;k tX fojk j?. Gkos

d/ eo YKu/ dh fpqe;w d/FK Bkb s[bBk

eofdnK (fuZso-7), id fe Gkos fgSb/

brGr fJe djke/ ftu e[Zb eo nkwdB

ftu f;ZX/ eoK dk fjZ;k tXkT[D ftu

ekw:kp j'fJnk j?, fgSb/ d' piNK ftu,

f;ZX/ eoK s'I j'D tkbh nkwdB dh ehws

#s/ nf;ZX/ eoK s'I nkwdB fJeZso eoB

tZb M[ekn f}nkdk ;k\ B}o nk fojk

j?. fJj' fijk fgSkyVh eo YKuk rohpK

ns/ ;wki d/ ew}'o spfenK dh ehws

#s/ uZbdk j?.

f;ZX/ eoK d/ w[Zy gq;skt f;js phwk

nkfd S'NK d/ o{g ftu ;B, fi; w[skpe

fJe fBZih eo d/D tkbk 4,44,200 eo'V

o[gJ/ dk \kfJdk b? ;edk j? id fe

nf;ZX/ eo (ih n?; Nh)@@ ;KMk Gkosh

pk}ko fte;s eoe/ ns/ t;sK s/ ;/tktK

dh ehws #s/ g?D tkb/ tZv/ gqGkt ~

xNk e/ ;kvh nkofEesk ~ tZvk j[bkok

d/t/rk.## ih n?; Nh fB}kw tZb ikD d/

bJh ;/tktK dk eo 12 s'I tXk e/ 14

gqfsFs eo fdsk ikt/rk, fe;/ fB:w

sfjs f;Zfynk ;?; ns/ ;?ezvoh s/ jkfJo

;?ezvoh f;Zfynk ;?; jkb/ s?n ehs/ ikD

tkbh fwsh s'I tXkfJnk ikt/rk, id fe

nB/e t;sK, fiBQK ftu g?No'b ns/ vh}b

Fkfwb j?, #s/ bZrD tkbh n?e;kJh}

fvT{Nh ~ nkwdB fBogZy doK sfjs

;'fXnk ikt/rk. f;ZX/ eoK d/ gq;skt Bkb

8315 eo'V o[gJ/ dh wkbhJ/ dh jkBh

j't/rh id fe nf;ZX/ eoK d/ gq;sktK s'I

23,383 eo'V o[gJ/ nkwdB j'D dh nk;

j?. ;ko/ eo gq;sktK #s/ fBo'b w[Bk\k

15,068 eo'V o[gJ/ j't/rk. fJj gfjbK

s'I jh fgSkyVh eo YKu/ ~ j'o pdso

eo d/t/rk.

ekbk XBekbk XBekbk XBekbk XBekbk XB

ekb/ XB dh p[okJh Bkb fBgND

bJh fszB tZv/ n?bkB ehs/ rJ/ L (1)

ekbk XB fpb, fi; dk wzst ftd/Fh p?IeK

ftu g?;k iwQK eotk e/ eo u'oh ~ i[ow

eoko fdsk ikt/rk. fi; ftu 10 ;kb

dh ;}k ns/ 300 r[Dk i[owkB/ dk

gqktXkB j?. (2) ftd/Fh n;kf;nK s'I

gqkgs nkwdB ~ S[gkT[Dk ekb/ XB ~;o's L fJzvhnB gpfbe ckfJB?I; ;N?fN;fNe; 2013-14

fuZso-6 Gkos dk e[Zb eo - e[Zb xo/b{ T[sgkd nB[gks (e/Ido ns/ okiK) ftu f;ZX/ pBkw nf;ZX/ eo

e[Zb f;ZX/ eo (gqfsFs e[Zb xo/b{ T[sgkd) e[Zb nf;ZX/ eo (gqfsFs e[Zb xo/b{ T[sgkd)

fuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doKfuZso-5 u'Dt/I ftek;Fhb d/FK ftu ekog'o/N eo doK

;o's L e/ gh n?`w ih nzeV/ (28 \otoh 2014 se)

o{;

EkJhb?Iv

fJzv'B/Fhnk

uhB

wb/Fhnk

dZyDh n\ohek

w?e;he'

fcbhghB}

pqk}hb

noiBNhBk

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 35

;\?d eoB d/ n?eN sfjs fJe ek~Bh

i[ow pDkfJnk ikt/rk ns/ (3) p/Bkwh

;"fdnK ~ o'eD pko/ fpb g/F eoBk sK

i' xo/b{ ekb/ XB ~ BZE gkJh ik ;e/.

Gkt/I fe ftd/Fh ykfsnK pko/ f}nkdk

fXnkB e/Idfos eoBk, ]k; eoe/ ;[gohw

eo'N tb'I ekb/ XB pko/ ;Ekgs ;g?Fb

fJBt?;Nhr/FB Nhw tb'I, fJe ;tkrs:'r

edw j?, go jkb/ th fJe ftnkge Bhsh

ns/ Gkos ftu ekbk XB g?dk eo oj/

y/soK ~ y'i/ ikD ns/ b'VhId/ ;[Xko Bk

ehs/ ikD dh ewh Mbe ojh j?. piN

ftu ohnb n?;N?N y/so ftu ekb/ XB

dh T[sgsh ~ o'eD dh fJZSk Fesh dk

gqrNktk ;jh fdFk tZb edw j?.

ekb/ XB d/ wkwb/ ftu Bt/I iK

toswkB ek~BK d/ bkr{eoB bJh }o{oh

j? fe gqpzXeh wFhBoh ~ w}p{s ehsk

ikt/. go ;?INob p'ov nk\ vkfJo?eN

N?e;} tb'I ekb/ XB pko/ 2012 ftu

gqekfFs fJe ;\?d gZso d/ w[skpe tZy-

tZy J/iz;hnK fit/I ;h ph vh Nh, n?Bc'o;w?IN

vkfJo?eN'o/N, ftZsh u"e;h fJekJh, ;?INob

p'ov nk\ n?e;kJh} n?Iv e;Nw} nkfd

e'b brGr 30,000 ekfwnK dh xkN

j?. J/FhnB ftek; p?Ie (J/ vh ph) dh

2014 dh fog'oN, fi; ftu J/Fhnk ns/

g?f;fce ftu eo gqpzXB dk w[skfbnk,

ehsk frnk, ftu B'N ehsk frnk fe

Gkos dhnK wkbhnk J/iz;hnK ;G s'I tZX

fBwB ;o's ns/ ekfwnK dh xZN frDsh

tkbhnK jB, fJ; dh iB;zfynk d/ nB[gks

d/ fj;kp Bkb jkbhnk ]poK ftu B'N

ehsk frnk fe nwb/ dh ewh dk ;kjwDk

eo oj/ n?Bc'o;w?IN vkfJo?eN'o/N ~ ekb/

XB d/ wkwfbnK dh iKu eoB ~ 6 ;kb

th bZr ;ed/ jB.

nDtos/ n;kf;nK ~ d{ihnK ezgBhnK

~ t/uD ns/ eo ;zXhnK dh d[otos'I

ekoB j'J/ nkofEe B[e;kB dh fgZmG{wh

ftu'I T[gi/ s"yfbnK ekoB d'jo/ eo

NkbD d/ ;wM"s/ (vh Nh J/ J/}) dh

ftnkge ;whfynk dh b'V j?. toswkB

ftu ;zXhnK s'I \kfJdk b?D tkb/ ;"fdnK

dk e'Jh t/otk w"i{d BjhI fi; Bkb fJBQK

;zXhnK #s/ j;sk]o eoB dh bkrs ns/

\kfJfdnK dk w[ZbzeD ehsk ik ;e/. fJE'I

se fe ftd/Fh ykfsnK ftu eo u'oh

f]bk\ Bt/I nfGnkB d/ pkti{d th, e[M

nfij/ yZg/ jB fiBQK ~ do[;s ehsk ik

;edk j?. Gkos ftu jkb jh ftu j'J/

xgb/ fit/I ;fsnw, 2 ih, e'br/N, ekwBt?bE

y/vK, nkJh gh n?b ns/ tZy-tZy g'I}h

;ehwK dk f;ZXk ;zpzX w"ohFhn;, e?wB

dhg, f;zrkg[o nkfd ftd/Fh eo ;/tktK

Bkb j?. fJj ns/ |?o-gqGkth ikDekoh

tNKdo/ d/ sohe/ fwbk e/ Bk f;o\ eo

u'oh ~ T[sFkfjs eod/ jB go ekb/ XB

~ fuZNk eoB ftu th ;jkJh j[zd/ jB.

Gkt/I ih 20 d/FK dh fJ; w[Zd/ ~ jZb

eoB dh gqfspXsk ;tkrs:'r j?, Gkos

e'b fJ; ~ okFNoh gqfspXsk pDk e/

T[Go ojhnK nkofEesktK ftu w'joh

G{fwek ndk eoB dk w"ek j?.

1) ekog'o/N wkwfbnK pko/ wzsokbk

ns/ ftZs wzsokb/ ~ ;/ph$fo}ot p?Ie

Bkb wFtok eoe/ bkGgksoh ezgBh wkBeK

ns/ d{ihnK ek~Bh j;shnK dk fJe

e/Idoh iBse ofi;No fsnko eoBk ukjhdk

j? fi; ftu Y[et/I ;[oZfynk T[gkn (fit/I

Nq;N, ckT{Iv/FB) j'D.

2) ftFt ftu ikDekoh tNKdo/ d/

wkgdzvK ftu ;[Xko eoB pko/ Gkos dh

G{fwek r"o eoB tkbh j?. id fe ih

20 B/ ikDekoh d/ ;t?-tNKdo/ ~ ftFt

wkgdzv ti'I ngDk fbnk j?, e[M s"yb/

jB fiBQK ~ u[DB bJh nfXeko y/soK ~

nkfrnk fdsh ikt/rh, fiBQK Bkb T[j

ikDekoh d/ gq;go b?D-d/D ~ xZN nkwdB

tkb/ d/FK d/ jZe ftu eoB bJh :sB

j'D/ ukjhd/ jB i' toswkB ftu ikDekoh

G/iD s'I n;woE jB.

3) i/ ezgBhnK ~ fteoh, w[Bk\k

ns/ ndk ehs/ rJ/ eoK dk t/otk

;kbkBk b/yk fog'oN ftu BFo eoBk

}o{oh eo fdsk ikt/ sK ftd/FK ftu g?;k

S[gkT[Dk n"yk j' ikt/rk. Gkt/I fe ih 20

B/ d/F do d/F fog'oN d/D bJh gqfspXsk

fdykJh j?. ]k; eoe/ ih 20$U Jh ;h

vh d/ n?eFB 13 sfjs pke; w{b-y'o

(p/; fJo'}B ns/ w[Bk\k pdbh (gqkfcN

fFcfNzr) okjhI, Gkos ~ fJj ;kok e[M

iBse eoB dh gqfspXsk fdykT[Dh ukjhdh

;o's L ;oekoh ftZsh nzefVnK dh tZy-tZy ;kbK dh nzsookFNoh w[dok e'F tb'I Skgh rJh ;kbkBk feskpl

uhB dh nzefVnK dh feskp 2003 fi; ~ uhB d/ nzefVnK d/ okFNoh fpUo' tb'I gqekfFs ehsk frnk, bkshBh

nwohek ftu nkwdB d/ nzeV/ -2014 U Jh ;h vh tb'I gqekfFsl Gkosh iBse ftZs nzeV/ 2013-14, ftZs

wzsokbk, Gkos ;oeko tb'I gqekfFs ehs/ rJ/.

fuZso-7 e[Zb eo nkwdB d/ gqfsFs ti'I f;ZX/ eoK s'I nkwdB

Gkos uhB fJzv'B/Fhnk oFhnk pqk}hb dZyDh n\ohek w?e;he'

B'N L(1) w?e;he' ns/ pqk}hb d/ nzeV/ eqwtko ;kb 2000 ns/ 2011 d/ jB (2) Gkos d/

nzeV/ 2001-02 ns/ 2013-14 (ph Jh) d/ eqwtko jB (3) uhB d/ nzeV/ 2002 d/ jB (4)

fJzv'B/Fhnk, o{; ns/ dZyDh n\ohek d/ nzeV/ 2012 ns/ uhB d/ 2011 d/ jB.

36 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

j?. fJ; ikDekoh ~ iBse eoB Bkb

eo gqpzXeK ~ rohp d/FK ftu fJj

nfjw ikDekoh se o;kJh eoB ftu

wdd fwb/rh sK fe T[BQK d/ ;zdoG ftu

ph Jh gh n?; dk jZb eZfYnk ik ;e/.

nkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJhnkwdB eo$nf; ZX / eo bJh

nzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsknzefVnK dh T[gbpXsk

2001-02 s'I, e/Idoh piN d;skt/}K

B/ fJj ikDekoh d/Dh pzd eo fdsh j?

fe nf;ZX/ eoK (fit/I e;Nw fvT{Nh,

n?e;kJh}, fvT{Nh, e/Idoh t?fbT{ n?fvv

N?e; ns/ ;/tk eo i' tZy-tZy t;sK iK

Fq/DhnK #s/ bkfJnk iKdk j?, s'I fezBh

nkwdB eo d/ o{g ftu gqkgs j'Jh.

nfijh ikDekoh gqdkB eoB Bkb Gkos

tb'I t;'I d/ tZy-tZy torK #s/ bkJ/ iKd/

nf;ZX/ eoK d/ gqGktK dh ;whfynk j'

;e/rh (fw;kb d/ bJh tZvh ygs tkbhnK

t;sK s'I gqkgs eo pBkw ftbk; tkbhnK

t;sK s'I fJeZso eo) sK i' fJBQK w[ZfdnK

#s/ p/jso BhshnK pDkJhnK ik ;eD.

Gkos B/ nkb fJzvhnk fJBew N?e;

;N?fN;fNe; (;op Gkos nkwdB eo

nzeV/) 2000 d[nkok eo ndk eoB

tkfbnK d/ tor d/ fj;kp Bkb t/ot/

SkgD/ th pzd eo fds/ jB.

Ekw; fge/Nh d/ w[skpe, @@Gkos d/

nkwdB eo gqpzXB B/ nkwdB eo nzeV/

fJeZso eoBk brGr SZv fdsk j?

Gkt/I fe t/ot/ ;fjs ;kbkBk fog'oNK, fiBQK

~ nkb fJzvhnk fJBew N?e; ;N?fN;fNe;

(;op Gkos nkwdB eo nzeV/) nkfynk

iKdk j?, 1922 s'I 2000 se T[gbpX

jB. gkodofFsk dh fJj ewh eFNdkfJe

j? feT[Ife ygs ns/ nkwdB pko/ ;t?-

fpnkB s;Zbhp]F BjhI ns/ nkwdB eo

nzeV/ jo/e d/F ftu ikDekoh dk fJe

tkX{ ns/ gqw[Zy nzr j[zd/ jB.

gq'\?;o nkoH t?fdnkBkEB (nkJh nkJh

n?w pzrb"o) B/ 2013 ftu ;[Mkn fdsk

;h fe nkwdB eo ftGkr ~ f;ZX/ eoK

d/ yzvK ;zpzXh ikDekoh d/D bJh p[b/fNB

SkgD/ ukjhd/ jB. nfij/ t/ot/ T[BQK b'eK

dh ikDekoh pko/ ;wMD bJh }o{oh jB

i' t;sK ns/ ;/tktK bJh eo d/ dkfJo/

ftu nkT[Id/ jB, sK fe nkwdB tXkT[D

ftu wdd fwb ;e/.

(b/ye ;?INo cko piN n?Iv rtoB?I;

neT[IN/pfbNh, BthI fdZbh Bkb ezw eodk

j?.)

e-mail :[email protected]

;h ns/ T[; T[gozs FosK #s/ nkXkfos.

Gkos ftu ftZsh ;zxtkd d/ fJfsjk;

ftu gfjbh tko, tksktofDe r[DtZsk -

fi; dh gqfsfBXsk izrb d/ y/so d/ o{g

ftu ;h, ~ nkgD/ nkg ftu ftZsh tzv d/

ckow{b/ ftu ;zrfms ehsk frnk j?.

u"dQt/I ftZs nk:'r d/ eo tzv ckow{b/ d/

gzi gZy jB L (1) iB;zfynk (1971)

17H5 gqfsFs t}Bl (2) iB;zfynk (2011)

10 gqfsFs t}Bl (3) y/so, 15 gqfsFs

t}Bl (4) ftZsh ;woZEk (gqfs ftnesh

nkwdB tkb/ oki Bkb'I fe;/ oki dh gqfs

ftnesh nkwdB dk \oe) t}B 50

gqfsFs ns/ (5) izrb dk oepk, t}B

7H5 gqfsFs. n?c n?c ;h B/ @@pj[s

xDk## ns/ @@dofwnkBk xDk## Fpd izrb

d/ oep/ bJh tksktofDe e;"Nh ti'I

tos/ jB.

;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK

2015-16 d/ e/Idoh piN s/ u"dQt/I

ftZs nk:'r dhnK f;\kfoFK dk goSktK

j?. tksktoB ;zxtkd d/ gfog/y s'I,

e/Ido d/ eo Gzvko s'I 42 gqfsFs ftZsh

tzv dh wksok, fi; dh e;"Nh izrb

j/mbk oepk j?, ;tkrs:'r edw j?.

go, feT[Ife ydkB eo fB}kw pj[s

bkGdkfJe j? ns/ d[BhnK ftu ;G s'I

tZX j?, fJ; piN ftu j'o eo, okfJbNh,

fvT{Nh ns/ ;?; bkT[Dk jkBhekoe j'

;edk j? feT[Ife fJj ydkB y/so dh

w[ekpb/pk}h ~ gqGkts eodk j?. Gkos

ftu ydkB y/so dh Gkrhdkoh gfjbK jh

froktN tZb ik ojh j? ns/ fJj bzw/

;w/I ftu nkofEe ftek; #s/ n;o gkT[Idh

j?. Gkos ftu d[BhnK Go Bkb'I tZX e'b/

d/ Gzvko jB go fJj d[BhnK Go ftu

e'b/ dk ;G s'I tZvk dokwdeko j?. eh

fBbkwh ;o's tzv dk ;G s'I tXhnk

sohek j?< fJj jkb/ th fJe fttkd

tkbk ;tkb pfDnk j'fJnk j?. doK ~

fBoXkos eoB d/ sohe/ ns/ ydkB

okfJbNh ns/ eoK d/ nkXko pko/ th

d[pkok r"o eoB dh }o{os j?.

(b/ye eqwtko n?;'FhJ/N g'qc?;o, ns/ oh;ou

n?;'FhJ/N, n?B nkJh gh n?c gh, BthI fdZbh

jB.)

e-mail :[email protected]

;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh;\k 31 dh pkeh

(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)(gzikph)

• ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj ngq?b 2015 - fJj fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so fBowkD;k}h y/so T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.T[`s/ e/Idfos j't/rk.

:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK:'iBk (gzikph) dhnK uzdk doK

fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/fJe ;kb L 100 o[gJ/, d' ;kb L 180 o[gJ/ , fszB ;kb L 250 o[gJ/

;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,;koe d/FK bJh ;kbkBk 530 o[gJ/,

:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/:{og s/ j'o d/FK bJh ;kbkBk 730 o[gJ/

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 37

c'e;c'e;c'e;c'e;c'e;

okFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;skokFNoh wjkos ftek; gq'rokw L nrb/ok o;sk

;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx;td/F f;zx

os d[BhnK d/ B"itkB Fesh

Bkb Gog{o okFNoK ftu'I fJe

j? fi; dh 54 gqfsFs s'I tZX t;'I dh

T[wo 25 ;kb s'I xZN j?. ;kv/ B"itkBK

~ 21thI ;dh dhnK B"eohnK bJh f;Zfyns

ehsk ikDk }o{oh j?. gqXkB wzsoh B/ fJj

dZf;nk j? fe fet/I wjkos Bkb Gog{o

@Gkos ftu fBowkD# Bkb B/Vb/ gZXo #s/

fwbtosB dh b'V j?. fJ; d/ pkti{d

nZi ;zGktBk tkbh ekoi-Fesh dk e/tb

5 gqfsFs s'I th xZN fjZ;k jh o[}rko

b?D bJh ns/ T[; ftu fNe/ ofjD bJh

o;wh wjkos f;ybkJh b?Idk j?.##

- no[D i/sbh, ftZsh wzsoh, nkgD/

piN GkFB ftu (28 \otoh, 2015)

ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh B/

nkgD/ piN GkFB ftu fejk fe @wjkos

Bkb Gog{o Gkos# gq'rokw sK ;cb

j't/rk i/ fJj @Gkos ftu fBowkD# gq'rokw

Bkb skbw/b eofdnK uZb/rk. T[BQK fdjksh

y/so ftu fJe ;ehw dk n?bkB eofdnK

fejk, @@Gkos ftu e[Zb iB;zfynk dk

brGr 70 gqfsFs ni/ th g/Iv{ t;'I j'D

ekoB g/Iv{ B"itkBK dh feZsk w[yh :'rsk

~ tXkT[D Bkb jh d/F ~ n;b bkG j'

;edk j?. fJ; rZb ~ fXnkB ftu

oyfdnK n;hI dhBfdnkb T[gkfXnkfJ rqkwhD

:'iBk F[o{ ehsh, fi; bJh 1500 eo'V

o[gJ/ okyt/I oZy/ rJ/ jB. oew dk

spkdbk fJe fvf}Nb tkT[uo okjhI f;ZXk

:'r ftfdnkoEh d/ p?Ie-yks/ #u ikt/rk.##

ftZs wzsoh d/ piN GkFB s'I fJj

;gZFN j? fe Gkos ;oeko j[D wjkos

ftek; ~ okFNo dh soZeh dh fJe

nfjw eVh ti'I d/y ojh j?. ftZs wzsoh

tb'I Gkt/I Gkos ftu fBowkD gq'rokw

Bkb skbw/b oZy e/ uZbD dh rZb ejh

rJh j? go Bkb dh Bkb Gkos ;oeko

d/ uko j'o w[Zy g'qrokwK fvf}Nb fJzvhnk,

;wkoN f;Nh, ;tZS Gkos ns/ rzrk dh

;\kJh bJh th bZyK dh frDsh ftu

ekoi e[Fb ftneshnK dh b'V j?.

piN ftu fJ; ;ukJh ~ wzfBnk

frnk j? fe ekoi e[Fbsk dh f;ybkJh

d/D tkb/ f;ybkJh gqkgs B"itkBK ~

jw/Fk o[}rko T[gbpX eotkT[D d/ ;woZE

BjhI j[zd/ ns/ fJ; rZb dh b'V j? fe

T[j fe;/ soQK nkg T[dwh pD ikD. fJ;

bJh 20 j}ko eo'V o[gJ/ d/ \zv ns/ 3

j}ko eo'V o[gJ/ d/ eo}k }kwBh \zv

Bkb w[dok (wkJheo' :{fBN; fvt?bgw?IN

ohckJhBK; J/iz;h) ekfJw eoB dh sith}

~ fJ; fdFk ftu fJe T[;ko{ ekotkJh

ti'I d/fynk ik fojk j?. w[dok p?Ie nZr'I

gqXkB wzsoh w[dok :'iBk okjhI wkJheo'

eo}k ndkfonK ~ w[V eo}k d/t/rk. d'

;kbK ftu e[Zb xo/b{ T[sgkd dh 3

gqfsFs dh wkbh do sK jh jkf;b ehsh

ik ;edh j? i/ wjkos jkf;b b'eK ~

o[}rko ns/ ;t?-o[}rko d/ t/X/o/ w"e/

fwbD. BthBsk ns/ T[dwFhbsk d/ tkX/

bJh fJj th T[Bk jh }o{oh j? fe g/Iv{

B"itkBK se Y[ethI pk}koh gj[zu pD/.

fJ; piN ftu f;Zfynk ns/ wjkos

ftek; ~ tZy-tZy eoe/ BjhI d/fynk

frnk. 5 feb'whNo d/ x/o/ nzdo jo

pZu/ bJh ;hBhno ;?ezvoh ;e{b :ehBh

pDkT[D bJh piN ftu 80 j}ko ;?ezvoh

;e{bK ~ T[u doi/ dk eoB ns/ 75

j}ko i{Bhno$fwvb ;e{bK ~ tXkT[D iK

T[u doi/ dk eoB dk n?bkB ehsk frnk

j?. ;w[Zu/ o{g ftu ftZfdnk ns/ wjkos

ftek; dk wzst o[}rko jkf;b eoBk

j?. fJ; bJh fJj BjhI fe ftZs wzsoh B/

fezBh oew okythI oZyh j? ;r'I fJj t/fynk

ikDk }o{oh j? fe f;Zfynk ns/ wjkos

ftek; fet/I nzs ftu o[}rko jkf;b

eoB dk t;hbk pDBr/. ;', fJ; ~

nwbh o{g ftu bkr{ eoB dh b'V j?

ns/ fJ; ~ tZyo/ sohe/ Bkb BfiZfmnk th

frnk j?.

okFNoh wjkos ftek; fBrw d/

u/now?B fdbhg fFB'J/ B/ fJe n]pko

ftu fds/ fJzNoftT{ ftu fejk, @@wjkos

ftek; ftu 4 soQK dhnK ;orowhnK ~

nkofEe ;jkfJsk dh b'V j?. gfjbk,

T[j Fq/Dh i' wjkos f;ybkJh bJh g?;k

you eoB d/ ;woZE BjhI. fiBQK bJh

roKN nkXkfos ;ehwK F[o{ ehshnK ns/

ikoh oZyhnK ikDhnK ukjhdhnK jB. d{ik

j?, gquko s;dheheoB ns/ ikfJf}nK

fit/I wjkos ftek; sZsK ~ nZr/ tXkT[D

ns/ wep{b eoBk. shik, wjkos ftek;

d/ brksko ekoro o{g ftu uZbd/ ofj

;eD tkb/ wkvb fsnko eoB bJh

w[ZYbh wdd ns/ u"Ek, f;yKdo{nK ~

@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk@@Gk

38 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

wjkos eo}/ T[gbpX eotkT[D bJh \zv

ekfJw ehsk ikDk j?.

Gkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokwGkos ftu wjkos ftek; gq'rokw

ftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbknftu YKukrs pdbkn

Gkos ftu wjkos ftek; gq'rokw

dk j[D se dk nB[Gt dZ;dk j? fe fJj

rZb tX/o/ wjZstg{oB BjhI j? fe gq'rokw

ftu fezBh tZX oew brkJh ik ojh j?

;r'I wjZstg{oB rZb fJj j? fe wjkos

ftek; gq'rokw ftu T[; oew ~ fezB/

n;odko Yzr Bkb tofsnk ik fojk j?.

fJ; s'I ;pe b?IfdnK s/ ;[nkrsh ekotkJh

eofdnK ;oeko B/ ;kohnK e'fFFK ftu

skbw/b fpmkT[D bJh wjkos ftek; ns/

T[dwFhbsk wzsokbk jh pDk fdsk j?.

e?pfBN ;eZso/s dh fJe B'Nhfce/-

FB w[skfpe wjkos ftek; ns/ T[dwFhbsk

pko/ wzsokbk ~ fJj f}zw/tkoh fdsh rJh

j? fe T[j wjkos ftek; bJh Y[ethI

o{go/yk dh :'iBkpzdh eo/, f;ybkJh jkf;b

feos Fesh, seBheh f;ybkJh, feZskw[yh

f;ybkJh ns/ Bt/I wjkos ftek; d/ g{osh

ns/ wzr ftub/ yZg/ ~ xNkJ/ ns/ w"i{dk

wjkos ftek; gq'rokw dk ikfJ}k bt/

ns/ s;dheheoB dk ezw eo/.

gfjbK tZy-tZy 20 wzsokfbnK j/m

60 tZy'-tZyo/ gq'rokw ubkJ/ ik oj/ ;B,

j[D fJj ;ko/ gq'rokw wjkos ftek;

wzsokbk j/m nk ikDr/. okFNoh wjkos

ftek; fBrw ns/ okFNoh wjkos ftek;

J/iz;h ftZs wzsokbk ns/ o[}rko ns/

f;ybkJh vkfJo?eN'o/N j/m ezw eo ojhnK

;B i' fe T[d:'fre f;ybkJh ndko/

(nkJh nkJh Nh) ubkT[Idh j? id fe j'o

feZsk w[yh gq'rokw feos wzsokbk j/m

nkT[Id/ ;B. j[D fJj th wjkos ftek;

wzsokbk j/m jh ezw eoBr/. fJzM jh,

wB[Zyh t;hfbnK d/ ftek; pko/ wzsokbk

dh seBheh f;Zfynk fJekJh, okFNoh, fdjksh

T[g-ihftek fwFB ns/ nkihftek gq'rokw

th wjkos ftek; wzsokbk dk fjZ;k

j'Dr/. fJ; Bkb fJj :ehBh j' ikt/rk

fe ekoi ftu d[jokn Bk j't/ ns/

gq'rokwK dh fBrokBh ns/ ikfJ}k b?Dk

gfjbK Bkb'I ;"yk j't/rk.

Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;Gkos ftu wjkos ftek;

gq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEshgq 'rokw dh ;fEsh

okFNoh wjkos ftek; fBrw B/

159 f;ybkJh GkJhtkbK dh wdd Bkb

27 okiK d/ 356 f}fbQnK ns/ gzi e/Idoh

Fk;s gqd/FK ftu 1408 e/Ido ekfJw

eofdnK 82 fwbhnB ~ f;ybkJh d/D

dh ;woZEk fte;s ehsh j?. g/Iv{ ftek;

pko/ ftek; d/ 556 f}fbQnK ftu \?b/

577 ;orow g/Iv{ ;t?-o[}rko f;ybkJh

ndko/ jB. eZgVk wzsokbk ;zrfms wjkos

ftek; ;ehwK bkr{ eo fojk j? fiE/

;ehw bkr{ eoB tkbhnK J/iz;hnK g{o/

Gkos ftu f;ybkJh e/Ido ubk ojhnK

jB. pj[s S'NhnK-S'NhnK ns/ dofwnkBhnK

;ZBnsK pko/ wzsokbk d/ w"i{dk ;w/I ftu

18 seBkb'ih e/Ido jB id fe 15 j'o

S/sh jh ekfJw ehs/ ikD dh :'iBk j?.

fJ; s'I fJbktk, feZskw[yh f;ybkJh pko/

okFNoh gfoFd dh gqtkBrh jk;b 11964

T[d:'fre f;ybkJh ndko/ (2284 ;oekoh

ns/ 9680 fBZih) d/F ftu w"i{d jB.

d/F ;kjwD/ tZvhnK u'B"shnK ftu'I

fJe wjkos dh nDj'Id BjhI ;r'I feos-

Fesh ~ f;ybkJh d/D ns/ s;dhe eoB

bJh Y[et/I f;bf;b/ dh xkN j?. wjkos

jkf;b feos-Fesh ekfJw eoB bJh

fJe nzsookFNoh gZXo #s/ gqtkfBs f;ybkJh

ns/ s;dheheoB f;bf;bk fte;s ehs/

ikD dh b'V j?. wB[Zyh t;hfbnK dh

f;ybkJh bJh m'; f;b/p; fsnko ehs/

ikD dh b'V j?. fJ; s'I fJbktk, wjkos

jkf;b b'eK ~ ;k~ fJj Go';k d/D d/

;woZE j'Dk ukjhdk j? fe T[j o[}rko

jkf;b eo ;eDr/. e[Zb feos Fesh

ftu wjkos jkf;b b'eK d/ gqfsFs ~

d/yhJ/ sK pqskBhnk ftu fJj 70 gqfsFs,

iowBh ftu 75 gqfsFs, ikgkB ftu 80

gqfsFs ns/ dZyDh e'ohnk ftu 96 gqfsFs

j? id fe Gkos ftu fJj f;o\ 2

gqfsFs j?. wjkos ftek; ns/ T[dwFhbsk

pko/ wzsoh ;qh okiht gqskg o{vh B/ gfjbK

;tkbK d/ ;w/I b'e ;Gk ~ dZf;nk fe

f;ybkJh e/Ido ns/ f;ybkJh w"vT{b;

ekfJw eoB bJh Yzr sohfenK T[go ezw

ikoh j?. T[BQK fejk fe fJj Yzr sohe/

iK ekoi-gqDkbh yZfgnK dk ikfJ}k b?D

ns/ ;j{bsK ns/ wkbh gqpzXK ~ wZd/

B}o oZyfdnK jh fsnko ehsh ik ;e/rh.

p"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkosp"fXesk ns/ wjkos

Gkos j[D se frnkB ns/ p"fXesk

~ T[uk wzBD tkbk d/F fojk j?. ekoi-

e[Fbsk ~ UBh wkBsh BjhI fdsh rJh

fit/I fe okFNo fgsk wjkswk rKXh B/

fJe ;dh gfjbK fejk ;h, Gkosh f;Zfynk

gqDkbh ~ feskph frnkB s'I w[es eoB

dh b'V j?. rKXh B/ b'eK ~ nkgDk ezw

y[d eoB s/ nkgD/ bJh ewkT[D dh rZb

ejh ;h. fJ; T[d/F dh g{osh bJh jo

ftnesh dk ekoie[Fb j'Dk }o{oh j?.

uhB nkgD/ d;thI d/ ftfdnkoEhnK

~ o;wh wjkos f;ybkJh gq'rokw ftu

Fkfwb eoe/ fBowkD y/so ftu fw;kbh

gZXo jkf;b eo ;fenk j?. fi; d/

w[ekpb/ Gkos ftu i' ftfdnkoEh seBheh

f;Zfynk dk ftebg BjhI u[Dd/ T[BQK e'b

;oeko d[nkok ubkJ/ iKd/ T[d:'fre

f;ybkJh ;z;EktK ftu ikD s'I fJbktk

e'Jh tZvk ftebg BjhI pudk i' fe wkV/

gqpzXB dhnK fFeko ns/ t/bk ftjk u[ZehnK

jB. T[dkjoD d/ s"o s/ nkJh Nh nkJh

d/ eko we?fBe d/ f;b/p; ftu u'yh

f;ybkJh ekop[o/No pko/ fdsh iKdh j?

fi; ~ fe 1990ftnK ftu jh ekoK ftu'I

jNk fdsk frnk ;h.

r[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDshr[DtZsk s/ frDsh

ekoi e[Fb feos Fesh d/ frDkswe

gZy T[go fXnkB e/Idfos eoB d/ Bkb-

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 39

Bkb Bhsh fBoXkoeK ~ wjkos gq'rokw

d/ r[Dkswe gZy tZb th fXnkB d/Dk

ukjhdk j?. Gkos ~ wjkos f;ybkJh d/

NhfunK d/ nzefVnK ~ SZv e/ nkJh Nh

nkJh fwnko ~ T[go u[ZeDk ns/ f;ybkJh

gq'rokwK ftu ;[Xko bJh fBZih y/so Bkb

fwb e/ ezw eoBk ukjhdk j?.

:ehBh s"o s/ pkehnK tKr Gkosh

B"itkB th iBw s'I jh o[}rko :'rsk

Bkb Gog{o BjhI j?. T[; ~ :ehBB

ekoi e[Fb j'D dh b'V j?. ;szpo

2012 ftu fcZeh dh nB[wkBK pko/ noB?;N

ns/ :zr dh fog'oN ftu fejk frnk fe

Gkos dh feos Fesh dk 20 gqfsFs

fjZ;k jh fe;/ soQK dh f;ybkJh jkf;b

eodk j? ns/ pkeh d/ 80 gqfsFs fpBK

f;ybkJh d/ jh ubd/ ofjzd/ jB. f;ybkJh

jkf;b ftneshnK ftu'I eJh gqwkD gZso

j'D d/ pkti{d o[}rko jkf;b eoB d/

;woZE BjhI j[zd/. 2012 ftu Gkos ftu

B"eohnK GoB ftu dog/F w[FfebK dh

do 48 gqfsFs ;h id fe nzsookFNoh

wkBe 34 gqfsFs ;h. f;ybkJh gqkgs

ftneshnK ftu'I ekch B"eoh bZGD ftu

n;cb ofjzd/ jB iK xZN sB]kjK, wkVhnK

ezwekih ;fEshnK, xo B/V/ B"eoh Bk

fwbD s/ T[gbpX B"eohnK dh ;wki ftu

wkVh ;fEsh ekoB B"eoh SZv iKd/ jB.

BthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; BhshBthI okFNoh wjkos ftek; Bhsh

e/Idoh ;oeko BthI okFNoh wjkos

ftek; Bhsh #s/ ezw eo ojh j?. ekoi-

e[Fb feos Fesh d/ w"i{dk 30 eo'V d/

yZg/ ~ GoB dh nk; Bkb BthI okFNoh

wjkos ftek; Bhsh 2020 se jo u"E/

Gkosh ~ ekoi e[Fb pDkT[D dk T[d/F

oZydh j?. T[u ftek; tkb/ 10 u'Nh d/

T[d:'r fit/I gqu{B, nkN' T[d:'r, wekB

T[;koh ns/ ;{uBk seBkb'ih nkfd ~

w"i{dk frDsh ;w/s 2022 se brGr

245 fwbhnB b'eK dh b'V j't/rh pFos/

fe Gkos e[Zb xo/b{ T[sgkd dh ;kbkBk

ftek; do ~ n";sB 8 gqfsFs d/

B/V/-s/V/ oZy ;e/. nkofEe ftek; d/ w[Zy

ekoe, e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu fBowkD

y/so d/ fjZ;/ ~ 25 gqfsFs se tXkT[D

Bkb, tX/o/ o[}rko d/ w"e/ g?dk eoBr/.

Nhw-bh; d/ wBhF ;Gotkb B/ fJe

fJzNoftT{ ftu fejk j?, @@bkrs, fwnko

s/ gZXo dh n;zGt fsZeVh ~ jkf;b

eoB bJh Gkos ~ e/Ido ns/ okiK,

fvfbtoh ns/ wkbh wdd ns/ d' wB[Zyh

;owkfJnk wzsokb/ ns/ pkeh wzsokfbnK

dofwnkB d[tZbhnK o[ektNK d{o eoBhnK

j'DrhnK.## ;Gotkb dk ftFtk; j? fe

id se ftXkB gkfbek ns/ ekoi gkfbek

tb'I fJBQK fszBK n"eVK dk jZb BjhI bZG

fbnk iKdk, Gkos fJ; y/so ftu ;jh

noEK ftu bkjk BjhI b? ;e/rk. n;hI

nk; eod/ jK fe BthI okFNoh wjkos

ftek; Bhsh s'I pknd n;hI wjkos ftek;

Bkb i[VhnK ;wZf;nktK d/ nwbh jZb

bZG ;eKr/.

;oeko tb'I s?n ehs/ T[u NhfunK

~ nfj;k;wzdh Bkb bkr{ ehs/ ikD Bkb

p[fBnkdh YKu/, f;js-;zGkb ns/ fBowkD

tor/ wjZstg{oB y/soK ftu yZfgnK ~

d{o eoB ftu wdd fwb/rh. n?;'u?w

B/ okFNoh wjkos ftek; gq'rokw 2015

dk ;cbsk g{ope bkr{ ehs/ ikDk :ehBh

pDkT[D bJh nZr/ fby/ w[Zy w[ZfdnK d/

jZb dh rZb ejh j? i' fe w"i{dk Bhsh d/

ndkokrs YKuk -- r[zMbdko YKfunK ~

;[nkoBk ns/ f;ybkJh jkf;b feoshnK

dh xkN ~ d{o eoBk j? ns/ u?Ipo tb'I

fBZih y/so dh ;jkfJsk Bkb wjkos

ftek; ns/ f;ybkJh YKu/ ~ w}p{s eoB

bJh s[ozs T[gktK dh f;\kfoF ehsh rJh

j?. fJj th fejk frnk j? fe feZsk w[yh

f;ybkJh dh xkN tkbh j? feT[Ife w"i{dk

wjkos ftek; Bhsh eZu/ ekfwnK ~ feZsk

w[yh f;ybkJh d/D #s/ fXnkB e/Idfos BjhI

eodh fi; Bkb wjkos jkf;b feoshnK

dh ewh j' iKdh j?. 90 gqfsFs s'I tZX

feos Fesh d/ nko}h j'D ekoB ;oeko

tb'I fJ; Fq/Dh ~ B/wpzdh Bkb feZskw[yh

f;ybkJh d/Dh bk}wh j' iKdh j?. n?;'u?w

~ ftFtk; j? fe bkr{ ehsh ikD tkbh

fJj Bhsh ;cb oj/rh ns/ fJj Bk

f;o\ Gkos ftu wjkos jkf;b feos

Fesh ~ w}p{sh+ d/t/rh ;r'I Bkb dh

Bkb w[bk}w T[sgkfdesk th tXkt/rh

fi; Bkb ;oeko dh @Gkos ftu fBowkD#

gfjbedwh ~ th j[bkok fwb/rk.

wjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'rwjkos ftek;, f;Zfynk s/ T[d:'r

wjkos ftek; ~ ;ob-;fji pDkT[D

pko/ gq'rokw ns/ Gkos d/ f;Zfynk y/so

tb, nzsookFNoh gZXo #s/ f;Zfynk ns/

feZsk w[yh f;ybkJh d/ ;op;q/FN toskfonK

~ ;kjwD/ oyfdnK fXnkB d/D dh b'V

j?. g{oh d[BhnK d/ d/FK B/ f;Zfynk ns/

wjkos ftek; d/ n;b w{b dh FBkys

ehsh j? i' fe T[d:'r dhnK wzrK ns/

nkofEe ftek; d/ o[MkBK w[skfpe B/wK

ftub/ pdbkn Bkb i[fVnk j'fJnk j?.

e'ohnk B/ wjkos ftek; gqpzXK ftu

xkN d/ w[Zd/ ~ 1970ftnK ftu gSkfDnk

ns/ d/F ftu ub oj/ o[}rko wjkos

ftek; gq'rokw j/m tZvhnK ezgBhnK bJh

T[d:'fre fJekJh nzdo jh f;ybkJh bk}wh

eo fdsh. wkfbeK tb'I phwk ehs/ rJ/

eowukohnK bJh f;ybkJh dk gqpzX ehsk

frnk fi; bJh ;oeko B/ wkbh wdd

ehsh. iowBh B/ feZsk w[yh ftZfdnk

gqDkbh sfjs fJe Y[et/I d'jo/ f;bf;b/

~ ;orow ehsk j? i' @;e{b nkXkfos#

ns/ @ezw nkXkfos# frnkB ~ ;zrfms

eodk j?. f;yKdo{ fJe-d' fdB ;e{b

ftu ns/ fszB s'I uko fdB nwbh

f;ybkJh ftu bkT[Id/ jB. f;yKdo{ dh

soZeh dk ikfJ}k fJe nkyoh w[ZbzeD

ehsk iKdk j? fiE/ T[j feskph ns/

nwbh frnkB dk gqdoFB eod/ jB.

f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/f;ybkJh ns/ f;ybkJh d/D tkb/

Gkos ftu jo ;kb 12 fwbhnB

40 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

ftneshnK d/ feos-Fesh ti'I Fkfwb

j'D dh ;zGktBk j? ns/ fJzB/ ftFkb

gqfsGk Gzvko d/ nkgD/ ezw ftu wkfjo

j'Dk }o{oh j?. n;hI fJj th ikDd/ jK

fe y/sh ftek; do 4 s'I 5 gqfsFs d/

nk;gk; ofjD dh jh T[whd j?. fJ;

bJh d/F d/ nkofEe ftek; ftu w[Zy

d/D d{ih ns/ shih fe;w d/ y/soK dh

j't/rh fi; bJh g{oh soQK f;fyns wjkos

jkf;b feos-Fesh dh b'V j?.

Gkos ftu fBowkD d/ ;[\B/ ns/

wjkos ftek; gqtkBrh ~ nrb/ fJe

djke/ se okFNoh soihj wzBfdnK ;[Xko

T[d'I j'Dr/ id ;oeko wjkos ftek;,

f;Zfynk gqDkbh ns/ Gkosh T[d:'r ~

;zrfms eo/rh. f;ybkJh ns/ T[;skdK

d/ fwnko f;ybkJh nwb dk wkBeheoB

ns/ n;odko ikfJ}/ tb th fXnkB fdsk

ikDk ukjhdk j?.

wjkos ftek; fwFB bJh f;ybkJh

eosktK ~ s?F[dk wkgdzvK d/ nkXko #s/

d{o'I-d{o'I ;Zfdnk ikDk ukjhdk j? id fe

w"i{dk f;ybkJh d/D tkfbnK ~ p[fBnkdh

fjdkfJsh ekoi-e[Fbsk ns/ w"i{dk o[MkBK

d/ gq;zr ftu ekpbhns d/yfdnK u[fDnk

ikDk ukjhdk j?. fJ; d/ Bkb-Bkb s/}h

Bkb pdb ojhnK T[d:'fre b'VK ns/

seBkb'ih w[skfpe f;ybkJh gkmeqw ftu

th pdbkn ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. fJj

wfj;{; ehsk ik fojk j? fe f;ybkJh

d/D tkfbnK ~ jkf;b eoBk ;dk jh

n"yk ezw fojk j? ns/ T[BQk dh ewh j'D

ekoB wjkos f;ybkJh pk}ko ftu T[BQK

dh tZvh wzr j?. okFNoh wjkos ftek;

gq'rokw 2009 w[skfpe Gkos nkgDh feos-

Fesh dh ekoi e[Fbsk ftu ;[Xko fbnkT[D

ns/ T[d:'rK dh T[sgkfdesk tXkT[D

bJh 2022 se 500 fwbhnB b'eK ~

f;ybkJh d/D dh :'iBk oZydk j? go

fgSb/ fszB e[ ;kbK s'I d/F ;kbkBk 40

fwbhnB d/ brGr b'eK ~ f;ybkJh

d/D dh EK #s/ 10 fwbhnB s'I th xZN

b'eK ~ ekoi-e[Fb pDk ;fenk j?.

ikro{esk, ftfdnkoEhnK d/ fNe/ ofjD

ns/ uzr/ fwnkoh f;ybkJh d/D tkfbnK

dh xkN fJ; wkVh ekor[}koh d/ e[M

ekoB jB.

GkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbhGkJhtkbh

wjkos ftek; ftu GkJhtkb T[j

tgkoe n;EkB j'D/ ukjhd/ jB i' nkgD/

fNekfDnK #s/ f;ZfynkoEhnK ~ f;ybkJh

d/D T[go nkT[Id/ you pdb/ ;h n?;

nko \kfJd/ b?D d/ :'r j'D. fJ; ftu

e'Jh FZe tkbh rZb BjhI fe B"eoh d"okB

f;ybkJh gqDkbh Bkb tgko dh T[sgkfdesk

ftu th tkXk j't/rk. ;h nkJh nkJh

tor/ ndko/ tzfus torK s'I B"itkBK ~

f;ybkJh d/D dh gfjbedwh eo oj/

jB.

wjkos wzsokbk ~ c"i s'I ;/tk

w[es ns/ nfij/ j'o torK d/ nB[Gt

dk bkjk b?IfdnK T[BQK ~ GkJhtkb pDkT[Dk

ukjhdk j?. wzsokbk B/ uzrh gfjbedwh

ehsh j? ns/ fJ; tb'I ;/tk w[es n\;oK

okjhI f;ybkJh d/D tkfbnK dh fJe c"i

fsnko ehs/ ikD dh ;zGktBk j?, fiBQK ~

B"itkB ftneshnK ~ B"eohnK ns/ tgko

ftu wdd bJh s?Bks ehsk ikt/rk.

wjkos ftek; wzsoh ;qh okiht gqskg o{vh

B/ fejk j?, @@v/Y fwbhnB b'eK d/ Bkb

;kv/ e'b d[BhnK dh shih ;G s'I tZvh

jfEnkopzd c"i j?. jo ;kb 50 j}ko

d/ brGr b'e 10 s'I 20 ;kbK dh

B"eoh s'I pknd jfEnkpzd c"i s'I ;/tk

w[es j[zd/ jB i' i[Bhno efwFBv n\;o

ns/ T[; s'I j/mK d/ o?Ie ftu c"i ftu

nkT[Id/ jB. fJBQK ;/tk w[es c"ihnK ~

f;ybkJh eosktK ti'I f;ybkJh fdsh ik

;edh j?, i' nZr'I d/F d/ B"itkBK ~ tZy-

tZy B"eohnK bJh iK fco T[`dwhnK ti'I

w"e/ jkf;b eoB bJh f;ybkJh d/ ;ed/

jB.##

;w[Zu/ s"o s/ ;e{b ns/ :{Bhtof;Nh

gZXo d/ w"i{dk gkmeqw ~ Gkosh T[d:'r

dhnK w"i{dk ns/ B/Vb/ GftZy dhnK b'VK

w[skfpe Ykb/ ikD dh b'V j?. s;dheheoB

d/ wkBe th nfij/ j'D/ ukjhd/ jB fe

ftFt gZXoh :{Bhtof;NhnK ns/ ezgBhnK

T[j gqtkBrh d/D fi; Bkb fe f;fynkoEhnK

~ g{oh d[BhnK ftu w"e/ jkf;b j' ;eD.

;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK;wkgsh fNZgDhnK

Gkosh nkofEesk d/ fszB w[Zy EzwQ,

noEg{oB f;Zfynk gqDkbh, w}p{s wjkos

ftek; YKuk ns/ tgkoe ndkfonK tb'I

feos Fesh ~ f;Zfyns eoB ftu fpjso

jB. fJe tko fJj fszB'I bkr{ ehs/ ikD

sK p/o[}rkoh, rohph, nBgVQsk, seBheh

frnkB s'I tKM/ j'D ns/ ftFt pk}ko

ftu ;kv/ T[sgkdK$;/tktK ~ gqtkBrh Bk

fwbD fijhnK w"i{dk n"eVK d{o j'D ftu

wdd fwb/rh.

wzsokbk ~ fJ; rZb dk th frnkB

oZyDk j? fe okFNoh wjkos :'rsk YKu/

~ fJzM bkr{ ehsk ikt/ fe oki fJ;

ekoi bJh fdsh s?nF[dk oew ~ }whBh

gZXo #s/ fpBK e'Jh y'ok bZfrnK bkj/tzd

Yzr Bkb tosD. ftbZyD wzsokb/ nkgD/-

nkgD/ y/soK ftu wjkos ftek; dh

f}zw/tkoh fBGkT[D ns/ j[D s'I skbw/b

ns/ Y[ethI fBrokBh jh ;cbsk dh w[Zy

e[zih j't/rh.

n"osK dh ;orow GkJhtkbh tb

th fXnkB fdsk ikDk ukjhdk j?. ;z:[es

okFNo ftek; gq'rokw dh fJe fog'oN

w[skfpe n"osK dh GkJhtkbh 70 gqfsFs

se gj[zuD Bkb ;kv/ nkofEe ftek;

ftu 4H2 gqfsFs dk tkXk j' ;edk j?.

wjkos ftek; e/IdoK ~ fGqFNkuko

okjhI ;oeko s'I \zv b?D tkbh J/iz;h BjhI

pDk fdsk ik ;edk ;r'I T[BQK ~ Gkos

ftu ;woZE feos Fesh g?dk eoB d/

e/IdoK ti'I ezw eoBk j?. n;hI t/fynk j?

pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/pkeh ;\k 44 T[`s/

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 41

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/y/shpkVh okiK d/ Go';/

G[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eoG[tB Gk;eo

d'I ftZs wzsoh ;kb 2015-16

dk piN g/F eoB bJh b'e

;Gk ftu yVQ/ j'J/ sK T[BQK s'I f;o\ nkw

b'eK ~ ;r'I ;z;EktK, wkjoK ns/ noE-

Fk;sohnK ~ pj[s T[whdK ;B. fJj

;oeko bJh Gkosh noEszso ftu fJe

BtK nfXnkfJ F[o{ eoB dk w"ek ;h. ]k;

s"o s/ y/shpkVh y/so nkofEe ;ot/yD

ftu do;kJh 8H5 gqfsFs dh ftek; do

s'I pknd fi; dh d' nzefVnK ftu j'

ikD dh T[whd ehsh rJh ;h, s'I T[whd

pZMh ;h fe fJ; ~ tZvk j[zrkok fwb/rk.

;ot/yD ftu y/shpkVh y/so dh w"i{dk

ftek; do 1H1 gqfsFs Bkb rfjok FZe

g?dk j[zdk j? fe d' nzeK ftu ftek;

dk ;[\Bk ;keko j' ;e/rk fe BjhI. go

fit/I-fit/I piN gq;skt ;kjwD/ nkT[Id/

rJ/ ns/ tZy-tZy y/soK bJh fBoXkoD dk

gsk brdk frnk, y/shpkVh y/so ns/

fJ; d/ Bkb-Bkb g/Iv{ Gkos dk ftek;

fEVe frnk.

w[Yb/ s"o s/, ftZs wzsoh B/ 2014-

15 d/ ;'X/ nzdkf}nK Bkb'I 2015-16 d/

piN ftu y/shpkVh y/so bJh fBoXkoD

ftu 14H3 gqfsFs dh eN"sh eo fdsh

j?. piN gq;sktK d/ s"o s/ d/fynk ikt/

sK ;kb 2014-15 ftu fwE/ 31,322

eo'V o[gJ/ s'I 10H4 gqfsFs xNk e/

2015-16 ftu 28050 eo'V o[gJ/ eo

fdsk frnk j?. y/shpkVh wzsokbk bJh

okythI g{zih dk tZvk fjZ;k fJ; d/ gqw[Zy

g'qrokw okFNoh y/sh ftek; :'iBk T[go

you ehsk iKdk j?. go fJ; Bkb fJ;

:'iBk bJh fBoXkos okFh brGr nZXh

eo fdsh rJh j?, 4500 eo'V o[gJ/

2014-15 d/ ;'X/ nB[wkBK ftu fJj

8,444 eo'V o[gJ/ ;h. 2014-15 d/ ;'X/

nzefVnK Bkb'I okFNoh y[oke ;[oZfynk

fwFB, i' dkbK, s/bK d/ phi, eDe ns/

u"b T[sgkdB tXkT[D d/ T[gokb/ dk fJe

d{;ok tZvk gq'rokw j?, bJh th 2015-16

d/ piN ftu 530 eo'V o[gJ/ dh eN"sh

ehsh rJh j?. fJj gq;skt g{zih 2014-

15 d/ piN ftu okythI g{zih Bkb'I 630

eo'V o[gJ/ xZN j?.

f;o\ fJe'-fJe gq'rokw fi; bJh

fBoXkos okFh pj[s tXkJh rJh j?, T[j

j? gqXkB wzsoh f;zikJh :'iBk fi; ~ fJ;

piN ftu brGr 1800 eo'V o[gJ/ fwb/

jB. fgSb/ ;kb fJj okFh 1000 eo'V

o[gJ/ ;h. fJj :'iBk fgSb/ ftZsh ;kb

ftu F[o{ th BjhI ehsh ik ;eh ;h. e[M

j'o f;zikJh gq'rokwK ~ 2015-16 d/ piN

ftu 3,500 eo'V o[gJ/ fwb/ jB. fJ;

soQK fJ; ;kb d/ gq;sktK ftu bx{

f;zikJh, tkNoF?v ftek; ns/ gqXkB wzsoh

feqFh f;zikJh :'iBk bJh e[Zb 5,300 eo'V

o[gJ/ fwb/ jB. go fJj \zv th fgSb/

;kb d/ piN ftu okythI okFh Bkb'I 323

eo'V o[gJ/ xZN j?.

fJ; bJh, nfijk feT[I j? fe ftZs

wzsoh B/ phwko y/shpkVh y/so ~ xZN

g{zih fBt/F dk gq;skt eoe/ d' nzeK d/

ftek; dh T[whd tkbk piN g/F ehsk

j?. T[BQK d/ nkgD/ FpdK ftu, @@w?I okiK

~ p/Bsh eodk jK fe T[j fJ; wjZstg{oB

y/so bJh nzFdkB okytK eoB.## n;b

ftu, ftZs wzsoh B/ eJh tko tZy-tZy wzuK

T[go fJj rZb d[jokJh j? fe 14t/I ftZs

efwFB dhnK f;\koFK nB[;ko okiK ~

1,76,000 eo'V o[gJ/ d/ tX/o/ e/Idoh \zv

d/ e/, T[BQK e'b pj[s ;hws ;kXB ofj

rJ/ jB.

fJj ek\h jZd se mhe j?, go

fuzsk dk ftFk j? fe okiK ~ y/shpkVh

y/so bJh b'VhId/ \zv okyt/I eoB bJh

e'Jh ftF/F fdFk-fBod/F BjhI fds/ rJ/.

okiK tb'I y/shpkVh T[go xZN yofunK d/

foekov ~ d/yd/ j'J/, uzrh fJZSk Fesh

fd;D d/ pkti{d ftZs wzsoh d/ gq;sktK

~ jk;b eoB dk e'Jh rzGho T[gkn BjhI

fdykJh fdzdk. T[dkjoD d/ s"o s/, piN

ftu g/Iv{ eo}/ dh oew d/ Nhu/ ftu

ek\h tkXk ehsk frnk j? go f;zikJh ns/

j'o e/Idoh ;ehwK fit/I fe okFNoh feqFh

ftek; :'iBk ns/ okFNoh y[oke ;[oZfynk

fwFB ftu e/Ido dk fjZ;k brGr 5,500

eo'V o[gJ/ xZN eo fdsk frnk j?. fJj

fJ; T[whd Bkb ehsk frnk j? fe oki

;oekoK nkgD/ eoK d/ fjZ;/ ftu fJ;

bJh tX/o/ okFh oZyDrhnK. okiK ns/

e/Ido dh fjZ;/dkoh d/ Yzr-sohe/ dk

f}eo BjhI ehsk frnk j?. fJ; bJh tZv/

iiiii

42 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

gq'rokwK fit/I fe okFNoh feqFh ftek;

:'iBk ns/ okFNoh y[oke ;[oZfynk fwFB

fiBQK ekoB 2004-05 s'I 2013-14 ftueko

3H5 gqfsFs y/shpkVh ftek; do jk;b

ehsh ik ;eh ;h, T[go wkVk n;o g?

;edk j?. ;oeko dhnK y/shpkVh y/so ~

w[V s'I j[bkok d/D dhnK e'fFFK ;kjwD/

fJj n;bh ]sok wzvok fojk j?. fJ;

bJh \zvK dh ewh dk ;jkok b?Dk ;oeko

~ y/shpkVh y/so dhnK efmBkJhnK dk

;kjwDk eoB s'I puk BjhI ;edk.

y/shpkVh y/so ftu 11thI gzi ;kbk :'iBk

(2007-08 s'I 2011-12) d"okB 4H1 gqfsFs

ftek; do jk;b ehsh rJh ;h go

fgSb/ fszB ;kbK ftu fJj 1-2 gqfsFs

ftu jh fEVe rJh j?. i/ ;oeko 8

gqfsFs dh ftek; do jk;b eo th

b?Idh j? go y/shpkVh y/so ftu e'Jh

;[Xko BjhI j[zdk sK d/F fe;/ ;{os ftu

th ;wkfie Nhu/ jk;b BjhI eo ;edk.

fJ; Bkb g/Iv{ ns/ Ffjoh Gkos ftu fJe

]soBke yZgk g?dk j' ;edk j? feT[Ife

nZi th Gkos dh brGr 65 gqfsFs

nkpkdh o'}h-o'Nh bJh y/shpkVh T[go

fBoGo j?.

g/Iv{ eo}/ d/ w[jk} s'I, piN ftu

8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo}/ d/D dk sKxtkB

Nhuk fwfEnk frnk j? i' fgSb/ ;kb Bkb'I

50,000 eo'V o[gJ/ tZX j?. @@y/shpkVh

eo}k ;kv/ fwjBsh fe;kBK dhnK e'fFFK

~ ;jkok fdzdk j? ns/ fJ; bJh ;oeko

B/ ;kb 2015-16 ftu 8H5 bZy eo'V

o[gJ/ eo}k d/D dk Nhuk fwfEnk j?. w?~

g{ok ftFtk; j? fe p?Ie fJ; Nhu/ ~ gko

eo ikDr/##, ftZs wzsoh B/ ;z;d ftu

piN g/F eofdnK fejk. fJ; ftu th

bkr{eoB e[zih j?. fit/I fe y[oke Bhsh

wkjo d/ftzdo Fowk B/ fJe fJzNothT{

d"okB fJFkok ehsk j? fe 4 gqfsFs do

s/ 8H5 bZy eo'V o[gJ/ d/ eo}/ dk 94

gqfsFs fjZ;k n;b ftu y/shpkVh tgko

T[d:'r b? iKdk j?. p/Fe, ftZs wzsoh B/

fJ; sZE ~ fXnkB ftu oyd/ j'J/,

y/shpkVh ns/ g/Iv{ ftek; okFNoh p?Ie

(Bkpkov) ftu fJe bZy eo'V o[gJ/ S'N/

ns/ ;hwKs fe;kBK bJh okyt/I eoe/ g/Iv{

eo}/ d/ g;ko ~ j'o tXk fdsk j?.

Bkpkov ftu ;Ekgs eJh \zvK ftu

y/shpkVh ns/ g/Iv{ ftek; tZb tX/o/ stZi'

d/ e/ ftZs wzsoh B/ 25,000 eo'V o[gJ/

okFNoh p[fBnkdh YKuk ftek; \zv bJh

fwE/ jB, 15,000 eo'V o[gJ/ bzph fwnkd

dk g/Iv{ eo}k \zv 45,000 eo'V o[gJ/

S'Nh fwnkd d/ ;fjekoh g/Iv{ eo}k w[V

ftZs \zv bJh ns/ 15,000 eo'V o[gJ/

S'Nh fwnkd d/ y/soh g/Iv{ p?Ie d/ w[V

ftZs \zv g{osh bJh oZy/ jB.

g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv dk

;gZFN we;d S'N/ ns/ ;hwKs fe;kBK ~

fpBK fe;/ Mw/b/ d/ Y[etK y/shpkVh eo}k

d/Dk j?. g/Iv{ p[fBnkdh YKuk ftek; \zv

sfjs, fi; bJh 25,000 eo'V o[gJ/ oZy/

rJ/ jB, w[Zy ekoi fgzvK ~ ;VeK Bkb

i'VB dk j't/rk. Bkpkov okjhI 31 wkou,

2014 se fds/ w[Zy eof}nK ftu'I 43

gqfsFs ;VeK ns/ g[bK bJh oZy/ rJ/

jB. y/shpkVh ns/ ;zpzfXs y/soK bJh

43 gqfsFs ns/ ;wkfie y/so gqki?eNK

bJh 14 gqfsFs eo}/ oZy/ rJ/ jB.

nKXo gqd/F (fpBK tzfvnk), sfwbBkv{,

r[ioks, T[so gqd/F, wZX gqd/F, gZSwh

pzrkb ns oki;EkB nfij/ e[M oki jB

fiBQK ~ fJ; \zv sfjs ;G s'I tZX bkG

fwfbnk. fJzvhnk o/fNzr ns/ oh;ou

(fJzv-ok) i' fcu ro[Zg dh Gkos ftu

fJe o/fNzr ezgBh j?, dk efjDk j? fe

bzwh fwnkd d/ g/Iv{ eo}k \zv bJh

2014-15 ftu 5,000 eo'V o[gJ/ s'I tXk

e/ 2015-16 ftu 15,000 eo'V o[gJ/

eoBk y/shpkVh nkXkfos ns/ T[; Bkb

;zpzfXs T[d:'rK, y/shpkVh p[fBnkdh YKuk

fBowkD ftu bZrhnK ezgBhnK ns/ T[j

tgkoe xokD/ i' t/nojkT{; ;Ekgs eoB

ftu bZr/ j'J/ jB, bJh pj[s uzrk j?.

;fjekoh p?IeK ns/ y/soh g/Iv{ p?eK ~ i'

Bkpkov s'I fJBQK ;orowhnK bJh eo}k

b?Id/ jB, ~ fJ; Bkb tX/o/ ftZsh ;o's

jk;b j' ;eDr/. fJj bzph fwnkd ftu

y/shpkVh T[sgkdB ns/ T[gi tXkT[D ftu

;jkJh j't/rk.

fJ; s'I fJbktk, ;oeko B/ Bkpkov

d/ g{zih nkXko ~ j'o w}p{s eoB bJh

2015-16 ftu 300 eo'V o[gJ/ oZy/ jB.

Bkpkov d/ u/now?B joF e[wko GkBtkbk

tb'I Gkosh y/shpkVh ;kjwD/ nkT[D tkbhnK

;wZf;nktK d/ ;zdoG ftu fJj edw

T[BQK ~ d{o eoB tZb fJe ;jkok d/D

tkbk j' ;edk j?. ;qh GkBtkbk dk

efjDk j? fe, @@fgSb/ ;kbK ftu y/shpkVh

;w[Zu/ xo/b{ T[sgkdB ftu g{zih g?dk j'D

dh gZXo 17 gqfsFs dh T[uh do s'I xN

e/ 14 gqfsFs ofj rJh j?. nfij/ edw

fJ; ~ tXkT[D ftu ;jkJh j'Dr/. fJj

fBoXkos okFh ftu fJe pj[s tZvk T[Skb

j? ns/ fe;kBK ~ w[FfebK ns/ nk\sK s'I

;[oZfynk d/D ftu wdd eo/rk.##

go g/Iv{ B"itkBK bJh okythI ehsh

15,00 eo'V o[gJ/ dh okFh, T[BQK d/

o[}rko w"fenK bJh pj[s E'VQh ikgdh

j?. G{wh f;js ekov th w"i{dk ;oeko

dk fJe wBGkT[Idk gqki?eN j? fi; dk

T[d/F ykdK dh n;zs[fbs tos'I ~ o'eDk

j? ns/ G{wh dh T[gikfJesk tXkT[Dk j?.

fgSb/ ;kb fJ; ekoi bJh 156 eo'V

o[gJ/ fwb/ ;B ns/ fJ; ;kb 200 eo'V

o[gJ/ oZy/ rJ/ jB. fJ; gq'rokw dk

T[d/F ;G 14 eo'V 50 bZy G{wh d/

wkbeK ~ nrb/ fszB ;kbK ftu G{wh

f;js ekov d/Dk j?. nkgD/ fgSb/ ;kb

d/ piN GkFB ftu ftZs wzsoh B/ fejk

;h fe @@;oeko jo fe;kB ~ fwFB w'v

ftu G{wh f;js ekov ikoh eoB dh fJe

BthI :'iBk F[o{ eo/rh ns/ fJ; we;d

bJh piN ftu 100 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/

jB.## T[BQK 56 eo'V o[gJ/ d/F Go ftu

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 43

ubdhnK-fcodhnK G{wh goy gq:'rFkbktK

;Ekgs eoB bJh th okyt/I eoB dk

n?bkB ehsk ;h. fJ; ;kb fJ; :'iBk

dh bkr{eoB fog'oN ftu ;oeko B/ fejk

fe, @@G{wh f;js ekov S/sh jh ikoh eoB/

F[o{ eo fds/ ikDr/. fJ; we;d bJh,

12 okiK ~ 47 ubdhnK-fcodhnK G{wh

goy gq:'rFkbktK ;Ekgs eoB bJh \zv

ikoh eo fds/ rJ/ jB.## fJ; dk f;ZXk

noE fJj j? fe fe;kBK ~ ekov ikoh

eoB dk ezw ni/ F[o{ BjhI ehsk frnk.

@@y/shpkVh y/so ~ fBt/F ns/ y'i

bJh piN ftu okyt/I ehs/ \zvK Bkb'I

pj[s tX/o/ g{zih dh b'V j?. :'iBk you/

ftu e'Jh ]k; tkXk BjhI ehsk frnk j?.

f;o\ fJe'-fJe uzrh rZb j?, okiK ~

tX/o/ g{zih dh T[gbpXsk (ftZs efwFB

okjhI okiK dk fjZ;k 32 gqfsFs s'I tXk e/

42 gqfsFs eoB Bkb). okiK ~ y/shpkVh

gq'rokwK ~ nkgD/ nXhB b?Dk j't/rk go

w?~ fJj FZe j? fe T[j fJ; y/so bJh

tZvh pekfJnk oew d/Dr/. T[BQK ftu'I

e[M sK sB]kjK th ;w/I f;o BjhI d/

;ed/.## fJj efjDk j? fJBc'f;; u/no

d/ y/shpkVh d/ gq'H nF'e r[bkNh dk i'

fdZbh ftu nzsookFNoh nkofEe ;zpzXK

pko/ Gkosh gfoFd ftu ;Ekgs ehsh

rJh j?.

;pf;vh d/ cozN #s/, 2015-16 d/

piN ftu 2,43,810H98 eo'V o[gJ/ oZy/

rJ/ jB i' ukb{ ftZsh ;kb d/ ;'X/

nB[wkBK ftu okyt/I ehs/ 2,66,691H84

eo'V o[gJ/ Bkb'I xZN jB. go fJj

eN"sh g?No'bhnw gdkoEK ftu 30,000

eo'V o[gJ/ xZN ;pf;vh ekoB ;zGt j'Jh

i' s/b dhnK nzsookFNoh ehwsK xND

Bkb ;zGt j' ;eh j?. fJ; s'I fJbktk,

;bfcT{foe n?f;v ftu nk:ks eo 7H5

gqfsFs do s'I xNk e/ 5 gqfsFs eoB

Bkb th e[ZM y/shpkVh G{wh fBt/FK dh

bkrs ftu ewh nkT[D Bkb okjs

fwb/rh. y[oke ns/ ykd ;pf;vh ftu

E'VQk fijk tkXk ehsk frnk j?. ;kb do

;kb d/yd/ j'J/, ykdK T[go ;w[Zu/ s"o s/

;pf;vh ftu 9 gqfsFs dk tkXk ehsk

frnk j? id fe fgSb/ ;kb d/ w[ekpb/

ykd ;pf;vh ftu 3 gqfsFs dk tkXk

j'fJnk j?. fJj fuzsk dk ftFk j? feT[Ife

wkjoK ~ T[whd ;h fe fJBQK ;pf;vhnK

d/ gqpzX ftu e[M ;[Xko ehsk ikt/rk. go

fJBQK ;pf;vhnK ~ wo'Vk Bk d/D dk

p[fBnkdh ekoB ftZs wzsoh d/ pko-pko

y/shpkVh ns/ y/shpkVh ;wki d/ fgSb/

e[M ;w/I s'I w[Ffeb d/ d"o ftu'I r[}oB

d/ eEB ftu d/fynk ik ;edk j?.

y/shpkVh j/m y/so d/ tZv/ fjZ;/ ftu

pkfoF dh ewh ns/ nBkiK dhnK ehwsK

ftu brksko froktN B/ g{o/ d/F ftu

y/shpkVh ;wki dhnK sebh\K ftu tkXk

ehsk j?. nfij/ jkbks ftu, ;oeko fJj

g{oh soQK ikDdh j? fe fe;kBK dh nkwdB

tXkT[Dk fJe nfijk w[Zdk j? fi; ~

nBkiK d/ wkwb/ ftu ;[Xko j'D dh

T[whd T[go BjhI SZfvnk ik ;edk.

fe;kBK ~ y/shpkVh s'I tX/o/ nkwdB

bJh ftZs wzsoh B/ okFNoh y/shpkVh wzvh

F[o{ eoB dh b'V d[jokJh j?. ftZs wzsoh

B/ fejk fe, @@fe;kBK dh nkwdB tXkT[D

bJh fJj }o{oh j? fe n;hI okFNoh

y/shpkVh wzvh ;Ekgs eohJ/ i' ehwsK d/

tkX/ ~ o'eD dk bkG th d/t/rh. w?I fJe

;zrfms okFNoh y/shpkVh wkoehN F[o{

eoB bJh Bhsh nk:'r ftu okiK Bkb

fJ; ~ ;Ekgs eoB tZb ezw eoBk

ukj[zdk jK.## fJj y/shpkVh y/so ftu

;[Xko bJh fJe wjZstg{oB Bhsh j? ns/

fJj ekch jZd se y/shpkVh wzvh ftek;

ftu ;jkJh j't/rh. fJ; s'I fJbktk, fJj

ftu'bfroh dh gZXo T[go th n;o eo/rh

ns/ ehwsK ftu ;fEosk fbnkt/rh ns/

fe;kBK bJh nkgDh T[gi dk tX/o/ w[Zb

fwb ;e/rk. go ftZs wzsoh d/ fpnkB

ftu jh s"ybk j?. e/Ido ~ fJ; bJh

okiK Bkb fwb e/ ezw eoBk j't/rk

ns/ tZy-tZy w[ZfdnK ~ ;[bMkT[D ftu

p/fj;kph d/oh j' ;edh j?. okFNoh

y/shpkVh wzvh dh XkoBk dk f}eo fgSb/

piN ftu ehsk frnk ;h ns/ fJ; ;zpzX

ftu ;oeko tb'I fJ; T[g ekor[}koh

fog'oN ftu fejk frnk j? fe okiK B/

nkgD/ dkDk wzvh ek~BK ftu f;ZX/ wzvheoB

m/e/ T[go y/sh eoB ns/ fBZih wzvhnK

;Ekgs eoB bJh ;[Xko ehs/ jB ns/

T[BQK ftu'I 9 okiK B/ fJ; ;zpzX ftu

ekfJd/ ek~BK ~ bkr{ th eo fdsk j?.

okiK ~ ;w/I-;w/I wkvb n?eN dh bhj #s/

ns/ T[; s'I th nZr/ ;[Xko eoB bJh

fejk ikt/rk.

;oeko B/ 2014-15 d/ nkofEe

;ot/yD d/ 8t/I nfXnkfJ ftu @y/sh

T[sgkdBK bJh okFNoh wzvh e[M w[Zd/ ns/

nrKj tXD dk o;sk# d/ f;ob/y j/m

eoBkNe dh T[dkjoD fdsh j? ns/ fejk

j? fe @@eoBkNe ftu 155 ftu'I 51 w[Zy

wzvhnK ns/ 354 T[g wzvhnK fJe' bkfJ;z;

gqDkbh sfjs fbnKdhnK rJhnK jB.

okFNoh Jh-wkoehN ;/tk fbwfNv (nko

Jh n?w n?;) i' oki ;oeko ns/ okFNoh

;gkN n?e;u/Ii B/ ;KM/ T[dw d/ s"o s/

;Ekgs ehsk j?, i' ;t?ukfbs p'bh ns/

p'bh bZrD s'I pknd dhnK ;j{bsK

(s'bD, fpb pDkT[D, wzvh \h; b?D,

fj;kp-feskp eoB nkfd), wzvh ;j{bsK

dh goy, T[sgkdBK dh GzvkoB nkXkfos

fteoh ;j{bs, T[sgkdB \zv dh ;j{bs,

seBkb'ih dh tos'I eoe/ ehwsK dh

ikDekoh d/D nkfd dh ;j{bs w[jZJhnk

eodk j?. nbr-nbr wzvhnK eoB

Bkb bzw/-u"V/ ekoi y/so dk G{r'fbe

bkG fwfbnk j?, B/ fBZih y/so ~ wzvheoB

YKu/ ftu fBt/F eoB :'r pDk fdsk

j?.## n;hI f;o\ fJj T[whd jh eo ;ed/

jK fe ;oeko ~ d{;o/ okiK s'I th Y[ethI

wdd fwb/ sK i' fJ; wjZstg{oB ;[Xko

44 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

~ n;bhns ftu pdfbnk ik ;e/.

fJ; s'I fJbktk, g/Iv{ y/so ftu

2022 se 4 eo'V wekB T[;koh jK gZyh

ns/ g/Iv{ noEszso ~ Mzi'VB tkbk n;o

gkt/rh. go e[M nfij/ T[g y/so th jB

fiBQK dh fJ; piN ftu T[fenK nDd/yh

ehsh rJh j?. ftZs wzsoh B/ fe;kBK dh

nkwdB tXkT[D T[go mhe jh }'o fdsk

j? go y[oke vZpkpzdh y/so T[go u[Zgh

;kX bJh j?. ;oeko d/ g[o}'o @Gkos

ftu pDkU# T[go }'o d/D s'I fJ;

T[d:'r ~ T[whd ;h fe fJ; ftu ;[Xko

pko/ e[ZM tZv/ n?bkB ehs/ ikDr/, ]k; s"o

s/ T[; t/b/ id'I @Gkos ftu pDkU# gfjb

nXhB fJ; y/so ~ gfjb d/ y/so d/ s"o

s/ gSkfDnk frnk j?. go fJ; y/so ~

i' e[M fwfbnk j? T[j j? cbK ns/

;p}hnK bJh e'bv ;N'o/i s'I gfjbK

dhnK e[M ;/tktK bJh ;/tk eo s'I S'N.

ftZs wzsoh B/ piN GkFB ftu fejk fe,

@@cbK ns/ ;p}hnK d/ wjZstg{oB y/so

ftu ehws tXkT{ gq/oe d/D bJh e'bv

;N'o/i s'I gfjbK dhnK e[M ;/tktK bJh

eo s'I S'N fdsh ik ojh j?.## piN

d;skt/} ftu fejk frnk j? fe eo S'N

;/tktK T[go j't/rh i' nB[e{bB, mzY/

eoB s'I gfjbK, gekT[D, t?ef;zr, y[dok

ftZeoh bJh vZpkpzdh ns/ b/pb brkT[D

dhnK ;/tktK T[go brdk j?. ;oeko B/

fJj th ;gZFN ehsk fe o/b, ;w[zdoh

o;s/ iK ;Ve wkor okjhI y[oke T[sgkdBK

dh nktkikJh bJh ;/tk eo S'N f;o\

u"b, dkbK, nkNk, d[ZX ns/ Bwe ;w/s

nBkiK T[go ;hws j't/rk. d;skt/}

ftu fejk frnk j? fe y/sh T[sgkdBK dh

Y'-Y[nkJh ~ nbr s'I S'N fwbh j'Jh j?

i' bkr{ oj/rh. ;oeko S/sh yokp j'D

tkb/ gdkoEK dhnK ehwsK ekp{ j/m oyDk

ukj[zdh j? ns/ fJj S'NK FkfJd jh

fe;kB d/ jZE ftu e[M tkX{ XB d/D.

fJe j'o y/so fi; ~ g{oh soQK

fBokFk j'Jh j? T[j j? y/sh T[sgkdBK dk

fBo:ks. Gkos fJ; w'ou/ #s/ ek\h

w}p{s j? ns/ Y[ethI wdd d/D Bkb

;oeko ~ d'jok bkG gqkgs j'Dk ;h -

ftd/Fh w[dok dh nkwd tXdh ns/ fe;kBK

~ th uzrhnK ehwsK gqkgs j[zdhnK jB.

go piN fJ; T[g y/so T[s/ brGr u[Zg

jh j?.

\;b phwk fJe j'o nfijk y/so j?

fi; T[go ftZs wzsoh u[Zg oj/ jB. e'bv

u/B ns/ t/nojkT{; y/shpkVh p[fBnkdh

YKu/ dk ;G s'I tZX wjZstg{oB nzr jB

ns/ pj[-pqKv y[dok tgko ftu ftd/Fh

g{zih fBt/F ~ fJik}s d/D T[go pfj; d/

ubfdnK, fJBQK ;o'sK bJh fBt/F i[NkT[Dk

fJe tZvk soe ;h. e'bv u/B ns/

t/nojkT{;, nzB T[sgkdeK ~ nkgDh

\;b ~ tX/o/ ;w/I se nkgD/ e'b oZyD

dh ;woEk fdzd/ jB ns/ fJ; soQK T[BQK

~ nkgD/ T[sgkdBK bJh tX/o/ ftZeoh XB

gqkgsh bJh w}p{s nkXko fdzd/ jB.

fJ; bJh, fJj fJe nfijk y/so ;wfMnk

iKdk ;h fi; bJh ftZs wzsoh e'Jh m';

:'iBk ikoh eod/. g/Iv{ p[fBnkdh YKuk

ftek; \zv sfjs, g/Iv{ YKu/ d/ f}eo s'I

fJbktk, T[BQK piN ftu fJ; w[Zd/ pko/

e'Jh ftF/F n?bkB BjhI ehsk j?.

nzs ftu, 2105-16 dk piN fe;kBK

d/ p[fBnkdh w[Zd/ ns/ y/shpkVh fit/I fe

f;zikJh, fe;kBK ~ eo}/, G{wh f;js, g/Iv{

p[fBnkdh YKuk ns/ fe;kBK ~ T[BQK d/

T[sgkdBK bJh tkip ehwsK nkfd tZb

;oeko dh B/e Bhsh do;kT[Idk j? go

fJBQK T[go :'iBktK bJh fBoXkos \zv

b'V Bkb'I ehs/ xZN jB. e/Ido ;oeko

okiK tb'I fBt/F T[go pj[s nkFfos ojh

j?. okiK tb'I fJBQK :'iBktK bJh youk

eoB dh b'V T[go th e'Jh ]k; }'o BjhI

fdsk frnk ns/ fJj fJBQK :'iBktK dh

ekw:kph T[go eJh rzGho ;tkb yVQ/

eodh j?. wjZstg{oB y/soK fit/I fe

\;b phwk, y[oke gqfefonk, y/sh fBo:ks

ns/ t/nojkT{f;zr ~ fpBK ftuko/ SZv

fdsk frnk j? i' fJ; y/so T[go B}o

oZyD tkfbnK ~ fBokF eo/rk.

(b/ye y/shpkVh ns/ fdjksh ftek; Bkb

;zpzfXs w;fbnK pko/ fbydk j?.)

e-mail :[email protected]

fet/I fBrokBK tb'I nfijhnK ;orowhnK

d/ nzefVnK fog'oNK ~ co}h Yzr Bkb

fsnko ehsk iKdk j?. fJ; bJh nfij/

gkodoFh ns/ :'r fog'ofNzr f;bf;b/ dh

b'V j? fi; okjhI nfij/ e/IdoK, f;ybkJh

d/D tkfbnK, f;fynkoEhnK, f;ybkJh T[g-

e/IdoK ns/ f;ybkJh s'I pknd ;¯gh rJh

f}zw/tkoh d/ t/ot/ nk;kBh Bkb gj[zu ftu

j' ;eD. Gkosh feos-Fesh dh o[}rko

:'rsk ns/ tgkoe e/IdoK ~ ekoi e[Fb

feoshnK dh brksko g{osh w[Zy wzst

j?. fJ; bJh @brksko wjkos ftek;# d/

ekw/ w[skfpe uZbD dh b'V j?.

Gkt/I ;e{b$:{Bhtof;Nh f;Zfynk j't/,

okFNoh wjkos ftek; e/Ido iK n?B n?;

vh ;h, n?B n?; vh J/, n?B n?; vh n?c,

n?B n?; feT{ n?c, nkJh Nh nkJh,

g'bhN?efBe s/ iK j'o pj[-gZXoh Gkosh

T[d:'fre YKu/, ;kfonK ~ jo Gkosh

Bkrfoe se fwnkoh f;Zfynk ns/ wjkos

ftek; dk gk;ko eoB ns/ fJBQK ftneshnK

~ Y[ethI EK #s/ ezw #s/ bkT[D d/ nfjw

wzst bJh fJe i[N j' e/ ezw eoB dh

b'V j?.

nkU, nkgK ;ko/ okFNo d/ BK #s/

Gkos ~ d[BhnK d/ wjkos Bkb Gog{o

;owkJ/ ti'I fte;s eoB dk ;zebg

bJhJ/.

- gqXkB wzsoh Bo/Ido w'dh

(b/ye ph ph ;h fjzdh ;oft; ns/ n?`B vh

Nh th ;wkuko u?Bb Bkb ezw eo u[Zek j?.)

e-mail :[email protected]

;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh;\k 40 dh pkeh

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 45

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

o/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sko/b piN L gqrsh bJh db/oh Gfonk o;sk

ihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;BihH ;qhfBtk;B

}kdh s'I pknd d/ ;w/I ftu,

pj[s xZN o/b wzsohnK B/ b'e

b[GkT[D/ piN g/F eoB d/ fx;/-fgN/

o;s/ dh u'D BjhI ehsh j't/rh ns/

BthnK o/b rZvhnK ns/ :'iBktK F[o{

eoB d/ ;w/I d/ bkbu nZr/ r'v/ BjhI

N/e/ j'Dr/. 26 \otoh ~ ;z;d ftu

g/F ehsk frnk, 1 ngq?b s'I F[o{ j' oj/

nrb/ ftZsh toQ/ bJh o/bt/ piN, p/FZe

fJe db/oh Goh e'fFF j? feT[Ife fJj

phs/ ;w/I ftu ngDkJ/ iKd/ o;s/ s'I jN

e/ j? ns/ fJ; nktkikJh d/ r'bkeko

;kXB dh soZeh bJh ftFtk; dh gqFz;k:'r

Skb ns/ n;bh fdqF Bkb GftZy ;zr

;KM gkT[Idk gqshs j[zdk j?. nrb/ gzi

;kbK bJh 8H56 bZy eo'V o[gJ/ dk

dofwnkBh fwnkd dk tZvk fBt/F, :ksoh

feokfJnK ftu e'Jh tkXk BjhI go wkb

GkV/ d/ w[Yb/ tor bJh 10 gqfsFs dk

fJ}k\k fi; ftu }o{oh t;sK fit/I fe

wB[Zyh ygs bJh b{D, ;hfwzN, e'bk, p[fMnk

j'fJnk gZEo dk e'bk (e'e), b'jk ns/

fJ;gks, eZuk b'jk, b'j XksK ns/

g?No'bhnw gdkoEK ~ fJ; tkX/ s'I pkjo

oZfynk frnk j? ns/ d{oh d/ ;b?p ~

soe;zrs pDkfJnk frnk j? nkfd B[es/

2015-16 d/ o/b piN d/ gqw[Zy nzr

jB. piN s'I pknd o/bt/ p'ov d/ T[u

nfXekohnK B/ gq?; Bkb rZbpks eofdnK

nkfynk fe piN nzdo tZy-tZy t;sK

bJh ;b?p eo ns/ torheoB ftu pj[s

wkw{bh pdbkn ehs/ rJ/ jB. ;b?pK dk

w[V-rmB eoB s'I pknd e[M t;sK bJh

GkVk f;o\ 10 gqfsFs tXdk B}o nk

fojk j? id fe nB/e t;sK bJh sK fJj

xN e/ wB\h ftu th ik fojk j?. e[Zb

fwbk e/, o/bt/ fJ; gqfefonk s'I, wkb

GkV/ dh ewkJh d/ ;'u/ rJ/ 1,21,423

eo'V o[gJ/ ftu 4000 eo'V o[gJ/ fJeZso

eoB dk fJS[Ze j?. fJ; eoe/ T[j

dbhb fdzd/ jB fe n";s tkXk pj[s jh

wkw{bh, f;o\ 3 gqfsFs j?.

o/b wzsoh B/ b'e ;Gk ftu o/b

piN g/F eofdnK fpbe[b ;jh Bp}

cVfdnK nkfynk fe, @@BkVhnK dk fJe

ikb i' Gkos dh nkofEesk d/ fdb ~

ihtB oZfyne ]{B dh g{osh eodk j?##,

fJj pj[s pdfe;wsh tkbh rZb j? fe

fBZih ns/ T[d:'fre, d'tK tos'IekoK bJh

o/bt/ dhnK ;j{bsK nkokw GohnK BjhI

ojhnK. wzsoh B/ FpdK ~ ;gZFN eofdnK

;/fXs s"o s/ d/fynk fe tos'IekoK bJh

;/tktK dh x'o fBokFkiBe gZXo dk

p[fBnkdh ekoB @bzw/ ;w/I s'I xZN fBt/F#

dk j'Dk j?. e'Jh j?okBh tkbh rZb BjhI,

fJ; d/ f;ZN/ ti'I ;woZEk ftu tkXk BjhI

j'fJnk, ;[oZfynk Bkb fybtkV j'fJnk

ns/ ;/tktK d/D dh r[DtZsk pj[s jh

so;:'r ojh fi; eoe/ wB'pb fvZfrnk,

e[Fbsk xZN j'Jh, wkb ns/ :ksoh nktkikJh

nk; s'I EZb/ ojh ns/ xZN ftZsh ;o's

g?dk j'J/.##

o/b wzsoh B/ mhe jh o/bt/ ftu

fBt/F d/ \kfJfdnK pko/ bzwk-u"Vk ftfynkB

fdsk fi; dk pkeh dh nkofEesk #s/

pj[s jh tZvk s/ eJh r[Dk n;o gt/rk,

Bkb dh Bkb rohpK tk;s/ B"eohnK dk

gqpzX eoB ns/ tksktofBe ;EkJhgB

fBFfus eoB #s/ th. T[BQK B/ fpbe[b

;jh w"i{dk T[u xDsk tkb/ B?Ntoe dh

;woZEk ftu ;[Xko #s/ }'o fdsk i' pj[s

;;sk ;"dk j't/rk feT[Ife G'I gqkgsh dk

e'Jh tZvk w;bk BjhI ns/ fJ; ~ w[ezwb

eoB dk ;wK th xZN j't/rk. fJ; eoe/

f}nkdk }'o r/} pdbD, d[ZrDk eoB,

fsZr[Dk eoB ns/ fpibheoB #s/ j't/rk

sK fe nkw ejkts nB[;ko ;[;s n";s

o\sko E'VQh s/} j' ;e/ ns/ tos'IekoK ~

bzw/ ;w/I d/ \kfJd/ g[Zi ;eD. fJj r"o

eoB tkbh rZb j? fe o/bt/ dh f}nkdkso

nktkikJh S/ bKfxnK #s/ uZbdh j? i' uko

wjKBroK ns/ fJ; usoG[i d/ nkv/-

fsoS/ ~ i'Vd/ jB. fJj S/ bKx/ fpbe[b

BZe'-BZe Go/ gJ/ jB, fJ; eoe/ w"i{dk

;w/I gqDkbh dh ;woZEk tXk e/ fJ;

B?Ntoe ~ E'VQk j"bk eoB #s/ fXnkB

e/Idfos eoB dh b'V j?. piN dh ebw

j/m fbnKd/ rJ/ d{i/ fXnkB d/D :'r

y/soK ftu j'oBK s'I fJbktk rkje dh

;j{bs, ;[oZfynk ns/ GftZy ftu gqDkbh

~ ;t?-;EkJh ns/ bzw/ ;w/I dh fJekJh

pDkT[Dk j?.

fJ; o/b piN ftu BthI ftF/Fsk

nrb/ ftZsh toQ/ bJh fpibheoB tk;s/

Gog{o tkX/ dk gq;skt j?. toswkB ftZsh

;kb ftu 462 o{N feb'whNoK d/ w[ekpb/

nknknknknk

46 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

2015-16 bJh 6608 o{N feb'whNoK dh

bzpkJh wB}{o ehsh rJh j? i' fgSb/

;kb Bb'I p/fw;kb 1330 gqfsFs f}nkdk

j?. fJ; ;ukJh ~ fXnkB ftu oZyfdnK

fe fpibh f}nkdkso e'b/ dh tos'I Bkb

skg fpibh xoK ftu g?dk ehsh iKdh j?,

fJj ekopB xZN eoB d/ ftek; wkvb

d/ f]bk\ iKdk j?, fi; #s/ uZbD dk

Gkos B/ gqD ehsk j?. i/ tksktofBe

ihtek ns/ xZN JhIXB dh ygs o/bt/ ~

;Veh :ksk:ks d/ w[ekpb/ nktkikJh dk

p/jso ;kXB pDkT[Id/ jB i' }fjohb/

gqd{FB dk fwbr'Gk tksktoB ftu SZvd/

jB, sK T[j nrb/ ftZsh ;kb nzdo wkb

ns/ :ksoh o/bK ftu ;[Xko bJh ;op

T[u fpibheoB d/ Nhu/ ~ jk;b eoB

dh fJZSk fet/I oZyd/ jB, fpBK tksktoB

;zs[bB ~ yokp ehfsnK fJj ;gZFN BjhI

ehsk frnk. go, fJBQK n;b s"]fbnK ~

}kjok s"o s/ jZb eoB bJh o/b piN

#u jo/ nzd'bB d/ gZy s'I, 1000 w?rktkN

dh ftFkb ;woZEk tkbh ;{oih T{oik dh

;woZEk ;Ekgs eoB d/ gq;skt Bkb,

fJ; fdFk ftu e'fFF ehsh rJh j?.

uko T[d/FK fiBQK dk o/b wzsoh B/

f}eo ehsk, fit/I fe rkjeK ~ fuo;EkJh

ns/ ;[Xfonk j'fJnk ;j{bsK dk tksktoB

d/Dk, ;[yd :ksok dk ;kXB d/Dk, :ksohnK

dh o'}kBk dh frDsh 21 fwbhnB s'I 30

fwbhnB eoB bJh gqDkbh dh ;woZEk

ftu tkXk eoe/ p[fBnkdh YKu/ dk

nkX[fBeheoB eoBk, gNVh dh bzpkJh

toswkB 1H14 bZy feb'whNoK s'I 20

gqfsFs tXk e/ 1H38 bZy feb'whNo eoBk

ns/ wkb Y'-Y[nkJh dh ;kbkBk ;woZEk 1

fpbhnB s'I tXk e/ 1H5 fpbhnB NB

eoBk. fJj sK jh ;zGt j't/rk i/ wzsoh

}whBh gZXo #s/ fJ; bJh Y[ethnK e'fFFK

ns/ ekoi :'iBk fsnko eoB. o/bt/

:'iBktK bJh oki ;oekoK dk ;fj:'r

gqkgs eoBk ns/ iBse y/so d/ ndkfonK

Bkb nfjw t;sK, fit/I e'bk, b'j-XksK

ns/ ;hfwzN dh Y'-Y[nkJh bJh Y[ethI

;woZEk fte;s eoB bJh ;KM fGnkbh

gkT[Dk ns/ d'-fXoh ;zrmBK ns/ d{ihnK

;oekoK Bkb fwbtosB eoBk sK fe bzw/

;w/I se ftZs ns/ seBhe ftd/FK s'I

gqkgs j't/ - fJj j";bk Gog{o j't/rk

pFos/ ;wM g{oh j't/ ns/ m/e/ s'I fe;/

MrV/ d/ T[sgzB j'D dh jkbs ftu

\?;bk b?D tkbk szso w"i{d j't/.

fJe b/yk fBohye j'D d/ Bks/,

o/bt/ wzsoh pk}koh T[Xko Bkb bkGekoh

:'iBktK ykso g?;k i[NkT[D dk wsbp

uzrh soQK ;wMd/ jB. wfjzr/ T[Xko i'

szso nkgD/ ;jkfJe szsoK Gkosh o/bt/

ftZs fBrw (nkJh nko n?c ;h) s'I

fJbktk, phwk ns/ g?BFB \zv, pj[-fXoh

ns/ d[tZbhnK J/iz;hnK s'I xZN wfjzr/ ns/

dhox ekbh bzwh fwnkd d/ \zv i[NkT[D

dh th fJZSk gqrN ehsh rJh j? i' tXhe

nkwdB d[nkok g{oh ehsh ik ;edh j?.

fJj r"o eoBk uzrk j? fe o/bt/ bzw/

;w/I d/ ;z;Ekrs fBt/FeK ns/ d{i/ fGnkbK

e'b'I fBZih fBt/F jk;b eoB dh :'iBk

pDk fojk j?. fbysh s"o s/ gfjbh tko,

o/bt/ wzsoh B/ y[ZbQ e/ fJj rZb ejh j?

fe @@;kv/ n;kf;nK ~ t/uD dh pikfJ

T[BQK s'I g?;k pDkT[D ~ soihj d/Dr/.##

fJ; Bkb T[BQK B/ p/b'V/ fttkdK ns/

ngq;zfre nk; ~ ysw eo fdsk j? fe

szso dk ;fjekoheoB iK fBZiheoB eo

fdsk ikt/rk iK fJ; dhnK }whBK ~

t/u fdsk ikt/rk.

;zukbB e[Fbsk, i' ;zukbB yofunK

s'I nkwdB d/ gqfsFs dk fj;kp bk e/

eZYh rJh j?, d/ wkwb/ ftu (fJj fizBh

xZN j't/, gqDkbh bJh T[Bk tXhnk

j't/rk), fJj 2013-14 d/ pj[s jh wkV/

93H6 gqfsFs s'I }kjok s"o s/ 2014-15

d/ ;'X/ ftZsh nB[wkBK ftu xN e/ 91H8

gqfsFs se nkJh j? fi; dk T[sgkdB

youk, gqpzXB :'iBktK ~ iKdk j?. fJj

92H4 gqfsFs s'I ;[Xko tZb j? fi; dh

fgSbh i[bkJh ftu piN nzdo dZ;h rJh

;h. nrb/ ftZsh ;kb d/ nB[wkB ftu

e[Zb T[sgkfdesk gqkgshnK ns/ e[Fbsk ~

tXk e/ fJ; ~ 88H5 gqfsFs se j/mK

fbnkT[D dk gq;skt j?. nfijk gqDkbh

d/ ekoi ftu uzr/ gqGkt bJh ehsk

ikt/rk. n;b ftu, you/ ekp{ eoB ns/

;zukbB nB[gks ftu ;[Xko dh tk;sfte

wdd d/ wkwb/ ftu, fJ; ftZsh ;kb B/

o/b wzsoh ~ ntw[ZbD Gzvko \zv (vh

nko n?c) bJh 1050 eo'V o[gJ/ s'I tXk

e/ 7900 eo'V o[gJ/ dk T[u gqpzX eoB

d/ :'r pDkfJnk j? feT[Ife vh nko n?c

\zv w[ozws d/ ezwK fit/I BthnK gNVhnK

ftSkT[Dk, bkgqtkjh tkbh wd i' :ksok

eoB tkb/ w[;kf\oK ns/ wkb dh ;[oZfynk

bJh ]sok yVQk eodh j?, tk;s/ XB

w[jZJhnk eotkT[Idk j?. o/bt/ ftek; \zv

tk;s/ gqpzX, i' S'N/-w'N/ yofunK dhnK

o[ektNK ns/ ;woZEk tXkT[D dk fXnkB

eodk j?, ftu uko r[Dk d/ brGr tkXk

eoe/ ;'X/ j'J/ nB[wkBK ftu nrb/ ftZsh

toQ/ bJh 5750 eo'V o[gJ/ eo fdsk

frnk j?. wB ~ ][F eoB tkbk tkXk,

p/FZe, gqDkbh bJh :'iBk nkeko ftu 50

gqfsFs s'I 2015-16 bJh fJe bZy eo'V

o[gJ/ eoB dk j?, i' ;jh noEK ftu

bkr{ j'D #s/ nkgD/ nkg ftu fJe

ehoshwkB j't/rk.

fJ; d/ f}nkdkso nkwdB d/ nB[wkB

tZvh nk; #s/ fNe/ j'J/ jB, id'I toswkB

ftZsh toQ/ nzdo, :ksoh ns/ wkb GkV/

dhnK gqkgshnK xZN eoBhnK gJhnK ns/

e[Zb :ksk:ks gqkgsh ;'X/ j'J/ nB[wkBK

w[skpe piN nzdk}/ d/ 1,60,165 eo'V

o[gJ/ dh s[bBk ftu ftFkb 917 eo'V

o[gJ/ xZN j' rJ/. fJ; ;'X d/ ubfdnK

nrb/ ftZsh ;kb ftu e[Zb :ksk:ks

gqkgshnK s'I 1,83,578 eo'V o[gJ/ gqkgs

j'D dk nB[wkB bkfJnk frnk j?. id

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 47

se fe e'Jh feqFwk Bk j' ikt/ ns/ o/bt/

wzsokbk fBZih ns/ T[d:'fre o/b tos'IekoK

bJh e'Jh fjsekoh ns/ fuo;EkJh gqpzXB

gqEktK Bk ngDk bt/, T[u nkwdB gqkgshnK

tkbk sho fBFkB/ s'I y[zMdk B}o nkT[Idk

j?.

o/bt/ B/ feT[Ife \?;bk ehsk j? fe

fJ; dh ]}kB/ s'I e[Zb piN ;jkfJsk (ih

ph n?;) #s/ fBoGosk nfij/ gZXo #s/ Bk

gj[zu ikt/ fe fJ; d/ p|?o ;zukbB

eoBk w[Ffeb Bk j' ikt/, o/b wzsoh B/

tkX{-piN ;o's (Jh ph nko) dk, ;z;Ekrs

ftZs s'I \kfJdk T[mkT[D dk o;sk u[fDnk

j?, fi; pko/ T[BQK dk efjDk j? fe fJj

fpbe[b BtK gfofdqF j? fi; dhnK ngko

;zGktBktK jB. fJ; dk nkXko o/bt/

:'iBktK ftu ;z;Ekrs fBt/F j't/rk i'

o/bt/$iBse y/so ndkfonK d/ okjhI

j't/rk fi; s'I 17,136 eo'V o[gJ/ fwbD

dk Nhuk oZfynk frnk j?. fJ; Bkb

;woZEk tXkT[D dhnK :'iBktK d/ s/}h

Bkb w[ezwb j'D dh nk; j?, pikfJ fe

ftob/-Nkt/I ;o'sK dh tzv ehsh ikt/ i'

phs/ dh ftBkFekoh gqEk ojh j?. ftuko

fJj j? fe fJBQK ftu'I pj[s ;kohnK

:'iBktK f}nkdk nktkikJh tkb/ o{NK s'I

p'M xZN eoB Bkb ;zpzX oZydhnK jB

ns/ g{ohnK j'D #s/ bkGekoh f;ZX j'DrhnK.

fJ; soQK, 2015-16 ftZsh toQ/ dh ;kbkBk

:'iBk bJh 1 bZy eo'V o[gJ/ ftu'I 40,000

eo'V o[gJ/ ih ph n?; okjhI Gkos ;oeko

tb'I nkT[Dr/, 1645 eo'V o[gJ/ vh}b

r?; s'I, 17,793 eo'V o[gJ/ fJ; d/

nkgD/ nzdo{Bh ;o'sK s'I ns/ pkeh 40,000

eo'V o[gJ/ pkjoh T[Xko s'I nkT[Dr/.

fJE/ f}eo eoBk }o{oh j? fe fgSb/

;kb o/bt/ f;o 13,000 eo'V o[gJ/ dk

pkjoh T[Xko ;h ns/ fJ; T[Xko ~ tkg;

eoB bJh fJ; B/ fttjkoe :'iBktK dh

gSkD ehsh i' eo}k u[ekT[D bJh g?;k

w[jZJhnk eotkT[Dr/. fJjh ekoB j? fe

o/bt/ j[D oki ;oekoK, iBse y/so d/

ndkfonK, ns/ fBZih fJekJhnK Bkb ;KM-

fGnkbh eoB dk gq;skt eo fojk j?.

fJj ;kok e[ZM fwbk e/ szso ~ 17,000

eo'V o[gJ/ d/t/rk ns/ j'o 17,000 eo'V

o[gJ/ nkJh nko n?c ;h T[Xko s'I ns/

j'o 6000 eo'V o[gJ/ iBse-fBZih GkJhtkbh

s'I jk;b j'Dr/.

e[Zb fwbk e/, o/bt/ piN ftu ]so/

Go/ o;s/ #s/ uZbD ~ e[Fbsk Bkb szso

spdhbh dk o;sk u[D e/, dofeBko eo

fdsk frnk j?. fJ; gqfefonk okjhI p/FZe

;kohnK fXoK ~ nEkj \kfJd/ fwbDr/ i/

fJ; ~ ;jh noEK ftu bkr{ ehsk

ikt/. nkb'ue efjzd/ jB fe fBt/F :'iBk

eo}k nkXkfos j?, fi; eoe/ ikoh ofjD

:'r BjhI j?, go, fJe nfijh ;fEsh fiE/

pk}koh FeshnK ;o'sK dh tzvkJh e[Fbsk

fBoXkos eodhnK jB. o/bt/ p/FZe ;cb

j't/rk feT[Ife T[BQK e'b ftjkoe :'iBktK

jB i' fJBQK :'iBktK d/ fBfjs \kfJd/,

:ksoh s/ wkb ~ Gkos #u Y'D d/ ;;s/

;kXB ti'I, tos'IekoK se gj[zukT[Dr/.

piN d/ Bkb ikoh ehs/ rJ/ fJe ;\?d

gZso (tkJhN g/go) ftu fejk frnk j?,

@@nrb/ gzi ;kb o/bt/ dk w[jKdok pdb

d/Dr/, s/} o\sko o/b rZvhnK nkX[fBe

o/b rZvhnK, mkm-pkm tkb/ ;N/FB, j[Bowzd

ekw/ - fJj GftZy dk o/bt/ j'Dk ukjhdk

j?.## FkfJd 2015-16 dk o/b piN

Gkosh tos'IekoK dh fJ; otkfJsh nktkikJh

d/ ;kXB dh ;zGkth p/fw;kb soZeh dk

wkor j? i' T[woK se fJ; dh j'Id,

ouBk ns/ ekohroh dk nkXko j?.

(b/ye ;kpek fvgNh n?vhNo #fd fjzd{ fp}fB;

s/ ;[szso gZsoeko j?.)

e-mail :[email protected]

o/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnKo/b piN dhnK w[Zy MbehnK

• o/b w[;k\o feokJ/ ftu e'JhtkXk BjhI.

• fJe bZy 11 j}ko eo'V o[gJ/dk o/b piN ;z;d ftu g/F

• o/b w[;k\oK dhnK ;j{bsK bJhpiN 67 gqfsFs tXkfJnk.

• Gkosh noEuko/ ~ nZr/ tXkT[DbJh o/bt/ w'Yh pD/rk, gzi ;kbK dh

ekoi :'iBk dk gq;skt.

• o/b piN ftu ;[Xko fbnkT[Dns/ o/b :ksok ~ ;[oZfyns ;kXB pDkT[D

dh b'V #s/ }'o.

• gzi fwzNK ftu o/b fNeNK T[gbpXeokT[D bJh jkov pNB ns/ e[nkfJB

wFhBK brkT[D dh sith}.

• nkgDh g;zd dk ykDk u[DB bJhJh-e?Nfozr F[o{ eoB dh :'iBk.

• nkdoF ;N/FB ;ehw sfjs

200 j'o ;N/FBK ~ fbnkT[D dh sith},

ph Fq/Dh d/ ;N/FBK #s/ tkJh-ckJh ;j{bs

T[gbpX eokT[D dh sith}.

• w[;k\oK dhnK ;wZf;nktK ns/;[oZfynk ;zpzXh fFekfJsK d/ fBgNko/ bJh

24 xzfNnK dh j?bgbkJhB F[o{ eoB dh

:'iBk.

• wfjbk w[;k\oK dh ;[oZfynk bJhnoX-Ffjoh vZfpnK ftu ][\hnk e?wo/

brkT[D dh :'iBk.

• u'DthnK rZvhnK d/ iBob vZfpnKftu tkXk eoB dh sith}.

• 9 o/bt/ rfbnkfonK dh o\skotXk e/ 160 s/ 200 feb'whNo gqfs xzNk

ehsh ikt/rh.

• u[D/ j'J/ o{NK #s/ o/b rZvhnK dh;[oZfynk ;zpzXh u/sktBh gqDkbh ns/ rZvhnK

d/ nkg; ftu NeokT[D ~ o'eD ;zpzXh

gqDkbh ;Ekfgs eoB dh :'iBk.

• 9400 feb'whNo bzphnK o/bt/bkJhBK ~ d'jok, shjok ns/ u"jok eoB

;zpzXh ezwK d/ 77 Bt/I gq'i?eNK ~ F[o{

eoB dh sith}.

48 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16o/b piN 2015-16

o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/o/b piN 2015-16 d/ w[Zy B[es/

nkrkwh gzi ;kbK ftu Gkosh o/bt/

dh ekfJnkebg bJh fwZE/ uko Nhu/L-

• rkjeK d/ nB[Gt ftu ;EkJhns/ ;koEe ;[Xko fbnkT[Dk. • o/bt/ ~:ksok dk ;[oZfyns ;kXB pDkT[Dk.

• Gkosh o/bt/ dh ;woZEk ftu b'VhIdkft;Eko eoBk ns/ fJ; d/ p[fBnkdh YKu/

~ nkX[fBe pDkT[Dk. • Gkosh o/bt/ ~ftZsh fdqFNh Bkb ;t?-fBoGo pDkT[Dk.

ekor[}koh :'iBk bJh gzi wjZstg{oB

T[sgq/oe

• wZXtosh :'iBk ~ ngDkT[Dk.• ;KM/dkoh pDkT[Dk. • tX/o/ t;hb/i[NkT[Dk. • nwb, gqDkbhnK, gqfefonktKftu ;[Xko eoBk ns/ wB[Zyh t;hfbnK ~

;woZE pDkT[Dk. • Fk;B ftt;Ek ns/gkodoFsk ;Ekgs eoBk.

ekoi :'iBk bJh 11 w[Zy y/so -

;[yd :ksok dk nfj;k;

;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L;k\-;\kJh L ;tZS Gkos nfGnkB

d/ sfjs ;tZS o/b pDkT[D d/ gq'rokw

T[s/ }'o, 120 ;N/FBK d/ w[ekpb/ ftu

650 tXhe ;N/FBK T[s/ Bt/I g]kB/ pDkJ/

ikDr/.

fp;so Lfp;so Lfp;so Lfp;so Lfp;so L fp;sfonK d/ fv}kfJB

bJh fBcN fdZbh Bkb ;zgoe ehsk

ikt/rk, fJ; s'I fJbktk u'Dt/I ;N/FBK T[s/

fv;g'}/pb fp;sfonK dh nkBbkJhB ;j{bs

fdsh ikt/rh.

j?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB Lj?bgbkJhB L :ksohnK dhnK

;wZf;nktK d/ T[fus jZe bJh ;ot

Gkosh 24 xzN/ dh j?bgbkJhB Bzpo 138

dh F[o{nks ehsh ikt/rh.

fNeN LfNeN LfNeN LfNeN LfNeN L Bkw okytKeoB :ksok

eoB tkb/ :ksohnK bJh gzi fwzN nzdo

fNeN yohd ~ :ehBh pDkT[D bJh

ngq/FB ckJht fwzN.

ykDgkB LykDgkB LykDgkB LykDgkB LykDgkB L Jh-e?Nfozr dh ;j{bs

o/b rZvhnK ftu j'o th tXkJh ikt/rh.

seBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkbseBkb'ih dk j'o fJ;s/wkb

eoBk LeoBk LeoBk LeoBk LeoBk L ub fNeN u?eoK ~ j?Iv j?Ivb

NowhBb T[gbpX eotkJ/ ikDr/, fiBQK

dk T[g:'r :ksohnK dh iKu-gVskb

eoB ns/ ukoNK ~ vkT{Bb'v eoB bJh

ehsk ik ;e/rk. ;zrfms rkje g'oNb

fsnko ehsk ikt/rk. n?`; n?`w n?`;

nboN ;/tk F[o{ ehsh ikt/rh.

fBrokBh LfBrokBh LfBrokBh LfBrokBh LfBrokBh L wfjbk :ksohnK dh

;[oZfynk bJh gkfJbN nkXko #s/ w/BbkJhB

d/ u'Dt/I ;tkoh vZfpnK ns/ j'o rZvhnK

ftu wfjbktK dh vZfpnK ftu ;[oZfynk

bJh e?wo/ brkJ/ ikDr/, nfijk eod/

;w/I T[BQK dh gqkJht/;h dk th f]nkb

oZfynk ikt/rk.

wB'oziB LwB'oziB LwB'oziB LwB'oziB LwB'oziB L iBob Fq/Dh d/ ;tkoh

vZfpnK ftu w'pkfJb \'B ~ ukoi eoB

dh ;j{bs gqdkB ehsh ikt/rh.

rZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk LrZvh ;woZEk ftu tkXk L 24

;tkoh vZfpnK dh EK 26 ;tkoh vZp/ i'V/

ikDr/.

nkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok LnkokwdkfJe :ksok L T[gob/

poE T[s/ uVQB bJh g"VhnK dhnK w"i{dk

g"VhnK, i' :ksohnK bJh n"yhnK jB, ~

pdb e/ T[BQK dh EK :ksohnK bJh

;"yhnK g"VhnK dh ftt;Ek dk gq;skt.

;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK;N/FB ;j{bsK

• ;N/FB ;j{bsK ftu tkXk ehskikt/rk. • o/b wzsoh B/ Gkosh o/bt/ d/ekfJnkebg ;zpzXh nrb/ gzi ;kbK bJh

uko Nhu/ fwZE/ jB. • :ksoh ns/ wkbY[nkJh ;woZEk ftu tkXk ehsk ikt/rk.

• ;?bkBhnK ~ nkeofFs eoB bJh rKXh;oeN ~ T[sFkfjs ehsk ikt/rk. • o/bt/dh ;kbkBk :'iBk bJh ftZs wzsokbk tb'I

40 j}ko eo'V o[gJ/ dh piN ;jkfJsk.

• ftd/Fh o/b seBkb'ih ;fj:'r :'iBkF[o{ eoB dk gq;skt. • o/bt/ ftu

wjZstg{oB gqpzXe gqfefonktK ns/ gqDkbhnK

ftu ;[Xko. • o/bt/ d/ :'iBk piN d/nkeko #u 8H52 gqfsFs dk tkXk. • o/bt/wkfjoK s'I ;bkj-wFtok b?D bJh ;?b

ekfJw eo/rk. • w[zpJh bJh n?wH:{HNhHghH-3 F[o{ ehsh ikt/rh. • nko U ph$nko:{ ph d/ fBowkD bJh t?p nkXkfos

n?gbhe/FB F[o{ ehsh rJh j?. • Gkosho/bt/ d/ ekfJnkebg bJh o/b wzsoh tb'I

5 ;{soh oDBhsh fBoXkfos. • ubfNeN u?eoK bJh j?Iv j?Ibv NowhBb dh

ftt;Ek. • u'DthnK Fskpdh rZvhnK #up'ov wB'oziB ;j{bs T[gbpX j't/rh.

• o/bt/ w"i{dk b/yk gqDkbh ftu pdbknbJh ekoi db dk rmB eo/rk.

• o/bt/ t?Ivo fJzNoc/; w?B/iw?IN f;;Nw~ fv}hNb pDkJ/rk. • :ksohnK dhnKfFekfJsK d/ jZb bJh j?bgbkJhB Bzpo

138 jo ;w/I ezw eo/rk. • fp;sfonKd/ fv}kJhB, r[DtZsk ns/ ;tZSsk ~

p/jso pDkfJnk ikt/rk. • o/bt/ wfjbk:ksohnK dh ;[oZfynk bJh fBoG? fBXh dk

fJ;s/wkb eo/rh. • o/bt/ ;zukbB ns/tgkoe e[Fbsk bJh T[u wkBeK ~ :ehBh

pDkJ/rk.

o/bo/bo/bo/bo/b piNpiNpiNpiNpiN 2015-162015-162015-162015-162015-16 d/d/d/d/d/ w[ Zyw[ Zyw[ Zyw[ Zyw[ Zy y/soy/soy/soy/soy/so

• :ksoh GkV/ ftu e'Jh tkXk BjhI.• Bkw okytKeoB Fq/Dh dh fNeN yohd;"yk pDkT[D bJh @ngq/FB ckJht fwzN#.

• tZyo/ s"o s/ ;woZE :ksohnK bJh fJepko ofi;Nq/FB eokT[D d/ pknd fonkfJsh

Jh-fNeN @oZfynk :ksok gqDkbh# fte;s,

tkozN ;wkgs. • Jh-e?Nfozr ftu ;ot'swy[okeh t;sK ~ Fkfwb ehsk ikt/rk.

• o/b piN #u tZX nkwdB ns/ T[g:[esfBt/F ~ :ehBh pDkfJnk ikt/rk.

• rZvhnK d/ nkT[D$ikD d/ ;w/I bJh@n?; n?w n?; nboN • u'Dt/I wkorKT[s/ ;[oZfynk u/sktBh gqDkbh ns/ rZvhnK

dh NZeo s'I pukn dh gqDkbh .

- ghHnkJhHphH ibzXo.

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 49

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;e/Idoh piN ns/ g/Iv{ ftek;

osB ;bdhosB ;bdhosB ;bdhosB ;bdhosB ;bdh

s wzsoh ;qh no[D i/sbh B/ 28

\otoh 2015 ~ okFNoh

b'eszfsqe rmpzXB ;oeko dk 2015-16

dk gfjbk g{ok piN b'e ;Gk ftu g/F

ehsk. fJ; s'I gfjbK T[BQK i[bkJh 2014

ftu e/Ido ;oeko dk 2014-15 dk

nzfsqw piN g/F ehsk ;h. piN nkw

s"o s/ ftek; w[yh ns/ ;wkfie ;[oZfynk,

y/shpkVh, g/Iv{ ftek; ns/ T[d:'r ns/

tgko ~ T[sFkj d/D tkbk fejk frnk

j?. ftZsh xkNk xZN eo e/ ftek; do 8

gqfsFs s'I tZX jk;b eoB dh tuBpXsk

d[jokJh rJh j?. piN g/F eofdnK ftZs

wzsoh B/ fejk fe Gkos dh noEftt;Ek

ftu ;bkj[D:'r tkXk j'fJnk j?, fJ;

ftu BthnK eo{zpbK c[ZNDhnK F[o{ j'JhnK

jB ns/ d/F nkofEe ;fEosk tb tX

fojk j?. xo/b{ ns/ ftd/Fh g{zih fBt/FeK

dk d/F dh noEftt;Ek ftu ftFtk;

tfXnk j?.

Gkos dh brGr 70 gqfsFs nkpkdh

fgzvK ftu t;dh j? ns/ tX/o/ eoe/

y/shpkVh ns/ y/shpkVh Bkb ;zpzfXs feZfsnK

ftu bZrh j'Jh j?. ftFt p?Ie d/ nzefVnK

nB[;ko, Gkos ftu ;kb 2000 ftu e[Zb

g/Iv{ nkpkdh 76 eo'V ;h i' 2010 ftu

tX e/ 85H60 eo'V j' rJh ;h ns/ fJj

d/F dh e[Zb nkpkdh dh 69H9 gqfsFs

fjZ;k ;h. brGr fJj' nB[gks nZi th

ekfJw j? i' 2011 dh wodwF[wkoh ftu

;gZFN j' frnk ;h. fJzBh tZvh nkpkdh

dk brksko ftek; fe;/ th ;oeko bJh

Bk f;o\ fJe u[B"sh j? ;r'I gfjb dk

ekoi th j?.

T[go'es ~ fXnkB ftu oZyd/ j'J/,

ftZs wzsoh B/ piN ftu wjkswk rKXh

okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh gq'rokw dh

ekoie[Fbsk tXk e/ ns/ T[; ftu tX/o/

gkodoFsk fbnk e/ T[; ~ j'o w}p{s

eoB ;w/s eJh BthnK :'iBktK dk

n?bkB ehsk j? fiBQK Bkb y/shpkVh ;[Xko

ns/ g/Iv{ ftek; d/ Bt/I w"e/ g?dk j'Dr/.

wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh

ek~B, wBo/rk d/F ftu ;G s'I gfjbk

nfijk ek~B j? fi; sfjs g/Iv{ fJbkfenK

ftu ;G xo-gfotkoK bJh o[}rko dh

}kwBh fdsh rJh j?. d[BhnK d/ e[ZM

frD/-u[D/ jh nfij/ d/F jB fiBQK ftu

nfijk ftnkge o[}rko ftt;Ek tkbk

ek~B bkr{ j?. fJj ek~B 5 ;szpo

2005 ~ bkr{ j'fJnk ;h, fi; nB[;ko

jo g/Iv{ xo-gfotko d/ xZN'-xZN fJe

pkbr w?Ipo ~ fJe ;kb ftu xZN'-xZN

100 fdB d/ o[}rko dh }kwBh fdsh

rJh ;h. fgzvK d/ rohp b'eK ~ o[}rko

T[BQK d/ fgzvK ftu jh, fgzv dh gzukfJs

tb'I FBkys ehs/ ekoiK ftu fwbdk j?

fi; Bkb T[BQK ~ o[}rko dh Gkb ftu

fgzvK s'I FfjoK tZb gbkfJB BjhI eoBk

g?Idk. fJ; Bkb fiE/ fgzvK ftu p/o[}rkoh

ftu ewh nkT[Idh j? T[E/ fgzvK dk ftek;

th fBFfus j[zdk j? ns/ fgzvK d/ b'eK d/

ihtB gZXo ftu th ;[Xko nkT[Idk j?.

ftZs wzsoh B/ fejk fe ;oeko B/

okFNoh wjZst dhnK gfjbK fit/I fe

y/shpkVh, f;Zfynk, f;js, g/Iv{ p[fBnkdh

YKuk dhnK bkGekoh :'iBktK ns/ wjkswk

rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh gq'rokw

~ ukb{ oZyD dk \?;bk ehsk j?. T[BQK

fejk fe wjkswk rKXh okFNoh g/Iv{ o[}rko

}kwBh gq'rokw dk bkr{eoB mhe BjhI j'

fojk ;h ns/ T[; ftu eJh T{DskJhnK

;B. fJ; ek~B ~ id'I bkr{ ehsk frnk

;h, nkw ftFtk; ;h fe fJj fgzvK ftu

jo xo-gfotko bJh o[}rko d/ w"e/ g?dk

eo e/ fgzvK dh B[jko pdb d/t/rk go

}whBh gZXo #s/ fJ; dk bkr{eoB mhe

Bk j'D ekoB b'eK dhnK fJ; d/ f]bk\

nkw fFekfJsK ofjzdhnK ;B. piN ftu

fJ; dk bkG f;ZfXnK bkGgksoK se

;oeko tb'I BthI F[o{ ehsh p?Ie :'iBk

iBXB :'iBk okjhI gj[zukT[D dh ftt;Ek

ehsh rJh j?. fJ; s'I fJbktk fJ; ~

nkXko ekov ns/ w'pkfJb \'B Bkb i'VB

dh th :'iBk j?.

fJ; :'iBk ~ BthI fsqw{osh iBXB-

nkXko ekov-w'pkfJb (i/ J/ n?w) dk

Bkw fdsk frnk j? ns/ wBo/rk sfjs

bkGK ;w/s j'o th ;G fe;w d/ bkGgksoK

~ bkG fit/I fe ykd ns/ nBki ;pf;vh,

o;'Jh r?; ns/ fwZNh d/ s/b T[go fwbD

tkbh ;pf;vh ns/ j'o ;G fe;w dhnK

bkGekoh :'iBktK sfjs fwbD tkbh g{zih

~ f;ZfXnK bkGgksoK d/ jZE ftu gj[zukT[D

dh ftt;Ek ehsh ik ojh j?. fJ; Bkb

Bk f;o\ fgzvK d/ rohp bkGgksoK ;r'I

ftZftZftZftZftZ

50 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

FfjoK d/ b'eK ~ i' nfijh ftt;Ek

sfjs nkT[Id/ jB, f;ZfXnK g{zih T[BQK d/

ykfsnK ftu ik e/ bkG fwb/rk ns/

dbkbK dk ykswk j't/rk. fJ; s'I fJbktk,

;oeko dh d/F Go ftu T[gbpX 1,54,000

vkexoK okjhI f;ZfXnK g{zih bkGgksohnK

se gj[zukT[D bJh tos'I ftu fbnkT[D

dh :'iBk j?.

ftZs wzsoh B/ wjkswk rKXh okFNoh

o[}rko }kwBh gq'rokw bJh piN ftu

34,699 eo'V o[gJ/ dk gq;skt ehsk

j?. T[BQK, ftZs T[gbpXsk dh ;{os ftu,

wBo/rk gq'rokw bJh 5,000 eo'V o[gJ/

j'o tX/o/ d/D dk tkndk th ehsk j?.

g/Iv{ ftek; ns/ S'N/ s/ dofwnkB/ fe;kBK

d/ fjZsK ~ w[Zy oyd/ j'J/, ftZs wzsoh B/

Bkpkov ftu ;Ekgs g/Iv{ p[fBnkdh YKuk

ftek; \zv bJh 2015-16 d/ piN ftu

25,000 eo'V o[gJ/, E'VQh fwnkd d/ w[V

ftZs \zv, y/soh rqkwhD p?Ie (nko nko

ph) bJh 15,000 eo'V o[gJ/ ns/ ;fjekoh

g/Iv{ eo}k w[V ftZs \zv bJh 45,000

eo'V o[gJ/ fBoXkoB ehs/ jB.

fJ; sZE ~ w[Zy oZyd/ j'J/ fe g/Iv{

y/soK dk ftek; T[E'I d/ b'eK d/ nkofEe

ns/ ;wkfie ftek; Bkb jh ;zGt j'

;edk j?, ftZs wzsoh B/ S'N/ ns/ dofwnkB/

fe;kBK dh GbkJh bJh T[BQK d/ ihtB

gZXo #s/ ftek; bJh piN ftu eJh

gq;sktK dh ftt;Ek ehsh j?. g/Iv{ ftek;

gq'rokwK ;w/s ftZs wzsoh B/ p?IeK tb'I

fe;kBK bJh fBoXkos eo}/ dh oew ftu

tkXk eo e/ ;kb 2015-16 bJh fJ; ~

8H5 bZy eo'V o[gJ/ eo fdsk j?. fJj

eo}k fe;kBK ~ ukb{ fonkfJsh ftnki

do 7 gqfsFs #s/ jh fwb/rk s/ ;w/I f;o

eo}k ndkfJrh eoB tkb/ fe;kBK ~ 3

gqfsFs dh S'N ikoh oj/rh ns/ T[BQK

bJh ftnki do 4 gqfsFs jh oj/rh.

piN g/F eofdnK ftZs wzsoh B/

fejk fe fe;kB otkfJsh s"o s/ nkgD/

T[sgkdB wzvhnK ftu t/ud/ jB. ;oeko

d/ brksko T[gokfbnK Bkb fe;kB j[D

ek\h jZd se Fkj{ekoK d/ u[zrb ftu'I S[N

u[Ze/ jB go T[BQK d/ T[sgkdBK d/ wzvheoB

dk jkb/ th e'Jh s;Zbhp]F gqpzXB BjhI

j?. wzdh dh ;{os ftu fe;kB ~ nkgD/

T[sgkdB eJh tko xZN'-xZN ;woEB w[Zb

s'I xZN ehws #s/ t/uD bJh wip{o j'Dk

g?Idk j?. fJ; s'I fJbktk, T[BQK ~ wzvh

\h;, efwFB J/izNK dk efwFB ns/ j'o

eJh fe;w d/ you/ th MZbD/ g?Id/ jB.

nBki wzvhnK okiK d/ y/shpkVh T[sgkdB

wkoehN ew/Nh ek~B d/ dkfJo/ sfjs

nkT[IdhnK jB. fJBQK ek~BK ftu tZy-tZy

okiK ns/ tZyo/-tZyo/ fe;w dh ftt;Ek

ehsh rJh j?. e'Jh pdbtK nwb T[gbpX

Bk j'D ekoB fe;kBK ~ wip{oB fJBQK

wzvhnK ftu nkgD/ T[sgkdB eDe, u"b,

w'N/ nBki, dkbK, s/b d/ phi nkfd

t/uD/ g?Id/ jB. fJ; soQK, fJBQK T[sgkdBK

d/ wzvheoB dh e'Jh s;Zbhp]F ftt;Ek

Bk j'D ekoB, fe;kBK ~ eJh w[FfebK

dk ;kjwDk eoBk g?Idk j? fi; Bkb g/Iv{

fJbkfenK ftu ftek; dh rsh T[go th

n;o g?Idk j?.

ftZs wzsoh B/ e/Idoh piN ftu okiK

ns/ :'iBk nk:'r d/ ;EkB #s/ Bt/I pD/

Bhsh nk:'r dh ;bkj-wFto/ Bkb fJe

;zrfms okFNoh y/shpkVh wzvh ;Ekgs

eoB dk f}eo ehsk j?. e/Idoh y/shpkVh

ns/ ;fjekosk ftGkr ftu 2014-15 s'I

2016-17 se d/ ;w/I bJh fJ; :'iBk

bJh 200 eo'V o[gJ/ okyt/I ehs/ rJ/

jB. fJ; :'iBk dk T[d/F, y/shpkVh

T[sgkdBK d/ wzvheoB bJh gqfs:'rsk

w{be ns/ gkodoFh gqDkbh ;Ekgs eoBk

j?. fJ; ftu dbkbK dh G{fwek xZN

eoBk ns/ y/shpkVh T[sgkdBK d/ wzvheoB

ftu gZygksh tgkoe otkfJsK ysw eoBk

th Fkfwb j? fi; Bkb fe;kBK ~ nkgD/

T[sgkdB dk tkip w[Zb fwb ;e/. fJ;

gq;skt dk T[d/F okiK ns/ e/Idoh Fk;s

gqd/FK dhnK E'e wzvhnK ftu Jh-wkoehN

gb/Nckow ;Ekgs eoBk th j? i' o[ektN

w[es okFNoh wzvh ;Ekgs eoB ftu

;jkJh j' ;edk j?. fJ; Bkb cbK ns/

;p}hnK fij/ E'VQh ;w/I ftu yokp j' ikD

tkb/ gdkoEK d/ fpBK ;wK r[nkJ/ d{o-

dok} d/ fJbkfenK ftu wzvheoB ftu

;jkfJsk fwb/rh fi; Bkb okFNoh T[sgkdB

dh y/j-yokph j'D s'I pZus, fe;kBK dh

nkwdB ftu tkXk ns/ g/Iv{ fJbkfenK

ftu g{zih T[gbpXsk ftu tkXk j' ;eD

dh ;zGktBk tX/rh ns/ fJj g/Iv{ ftek;

tZb fJe wjZstg{oB edw ;kps j'

;edk j?.

nZi d/F d/ g/Iv{ fJbkfenK ftu 25

;kb s'I xZN T[wo d/ B"itkB g/Iv{ nkpkdh

dk brGr 54 gqfsFs jB. T[BQK dh

Fesh ~ T[gikT{ ekoiK ftu brk e/

T[BQK dh ekoi e[Fbsk dh ;woEk ns/

w[jkos ftu tkXk eoB Bkb FfjoK ns/

fgzvK dh d{oh xZN ehsh ik ;edh j?.

ftZs wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB ftu

dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd :'iBk

dk f}eo ehsk j?. piN ftu fJ; :'iBk

bJh 1500 eo'V o[gJ/ dk gq;skt ehsk

frnk j?. fJ; :'iBk dk T[d/F g/Iv{

B"itkBK ns/ rohp gfotkoK dh ezwekih

;woEk ns/ w[jkos tXk e/ T[BQK ~ ;w[Zu/

ftek; d/ okFNoh J/izv/ Bb i'VBk j?.

dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd

:'iBk sfjs fgzvK d/ B"itkBK ~ 250 s'I

tZX tZy-tZy feZfsnK ftu fit/I fe y[dok

tgko, f;js gq'rokw, ;?o;gkNk ns/

wfjwkBfBtk}h, GtB T[;koheoB, fpibh,

uwVk ns/ nkN'w'pkfJb nkfd y/soK ftu

f;ybkJh fdsh ikt/rh ns/ xZN s'I xZN

75 gqfsFs nfij/ w[jkos gqkgs B"itkBK

bJh o[}rko dh }kwBh j't/rh. nfij/

B"itkBK ~ Bk f;o\ feZs/ dh w[jkos

gqkgs eoB bJh f;ybkJh fdsh ikt/rh

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 51

;r'I T[BQK dh nkgD/-nkgD/ feZs/ ftu nZr/

tXD dh ;woEk tXkT[D ftu th wdd

ehsh ikt/rh. rohp B"itkBK ~ wzr

nkXkfos feZfsnK ftu w[\s f;ybkJh

fdsh ikt/rh. izw{-eFwho, T[`so-g{oph

y/so ns/ Be;btkd gqGkts d/F d/ 27

f}fbQnK ftu fJ; :'iBk sfjs gqki?eNK

T[go ftF/F fXnkB fdsk ikt/rk.

;kb 2022 ftu Gkos ~ nk}kd

j'fJnK 75 ;kb j' ikDr/. ftZs wzsoh B/

fJ; ;kb ~ nzfwqs wj's;t d/ s"o s/

wBkT[D dk n?bkB eod/ j'J/ d/F ftu

2022 se jo xo-gfotko bJh SZs ns/

;G bJh xo dh ;oeko dh tuBpZXsk

d[jokJh. nkgD/ piN GkFB ftu T[BQK

fejk fe gqXkB wzsoh B/ okiK dh nrtkJh

j/mbh ns/ e/Ido ;oeko d/ fdFk-fBod/FK

ftu ub ojh @Nhw Gkos# ~ nrkj ehsk

j? fe T[j 2022 se Ffjoh fJbkfenK

ftu 2 eo'V ns/ g/Iv{ fJbkfenK ftu 4

eo'V wekB T[;koh eoB ns/ fJj :ehBh

pDkT[D fe d/F ftu jo xo-gfotko ~

24 xzN/ fpibh, ;k\ ghD :'r gkDh,

;tZS g]kB/ ns/ ;Ve okjhI nktkikJh

;j{bs gqkgs j' ;e/. d/F ftu rohpK d/

fjsK dh okyh eod/ j'J/ fJj :ehBh

pDkfJnk ikt/ fe jo xo-gfotko dk

xZN'-xZN fJe w?Ipo o[}rko gqkgs j?.

fJ; soQK d/F ftu rohph T[go ekp{

gkfJnk ik ;e/rk. d/F ftu pkeh pu/

20,000 fgzvK dk nrb/ gzi ;kbK ftu

fpibheoB ehsk ikt/rk ns/ 1,78,000

p;shnK ~ jo w";w ftu ukb{ ;VeK

Bkb i'fVnk ikt/rk. fJ; wjkB ekoi ~

g{ok eoB bJh fJ; t/b/ xZN ub ojhnK

1,00,000 feb'whNo bzwhnK ;VeK ~ g{ok

eoBk j't/rk ns/ 1,00,000 feb'whNo

bzwhnK j'o ;VeK dk fBowkD eoBk

j't/rk. fgzvK ftu ihtB gZXo dk fwnko

tXkT[D dhnK e'fFFK dk f}eo eod/ j'J/

T[BQK fejk fe fJj :ehBh pDkfJnk

ikt/rk fe jo fgzv ftu w?vheb ;j{bs

j't/ ns/ fe;/ th pZu/ ~ ;?ezvoh f;Zfynk

bJh 5 feb'whNo s'I tZX dk g?Ivk s?n Bk

eoBk gt/.

piN ftu fJj th n?bkB ehsk

frnk j? fe fJj ;G gq'rokw ;oeko dh

nrb/ e[ZM ;kbK ftu ns/ ]k; s"o s/

g/Iv{ y/soK ftu ;tZS gkDh, ;VeK,

fpibheoB, y/shpkVh ns/ ;w[Zu/ g/Iv{

fJbkfenK d/ ftek; bJh ;oeko dh fJZSk

Fesh ns/ fdFk-fBod/F do;kT[Id/ jB.

fJ; ftu e'Jh FZe BjhI fe wBo/rk fij/

g'qrokwK dk ;jh noEK ftu bkr{eoB

ckow-ckow-ckow-ckow-ckow-IV(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)(d/y' fB:w)

:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/:'iBk (gzikph) wkf;e dh wkbeh pko/ s/ j'o t/ot/

1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB1H gqekFB ;EkB L BthI fdZbh

2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK2H gqekFB ;wK L wkf;e

3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK3H Skge dk BK L vkH ;kXBk okT[s

e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh

gsk gsk gsk gsk gsk L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB,

;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v,

BthI fdZbh - 110003

4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK4H gqekFe dk BK L vkH ;kXBk okT[s

e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh

gsk gsk gsk gsk gsk L gqekFB ftGkr, ;{uBk GtB,

;hHihHUH ezgb?e;, b'Xh o'v,

BthI fdZbh - 110003

5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK5H ;zgkde dk BK L pbpho wkX'g[oh

e"whns e"whns e"whns e"whns e"whns L Gkosh

gsk gsk gsk gsk gsk L Jh;N pbke-4, b?tb-7, nkoHe/Hg[ow,

BthI fdZbh- 110066

6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/6H wkbe dk BK s/ L ;{uBk s/ gq;koB wzsokbk,

gsk gsk gsk gsk gsk Gkos ;oeko, BthI fdZbh-110001

w?I, vkH ;kXBk okT[s n?bkB eodh jK fe T[go'es t/ot/ w/oh ikDekoh ns/ ftFtk; nB[;ko

;Zu ns/ ;jh jB.

(vkH ;kXBk okT[s)

fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015fwsh L 10H2H2015 gqekFe

fgzvK ftu ;EkJh ftek; d/ ;o's g?dk

eoB d/ Bkb-Bkb fgzvK d/ b'eK dh

nkwdB tXkT[D dk }ohnk th ;kps

j'Dr/. b'V j? fJBQK ;G :'iBktK ns/

gq'rokwK ~ oki ;oekoK dh wdd Bkb

;wKpX sohe/ bkr{ eoB ns/ fJBQK dh

;jh wknfBnK ftu fBrokBh eoB dh

j?. fJBQK d/ bkr{eoB ftu fYZbwZm Bkb,

fJBQK dk bkG ;w[Zu/ s"o s/ T[BQK b'eK se

BjhI gj[zu ;e/rk fiBQK bJh fJBQK dk

n?bkB ehsk frnk j?.

(b/ye ;[szso gZsoeko j?.)

e-mail :[email protected]

52 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

e/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FDe/Idoh piN L fJe ftFb/FD

;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk;opihs f;zx ShBk

;/ d/F dh ][Fjkbh t;s{nK

ns/ ;/tktK dh pj[sks ns/

jo ftnesh dh T[BQK se gjzu #s/

fBoGo eodh j?. jo ;kb ;oeko tb'I

ehs/ ikD tkbk you ns/ ;oeko tb'I

gqkgs ehsh ikD tkbh nkwdB jo ftnesh

dh yohd Fesh ~ gqGkts eodh j? ns/

;oeko dh T[; fdFk dk gqrNktk eodh

j? i' T[j nkgDh nkofEesk ~ gqdkB eo

ojh j[zdh j? Gkt/I fe fJe ;kb dk you,

;w[Zuh nkofEesk #s/ ;hws fijk gqGkt

gkT[Idk j? go fJ; s'I nkT[D tkb/ ;w/I

ftu j'o ehs/ ikD tkb/ ezwK dh fdFk

fwbdh j?. 2015-16 dk ;kbkBk piN

n?B vh J/ ;oeko dk gfjbk ;zg{oB piN

j?. fJ; s'I gfjbK i[bkJh 2014 ftu

fijVk nzfsqw piN g/F ehsk frnk ;h.

fgSb/ ;kb d/ piN ftu e[Zb 16 bZy 81

j}ko 158 eo'V o[gJ/ d/ you oZy/ rJ/

;B ns/ tZy-tZy ;kXBK s'I fJj you g{o/

eoB bJh nkwdB fJeZmh ehsh rJh ;h

go fco th 1 bZy 10274 eo'V o[gJ/ dk

xkNk ofj frnk ;h. 2015-16 d/ piN

ftu 17 bZy 77 j}ko 477 eo'V o[gJ/

d/ you oZy/ rJ/ jB id fe fJ; ;kb

th 99504 eo'V o[gJ/ d/ xkN/ dk

nB[wkB j? fiE/ fgSb/ ;kb s'I tZX you

eoB dk nB[wkB j? T[E/ fJ; ftu xkN/

dh th xZN ;zGktBk j?.

piN ftu tZy-tZy soQK d/ eo bk

e/ t;s{nK d/ T[gG'r ns/ ;/tktK dh

tos'I ~ gqGkts ehsk iKdk j? go fJ;

piN ftu f}nkdk }'o fBt/F tXkT[D d/

:sBK #s/ fdsk frnk j? fi; dh fJj

wjZssk j? fe i/ fBt/F j't/rk sK jh

o[}rko ftu tkXk ;zGt j't/rk. Gkos

ftu jo ;kb 1H30 eo'V b'e BthnK

B"eohnK bJh T[whdtko ti'I nZr/ nkT[Id/

jB, fJ; s'I gfjbK th pj[s tZvh p/-

o[}rkoh \?bh j'Jh j? ns/ fJj fJe pj[s

tZvh ;wZf;nk j? fi; eoe/ Gkos dk

brksko ubD tkbk ftek; gqGkts j'

fojk j?. fJ; piN ftu Bt/I fBt/FekoK

~ T[sFkfjs eoB bJh ekog'o/N nkwdB

eo #s/ nkT[D tkb/ uko ;kbK ftu 30

gqfsFs dh pikfJ 25 gqfsFs eo bkT[D

dh ftt;Ek ehsh rJh j?. fJ; s'I

gqGkts j' e/ 28 \otoh ~ jh fi; fdB

piN g/F ehsk frnk ;h, F/no pk}ko d/

;{ue nze ftu tZvk T[Skb nkfJnk ;h

fi; s'I fJj ;kfps j[zdk j? fe T[d:'fre

tor tb'I fiE/ ;w[Zu/ piN d/ uzr/ gqGkt

gJ/ ;B, T[E/ ekog'o/N y/so ftu fJ; dk

uzrk gqGkt fgnk j?.

Gkos dh y/sh dh tZvh wjZssk fJ;

eoe/ j? feT[Ife fJ; y/so ftu u'yh t;'I

bZrh j'Jh j? fiBQK ftu'I f}nkdkso g/Iv{

y/so ftu ofjzd/ jB. y/sh ns/ g/Iv{

ftek; d'tK ftukb/ r{VQk ;zpzX j?. y/sh

fte;s j[zdh j? sK fgzvK dk ftek; j[zdk

j? ns/ d{;oh so\ fgzvK d/ ftek; j'D

Bkb y/sh dk ftek; j[zdk j?. fJ; piN

ftu y/sh d/ ftek; ftu eo}/ d/ :'rdkB

~ ;wMfdnK j'fJnK fgSb/ ;kb s'I 50,000

eo'V o[gJ/ tZX oZy e/ fJ; tko 8H50 bZy

eo'V o[gJ/ y/sh eo}/ bJh oZy/ jB fiBQK

~ ;;shnK ftnki doK #s/ y/sh ftu

T[sgkdB d/ ezwK bJh p?IeK ns/ j'o

;z;EktK tb'I fdsk ikDk j? fi; Bkb fJj

eo}/, T[sgkfdesk ikfJdkd ftu pdb e/

brksko nkwdB ns/ T[sgkdB dk ;kXB

pDBr/. fJ; piN ftu g[okD/ piN

tKr fJj ftt;Ek ehsh rJh j? fe i/

fe;kB nkgD/ eo}/ ~ ;w/I f;o tkg;

eodk j? sK T[; ~ 7 gqfsFs dh pikfJ

f;o\ 4 gqfsFs ftnki do d/Dh gt/rh

i' fe pj[s tZvh okjs j? ns/ T[j

fe;kB fijV/ y/sh nkXkfos eJh ezw eo

e/ T[sgkdB ns/ nkwdB ftu tkXk sK

eo ;ed/ ;B go g{zih dh xkN eoe/

BjhI ;B eo oj/, T[BQK bJh fJj fJe

pj[s tZvh okjs j? ns/ fJ; Bkb Bk

f;o\ T[; y/sh gfotko bJh jh o[}rko

ftu tkXk j[zdk j? ;r'I ;w[Zuh nkofEesk

bJh fJ; d/ tZv/ bkG, tZX T[sgkdB d/

o{g ftu fwbdk j?.

fJ; piN ftu y/sh fiD;K bJh

fJe i[Vh j'Jh y[ZbQh okFNoh wzvh dh

ftt;Ek ehsh rJh j? fijVh fe;kBK dh

nkwdB tXkT[D dk fJe wjZstg{oB sZs

j?. ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh tb'I fJj

n?bkB ehsk frnk j? fe T[j okiK Bkb

fwb e/ fJ; ;zpzXh nZr/ tXkT[D d/ ezw

eoBr/. ;qh i/sbh nB[;ko Gkt/I fe;kB

;EkBe tgkoh d/ gqGkt EZb/ BjhI go fco

th T[j T[BQK fiD;K dh ;G s'I uzrh

fefefefefe

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 53

ehws BjhI b? ;edk go id okFNoh

gZXo #s/ T[j fiD;K fteDrhnK sK fJ;

d/ bkG fe;kBK se gj[zuDr/.

fJ; piN ftu y/sh T[sgkdB bJh

d' wjZstg{oB sZsK tZb fXnkB fdsk

frnk j? fJe j? G{wh dh f;js bJh G{wh

dh T[sgkfdesk Fesh ~ pDkJh oZyD

bJh y/sh wfjew/ dh i?fte y/sh d/

ftek; dh :'iBk dh wdd eoBh fi;

ftu jo fe;kB ~ f;zikJh ;j{bs d/D

ns/ T[; Bkb @gqfs p{zd f}nkdk \;b#

b?D bJh gkDh tosD dh :'rsk ftu

tkXk eoBk. nZi se th d' fsjkJh

fe;kB nkgDhnK \;bK dh T[gi bJh

whIj d/ gkDh #s/ fBoGo eod/ jB. fJ;

piN ftu 5300 eo'V o[gJ/ S'NhnK

f;zikJh ;ehwK bJh oZy/ rJ/ jB fi; ~

gqXkB wzsoh feqFh f;zikJh ;ehw d/ nXhB

w"B;{B dh pkoF #s/ fBoGo ofjD dh

pikfJ brksko f;zikJh ;j{bsK g?dk eoB

bJh tofsnk ikt/rk.

2015-16 d/ piN ftu g/Iv{ ftek;

bJh 25000 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB

fiBQK Bkb g/Iv{ YKu/ ~ fte;s eoB dk

gq'rokw j?. ftek; dk noE j? fgzvK dk

ftek; fi; bJh fJzBh oew oZy e/ fJ;

rZb dh wjZssk tZb fXnkB fdtkfJnk

frnk j? fe g/Iv{ YKu/ ~ fte;s eoB dh

fezBh wjZssk j?. d/F dh 66 gqfsFs t;'I

fijVh y/sh #s/ fBoGo eodh j? T[; dk

d/F d/ e[Zb xo/b{ T[sgkd ftu :'rdkB

f;o\ 14 gqfsFs ofj frnk j? i' fJ;

rZb tZb fJFkok eodk j? fe i/ fJ; ftu'I

tZvh t;'I ~ pkjo th eZY fbnk ikt/ iK

j'o ezwK #s/ bk fdsk ikt/ sK T[; Bkb

y/sh T[sgkdB #s/ f}nkdk wkVk gqGkt

BjhI gt/rk s/ y/sh dk T[sgkdB th BjhI

xN/rk. fJ; dk fJj th noE j? fe

y/sh ftu bZrh j'Jh f}nkdkso t;'I noX

p/o[}rko j? fi; dk noE j? fe i/ fJe

:'r ftnesh ~ ;kb ftu 300 fdB ezw

eoBk g?Idk j? sK T[; bJh T[; dh

gfotkoe y/sh ftu 300 fdB dk ezw

BjhI j? ns/ fJ; d/ Bkb jh i/ T[; ~

nkofEe fwnko d/ nB[;ko fdB ftu 8

xzN/ o'}kBk ezw eoBk ukjhdk j? sK T[;

e'b 8 xzN/ dk o'}kBk ezw BjhI j? sK

T[j ftjbk ofjzdk j?. id ezw BjhI

ehsk iKdk sK T[sgkdB BjhI j[zdk s/

nkwdB BjhI j[zdh. f}nkdk wFhBK dh

tos'I fJ; eoe/ BjhI ehsh iKdh feT[Ife i'

fJ; Bkb j'o ezw xNdk j? Gkt/I T[j

bkrs th xNkT[IdhnK jB. go id g/Iv{

YKu/ ~ fte;s ehsk ikt/rk sK fJ; Bkb

g/Iv{ y/so ftu Bt/I ezw g?dk j'Dr/ fijV/

fe;kB dh gfotkfoe nkwdB ftu tkXk

eoBr/ ns/ ngqsZy s"o s/ y/sh dh wdd

eoBr/ fi; ftu y/sh fiD;K bJh f}nkdk

wzr th fJe w[Zy wjZssk tkbk sZs j?.

fJ; piN ftu 15000 eo'V o[gJ/

bzw/ ;w/I dh fwnkd tkb/ Bkpkov d/

nXhB eo}/ id'I 45000 eo'V o[gJ/ d/

E'VQ/ ;w/I d/ eof}nK dh ftt;Ek ehsh

rJh j?, fJj eo}/ fgzvK ftu uZb oj/

eko'pkoK pko/ fds/ ikD/ jB. fgzvK ftu

ubD tkb/ f}nkdkso ezw y/sh Bkb

;zpzfXs j[zd/ jB ns/ T[BQK d/ ftek; Bkb

th y/sh ~ ngqsZy s"o s/ bkG fwbd/ jB

fJ; Bkb fiE/ y/sh dk ftek;, y/sh

fiD;K dh f}nkdk ftZeoh d/ o{g ftu

j[zdk j?, T[E/ |?o y/sh y/so d/ tXD d/

w"e/ th tXd/ jB i' ;w[Zuh g/Iv{ nkofEesk

dk ftek; s/} eodh j? fi; ftu y/sh

fJe wjZstg{oB nzr j?.

piN 2015-16 d/ nB[;ko ;oeko

tb'I ubkJhnK ikD tkbhnK 10 w[Zy ;ehwK

fiBQK ftu okFNoh y[oke ;[oZfynk fwFB

w[Zy j? fiBQK ~ @feqFh T[Bsh :'iBk# d/

sfjs ;zrfms ehsk frnk j? fiBQK bJh

fJ; piN ftu 9000 eo'V o[gJ/ dh

wdd ehsh ikt/rh. fJj ;gZFN j? fe

y[oke ;[oZfynk ;ehw d/ sfjs T[BQK okiK

~ f}nkdk bkG j't/rk fijV/ nBki

GzvkoK ftu f}nkdk :'rdkB gkT[Id/ jB.

gzikp tor/ oki fijV/ nkgD/ 1H53

gqfsFs y/so d/ pkti{d d/F d/ e[Zb

nBki GzvkoK ftu 60 gqfsFs d/ brGr

:'rdkB gk oj/ jB, T[BQK ~ fJBQK ;ehwK

d/ sfjs f}nkdk bkG j'D dh ;zGktBk

j?. tksktoB ns/ izrbks ftGkr bJh

fijV/ 1681H60 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB

ns/ T[; d/ Bkb jh dfonktK d/ gkDh d/

;kXBK d/ pDkT[D bJh fijV/ 4232H43

eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB T[BQK d/ gqsZy

ns/ ngqsZy bkG y/sh ~ jh fwbD/ jB

feT[Ife gkDh d/ ;kXBK dh ;G s'I f}nkdk

tos'I y/sh y/so tb'I jh ehsh iKdh j? id

fe izrb sK y/sh dk fJe fjZ;k jB.

fJ; bJh fJ; piN ftu T[j \zv fijV/

fJBQK ekotkJhnK ftu tkXk eoB ns/

;[Xko eoB bJh ehs/ ikD/ jB T[j th

y/sh d/ ;jkfJe ezw jB.

Gkt/I fe d[pkok g?dk ehsh ikD tkbh

T{oik ~ T[d:'r, nktkikJh, tgkoe ns/

xo/b{ ezwK bJh tofsnk ikDk j? go T[;

T{oik dk tZvk bkG y/sh ~ th fwbDk

j? fijVk Bk f;o\ fJ; bJh fe y/sh

ftu f}nkdk t;'I bZrh j'Jh j?, fJ; eoe/

th fwbDk j? feT[Ife i' T{oik y/sh ezwK

bJh th tosh ikDh j? i' ;;sh th ns/

;k\-;[Eo/ tksktoB tkbh j'Dh j?. fJ;

piN ftu 1 bZy 75000 w?rktkN

BftnkT[D:'r T{oik dk Nhuk gqkgs eoB

bJh ftt;Ek eo/rk fi; ~ 2022 se

g{ok ehsk ikDk j?. fJ; ftu 1 bZy

w?rktkN ;{oi s'I ;{oih T{oik, 60,000

g"D T{oik ns/ 10 j}ko w?rktkN

pkfJUwk; s'I T{oik gqkgs eoB d/ Nhu/

jB. fJ; piN ftu gzikp ftu cbK dh

y'i dh g';N rq?i{J/N ;z;Ek ;Ekgs eoB

dh sith} j? fi; Bkb cbK dhnK \;bK

d/ ;[XkoB ns/ tXkT[D bJh w"e/ pDkT[D

bJh y'i ehsh ikDh j?. fgSb/ ;w/I s'I

54 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

Gkt/I fe gzikp nBki dk tZvk Gzvko fojk

j? go fJE'I d/ tksktoB, ibtk:{ ns/

;kok ;kb pdbD tkb/ w";wK eoe/ fJE'I

jo soQK d/ cb g?dk j' ;ed/ jB. go

fJj rZb t/yh rJh j? fe ;oeko dhnK

e'fFFK ns/ :{Bhtof;Nh dhnK f;\kfoFK

d/ pkti{d th gzikp ftu 79 gqfsFs

oep/ #s/ eDe ns/ M'B/ dh ekFs ehsh

iKdh j? id fe y/sh ftfGzBsk d/ sfjs

f}nkdk }'o cbK ns/ ;p}hnK dh ekFs

#s/ fdsk iKdk fojk j? go T[; ftu

;cbsk BjhI fwbh. Gkt/I fe y/shpkVh

:{Bhtof;Nh, b[fXnkDk tb'I pkeh \;bK d/

Bkb-Bkb cbK dhnK \;bK pko/ th y'i

j' ojh j? go e/Ido ;oeko tb'I fJe

g';N rq?i{J/N ;z;Ek ;Ekgs eoe/, fJBQK

cbK dhnK \;bK pko/ y'i ~ tXkT[D dh

ftt;Ek eoBh Fbkxk:'r ezw j? fi; dk

oki ~ tZvk bkG fwb/rk ns/ fJ; y'i

dh tos'I j'o okiK bJh th ehsh ikt/rh

ns/ gzikp d/ Bkb brd/ okiK ~ fJ; d/

f}nkdk bkG fwbDr/.

y/sh y/so ~ ngqsZy s"o s/ ;jkfJsk

eoB bJh fJe j'o wZd j? wjkswk rKXh

okFNoh g/Iv{ o[}rko }kwBh :'iBk fi; d/

sfjs fJ; piN ftu 34699 eo'V o[gJ/

oZy/ rJ/ jB. fJ; ;ehw d/ sfjs

ftt;Ek j? fe fgzvK ftu ofjD tkb/ fJe

gfotko d/ fJe w?Ipo ~ gzukfJsK okjhI

;kb ftu xZN'-xZN 100 fdB dk o[}rko

gqdkB eoB dh }kwBh d/Dk. fJ; Bkb

fgSb/ ;fwnK ftu pj[s tZvh gZXo #s/

o[}rko ns/ nkwdB gqkgs j'Jh j?.

fgSfbnK ;kbK ftu d/F d/ eo'VK b'eK ~

wodK ns/ n"osK ~ fJ; ;ehw d/ bkG

fwb/ jB fi; Bkb T[BQK dh yohd Fesh

tXh j?. y/sh fiD;K ftu y[oke, ;p}hnK,

cb, d[ZX ns/ v/noh nkXkfos j'o t;s{nK

nkT[IdhnK jB T[BQK dh wzr ftu tkXk

j'fJnk j?. fJ; ftu G{wh ofjs feoshnK

d/ Bkb-Bkb ;hwKs fe;kBK d/ gfotkoK ~

th nkwdB tkXk eoB ftu ;jkfJsk

fwbh j?.

2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd2015-16 d/ piN dh fJe wd

fi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehwfi; ~ j[Bo tXkT[D dk ;ehw

d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/d/ sfjs th 1500 eo'V o[gJ/

oZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soKoZy/ rJ/ jB fi; Bkb g/Iv{ y/soK

d/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDkd/ b'eK ~ f}nkdk bkG fwbDk

j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.j?, T[j fJe T[sFkjiBe ezw j?.

n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/n;b ftu, fJj rZb ;kjwD/

nkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZNnkJh j? fe fgzvK d/ pj[s xZN

ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/ftfdnkoEh :{Bhtof;NhnK ns/

T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/T[u/oh f;Zfynk bJh dk]bk b?Id/

jB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bKjB. f}nkdkso ftfdnkoEh ;e{bK

s'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhIs'I pknd dh ftZfdnk gqkgs BjhI

eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/eod/, fi; eoe/ T[j xZN gVQ/

iK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'oiK nZX-gVQ/ ofj iKd/ jB. j'o

j[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnKj[BotkB j'D eoe/ T[j uzrhnK

B"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQKB"eohnK d/ :'r BjhI j[zd//. fJBQK

dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/dk j[BotkB Bk j'Dk T[BQK d/

o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/o[}rko ns/ T[BQK dh ewkJh d/

tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.tXD ftu o[ektN pD iKdk j?.

;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo;oeko tb'I T[; tor bJh j[Bo

ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~ftek; :'iBk ngDk e/ T[BQK ~

tZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fretZy-tZy ;ehwK okjhI, T[d:'fre

f;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkbf;ybkJh ;z;EktK ftu dk]b/ Bkb

iK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoBiK T[BQK d/ j[Bo ftu tkXk eoB

Bkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'DBkb wB[Zyh ;o'sK d/ fte;s j'D

d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/d/ tZv/ w"e/ fwbDr/. fJ; d/ tZv/

bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/bkG fgzvK dh t;'I ~ jh fwbDr/

feT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #ufeT[Ife i' f}nkdkso t;'I fgzvK #u

ofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eKofjD eoe/, fJ; tor d/ b'eK

bJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dhbJh f}nkdk bkG fwbD dh

;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.;zGktBk j?.

xo/b{, S'N/ g?wkB/ ns/ dofwnkB/

doi/ dhnK f}nkdk T[d:'fre fJekJhnK

fgzvK ftu ;Ekgs j[zdhnK jB. fgSb/

;fwnK ftu fJj rZb t/yh rJh j? fe

fJ; y/so ftu xZN g{zih Bkb f}nkdk

o[}rko g?dk j'fJnk j? id fe fJ; y/so

dk fBo:ks t;s{nK pDkT[D ns/ fBo:ks

Bkb ftd/Fh g{zih ewkT[D ftu th pj[s

tZvh G{fwek j?. fJ; piN ftu xo/b{,

S'N/ ns/ dofwnkB/ doi/ dhnK fJekJhnK

bJh Gkt/I 20,000 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/

jB ns/ fJ; s'I fJbktk, fJ; y/so bJh

3000 eo'V o[gJ/ dk ekog; rozNh

oZfynk frnk j? i' fJ; y/so dhnK b'VK

ns/ wjZssk nB[;ko pj[s xZN j? fJBQK

fJekJhnK ftu'I f}nkdkso fgzvK ftu iK

fgzvK d/ B}dhe ;Ekgs j'D Bkb fJ; d/

f}nkdk bkG y/sh Bkb ;zpzfXs b'eK bJh

th fwbDr/ feT[Ife y/sh nkXkfos ;G

T[d:'fre fJekJhnK seohpB S'N/ g?wkB/

d/ y/so dhnK fJekJhnK jB.

piN ftu f;js phw/ ~ fte;s

eoB bJh ns/ T[sFkj d/D bJh 25000

dh gqhwhnw #s/ eo S'NK d/D dh ftt;Ek

ehsh rJh j? i' gfjbK 75000 o[gJ/ ;h.

fJj ;ehw ;hBhno f;NhiB} bJh 30,000

o[gJ/ j?, ngzr b'eK bJh fJj S'N j'o

25000 o[gJ/ dh fdsh rJh j?. g?BFB

:'iBktK sfjs g?;/ bkT[D tkfbnK bJh

fijVh BthI ;ehw sith} ehsh rJh j?

T[; ftu gfjbK 1 bZy o[gJ/ se fijVh

eo S'N ;h T[; ~ tXk e/ 1H5 bZy o[gJ/

eo fdsk frnk j?. gqXkB wzsoh dh

;[oZfynk phwk :'iBk fi; ftu d[oxNBk

dh jkbs ftu 2 bZy d/ phw/ dh ftt;Ek

i' f;o\ ;kbkBk 12 gqfsFs Bkb eotkfJnk

ik ;edk j?, T[; d/ bkG sK jh bJ/ ik

;ed/ jB i/ fJ; ;zpzXh ikfrqsh tXkJh

ikt/ feT[Ife i' 12 o[gJ/ dh fBr{Dh fijh

oew sK jo e'Jh d/ ;edk j? go fJ;

;zpzXh ifrqsh f}nkdk }o{oh j?. e[Zb

fwbk e/ fJ; piN ftu f}nkdk }'o

fBt/F ~ nkefFs eoB #s/ fdsk frnk

j?, fi; #s/ o[}rko fBoGo eodk j? ns/

T[; ftu f}nkdk bkG fgzvK ns/ y/sh

nkXkfos t;'I ~ fwbD dh ;zGktBk j?

fijV/ p/o[}rkoh s'I f}nkdk gqGkfts jB.

(b/ye T[xk noEFk;soh ns/ ;[szso gZsoeko

j?.)

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 55

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-162015-162015-162015-162015-16

piN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKxpiN 2015-16 L gqrsh d/ Bt/I NhfunK tb g[bKx

wB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psokwB'jo f;zx psok

os d/ ftZs wzsoh ;qh no[D

i/sbh B/ 28 \otoh 2015 ~

b'e ;Gk ftu 2015-16 ftZsh ;kb bJh

piN g/F eofdnK d/F dh nkofEe gqrsh

d/ Bt/I ;ze/s fds/. piN ftu ;z;d

dhnK u'DK d/ o"b/-r"b/ ~ goQK SZv e/

d/F ftu o[}rko d/ Bt/I w"e/ sbkFD

ns/ p[fBnkdh b'VK ~ g{fonK eoB bJh

fJe Bt/I o;s/ tZb ubD dk jhnk gqrN

ehsk frnk. piN ftu, BthnK ;VeK

pDkT[D, Bt/I fpibh xo T[;koB, o[}rko

d/ w"e/ g?dk eoB ns/ g{zih brkT[D

tkfbnK ~ T[sFkjs eoB bJh fJe BtK

tksktoB f;oiD dk isB ehsk. Gkt/I

ftZs wzsoh B/ ftneshrs eo-gqdkfsnK

~ eoK ftu e'Jh ]k; S'N BjhI fdsh go

T[BQK tb'I g?BFBK ftu tX/o/ fjZ;k gkT[D

ns/ f;js phfwnK bJh gqhwhnwK ftu

S'NK dk n?bkB eo e/ okjs }o{o

gj[zukJh. ezgBhnK tb'I ndk ehs/ iKd/

eoK ~ gVkntko xNk e/ ;ZBnsekoK d/

eko'pko ~ T[sFkfjs ehsk.

;qh i/sbh B/ :{ gh J/ dh fgSbh

;oeko tb'I @wBo/rk# ;ehw, fi; dk

wB'oE fdjksh fJbkfenK ftu w}d{oK

bJh o[}rko w[jZJhnk eoBk j?, ~ ikoh

oZyD dk n?bkB ehsk. T[BQK B/ wkbh

xkN/ ~ :'iBkpX sohe/ Bkb j'o xZN

eoB dk fJokdk gqrN ehsk. T[BQK n?bkB

ehsk fe b'eK ns/ wzdoK nkfd ftu

fijVk ;'Bk fpBK fe;/ bkG d/ fgnk j?, i/

T[j iwQK eokfJnk ikt/ sK T[; T[s/

ftnki fdsk ikt/rk, fijVk iBsk bJh

bkGdkfJe j't/rk. T[BQK dk fJe j'o

n?bkB fJj ;h fe ;oeko nfij/ pKv

ikoh eo/rh fiBQK T[s/ fwbD tkb/ ftnki

T[s/ e'Jh eo BjhI bZr/rk.

ftZs wzsoh B/ n?bkB ehsk fe

d/F d/ p[fBnkdh YKu/ ~ w}p{s eoB

bJh 70 j}ko eo'V o[gJ/ j'o you ehs/

ikDr/. T[BQK d/ eEB nB[;ko ftFt ftu

Gkos dh nkofEesk T[s/ Go';k w[V s'I

ekfJw j' frnk j?. ftZs wzsoh B/ fejk

fe i' ftnesh eoK dh ndkfJrh ftu

u'oh eo/rk ns/ ekbk XB ftd/FK ftu

S[gk e/ oZy/rk, T[j d; ;kbK dh ;]s

e?d dk Gkrh pD/rk, fi; bJh fJe

ek~B fsnko ehsk ik fojk j?, i/ fe;/

ftnesh dh ;kbkBk nkwdB fJe eo'V

o[gJ/ j? sK T[; T[s/ d' gqfsFs ;oukoi

noEks tkX{ eo bZr/rk.

ftZs wzsoh B/ j'o d/FK d/ w[ekpb/

Gkos d/ ekog'o/N eo YKu/ ;zpzXh sith}

oZyh fe fJ; T[s/ eo 30 gqfsFs s'I xNk

e/ 25 gqfsFs eo fdsk ikt/. T[BQK

dZf;nk fe j'o tZv/ J/fFnkJh d/FK ftu

fJj eo xZN j?. d{ih rZb fJj j?

fe n;hI n;b ftu e/tb 23 gqfsFs

ekog'o/N eo t;{b eo ;e/ jK. fJ; dk

fJe ekoB fJj j? fe ;kv/ d/F ftu fJ;

eo s'I S'NK fdshnK iKdhnK ojhnK jB.

fJ; ;zpzX ftu w[eZdw/pk}h th j[zdh ojh

j? ns/ ;kvh eo nkwdB ftu xkNk g?Idk

fojk j?. fJ; bJh uko ;kbK ftu

ekog'o/N eo 30 gqfsFs s'I xNk e/ 25

gqfsFs eoBk ukj[zdk jK. fJ; Bkb g{zih

brkT[D dh gZXo T[u/oh j' ikt/rh, tX/o/

gqrsh j't/rh ns/ d/F ftu BthnK B"eohnK

dh r[zikfJF tX/rh. w"i{dk wkbh ;kb

d"okB ekog'o/N eo 4 bZy 26 j}ko 79

eo'V o[gJ/ jk;b eoB dk nzdk}k j?

ns/ ;kb 2015-16 d"okB fJ; dh 4 bZy

70 j}ko 628 eo'V o[gJ/ j'D dh nk;

j?.

ftZsh wzsoh B/ nkgD/ piN GkFB

ftu n?bkB ehsk fe ;oeko 2015-16

ftu fdtkbhnkgD d/ ftF/ #s/ fJe w[ezwb

ek~B g/F eo/rh. T[BQK d/ efjD w[skpe

fJj }o{oh j? fe tgkoe ezweki d/ ;[ykb/

Yzr Bkb ubD bJh ek~B ftu ;[Xko

fbnKdk ikt/. ;oeko Bt/I wkbh ;kb

ftu fdtkbhJ/gB d/ ftF/ #s/ fJe g{ok

e'v ;kjwD/ fbnkt/rh fijVk ftFt d/

fwnkoK Bkb w/b yKdk j't/ ns/ Bkb jh

}o{oh ek~Bh ;woZEk gqdkB eo/.

ftZs wzsoh ;qh no[D i/sbh B/

sB]kjdko w[bk}wK T[s/ brd/ eo ftu

e'Jh spdhbh BjhI ehsh. T[BQK B/ Bk tZX

s/ Bk xZN N?e; dh Bhsh ngDkJh. T[BQK

B/ fwE/ ;fwnK bJh iwQK eokJhnK oewK

#s/ ftnki ftu e'Jh tkXk BjhI ehsk.

T[BQK b'e ;Gk ftu dZf;nk fe ;oeko

d/F ftu nkw iBsk bJh vke]kfBnK

GkGkGkGkGk

56 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

okjhI fJe o;wh wkbh d[nko y'bQDk

ukj[zdh j?. d/F d/ fgzvK ftu 1 bZy 54

j}ko vke]kB/ jB. T[BQK ~ ndkfJrh

eoB tkb/ p?Ie pDk fdsk ikt/rk sK fe

fJj gqXkB wzsoh dh iBXB :'iBk ftu

;jkJh j' ;eD. b'e ;Gk ftu T[BQK fJj

th dZf;nk fe fJ; ;kb Gkos d/ foD

gZsoK d/ n?e;u/Ii p'ov ~ \kotov

wkofeN; efwFB Bkb fwbk fdsk ikt/rk

sK fe t;sK dhnK \kotov wkofeNK ~

w}p{s pDkfJnk ik ;e/ ns/ c}{b

fenk;nokJhnK ~ xNkfJnk ik ;e/.

;kb 2015-16 d/ piN ftu ;feT[foNhnK

(foD-gZsoK) d/ eko'pko ftu eo T[Bk jh

ofynk fizBk gfjbK ;h. fJ; ;kb fJ;

eo d[nkok 6581 eo'V o[gJ/ T[rokj/

ikD dh nk; j?.

;qh i/sbh B/ fejk fe ;oeko ;kb

2019 se d/F ftu 6 eo'V F"ukb/

pDkJ/rh. fJ; gq'rokw dk fJe wzst

fJj th j? fe iBsk ~ nkgDh f;js dk

fXnkB oZyD :'r pDkfJnk ikt/. ftZs

wzsoh d/ ej/ nB[;ko @;tZS Gkos# gq'rokw

bJh 3625 eo'V o[gJ/ oZy/ rJ/ jB.

fJ; ftu'I 1000 eo'V o[gJ/ e/Idoh Ffjoh

ftek; wzsokbk tb'I Ffjoh fJbkfenK ftu

F"ukb/ pDkT[D T[s/ you ehs/ ikDr/.

pkeh dh oew fdjksh fJbkfenK ftu 31

okiK d/ 627 f}fbQnK ftu you ehsh

ikt/rh. Ffjoh ftek; wzsokbk tb'I Ffjoh

fJbkfenK ftu gzi ;kbK d/ no;/ d"okB

g]kB/ pDkT[D s/ m'; rzd d/ gqpzXB T[s/

62 j}ko eo'V o[gJ/ you ehs/ ikDr/.

ftZs wzsoh B/ o'}kBk ygs dhnK

t;sK T[s/ g?dktkoh eo xNk e/ nkw

b'eK ~ okjs gj[zukT[D dk isB ehsk

j?. fJe j}ko o[gJ/ s'I tZX ehws dh

i[Zsh T[s/ g?dktkoh wfj;{b 12 gqfsFs s'I

xNk e/ 6 gqfsFs eo fdsk frnk j?.

ezfgT{NoK ns/ b?IgK nkfd T[s/ g?dktkoh

wfj;{b ftu tZvh fonkfJs fdsh rJh

j?. wfj;{b gfjbK Bkb'I nZXk eo fdsk

frnk j?. nfijk eoB dk wzst fJj j?

fe eko]kB/dko fJj t;sK d/F nzdo jh

fsnko eoB. jK, f;roNK ns/ ghD

dhnK mzYhnK uh}K T[s/ g?dktkoh wfj;{b

tXk fdsk frnk j?. go phVhnK T[s/

wfj;{b BjhI tXkfJnk frnk.

;kb 2015-16 ftu wkb Y'D tkb/

NoZeK ns/ ;tkoh tkbhnK pZ;K T[s/ fsnkoh

wfj;{b gfjbK Bkb'I uko r[Dk eo fdsk

frnk j?.

Fokp T[s/ ;/tk eo 12 gqfsFs s'I

14 gqfsFs ehs/ ikD Bkb Fokp dh

fteoh ftu e[M \oe sK gt/rk, go fJj

pj[sk g?D tkbk BjhI.

w'pkfJb N?bh\'BK, fpT{Nh gkoboK

ftu ikD tkfbnK, e'ohno ;/tktK, vokJh

ebhfBzr eotkT[D tkfbnK, eo?fvN ns/

v?fpN ekov ;/tktK, phwk ;/tktK nkfd

T[s/ N?e; 12 gqfsFs s'I 14 gqfsFs ehs/

ikD Bkb BkrfoeK T[s/ wkbh p'M tX/rk.

go fJ;dh skoh] dk pknd ftu n?bkB

ehsk ikt/rk.

;kb 2015-16 d"okB fpibh Bkb

ubD tkbhnK w'NoK-bkohnK bJh 75

eo'V o[gJ/ dh F[o{nksh oew oyh rJh

j?. fJBQK ~ pDkT[D d/ fjZ;/ g[of}nK

bJh e/tb 6 gqfsFs g?dktkoh wfj;{b

sith} ehsk frnk j?.

d/F d/ Ffjoh fJbkfenK ftu d'

eo'V wekBK dh T[;koh bJh 4175 eo'V

o[gJ/ ns/ fdjksh y/soK ftu uko eo'V

xo pDkT[D tk;s/ 10025 eo'V o[gJ/

d/D dh sith} oZyh rJh j?.

;oeko B/ gZek fJokdk eo fbnk j?

fe d/F d/ Ffjoh s/ fdjksh fJbkfenK

ftueko fvf}Nb d{oh ~ xNkfJnk ikt/.

YkJh bZy fgzvK ftu wkou 2016 se

okFNoh nkgNheb \kJhpo ikb ftSk

fdsk ikt/rk fijVk ;kY/ ;Zs bZy feb'whNoK

se \?fbnk j't/rk.

;VeK d/ fBowkD T[s/ fgSb/ ;kb

Bkb'I 33 gqfsFs f}nkdk oew sith}

ehsh rJh j?. ;kb 2015-16 d"okB

ioB?bh ;VeK d/ ftek; bJh 45,751

eo'V o[gJ/ sith} ehs/ rJ/ jB. d/F d/

T[so-g{oph y/so bJh ;qh i/sbh B/ 4000

eo'V o[gJ/ okyt/I oy/ jB.

n"osK d/ ;[oZfynk ekoiK bJh ftZs

wzsoh B/ 1000 eo'V o[gJ/ dk gqktXkB

sith} ehsk j?. fJj oew @fBoG?:# \zv

d[nkok you ehsh ikt/rh. pZfunK d/

ftek; ;zpzXh 0-6 ;kbK dh T[wo d/ pkbK

dh f;js ns/ ftek; bJh tZy-tZy okiK

~ f;ZfXnK 8245 eo'V o[gJ/ fds/

ikDr/. fJ; s'I fJbktk, gqXkB wzsoh d/

@p/Nh pukT[, p/Nh gVQkT[# gq'rokw bJh

fJe ;" eo'V o[gJ/ dk gqktXkB ehsk ik

fojk j?.

f;Zfynk y/so bJh 69,075 eo'V

o[gJ/ dk gqktXkB eoB dh sith} oZyh

j?. ;e{bK bJh 39,038H5 eo'V o[gJ/

j'Dr/. jo pZu/ bJh xo s'I 5 feb'whNo

dh d{oh se fJe ;hBhno ;?ezvoh ;e{b

j't/rk. 80,000 s'I tZX ;?ezvoh ;e{b

;hBhno ;?ezvoh ;e{b pDkJ/ ikDr/.

75,000 i{Bhno iK fwvb ;e{b ;?ezvoh

gZXo se gj[zukJ/ ikDr/.

d/F ftu 31 ;ehwK nfijhnK jB,

fiBQK bJh e/Ido ;oeko 100 gqfsFs \zv

w[jZJhnk eo/rh. fJ; s'I fJbktk, ftZs

wzsoh B/ fBZih y/so dhnK p?IeK ~ 7940

eo'V o[gJ/ d/D dh sith} oZyh sK fe

T[BQK ~ ek\h ;owkfJnk oZyD ftu ;jkfJsk

gqkgs j't/.

Gkos dhnK oZfynk ;?BktK dh j'Id,

d/F d/ toswkB ns/ GftZy bJh nfsnzs

wjZstg{oB ftFk j?. ;qh i/sbh B/ ;kb

2015-16 bJh oZfynk piN bJh 2,46,727

pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/pkeh ;\k 60 T[`s/

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 57

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN

;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK;zxh piN pDkT[D ftu Fkfwb gqfefonktK

oftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnkoftzdok n?`uH Y'behnk

foGkFk foGkFk foGkFk foGkFk foGkFk

ftZsh Bhsh ftnkge nkofEe BhshnK

ftu'I fJe Bhsh j? i' nkofEesk d/ gqpzXB

ftu wddrko j[zdh j?. d{;oh w[dok

;zpzfXs Bhsh j?. fJBQK d'tK BhshnK dh

G{fwek ns/ r[zikfJF d/ ;gZFN fBoXkoB

bJh, jo/e dh fttjkoe gfoGkFk j'Dh

}o{oh j?. ftZsh Bhsh T[j j? i' ;oekoK

d/ nkwdB s/ you ~ f;ZX/ gqGkfts

eodh j?. d{i/ gk;/, w[dok ;zpzXh Bhsh

gqDkbh ftu Brdh$nub ;zgsh dh wksok

ns/ ehws ~ f;ZX/ s"o s/ gqGkfts eodh

j?. feT[Ife ;kv/ ;zxh b'eszso tKr ftZsh

Bhsh dh gfoGkFk ;oeko dhnK fszB/

gosK Fkfwb j[zdhnK jB, fJ; eoe/

;w[Zu/ o{g ftu Bhsh #s/ ftuko eoBk pVh

N/Yh yho j?. go, Gkos ftu oki

;oekoK ns/ ;EkBe fJekJhnK d/ w[ekpb/

;zxh ;oeko dh G{fwek fJfsjk;e s"o s/

dpdp/ tkbh ojh j?. fw;kb d/ bJh,

you/ d/ wkwb/ ~ bJhJ/ sK d/F d/ e[Zb

;oekoh you dk brGr 55 s'I 60

gqfsFs ;zxh ;oeko you eodh j?. fJ;/

soQK jh, nkwdB d/ wkwb/ ftu fJ; dk

fjZ;k fco 55 gqfsFs d/ brGr j?.

jkbhnk ;w/I ftu okiK dh G{fwek

tX ojh j?, fi; dk gfjbk ekoB tZy-

tZy ftZsh nk:'rK dhnK f;\kfoFK nB[;ko

e/Idoh eoK ftu T[BQK dh fjZ;/dkoh tXDk

j?l d{ik, feT[Ife pj[s ;ko/ ;wkfie y/so

d/ gq'rokw ns/ :'iBktK, :'iBkpX sohe/

Bkb e/Ido ;oeko tb'I okiK ~ spdhb

ehs/ ik oj/ jB. u"dQt/I ftZs efwFB B/

e/Ido s'I okiK ~ ;o'sK dh spdhbh ftu

tZv/ tkX/ dh f;\kfoF ehsh j?. sK th,

e/Idoh ;oeko ;w[Zuh nkofEesk bJh ftZsh

Bhsh pko/ gq;zfresk ns/ wjZst e/Idoh

pfDnk j'fJnk j?, feT[Ife gqw[Zy e/Idoh

eoK s'I gqkgs j'D tkbh e[Zb nkwdB jkb/

th e/Ido ;oeko d/ dkfJo/ ftu nkT[Idh

j?. f;ZN/ ti'I, e/Ido ;oeko d/ nkwdB s/

you/ pko/ \?;b/ okFNo dh ftZsh Bhsh

d/ \?;bke[zB nzr pD iKd/ jB. fJ;

eoe/, ;kbkBk ;zxh piN dh g/Fekoh

;kvh nkofEesk dh fJe wjZstg{oB xNBk

j? feT[Ife fJj okFNo dh fJeZbh, ftnkge

ftZsh Bhsh dh gqfsfBXsk eodh j?.

T[d/FT[d/FT[d/FT[d/FT[d/F

y/soh BhshnK, fJE'I se fe w[dok

;zpzXh BhshnK s'I T[bN, fiBQK d/ f;o\

fJe iK e[ZM ;zpzfXs T[d/F j' ;ed/ jB

d/ w[ekpb/ ftZsh Bhsh d/ nB/e tZy-tZy

T[d/F j[zd/ jB. ;oeko dh nkwdB ns/

you d/ xZN ;w/I tkb/ T[d/F ns/ bzw/

;w/I d/ gfjb{ j[zd/ jB. fJ; eoe/, ftZsh

BhshnK d/ ;wkBKso E'VQh fwnkd ns/

bzwh fwnkd d/ T[d/F j[zd/ jB. E'VQh

fwnkd d/ T[d/FK ftu nkofEe ;orowhnK

dh ;fEosk ns/ pkjoh jkBhekoe MNfenK

s'I pukn e/ fBnK;zrs BshfinK dh

gqkgsh bJh nkwdB ns/ n;kf;nK dh

g[Botzv eoe/, pokpo d/ w"e/ gqdkB eoe/

ns/ jZeK dh okyh Bkb rohpK ns/

nkofEe s"o s/ gSV/ spfenK dh jkbs

ftu ;oeko d/ fJe co} ti'I ;[Xko eoe/

nkofEesk dh ekor[}koh ftu ;[Xko eoBk

Fkfwb j?. ftZsh Bhsh d/ bzwh fwnkd d/

T[d/FK ftu T[u ;fEosk tkbk nkofEe

ftek; jk;b eoBk ns/ f}zdrh dh

G"fse jkbs ftu ;[Xko eoe/ ;ko/ torK

dh GbkJh :ehBh pDkT[Dk j?. fJj

;gZFN j? fe ftZsh Bhsh ~ ;w/I d/ Bkb

fJBQK T[d/FK ~ jk;b eoB bJh pus

ns/ fBt/F dh nkwd d/ w[ZfdnK #s/

fXnkB d/Dk j't/rk.

Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/Yzr-sohe/

;zxh piN d/ ftnkge wjZst ~

t/yfdnK, fJj }o{oh j? fe Gkos tor/

b'eszsfoe d/F nzdo, piN fJokd/, fdqFNh

ns/ Bhsh ]ke/ ti'I ;ZskXkoh fXo dk fJe

okiBhse fpnkB pD iKdk j?. fJ; ~

nzfsw o{g ftu gqtkB eoB s'I gfjbK

pj[s jh pkoheh Bkb fsnko, g/Fekoh

ns/ ftnkge pfj; nXhB fbnkfJnk

iKdk j?. feT[Ife fJj ;oeko dh nkwdB

ns/ yofunK Bkb ;zpzfXs j?, fJ; eoe/

;z;d dh gqtkBrh b? e/ ftZsh fpb ti'I

bkr{ ehsk iKdk j?. f;ZN/ ti'I, fJ; wkwb/

ftu ;kohnK gqfefonktK, fit/I fpb g/F

eoBk iK ;z;d ;kjwD/ n?eN g/F eoBk

nkfd, fJj ;kohnK ekotkJhnK nwb ftu

fbnkJhnK iKdhnK jB. fJ; ftu o;wh

g/Fekoh, SgkJh ns/ iBsk ftu tZv/ gZXo

#s/ tzv th Fkfwb j? sK fe fNZgDhnK,

pfj; ns/ ftuko-uouk T[gozs nzsw

wB}{oh bJh ;z;d d/ ;?FB ftu u[D/ j'J/

ggggg

58 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

b'e B[wkfJzfdnK d/ ;kjwD/ g/F ehsk ik

;e/. fJ; soQK, ;zxh piN e/Idoh ftZsh

Bhsh d/ fJe ftnkge n?bkBBkw/ dh

gqfsfBXsk eodk j?, T[d'I BjhI id'I fJ; ~

;z;d ftu g/F ehsk iKdk j?, go id'I

;kohnK ;'XK ~ Fkfwb eoB T[gozs fJ;

~ ;z;d tb'I gqtkB eo fbnk iKdk j?.

j[D se dh ftuko-uouk s'I fJj

;k\ j? fe Gkos tor/ ;zxh b'eszso

nzdo ;oeko d/ fe;/ th gZXo #s/ ftZsh

Bhsh dk Mbekok piN pDkT[D ftu

fwbdk j? i' fJe bzwh ns/ u'yk ;wK b?D

tkbh gqfefonk j?. fJ; eoe/ nkw jkbks

ftu fJj ekoi ;kb ftu fJe tko ehsk

iKdk j?. ;oekoh nkwdB ns/ you ~

gqGkfts eoB tkbhnK ftZsh BhshnK ftu

fJe ;kb ftu pko-pko pdbkn f;XKse

s"o s/ Gkt/I ;zGt jB, go fJj Bk sK

fJZSs j[zd/ jB ns/ Bk jh ;zGt. f;ZN/

ti'I, nkofEe ;orowhnK dh ;fEosk ns/

ekor[}koh ~ piN fJe ;hws jZd se

jh jZb eo ;edk j?. nfij/ T[d/FK ~

jk;b eoB bJh w[dok ;zpzXh Bhsh dh

j'o ;orow G{fwek fBGkn ;edk j? ns/

pus, fBt/F, ftek; ns/ ehws ;fEosk

bJh p[fBnkdh ]kek g/F eo ;edk j?.

j'o, i/ Bhsh j[zrko/ ~ gqkgs eoB bJh

w[Ybk T[sFkj ;EkJh Bk j' e/ n;EkJh

j? sK fJe ftZsh Bhsh dk fJe ;kb se

bkr{ ofjD tkbk pdbkn ;fEosk dh

pikfJ n;fEosk dk ekoB pD ;edk j?.

f;o\ ;EkJh iK dhoxekbh d]b ~ jh

ftZsh Bhsh d/ j[zrko/ dh b'V j[zdh j?.

nfijk fJ; bJh feT[Ife fJZSs ftnkge

nkofEe ;w{j s/ fe;/ ftZsh Bhsh d/ pdbkn

dk n;o bzw/ ;w/I se ftykJh fdzdk j?.

Fkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktKFkfwb gqfefonktK

Gkos ftu e/Idoh piN fsnko eoB

tkbhnK gqfefonktK ftu brGr 4 wjhB/

dk ;wK brdk j?. ftZs wzsokbk tb'I

Btzpo wjhB/ ftu fJe B'fN; G/iD Bkb

fJ; dh F[o{nks j[zdh j? fi; ftu ;ko/

wzsokfbnK, ftGkrK ns/ e/Idoh ;oeko

nXhB o;wh fJekJhnK s'I nkwdB ns/

g{zihrs yofunK, nkwdB ns/ g{zihrs

gqkgshnK bJh ft;fsqs o;wh gq;sktK dh

wzr ehsh iKdh j?. wB[Zyh ns/ G"fse

;o'sK dhnK nkgDhnK o[}rko dhnK

;orowhnK ns/ gq;skfts ;orowhnK ~

ikoh oZyD bJh wzsokbk ns/ ftGkr

Ffjoh ;whfynk eod/ jB i' nkT[Id/ ftZsh

;kb ftu nwb ftu fbnKd/ ikD/ jB.

toswkB ;w/I ftu wzsokfbnK ns/ ftGkrK

~ wkBth ns/ G"fse b'VK ~ ikoh oZyD

bJh b'VhIdh oew ~ tkip mfjokT[D

bJh iK ;orowhnK, gqki?eNK ns/ :'iBktK

i' gfjbK jh bkr{ eoB nXhB jB, bJh

e'Jh ]k; e'fFFK BjhI eoBhnK g?IdhnK.

T[j |?o :'iBkfeqs you/ dh Fq/Dh nXhB

nkT[Id/ jB.

e'Jh th BthI ;orowh, gqki?eN ns/

:'iBktK, fi; ftu w"i{dk :'iBktK dk

ft;Eko Fkfwb j?, ~ wzsokfbnK ns/

ftGkrK tb'I g/F ehs/ ikD tkb/ gq;sktK

ftu g{oB o{g ftu ikfJ} mfjokT[Dk

}o{oh j?. fJBQK gq;sktK ftu nkwdB

ns/ g{zihrs you gqfspXsktK, wB}{o

j'D T[gozs, Fkfwb jB. nfijhnK gq;skfts

;kohnK ;orowhnK dh T[`fussk ftu

nfij/ yofunK dk, ;zpzfXs wzsokfbnK s/

ftGkrK tb'I fwE/ Nhu/ ns/ T[d/F jk;b

eoB ftu g?D tkbk nB[wkfBs gqGkt

Fkfwb j? i' nkw iBsk dh GbkJh bJh

ehs/ ikD/ jB. fJj gq;skt nkw s"o s/

:'iBkfeqs you F/qDh dk fjZ;k pDd/ jB.

;oekoh ndkfonK d/ d/F nzdo

\?bkn ns/ frDsh ~ d/yfdnK fJj ;k\

j? fe fJj pj[s tZvk ezw j?. e/Idoh

wzsokfbnK ns/ ftGkrK B/ }whBh gZXo #s/

ezw eo ojhnK fJekJhnK e'b'I nfij/

gq;skt jk;b eoB/ j[zd/ jB. fJ; ;G

bJh pj[s jh e[Fb, gqGkth ns/ u[;s-

do[;s ;zuko wkfXnw e/Ido ns/ T[g

e/Ido ftueko j'D/ }o{oh jB, id'I se fe

;koh ;z;Ek skBkFkj ns/ tZvh gZXo #s/

e/Idohfeqs Bk j't/. Gkt/I fe nkw gqGkt j?

fe ;oekoh ;z;EktK T[go s'I j/mK ~ pj[s

jh e/Idohfeqs tksktoB ftu ezw eodhnK

jB, ;ukJh fJj j? fe ;oekoh s"o s/

tZy-tZy gZXoK #s/ ek\h buehbkgB, nk}kdh

ns/ ][dw[]fsnkoh w"i{d j?. f;ZN/ ti'I,

piN gq;skt T[s'I j/mK se dh gqfefonk

nXhB ;wKpX ;hwk sfjs wzrtkJ/ ikD/

j[zd/ jB fiBQK dh tZy-tZy gZXoK #s/ Y[ethI

s[bBk eoe/ nZr'I e/Idoh wzsokb/ iK ftGkr

~ G/fink ikDk j[zdk j?. T[j wzsokbk

ns/ ftGkr, fiE/ ch;, i[owkB/, eo,

T[rokjh nkfd d/ o{g ftu nkwdB d/

nN[ZN ;o's w"i{d j[zd/ jB, T[E/ fJj' fij/

gq;skt nkwdB gZy d/ th pDkJ/ iKd/

jB fi; ftu w[ZbzeD iK ;'XK eoB d/

;[Mkn Fkfwb j[zd/ jB.

fJj ;koh gqfefonk bzwk ;wK b?Idh

j? go fte/Idohfeqs b'eszsfoe gqDkbh ftu

fJ; ~ fpbe[b th Nkfbnk BjhI ik

;edk. tZy-tZy gZXoK #s/, ;oekoh ;z;EktK

piN dh fsnkoh bJh b'eK dh Gkrhdkoh

eo ;edhnK jB. go, toswkB ;w/I,

;kbkBk piN dh fsnkoh bJh b'eK dh

Gkrhdkoh i/ j? sK T[j :'rkswe gZXo

se jh j?. fJj th f}nkdkso f}zdrh d/

tZy-tZy y/soK d/ fBZih ftneshnK, :{BhnBK

d/ gqfsfBXK, ;GktK, ekog'o/FBK ns/ y/soK

s'I ;bkj, ;[Mkn ns/ ]k; wFtok b?D

se jh ;hws j?. Gkt/I fe piN pDkT[D

dh gqfefonk ;wki ns/ tZy-tZy fXoK dh

j/mb/ gZXo s'I Gkrhdkoh dh nkfrnk

fdzdh j?, go fJj j/mb/ gZXo #s/ ;gZFN

jdkfJsK ns/ Y[et/I ;w/I dh nDj'Id

ekoB f;o/ BjhI uVQdh, fi; dk ekoB

T[sb/ gZXo s'I fJsckeB d/oh Bkb g[Zfink

;[B/jk j[zdk j?.

id'I j/mb/ gZXo s'I fJj ;ko/ gq;skt

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 59

fJeZm/ eoe/, ftZs wzsokbk d/ tZy-tZy

gZXoK Bkb s[bBk ns/ Y[ethI tor tzv

eo bJ/ iKd/ jB sK nfijh ekotkJh

piN d/ rfDs dh fBozsosk pDkJh oZyD

bJh nk}kdkBk s"o s/ th ehsh iKdh j?.

fJ; gVkn #s/, piN pDkT[D bZfrnK

you ns/ nkwdB gZy dhnK nB/e wip{ohnK

~ th fXnkB ftu oZyDk g?Idk j?. fJ;/

soQK jh, ftZsh f}zw/tkohnK ns/ piN

gqpzXB n?eN tb'I bkJhnK gkpzdhnK ~

nkwdB xkN/, w[Zy xkN/, ftZsh xkN/ ns/

e[Zb iBse eo}/ d/ gfog/y ftu fXnkB

ftu oZyDk g?Idk j?.

nkwdB gZy s'I, fXnkB ftu oZyD

tkbhnK gkpzdhnK ;[yd wkBsktK d/

gfog/y ftu jB fiBQK d/ nkXko #s/ tZy-

tZy eo ns/ |?o-eo gqkgshnK dk nzdk}k

bkT[Dk j[zdk j?. fJj wkBsktK ;k\ s"o

s/ ftnkge nkofEe tksktoB d/ gfog/y

ftu j[zdhnK jB. fi; d/ bkr{ j'D dh

T[whd j[zdh j? ns/ noEuko/ bJh, fi;

dk Bshik ftnkge i'V fit/I n;b nkwdB

iK y/soK, nk:ks, fBo:ks ns/ ehwsK

d/ gZXo ftu pdbkn, tNKdok do,

ekog'o/N w[Bk\k ns/ ;"fdnK dh wksok d/

;Nhe nzdk}/ d/ o{g ftu fBebdk j?.

nkf]o ~, fJj ;ko/ fj;kp-feskp

f;ZX/ s"o s/ d' p[fBnkdh wkBsktK -

n;b nkwdB dk ftek; (;fEo ehwsK

s/ e[Zb xo/b{ T[sgkd) ns/ nkT[D tkb/

toQ/ nzdo ofjD tkbh wfjzrkJh do #s/

fBoGo eod/ jB. fJjh wkBsktK piN

dh ;'u fgZS/ j[zdhnK jB iK p[fBnkdh s"o

s/ T[j Nhu/ i' piN pDkT[D dh p[fBnkd

j[zd/ jB. fJBQK d' NhfunK s'I }ok fizBk

th nk;/-gk;/ ikDk nkwdB gqkgsh ns/

n?c nko ph n?w d/ NhfunK pko/ piN

d/ fj;kp-feskp ~ |?o gq;zfre pDk e/

oZy d/t/rk ns/ piN fsnko eoB dh

gqfefonk #s/ ;tkbhnk fBFkB bZr

ikt/rk. fJ; eoe/, wZX tosh w[ZbzeD

tko-tko ehs/ iKd/ jB, ]k; eoe/ T[d'I

id'I FeshFkbh pkjoh MNe/ brd/ jB i'

p[fBnkdh wkBsktK ns/ piN d/ NhfunK

dh g[Bo-;whfynk }o{oh pDk fdzd/ jB.

you tkb/ gZy s'I, e[Zb gZXo #s/

gkpzdhnK tuBpZX yofunK d/ wkwb/ ftu

j[zdhnK jB. fJBQK ftu ]k; s"o s/ fgSb/

;kbK nzdo ;zfus iBse eo}/ s/ ndk

ehs/ ftnki dk G[rskB Fkfwb j[zdk j?.

fJ;/ soQK jh, e/Ido ;oeko dh g?BFB

d/D dh f}zw/tkoh th g{oh eoBh j[zdh j?.

w"i{dk ;oekoh eowukohnK ~ fdshnK

ikD tkbhnK sB]kjK th tuBpZX you/

ftu Fkfwb j[zdhnK jB id se fe

;oeko o[}rko xZN eoB dh :'iBk pDk

bJ/. jkb jh ftu nB/e ek~B bkr{

ehs/ rJ/ jB fiBQK ftu ;pf;vhnK d/

o{g ftu tZv/ iBse you/ dh tuBpXsk

ehsh rJh j?, fit/I nzB ;[oZfynk ek~B,

f;Zfynk dk nfXeko ek~B nkfd. j'o

pj[s ;kohnK ;pf;vhnK th ;oeko tb'I

b'eK ~ tuBpZX ehshnK rJhnK jB.

Gkt/I fe fJj ns/ oZfynk you/ ;]sh Bkb

fe;/ th nkofEesk ftu tuBpZX you/

BjhI jB, fJj okiBhse ns/ ftjkoe s"o

s/ pj[s jh ;zt/dBFhb w;bk j? fi; ~

;oeko d/ noX-tuBpZX you/ ;oeko

tb'I fds/ jh ikD/ jB ns/ ;oekoK e'b

fJBQK ~ xZN eoB iK g[Botzv eoB dh

r[zikfJF BK d/ pokpo j?.

fJ; ;zdoG ftu fJj B'N ehsk

ikDk ukjhdk j? fe ;kb 2013-14 ftu

e[Zb xo/b{ T[sgkd nzdo nfij/ tuBpZX

yofunK ftu 3H3 gqfsFs ftnki d/

G[rskB 2H3 gqfsFs sB]kj ns/ g?BFB,

2H2 gqfsFs w[Zy ;pf;vhnK ns/ 1H1

gqfsFs oZfynk you/ Fkfwb jB. obk-

fwbk e/ fJj e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 8H9

gqfsFs pDdk j?. ;z:'rt;, e/Idoh ;oeko

dh ;kb 2013-14 ftu e[Zb nkwdB

gqkgsh th e[Zb xo/b{ T[sgkd dk 8H9

gqfsFs ;h. fJ; gqeko 2013-14 d/ e/Idoh

piN dh nkwdB gqkgsh tuBpZX yofunK

dh G/N uVQ rJh. eJh Bt/I ;woEk

fte;s eoB tkb/ you/ iK Bt/I gqki?eN

ns/ :'iBktK, eo}k g?dk Bk eoB tkbh

g{zihrs nkwdB gqkgsh fit/I ftfBt/F ns/

iBse T[Xko Bkb g{o/ eoB/ g?Dr/ fi;

Bkb ;oeko #s/ eo}/ dk p'M tX ikt/rk.

piN fsnkoh ~ nzsw S'jK d/D

bJh ftZs wzsokbk tb'I tZy-tZy wzsokfbnK

s/ ftGkrK s'I you/ ns/ nkwdB ;zpzXh

gqkgs gq;sktK ~ fJeZso eo e/ T[u gZXo

#s/ T[; dk w[ZbzeD ehsk iKdk j?. fJ;

;w/I T[go toDB ehshnK e[Zb ftnkge

nkofEe gkpzdhnK ~ fXnkB ftu oZfynk

iKdk j?. piN fsnko eoB ftu i' th

nk}kdh ns/ bue w"i{d j[zdh j?, T[; ~

;ehwK, gqki?eNK ns/ :'iBktK dk g[Bo-

;w{jheoB ns/ T[BQK ~ BtK o{g d/D

bJh nwb ftu fbnkfJnk iKdk j? sK

fe T[BQK ~ ;kb bJh fsnko ehs/ ik oj/

piN d/ T[d/FK d/ nB[e{b ehsk ik ;e/.

n?c nko ph n?w n?eN s'I pknd

e/Ido ;oeko B/ nrb/ fszB ;kbK bJh

tv/o/ ftZsh wkgdzvK d/ ;zdoG ftu piN

fsnko eoBk j[zdk j?. ftZs wzsokbk

dofwnkBh fwnkd bJh ;gZFN ftZsh

;[fdqVheoB :'iBk fsnko eo fojk j?

fi; ftu ;gZFN ftZsh oDBhsh youk

j't/rk fi; ftu nB/e gq;zfre ftZsh ns/

ftnkge i'VK pko/ ]k; NhfunK ns/

wkBsktK pko/ dZf;nk j't/rk. fJj ;ko/

d;skt/} e/Idoh piN d/ d;skt/}K dk

nfBZyVtK nzr pD iKd/ jB i' iBse

pfj; ns/ gVu'b bJh T[gbpX jB.

nkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fweknkofEe ;ot/yD dh G{fwek

e/Idoh piN fsnko eoB dh ;w[Zuh

gqfefonk ftu fJe nk}kdkBk y'i, i' w[Zy

nkofEe ;bkjeko dh nrtkJh j/m (ftZsh

wzsokbk nXhB ns/ e/Idoh nzeVk d\so

tb'I ;jkfJsk gqkgs) g/Fkto nkofEe ftzr

60 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

tb'I ehsh iKdh j?, th Fkfwb j[zdh j?.

T[j G{sekb, ]k; eoe/ fgSb/ ;kb d"okB

Gkosh nkofEesk dh ekor[}koh dk rzGho

w[ZbzeD eod/ jB. fJj n?; vpb:{ U

Nh dh gVu'b j[zdh j? - skes, ew}'oh,

w"ek ns/ ]so/ - i' Gkosh nkofEesk ~

dog/F jB sK i' p/jso ekor[}koh ns/

w"i{dk t;hfbnK dk Gog{o fJ;s/wkb ~

dog/F toswkB u[B"shnK ~ ;gZFN eodh

j? fiBQK ~ w"i{dk piN ftu jZb ehsk ik

;edk j?. fJ; gqeko, piN dk nkofEe

;ot/yD d/ ]ke/ nzdo Y[ZetK w[ZbzeD

j'Dk ukjhdk j?.

fJj Bhsh pdbkn ns/ ;oeko tb'I

ngDkJ/ ik ;eD tkb/ gq;skfts edwK

bJh fJe ]kek gqdkB eodk j?. fJ;

sfjs T[j ;ko/ gZy ns/ y/so nkT[Id/ jB

fiBQK ftu ftZsh Bhsh #s/ ftF/F fXnkB

fdzfdnK e/Idoh ;oeko dh fdbu;gh j'

;edh j?. ;zy/g ftu, nkofEe ;ot/yD

E'VQ/ ns/ bzw/ ;w/I ftu e/Idoh ;oeko dh

ftZsh Bhsh ftu pdbkn bJh pj[s jh

ikfJ} ns/ ;gZFN ]kek gqdkB eodk j?.

i/ ftZs wzsokbk nkofEe ;ot/yD

ftu fdshnK f;\kfoFK s'I GNe ikJ/, e[ZM

ngtkdK ~ SZv e/, T[j ;gZFN s"o s/

toBD eodk j? ns/ ft;Eko ftu ;\kJh

g/F eodk j? fe e[ZM ;w/I bJh T[; B/

o;s/ s'I jNDk feT[I u[fDnk. 1991 d/

;[XkoK s'I pknd d/F ftu fJj o[MkB

fojk j?. fJj Go';/:'r d;skt/} ti'I

nkofEe ;ot/yD dk eZd tXkT[Idk j? fi;

ftu ;oeko bJh nB[wkfBs ftZsh Bhsh

#s/ uZbD dk o;sk fdykfJnk j[zdk j?.

fJj GftZyh ftZsh Bhsh pdbktK pko/

ehshnK ikD tkbhnK |?o-}o{oh g/FhBr'JhnK

~ xNkT[Idk j? ns/ bzw/ ;w/I bJh xo/b{

ns/ ftd/Fh fBt/FeK bJh xZN nfB;fussk

dk tksktoB g?dk eodk j?.

;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk;[XkoK bJh J/izvk

nkw s"o s/ noEFk;sohnK ftu

nkw ;fjwsh j[zdh j? fe ftZsh Bhsh ftu

bzw/ ;w/I d/ Nhu/ ns/ ftnkge nkofEe

tksktoB ftu ;EkJh d]b pko/ jZb j'Dk

ukjhdk j?. Gkos tor/ ;zxh b'eszsfoe

d/F nzdo, fiE/ Gkosh fo}ot p?Ie ek\h

jZd se ;[zsso j?, ne;o okiBhse

wip{ohnK ftZsh wkwfbnK ftu ;ktXkBhnK

#s/ Gkoh g? iKdhnK jB. fJ; bJh, fJj

wfj;{; ehsk iKdk j? fe ;oekoK ~

nB[Fk;B ftu oZyD bJh ;]s ftZsh B/wK

dh ;]sh Bkb gkbDk ehsh ik ;e/. n?c

nko ph n?w n?eN fJ; fdFk ftu fJe

e'fFF j?. go, fJ; ftub/ ek~B, fit/I

f;\o nkwdBh xkNk iK e[Zb xo/b{ T[sgkd

dk 3 gqfsFs s'I T[go Bk ikD tkbk ftZsh

xkNk, nkofEesk ftu nkT[D tkb/ w";wh

T[sko-uVQkn nXhB, ftZsh BhshnK ftu

soe;zrs pdbkn :ehBh pDkT[D bJh

ek\h BjhI jB. fto'Xh-uZeoh ftZsh Bhsh

ek~BK #s/ gfjbK ;fjwsh pDBh }o{oh j?,

pknd ftu piN fsnko eoB dh gqfefonk

ftu Fkfwb eoBk ukjhdk j?.

fJe j'o }o{oh b'VhIdk ;[Xko fJe

T[u skesh ew/Nh dh ;EkgBk eoBk j?

fi; ftu noEFk;soh ns/ ftnkge

nkofEesk d/ gqpzXe w[yh j'D i' d/F

bJh gq;skfts w[dok Bhsh ew/Nh tKr

ftZsh Bhsh pDkT[D. fJ; Bkb g/FktokBk

gj[zu, gkodofFsk ns/ ;koh gqfefonk ftu

itkpd/jh fBFfus j't/rh. nk]o ~,

fBt/FeK ns/ T[sgkdeK dofwnkB piN

fsnko eoB dh Go';/:'rsk tXDh ukjhdh

j? ns/ fJj T[BQK ~ xZN }'yw d/yD ns/

nfB;fussktK Bkb f;ZMD ftu ;jkfJe

j'Dh ukjhdh j?.

nzs ftu, T[go fds/ nB[;ko piN

gqfefonktK ~ tZy-tZy gVktK #s/ b'eK ns/

;wki dh gqGkth Fw{bhns bJh gqGkth

sohe/ Bkb fJ;s/wkb ehsk ik ;edk j?.

fJj pj[-gZXoh piN fsnko eoB d/

\?;b/ b?D d/ fte/IdoheoB d/ ;zebg d/

nB[;ko jh j?. d/F feT[Ife tX/o/ ftZsh

][dw[yfsnkoh ns/ e/Idohfeqs gqDkbh s'I

;oeko d/ j/mb/ gZXoK dh itkpd/jh tZb

s/}h Bkb nZr/ tX fojk j?, b'eK dh

Fw{bhns bJh w"i{dk gqfefonktK ~ j'o

fsZy/ eoBk jh soe;zrs j?.

(b/ye fgSb/ 30 ;kbK s'I gq'c?;o, nkJh

nkJh n?`w, nfjwdkpkd j?.)

e-mail :[email protected]

eo'V o[gJ/ dh sith} oZyh j?. fJj oew

w"i{dk wkbh ;kb d/ piN Bkb'I 7H7

gqfsFs f}nkdk j?. fgSb/ ;kb bJh

oZfynk wzsokbk ~ 2,29,000 eo'V o[gJ/

fds/ rJ/ ;B. ;zB 2015-16 ftu 94,588

eo'V o[gJ/ w[Zb d/ Bt/I jfEnko ns/

;k}-;kwkB yohd/ ikD dh nk; j?.

fgSb/ ;kb oZfynk wzsokbk jfEnkoK nkfd

d/ nkX[fBeheoB bJh 12,622 eo'V o[gJ/

you BjhI ;h eo ;fenk. fJ; t/b/ d/F

~ nkgDhnK jfEnkopzd ;?BktK d/

nkX[fBeheoB dh }pod;s }o{os j?,

fit/I fe Bt/I bVke{ jtkJh ijk}K, gDv[ZphnK,

j?bhekgNoK, fw}kJhbK ns/ s'g]kB/ dh

yohd. j[D ;oeko B/ oZfynk d/ y/so

ftu ftd/Fh g{zih bkT[D dh nkfrnk d/

fdsh j? sK fe ;kv/ nkgD/ c"ih eko]kB/

wkb pokwd th eo ;eD. ;kvh ;oeko

d/ e[Zb you dk 13H88 gqfsFs oZfynk

ekoiK #s/ j[zdk j?, fijVk uhB d/ you/

Bkb'I pj[s xZN j?. fJ; d/ Bkb jh ;k~

nkgD/ ;kfjbK dh ;[oZfynk dh th pVh

b'V j?.

;tk ;" eo'V dh nkpkdh tkb/ Gkos

dhnk }o{osK fdB'-fdB tXdhnK ik ojhnK

jB. fJBQK b'VK ~ g{ok eoB d/ Bkb

f;js, f;Zfynk, o[}rkoK, J/esk ns/

;KMhtkbsk dh ;G s'I f}nkdk }o{os j?.

(b/ye ;[szso gZsoeko j?.)

e-mail :[email protected]

;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh;\k 56 dh pkeh

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 61

;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos;tZS Gkos

2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh2015-16 dk e/Idoh piN s/ ;tZS Gkos dh fdqFNh

fBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}okfBo{gw j}ok

thI ;oeko bJh ;G s'I gqw[Zy

}'o d/D tkb/ w[ZfdnK ftu'I fJe

;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk w[Zdk j?.

fJj nkyD dh b'V BjhI fe Gkos ftu

;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk fezBk G?Vk

ns/ FowBke jkb j? - Gkt/I fJj fBZih

gZXo #s/ j't/ iK fJe okFNo ti'I. Gkos

nfijk d/F j? fiE/ y[ZbQ/ ftu wb fsnkrD

tkfbnK dh ;zfynk ;G s'I tZX j?. fJj

f;o\ Fow dk ftFk BjhI ;r'I d[Zy dk th

j? feT[Ife ;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dk

f;ZXk ;zpzX okFNo dh f;js Bkb j?. ;',

id'I BthI ;oeko B/ ;k\-;\kJh ~ nkgD/

gfjb tkb/ gqki?eNK ftu Fkfwb ehsk sK

fJ; ;wZf;nk tZb fXnkB fyZfunk frnk.

fJj okFNoh ;ztkd dk fjZ;k pD frnk

ns/ okFNoh wjZst tkb/ w[ZfdnK ftu

Fkfwb j' frnk.

;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F;tZS Gkos fwFB d/ T[d/F

;tZS Gkos fwFB nkgD/ nkg ftu

e'Jh BtK gq'rokw BjhI, ;r'I fJj gfjbK

ubd/ fBowb Gkos nfGnkB dk g[Bo-

rfms o{g j?. fBowb Gkos nfGnkB ~

d' T[g fwFBK Bkb ;tZS Gkos fwFB dk

Bkw fdsk frnk. d' T[g fwFB jB -

;tZS Gkos fwFB (g/Iv{) ns/ ;tZS Gkos

fwFB (Ffjoh). fJ; nfGnkB d/ gq;skfts

T[d/F fJ; gqeko jB L

1) ;ko/ g/Iv{ xoK ~ fJ; dkfJo/

ftu fbnkT[Dk, fi; ftu fBZih xoK d/

g]kB/, ;w{fje g]kB/ ns/ GkJhuko/ d/

g]kB/ Fkfwb jB.

2) ;e{bK ns/ nKrBtkVh e/IdoK ftu

g]kfBnK dh T[;koh ns/ ;kohnK fgzv

gzukfJsK ftu m'; sob e{Vk gqpzXB dhnK

;rowhnK ubkT[Dk.

3) wzr ~ tXkT[Dk, tZy-tZy J/iz;hnK

ns/ fXoK d[nkok ;zfwbs ekoi.

4) bkr{ eoB d/ szso ~ w}p{s eoBk.

5) ehs/ ezw (g]kfBnK dk fBowkD) ns/

BshfinK (g]kfBnK dh tos'I) dh rokw

gzukfJs s/ xoK d/ gZXo #s/ Y[ZethI fBrokBh.

fJBQK gq;skfts T[d/FK ~ jk;b

eoB dh fJe gfjbh Fos Y[et/I \zv dh

T[gbpXsk j?. fJ; nkeko d/ fe;/ th

gq'rokw d/ fgZS/ ;w/I f;o ns/ Y[et/I ftZs

dh T[gbpXsk pj[s }o{oh j?. ;tZS

Gkos fwFB d/ bJh ftZs d/ uko w[Zy

;o'sK dh gSkDh ehsh rJh j? L

(T) piN tzv (n) ;tZS Gkos

e'F ftu :'rdkB (J) ekog'o/N ;wkfie

f}zw/tkoh (;h n?; nko) sfjs gqfspXsk

(;) pj[gZyh ;o'sK s'I ftZsh ;jkfJsk.

e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015e/Idoh piN 2015

fJ; nfGnkB dh F[o{nks s'I piN

2015 dk fJj gfjbk piN j?. fJ;

eoe/, fJj w[ZbzeD eoBk wjZstg{oB pD

iKdk j? fe fJ; piN ftu ;tZS Gkos

fwFB dh eh EK j? feT[Ife piN fJ;

gq'rokw bJh ftZs tk;s/ fJe gqw[Zy ;o's

j?. go, fdbu;g rZb j? fe e'Jh

ftF/F n?bkB BjhI j'fJnk go i/ GftZy

ftu b'V gt/ sK \zv tk;s/ o;sk oZfynk

frnk j?. tZvk n?bkB 2 gqfsFs ;tZS

Gkos eo bkT[Dk ;h, i' e[M ]k; iK

;kohnK ;/tktK s'I b'V nB[;ko bkfJnk

ikt/rk. fJ; s'I fJbktk, fwFB tk;s/ \zv

i[NkT[Dk fJe tZvk T[gokbk dkB j? fi;

#s/ 100 gqfsFs eo dh, |?o-ekog'o/N

dkBhnK tk;s/ S'N j?. fJj dkB ;tZS

Gkos e'F dk fjZ;k j't/rk i' fJ; fwFB

~ \zv w[jZJhnk eokT[D bJh ;Ekgs

ehsk frnk j?. d{i/ gk;/, \zv dk gqpzX

eoB d/ Bkb jh, piN ftu fwFB ;\kJh

dk wzst th fwfEnk frnk j?. j[D se,

fJ; fwFB sfjs brGr 50 bZy g]kfBnK

dk fBowkD j' u[Zfenk j? id fe fBFkBk

S/ eo'V g]kB/ T[;koB dk j? sK fe y[ZbQ/

ftu wb fsnkrD dh gqEk ~ ]sw ehsk

ik ;e/.

;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK;o'eko ns/ nkb'uBktK

;tZS Gkos fwFB dk fJe F[o{nksh

fBFkBk uzrh f;js ~ T[sFkfjs eoBk j?

fi; #s/ ftZs wzsoh d[nkok nkgD/ piN

GkFB ftu }'o fdsk frnk. ;k\-;\kJh

ns/ ;tZSsk dk f;ZXk ;zpzX f;js ns/

GbkJh Bkb j? ns/ fJj fBo'Xe f;js

;zGkb dk nzr j?. d;s torh phwkoh

dk w[Zy ekoB wkVh ;k\-;\kJh j?. y'iK

B/ do;kfJnk j? fe fpjso ;k\-;\kJh

ns/ ;k\ ghD tkb/ gkDh se o;kJh

d;sK ekoB j'D tkbh w"s do ~ ek\h

jZd se xZN eo fdzdh j?. ;k\-;\kJh

BBBBB

62 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

pZfunK dh f;js bJh th pj[s nfjw j?

feT[Ife fJj T[BQK d/ puD, ftek; ns/

tkX/ bJh w[Zy e[zih j?. Gkos d/ nftef;s

pZfunK dh tZvh iB;zfynk, i' d[BhnK Go

ftu ;G s'I tZX j?, fJ; dk w[Zy ekoB

wkVh ;k\-;\kJh j? pikfJ fe e[g'FD iK

ykD/ dh ewh. J/FhnB ftek; p?Ie d/

;fj:'r Bkb eotkJ/ fJe nfXn?B ftu

nzdk}k bkfJnk frnk fe Y[ethI ;k\-

;\kJh dhnK ;j{bsK Bk j'D eoe/ Gkos

240 fpbhnB o[gJ/ ;kbBk r[nkT[Idk j?.

fJ; eoe/ Gkos ftu fe;/ iB f;js

gq'rokw dh F[o{nks eoBk, ;k\-;\kJh ~

pDdk wjZst fds/ pr?o ;zGt BjhI. go

fJ; piN ftu ;k\-;\kJh ~ iB f;js

Bkb i'VB dh e'Jh e'fFF BjhI ehsh rJh.

fJ; Bkb fJj e'fFF j'o ;w{fje j' ikDh

;h feT[Ife Gkos iB-f;js #s/ xZN you

eoB tkb/ d/FK ftu Fkfwb j?.

piN tzv fe;/ th gq'rokw dk fJe

wjZstg{oB gZy j[zdk j? go fJj g?;/ dh

Y[ethI tos'I j[zdh j? i' gq'rokw dh

;cbsk dk \?;bk eodh j?. ;tZS Gkos

e'F tor/ T[dw eo gq's;kjBK Bkb fwb

e/ ftZsh bkwpzdh bJh nfjw jB go

dkBhnK ftu Go';k g?dk eoB bJh }whBh

gZXo #s/ fJ; dh Y[ethI fBrokBh ns/

bkr{eoB j'Dk ukjhdk j?. ;tZSsk nfGnkB

d/ Bkw #s/ tkX{ eo bkT[D dk ftuko

;wZf;nk tkbk j' ;edk j?. Gkt/I fe fJ;

~ ;woZEk tXkT[D tkbh wd eoko fdsk

frnk j?, eo dh fe;w ns/ ;zGktBk fJ;

fwFB dk eJh wkwfbnK ftu GftZyh

wkor s?n eo/rh. ;?; d/ o{g ftu tkX{

ns/ f;ZXk p'M b'eK #s/ j";bk Ykj{ gqGkt

gkt/rk. ;tZS Gkos dh fdqFNh ;w{fje

f}zw/tkoh d/ EK #s/ ;w{fje d/Ddkoh pD

ikt/rh i' fJ; fwFB d/ T[d/F ~ jh

ysw eo d/t/rh.

;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu;tZS Gkos bJh ;zrfms gj[zu

nfij/ gq'rokw d/ bJh b'eK ~ Bkb

s'oBk pj[s wjZstg{oB j?, f;o\ B"eoFkjh

nwb ns/ ;kXkoB \zv dh tzvkJh dk

e'Jh tZvk \oe BjhI gt/rk. fiE'I se

piN tzv dk ;tkb j?, fJj f}nkdk

;gZFN ns/ ebgBkFhb j'D/ ukjhd/ ;B.

Gkt/I fe fwFB dk ]kek ;zpzfXs wzsokfbnK

tb'I fsnko ehsk ikt/rk, ;zrfms gj[zu

f}nkdk \kfJd/wzd j[zdh. fw;kb d/ bJh,

g/Iv{ xo :'iBk dh fJzdok nktk; :'iBk

Bkb ;tZS Gkos fwFB sfjs ukb{ g]kB/

dh ;j{bs ~ i'fVnk ik ;edk j?.

Gkt/I fe ;tZS Gkos fwFB ftu fJ; bJh

gqktXkB jB, go fJBQK dk mhe Yzr Bkb

fJ;s/wkb BjhI ehsk frnk. fJ;/ soQK jh,

g/Iv{ o[}rko }kwBh ;ehw ftu ftZs d/

wkwb/ ftu ;k\-;\kJh, G"fse YKuk ns/

;o's i[NkT[D bJh ftF/F gqktXkB ehsk

ik ;edk j?. f;Zfynk nfXeko sfjs

;e{b dh ;k\-;\kJh #s/ ftF/F }'o fdsk

ik ;edk j?. Gkt/I sohe/ tZy-tZy ns/

ftF/F j' ;ed/ jB sK th ;kfonK dk

T[d/F fJe j't/rk ns/ ;G s'I T[s/, fJj

;zrfms gj[zu fBZih, gfotko ns/ GkJhuko/

~ ;k\-;\kJh dh ewh ~ fJe ;wZf;nk

;wMD ns/ fJe tXhnk sohe/ Bkb

nkgDhnK e'fFFK ~ fdFk d/D ftu wdd

eo/rh. nfijk jh tZy-tZy gq'rokwK sfjs

piN tzv pko/ gkfJnk ik ;edk j?.

;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh;wki ns/ ;k\-;\kJh

;k\-;\kJh Gkos ~ fJe jehes

pDkT[D bJh, Gkos dh ;wkfie ;ukJh

~ B}onzdk} eoe/ pkjo'I ;wZf;nk dk

jZb eoBk ek\h BjhI. ;k\-;\kJh dk

ftuko iks nkXkfos ;wkfie doikpzdh

ftu v{zxk ifVnk j'fJnk j? fi; dk

nkXko F[ZXsk gqd{FB dk d[jokn j?.

fwZNh xZN/ ns/ rzdrh Bkb f;ZMD dk

fizwk fJe ]k; iks f;o j?. fJj nkw

s"o s/ BhthnK iksK j[zdhnK jB i' jZEhI

w?bak Y'D, g]kB/ ;k\ eoB ns/ MkV{

d/D tkb/ ti'I ezw eod/ jB id fe T[uh

ikshnK tkfbnK ~ iksh ;q/FNsk eoe/

fJ; s'I S'N j[zdh j?. ;k\-;\kJh dh

f}zw/tkoh dh gSkD fJe iksh ftF/F Bkb

j'Dk ;tZS Gkos w[fjzw d/ o;s/ ftu ;G

s'I tZvh o[ektN j?. fJ;/ soQK jh, ;fGnkukoe

s/ otkfJsh gqEktK j'o o[ektN pD iKdhnK

jB. y[ZbQ/ ftu wba fsnkr dk ekoB

f;o\ xo ftu g]kB/ dk Bk j'Dk BjhI,

;r'I fJj otkfJsh gqEk dk fjZ;k j?, fi;

ftu wzfBnk iKdk j? fe y[ZbQ/ ftu wba

fsnkr eoBk f}nkdk f;jswzd j? pikfJ

fe T[; ;EkB d/ fpbe[b B/V/ fiE/ n;hI

ofjzd/ jK. fJ; gqeko g]kB/ dh T[;koh

y[ZbQ/ ftu wba fsnkr ~ ysw eoB dk

e'Jh gqGkth sohek BjhI. fJj ;ZfGnkukoe

o'e ns/ ;wkfie gZygks s'I gko gk e/

b'eK dh T[;ko{ ns/ ;zfwbs Gkrhdkoh dh

wzr eodk j?.

f; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNkf; ZNk

fJj ;Zu j? fe jkb jh ftu Gkos

B/ ;k\-;\kJh ns/ ;tZSsk dhnK ;wZf;nktK

jZb eoB bJh T[s;[esk ftykJh j? i'

bzw/ ;w/I s'I j'Dk ukjhdk ;h. go fJ;

;wZf;nk Bkb BfiZmD bJh ;oeko ~

nkgDh gj[zu ftu f}nkdk ;zfwbs ns/

;zrfms j'Dk gt/rk. fJE'I se fe fJ;

wzst bJh piN gqktXkBK ~ th fJe y'ih

sohe/ Bkb tos/ ikD dh b'V j?. fJ;/

;w/I, fJj th r"o eoBk pDdk j? fe

;wZf;nk dk jZb f;o\ g]kB/ T[;ko e/ jh

BjhI j'Dk. tZv/ w[Zd/, fiBQK dk fJ;

;wZf;nk Bkb f;ZXk ;zpzX Bk th j't/, #s/

th fXnkB e/Idfos eoB dh }o{os j?

ns/ fJj fJeZbh ;oeko dh f}zw/tkoh

BjhI, ;kohnK fXoK ~ nZr/ nk e/ tZy-tZy

gZXoK #s/ fJ; ftu Fkfwb j'Dk gt/rk sK

fe ;tZS Gkos d/ ;[gB/ ~ jehes ftu

pdfbnk ik ;e/.

(b/fyek ;wkfie ekoi ftGkr, fdZbh :{Bhtof;Nh

fty/ oh;ou ;ekbo s/ ;wkfie ekoi eosk j?.)

e-mail :[email protected]

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 63

e/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piNe/Idoh piN 2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o2015-16 L ftF/F }'o

••••• T[ `dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/DkT[`dwhnK ~ T[sFkj d/Dk

w[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie Lw[dok p?Ie L

w[dok p?Ie S'NhnK fJekJhnK ;Ekgs

eoB bJh T[dwhnK ~ T[sFkj d/D bJh

pDkJh rJh. fJj p?Ie gqXkB wzsoh

w[dok :'iBk sfjs S'N/ ftZsh ;z;EkBK ~

w[V ftZs w[jZJhnk eotkJ/rk. 20,000

eo'V o[gJ/ dk fJe \zv ns/ foD }kwBh

\zv bJh p?Ie tb'I 30,000 eo'V o[gJ/ oZy/

rJ/ jB. eo}k d/D t/b/ nB[;{fus

ikshnK$iBikshnK ~ gfjb fdsh ikt/rh.

••••• nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w) nNb BthI ekY fwFB (J/w)

Bhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'rBhsh nk:'r ftuftuftuftuftu ;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk;Ekgs j't/rk

BthnK ekYK ~ T[sFkfjs eoB

bJh fJe wzu w[jZJhnk eotkT[Dk fi;

ftu f;Zfynk Fk;soh, T[`dwh ns/ y'ieko

Fkfwb j'Dr/ ns/ okFNoh s/ nzsookFNoh

siofpnK d/ nkXko #s/ BthBsk, y'i s/

ftek; ns/ ftfrnkBe y'i ~ Gkos ftu

j[bkok d/Dr/. ftFt gZXo d/ BthBheoB

e/IdoK ns/ Gkos ;kjwD/ g/F tZvhnK

u[B"shnK d/ jZb bJh B?Ntoe fsnko

eoBk. F[o{ ftu fJ; wzst bJh 150

eo'V o[gJ/ dh oew okythI oZyh ikt/rh.

• • • • • ;/s;/s;/s;/s;/s{ ;/s{ (;t?-o[}rko ns/ :'rsk dh

tos'I) szso dh ;EkgBk ehsh ikt/rh.

seBheh ftZsh, gqc[Zbs ns/ ;j{bs

gq'rokwK dh F[o{nks sK fe Bt/I F[o{ eoB

tkb/ tgko ns/ d{ihnK ;t?-o[}rko

;orowhnK, ]k; eoe/ seBhe d/ }'o

tkb/ y/soK ftu, ~ ;jkfJsk fdsh ik

;e/. fJ; T[d/F bJh Bhsh nk:'r

ftu F[o{nks ;w/I 1000 eo'V o[gJ/ oZy/

rJ/ jB.

• ;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK;wkfie ;[oZfynk ;ehwK

piN ftu fJe ;wkB ;wkfie

;[oZfynk gqDkbh ;ko/ GkoshnK tk;s/ pDkJ/

ikD dk gqktXkB oZfynk frnk j?, ]k;

eoe/ rohpK ns/ ew}'o spfenK bJh.

gqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwkgqXkB wzsoh ;[oZfynk phwk

:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk:'iBk fJ; ftu 12 o[gJ/ d/ ;kbkBk

gqhwhnw Bkb 2 bZy dk d[oxNBk phwk

fwb/rk. nNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBknNb g?BFB :'iBk gkJ/

rJ/ :'rdkB ns/ ;wK ;hwk d/ w[skfpe

fBoXkos g?BFB gqdkB eo/rh. ;oeko

bkGgksoh d/ gqhwhnw, i/ 1000 o[gJ/

;kbkBk se ;hws j't/rk, bJh 50 gqfsFs

:'rdkB eo/rh i' gzi ;kb bJh j't/rk,

31 d;zpo 2015 s'I gfjbK y'bQ/ ikD

tkb/ ykfsnK bJh gqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtBgqXkB wzsoh ihtB

i:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBki:'sh phwk :'iBk 2 bZy o[gJ/ phw/

sfjs e[dosh ns/ d[oxNBk dh jkbs

ftu w"s j'D ~ dkfJo/ ftu fbnkt/rh.

fJ; dk ;kbkBk gqhwhnw 330 o[gJ/

j't/rk i' o'}kBk fJe o[gJ/ s'I th xZN

j't/rk. fJj ;ehw 18-50 ;kb T[wo

tor bJh j't/rh. gh gh n?\ ftu

3000 eo'V o[gJ/ ns/ Jh gh n?c ftub/

6000 eo'V o[gJ/ i' bktko; ykfsnK ftu

gJ/ jB, ;hBhno BkrfoeK dh GbkJh

bJh pDkJ/ ikD tkb/ \zv ftu ikDr/.

ew}'o torK fit/I tZvh T[wo d/ g?BFB

Xkoe, ph gh n?b ekov Xkoe, S'N/ ns/

;hwKs fe;kB ns/ d{finK d/ gqhwhnw

ftu ;pf;vh fdsh ikt/rh. ft;sko ;ehw

wkou ftu ikoh ehsh ikt/rh. G"fse

;jkfJsk ns/ ;hBhno BkrfoeK bJh

;jkfJsk ihtB :zso T[gbpX eotkT[D

bJh BthI ;ehw F[o{ ehsh ikt/rh. fJj

;ehw rohph o/yk s'I j/mK ofjD tkfbnK

bJh j't/rh. @BthI wzf}b# Bkw dh

f;Zfynk ns/ T[gihtek tk;s/ fJe ;zrfms

;ehw fJ; ;kb F[o{ ehsh ikt/rh fi;

Bkb xZN frDsh B"itkB, fiBQK e'b ;e{b

SZvD dk ;oNhfce/N BjhI j?, gqkgs eoe/

p/jso o[}rko jk;b eo ;eDr/.

••••• p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK p[fBnkdh ;j{bsK

okFNoh fBt/F ns/ p[fBnkdh

;j{bsK \zv (fBc) pDkJ/ ikD dk gq;skt

j? fi; ~ ;kbkBk 20,000 eo'V o[gJ/

fds/ ikDr/. fJ; Bkb Nq;N eo}k b?D

ns/ pdb/ ftu p[fBnkdh YKuk ftek;

ezgBhnK fit/I nkJh nko n?c ;h ns/ n?B

n?u ph ftu fBt/F eo ;eDr/. p[fBnkdh

;j{bsK d/D tkbhnK ezgBhnK fJ; tkX{

g?;/ ~ eJh r[Dk tXk ;edhnK jB - eo

S'N tkb/ p[fBnkdh YKuk pKv o/b, ;Ve

ns/ f;zikJh :'iBktK bJh ikoh ehs/

ikDr/. p[fBnkdh YKuk ftek; d/ gh

gh gh wkvb ~ g[Bo ikfrqs eoB bJh,

fi; ftu w[Zy w[Zdk i'yw ~ ;zs[fbs eoB

dk j?, pko/ \?;bk ehsk frnk j? fe

p[fBnkdh YKuk :'iBktK ftu ][dw[]fsnko

~ i'yw dk tZvk Gkr ;fjD eoBk

gt/rk, p/FZe g{oh soQK BjhI.

••••• j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek; j[Bo dk ftek;

okFNoh j[Bo fwFB i' j[Bo

ftek; ns/ T[dw wzsokbk tb'I F[o{ ehsk

frnk j?, tZy-tZy wzsokfbnK ftu uZb

oj/ j[Bo d/ T[dwK ~ ;[fdqV eo/rk ns/

j[Bo gfoFd d/ 31 y/soK ftu gqfefonktK

ns/ BshfinK dk wkBeheoB eo/rk.

dhBfdnkb T[gkfXnkJ/ rqkwhD gfoFd

:'iBk g/Iv{ B"itkBK dh o[}rko d/ w"fenK

dh g{osh bJh nkozG ehsh rJh j?. fJ;

;ehw bJh 1500 eo'V o[gJ/ okyt/I oZy/

rJ/ jB. fJ; dh ndkfJrh fv}hNb

G[rskB gZso okjhI :'r ftfdnkoEhnK d/

p?Ie yks/ ftu f;ZXh iwQK ehsh ikt/rh.

g/Iv{ t;'I dh jkb/ th Gkos dh e[Zb t;'I

dk 70 gqfsFs j'D eoe/, g/Iv{ B"itkBK

dh o[}rko ;woEk ~ tXkT[Dk Gkos dh

iB;zfynk tzv d/ skb/ ~ y'bQD dh ukph

64 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

j?. rohp ns/ wZX tor d/ ftfdnkoEhnK

~ T[BQK dh nkgDh g;zd w[skfpe T[u

f;Zfynk gqkgs eoB d/ ekpb pDkT[D

bJh, T[j th g?;/ dh ewh s'I fpBK, nkJh

Nh nkXkfos ftfdnkoEh ftZsh wdd gqkfXeoB

dh ;EkgBk, i' t}hfcnK ns/ f;Zfynk

eo}/ gqXkB wzsoh ftfdnk beFwh ekoieqw

sfjs ;Ekgs eoB dk gq;skt j?, dk

gqpzX ns/ fBrokBh eo/rh. fJj :ehBh

pDkJ/rk fe g?;/ dh ewh ekoB e'Jh

ftfdnkoEh T[`u f;Zfynk s'I tKMk Bk oj/.

••••• ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB ;'B/ dk w[doheoB

Gkos d[BhnK Go ftu ;'B/ dk

;G s'I tZvk ygseko j? ns/ 800 s'I

1000 NB se ;'Bk jo ;kb nk:ks

eodk j?. Gkt/I fe Gkos ftu ;'B/ d/

Gzvko 20,000 NB s'I tZX j'D dk

nB[wkB j?, f}nkdkso fJ; ;'B/ dk tgko

BjhI ehsk iKdk j?, Bk jh w[doheoB

ehsk iKdk j?. piN ftu gqktXkB j?L-

fJe ;'Bk w[doheoB ;ehw ikoh ehsh

ikt/ i' toswkB dh ;'Bk iwQK eoB ns/

;'Bk Xks{ eo} ;ehw dh EK bt/rh. BthI

;ehw iwQK eosktK ~ nkgD/ Xks{ ykfsnK

#s/ ftnki ewkT[D dh nkfrnk d/t/rh

ns/ ;[fBnkfonK ~ Xks{ ykfsnK d/ pdb/

eo}k gqkgs eoB dh$p?Ie$ d{;o/ fteo/sk

;'B/ dk w[doheoB eo ;eDr/. fJe

ftebfge ftZsh n;k;k fte;s eoBk,

fJe ][d[wyfsnko ;'B/ dk pKv, i' ;'Bk

yohdD dk fJe ftebg j't/rk. pKv s/

ftnki dh fJe gZeh$pZMh do fwb/rh i'

pKv Xkoe tb'I fJ; ~ G[BkT[D t/b/ ;'B/

dh T[; t/b/ dh ehws w[skfpe Brdh

ftu th pdbh ik ;e/rh. Gkosh ;'B/

d/ f;Ze/ fte;s eoB dk ezw F[o{ eoBk

fi; #s/ nF'e uZeo dk fBFkB j't/rk.

nfijk Gkosh f;Zek Gkos s'I pkjo pD/

f;ZfenK dh wzr ~ xNkJ/rk ns/ Gkos

ftu T[gbpX ;'B/ d/ BthBheoB ftu th

wdd eo/rk.

••••• ekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekpekb/ XB ~ ekp{ eoB$p/Bekp

eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/eoB d/ T[gokb/

ekb/ XB #s/ Bt/I ftnkge ek~B

dk gq;skt ftd/Fh n;kf;nK #s/ eo

u'oh eoB #s/ 10 ;kb dh pkw[FZes e?d

dh ;}k, i' |?o-;wM"skekoh j't/rh ns/

300 r[Dk i[owkBk d/Dk gt/rk ns/ i[ow

eoB tkb/ ~ ;wM"sk nk:'r e'b ikD dh

nkfrnk BjhI j't/rh nkwdB eo

foNoB Bk eoBk. g{o/ y[bk;/ Bk eoB

pdb/ 7 ;kb dh pkw[FZes e?d j't/rh.

fe;/ th ftd/Fh n;k;/ s'I gqkgs

nkwdB dk y[bk;k Bk eoB #s/ tZX s'I

tZX ;hwKs do Bkb eo bkfJnk ikt/rk.

ftd/Fh n;kf;nK dh foNoB GoBk

}o{oh. fJe BtK YKuk fi; sfjs

;N/Nw?IN ~ fJb?eNqkfBe sohe/ Bkb GoBk

}o{oh j?, ;Ekgs ehsk ik fojk j?. fJ;

Bkb nzefVnK dk fBozso ;zrfms ns/

gqGkth nwb :ehBh j't/rk. fJe BtK

ns/ f}nkdk ftnkge p/Bkwh ;"d/ o'e{

fpZb g/F ehsk ikt/rk sK fe xo/b{ ekb/

XB #s/ ekp{ gkfJnk ik ;e/. fJ; ek~B

sfjs p/Bkwh ikfJdkd ~ }ps eoe/

w[eZdwk ubkfJnk ik ;e/rk ns/ p/B/wh

ikfJdkd, ]k; eoe/ ohnb n;N/N ftu

ekb/ XB ~ g?dk eoB ns/ oZyD dk fJe

tZvk o;sk pzd j' ikt/rk. nkwdB

eo n?eN ftu ;'X eoB dk ;[Mkn i'

fe;/ nub ikfJdkd dh yohd bJh

g/Frh ti'I 20,000 o[gJ/ iK fJ; s'I tZX

oew d/D iK jk;b eoB #s/ gkpzdh

bkJ/rk. fJe bZy s'I T[go dh fe;/ th

yohd iK t/u bJh g?B Bzpo }o{oh eoko

fdsk ikt/rk. shih fXo d/ fog'oN eoB

tkfbnK ~ ftd/Fh w[dok t/u ns/ nzso

;ojZdh ;"fdnK pko/ ikDekoh d/Dh bk}wh

j't/rh. dZ;D :'r ;"fdnK ~ fBy/VB dh

;wZf;nk Bkb BfiZmD bJh th gqktXkB

ehsk ik fojk j?. n;b ftu, ;[Xko eoB

bJh ;h ph vh Nh ns/ ;h ph Jh ;h

seBhe dk ft;sko eoBr/ ns/ fJe d{i/

d/ nzeV/ ;KM/ eo ;eDr/.

••••• ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos ;tZS Gkos

e/Ido ;oeko ;kohnK iK e[ZM

u'DthnK eo d/ x/o/ ftu nkT[D tkbhnK

;/tktK #s/ ;tZS Gkos ;?; bkJ/rh i' 2

gqfsFs dh do Bkb j't/rk. fJ; dh

skohy dk n?bkB eoBk pkeh j?. fJ;

;?; s'I gqkgs okFh ;tZS Gkos d/ T[dwK

bJh tosh ikt/rh. fJ;/ soQK dh fJe

xNBk ftu, e'bk fBrBkJhN ns/ ghD #s/

bkJ/ ikD tkb/ ;tZS T{oik ;?; dh do

100 o[gJ/ gqfs NB s'I tXk e/ 300 o[gJ/

gqfs NB ehsh ik ojh j?. ;tZS T{oik

;?; dh gqGkth do 100 o[gJ/ gqfs do s'I

tXk e/ 200 o[gJ/ gqfs NB ehsh ik ojh

j?. fJ;/ soQK jh T[d:'fre tos'I ~ SZv

e/, n?EbhB d/ gkbhwo d/ E?fbnK ns/

p'fonK #s/ n?e;kJh} fvT{Nh 12 gqfsFs

s'I tXk e/ 15 gqfsFs ehsh ik ojh j?.

••••• ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko ikw (iB XB :'iBk, nkXko

s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)s/ w'pkfJb)

iBXB :'iBk, nkXko ns/ w'pkfJb

dh fseVh bkG dh spdhbh, fit/I ;pf;vhnK

~ fpBK fe;/ u'oh d/, fpBK Brdh ns/

;/fXs sohe/ Bkb rohpK ns/ ew}'o

spfenK se gj[zukT[D ftu wdd eo/rh,

fi; Bkb T[j nkgDhnK nkofEe fJZSktK

dh g{osh eo ;eDr/. d;zpo 2014

se 720 fwbhnB s'I tZX BkrfoeK ~

nkXko ekov fdsk ik u[Zek ;h. d;zpo

2015 se gziheoB 1 fpbhnB s'I NZgD

dh nk; j?. nkXko Bzpo ~ ukb{ p?Ie

yks/ Bkb i'VBk nkwdB spdhbh bkr{

eoB dh e[zih j?. d;zpo 2014 se 100

fwbhnB s'I tZX p?Ie yks/ nkXko ekov

gzihfeqs ehs/ rJ/ p?Ie ykfsnK dh

;zfynk iBXB :'iBk Bkb j'o tXD dh

T[whd j?. o;'Jh r?; ;pf;vh f;ZX/ bkG

spdhbh okjhI 9H75 eo'V o[gJ/ bkGgksoK

d/ f;ZX/ p?Ie yks/ ftu ikt/rh. d'

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 65

ftebfge ftZsh ;/tk d/D d/ szso -

w'pkfJb wBh 900 fwbhnB s'I T[s/ w'pkfJb

tosD tkb/ ns/ 600 fwbhnB d/ brGr

Bt/I tos'Ieko, w'pkfJb wBh iB;zfynk d/

fJe tZv/ Gkr ~ bkG f;ZX/ gj[zukT[D dk

fJe ;"yk s/ nk;kB szso gqdkB eo

;edk j?. id fe nB/e w'pkfJb ;/tk

d/D tkbhnK ezgBhnK B/ ndkfJrh p?Ie

bkfJ;z; b?D bJh gqkoEBk gZso fds/ j'J/

jB, w'pkfJb wBh dk wzu nkXko #s/

nkXkfos f;ZXh spdhbh bJh p/nzs w"e/

g/F eo/rk. 1,55,015 vkeykfBnK Bkb

Gkos dk vke B?Ntoe ;G s'I tZvk j?

fiBQK ftu'I 89H76 gqfsFs g/Iv{ y/soK ftu

jB. vkeykBk (Gkt/I ndkfJrh G/iD tkbk

iK fJe nkw p?Ie ti'I) nkXko ;zpzfXs

bkG dh spdhbh d/ YKu/ ftu nkJh n?c

n?; ;h e'v tk;s/ gqkoEBk eoe/ fBozsosk

Bkb ;/tktK d/ ;edk j? fi; Bkb

vkeykB/ nkXko Bkb i[V/ yks/ y'bQD d/

;woZE j' ;eDr/.

ekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[Dekb/ XB T[`s/ brkw brkT[D

bJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~BbJh BtK ek~B

d/F ftu ekb/ XB ~ mZbQ gkT[D

bJh fJe BtK fpZb w"i{dk fJibk; ftu

fbnkT[D dk n?bkB ftZs wzsoh B/ b'e

;Gk ftu nkw piN 2015-16 g/F eofdnK

ehsk. fJ; fpZb ftu nkwdB ns/ ;zgsh

ftu eo u'oh bJh 10 ;kb dh ;]s

;}k dh ftt;Ek ehsh ikt/rh. fJBQK

}[bwK ~ ;zrhB i[ow wzfBnk ikt/rk.

nfij/ i[owK bJh nkwdB ns/ ;zgsh dh

w"i{dk do s'I 300 gqfsFs i[owkBk brkfJnk

ikt/rk. Bt/I fpZb ftu nkwdB eo t/otk

dk]b Bk eoB T[s/ 7 ;kb dh ;}k dh

ftt;Ek j't/rh. p?IeK, ftZsh ndkfonK

ns/ ftneshnK d/ wkwfbnK ftu fJ;

fpZb d/ nkXko T[s/ ekotkJh ehsh

ikt/rh.

;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN;koc/;h n?eN

;koc/;h n?eN (n?; J/ nko n?c J/

Jh n?; nkJh) dk Fkpfde noE j?

;feT[foNh}/FB n?Iv oh-ez;NqeFB nk\

ckfJB?IFb n?;N; n?Iv fJBc'o;w?IN nk\

;feT[foNh fJzNo?;N n?eN. fJj n?eN

p?IeK ~ n]fsnko fdzdk j? fe fojkfJFh

iK tgkoe ikfJdkdK bJh fbnk eo}k i/

;w/I f;o Bk w'fVnk ik ;e/ sK T[j fJBQK

ikfJdkdK dh fBbkwh eo ;ed/ jB.

fJj n?eN p?IeK ~ BkB-gockofwzr n?;N;

(n?B gh J/ n?;) ~ t;{bh iK g[Bo

T[;koh d/ sohe/ ngDk e/, xZN eoB d/

;woZE pDkT[Idk j?.

i/ e'Jh eo}dko S/ wjhfBnK se

brksko xo dk eo}k w'VB s'I n;cb

ofjzdk j? sK p?Ie T[; ~ ndkfJrh F[o{

eoB bJh 60 fdB dk B'fN; fdzdk j?.

go i/ fJ; ;w/I d/ nzdo th eo}dko

eo}k w'VBk nkozG BjhI eodk sK p?Ie

T[; ikfJdkd ~ n?B gh J/ n?bkB e/

eo}k t;{b eoB bJh fJ; dh fBbkwh

dk n?bkB eo fdzdk j?. fBbkwh dh

ehws ikfJdkd d/ pk}ko Gkn w[skpe

fBoXkos ehsh iKdh j? fi; ~ nkXko

wzB e/ p?Ie fJe okythI iK xZN'-xZN

fBbkwh dh ehws s?n eo fdzd/ jB. i/

fBbkwh s'I gqkgs oew p?Ie d/ eo}/ s'I

f}nkdk j't/ sK tkX{ oew eo}dko ~ d/

fdsh iKdh j?. nfijh fBbkwh pko/ p?Ie

tb'I xZN'-xZN fJe nzro/}h ns/ fJe

y/soh GkFk d/ n]pko ftu fBbkwh s'I 30

fdB gfjbK fJFfsjko fdsk iKdk j?.

fBbkwh d/ ukjtkB nkgDh p'bh ;hbpzd

fb\k\/ ftu, fBoXkos okythI oew d/

fJe fwZE/ gqfsFs ti'I nrkT{I okFh d/ s"o

s/ p?Ie e'b iwQK eotkT[Dr/ i' p'bh tkg;

b?D iK wB}{o Bk j'D dh jkbs ftu

tkg; eo fdsk iKdk j?.

fJj ;hbpzd fb\k\/ fBbkwh tkb/

fdB p'bhekoK d/ ;kjwD/ y'bQ/ iKd/ jB

ns/ ;G s'I T[uh p'bh dk n?bkB eo

fdsk iKdk j?. fiZsD tkb/ ~ yohd gZeh

eoB bJh nkgDh p'bh dh oew dk 25

gqfsFs w"e/ #s/ iwQK eotkT[Dk j[zdk j?.

\kfJdk fJj j[zdk j? fe fJj ikfJdkdK

pk}koh Gkn s'I 20-30 gqfsFs ;;shnK

j[zdhnK jB. ikfJdkd pko/ g{oh gkodoFsk

th j[zdh j? feT[Ife gfjbK p?Ie tb'I fJ;

ikfJdkd bJh eo}k fdsk frnk j[zdk j?.

B[e;kB fJj j? fe fJj ikfJdkdKl fit/I

ns/ fiZE/ j? dh jkbs ftu t/uhnK

iKdhnK jB, fit/I fe fJBQK pko/ w[eZdw/-

pk}h iK pekJ/ dk MrVk j' ;edk j? i'

fiZsD tkb/ p'bheko ~ nkgD/-nkg spdhb

j' ikt/rk.

;koc/;h n?eN, 2002 sfjs gqkgsh

FeshnK d/ fJ;s/wkb bJh Gkos d/

fo}ot p?Ie tb'I ftZsh n;kf;nK d/ gziheoB,

n;kf;nK d/ g[BormB d/ sohe/, ;ktXkBh

tkb/ B/w ns/ nfXrqfjD bJh fdFk-

fBod/F ikoh ehs/ rJ/ jB fiBQK ~ @fd

;feT[foNh}/FB ezgBh} n?Iv oh_ez;NqeFB

ezgBh} (fo}ot p?Ie) rkJhvbkJhB} n?Iv

vkfJo?eNFB}, 2003# nkfynk iKdk j?.

jkb jh ftu 2015-16 d/ e/Idoh piN

ftu, fijV/ n?B ph n?c ;h n?; fo}ot

p?Ie e'b gzihfeqs jB ns/ fiBQK d/ n;k;/

500 eo'V iK tZX jB, T[BQK ~ ;koc/;h

n?eN-2002 sfjs @ftZsh ;o's# wzfBnk

ikt/rk.

eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<eh s[;hI ikDd/ j'<

• T[j b/ye ;G s'I tZX uzrk fbydk j?,

fijVk nkgD/ gkmeK dk xZN s'I xZN

;wK b? e/ tZX s'I tZX frnkB fdzdk

j?. - f;vBh ;fwZE

66 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

phwk y/sophwk y/sophwk y/sophwk y/sophwk y/so

Gkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftuGkos d/ rohpK d/ \kfJd/ bJh phwk y/so ftu

ftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dkftd/Fh fjZ;/dkoh tXkT[Dk

Xhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJoXhoi BkfJo

wk f;o\ ]sok gqpzXB jh BjhI

j?. fJj ;wkfie ;[oZfynk dk

th :zso j?. phwk nwho d/FK d/ oZi/-g[Zi/

b'eK bJh jh BjhI j?. n;b ftu, fJj

Gkos tor/ T[Go oj/ noEukfonK d/

ew}'o torK bJh f}nkdk wjZstg{oB

j?. pdfe;wsh ~, Gkos phw/ gZy'I p[oh

soQK gSfVnk j'fJnk d/F j?. Gkos dk

phwk gZy'I gqt/F, i' fJeZso ehs/ rJ/ phwk

gqhwhnw dh gqfsFssk d/ e[Zb xo/b{

T[sgkd d/ gqfsFs wkfgnk iKdk j?,

fte;s d/FK dh n";s 90 gqfsFs d/

w[ekpb/ f;o\ 3H96 gqfsFs j?. Gkos

dh ekor[}koh uhB Bkb'I E'VQh fpjso j?

fi; dk gqt/F f;o\ 3 gqfsFs j?. Gkos

dh phwk xDsk, fi; ~ gqfs ftnesh

phwk gqhwhnw ti'I wkfgnk iKdk j?, f;o\

53 vkbo j? id fe fte;s d/FK dh

n";s 2000 vkbo s'I 7000 vkbo

dofwnkB j?. fJ; g?wkB/ s'I, 178 vkbo

dh phwk xDsk Bkb uhB Gkos s'I

nrKj j?.

fJ; dk fJe ekoB j? fe phwk

okFh d/ c?bkn pko/ gqw[Zy gZyK s'I Gkos

ns/ uhB fte;s noEftt;EktK s'I gSV/

j'J/ feT[I jB. d'B'I pk}ko bzw/ ;w/I se

;oekoh phwk ezgBhnK d/ nfXeko y/so

tkb/ oj/ jBl d'tK d/FK B/ jkb jh ftu

ftd/Fh fBt/F ~ nzfFe y[ZbQ fdsh j?l fBZih

ns/ ftd/Fh phwk ezgBhnK dh pk}koh

fjZ;/dkoh pj[s xZN j?.

;ukJh fJj j? fe Gkos dk phwk

pk}ko w[ekpb/pk}h tkbk BjhI j?. pk}ko

d/ xZN nfXekoK tkb/ jkbks dk wsbp

j? fe ezgBhnK, f}nkdkso ;oekoh ezgBhnK,

u'yk w[Bk\k ewkT[IdhnK jB ns/ phw/ s'I

spfenK ~ pj[s fBr{Dk \kfJdk fdzdhnK

jB. T[BQK e'b BthBsw T[sgkd g/F

eoB bJh th T[sFkj BjhI j? fijV/

xZN nkwdB tkb/ ygsekoK ~ nkeofFs

eoBr/. f;o\ T[j o;sk, fi; #s/ uZb e/

Gkos dk phwk T[d:'r w[ekpb/pk}h tkbk

pD ;edk j?, T[j j? i/ ftd/Fh fBt/F dh

nkfrnk fdsh ikt/.

e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~e/Idoh piN ftu phwk y/so ~

Gkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK seGkos d/ rohp spfenK se

g[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQg[Zid/ eoB bJh ;oeko dh fdqVQ

fJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehskfJZSk Fesh dk gqrNktk ehsk

frnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkgefrnk j?. ;oeko tb'I ftnkge

;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko;wkfie ;[oZfynk gqDkbh fsnko

eoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}oeoB dhnK e'fFFK d/ wZd/B}o

piN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torKpiN ftu xZN nkwdB torK

tk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktKtk;s/ d' BthnK phwk :'iBktK

dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.dk n?bkB ehsk frnk j?.

;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,;[o Z fynk phwk :'iBk sfjs,

;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go;kbkBk 12 o[gJ/ gqhwhnw Go

e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/e/ e'Jh ftnesh 2 bZy o[gJ/ d/

d [oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dkd[oxNBk phwk ;[o Z fynk dk

jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.jZedko pD ikt/rk.

ihtB i:'sh phwk :'iBk sfjs, e'Jh

ftnesh 330 o[gJ/ ;kbkBk gqhwhnw (o'}kBk

fJe o[gJ/ s'I th xZN) 2 bZy o[gJ/ dh

ihtB phwk ;[oZfynk gqkgs eo ;edk j?.

nk; nB[;ko, ihtB phwk fBrw ns/ ih

nkJh ;h torhnK ;oekoh phwk ezgBhnK

fJBQK :'iBktK ~ g/F eoBrhnK.

go, ;oeko f;o\ fJzBk e[M jh eo

;edh j?. xZN nkwdB tkb/ torK ~

ihtB ns/ d[oxNBk phwk s'I fJbktk th

phwk ;[oZfynk dh b'V j? - ;ko/ Gkos

tk;hnK dh f;js phwk se gj[zu j'Dh

ukjhdh j?l jo/e fe;kB e'b \;b dk

phwk j'Dk }o{oh j?. ;wZf;nk fJj j? fe

toswkB ;w/I Bk sK ;oekoh ns/ Bk jh

fBZih phwk ezgBhnK (fiBQK ftu 26 gqfsFs

ftd/Fh phwk fjZ;/dkoh th Fkfwb j?), tZv/

pk}ko dhnK b'VK g{ohnK eoB bJh Bk

sK fsnko jB ns/ Bk jh ;woZE. fJ;

d/ bJh ezgBhnK dofwnkB w[ekpb/pk}h

g?dk eoBh j't/rh ns/ T[BQK e'b BthBsw

T[sgkd g/F eoB dh ikDekoh ns/ ftZsh

;woZEk j'Dh ukjhdh j? sK fe pk}ko d/

;]s w[ekpb/ ftu fNfenk ik ;e/. fJ;

e;"Nh #s/ f;o\ ftd/Fh fBt/Fe jh g{o/

T[sod/ jB. T[sgkdK pko/ fpjso ikDekoh

jh T[BQK e'b fJe \kfJdk j?. ftd/Fh

phwk ezgBhnK d[BhnK Go ftu g?;k

fBt/F eo ;edhnK jB fi; Bkb T[BQK

dk i']w th tzfvnk iKdk j?. }kjok s"o

phphphphph

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 67

s/ Gkosh ezgBhnK d/F nzdo jh fBt/F

eoBrhnK i' T[BQK d/ i']w ~ j'o

tXkt/rk. efjD dh b'V BjhI fe f;ZN/

ti'I ftd/Fh phwk ezgBhnK tb'I g/F ehsh

ikD tkbh gqhwhnw dh oew Gkosh ezgBhnK

Bkb'I xZN j't/rh. ftd/Fh phwk ;/tktK

d/D tkfbnK dh jk}koh Bkb phwk ;woZEk

ftu tkXk j't/rk. i/ ;oeko phw/ ~

;wkfie ;[oZfynk d/ :zso ti'I nZr/ tXkT[D

bJh rzGho j? sK fJ; ~ s/}h Bkb

T[dkoheoB eoBk gt/rk.

w"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSkw"i{dk ;w/ I, ;oeko dh fJZSk

phwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/Fphwk y/so ftu ftd/Fh fBt/F

dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/dh ;hwk 26 gqfsFs s'I tXk e/

49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj49 gqfsFs eoB dh j?. fJj

;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk;[Xko bzw/ ;w/I s'I bwedk nk

fojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhIfojk j? i' ;z;d ftu gk; BjhI

j' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogshj' ;fenk. ;oeko B/ okFNogsh

nfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? gonfXnkd/F ikoh ehsk j? go

}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb}o{oh j? fe BtK phwk fpZb

;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.;z;d ftu gk; ehsk ikt/.

Gkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwkGkos ~ j'o pj[s ;kohnK phwk

ezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkBezgBhnK dh b'V j?. toswkB

;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52;w/I ftu d/F nzdo f;o\ 52

phwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'Iphwk ezgBhnK jB fiBQK ftu'I

24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-24 ihtB phwk ns/ 28 |?o-

ihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orowihtB phwk tgko ftu ;orow

jB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk BkbjB. 26 gqfsFs dh phwk Bkb

Gkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/FhGkosh phwk y/so ftu ftd/Fh

fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?fjZ;/dkoh 8700 eo'V o[gJ/ j?

id fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkohid fe xo/b{ fBZih fjZ;/dkoh

35,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 4935,000 eo'V o[gJ/ j?. 49

gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?gqfsFs dh do Bkb, nzdk}k j?

fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000fe ftd/Fh fjZ; /dkoh 50,000

eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.eo'V o[gJ/ se ik ;edh j?.

p/FZe, ;oeko ~ fJj fjZ;/dkoh 49

gqfsFs s'I tXkT[D bJh s/}h Bkb ezw

eoBk ukjhdk j?. wkbeh ~ Gkosh jZEK

se jh ;hws oZyD dh e'Jh m'; dbhb

BjhI j?. :ehBB jh nfijh gkpzdh ;EkBe

T[dwh ~ jh T[sFkfjs eo/rh fi; d/

e'b j' ;edk j? ftd/Fh ezgBhnK d/ T[u

gkfJ d/ j[Bo dk w[ekpbk eoB bJh

phwk y/so ftu b'VhIdh ;woZEk$:'rsk Bk

j't/. i/ 74 gqfsFs iK 100 gqfsFs

ftd/Fh fBt/F dh nkfrnk d/ fdsh ikt/

sK Gkosh phwk y/so nzdo fBt/F eJh

r[Dk tX ikt/rk. i/ fJe ftd/Fh phwk

ezgBh ~ gqpzXB dh ewkB jZE b?D dh

nkfrnk fwb ikt/ sK Gkosh pk}ko ftu

dk]b j'D bJh T[; e'b tZvk ;t?-Go';k

j't/rk. phwk y/so ftu ftd/Fh fBt/F #s/

gkpzdhnK ysw eoBk nkT[D tkb/ ;w/I

ftu ;G s'I T[u gfjb j'Dh ukjhdh j?.

ftd/Fh fBt/FeK bJh fJj y/so y'bQD

d/ eh i']w j' ;ed/ jB< Fzektkdh

2008 d/ ftFt ftZs ;zeN ~ j'o rfjok

eoB bJh d[BhnK dhnK tZvhnK phwk

ezgBhnK dh G{fwek tZb fJFkok eoBr/<

Gkosh noEftt;Ek nwohek torh BjhI

j?. fJj fe;/ tZv/ ftZsh y/so d/ T[d:'r

d/ :'iBkpX gsB ~ g{oh soQK i}p BjhI

eo ;eh. 2008 s'I gfjbK d/ tfoQnK

nzdo, gZSwh phwk ezgBhnK ifNb ftZsh

T[sgkdK ftu fBt/F ns/ phwk eo ojhnK

jB fiBQK ~ pj[s xZN b'e ;wMd/ ;B

f;tkfJ T[BQK ~ ftZsh s"o s/ pDkT[D

tkb/. fJj ;kjwD/ nkfJnk fJBQK T[sgkdK

dh pj[sks - i' i']w ~ tzvD bJh

pDkJ/ rJ/ ;B - n;b ftu szso bJh

rzGho ]sok pD rJ/ ;B. fJBQK T[sgkdK

dh n;gZFNsk ns/ fJBQK ~ t/uD t/b/

tosh rJh gkodoFsk dh xkN ftFth

ftZsh ;zeN d/ d' w{b ekoB ;B. p/FZe

pkeh ftZsh ezgBhnK tKr phwk ezgBhnK

th tZv/ w[Bk\/ dh ske ftu, szso ~

B[e;kB gj[zukT[D ns/ gZSwh nkofEesktK

nzdo bzwh wzdh ns/ ftFt d/ pkeh

fjZf;nK ftu bzwk ;wK uZbD tkb/ wzd/

bJh f}zw/tko ;B.

fco th, fJj ekoB jh ek\h BjhI

fe ftd/Fh phwk ezgBhnK ~ FZe dh B}o

Bkb t/fynk ikt/. f}nkdshnK ~ jZb

eoB dk ;jh sohek m'; fB:wB j?, Bk

fe g{oh skbkpzdh. 2008 d/ ;zeN gqfs

fte;s noEukfonK B/ Bt/I ns/ fpjso

fB:wB Bkb j[zrkok Gfonk j? i' ifNb

T[sgkdK dh n;gZFNsk d{o eod/ jB

ns/ i' y[ZbQ/ pk}ko okjhI t/u/ iKd/ jB Bk

fe w/} d/ T[s/ jh.Gkosh ftu fB:wB B/

f}nkdkso ifNb T[sgkdK dh nkfrnk

BjhI fdsh i' ftFt ftZsh ;zeN ~ rfjok

eoB dk ekoB pD/ ;B. T[BQK FpdK

ftu, Gkos ~ voB dh e'Jh b'V BjhI.

n;b ftu, Gkos ~ nkgD/ ftZs pk}koK

ftu tZvk T[dkoheoB eoB dh b'V j? sK

i' fte;s d/FK d/ ftZs pk}koK d/ gZXo

d/ B/V/-s/V/ g[Zfink ik ;e/. fJ; soQK,

Gkos ftu ezw eo ojhnK ftd/Fh phwk

ezgBhnK pko/ s"yb/ tXk-uVQk e/ g/F ehs/

rJ/ jB. Gkos ftu phwk fB:wB ns/

ftek; nEkfoNh (nkJh nko vh J/) o{gh

phwk y/so dk seVk fB:wB j?. Gkosh

ezgBhnK tKr fJj ftd/Fh ezgBhnK dk th

fB:wB eo ;edk j?.

uhB d/ wjkB ;[Xkoe B/sk v/Ir

f}nkUfgzr B/ fJe tko nkfynk ;h fe

fpZbh ~ u{j/ cVB Bkb wsbp j?, fco

ukj/ T[j ekbh j't/ iK fuZNh. Gkos bJh

gfjb nkw b'eK se phw/ ~ b? e/ ikDk

j?. Gkosh ezgBhnK nk}kdh d/ 67 ;kb

pknd th fJj Nhuk jk;b eoB ftu

n;cb ojhnK jB. ;wK nk frnk j?

fe ;[oZfynktkd ~ fsbKibh d/ e/ phwk

y/so ftu f}nkdk ftd/Fh fjZ;/dkoh ~

p[bktk fdsk ikt/. ;zGkfts \kfJd/ ]sfonK

s'I fes/ tZX jB.

(b/ye ;[szso gZsoeko s/ pb{wpor thT{ dk

ekbwBth; j?.)

e-mail :[email protected]

68 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

fJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoBfJ;soh FesheoB

Gkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktKGkosh Bkoh dk FesheoB - ;zxoF s/ ;cbsktK

pkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzdpkb nkBzd

b 2015 d/ nkgD/ ftFt gqf;ZX

;kbkBk ;ot/yD ftu pqskBth

gqekFB @fd fJe"B'fw;N# B/ j?okB eoB

tkbh fNZgDh eod/ j'J/ fbfynk j? fe

fet/I Gkosh BkohnK n";sB S/ fNqbhnB

xzN/ jo o'} ezw eo e/ 1H7 fNqbhnB

vkbo d/ pokpo dk fpBK w}d{oh fjZ;k

gkT[IdhnK jB. j'o rfjo/ ftFb/FD w[skpe

j[D n;hI Bt/I nzefVnK d/ gq:'r s/

sohfenK nB[;ko, ftFt #u ;w[Zu/ ihtB

d/ ;[uZi/ ;zukbB s/ ][Fjkbh ftu fJ;sohnK

s/ feF'ohnK d/ feodko d/ ;jh nB[wkB

brk ;ed/ jK. nwohek dh efbzNB

ckT{Iv/FB s/ fpb r/N; ckT{Iv/FB fwb e/

fJ; ;kb dh ftFt fog'oN fsnko eoBr/

fe fJ;sohnK dh gqrsh bJh gq;fEshnK

dh n;bhns eh j? - fgSb/ d' djkfenK

ftu fezBk e[M j' ;fenk j? s/ fezBk e[M

eoBk pkeh j?.

fJ; ;kb ;szpo ftu phfizr #u

j'J/ u"E/ ftFt fJ;soh ;zw/bB dh 20thI

toQ/-rzY wBkJh ik ojh j? i' okFNo ;zx

tb'I 1995 ftu eotkfJnk frnk ;h.

nwohek dh ;kpe oki ;eZso fjb/oh

efbzNB d/ FpdK ftu, @@wkBt nfXeko

fJ;sohnK d/ (th) nfXeko jB HHH ;dk,

;dk bJh## ns/ 189 d/FK d/ gqfsfBXh

;fjws j' e/ n?bkB eo u[Ze/ jB, fJ;sohnK

dh ;zg{oD s/ pokpoh dh Gkrhdkoh okiBhse,

Ffjoh, nkofEe, ;wkfie s/ ;fGnkukoe

y/soK ftu.## F[G ;{uBk fJj j? fe

phfizr ;zw/bB d/ thj ;kbK pknd

fBFu/ jh Bkoh nfXekoK d/ y/so ftu

nB/e gZyK s'I n;b gqrsh j'Jh j?.

ftFt ;zdoG ftu fJ;sohnK bJh f;js

s/ f;Zfynk dhnK ;j{bsK ftu gqFz;k:'r

tkXk j'fJnk j?. iD/g/ #u wksktK dh w"s

do xN e/ nZXh j' rJh j?. ftFt gZXo

#s/ e[VhnK bJh ;e{bK #u dk]b/ dk

ftseok brGr ]sw j' fojk j?.

fJZehthI ;dh d/ v/Y djke/ #u

wkBtsk d/ @tXhnk nZX/ fjZ;/# - Gkt

fJ;soh tor dhnK ;G g[oksB s/ BthnK

;wZf;nktK ~ fBFu/ jh @ftFt-fgzv# dhnK

jehesK s/ ;w[Zu/ jkbks Bkb i'V e/

;wMDk pVk jh soe;zrs j?. fJj th

m'; ;ukJh j? fe ftFt d/ tZy-tZy

G{r'fbe yzvK ftu ;fGnsktK d/ ftek; B/

n"os dh fe;ws s/ gfotkoe-;wkfie

feodko ~ ;fwnK nB[;ko gfoGkfFs

ehsk j?. Gkos, uhB, n\ohek ftu n"os

dh sedho dh ejkDh d/ nB/e uzr/-wkV/

nfXnkfJ fwbd/ jB. ;z:[es okFNo

;zx s/ nB/e ;oekoh s/ |?o-;oekoh

;z;EktK fJ;soh tor dhnK r[zMbdko

;wZf;nktK ~ d/F-ftd/F s/ nB/e Xkofwe

s/ ;fGnkukoe gozgoktK nB[;ko jZb

bZGD bJh Gog{o s/ ;zt/dBFhb :sB

eo oj/ jB. ftfrnkB s/ seBkb'ih dh

nEkj gqrsh B/ fiE/ @Bkoh-FesheoB# d/

y/so ftu wjkB :'rdkB gkfJnk j?, T[E/

eJh gfjb{nK ftu BthnK u[B"shnK th

dog/F ehshnK jB. fJj pVh s;Zbh

tkbh ;fEsh j? fe Gkos fij/ g[oksB s/

pj[-ohsh-fotki tkb/ d/F ftu n"os d/

nfXekoK ;zpzXh ;[szsosktkd w[Zy s"o s/

@okFNoh nkw ;fjwsh# dk tksktoB pfDnk

fojk j?.

ftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;koftdtkB fJfsjk;ekoK nB[;ko

gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~gqkuhB Gkos ftu fJ;sohnK ~

;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.;wkBsk d/ nfXeko gqkgs ;B.

ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/ftdtkB dkoFfBe gsKibh s/

ekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB feekfsnk:kBk f}eo eod/ jB fe

w[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnKw[Yb/ t?fde ekb ftu fJ;sohnK

~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB~ ftZfdnk gqkgs eoB dk g{oB

nfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DBnfXeko ;h. T[BQK ~ gsh u[DB

dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/dh th nk}kdh ;h s/ fort/d d/

Fb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;sFb'eK nB[;ko Fkdh :'r fte;s

T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.T[wo ftu ehsh iKdh ;h.

g[okD/ Fk;so nB/e fJ;soh ftdtkBK

s/ nksw-frnkB wfjbktK fit/I fe rkorh

s/ w?sq/Jh dk th jtkbk fdzd/ jB. p[ZX

ws s/ i?B ws ftu fJ;sohnK ~ Xow

gquko d/ ezw ftu pokpoh d/ f}eo

fwbd/ jB. wZXekb s/ fJ;bkwh oki ~

Gkos ftu fJ;soh dh ;wkfie nt;Ek

ftu froktN dk ;wK frfDnk iKdk j?.

Grsh bfjo s/ ;{\h ftukoXkok n"os

gqfs T[dkosk gqrNkT[Id/ jB. ;sh gqEk,

i"jo godk, pkb ftnkj, bVehnK ~

g?dk j[zd/ jh wko d/Dk, d/tdk;h gqEk,

fBwB tor dhnK n"osK #s/ nfsnkuko -

Gkosh ;wki ftu nkw gqubs p[okJhnK

;k;k;k;k;k

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 69

pD rJhnK ;B. Gkos dh g[oksB

;z;feqsh d/ gqfsfBXh wjK-ekft okwkfJD

s/ wjKGkos nB/e wjZstg{oB fJ;soh

gksoK d/ ufoso ft;sko ftu fpnkB

eod/ jB s/ beFwh, gkotsh, ;ftZsoh s/

;hsk ;w/s nB/e j'o d/thnK dh g{ik dk

gqubB th j'fJnk. do'gsh d/ r[zMbdko

ufoso dhnK nB/e Bt/I ;zdoGK ftu

ftnkfynktK j'JhnK jB. o}hnk ;[bskB

s/ B{o ijK dhnK ;]FhnsK ~ th Bt

gfoGkfFs ehsk frnk j?.

Gkosh Bkoh d/ nkX[fBe d"o d/

g[Bo ikroD dh r"ot rkEk T[BhIthI ;dh

ftu pqskBth oki dhnK poesK #u frDh

ik ;edh j?. okik okw w'jB okJ/,

JhFto uzdo ftfdnk;kro s/ fiUshokU

c{b/ fJ;sohnK d/ nfXekoK s/ ;wkfie

;wkBsk bJh ;zxoF eoB tkb/ w[Yb/

wjkB ;[Xkoe ;B. ;ftsohpkJh c{b/ tb'I

1848 JhH ftu g{B/ #u gfjbh g[Zsoh

gkmFkbk y'bQ/ ikDk fJe wjkB fJBebkph

edw ;h. :kd oj/ fe ;sh gqEk 1829

ftu ek~Bh s"o s/ pzd eo fdsh rJh s/

ftXtk-ftnkj dk ek~B 1856 ftu gk;

ehsk frnk. nB/e pqskBth n"osK B/

Gkosh G?DK dhnK d[Zy sebh\K ;wMd/

j'J/ w[YbhnK f;js ;/tktK, ftZfdnk s/

f;Zfynk ;z;EktK dk w[ZY pzfBQnk. T[`BhIthI

;dh dh nk]oh u"EkJh ftu Jh;kJh gkdohnK

d/ w[ekpb/ ftu ;G XowK ftu ;[XkoK dk

d"o F[o{ j'fJnk fi; ftu fJ;sohnK gqfs

fBnK s/ ftZfdnk d/ f;XKsK ~ gqw[Zysk

fdsh rJh. nk}kdh gqkgsh d/ nzd'bB

ftu fJ;sohnK ~ Fkfwb ehs/ ikDk

Bt/I Gkos d/ T[ib/ GftZy dk nkXko

pfDnk. @ftZfdnk c?b/ ukBD j'fJ# dh

tk;sftesk thjthI ;dh ~ d;se d/

ojh ;h.

Gkos d/ ;[szsosk ;zrqkw ftu

fJ;sohnK dk :'rdkB fJe g{o/ w}w{B

dk ftFk j?. fJj toBD:'r j? fe

1917 ftu Gkosh fJ;sohnK dk gfjbk

t\d, ;?eo/Noh nk\ ;N/N cko fJzvhnk

~ fJ;sohnK d/ okiBhse nfXekoK ~

wzrD bJh fwfbnk. ;ot Gkosh wfjbk

f;Zfynk ;zw/bB 1927 ftu g{B/ #u j'fJnk

s/ fJj ;z;Ek ;wkfie gfotosBK bJh

nktk} p[bzd eoB dk wjZstg{oB wkfXnw

pDh. 1929 ftu pkb-ftnkj o'e{ ek~B

gk; ehsk frnk fi; nB[;ko bVeh dh

Fkdh bJh xZN'-xZN T[wo u"dK ;kb

fBFfus ehsh rJh. wjkswk rKXh n"osK

d/ jZeK bJh y[ZbQ e/ w?dkB ftu nkJ/ s/

T[BQK B/ pkb-ftnkj d/ @pkJhekN# dk

n?bkB ehsk s/ pkb-ftXtktK Bkb w[V-

ftnkj bJh B"itkBK ~ gq/fonk. n?Bh

p/;?IN owkpkJh okBkv/, ;o'iBh BkfJv{,

e[wkoh bZiktsh, no[Dk nkf;\ nbh, oki

e[wkoh nzfwqs e"o, ;[u/sk feqgbkBh, d[orkpkJh

d/Fw[y, gq/wtsh Ekgo nkfd B/ gqw[Zy B/sk

pD e/ ;[szsosk ;zrqkw ftu fjZ;k gkfJnk.

fJj fBjkfJs n\;'; s/ FowBke rZb j?

fe d/F dh tzv ekoB j'Jh fjz;k d"okB

bZyK fJ;sohnK ~ fxDkT[D/ tfjFhg[D/ dk

fFeko j'Dk fgnk. fJj nihp ftvzpBk j?

fe :[ZX, dzr/-\;kd s/ j'o ;wkfie T[Eb-

g[Eb d"okB fJ;sohnK ~ nfsnkukoK dk

fFeko pDkfJnk iKdk j?. nk}kdh d/

w[Yb/ ;kbK d"okB nB/e p/xo, p/nk;ok

s/ fxDkT[D/ }[bwK dk fFeko FoBkoEh

fJ;sohnK dk w[V-t;/pk fJe fdb fjbkT{

nB[Gt th ;h s/ nd[sh ;/tk th ;h.

;wkfie s/ okiBhse ekoe[BK bJh wjkswk

rKXh s/ j'o wjkB B/sktK dh nrtkJh

ftu ;[szso Gkos d/ ;zftXkB B/ Gkosh

BkohnK ~ okFNoh ihtB d/ jo y/so

ftu ;zg{oB Gkrhdkoh dh ek~Bh ftt;Ek

nB[;ko okiBhse, nkofEe, ;wkfie s/

;fGnkukoe nfXeko gqdkB ehs/ jB.

;zftXkB dh Xkok 14 ;G fJ;sohnK ~

;wkBsk d/ nfXeko dk gqktXkB eod/ j'J/

jo soQK d/ gZygks s'I w[esh (Xkok 15

(1)l w"fenK dh ;wkBsk (Xkok 16) ns/

;wkB ezw bJh ;wkB sB]kj Xkok 39

(vh) dk th fBFuk eodh j?. fJ; s'I

fJbktk, ;zftXkB dh Xkok 15 (3) nB[;ko

fJ;sohnK s/ pZfunK ~ ftF/F ;j{bsK

fdshnK ik ;edhnK jB ns/ fJ;sohnK

d/ ;BwkB ~ m/; gj[zukT[D tkbhnK

otkfJsK s'I S'N Xkok 51 (Jh) nB[;ko

fdsh ik ;edh j?. ;zftXkB dh Xkok 42

nB[;ko ;oeko fJ;sohnK d/ ezweki

;zpzXh ftF/F wkBth ;j{bsK s/ iD/gk

okjs bJh fB:w pDk ;edh j?. fJj

pV/ r"ot tkbh rZb j? fe ;zftXkB d/

gqw[Zy fBowksk vkH Ghw okU nzp/veo B/

fejk ;h, @@w?I fe;/ e"w dh soZeh ~ T[;

dhnK fJ;sohnK dh soZeh Bkb i'V e/

jh fBoDk eo ;edk jK.## d/F d/ gfjb/

ek~B s/ fBnK wzsoh B/ Gkos d/ fJ;soh

fto'Xh Xkofwe s/ ;fGnkukoe fgS'eV dk

rfjok nfXnB eod/ j'J/ nfijh fBnK

ftt;Ek pko/ ;'funk i' wkBttkd s/

soe-;zrs ;'u #s/ nkXkfos j't/.

Gkos d/ b'eszso ftu fJj pVh

s;Zbh tkbh ;fEsh pD ojh j? fe

fJ;sohnK dh :'r gqfsfBXsk bJh g{o/

gqFk;Bh YKu/ ns/ T[`u oki;h ;z;EktK dh

ouBk #s/ T[Irbh T[m ojh j?. ;zftXkB

dh 243 (vh) (3) Xkok nB[;ko ;'X

1993 ;G rqkw gzukfJsK d/ sh;ok fjZ;k

gqXkB iK w[yhnk fJ;sohnK j'D dk fBFuk

j'fJnk. fJj okyt/IeoB dh ftt;Ek B/

g/Iv{ ihtB d/ jo y/so ftu fJ;sohnK ~

fjZ;/dko pDkT[D s/ u'D gqfefonk okjhI

Bt/I nB[GtK dh wjZstg{oB ikDekoh okjhI

p/fw;kb FesheoB ehsk j?. fJj okytKeoB

;zftXkB dhnK XkoktK 243 (Nh) (3) ns/

243(Nh)(4) okjhI FfjoK dhnK Bro gkfbek

ew/NhnK #s/ th bkr{ eo fdsk frnk j?.

b'e ;Gk s/ oki ftXkB ;GktK ftu

fJ;sohnK bJh sh;ok fjZ;k okyt/IeoB

dk ek~B ;zftXkBe ;'X 108 bzp/ ;w/I s'I

bwe ojh j?. oki ;Gk fJ; ek~B ~ 9

wkou 2010 ~ gk; eo u[Zeh j?. d/F d/

70 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

gqXkB wzsoh, okFNogsh, b'e ;Gk d/

;Gkgsh, nB/e w[Zy wzsoh, okigkb, uhc

i;fN; s/ j'o gqw[Zy ;zftXkfBe gdthnK

#s/ fJ;sohnK fpokiwkB j' u[ZehnK jB s/

;G y/soK ftu T[BQK dh frDsh tX ojh

j?. fgSb/ ;kbK ftu nB/e gqw[Zy tgkoe

;z;EktK fiBQK ftu p?IeK s/ pj[-okFNoh

ezgBhnK ftF/F wjZst oydhnK jB, dhnK

fJ;sohnK d/ w[Zyh j'D dh frDsh brksko

tX ojh j?.

iht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkBiht-ftfrnkB d/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/ed/ y/so #u nB/e

BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/BthnK y'iK B/ fJ;soh-wod d/

;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e;ohoe foFfsnK ftu nB/e

f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/f;jswzd tkX/ ehs/ jB. iD/g/

ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/ns/ fJ;soh d/ ;wZ[u/ ihtB s/

fJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnKfJ; ftF/F ;woZEk pko/ BthnK

y'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtBy'iK s/ dtkJhnK B/ Bkoh ihtB

dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.dh B[jko jh pdb fdsh j?.

roG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnKroG o'e{ ;j{bsK B/ fJ;sohnK

~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh~ p/b'Vh ;zskB s'I w[esh fdtkJh

j?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;sohj?. T[IM, gfotko efbnkD fJ;soh

s/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMhs/ wod dh ;KMh f}zw/tkoh ;wMh

ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.ikDh ukjhdh j?.

Bkoh fufes;k d/ Bt/I ;kXBK B/ fiE/

wB[Zyh ihtB ~ roG nt;Ek s'I jh

;zGkbD, fefonkswe Yzr Bkb roG

mfjokT[Dk, feokJ/ dh e[Zy ftu roG dh

ftt;Ek fijhnK nB/e j?okB eoB tkbhnK

gqkgshnK ehshnK jB T[E/ e[M d[oT[g:'r

th ;wkfie s/ gfotkoe YKu/ ~ rfjoh

m/; gj[zukT[D tkb/ ;kps j' oj/ jB.

;G s'I tZvh ;wZf;nk Gkos, uhB s/ j'o

nB/e d/FK ftu fbzr nB[gks d/ ftrVB

dh j' ojh j?. Go{D jZfsnk ekoB Gkos

dk Bkw ebzfes j' fojk j? s/ nB/e

y/soK ftu 2011 d/ nzefVnK nB[;ko S/

;kbK dh T[wo tor d/ pZfunK dk fbzr

nB[gks 919 bVehnK gqfs j}ko bVfenK

dk j' frnk - i' nk}kdh s'I pknd

bVehnK dh brksko xN ojh frDsh

gqrN eodk j?. ;{soK nB[;ko e[VhnK

dk roGgks s/ fBZeh T[wo ftu gotoF

ftu bkgqtkjh fJ; ;fEsh bJh f;ZX/ s"o

s/ f}zw/tko jB. bVehnK ~ gfotko tkb/

p'M ;wMd/ jB ns/ wod-gqXkB ftt;Ek

s/ o{VQhtkdh ;z;ekoK nB[;ko ]kBdkBh

fto;k w[zfvnK #s/ fBoGo ;wfMnk iKdk

j?. okFNo ;zx dh fog'oN nB[;ko Gkos

dh fbzr nB[gks ;fEsh pVh fuzskiBe j?

s/ ]soBke f;ZfNnK tkbh j?. Gkos ~

nB/e ek~BK ~ ;'XD dh }o{os j? s/

pkb-ftnkj, fbzr-goy, dki gqEk nkfd

d/ ek~BK ~ fdqVQsk Bkb bkr{ eoB dh

b'V j?.

fgSb/ e[M ;kbK ftu ftFt gZXo #s/

pbkseko d/ ngokX dhnK tXdhnK xNBktK

B/ ;oekoK d/ ;zpzfXs ndkfonK, ;wki

Fk;sohnK s/ Bkoh nzd'bB d/ fuzseK ~

p/jZd gq/FkB ehsk j?. fJj pVh d[ydkJh

s/ Fow;ko eoB tkbh jehes j? fe

pbkseko Gkos dk u"Ek w[Zy ngokX pD

frnk j?. 2012 ftu pbkseko d/ 24,912

w[eZdw/ doi ehs/ rJ/. fJj th dZf;nk

frnk fe n";sB d; i[owK ftu'I fJe jh

wkwbk doi eotkfJnk iKdk j?. nwohek

ftu 46 gqfsFs nfij/ wkwb/ g[fb; e'b

doi ehs/ ikD dk nB[wkB j? s/ fJe

bZy fJ;sohnK ftu'I 27 pbksekoh xNBktK

dk fFeko j[zdhnK jB.

d/j-tgko d/ nB/e o{g th fJ;sohnK

s/ xZN T[wo dhnK bVehnK dk Xzd/ ftu

XZe/ ikDk fJe d[ydkJh ;ukJh j?. fi;w-

co'Fh dh rzGho s/ r[zMbdko ;wZf;nk

ne;o rohph Bkb i'V e/ d/yh iKdh j?

go fJ; d/ nB/e nzsookFNoh gfjb{ th

jB. Gkos B/ 1956 ftu ftGuko o'e{

ek~B okjhI y[ZbQ/ nkw d/j-tgko #s/ gkpzdhnK

bk fdshnK jB. @J/v}# dh ]soBke

phwkoh B/ fiB;h ekfwnK dh f;js pko/

oki dh f}zw/tkoh tZb fXnkB nkeofFs

ehsk j?. fJ;sohnK dh b[ZN-y;[ZN s/ T[BQK

#s/ fe;/ th soQK dhnK f}nkdshnK dk

jo ;oeko ~ jZb bZGDk ukjhdk j?.

B'pb fJBkw i/s{ gqf;ZX noEftfrnkBh

vkH nfwqfsnk ;/B B/ fJ;soh iksh Bkb

j'D tkb/ G/d-Gkt s/ ftsefonK pko/

nkgD/ ftuko ft;sko Bkb gqrNkT[Id/ j'J/

dZf;nk j? fe fet/I n"osK ~ g?o-g?o #s/

w[FfebK Bkb ;zxoF eoBk g?Idk j?.

f;Zfynk, g/F/, wbehns d/ jZe, xo-

gfotko ftu ;EkB ns/ ;w[Zu/ ;wkfie

ihtB ftu fJ;sohnK bJh ;hwktK s/

n"eVK dk ;kjwDk j[zdk j?. vkH ;/B

efjzd/ jB fe ;z:[es okFNo nwohek s/

ikgkB ftu ni/ th okFNogsh iK gqXkB

wzsoh dh gdth s/ fe;/ fJ;soh d/ g[ZiD

d/ e'Jh nk;ko B}o BjhI nkT[Id/. Gkos

d/ ;zdoG ftu vkeNo ;/B bVehnK ~

g"FfNe y[oke d/ wkwb/ ftu ftseo/ dk

ftF/F f}eo eod/ jB. feT[Ife iDB

fefonk ftu fJ;soh dh jh nd[sh

f}zw/tkoh j?, fJ; bJh T[; Bkb ehsh

bkgqtkjh dk Bshik n"bkd okjhI wodK ~

jh G[rsDk gt/rk. nB/e nfXn?BK s'I

;gZFN j'fJnk j? fe fJ;soh dk FesheoB

gfotko bJh pVk jh ;[yktK tksktoB

pDk e/, pZfunK dh tXhnk ;KG-;zGkb,

wodK ~ sDkn s'I w[esh s/ ;w[Zu/ ;wki

bJh uzrk gqGkt gkT[Idk j?. fbzr nB[gks

f;zrkg[o, skfJtkB, dZyDh e'ohnk s/ uhB

(100 w[zfvnK fgZS/ e/tb 85 e[VhnK) fij/

d/FK d/ nkofEe ftek; #s/ gqFB fuzBQ

brkT[Id/ jB. vkH ;/B fusktBh fdzd/ jB

fe fbzr nB[gks dk tX fojk o[MkB wB[Zy

ftek; d/ nB/e gfjb{nK #s/ p[ok gqGkt

gkt/rk. fJ;soh gqfs fttjko ftu G/d-

Gkt fgZso gqXkB fto;/ dk e'Mk gfjb{ j?

s/ nZi d/ pdb/ ftFt jkbks ftu fbzr

ftseo/ bJh e'Jh ;EkB BjhI j' ;edk.

Gkos d/ ;zdoG ftu fgSb/ uko

djkfenK dk b/yk-i'yk fJ;sohnK dh gq;fEsh

pko/ nB/e fdbu;g gZy T[ikro eodk

j?. gZsoeko fiT[sh wbj'sok nB[;ko

w[zpJh, r[ioks ftu ehwsK fto[ZX nzd'bB,

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 71

;qhwsh fJbk GZN d[nkok @;?bc fJzgbkfJv

t[w?B} n?;';hJ/FB (;/tk) dh 1972 ftu

;EkgBk, fuge' nzd'bB fi; ftu gjkVh

n"osK B/ tZX uVQ e/ fjZ;k fbnk, FoZfwe

;zrmB d[nkok d' Ghb n"osK d/ pbkseko

ekoB G{whjkoK fto[ZX ;zxoF fi; Bkb

BFky'oh, xo/b{ fjz;k s/ iks-iwks th i[V

rJ/ nkfd bfjoK B/ e[M nfij/ w[Zd/ u[Ze/

i' fJ;sohnK d/ ;w[Zu/ nfXekoK dh g?oth

eod/ ;B. fco 1974 ftu thBk w}{wdko

dh fog'oN @@N{tkov} Jhe{J/fbNh (;wkBsk

tZb) gqekfFs j'Jh i' fJ;soh nzd'bBK

bJh nkXko d;skt/} pD rJh. iB;zfynk

d/ nzefVnK d/ jtkfbnK Bkb, fJ;

fog'oN B/ d/F ftu fJ;sohnK dh ];sk

jkbs d/ t/ot/ g/F ehs/. 2002 ftu

g/F ehsh fog'oN ftu okFNoh wfjbk

nk:'r B/ fJ;sohnK dhnK :'iBktK tZb

fXnkB fdtkT[Id/ j'J/ @:{Bhckow f;tb

e'v# ns/ j'o bNe oj/ w;fbnK gqfs

f;nk;h jbfenK s/ ;wki ~ ;[u/s ehsk.

d/F dhnK wfjbktK ni/ nB/e tknfdnK

d/ g{ok j'D dh T[vhe ftu jB.

Gkos ftu Bkoh FesheoB ;zpzXh

;kfjs s/ j'o ebktK d/ y/so ftu Bt/I

ftuko T[Go e/ nkJ/ jB. fJ;soh uouk

d/ F[o{ ftu fJ; XkoBk ~ o/yKfes ehsk

iKdk j? fe g[oF gqXkB ;wki fJ;soh ~

ftnesh dh pikfJ @t;s{# d/ s"o s/

gqGkfFs eodk j? fi; #s/ fgsk, gsh ns/

nyho g[Zso dk nfXeko pfDnk ofjzdk

j?. fJ; soQK fJ;soh dk gqkXhB j'Dk jh

T[; dh @j'Dh# eoko d/ fdsk frnk fi;

fto[ZX fJ;soh B/ w[esh dk bzpk ;zxoF

nkozG ehsk.

2014 ;kb dk nfjw ;ot/yD eod/

j'J/ @okFNo ;zx wfjbktK# ;z;Ek B/ Gkt

g{oD fNZgDh ehsh j? fe nB/e nk\sK d/

pkti{d fJ;sohnK B/ nkgD/ nfXekoK dh

gqkgsh bJh th T[gbpXhnK jk;b ehshnK

jB. fJ;sohnK s/ feF'ohnK B/ phs/ ;kb

ftu vokT[DhnK w[;hpsK MZbhnK jB.

Gkos ftu e[Vh d/ o{g ftu g?dk

j'Dk nZi th nB/e soQK dhnK gfotkoe

s/ ;wkfie n"eVK ftu'I r[}oBk g?Idk j?.

iks s/ iwks d/ tksktoB s/ ftsefonK

dk ;zskg G'rD Bkb, bVehnK ~ rohph,

Xow s/ pzFtkd dhnK w[;hpsK ftu'I

bzxDk g?Idk j?. fJj ;zs[FNh tkbh rZb

j? fe 2009 ftu gk; ehs/ f;Zfynk

nfXeko ek~B B/ 6-14 ;kb d/ ;G

pZfunK ~ ;e{b dk]b eotkT[Dk }o{oh

eoko fdsk j?. fgSb/ e[M ;kbK ftu

bVehnK dh ;e{b ftu jk}oh tXh j? s/

d/F ftu ikro{esk dk wkj"b pDkfJnk

ik fojk j? go ni/ th 35 f}bQ/ e[VhnK

dh f;Zfynk ftu pj[s fgZS/ jB. ;z:[es

okFNo d/ J/Fhnk g?;hfce pko/ nkofEe

s/ ;wkfie nk:'r dh Btzpo 2014 ftu

p?Ie"e ftu j'Jh ftF/F fJeZsosk #u Gkos

ftu jfEnkopzd MrfVnK tkb/ y/soK ftu

s/ iksh nkXkfos fjz;k d"okB fJ;sohnK

#s/ nfsnkukoK tZb fXnkB nkeofFs

eotkfJnk frnk. fJ;soh nfXekoK d/

;woEeK s/ fuzseK dh fBrkj j[D ;szpo

2015 ftu j'D tkb/ okFNo ;zx ;zw/bB

#s/ bZrh j'Jh j?. T[whd ehsh iKdh j? fe

Gkos okFNoh gZXo #s/ nzsookFNoh y/so

ftu fJ;sohnK d/ nfXekoK dh pjkbh s/

bkr{ eoB s/ eokT[D ftu gqw[Zy G{fwek

fBGkJ/rk.

Gkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irsGkos dh g[oksB ;z;feqsh @irs

iBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfieiBBh# Bkoh d/ ;BwkB s/ ;wkfie

;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu;EkB pko/ ;gZFN FpdK ftu

XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.XkoBktK ;Ekgs eodh j ?.

;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK;zftXkB ftu doi Bkoh nfXekoK

~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh~ B/e Bhsh Bkb bkr{ eoB dh

b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,b'V j?. rKXh ih B/ fejk ;h,

@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe@@i/ Fesh s' I Gkt ;dkukoe

Fesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'IFesh j? sK fJ;soh nkdwh s'I

nDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHHnDfrDs doi/ T[ `uh j? HHH

fJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dkfJ;soh s' I tr?o nkdwh dk

ti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvhti{d jh BjhI. i/ nfjz;k ;kvh

j' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sKj' Id dk nkXko n;{b j? sK

GftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osKGftZy n"osK Bkb j?.## n"osK

bJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB BkbbJh ;wkBsk s/ ;BwkB Bkb

jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.jh ;z;ko dk efbnkD j?.

(b/ye ;wkfie w;fbnK pko/ fuzse s/ Gkosh

ftd/F ;/tk s'I ;/tk-w[es nfXekoh j?.)

e-mail :[email protected]

• n"os ~ wod dh okyh ftu BjhI

ofjDk ukjhdk, ;r'I nkgDh oZfynk

nkg eoB :'r j'Dk ukjhdk j?.

- n?; ph n?BEBh

• n"osK xZN tZX jh rbs j[zdhnK

jB.

- nfrnks

• n"osK wodK Bkb'I tZX p[ZXhwkB j[zdhnK

jB feT[Ife T[j ikDdhnK xZN ns/

;wMdhnK tZX jB.

- i/w} ;Nh\B

• fJ;soh dh T[Bsh T[go jh okFNo

dh T[Bsh fBoGo eodh j?.

- no;s{

• fJ;soh d/ ;BwkB Bkb ;fGnsk dh

gSkD j?.

- eofN;

• uzrh fJ;soh ezv/dko MkVh ~ c[Zb

pDkT[Idh j? ns/ |ohp xo ~ th

;tor pDk ;edh j?.

- r'bv ;fwE

• fJ;soh dk ihtB tZy'-tZy ;dGktBktK

dk fJfsjk; j?.

- tkfFzrNB

• g[oy d/ ;ko/ soe fJ;soh d/ fJe

Gkt dk w[ekpbk BjhI eo ;ed/.

- tkbN/no

72 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

rb, do]s, c[Zb, g"d/, MkVhnK

nkfd Gkt jo soQK dh pB;gsh

e[dos dh fJe nBw'b dks j?. izrb

fe;/ th d/F dk T[j e[dosh XB j? fi;

d/ nkXko T[s/ fJe uzrh noE-ftt;Ek

T[;koh ik ;edh j?. izrbK B{z d[BhnK d/

;ko/ d/FK B/ okFNoh ;zgsh dk doik

fdsk j'fJnk j?. izrbK B{z jok ;'Bk th

fejk iKdk j? feT[Ife fJj wB[Zy dh

seohpB jo soQK dh b'V B{z g{ok eod/

jB. izrb jtk ftu'I ekopB vkJhnke;kJhv

r?; nkgD/ nzdo i}p eoe/ gqekF-

Fz;b/FD fefonk d[nkok nkgDk G'iB

pDkT[D d/ Bkb-Bkb jtk ftu wB[ZyK ns/

pkeh iht izs{nK d/ ;kj b?D bJh

nke;hiB r?; th fdzd/ jB. fJj wB[Zy

ns/ iht-izs{nK dhnK G'iB ;pzXh b'VK

g{ohnK eoB d/ Bkb-Bkb T[BQK d/ ofjD

bJh EK th gqdkB eod/ jB. fJ; s'I

fJbktk wB[Zy dh sK ;kj b?D s'I b? e/

G'iB ns/ G'iB pDkT[D bJh pkbD,

xo pDkT[D bJh bZeVh, T[d:'rK bJh

eZuk wkb, dtkJhnK pDkT[D bJh iVhnK-

p{NhnK d/ Bkb-Bkb w"s s'I pnkd ;;eko

bJh bZeVh th izrb jh gqdkB eod/ jB.

izrbK ftu fizB/ f}nkdk do]sK

ns/ j'o p{fNnK dhnK fe;wK j'DrhnK

T[BhnK jh f}nkdk iht-izs{nK dhnK fe;wK

j'DrhnK. ;', izrb iht-izs{nK d/ G'iB

ns/ T[BQK d/ ofjD bJh EK sK w[jZJhnk

eotkT[Id/ jh jB, ;r'I T[BQK dhnK gqikshnK

tXkT[D ftu th :'rdkB gkT[Id/ jB.

e[dos B/ fszB soQK d/ i?fteL wB[Zy,

iht-izs{ ns/ g"d/ Xosh T[s/ g?dk ehs/

jB i' e[dos d/ ;zs[bB ns/ nkgDh-

nkgDh j'Id B{z ekfJw oZyD bJh fJe d{i/

T[s/ fBoGo eod/ jB. fJ;/ eoe/ fJBQK

fszBK i?fteK B{z Xosh T[s/ ofjD bJh fJe'

fijh EK ukjhdh j? Gkt 100 ftu'I 33

gqfsFs oepk izrbK, 33 gqfsFs iht-

izs{nK ns/ 33 gqfsFs jh wB[ZyK bJh

ukjhdk j?, go wB[ZyK B/ S/sh Bkb d{i/

d'tK i?fteK d/ fjZ;/ T[s/ th ep}k eoBk

F[o{ eo fdsk j'fJnk j?.

@@fd rb'pb c'oo?;N fo;'o; n;?;w?IN##

2010 dh fog'oN d/ nB[;ko d{BhnK d/

e[Zb G{r'fbe oep/ dk f;o\ 31 gqfsFs

oepk izrbK d/ EZb/ j?. fJj fog'oN

233 d/FK d/ ;ko/ soQK d/ izrbK dhnK

fe;wK d/ nzefVnK d/ nkXko T[s/ fsnko

ehsh rJh j?. fJ; fog'oN nB[;ko ;koh

d[BhnK ftu 4 fpbhnB j?eN/no Xosh

T[s/ izrb c?b/ j'J/ jB. d[BhnK d/ 5

d/FK pok}hb, e?B/vk, nwohek ns/ uhB

ftu d[BhnK d/ e[Zb izrbK EZb/ oep/ ftu'I

nZX/ oep/ T[s/ izrb jB ns/ 54 d/FK

ftu T[BQK d/ e[Zb G{r'fbe oep/ d/ 10

gqfsFs oep/ s'I th xZN oep/ T[s/ izrb

jB, go fJ; s'I th n\;'; dh rZb j?

fe ;ot/ ehs/ 233 d/FK ftu'I 10 d/FK

ftu izrbK dk Bkw'-fBFkB BjhI j? Gkt

T[E/ izrb jh BjhI jB.

Gkt/I skgwkB ftu s/}h Bkb tkXk

j'D ekoB izrbK d/ oZy-oykn tb d[BhnK

d/ ;ko/ d/F ek\h f}nkdk fXnkB d/ oj/

jB, fco th izrbK dh eNkJh pj[s s/}h

Bkb j' ojh j?. fJE/ fJj dZ;Dk th

}o{oh j? fe 1990-2000 d/ djke/ d"okB

16 fwbhnB j?eN/no oep/ s'I izrb eZN/

rJ/ ;B s/ 2000-2010 d/ djke/ d"okB

fJBQK dh eNkJh d/ oep/ ftu ewh th

nkJh ;h, go ewh nkT[D d/ pkti{d th

fJ; no;/ d"okB 13 fwbhnB j?eN/no

oep/ s'I izrb eZN/ rJ/ ;B i' fe pj[s

f}nkdk oepk j?. pok}hb s/ fJzv'B/Fhnk

ftu 1990ftnK d/ djke/ d"okB tZv/ gZXo

T[s/ nkofEe ftek; d/ BK T[s/ izrbK dh

eNkJh j'Jh j?. nk;No/bhnk ftu izrbK

d/ oep/ ftu ewh nZr bZrD ns/ ;'ek

g?D ekoB j'Jh j?. izrbK d/ xNd/ j'J/

oep/ B{z d/yd/ j'J/ e[M d/FK tb'I Bt/I

do]s brkT[D dk T[gokbk th F[o{ ehsk

frnk j? fi; Bkb izrbK d/ xNd/ oep/

dh do e[ZM xNh j?.

dZyDh nwohek d/ d/FK ftu 4

fwbhnB j?eN/no, n\ohek ftu 3H4 fwbhnB

ns/ nk;No/bhnk ftu 70000 j?eN/no

izrb gqfs ;kb dh do Bkb 2000 s'I

2010 d"okB izrb eZN/ rJ/ ;B. Gkt/I

J/Fhnk ftu izrbK d/ eZND dh do ;zB

1999-2000 d/ djke/ d"okB 600000

j?eN/no gqfs ;kb ;h fijVh 2000-2010

d/ djke/ d"okB 2H2 fwbhnB j?eN/no

gqfs ;kb tkX/ ftu pdb rJh ;h.

J/Fhnk wjKdhg ftu Bt/I do]s brkT[D

dk o[MkB f}nkdkso uhB ftu gkfJnk

izrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEshizrbK dh ;fEsh

izrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnKizrbK dh ;fEsh, tksktoB s/ BhshnK

r[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"or[fozdo e"o

iziziziziz

:'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, :'iBk, wkou, 2015 73

frnk id fe dZyDh J/Fhnk ns/ dZyDh-

g{oph J/Fhnk d/ d/FK ftu izrbK dh

eNkJh brksko ikoh j?.

Gkos dh izrbK EZb/ oep/ ;zpzXh

;fEsh pj[s jh fuzskiBe j?. ;kb 2013

dh izrbK ;zpzXh fJe fog'oN nB[;ko

Gkos ftu izrbK EZb/ e[M oepk 697,

898 tor feb'whNo j?, fijVk e[Zb

G{r'fbe y/so dk 21H23 gqfsFs pDdk j?

fi; ftu'I f;o\ 2H54 gqfsFs xD/ izrb,

9H70 gqfsFs dfonkB/ ns/ 8H99 gqfsFs

y[ZbQ/ izrb jB. Gkos ftu izrbK EZb/

oepk d[BhnK d/ n";sB oep/ s'I brGr

10 gqfsFs xZN j?. izrb (Gkt do]s)

Gkosh ;fGnkuko ftu fJzBh f}nkdk v{zxh

soQK ou/ j'J/ jB fe fJBQK dh g{ik th

ehsh iKdh j?. g[okD/ ;fwnK ftu sK b'e

do]sK B{z pZfunK tKr gkbd/ ;B ns/

efjzd/ ;B @@fJe o[Zy, ;" ;[Zy##. fJE'I se

fe b'e rhsK ns/ g[okD/ o;w'I-fotk}K

ftu th do]sK dh ]k; wjZssk j[zdh

;h. nk}kdh s'I pknd id'I nkofEe

ftek; d/ BK T[s/ izrbK EZb/ oepk s/}h

Bkb xND bZr frnk ;h sK ;oeko tZb'I

;kb 1952 ftu izrbK EZb/ xZN'-xZN 33

gqfsFs oepk j'D dh okFNoh Bhsh

pDkJh rJh ;h. fJ;/ w[Zd/ B{z w[Zy oZyfdnK

j'fJnk i[bkJh 1952 ftu Gkos ftu

gfjbh tkoh @tD wjKT[s;t* wBkfJnk

frnk ;h. T[; s'I pknd Gkt/I fJj

T[s;t jo ;kb wBkfJnk iKdk j? sK th

;kv/ d/F ftu izrbK dh ;fEsh ftu e'Jh

]k; ;[Xko BjhI j' ;fenk j?.

d/F d/ tZy'-tZyo/ okiK ftu th

izrbK dh ;fEsh fuzsk tkbh j?. izrbK

dk ;G s'I tZX oepk wZX gqd/F oki ftu

(77,522 feb'whNo) fwbdk j?. d{i/ Bzpo

T[s/ SZsh;rVQ (55,621 feb'whNo), shi/

T[s/ wjKokFNo (50,632 tor feb'whNo

ns/ UvhFk u"E/ Bzpo T[s/ (50,347 tor

feb'whNo) nkT[Id/ jB. e[Zb G{r'fbe

oep/ d/ fj;kp Bkb ;G s'I f}nkdk

oepk fw}'ow 90H38 gqfsFs, d{i/ doi/

T[s/ beFdhg 84H56 gqfsFs, shi/ T[s/

nzv/wkB ns/ fBe'pko 81H36 gqfsFs ns/

u"E/ Bzpo no[Dkub gqd/F 80H39 gqfsFs

nkT[Id/ jB. pkeh d/ uko okiK Bkrkb?Iv,

w/xkfbnk, wBhg[o ns/ fsqg[ok ftu th

izrbK dk oepk 75 gqfsFs s'I T[s/ j?

ns/ 7 j'o okiK ftu izrbK EZb/ oepk

33 gqfsFs oep/ s'I T[go j?. fJ; soQK

Gkos d/ 35 okiK ns/ e/Idoh Fk;s

fJbkfenK ftu'I f;o\ 15 oki ns/ e/Idoh-

FkFs fJbke/ jh fJj' fij/ jB fiE/

izrbK dh ;fEsh ;zs'yiBe j? iK e[dos

d/ ;zs[bB B{z ekfJw oZyD bJh }o{oh

jkbks g{ok eoB ftu ;wZoE jB, go

fJE/ fJj th :kd oZyDk ukjhdk j? fe

n;hI iht-izs{nK ns/ ikBtoK d/ g{o/ d/

g{o/ fjZ;/ pko/ f}eo jh BjhI eo oj/ jK.

Gkos ;zpzXh T[go'es fog'oN nB[;ko,

izrbK EZb/ ;G s'I xZN gqfsFs oepk

gzikp (3H52 gqfsFs) ftu nKfenk frnk.

jfonkDk (3H59 gqfsFs), oki;EkB (4H70

gqfsFs), T[`so gqd/F (5H96 gqfsFs),

r[ioks (7H48 gqfsFs), fpjko (7H74

gqfsFs) ns/ dwB ns/ fd:{ (8H28

gqfsFs) oepk izrbK EZb/ j? Gkt Gkos

d/ 7 okiK ftu izrbK EZb/ oepk 10

gqfsFs oep/ s'I th xZN j? ns/ 9 okiK

ftu 10 gqfsFs s'I 20 gqfsFs ns/ uko

okiK ftu fJj 20 s'I 32 gqfsFs oep/

ftu izrbK gkJ/ iKd/ jB.

T[go'es ftfynkB s'I fJj gsk brdk

j? d/F d/ 7 okiK ftu ;fEsh pj[s jh

Bk}[e j? ns/ 9 okiK ftu fuzskiBe j?.

izrbK dh Bk}[e jkbs s'I e/Ido ns/ oki

;oekoK d't/I ikD{ jB. ;kb 2013 ns/

;kb 2011 dhnK fJzvhnk ;N/N nk\

c'o?;N fog'oNK d/ nB[;ko fJBQK d' ;kbK

ftu d/F d/ izrbK d/ oep/ ftu f;o\

5,871 tor feb'whNo dk (0H18 gqfsFs)

tkXk nKfenk frnk j? fi; ftu'I 3810

tor feb'whNo gZSwh pzrkb ns/ 1444

tor feb'whNo UvhFk okiK ftu izrbK

d/ oep/ ftu tkXk doi ehsk frnk j?

ns/ pkeh dk 617 tor feb'whNo dk

tkXk d/F d/ pkeh okiK ftu j'fJnk j?.

gzikp ns/ jfonkDk fJ; ;zpzX ftu

eqwtko EZb/ s'I gfjb/ ns/ d{i/ ;EkB T[s/

nkT[Id/ jB. fJBQK d'jK okiK ftu izrbK

dh wkVh ;fEsh dk ekoB fJE'I dh y/sh

dk wFhBoheoB ns/ jok fJBebkp

f}zw/tko jB. izrbK d/ xNd/ oep/ bJh

FfjoheoB ns/ nkofEe ftek; d/ BK

T[s/ soQK-soQK dhnK :'iBktK sfjs izrbK

dh eNkJh, ;VeK, g[b ns/ pzBQ pDkT[D

bJh, yfDi gdkoEK dh y[dkJh bJh,

tZXdh iB;zfynk ns/ ;EkBKso y/sh

(fF\fNzr ebNht?FB) nkfd f}zw/tko jB.

T[; ;w/I d/ tksktoB wzsoh

i?okw ow/F B/ xD/ izrbK ftu'I yfDi Bk

eZYD dh ;ehw j/m i{B 2009 ftu 44

gqfsFs xD/ izrb tkb/ fjZ;/ B{z @B'-r'

J/ohnk# x'fFs ehsk ;h. T[BQK B/ T[BQK

izrbK B{z xD/ fejk ;h fiBQK dh SZsoh s'I

X[Zg Xosh se Bk gj[zu ;edh j't/ ns/

T[BQK ftu iht-izs{ ns/ pB;gsh dh u"yh

ftfGzBsk j'D d/ Bkb-Bkb T[BQK B{z w[V

T[;/ o{g ftu fbnkT[Dk th n;zGt j't/

go ;oeko B/ fJ; 44 gqfsFs d/ izrbh

oep/ B{z xNk e/ Btzpo 2010 ftu 30

gqfsFs ns/ \otoh 2011 ftu 20 gqfsFs

eo fdsk ;h.

fJ; s'I pknd T[; ;w/I d/ tksktoB

wzsoh B/ izrbK dk j'o oepk xNkT[D s'I

BKj eo fdsh. fco ;oeko B/ i{B 2011

ftu phHe/H u[sot/dh (i' :'iBk efwFB d/

w?Ipo th ;B) dh nrtkJh j/m eJh

wzsohnK dh fJe ew/Nh pDk e/ @B'-r'*

;ehw Bz{ w[Y'I jh Beko e/, fe;/ th izrb

B{z okytK Bk oZyD dk wsk gk; eo fdsk

ns/ e'b/ dhnK ykDK dh y[dkJh gfjbK

74 :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou :'iBk, wkou 2015

tKr jh, xD/ izrbK d/ T[ikV/ dh gotkj

Bk eod/ j'J/, F[o{ eok fdZsh (u/sB u"jkB

2011).;?INo cko ;kfJz; n?Iv n?BtkfJoBw?IN

d/ nB[;ko yfDiK dh pj[sks tkb/ fJbke/

xD/ izrbK ftu jh ;fEs jB. tksktoB

wkfjoK dk efjDk j? fe nfijhnK :'iBktK

d/ sfjs ;oeko B/ fJeZb/ izrbK dk

T[ikVk jh BjhI, ;r'I T[E/ ofjzd/ b'eK dh

f;js-;zGkb, o[}rko ns/ T[BQK d/ ofjD-

;fjD T[s/ th v{zxk gqGkt gkfJnk j?.

gZSwh pzrkb ns/ Mkoyzv dk ;kokBvk

izrb fijVk 85000 j?eN/no ftu c?fbnk

j? ns/ SZsh;rVQ dk e'opk izrb nkfd

fJ; soQK dhnK e[M T[dkjoDK jB.

fJ;/ soQK jh Gkos d/ gZSwh sZNh

xkN s'I th nkofEe ftek; d/ BK T[s/

izrbK d/ nzXkX[zd eNkJh ekoB iht-izs{nK

ns/ pB;gsh dhnK eJh fe;wK ]so/

ftu jB. ;w/I-;w/I dhnK ;oekoK B/

gZSwh sZNh y/so d/ izrbK dh 1600

feb'whNo bzpkJh tkb/ y/so B{z @tksktoB

Bk}[e y/so# dh ;whfynk eoB bJh tZy'-

tZyohnK ew/NhnK dk sK rmB ehsk ;h

(fjzd[;skB NkJhw}, 2014) go T[BQK

ew/NhnK dhnK fog'oNK iBse eoB s'I

jkb/ se gk;k tZN ojhnK jB sK fe ;"V/

fjZsK ~ ;"ykfbnK jh g{ok eo ;eD. fJE/

fJj th dZ;Dk }o{oh j? fe i/ fJ;/ soQK

e[dosh ;kXBK dh d[otos'I j[zdh ojh sK

d/F ftu wjKokFNo d/ wkfbB fgzv ns/

T[sokyzv ftu tkgohnK fGnkBe sok;dhnK

jo ;kb d/F d/ fe;/ Bk fe;/ fjZ;/ ftu

tkgodhnK ofjDrhnK. gzikp ftu sK

;VeK B{z u"Vk eoB d/ gq'i?eNK bJh ;kb

2008 s'I 2011 d/ no;/ ftu 3868

J/eV s'I 7 bZy do]s tZY fdZs/ rJ/ ;B

(fjzd[;skB NkJhw}, 2011, 15 ;szpo).

izrb Xosh d/ c/cfVnK dk ezw

eod/ jB. e[dos d/ fJj eko]kB/ ;kv/

bJh n;hw wksok ftu nke;hiB fsnko

eod/ jB ns/ ;kvh tZy-tZy ;orowhnK

okjhI g?dk ehsh rJh ekopBvkfJnke;kJhv

B{z nkgDk G'iB pDkT[D bJh gqekF

FzFb/FD ftXh okjhI ;'y b?Id/ jB, go

nZieZbQ wB[Zy gdkoEtkdh j' frnk j?.

T[j nkgD/ ;[nkoE ns/ ;"V/ fjZsK dh

okyh bJh izrbK dh nzBQ/tkj eNkJh eo

fojk j?. fJ; Bkb pB;gsh dh ftfGzBsk

]sw j'D d/ Bkb-Bkb iht-izs{ ]k;

fe;w d/ do]sK, c[Zb ns/ p{fNnK B{z

ykDk g;zd eod/ jB. T[; ]k; pB;gsh

d/ ]sw j' ikD Bkb T[j iht-izs{ th

]sw j' iKd/ jB Gkt e[M gqikshnK ;dk

bJh ]sw j' iKdhnK jB. izrbK d/

xND Bkb fwZNh d/ y[oB dh ;zGktBk th

tX iKdh j?. do]sK dhnK iVQK fwZNh B{z

y[oB s'I o'eD d/ Bkb-Bkb whIj s'I pknd

Xosh T[s/ trd/ tkX{ gkDh B{z th ;'y e/

Xosh j/mb/ gkDh dh ;sj B{z T[sKj

u[ZeD ftu Gog{o :'rdkB gkT[Id/ jB.

izrbK dh eNkJh Bkb jVQ nkT[D dh

;zGktBk tX iKdh j?. izrbK dh eNkJh

Bkb fwZNh d/ y[oB Bkb dfonktK ftu

f}nkdk fwZNh iwQK j' iKdh j? fi; Bkb

whIj d/ fdBK ftu dfonktK ftu gkDh dk

gZXo tX ikD Bkb fGnkBe jVQ nkT[Id/

jB. i{B 2013 ftu T[sokyzv ftu rzrk

Bdh dhnK ;kohnK ;jkfJe BdhnK ftu

gkDh dh ;sj T[BQK BdhnK ftu gJh

fwZNh ns/ wbp/ ekoB tX rJh ;h fi;

ekoB T[sokyzv oki ftu fGnkBe jVQ

nkJ/ ;B fi; Bkb bZyK b'e xo p/xo

j' rJ/ ns/ j}koK b'e wo rJ/ ;B.

fJ; s'I fpBQK izrbK s'I ftj{D/ gjkVK d/

fy;eD Bkb j}koK feb'whNo dh bzpkJh

ftu ;VeK th N[ZN rJhnK ;B.

izrbK s'I ftj{D/ gjkVh y/soK ftu

pZdb cND dhnK xNBktK ftu th Gkoh

frDsh ftu tkXk j' fojk j?. ;w[zdo d/

sZNtosh fJbkfenK ftu do]s-ofjs

y/soK ns/ dbdbh fJbkfenK dhnK fojkfJFh

ekb'BhnK, wZShnK d/ \kowK ns/ T[d:'fre

fJbkfenK ftu pdbD ekoB th, T[E/

uZeotks nkT[D dh frDsh ftu tkXk

j'D d/ Bkb-Bkb T[E/ T[BQK s'I j'D tkb/

B[e;kB ftu th pj[s tkXk j' fojk j?.

izrbK dh xNdh frDsh ns/ oep/

ftu xkNk j'D ekoB Xosh T[s/ skgwkB

d/ tkX/ ftu th n;o g? fojk j?. ekopB

vkfJnke;kJhv r?; i' fe fJe w[Zy rohB

jkT{; r?; j?, izrb$do]s fJ; B{z

nkgD/ G'iB bJh tosd/ jB, go do]s

eZND Bkb fJj tksktoB ftu jh ofj

iKdh j? ns/ skgwkB ftu tkXk eodh

j?. d{i/ gk;/ fJe J/eV BtK izrbks

oepk 2H5 NB ekopB vkfJnke;kJhv

r?; ;'yD d/ ekpb j' iKdk j? ns/ 100

fwbhnB j?eN/no oepk brGr 18

fwbhnB NB ekopB vkfJnke;kJhv r?;

;'yD d/ ekpb j' iKd/ jB. fJ; soQK

tZXd/ j'J/ skgwkB B{z xNkT[D bJh izrb

d/ oep/ ftu tkXk eoBk pj[s }o{oh j?.

fJ; s'I fJbktk, ftfrnkBhnK nB[;ko jo

Bt/I T[r/ fJe NB izrb dh bZeVh

tksktoB ftu' I 1H5 NB ekopB

vkfJnke;kJhv r?; ;'y e/ 1H07 NB

nke;hiB r?; tksktoB ftu SZvdh j? i'

wB[ZyK ns/ iht-izs{nK d/ ezw nkT[Idh j?.

n;b ftu, wB[ZyK ns/ izrbK dk nkg;

ftu v{zxk ns/ p/jZd B/Vbk ;zpzX j?.

:'iBkpX sohe/ Bkb ;zGkb/ j'J/ izrb

wB[Zyh ns/ iht-izs{nK dh f}zdrh B{z

p/jso ns/ ]{p;{os pDkT[D bJh sK

}o{oh jh jB, go fJ; d/ Bkb-Bkb fJj

;kv/ bJh f}zdrh ihD dk nkXko th jB

feT[Ife ;kB{z ;kj b?D bJh nke;hiB r?;

ns/ ykD bJh G'iB th g?dk eoe/ fdzd/

jB ns/ skgwkB d/ tkX/ Bz{ fB:zsqD eoe/

ofjD bJh uzrk tksktoB th fdzd/ jB.

izrbK s'I fpBK wB[Zy nX{ok j?. n;b

ftu wB[Zy dh j'Id jh izrbK Bkb j?.

fJj ;kvh f}zdrh dk nfjw nzr jB.

(b/fyek gq'\?;o, i'ro\h ftGkr, gzikph

:{Bhtof;Nh, gfNnkbk j?.)