МИРЗО ОЛИМ МАХДУМ ҲОЖИ

Т А Р И Х И

Т У Р К И С Т О Н

Тошкент «Янги аср авлоди»

2009

Азиз китобхонлар, тарихчи мутахассислар ва ўтмиш билан қизиқ- қанлар диқ^атига ҳавола этилаётган ушбу асарнинг кўп кисми Қў^он хонлиги, кисман эса Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги тарихига ба­гишланган. Асар муаллифи Мирзо Олим Махдум ҳожи Туркистонда XIX асрда бўлиб утган тарихий во^еа ва ^одисаларни кенг ёритишга ва уларга уз муносабатини баён қилишга харакат қилган. Муаррих- нинг фикр-муло^азалари бугунги кун ўқувчиларида қизиқиш уйғога- ди деган умиддамиз.

Масъул мухаррир:Зоир ЧОРИЕВ,

тарих фанлари доктори

Сўзбоши ва изо^лар муаллифи:Ш. ВОҲИДОВ,

тарих фанлари доктори

Араб ёзувидан табдил:Ш. ВОҲИДОВ ва Р. ХОЛИҚОВА

Такризчнлар:К. РАЖАБОВ,

тарих фанлари доктори Д. САНГИРОВА,

тарих фанлари номзоди М. ИСМОИЛОВ,

тарих фанлари номзоди

Кўрсаткичлар Д. САНГИРОВА ва Т. ВОХИДОВАники

ISBN 978-9943-08-279-3® Мирзо Олим Махмуд ҳожи «Тарихи Туркистон». «Янги аср ав­

лоди», 2009 йил

Ўзликни англспи тарихни билишдан бошланади. Тарихий хотираси бор инсон - иродали инсон.

Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка чақиради.Ислом К АРИ М О В

СЎЗБОШИ

«...Илми таворих [тарих илми] нинг фойидамандлиғиға та- моми фирқа муттафиқ ур-ройдурлар. Аксар тавойифи умам, балки, тамоми аҳли олам бу илмни амалга қўйуб, гумоштагон- лариндин ривоят ва ҳикоятлар қилиб, онинг ўзлариға далил қила- дурлар. Хусусан, тавойифи атрок [турклар] ва ўзбеклар утган уруғ ва қабилаларни ёдда тутмоққа ғоят жадду-жаҳд қиладур- лар. Аммо бизнинг Туркистон сартиялари тарихга кўп аҳамият бермай, икки-уч отадин илгари утган салафларин ва аларни за- монларидаги ҳикоят ва вокеотларини асло билмайдурлар. Би­нобарин, каминаи ҳеч мадон [нодон] ажз ва қусуримни иқрор ва эътироф айлаб; саҳв ва қусури булса, хонандаларини авф қалами илан тасҳиҳ ва дуруст қилмақларини рижо ва илтимос умидида Фарғона ва Ҳўқанд хонлари ва оларнинг аҳволотла- рини баъзи таворихлардин ва куҳансол [қария] одамлардин ва ҳам худди камина узим эшитган ва кўрганларимни содда ва расмий чиғатой турк тилида мусаввада [коралама] айлаб «Та­рихи Туркистон» ном кўйуб нашриға шуруъ қилдим. Аллох таоло муваффак айлаб итмоми [якуни]га еткурмоқни муяссар килғай, токим туркистонлик биродарларимиз Фарғона хонла­ри, оларнинг замонлари ва вокеотлари ва Русия давлатиға то­беъ бўлғондин эллик йиллик муддатда бўлғон а^вол ва атвори- миз [хулкимиз]нинг кандай тағайюр [узгарган] ва табдил ва та- раққийсиға мулоҳаза айлаб, наъм ул-инқилоб натижасиға иб­рат кўзи билан боқсалар экан деб, ва биллоҳи тавфиқ».

Бугунги кунда ёш авлодни тарихни чуқур ўрганмасдан туриб келажак йўқ шиори остида тарбиялаш, тарихий онгни шакл­лантириш борасидаги маънавий-маърифий ишларни ривожлан- тиришда узбек зиёлиси, Мирзо Олим Махдум ҳожининг «Тарихи

Туркистон» асари муайян рол ўйнайдики, муаллифнинг кжори­да келтирилган, ҳозирда ҳам ўз кимматини йўқотмаган эътнроф- лари диқкатга лойшушр.

Умуман, Қўқон хонлиги ва шу ном билан аталувчи давлат хакида яратилган маҳаллий тарихчиларнинг асарлари сони 30 дан ошади. Кенг кўламдаги бу манбаларда хонликнинг сиёсий гарихи, маданияти ва унинг турли ҳудудларида юз берган во­кеалар тафсилотлари баён килинган. Қўқон тарихчилари асар­ларида қўшни мамлакатлар тарихи ҳам мавжуд. Қўқон тарих- чилари мактаби ва уларнинг намояндалари ҳамда асарларига багишланган махсус тадқиқот ҳалигача яратилган эмас. Улар- ниш асарларидан жуда кам қисми илмий муомалага киритил­ган ёки таржима этилиб чоп қилинган.

Мазкур киришда биз Қўқон тарихи тарихшунослиги, ман­ба шунослиги ва хонликнинг қисқа сиёсий тарихини ушбу «Тари­хи Туркистон » нашридан олдин беришни лозим топдик.

Биринчи «қўқоншунос» олимларимиз Қўқон тарихи ва ма­даниятига дойр асарлар ёзган ма^аллий тарихчилар ҳисобла- нади, Улар турли манбалардан, вокеа ва ҳодисаларнинг ишти- рокчилари берган маълумотлардан фойдаланиб, яратганлиги боис асарлари муҳим ҳисобланади.

Кейинчалик туркистонлик ва россиялик олимлардан Гр. Потанин, Д. Н. Романовский, В. Ханыков, А. Макшеев, В. Ве­льяминов-Зернов, В. В. Григорьев, А. П. Хорошхин, А. Нуре- кин, Н. Петровский, А. Ф. Мидендорф, А. Федченко, А. Кун, А. К. Гейнс, (Дм. Д-ой), В. В. Наливкин, М. Наливкина, С. Аб- дулғаффоров, Н. Веселовский, Н. Энгельгард, М. Михайлов, J1. Соболев, Н. Г. Малицкий, А. Брянов, В. В. Бартольд, Н. Г. Пав­лов, В. Ласточкин, А. Г. Серебрянников, Ч. Валиханов, А. 3. Валиди, Л. А. Зимин, П. О. Кузнецов, Н. Я. Бичурин, М. В. Лавров, М.С. Андреев 1 ҳамда хорижлик олимларнинг2 баъзи­лари ма^аллий ̂ муаллифлар асарларидан ҳам фойдаланиб, ўз тадқиқотларини яратган. Сўнгра А. А. Семенов1, Р. Н. Наби­ев4 , А. П. Қаюмов5, А. Ўринбоев6, П. П. Иванов7, В. М. Плос­ких8, В. А. Ромодин9, Н. Д. Миклухо-Маклай10, «Собрания Восточных Рукописей АН Узбекистана» (I-XI тт.)нинг муаллиф- лари" , Б. В. Лунин12, Ч. А. Стори13, Ф. А. Озодаев14, Ҳ. Н. Бо- бобеков15, Р. К. Бекмаханов16, А. 3. Валидов17, Ч. Ч. Валихо- нов18, С. С. Губаева 19, А. X. Жувонмардиев20, М. Қутлуғов21,

Е. А. Маджи22, А. А. Мухторов23, Е. А. Полякова24, Ҳ. Соди- қов25, Э. Хуршут26, А. Т. Тагиржанов27, Т. И. Султанов28, A. JI. Троицкая29, А. Саъдиев30, Т. К. Бейсембиев31, Т. Сайдқулов32, X. Ғ. Ғуломов33, яқин ва узоқ хорижий мамлакатлар олимлари- дан С.С. Сооданбеков34, Ю. Лунёв35, Н. Терлетски36, С.С. Ли- вай37 ва бопщалар уз асарларида хонликнинг сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётини ёритганлар38.

Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, юкоридаги олимлардан би- рортаси ҳам бевосита Қуқон тарихчилари асарлари билан мах­сус шуғулланмаган. Қўқон тарихчилари мактабининг шаклла­ниши, унинг намояндалари ва асарларининг мазмунини ёри­тиб берувчи тадқиқотлардан А. Ўринбоев ва О. Бўриев, Т. К. Бейсембиев, Э. Хуршут, Ш. Воҳидов39 ва Д. Сангирова40, Ў. Султонов41, Б. Турсунов42, Ш. Махмудов43 ва Солижон Йўлдо- шев44 ва оммавий услубдаги ишлардан Муҳаммад Яҳёхон45, Ш. Юсупов46 асарларини тилга олиш мумкин.

Бугунги кунда Қуқон тарихчилари мактаби намояндалари асарларидан саналмиш Муҳаммад Ҳакимхоннинг «Мунтахаб ут-таворих» асари (факсимилеси, Душанбе, 1984, 1985; Токио, 2006, II жилди)47, Тожир Хўжандийнинг «Ғаройиби сипоҳ»(Хў- жанд, 1991), Мирзо Олим Махдум ҳожининг «Тарихи Туркис­тон» (Карши, 1992), Мирзо Олим Мушрифнинг «Ансоб ус-сало- тин ва таворих ал-хавоқин» («Қўқон хонлиги тарихи» номи би­лан нашр этилган. Тошкент, 1995; рус тилида Солижон Йўлдо- шевнинг илмий нашри. Тошкент, 2007), Муҳаммад Юнус То- ибннг «Тарихи Алиқули амирлашкар» («Шарк; юлдузи», 1996, 1-2-сон; Лондон, 2003 J48 ва «Ту^файи Тоиб» (Тошкент-Токио, 2002), Муҳаммад Азиз Марғилонийнинг «Тарихи Азизий» (Тош­кент, 1999) номли асарлар чоп ̂ илинган.

Қўқон тарихчилари асарларининг турли тил ва жанрда яра- тилишига хонликнинг қуйидаги тарихий-сиёсий жараёнлари туртки бўлган.

Қўқон хонлигига асос солган минг қабиласининг бошлиғи Шо^рухбий ибн Ашур Му^аммаддир49. У тахминан 1669-1670 йиллари таваллуд топган. Минг уруғи XVIII асрнинг бошла­рида сиёсий ҳукуматни хўжагон сулоласининг қўлидан куч би­лан тортиб олган эди.

Хўжалар ёки хўжагон сулоласи - руҳонийнасаб Шаркий Тур- кистоннинг ̂ окимлари бўлган. Сулоланинг асосчиси Махдуми

Аъзамхўжа Аҳмад ибн Саййид Жалолиддин бўлиб, у «Хўжагон» тарикатига мансуб. У ҳижрий 956 йили таваллуд топиб, милодий 1542 йили вафот этган. Бу хўжалар Шарқий ва Гарбий Туркис­тонда ҳукм сурган чиғатой ҳокимлари даврвда катта мансаб ва вазифаларга эга бўлиб, иқтисодий-сиёсий кучларга соҳиб бўлади- лар. Сулоланинг буюк намоёндалари бўлмиш Оффоқхўжа Қош- ғарийдан (XVII а.) Шарқий Туркистон ҳамда Фарюнада фаолият курсатган хўжалар келиб чиққан. Оффоқхўжа ўғиллари Хонхўжа (Хўжа Яҳё ибн хўжа Ҳидоятуллоҳ ибн хўжа Муҳаммадюсуф ибн Хўжа Мухаммадамин ибн Махдуми Аъзам Дахбедий ва Кунхўжа (Хўжа Бурҳониддин) Шарқий Туркистондагина эмас, Ўрта Осиё­да ^ам катта обрўга эга бўлган.

Бу хўжалар - Оқхўжалар ва Қорахўжаларга бўлинган. Қора- хўжалардан бўлмиш Оффоқхўжа Цин ҳукуматини тан олган ̂Махдуми Аъзамнинг ўғли Муҳаммадамин Оқхўжаларга ман­суб бўлиб, Цин ҳукуматини тан олмаган. Унинг авлодлари Хитой Шарқий Туркистонига бостириб кирганда Ғарбий Тур­кистон, яъни Қўқон хонлигига кириб қолади.

Маълумки, хўжагон жамоаси Махдуми Аъзам - Аҳмад ибн Жалолиддин хўжагон Косоний авлодларидан бўлиб, уларнинг ҳукмронлиги XVII асрда Шаркий Туркистонга ҳам тарқалган эди. Шоҳрухбий ҳам хўжалар билан иттифоқ тузиб, ҳукмронли- гининг мустаҳкамлаш учун Чодак хўжаларидан бирининг визи­га уйланади. 1709 йили уруғ зодагонлари ҳамда хўжалари рози- лиги билан Шоҳрухбий хонлик тахтига кўтарилади. Унинг қасри Эски қўрғондан Қўқонга кўчирилади. Шоҳрухбий даврида Ўш, Ўзган, Хўжанд ҳали мустақил бўлиб, Қўқон давлатининг шимо­лий чегараси Наманганнинг Шоҳидонигача чўзилади. Шоҳрух- бий ўлимидан сўнг унинг ўрнига уч ўғлидан бири бўлмиш Абду- раҳимбий ҳижрий 1132 (милодий 1721) йили шаввол ойида (июль) тахтга ўтиради. Низомиддин Мухаммад Абдураҳимбий ҳижрий 1110 (милодий 1690) йили оламга келган эди. Отаси даврида у Наманганда ҳоким бўлиб, унга Муҳаммад Баҳодур номли киши оталиқ бўлган. 1725 йили у Хўжандни Оқ Бўтабий юз қўлидан олиб, бир йилдан сўнг Ўратепани забт этиб, Қўқон давлатига қўшади.

1729-1730 (баъзи манбаларда ҳижрий 1145, милодий 1732) йилда Абдураҳимбий Самарқандга юриш қилиб, шаҳарни қамалга олади. Лекин шаҳар аъёнлари ва оқсоқоллари бир неча

кун ўтмай, шаҳар дарвозаларини очиб беради. Бу вактда Тур- кистоннинг кўп жойларида қабила ва уруғлар ўзаро уруш ва жанглар билан машғул эди. Шу боис Абдураҳимбий қабила ва уруғ раҳбарлари билан иттифоқ тузиб, давлат чегараларини кенгайтиради. Ша^рисабз волийси Ибро^им оталиқ кенагас билан эса қариндош бўлиб, унинг қизига уйланади. Минглар- нинг кенагас уруғи билан тузган бу иттифоқи XIX асрнинг 60- йилларигача давом этади50. Аммо орада олти ой ўтмай, Бухоро хони Абулфайзхон Самарқандни ўз тасарруфига қайта кири- тади. Абдураҳимхон бундан хабардор бўлгач, Қўқондан Хўжанд- га келганида ўлдирилади ва ўрнига Абдулкаримбий ибн Шоҳ- рухбий (1734-1750)хон булди.

Муҳаммад Абдулкаримбий ҳижрий 1115, милодий 1703 йил­да таваллуд топган. У хон бўлишидан олдин валиаҳд сифатида Наманганда ҳоким эди. Абдулкаримбий асосий эътиборини давлатни мудофаа қилиш ишларига қаратади. Унинг замонида Қўқон шаҳри атрофи қўрғон билан ўралади, Исфара, Қатағон, Марғилон, Ҳайдарбек дарвозалари қурилади. 1741-1745 йил­ларда Фарғона жунғорлар ҳужумига дуч келади. Абдулкарим­бий қипчоқ-қирғизлар ҳамда Ўратепа ҳоккми Фозилбий юз ёрдамида улар билан урушлар олиб боради. Шу вақтда Абдул­каримбий ҳам Тўрақўрғон ва Самарқандга Абулфайзхон илти- мосига биноан юришлар килади. 1745 йили Миёнколда хитой- қипчо^ар Ибодуллоҳбий раҳбарлигида бош кўтаради. XIX асрнинг бошларида Хитой ҳукумати тазйиқи остида Шаркий Туркистондан Фарғона водийсига қалмоқлар, уйғурлар, қир- ғизлар, қорақалпоқ ва қозоқ-қипчоқлар кўчиб келишади.51 Фарғона водийси XVIII асрнинг ўртасида кўплаб халқ ва жа- моалар учун ватан бўлади.

Водийда хўжалик ва маданий ̂ аёт ривожлана бошлади. 1749 йили Абдулкаримбий қалмоқ (жунғорлар) билан сулҳ тузади. Сулҳ шартларига кўра, қалмоқлар ватанига қайтганига қадар қозоқ даштларида яшаб туриш ҳуқуқига эга бўлади. Қўқон хон­лиги даврида эса уларга ўтроқ халқ билан савдо-сотиқ қилиш- га ижозат берилади. Қалмоқлар Қўқон ҳудудига бостириб кир- масликни зиммаларига олади. Яна иттифоқ тулиқ ишонарли бўлиши учун жунғор-қалмоқлар ўз томонидан бир ша^зодани Ҳўқандга жўнатади ва Ҳўқанддан Бобобек ибн Абдулкаримбий кўчманчилар ̂ арорго^ига юборилади.

1750 йили Абдулкаримбий вафот этади ва урнига унинг ўғли Абдураҳмон тахтга кўтарилади. Аммо тўҳқиз ойдан кейин Марғилонга ҳоким этилиб, хонликка Абдураҳимбийнинг ик­кинчи ўғли Эрдонабий (Абд ул-Қаюмхон) ўтқазилади. Лекин бир йил ўтмай Бобобек Ўратепа юриши вақгида Бешариқда қатл этилади ва Эрдонабий қайта Қўқон тахтига ўтиради. Эрдона­бий хонлиги даврида музокаралар олиб бориб, Хитойнинг Қўҳон хонлигига ва Қуқон хонлигининг Шарқий Туркистон - Қошғар ишларига дахл қилмаслиги ҳақида шартнома тузила- ди ва анча муддат тинчлик ўрнатилади.

Эрдонабий даврида (1750-1762) Фарғона турт вилоятга бўлинар эди. Булар: Андижон вилояти, Наманган вилояти, Чует ва Қуқон мулки. Қўқон дор ус-салтанат, яъни давлатнинг пойтахти эди. Эрдонабий Исфара ва Хўжандни мулкларига цайта қўшиб олиб, 1754 йили Ўратепага юриш қилади, лекин шу юрипща матлуб булади52. Эрдонабий 1762 йили вафот қила- ди. Уруғларнинг бий ва оқсоқоллари ўзаро масла^атлашиб, Су- лаймонхон ибн Шодибий ибн Шоҳрухни тахтга кутариш ху­сусида қарор қабул қилишади. Аммо бир неча ойдан сўнг у тахтдан туширилади ва хонлик тахтига Абдулҳамидхон ибн Абдура^имхон «Норботир» - Норбўтабий (таваллуди ҳижрий 1163 йили, мухаррам ойининг учинчи куни, милодий 1749 йил 13 декабр, вафоти ҳижрий 1213, милодий 1798 йили) ўтира- ди53. Норбўтабий ва Олимхон даврида (1798-1810 милодий йиллар) Қуқон хонлигининг бирлашиш жараёни охирига ета­ди. Олимхон даврида Тошкент ва Чимкент хонлик ҳудудига қўшилади.

Унинг даврида хонликнинг хўжалик ва маданий ҳаёти ривож­лана бошлади ва ҚуқонФарғонанинг маданий ва иқтисодий мар­казига айланади. XIX аср бошларида Қуқон хонлиги қўшни дав­латлар билан алоқалар ўрнатиб, уларга ўз элчиларини ҳам юбо­ради. Қўқоннинг Хива. Шаркий Туркистон, Бухорога юборган элчилари ̂ акида маълумотлар бор54.

1805 йили етти йиллик ^аракатлардан сўнг Олимхон Хўжандни, 1806 йили эса Ўратепани забт қилиб, итоатига кир­гиза ди55 . Лекин кўп ўтмай Ўратепа мустақилликни қўлга ки- ритиб, Маҳмудхўжа ҳоким бўлади. Олимхон Бухоро қўшини- дан мағлуб бўлиб, сиёсатини ўзгартиради. Энди у Тошкентга юриш қилишга қарор қилиб, 1809 йили бу вилоятни ишғол эта-

ди. Бу ерда туриб Олимхон қишнинг ўрталарида қўшинини Сайрам ва Чимкентга, чекинган тошкентликлар қўшинига қарши юборади. Об-ҳавонинг қийинчиликлари, қишнингсовуқ келгани ҳамда Олимхон қаҳру-ғазабидан тўйган қўшин бош- лиқлари ва хон душманлари унинг укаси Умархон тарафига ўтади. Умархон ҳам бу кишиларни қўллаб туриб, эътироз бил- дирмайди56. Умархон қўзғолон кўтарган қўшин билан Қўқонга қайтади ва хонлик тахтига кўтарилади. Олимхон Тошкентда қолган яқинлари билан Қўқонга қайтаётганда Умархон ва Тошкент зодагонлари одамлари томонидан Сарой деган мав- зеда отиб ўлдирилади57.

Олимхон ўлимидан сўнг (ҳижрий 1225, муҳаррамнинг бирин­чи куни, милодий 1810 йили олтинчи февраль) Қўқон тахтига Умархон ибн Муҳаммад Абдулҳамид (Норбўтахон) Баҳодир ўтиради. Умархон даврида эса зодагонлар қайта ҳокимият ус­тига келиб, руҳонийлар ҳам давлат ва сиёсат ишларига арала- шадиган бўлади.

Бу даврда Самарқандга Юсуф мингбоши раҳбарлигидаги қўшин юборилиб, бу вилоятнинг чегаралари талон-тарож эти­лади. 1816 йили эса Ражаб қўшбеги бошчилигидаги қўшин Тур- кистонни забт этиб, у хонлик ҳудудига киритилади. Шу юриш- дан сўнг Умархон руҳонийлар розилиги билан «амир ал-мусли- мин» унвонини олиб, ҳам диний, ҳам дунёвий ҳокимиятга эга бўлади. Умархон даврида Қўқон хонлигининг давлат тузуми, давлат ишларини юргизиш қонун-қоидалари, диний ишлар тар­тибга келтирилиб, мамлакат чегаралари аншагаб олинади. Энди Қўкон давлатининг чегараси шимолда Туркистон ва Дашти Қип- чоққача, ғарбда Самарқандгача, Жанубда Кўҳистон ҳамда Кўлоб, Ҳисор ва Шаҳрисабзгача58, Шарқда эса Шарқий Турки- стонгача етарди. Умархон 1822 йили 30 декабрда вафот этгач, унинг вориси Муҳаммадалихон даврида (1822-1842) Қўқон ҳуку- матини Кўлоб, Ҳисор, Бадахшон, Дарвоз, Масчоҳ тан олади. Муҳаммадалихон даврида қирғизларнинг баъзи туманлари Қўқонга қўшиб олинади.

Сирдарё бўйларидан Александр тоғлари ёнларигача Қўқон истеҳкомлари курилди, уларнинг атрофида зироатчилар ва сав- догарлар келиб яшарди. «XVIII аср воқеаларидан (жунгарлар истилоси давридан) сўнг қишлоқ ва қисман шаҳар ҳаёти қайта тиклана бошлади», деб ёзган эди В. В. Бартольд59. Бу жойларда

Бишкек ва Тўқмоқ қалъаси (1825Й), Куртка (1823 й) ва бошқа истеҳқомлар қуридди. Аммо Ўратепа вилояти Қўқон ва Бухоро учун жанг ва урушларнинг майдони бўлиб қолди. Бу урушлар- дан фақат халқ азоб чекарди, холос60.

Умархон давридан бошлаб Қўқон Ўрта Осиё минтақасида сиёсий жараёнлар ва халкаро муносабатларда фаол аралаша бошлади.

Муҳаммадалихон 1822 йили Маъсумхон Тўра, шайх ул-ис- лом Домулло Зокирхўжа эшон ва тоғалари Қосим бекларбеги томонидан хонлик тахтига кўтарилади61. XIX асрнинг 20-йил- ларида Қўқон давлати хўжаларнинг ҳаракатлари сабабли Шар- қий Туркистон ишларига аралаша бошлайди. 1824 йили Жа- ҳонгирхўжа Маҳдуми Аъзамий Қўқондан қочади ва Қошғарга бориб, Шаркий Туркистон халқларининг Хитой хкукуматига қарши кўтарган қўзғолонларига бошчилик қилмоқчи бўлади. Бу сиёсатга Ҳаққули мингбоши ибн Ирисқулибек бошчилик қилиб, Шарқий Туркистондаги Оқхўжалар ҳукумати, яъни Жа- хонгирхўжа Маэдоми Аъзамнинг ̂ укуматини қайта тикламоқ- чи булади. Жа^онгирхўжа Ма^думи Аъзамнинг катта ўғли Мухаммад Амин авлодларидан бўлиб, Хитой давлати Қўқон билан тузган шартномага кура, уларни Қўқон давлатида сақ- лаши шарт эди. Қорахўжалар, яъни Оффоқхўжа Маҳдуми Аъзам Хитой ҳукуматини тан олиб, Шаркий Туркистонда ўз ҳукуматини сақлаганди62. 1832 йили Пекин Қўқон билан сулҳ тузиб, Қўконга баъзи енгилликлар берди. Масалан, Қўқон хони ўз оқсоқоллари орқали Қошғардаги раъийатдан солиқ олиш ҳуқуқига эга бўлади63.

1833-34 йиллари Қоратегин босиб олинди. Юқорида таъкид- лаганимиздек, Қўқон ҳукуматини Кўлоб, Ҳисор, Бадахшон шоҳ- лари ҳам тан олди. Қирғизлар яшайдиган ерлар ҳам хонлик ҳуду- дига қўшиб олинди. Лекин Муҳаммадалихон ҳукмронлиги дав- рининг охирги йилларида Қўқон давлатининг ички ахволи оғир эди. Қўқон ҳудудига қўшилган қирғиз ва қипчоқ бошлиқлари бир томондан, ўтроқ аъён ва зодагонлар кучлари, раҳбарлари иккинчи томондан ўзаро қаршилик ва душманликни бошлай берди. Тошкент ашрофлари, муҳожирликда бўлган турли гу- руҳлар намоёндалари (Муҳаммад Ҳакимхон бошчилигида) марказий ҳукуматни қўлга олиш учун курашни кучайтирди. Сарой ва хон атрофидаги мансабдор шахслар ҳам баъзан иғво-

ларга қўл урарди. Бухоро амири Насруллоҳ (1826-1860) ҳам қарама-қаршиликлардан фойдаланиб, бу бой ўлкани эгалла- моқчи эди.

Натижада, 1842 йили май ойида Бухоро амири Насруллоҳ Қуқон шаҳрини эгаллайди. Бу юриш ҳар хил гуруҳларнинг ички сиёсий қаршиликлари натижаси эди. «Шу гуруҳларданг бири - Тошкент аъёнлари ва Шаҳрисабздаги қўқонлик муҳожирлар бирлашгач, ўз душманларини йўқ қилиш учун ҳамма восита- лардан фойдаланиб, мақсадларига эришолмай, Бухоро амири Насруллоҳдан мадад сўрашди», деб ёзилган манбаларда64. Бу юриш ташкилотчиларидан бири муҳожирликда булган Қўқон хонлари авлодига мансуб Ҳакимхон тура ибн Маъсумхон шайх ул-ислом эди65. Амир Насруллоҳ қўшини Фарғона водийсини талон-тарож этиб, Қўқонни ҳам ғорат қилади. Қўқон хони Мухаммадалихон ҳамда унинг яқинлари, укаси Султон Мухам­мад, онаси шоира Мо^ларойим (Нодира), ўғли хонзода Муҳам- мадаминхон ҳам ўлдирилади. Бу воқеадан олдин Бухоро ами­ри Хўжа Қаландар мисгар қўзғолонини ҳам бостиради. Қўзғо- лон Бухоро истилосига қарши кўтарилган б> лса ҳам, унинг на- тижасидан хон душманлари фойдаланди66.

Бухоро амири Қўқонда 13 кун туриб, хонликдаги кўплаб ҳунарманд косиблар, усталарни мажбуран Бухорога олиб ке­тади. Кўплаб хотин-қизлар ҳам ўз ватанларидан кетиб, ғурбат ва ғарибликка дуч келади67. Амир Насруллоҳ Иброҳим парво- начи манғитни Қўқонда ҳоким этиб, ўзи Бухорога қайтади. Иброҳим парвоначи «Хаёл» икки ой хукмронлиги даврида янги- янги солиқлар солиб, Фарғона халқига ниҳоятда жабр-ситам етказади. 70 кундан сўнг Қўқон халқи қипчоқ ва қирғиз жамоа- лари кучлари билан манғитларни Қўқондан ҳайдаб, тахтга Шералихонни кўтарадилар. Янги хон муваффақиятига Хива хонининг Бухоро амирлигига қилган ҳужуми ҳам мадад була­ди68 . Кўп вақт ўтмай, Қўқон хонлиги олдинги чегараларини тиклаб олади. Қўқондан Тошкент, Хўжанд ва жанубий Қозо- ғистонгача бўлган мулкларга волийлар қайта тайинлана бош­лади. Шералихонни тахтга кўтарган қипчоқ-қирғиз жамоаси рахбарлик мансабларини қўлга олади. 1842 йили кузда Талас қирғизларининг бошлиғи Муҳаммадюсуф Шералихонга ёрдам бериб, уни хонлик тахтига кўтариб, ўзи мингбоши бўлиб ола­ди. Манғитлар лашкарини Қўқон мулкидан ҳайдашда ипгги-

рок этган қипчоқларга олий мансаблар тегмайди. Муҳаммад- юсуф ҳам уларга қарши хатти-ҳаракатларни бошлайди. Бу ха- барни эшитиб, қипчоқлар Андижон ва Шаҳрихонга бориб қўшин йнғади. Олдиларнга музокара учун Юсуф мингбоши ва Шера- лихоннинг ўғли Саримсоқбек юборнладн. Қипчоқлар талаби билан Муҳаммад-Юсуф мингбошилик мансабидан олинади ва ўрнига Кали Шоди деган киши вазир булади. Муҳаммадюсуф Марғилонга ҳокнм этиб юборилади. Каримқули додхоҳ Анди- жонда ҳоким бўлгач, Мусулмонқул унга ботурбоши этиб та- йннланади. Шу билан «Мусулмонқул давлат отига миниб, унг қўлига қудрат қиличини олиб, белига душманга қирон келти- радиган шамширини осади»69. Мусулмонқул асли қипчоқлар- нинг қулон уруғидан булган экан70. У Марғилон қўшинига сар­дор эди ва 1843 йили қузғолон кўтариб, Муҳаммадюсуфни Чует яқинида мағлуб этади. Мусулмонқулнинг норозилигига кипчоқларга қарши уюштирилган суиқасд сабаб булган эди. Юсуф мингбоши қабиладошлари билан Шоди додхоҳни, Шоди додхоҳ эса Юсуф ва Мусулмонқулни давлат ишларидан чет- лаштирмоқчи булади. Мусулмонқулни қипчоқлар ҳамда қора- қалпоқ ва қалмоқлар қўллайди. У Наманганни олгач, Шоди додхоҳни ҳам мағлуб этиб ўлдиради. Қипчоқлар Қўқонни бо­сиб олади, натижада Ўтамбий Марғилонда, Кўри Сидиқ Ан- дижонда, Мирзот Наманганда, Шер Кировучида, Нормуҳам- мад Тошкентда, Норбахши Хўжандда ҳоким бўлиб олади. Каримқули дастурхончи ва Қулбобо (Ҳотамқули қипчоқ) ри- солачи бўлишади71. 1844 йили қирғизлар ҳам куч йиғиб, Моду ва Ўш атрофида бош кўтаради. Улар Алимбек, Сайид додхоҳ ва Пўлод додхоҳ бошчилигида Мусулмоқулга қарши жангга чиқади. Мусулмонқул Қўқон лашкари билан Ўшга келади. Аммо унинг йў^игидан фойдаланган махаллий аъён-ашроф- лар Олимхоннинг ўғли Муродхонни тахтга кўтариб, Шерали- хонни ўлдиради. Бу хабарни эшитган Мусулмонқул Ўшдан тезлик билан пойтахтга келиб, 11 кун ҳокимлик қилган Му­родхонни қатл қилади ва Шералихоннинг ўғли Худоёрхонни хон деб эълон қилади. Ёш хонга ўз қизини бериб, унга қайнота бўлгач, оталиқ унвонини ҳам олади. Ҳукумат қипчоқ бийлари қўлига ўтади.

Шералихон катта ўғли Саримсоқбек (Абдураҳмонбек)ни Тош­кент мулкида Худоёрхонни Андижонга ҳоким этган эди72.

Шералихонни тахтдан олиб, улдирилишига фаол қўл урган руҳонийлар - Зокирхўжа шайх ул-ислом, домла Холмуҳаммад раис, домла Хўжамқули аълам, Сулаймонхўжа, шаҳар ва замин- дор ашрофларидан Раҳматилла додхоҳ, Сотиболди додхо^, Охун додхоҳ, Муҳаммадкарим халифа, Мулла халифа ва бош- қаларни Мусулмонқул ўлдирди.

Ёш Худоёрхон қайнотаси Мусулмонқул ва қипчоқлар таъ­сирида қолиб, давлат бошқарувидан бутунлай четлатилган эди. «Шундай замон бўлдики, - деб ёзади замондош муаррих Иваз Муҳаммад, - ҳар ким ўзича ҳукм сурарди. Хон унвони маъносиз бўлди. Мусулмонқул ва қипчоқнинг бошқа ашрофлари ўлкани ўзаро бўлиб олдилар»73. Мусулмонқули мингбошилик лавози­мига эга бўлади. Қипчоқлар ўз авлодлари билан гуру^-гуруҳ бўлиб Қўқонга кириб яшай бошлади. Шаҳардаги аҳолини ҳай- даб чиқариб, ер, мол-мулкларига эга бўлишди. Манбаларда ха­бар берилишича, Мусулмонқул ҳатто эски Ўрда ерини ҳам ўз қабиладошларига бўлиб бсрган74.

Қўқон атрофидаги хокимиятни қўлга кирнтгач, Мусулмонқул Хўжандни Турдибой қипчоққа беради, Тошконтни ҳам ўз тасар- руфига ўтказиш учун Абдураҳимбек (Саримсоқхон)ни алдаб, Қ> қонга олиб келади ва Балиқчига ҳоким этиб қўяди. Олдига Худойберди додхоҳни ботурбоши этиб тайинлайди, аммо тез орада уни ўлдиради. Мусулмонқул Тошкент ҳокимлигини аввал Мулла Холбекка, уч ойдан сўнг эса Азиз парвоначига тақдим этади. Кировучи эса Нормуҳаммад қипчоққа берилади. Мулла Холбек ҳокимиятдан маъзул бўлиб, Қўконга қайтади. Шундай қилиб, қипчоюгар ўртасига низо тушади. Туркистон ҳокими Қа- ноатшоҳ эса янги хонни тан олмайди ва Азиз парвоначига эъти­роз билдиради. Азиз парвоначи Қаноатшо^га қарши чиқиб Тур- кисгонни етти ой давомида қамалга олди ва шаҳарни сувга бости­риб қўлга олади. Қаноатшоҳ Бухоро амирлигига чиқиб кетиш шарти билан омон қолдирилади. 1846 йили Мусулмонқул бопща қипчоқ зодагонларининг маслаҳати билан Ўратепага юриш бош­лайди. Шаҳарни қамал этиб, унинг атрофини талон-тарож қила- ди. Қайтишда хон ва Мусулмонқул ораларида адоват пайдо була­ди. Хон Мулла Холбек қўшбегини мингбоши этиб. Мусулмон- қулни Қураманинг Облиқига сургун қилди.

Тошкентга қайтгач, Азиз парвоначи МусулмоНқулнинг минг- бошиликдан тушганини эшитиб, бунга қарши чиқади. Мусулмон-

ҳулнинг ўрнига Мулла Холбек мингбоши бўлган эди. Энди қип- чоқлар ҳокимияти учун ўзаро урушлар бошланади. Бироз ўтмай Облиққа сургун қилинган Мусулмонқул Азиз парвона­чи ёрдамида иккинчи марта (1847 й) мингбошилик мансабига кўтарилади. Мулла Холбек қипчоқ (ғулом) Мусулмонқулнинг ўрнига вазир бўлганида қипчоқ ашрофларининг талабларини қондира олмади. Қипчоқлар кенгаши унинг вазирлигига қар- ши чиқди. Бу низолардан фойдаланиб, Норбўтахоннинг нева­раси Пошшохўжа қўзғолон кўтариб, хон бўлмоқчи бўлди. Бун­дан хабар топган қипчоқлар Урганжий деган жойда унинг та­рафдорлари Муҳаммад Диёр қўрбоши Офтобачи билан тўқна- шиб қолади. Суиқасдчилар тарафдорлари мағлуб бўлиб, баъ­зилари Тошкентга қочади, қолганлари қипчоқлар қўлига ту­шиб ўлдирилади.

Азиз парвоначи ҳам ўз ҳомийси Мусулмонқулнинг вазирлик- дан тушганини энштиб, Қўқонга қаршилик курсатади. Шунда кипчоқлар Тошкентга юриш қилади. Аммо шаҳарни ололмай, юриш қийинчиликларидан қайтишга мажбур бўлади. Қайтишда Тилав қишлоғида (Қурама яқинларида) кенгаш қилиб, Мусул- монқулни қайта мингбошилик лавозимига кўтариш учун тил би- риктиради. Оқ ота қишлоғида Мусулмонқул Худоёрхон билан учрашиб, қайта, учинчи марта (1848 й.) мингбоши этиб тайинла- нади. Бувдай натижалардан норози бўлган қигҒЧоқларнинг бош- қа гуруҳи Мулла Каримқул дастурхончи, Хотамқули рисолачи, Муҳаммадназар Кўрўғли, унинг ўғли Холмуҳаммад додхоҳ, Кировчи вориси Нормуҳаммад додхоҳ ўз қўшини билан Азиз парвоначига қарши уруш қилиб Тошкентни олишади. Норму- ҳаммад қўшбеги Тошкентга ^оким бўлади. Шаҳар қарийб уч йиллик Азиз парвоначи зулмидан озод бўлади. Уларнинг 1847 йили кўтарган қўзғолонларидан қипчоқларнинг шу гуруҳи фой- даланган эди. Қўзғолон тафсилотининг шо^иди бўлган, ўша кун- лари Тошкентнинг Жанггоҳ маҳалласида яшаган Иваз Мухам­мад Аттор Ҳўқандий шундай ёзиб қолдирган:

«Азиз парвоначи қипчоқлар қамалидан озод бўлиб, хазина­си бўшаб қолганини билгач, ўз яқинлари маслахати билан ви­лоят аҳолисига «музофот пули» деган солиқ солади. Тошкент­нинг ҳар кўча ва маҳаллаларига солиқ пули белгиланади. Бу хабар Азиз парвоначи зулмидан азоб чекаётган шаҳарликлар- га етиб боради ва улар Муҳаммадюсуфбой парчабоф бошчи-

лигида қўзғолон кўтардилар. Шаҳар ашрофларидан бир неча киши Кировучи ҳокими Нормуҳаммад қўшбеги қипчоқ олдига юборющи.

Азиз парвоначи қўзғолончиларга қарши тўп ва қуродлар билан чиқади. Қўзғолончилар Жанггоҳ, Парчабоф ва Мисгар маҳаллаларида йиғилиб турарди% Жангда Азиз парвоначининг ботурбошиси Раҳимбек ибн Қозоқ яраланади. Бешёғоч маҳал- ласидан ҳам мингга яқин кишилар топган нарсалари билан қуролланиб, Парчабоф маҳалласига келди. Азиз парвоначи ўз Ўрдасида паноҳ топади. Шу пайт Шодмонхўжа парвоначи Қу- рамадан Нормуҳаммад қўшбеги билан етиб келади. У Тошкент- нинг ўн икки дарвозасини ёпиб, халқ ёрдамида Ўрдани қамал қилди. Нормуҳаммад қўшбеги хам етиб келди ва Бешёғоч дар- возаси олдида қўнди. Азиз парвоначи лашкарининг сарбозла- ри қамалнинг икки ҳафтасидан кейин уни ташлаб кета бошла­ди. Шу ҳолатда Азиз парвоначи таслим бўлганидан сўнг, уни оила аъзолари билан Қўқонга жўнатишди. Кейинчалик уни Ўтаббий олдига, яъни Марғилонга юборишди. Икки-уч ойдан сўнг уни қаршиликда айблаб, Қўқонга олиб келиб қатл этилди ва катта қабристонга дафн қилинди. Нормухаммад қўшбеги Тошкентга ҳоким бўлди»75.

1848-1849 йилларда қирғизлар ҳам бу ўзаро урушларга қўшилди ва қипчоқлар билан Балиқчи атрофида жанг килиб, мағлуб бўлди. Қирғизлар билан бўлган тўқнашув қипчоқларни бирлаштирмади. Мусулмонқулга қарши бўлган қипчоқлар ўз бошлиқлари Мулло Холбек, Мухаммад Ёр додхоҳ, Жумабой додхоҳ, Раҳимқули додхоҳлар билан Қўқон-Андижон вох.аси- га кетдилар. Тўрт ойлардан сўнг Қўқонга қарши қилган юриш- лари натижасиз тугади. Уларнинг бошлиқлари эса Мусулмон- қул томонидан қатл этилди.

Тошкент мулки Нормуҳаммад қўшбеги ҳокимлиги даврида ҳам, Мусулмонқул мингбоши бўлган замонда ҳам мустақилли- гини сақлади. Мусулмонқул ва қипчоқларҳокимиятидан норо­зи бўлган хонликнинг кўп табақа ва халқлари тошкентликлар билан тил бириктириб, мингбошига қарши чиқди. Мусулмонқул Тошкентга келиб, уни қамал қилди. Шаҳарни ололмай Хўжанд- га келгач, уни Бухоро амири қўшинидан ҳимоя қилиб, амир Нас- руллоҳни қайтишга мажбур этди. У Бухоро қўшини ўртасида варақалар тарқатиб, уларни қўрқитди. Жигдалик қишлоғида

ҳарбий машварат ўтказиб, амир Насруллоҳга махсус мактуб юборди. Унга қипчоқлар томонидан мағлуб бўлиш, оқибатлари- ни тушунтириб, «бир кўчманчи халқ» устидан ғалаба қозониш- нингўзи шармандалик эканини айтади76. Мусулмонқулнинг дип- ломатик санъати катта тўқнашувнинг олдини олди, амир Насрул- лоҳ Бухорога қайтди.

Мусулмонқул Бухоро қўшинларини қувиб Ўратепа мулки­ни талон-тарож эта бошлади. Аммо уни бу дафъа ҳам ололма- ди. Фақат тўртинчи юришида, узоқ ва қаттиқ жанглардан сўнг Ўратепа забт этилди. Оқ-ўйлувда бўлган Исобек юз қайта Ўра- тепага ҳоким бўлди. Тез орада Исобек Қўқон тасарруфидан чиқиб, Мусулмонқулга қарши боради. Икки марта қўшин торт- ганидан сўнг Ўратепа таслим бўлади. Манбаларга Караганда, хон ̂ ар йили беш марта Ўратепага қарши юриш ташкил қилар экан. Ҳатто болалар Қўқонда «Ўратепага юриш» номли ўйин- ни ўйлаб топган экан77.

1848 йили Ўратепа Қўқонга тобе бўлди ва Исобек ўрнига унинг амакиваччаси Али Шакурбек ҳоким этиб тайинланди. Шу воқеадан сўнг қипчоқлар орасида яна ўзаро низо пайдо бўлди. Мусулмонқул иккинчи марта мансабидан туширилиб, ўрнига Мухаммад Диёр қипчоқ вазир булади. Қипчоқларнинг ўзаро олишувидан фойдаланган Али Шакур Қўқон тобелиги- дан чиқмоқчи бўлиб қўзғолон кўтарди. Худоёрхон Фарғона аҳолисидан қўшин йиғиб Ўратепага қарши борди. 1848 йили ақраб ойида Муғ қалъаси ҳужум билан олинди. Али Шакурбек асир олиниб, Исобек юз купи билан ўлдирилди. Шу урушда асир тушган 900 ўратепаликлар қатл этилиб, бошларидан калла ми­нора қурилган экан78.

Ўратепа ̂ окимлиги Ғофурбек ибн Мухаммад Рахимбек ато- лиққа берилди. Шу вактда Мусулмонқул вазирлик мансабини қайта қўлга киритиш учун Қўқонга юриш қилмоқчи бўлади. Мухаммаддиёр қўшбеги ҳам ўз одамларини йиғиб унга қарши урушга чиқди. Аммо қипчоқ улуси атрофларидан Каримқули дастурхончи, Қулбобо рисолачи ва бошкалар ўртага тушиб, Мусулмонқулни Андижонга, Ра^монкули додхоҳни Чустга ҳоким қилиб қайтараЪи.

Мухаммаддиёр мингбошига қарши уюштирилган суиқасд- да халифа Эшон Сафо айбланиб, у 1849 йили катл этилади. Мусулмонқул яна уз кабиладошлари ва сафдошлари билан

Қўқонга ҳужум қилиб Ўрдани босиб олади. Мухаммаддиёр Ёрмозордан Мулла Холбек ва Чусгдан Ра^монча додхохни ёр­дамга чақиради. Аммо Мусулмонқул учинчи марта мингбоши­лик мансабига ўтнриб, уларни вазифаларидан четлаштиради. Кейинроқ Муҳаммаддиёр, мулла Холбек, Ра^монча додхоҳ, Жумабойлар Дуоб деган мавзега сургун қилинади. 1844 йили кузида эса Мусулмонқул Қўқонда Нормуҳаммад қўшбегининг тўйида юқорвда тилга олинган қабила пешволарини тутиб ўлди- ради. Мулла Чўлибек ва Эшбийлар эса Туркистонга сургун қилинади. Энди ҳипчофгарнинг кўп бошлшргари Мусулмон- қулнинг вазирлигидан норози бўлиб, уни мансабдан туширмоқ- чи бўлишади. Мусулмонқул ҳам ўзига қаршилик кўрсатган қабила ашрофларига қаттиқ қаршн чиқа бошлади. Унинг шун­дай сиёсатидан ҳавфсираб мулла Каримқул дастурхончи Чодак орқали Тошкентга келади. Унинг ортидан юборилган Қулбобо рисолачи қайта пойтахтга бормай, Нормухаммад олдида панох топади. Мусулмонқул Нормухаммад қўшбегини хам қар- шилик кўрсатишда айблаб, Тошкентга қарпга юриш қилади. Аммо тошкентликлар уни қайтишга мажбур қилади. Бир неча ойлардан кейин Мусулмонқул яна лашкар йигиб Тошкентга келди. Шахар атрофини унинг лашкарлари талон-тарож қила- ди. Шахрихон хокими Холмухаммад додхоҳ қипчоқ Чимкент- га юборилган бўлса хам, қайтиб тошкентликларга қўшилади. Бундан олдинроқ Тошкентликлар ташаббуси билан хон Худо- ёр хам мингбошига қарши чиқмоқчи бўлади. Тошкентдан хон олдига яширинча мулла Каримқул ва Қулбобо рисолачи юбо­рилган эди. Учинчи юришда Мусулмонқул билан Худоёрхон Хам Тошкентга келади. Мусулмонқул қўшинидан булган баъзи бошлиқлар хам Нормухаммад 1$ўшбегига хабар бериб, хон би­лан биргаликда уларга қўшилишларини билдиришади. Шахар яқинида содир бўлган жангда Наманган хокими хам тошкент­ликларга қўшилади. Эртаси куни бўлган жангда Мусулмон^ул мағлуб бўлди. Унинг лашкарбошилари Худоерхонни олиб, Тош­кентга кирадилар. Мусулмонқул Чодак тоғлари орқали қочиб, Учқўрғоннинг Кетмонтепа қишлоғига боради.

Тошкент лашкарбошилари ва ашрофлари Му^аммадниёз қўшбеги, Мухаммад^осим парвоначи - мингбоши, Мухаммад- Ражаб кўрбоши, Мадёқуб қўшбеги, Мухаммадюсуф мирзабо- ши қипчоклар (аслида Мусулмон^ул тарафдорлари)ни йуц

қилиш мақсадида Нормуҳаммад қўшбеги мингбошининг рози- лигинд оладилар. Олий хон ҳукуматини Худоёрхонга беришни маслаҳат қилиб, қўшин йиғишади ва Қўқонга келишади. Чорбо- ғи тура номли боғга тушиб, Худоёрхон билан ̂ ам тил бирикти- риб, Қўқон оқсоқолларининг розилигини олишади. Қўқон шаҳ- ри ва унинг атрофларидаги жойларда қипчоқлар қирғини - қат- ли оми бошланади. Қипчо^ардан Ўтаббий ва Нормуҳаммад қўшбегилар тирик қоладилар. Биринчисини хон, иккинчисини Тошкент ашрофлари ̂ имоя қиладилар. Энди Худоерхон амалда (1852 й) ўз ҳокимиятида мустақил бўлди. Ўтаббий қўшбеги мин­гбошилик лавозимига кўтарилди79.

Худоёрхон қолган қўшини билан Тошкентга киради ва унинг мустақил хонлик даври бошланади. Шу орада хон йўқлигидан Абдуллобек ибн Пошахўжа фойдаланиб, Қўқоцда з̂ укуматни қўлга олади. Аммо Тошкентдан Мирзод қўшбеги ва мулл о Ка- римқули дасгурхончи етиб бориб, Абдуллобекни ўддиради. Мир­зод қўшбеги ўзини хон деб эълон қилади. Унга қарши Худоёрхон Тошкент лашкари билан етиб келади ва қатл этади. Қирғиз- қипчоқ қўшини ҳам Билқалама деган мавзеда жам бўлишади. Ивазмуҳаммад Хўқандий маълумотига қараганда, Худоёрхон Тошкент, Наманган, Андижон ва Марғилонга одам юбориб қип- чоқлар қирғини ҳақида фармон берган экан80. У Тошкентга мах­сус қўшин юбориб, Муҳаммадниёз понсад, Қосим понсад, Ниё- зали понсадлар билан тил бириктириб битим тузади. Улар ҳоким- лари Нормуҳаммад қўшбеги олдига келиб, Қўқонга бориб Ху­доёрхонни табриклаб келишни маслаҳат беришади. Тошкент волийси икки понсад қўшин билан Қўқонга олиб келинади. Ҳиж- рий 1269 йил зу-л-ҳижжа ойининг 28 куни, милодий 1852 йил 14 ноябрда тошкентликлар Қўқонга кириб келадилар. Қипчоклар- нинг бошлиқлари Ўтаббий ва Нормуҳаммаддан ташқари бошқа бойлар ва бошлиқлар қириб ташланади. Қипчоқлар жамоаси бу қатли омдан хавфсираб, Билқалама мавзеига қочиб боришади. Улар мактубини олган, Мусулмонқул ҳам Иккисувга келади ва олти минглик қипчоқ-қирғиз қушинига бош булади. Хонликнинг аксарият шаҳар ва қишлоқларида яшаётган бегуноҳ қипчоқлар асирликка олинади, кўплари бола-чақалари билан қочиб кети- шади. Худоёрхон йиғма қўшин билан қипчоқларга қарши бо­риб, биринчи жангдаёқ мағлуб бўлади, ўзи қамалда қолади. Қип- 4oipiap қўшинининг бир қисми Қўқонга кеяиб, шаҳарга бости-

риб кирмоқчи булади. Шунда шаҳар қозиси Муҳаммад Назар иноқ додхоҳ ва Хониқули саркорлар шаҳар мудофаасини таш­кил қнлишади. Худоёрхон қўшинида бўлган Сўфибек, Султон Муродбек ҳамда лашкарбоши Хўжа Мўмин, Муҳаммадназар, Сайфудцинлар қочиб кетишади. «Зафарномайи Худоёрхоний» бунинг сабабини шундай мазмунда изоҳлайди: хон Мусулмон- қулдан озод бўлиб, тахтга ўтиргач, юқорида зикр қилинган ки­шиларга мансаб ва вазифаларни бериб, баъзиларини алоҳида мулкларга ҳоким этиб тайинлайди. Уларнинг ҳар бири «ўз мулк»- ларига қочиб кетмоқчи бўлишади. Фақат Маллабек - акаси бер­ган мадади натижасида, Худоёрхон мағлубиятдан ва қамо^ан озод бўлиб, қипчоқлардан устун келади. Қипчоқлар Наманган ва Тўрақўрғонга ҳужум қилмоқчи бўлсалар ҳам мағлуб бўлиб орқага қайтадилар. Иккинчи жангда ҳам хон ғалаба қозонади ва қипчоклар ўзаро маслаҳатлашиб Мусулмонқулни тутиб хон- га беришади. Худоёрхон уни Йўлчибек додхоҳ ҳимоясида Қўқонга юборади ва қатл эттиради.

Худоёрхон энг кучли бўлган қипчоқ ижтимоий илдизига қаттиқ зарба берди, уларнинг мол-мулкларини мусодара қилиб, ўтроқ аҳоли ишончини қозониш учун бу мулк ярим баҳосида сотилди. Қўқон хонлигида бирмунча осойишталик таъминлан- ди. Аммо ўн йил давом этган ихтилоф ва урушлар деҳқон аҳли- га катта зарар етказди. Ша^ар ашрофлари ва мулкдорлар сиё­сий ҳокимият ва давлат бошқарувидан четлатилган эди.

Худоёрхон Мусулмонқул таъсиридан ва қипчоқлар низо- ларидан озод бўлиб, мустақил хон сифатида ҳукм сура олма­ди. Маҳаллий ҳокимлардан Абдулғафурбек юз Ўратепада ва укаси Маллабек Тошкентда унга қарши чиқа бошлади. 1853 йили рус қўшинлари ҳам Оқмасжид орқали Қўқон хонлиги ерларига бостириб киришни давом эттирди. Худоёрхон уч то­монлама бўлаётган тазйиқлар остида қолди. У лашкар йиғиб, Ўратепага бормоқ мақсадида Ма^рамга келади. Шу вақтда Маллабек томонидан Кўр Қўлдош юз элчи бўлиб келди. Аммо Худоёрхон элчини ўлдириб, Хўжанддан Тошкент томон йўл олади. Хон Кировучидан Маллабек номига дабир Мавлоно Муҳаммад-Ражаб муншийга буюриб хат ёзиб юборади ва уни қаршиликдан тўхтатмоқчи бўлади. Аммо Маллабек Қўқон ашрофлари, ҳарбий бошлиқлар ва укаси Худоёрхонга итоат этмайди. Худоёрхон Тошкент уруши давомида Ўратепага кар-

ши Қосим мингбошини юборган эди. Аммо Тошкент қамали- дан олдин хон Қосим мингбошини қайта чақиради ва бирга­ликда Маллабекка қарши чиқишади. Маллабек урушларда мағлуб бўлиб, 18S3 йили баъзи лашкарбошилари билан Бухо­рога кетади. Худоерхон Шодмонхўжа парвоначини Тошкент вилоятига волий этиб, Қўқонга қайтади.

Ана шу уруш ва низолардан Россия ҳукумати олдиндан режа- лапггирилган Туркистонни босиб олиш мақсадларини амалга ошириш учун ҳаракат қила бошлади.

1853 йили Оқмасжид граф Перовский томонидан босиб олинади81. Қалъа ҳокими Тўрақул (Абду Вали) ва қалъа ҳимо- ячилари ҳалок бўлишади. Манбаларнинг хабар беришича, қамал давомида 30 нафар қўқонлик, ҳужум вақтида эса 212 киши ҳалок бўлган, шулардан 4 нафар аёл, 2 нафар бола 217 нафар яраланганлар билан бирга руслар томонидан асир олин­ган82 .

Бу вактда Худоёрхон Ём ва Зомин қалъаларини ўз тасарру- фига киргизиб, Қўқонга қайтади. У тез орада лашкар йиғиб, бир неча понсод қўшинни Карим шайх понсадбопш ибн Аби Убайд бошчилигида Тошкентга юборди ва Шодмонхўжа лаш- карбошчшшгвда Оқмасжидга боришларини буюради. Шодмон- хўжа 1853 йили ёзда Тошкент ва Қурама лашкари ҳамда Қўқон қўшини билан русларга карши чиқмоқчи бўлиб, Туркисгонга келади. Кейинрок Оқмасжид олдидаги урушда мағлуб бўлиб, қайта Туркисгонга, у ердан Тошкентга қайтади. Худоёрхон Қўқон лашкарбошиларини қўрқо^ик ва жангдан қочишда айб- лайди. Қўқонга қайтган Шодмонхўжа, Саримсоқ додхоҳ ва Муҳаммад Карим шайхларга Ўрда майдонида аёллар кийими кийдириб қўйилади. Улар таҳқир қилиниб, сўнг ўз қўшинларига юборилади.

Тошкент ҳокимлиги Сўфибек ибн Давронбек додхоҳ Кў^ис- тонга берилади. Ҳижрий 1269 йили (1852-53 й.) Исобек ибн Баҳо- дирбек юз Эшон халифа Олтмиш туҳматига учраб Ўрда дарво- заси олдида ўлдирилади.

Шувдай қилиб, Оқмасжид мағлубияти билан Қўқон-Россия муносабатларининг янги босқичи бошланади. Қўқон мулкла- рининг кейинги босқинигача анча йиллар ўтган бўлса ҳам, Рос­сия Қрим урушларидан сўнг Туркистон босқинини жадаллик билан олиб борган.

Шундай қилиб, Қўқон хонлигининг XIX аср биринчи ярми- даги сиёсий вазиятлари та^лили тадқиқотчиларни нохуш хуло- саларга олиб келади. Хон ва унинг оила аъзолари, хокимлар, моддий, сиёсий ва харбий жиҳатлардан кучайиб кегган зодагон- ларнинг тож - тахт учун ўзаро курашлари XIX асрнинг 40-йил- ларидан бошланган. Ўтроқ ва кўчманчи аҳоли уртасидаги низо­лар хонликдаги икгисодий ва хўжалик хаётга салбий таъсир кўрсат- ди. Кукон хонлиги минтақада ҳарбий қудратга эга булган мамла­кат бўлса ҳам, Россия империяси олдида жуда заиф эди. Россия уз жосуслари ва турли манбалари оркали хонликнинг ички ва тапнш а^волидан хабардор булган. Ҳатто, тахминимизга кура, Мусул- монқул қатлидан сўнг, қирғиз қипчоқларининг ўтроқ аҳоли билан бўлган қарама-қаршиликларидан Россия унумли фойдаланди. Оқмасжидга ҳужум қилиб уни босиб олди.

Оқмасжид урушида мағлуб бўлган Қўқон амирлашкарлари хон саройи олдидаги майдонда халқ оммаси ҳузурида жазо- ланганда, хон ва унинг яқинлари қандай душманга дуч келган- ларини ҳали тасаввур ҳам қила олмас эди.

1853 йил охирларида Худоёрхон Қосим мингбошини ўрис- ларга қарши Оқмасжидга юборади ва унга яна Қурама, Тош­кент, Туркистон қўшинларини ҳам беради. Косим мингбоши Фарғонадан 17 тўп ва бир неча юз пилта милтиқли лашкари билан Тошкентга келади. Бу ерда Қурама ва Тошкент ^оким- лари Косим мингбоши билан маслаҳат килади ва юришни ба- ҳорга қолдириб, яхшироқтайёргарлик кўрмоқчи бўлади. Аммо хон тезроқ Оқмасжидга юриш қилишни буюради. Ҳут ойида Қўқон лашкари фақатгина 17 та тўп ва замонавий қуроллар билан қуролланган чор қўшинига қарши чиқади. Иваз Мухам­мад Аттор Хўқандий ўз асарида Мирза ҳожи Кўлобий тилидан қуйидаги воқеани келтирган:

Оқмасжидга яқинлашиб қолганда Мирзо ҳожи хам бор ки- йими ва қуролларини олиб Қосим мингбоши ҳузурига келади. Саломдан кейин Мирзо ўрислар қўшини томонга қўл силкиб, бақириб, уларни узоқ жойдан қўрқитмоқчи бўлгандай: «Эй ко- фирлар, тезроқ йўқ бўлинглар! Бўлмаса, ҳолларингиз ёмон була­ди!» Мингбоши буни эшитиб, ундан бу қилмишини сўраса: «Бун­дай аҳвол билан узоққа боролмаймиз: қор кўп, иссиқ кийимлар ва қуролларимиз йўқ. Музлаб кетаяпмиз. Шу ердангина уларга сиёсат қилишимиз қоляпти, холос», дебди Мирзо8'.

Қўқон хонлигининг чоризм билан муносабати оғирлашиб кет­ди. «Бунинг энг асосий сабаби чор ҳукуматининг Ўрта Осиё дав­латларига нисбатан босқинчилик сиёсати эди. Натижада, Сирдарё пастликларида оғир вазият юзага келди. 1853 йили рус кушинлари Қўқон истеҳкоми бўлган Оқмасжидни босиб олди. Шу даврда Қўқон хонлиги шу қалъа, кейинчалик Туркистон, Алма ота, Янгиқўрғон ва бошқа истеҳкомлар учун руслар би­лан жанг олиб борди»84.

Мусулмонқул мингбошилик ва вазирлик килган даврда хон- зода ва тўраларни Худоёрхон атрофига ҳатто яқинлашишга ҳам қўймай, ҳар томонга сургун қилиб, бевосита тахтга даъвогар- ларини ўлдиртирган эди. Тахтга даъвогарлик қилувчилар ора­сида Рустамхон тура - Маҳдуми Аъзам авлодларидан ̂ ам бўлиб, унинг онаси Чучукойим бинт Норбўтахон ибн Абдураҳмонбий ибн Абдулкаримбий эди85. У Худоёрхонни йўқ қилиш учун бош­ка гурухлар бошликлари билан тил бириктиради. Улар Андижон ҳокими Сўфибек ўғлининг суннат тўйида Худоёрхонга суиқасд уюштирмоқчи бўлишади. Худоёрхонни пойтахтда йўқлигидан фойдаланган Рустамхон тўра, Қосим мингбоши, Қамбарбек, Сўфибек тожик, Мирзо қаландар Хўжандий, Мирзо Мунаввар, мулла Мухаммадсафо, Муҳаммад Карим кўса, Бекмуҳаммад мирохур ва бошқалар қўзғолон кўтаради. Иваз Муҳаммад ўз асарида Мирзо Мунавварга «ишнинг асосий ташкилотчилари- дан» деб баҳо беради86.

Худоёрхон Андижонда туриб Мухаммад Ниёз мингбошини Қўконга юборади. Исён бостирилиб, сўнг бошлиютарнинг баъ­зилари сургун қилинади, баъзилари ўлдирилади. Рустамбек тўра аввал Қоратегин, сўнг Кўлобга сургун қилинади. Тўра кейин­чалик Кўлобдан Ҳисорга, у ердан Бухорога бориб, амир хизма- тида уч йил колади ва 1858 йили Маллахон замонида Қўқонга кайтади8".

Худоёрхоннинг биринчи хонлик даври Шаркий Туркистонда­ги вазият хамда Қўқон ички ва ташқи вазиятига таъсир этарди.

Шундай килиб, Қўқон хонлигининг оғир ахволи, ҳокимлар- нинг ўзаро урушлари, Россиянинг босиб олиш сиёсати натижа­сида хонликнинг Шарқий Туркистонда фаол ҳаракат килиши олдини оларди. Бир вактлар кучли бўлган бу давлат Шаркий Туркистон халкшарининг ҳурриятга булган умид-орзуларини оқламади, уларга керак бўлган ёрдамини беролмади.

Худоёрхон замоннда ашрофлар ва кабила зодагонлари янги мансаб ва вазифаларга кўтарилди. 1852 йили Нормухаммад қўшбеги ўрнига Мирзо Аҳмад Тошкент ва Дашти Қипчоқ ви­лоятига ҳоким булади. Лекин у сахро ахолисига хам зулм-ситам килади. Айниқса қозоқларга жабр этадики, бунинг тафсилоти ают чегарасидан чикади. У қушпули ва кўкпули (солиютаринн) талаб килади, қозоқларни уз болаларини сотишга мажбур кила­ди. Натижада уруғ ва жамоалар маслаҳатлашиб, ортиқча со- лиқларни бермай куяди88.

Ҳижрий 1273 (милодий 1857) йилда Жанубий Қозоғистон ерларида қузғолон бошланади. Қозоқларни бостириб жазо бер- моқчи булган Мирзо А^мад қўшини билан Авлиё ота калъаси- да қамал қилинади. Чимкентга юборилган Мирзо Аҳмаднинг жияни Мирзобий сергили, қўнғирот ва бошқа қабилалар дас- талари томонидан тутиб ўлдирилади. Бу воқеаларнинг тафси­лоти Абу Убайдуллоҳнинг «Хулосат ул-аҳвол» асарида келти­рилган (160М676 вар.). Охири қозоқлар қўзғолони Худоёрхон юборган Маллабек ва Шодмонхўжа парвоначи бошчилигида­ги қўшин томонидан бостирилади. Тошкентга қайтгунча Мир­зо Аҳмад тухмати билан Шодмонхўжа мингбошиликдан оли- ниб, Ёрмозорга сургун этилади. 1857 йили Мухаммад Ниёз минг­боши ўлади, унинг ўрнига Мирзо Аҳмад мингбошиликка кўта- рилади89.

Шу орада Рустамбек юз Ўратепада Худоёрхонга карши псён кўтаради. Худоёрхон юборган қўшин Олма Барози дарёсида тўлиқ тор-мор этилади. Бу қўшинга бошчилик килган Фозил- бек қорақалпоқ мингбоши Самарқандга қочадн. Аммо Бухоро амири уни дорга осиб, Ўратепага ҳужум қилади. У шахарш i фатҳ қилиб, Рустамбек юзни ўлдиради ва Хўжандга якин келади. Фарғона водийсида «амир қайта ша^арни олади» деган овоза таркалади.

1857 йили Бухоро амири босқинчилигига қарши булган халқ урушга шайланиб, Хўжанд ва Қўқон атрофларини мудофаа воситалари билан ўраб олди. Лекин шу ташқи истилолар ша­роитида хонлик тахти учун Маллабек ўз курашини қайта бош­лайди. Ўша замон тарихчиси шундай ёзади: «Худоёрхон даври­да қўзғолон ўз ҳадига етди, Хўқонди латиф салтанати ва амир- лигида ошублар ва бузғунчилик пайдо бўлди. Амирлар ва ву- заро ҳукуматда умуман уз ишлари билан машғул бўлмасдилар.

Натижада кўтарилган исёнлар оқибатида давлат ишлари ин- кирозга дуч келди, тинчлик ва роҳат қуши Анқога ўхшаб номаъ­лум томонга учиб кетди. Жаҳолат ва бўйсинмаслик раъият ва ахолининг шараф эшикларига ёпишди. Хаёт қийинчиликлари- дан ўлка ва а^оли уртасида қахру ғазаб олови ёнди. Болалиги- дан Худоёрхон давлат туғини разиллар қўлига бериб, унинг оқибатларини билмасди»90.

Амир Насруллоҳ қўлидан Хўжандни қутқариш, акаси ўрни- га хон бўлишни мақсад қилиб қўйган Маллахон исён кўтарди. Худоёрхон уни тутиб, ўлдирмоқчи булганида Маллабек Ғул- жага қочиб, Алимбек ибн Ҳасанбий ибн Шоҳ Мирзобий кир­гиз (Алиқули) олдига келади. Бу ерда қирғиз жамоаларининг раҳбарлари Сайидбек додхоҳ, Пўлат додхоҳ, Чўтан, Мулла Мурод, Қуйчибий ва бошқалардан мадад олиб, Қорасувга, кей­ин Андижонга келади ва катта қўшинни жамлаб, Риштоннниг жануб томонида жойлашган Хўжа Илғор мавзесида қўш уради. Бу орада амир Насруллоҳ бирдан Хўжанд қамалини тўхтатиб, Бухорога қайтади. Худоёрхон Маллахонга зарба бериш учун Қашғар қишлоққа яқин бир жойга қўнади. 1275 йили раби ул- аввал ойиниг 16 куни (милодий 1858 йили 25 октябрда) ака-ука ўртасида жанг бўлиб, Худоёрхон тор-мор бўлади. Худоёрхон кам аскар билан Қўқонга қочиб келиб, ўрдада яширинади. Мирзо Аҳмад ўз қўшини билан Бухорога кетади. Маллахон келиб Қўқонни қамал қилади. Қўршовнинг 21 кунида Худоёр­хон сулҳ тузмоқчи бўлиб, Маллахон олдига эшон шайх ул-ис- лом Сулаймонхўжани, Эркабий додхоҳ юз ва Қаноатшоҳни юбо­ради. Лекин уларнинг кетларидан Андижон ҳокими Сўфибек, Марғилон ҳокими Шох Муродбек, Қосим мингбоши, Шодмонх- ўжа додхоҳ, Яъқуббек понсадбоши, Юлчибек понсад, Муҳам- мадназар парвоначи Тўрақўрғон ва Наманган қўшини билан чиқиб Маллахонга қўшилишади. Буни эшитган Худоёрхон ука- си Султон Муродбек билан Хўжандга. кейин Бухорога қочиб ке­тади.

Раби ус-соний ойининг 6-си, жума куни эрталаб (милодий1858 йил 13 ноябрь) Маллахон Қўқонга кириб тахтга ўтира- ди91. Кўп вақт ўтмай Маллахон ^ам Ўратепа ва Жиззахга юриш қилади. 1859 йил бахорида амир Насруллоҳ Ўратепа ва Жиззахни эгаллаб, Хўжандга якинлашиб, Нов қалъасига Қа- ноатшоҳни ҳоким этиб тайинлайди. Лекин Қаноатшоҳ кейинрок

Қўқон ҳукуматини тан олиб, ўзи пойтахтга келади. Маллахон Қаноатшоҳни амирлашкар этиб, Худоёрхон ва Султон Мурод- бекка қарши Қоратегинга юборади. У Ғарм қалъасини муҳофа- за қилиб, Худоёрхонни у ердан кетишга мажбур килади. Худоёр­хон Жиззахга келади. Шунда Маллахон ҳижрий 1276 йили ра- жаб ойида (1860 йили 24 январида) Жиззах устига Саримсоқ қура- ма билан Душабой понсадни юборади. Мирза Работ мавзеида Худоёрхон билан жанг булади. Худоёрхон қушини мағлуб бўлиб, 76 киши асирликка олинади. Асирлар пойтахтга олиб келиниб, қатл этилади92.

Шу йили Хитой давлатига Абдулфаттоҳ Махдум элчи қилиб юборилади. Лекин уни Ёрканд ҳокими 27 нафар ҳамрохлари билан улдиради. Иккинчи марта юборилган Маҳдум Конибо- домий бошчилигидаги элчилар Қошғардан қайтариб юбори- лади.

Ҳижрий 1276 йили рамазон ойида (1860 йил 23 мартда) Мал­лахон яна қўшин бошлиқлари: Ўтаббий қўшбеги-қипчоқ, Сай- идбек додхоҳ қирғиз (Хўжанд ҳокими), Нов ҳокими мулло Қо- сим қирғиз, Облиқ ҳокими Мухаммадамин мирзо, Ирисали пон­сад ва Душабой понсадларга Уратепа вилоятини босиб олиш­ни буюради. Қоратепа яқинидаги Айлонлик мавзеида Ўратепа лашкари Бозорбой тўқсабо бошчилигида уларга ҳужум қилиб, қаттиқ зарба беради. Сайидбек додхоҳ ва Ирисали понсадлар асирликка тушадилар, қолганлар Хўжандга қочиб келишади.

Бу воқеани эшитган Маллахон Ўшдан Хўжандга келади. Маллахон ҳукмронлиги даврида русларга қарши бир неча юришлар ташкил этилади. Ҳижрий 1277 йили муҳаррам ойида (милодий 1860 йил июль-август) Маллахон Тошкентга келиб, унинг ҳокими Қозоқбой оқсоқолни Қурама ҳокими Нормуҳам- мад қўшбеги билан бирга русларга қарши Тўқмоқ қалъасига юборади. Қўқон қўшини Қаноатшоҳ бошчилигида ва Андижон сипоҳи Олимбек додхоҳ бошчилигида бу юришда иштирок эта­ди. Лекин руслар билан жанг қилаётган вақтда бошлиқлар Урта­сида низо чиқиб, Қўқон сипоҳларидан бошқа қўшин Тошкент­га қайтиб келади. Тўқмоқ қалъаси яқинида Қаноатшоҳ ҳам мағлуб бўлади.

Амир Насруллоҳ ўлимидан сўнг (1277 ҳижрий йили раби ул- аввал ойида, милодий 1860 йили) Абдулғафур Нов қалъасидан Ўратепага ҳужум қилиб уни олади. Лекин мустақилликка даъ-

во қилган бу ҳоким ҳам Маллахон қаршилигига дуч келади. Амир Музаффар (1860-1885 йил) Маллахонга қарши Иброҳим Хаёл манғитни юборади. Маллахон эса Марғилон ва Ёрмозор ҳокими Алимқули эшикоғаси қирғиз-қипчоқни сафарбар этади. Бу орада Абдулғаффорбек юз Иброҳим Хаёл билан тил бирикти- риб Бухоро қўшинини ша^арга киргизади. Лекин Алимқули улар­ни чиқиб кетишга мажбур қилиб, 560 нафар Бухоро лашкарини асир олди93. Амир Музаффар бундан ғазабланади, Иброҳим Хаёлни Шерободга ва Абдулғаффорбекни Чоржўйга сургун этиб, Ўратепага Баротбекни ҳоким қилиб юборади. Буни эшитиб Маллахон шаҳарга қайтиб, 80 кун уни муҳосира қилганида, халк тазйиқи остида Баротбек мажбур бўлиб, Қўқон итоатига кира­ди94 . Бу орада Шаҳрисабз беклари қўзғолон кўтариб, ҳукумат- ларини қайта тиклаш учун Маллахондан мадад сўрайди. Мал­лахон амир диққатини ўзига тортмоқчи бўлиб, Жиззах ва Сама­рканд вилоятига ҳужум қилади. Буни эшитиб амир Музаффар Ша^рисабз юришини қолдиради, Самарқандга ва у ердан Янги- қўрғонга келади. Маллахон амир олдига Бобохўжа шайх ул-ис- ломни элчи қилиб юборади. Музокаралардан сўнг амир Музаф­фар ва Маллахон ўрталарида сулх тузилиб, икки давлат чегара- си аниқланади. Қўқоннинг ғарбий чегараси Қозоқбулоқ мавзе- сидан ўтадиган булади. Маллахон бу шартни Хўжандга келиб қабул қилади ва шартномага муҳрини босади.

Ҳижрий 1277 (милодий 1862) йили Қаноатшоҳ Авлиёота ва Пишпакка юриш қилиб, аҳолидан катта закот олгач, Тошкент­га қайтади ва Маллахон буйруғи билан Жўлак атрофида рус- ларга қарши юриш қилади. Лекин у Жўлак яқинқдаги жангда мағлуб бўлганидан сўнг Тошкентга қайтади.

Қаноатшоҳ бу мағлубиятдан кейин, Маллахондан уни Тошкент ҳокимлигидан олинишини талаб қилади, лекин Мал­лахон Қаноатшоҳни Чордарага келган Худоёрхонга қарши жўнатади. Қаноатшоҳ Худоёрхонни таъқиб қилиб, Ём, Зо- мин ва Ўратепага келади, кейин Қўқонга ўтиб, яна Тошкент­га 1(айтади.

Шу ўртада Ўратепа ҳокими Баротбек исён кўтаради. Аммо Ўратепа халқи унга қарши чиҳиб, ўз яқинлари билан Бухоро амирлигига тобе бўлган Мастчоҳга чиқиб кетишга мажбур қилишади. Маллахон Ўратепа мулкини Душабой додхоҳга бе­ради.

Ҳижрий 1278 йили ҳут ойининг 6-куни (1862 йил 24 февра- ли)да Маллабек суиқасд натижасида ўлдирилади. Манбалар маълумотига қараганда, суиқасд раҳбарлари Олимбий парво­начи қирғиз, Хидирбий эшикоғаси, Шодмонхўжа парвоначи, Худойназар додхоҳ турк, Дуст меҳтар юз, Муҳаммад Иброҳим мирзабоши Косоний бўлган93.

Суиқасдчилар Шоҳмуродхон ибн Абдураҳмонбекни тахтга кўтаради. У нинг даврида хўжалик ва ижтимоий ҳаёг кескин оғир- лашиб кетади, қимматчилик бошланади. Бир ботмон буғдой уни 12 танга, гуруч 121 танга, уч нимхўрда маккажухори 1 танга, думба ёғи ярим тилло туради96.

Маллахон ўлимини эшитиб Қаноатшоҳ оталиқ қаттиқ но­розилик билан Жиззахда турган Худоёрхонга мактуб йуллаб, унга мадад беришга ваъда беради. Худоёрхон 1862 йили март ойида Тошкентга боради ва Туркистондан келган Қаноатшо^ ёрдамида қўшин йиғиб, Қўқонга қарши юришга ҳозир бўлади. Тошкент аҳолиси ҳам Худоёрхонга мадад беришга ваъда қила- ди. Тошкент руҳонийларидан мулло Солих.бек Охунд Малла­хон қотилларини ўлдиришга фатво берган эли97.

Шоҳмуродхон хам Худоёрхон қаршилигини йўқ қилиш учун Тошкентга келиб, уни қамалга олади. Худоёрхон ёрдам сўраб, амир Музаффар олдига Мирзо Аҳмад парвоначини юборади. Амир рози бўпиб, Ўратепага ҳужум қилади. Бу воқеани эши­тиб Шо^муродхон ва Фаргона амирлари қамалдан воз кечиб, Қўқонга қайтмоқчи бўлади. Ҳижрий 1278 йили 14 зу-л-қаъда ойида (1862 йил 13 май куни) улар Хўжа ягона мавзеига қўна- дилар. Маллахон қотиллари ичида низо чиқади. Улар икки гу- руҳга бўлинадилар. Бир гуруҳ бошлиқлари Шодмонхўжа минг­боши, Олимқули амирлашкар, Пўлат додхоҳ парвоначи, Чўтан додхо^лар бўлиб, иккинчи гуруҳга Марғилон ҳокими, Хидир парвоначи, Худойназар парвоначи, Идрис қули додхо^лар бош­чилик қиларди. Улар бир-бирларига айб қўйиб, қаттиқ жанжал кўтаришади. Охири биринчи гуруҳ Шоҳмуродхон билан тил бириктириб, Хидир парвоначи, Худойназар парвоначи, Идрис қули додхоҳ ва бошқаларни тутиб ўлдиради9*. Шо^муродхон Қўқонга қайтади, Худоёрхон Тошкентга чиқиб, Нов-қалъаси- да амир Музаффар билан учрашиб, Хўжандга келишади. Худо­ёрхон Қўқонга хужум қилмоқчи бўлиб турга нида шаҳар аҳолиси шимолий дарвозаларни очиб, Худоёрхонни пойтахтга кирги-

зади. Хон аъёнлари Шоҳмуродхон қўшинидаги куплаб қипчоқ- қирғизларни ўлдиради. Бухоро амири эса Хўжандга Маллахон­дан қолган ҳамма қурол-аслаҳаларини, яъни 29 туп, 150 катта қароқўндоқ, 900 дона милтиқларни олиб Қароқчиқум ва Мав­рам уртасида қўш қуради". Манғитлар 6 кун давомида Маҳ- рамдан Конибодомгача булган мавзелар- Ниёзбек, Хамиржуй, Кучгак, Қораянтоқ қипшоқларини талон-тарож қилади. Ҳюкрий 1278 йили зу-л-ҳижжанинг 6 куни (милодий 1862 йил 5 май) чор- шанбада Худоёрхон Қўқонга кириб келиб, иккинчи марта хон­лик тахтига ўтиради.

Шоҳмуродхон амирлари Шодмонхўжа мингбоши, мулла Алимқули қирғиз-қипчоқ, Мингбой додхоҳ, Бек Мухаммад, Жарқинбой додхоҳ ва бошқалар Тоғлик дарвозаси орқали чи- қиб кетган эди100. Пойтахтда Худоёрхон амир Музаффарни кат­та тантана ва шукуҳ билан қабул қилмоқчи булади. Қаноат- шох амир мадади билан хон душманларига, яъни қирғиз-қип- чоқ иттифоқига зарба бериб, уларни бутунлай тор-мор этишни таклиф қилади. Лекин амирлар Мирзо Аҳмад қўшбеги, Рустам­бек додхоҳ ва хоннинг укаси Султон Муродбек унга қарши чи- қиб, амирни Хўжанддан қайтаришни талаб қиладилар. Улар шундай даъво қиладиларки, «бу Музаффар Қўқонни бо­сиб олган ўша Насруллоҳнинг ўғлидир ва унинг ваъдаларига ишониб бўлмайди»101. Хон ҳам бу фикрга рози бўлиб, Қаноат- шоҳ оталиқни элчи қилиб, Хўжандга амир Музаффар олдига юборади. Амир бу таклифга рози бўлади ва Бухорога қайтмоққа розилик беради, Қаноатшоҳни ўзи билан олиб кетиб, ўлдирти- риб юборади.

Худоёрхон Султон Муродбекни Марғилонга, Дўстумбойни Андижонга, Дуст Муҳаммад эшикоғаси қорақалпоқни Балиқ- чига ҳоким этиб, қирғиз-қипчоқ жамоасига қарши Андижонга мулло Султон ва Худойназарни лашкар билан юборади. Исён кўтарганлар билан музокара эса натижасиз ўтади. (Уларнинг олдиларига Сулаймонхўжа аълам юборилган эди). Қирғиз-қип- чоқ қўшини Андижондан Марғилонга, кейин Асакага келиб қолган уруғ ва қабилалардан ёрдам сўрайди. Худоёрхон янги қўшин йиғиб Яккатутга келишади. Қуқон аҳолиси ҳам даста- лар тузиб Фозил Ахадшайх (ҳазрати Соҳибзода), Сулаймонхў- жа, Худойназар амин-муҳтасиб раҳбарлигида Яккатутга кела­дилар. Заркент анҳори олдида уларга Шодмонхўжа қужум

қилиб, Қўқон дасталарини тор-мор этади. Шу орада қирғиз- кипчок жамоалари Шоҳрух исмли бир кишини ўзларига хон кўтаргандилар. Бу кабила иттифоқи Марғилонни камал қилиб ололмай, Қўқонга хужум қилиб, уни мухосира қилади. Бу қамал ҳижрий 1279 йили раби ул-аввал ойининг 12-куни (1862 йил 6 сентябрда) бошланади. Улар шахарга элчилар юборади ва Ху- доёрхоннинг мағлуб булиши хабарини бериб, шаҳарга кири- тишларини талаб қилади. Шаҳар аҳолиси Марғилонга одам юбориб, бу хабар иғво эканлигини билгач, мудофаага утади. Чорчаман деган мавзеда шаҳар мудофаачилари қирғиз-қипчоқ- лар билан жанг қилиб, уларни қайта Асакага кетишга мажбур килади.

Худоёрхон ҳам келиб тахтга ўтиради, лекин қирғиз-қипчоқ- лар яна куч йиғиб, Косон, Чует атрофида қўзғолон кўтаради ва Тўрақўрғонга ҳужум қилишади. Улар ҳатто Тошкент атрофи­даги элотия улуғларига хатлар ёзиб, хон кўтарган Шоҳрух би­лан маслаҳат қилиб, мадад беришларини сўрашади. Шунда Тошкент атрофидаги қозоқлар қўзғолон кўтариб, Тошкентни қамал қилишади. Бу қўзғолонни бостириш учун хон укаси Сул­тон Муродбек ва Дўстмуҳаммад додхоҳни сафарбар этади. Кўчманчилар қўшини Камолон дарвозасидан (Йўлдошбек де­ган киши ёрдами билан) шаҳарга киради. Лекин Сағбон, Кўкча, Себзор, Шайхонто^ур маҳаллалари аҳолиси Дўстмуҳаммадга ёрдам бериб, Жанггоҳ мавзесида кўчманчиларни тор-мор эта­ди. Кейинчалик улар яна Исмоил ота мавзесида ҳам жангда мағлуб бўлиб, қўшинлари тарқатиб юборилади. Дўстмуҳаммад бу иши учун парвоначи унвонини олади. Ниёзали ва Шерали додхоҳ Тошкент волийси ноиби бўлади.

Шу орада қирғиз-қипчоқ бошлиқлари Шоҳруҳхон ўрнига «насаби тоза, хонзода бўлган» бошқа бировни тахтга кўтариш ниятида номзод қидира бошлайди. Шодмонхўжа ва Алиқули Маллахоннинг куёви Сайид Маҳмудхон тўрага одам юбориб, ундан Маллахоннинг ўғли Султон Сайидхонни ўз қўшинлари- га хон килиб кўтариш учун юборишни сўрайди. Султон Сайид- хон ибн Маллахон Шоҳруҳ ўрнига хон қилиб кўтарилади. Сохта хон Шоҳрух эса ўлдирилади.

Султон Сайидхон Шодмонхўжа, Сайид Махмуд тўра, Али- қули билан бирга Марғилон томониидан келиб Андижонни қамал этиб, кейин босиб олади. Улар Андижон улуғлари ва

бойларини гаровга олиб, эвазига пул ва мол йиғишади. Андижон атрофидаги Балиқчи, Қува, Асака, Шаҳрихон, Ўш, Пойтуғ мав- зелари талон-тарож этилади. 1279 йил шаъбон ойининг 21 -куни (1863 йил 11 феврал) Марғилон қамали бошланади. Апрель ойи­да Марғилон хокими Мирзо Аҳмад хиёнати натижасида у қир- ғиз-қипчоқлар қўлига ўтади. 1863 йил 26 апрелда бу жамоалар қўшини Мингтутга келиб, Қўқон муҳосарасини бошлайди. Бу­хоро амири Худоерхонга ёрдам бермоқчи бўлиб, Ўратепа хокими Оллоёрбек ва Жиззах хокими Ёқуббекни қўшинлари билан юбо­ради. Орада бўлган қаттиқ урушда икки томон ҳам кўп тала- фот кўради. Ниҳоят, қирғиз-қипчоқлар қўшини чекиниб, 0'қте- па мавзеига кетишади. Сўнг улар Ёрмозорда мудофаага ўти- шади. Орада Бухоро амири хам Фарғонага келади. Бухоро ва Қўқон қўшинлари бирлашиб Олтиариқ қишлоғига келган­да, қирғиз-қипчоқ лашкари Асака томонга кетиб, Қароғулча дарасида ҳимояга ўтади. Амир ва Худоёрхон юборган элчи- лар мақсадларига эришолмай қайтиб келади. Қабилалар ит- тифоқи бирлашган қўшинлардан Марғилонга чекинишини талаб қилади. Худоёрхон ва амир Музаффар лашкарлари билан Марғилонга келишади. Лекин Мирзо Ахмад ва Ёқуб- бек эшикоғаси қўзғолончилар томонига ўтиб, Қорағулчага боришади. Бу эса иккала ҳоким учун ҳам оғир ҳодиса була­ди. Амир ва хон қўзғолончилар олдига қайта элчи юборгани- да, улар амирдан Худоёрхон Хўжандга кетиш ва Дўст Му­хаммад билан Ниёзалини ўз вазифаларидан олиб, Султон Му- родбекни эса Тошкентга юбориш шартларини Мирзо Аҳмад қўшбеги маслаҳати билан қўяди. Худоёрхон амир талаби билан бу шартларни қабул қилади. Исёнчилар иккала лаш- карни бир-биридан ажратиб, аввал Ўзган, кейин Асака, сўнг Марғилон томонга йўл олади. Амир Музаффар бу жамоа ҳий- ласидан хабарсиз улар ҳузурига элчи юбориб, Марғилонга сулҳ тузиш учун қабила улуғларини юборишини сўрайди. Элчи Асакада қўзғолончилар раҳбарлари билан учрашади ва қуйидаги жавобни олади: «Ҳозирча биз Бухорои Шариф ҳукмдори жаноби амирни хурмат қилиб келдик ва муносиб Х ок и м деб билиб, унинг ёрдамида Фаргона мулкида тинчлик­ни ўрнатмоқчи бўлдик. Энди эса билдикки, жанобнинг мақ- садлари ўлка тинчлиги ва тотувлиги бўлмай, битим имзолаш бахонасида бизни ўлдириб, Фарғона диёрини босиб олиш

экан. Вақтида оталари амир Насруллоҳ ҳам шундай қилган эди. Биз ўз зарарини фойдасидан ажратиб ололмайдиган но- донлардан эмасмиз. Бухоро амири ҳурмати учун биз уч кун муҳлат бериб, Бухоро лашкарининг кетишини кутамиз. Агар­да шу мактубни олиб, Бухорога кетмасангиз, туртинчи куни Марғилон ёнида урушга тайёр бўлинг. Албатта, зафар ва ғо- либият сирлари парда остида бўлиб, Тангрининг иноятига боғ- лиқ, лекин жангдан олдин Аллоҳ бир томонга зафар ва нус- ратини берган. Агарда биз мағлуб бўлсак, ор қилмаймиз, чунки хонимиз ҳали гўдак ва бизлар бир кучманчи жамоа- миз. Лекин Аллоҳ инояти ва мар^амати билан амир мағлуб бўлиб, тор-мор этилса, Бухоро давлатининг шаъни ва шара- фи қолмай, дусту душман олдида шарманда булади. Бу шар- мандаликнинг оқибати қиёматгача Бухоро амирлари елка- ларига юкланади. Жангимиз Фарғонанинг уртасида утади ва агарда Бухоро қўшини мағлуб бўлса, бухороликлардан би­рор киши тирик қолмайди»102.

Амир бу даъводан хавфсираб, Бухорсга қайтмоқчи булади, лекин Қўқонга келиб, ундаги ҳамма моҳи{ усталар, ҳунарманд- косиблар ҳамда асли бухоролик булган усгаларни ҳам оилала- ри билан Бухорога олиб кетади. Қўқон хазинаси, қурол-асла- ҳалар, пойтахтнинг энг гузал хотин-қизлари, ёш болаларни зўрлик билан олиб, 1863 йили сафар ойида (июль ва августга мувофиқ) амир Ёрмасжидга, кейин Бешариққа келади103. Бу ердан у уз рикобида олиб юрган Шо^муродхонни қирғиз-қип- чоқлар олдига юборади. Бу жамоа бошлиқлари Қўқонни олган- ларидан сўнг Шоҳмуродхонни, Хўжа Сайидбийнинг ўғли билан Маҳдуми Аъзамни тахтга даъво қилмасликлари учун Қорасув- га юбориб, Ҳазрати Юнус ва Ҳазрати Аюб мозорларида қатл этади104.

Султон Сайидхон ибн Маллахон ҳижрий 1280 йили сафар ойининг 7-сида (1863 йили 24 июль) Қўқон тахтига кўтарила- ди. Алиқули Фарғона амирлашкари бўлиб олиб, ҳамма 1$удрат- ни ўз қўлига олади. Шодмонхўжа Тошкент ва Туркистон вило­ятига волий бўлади. Мингбой Алиқулига ноиб этиб тайинла- нади ва Хўжандни босиб олиш учун юборилади. Хўжанд мудо- фаасида Бухоро амири дасгаси ва ўратепаликлар дастаси ҳам қатнашади. Лекин манғитлар ва Дўстмуҳаммад ^укуматига қарши ша^ар аҳолиси бош кўтариб, ша^ар дарвозаларини

Мингбой сипоҳига очиб беради. Дўст Муҳаммад таслим булиб, кейин Бухорога қочиб кетади. Хўжандга Мирзо А^мад ҳоким булади.

Султон Саидхон Алиқули маслаҳати билан Тошкент вилоя­тига бориб, Шодмонхўжани 1280 ҳижрий йили раби ул-аввал ойининг охирги куни, пайшанба кечаси (1863 йил сентябр урта­сида) катл этиб, ҳамма мол-мулкини мусодара килади, Норму- ^аммадни Тошкент ва Туркистонда волий этади.

Шу йили Қўқонда Султон Саидхон учун ўрда - хон саройи қурилади. Султон Саидхон даврида мулло Алиқули ташаббуси билан русларга карши бир неча юришлар уюштирилади. Ле­кин Россия империяси қўшини кетма-кет Қўқон истеҳкомлари- ни босиб олиб, 1864 йил кузида Тошкентга яқинлашади. Ниҳо- ят, 1865 йил май-июль ойларида Тошкент босиб олиндики, бу ^ақда «Тарихи Туркситон»даги бобда муфассал фикр юритил- ган.

Тошкент ҳимоясида қаҳрамонлик кўрсатган Алиқули ҳалок бўлади105.

Султон Саидхон Бухоро амири талаби билан Бухорога юбо- рилади. Тошкент тасарруфидан сўнг қирғиз-қипчоқлар Қўқон- га қайтиб, Шодибий авлодларидан бўлган Худойқули ибн Мақ- судбек исмли кишини хон кўтаради106. Бекмуҳаммад қипчоқ мингбоши бўлиб, Мирзо Аҳмад даврида дастурхончилик вази- фасига кўтарилади. Қирғиз-қипчоқлар 14 кун пойтахтда қолиб, русларга қарши ғазот баҳонаси билан аҳолига 100 минг тилло солиқ солади. Шаҳарликлар билан бу кўчманчи жамоа ўртала- рида зиддият оғирлаша бошлайди. Шунда қипчоқлар 1865 йили 11 июлда шаҳар аҳолиси ғазабидан хавфсираб, Қўқондан чи- қиб кетади. Аҳоли Ўрдани талон-тарож қилади. Бухоро амири ҳам Худоёрхонга ёрдам бериш баҳонасида билан хон билан бирга Хўжандга келади. Кейин ҳижрий 1282 йил 20 сафар ойи(1865 йил 15 июл) амир қўшини билан пойтахтга киради. Унинг сарбозлари яна шаҳар атрофидаги мавзеларни талон- тарож қила бошлайди. Амир Оллоёрбек парвоначини лашкари билан қирғиз-қипчоқларга қарши юборади. Арабон қишлоғи яқинида икки қўшин жангга киришади. Қирғиз-қипчоқ лашка­ри оғир урушлардан кейин мағлуб бўлиб, уларнинг баъзи раҳ- барлари Хол понсад, Юсуфбой Мирзо, Илтаркоб кипчок асир- га тушади. Оллоёрбек қолган жамоа аскарлари орқасидан Моди

мавзесига келади. Сунг бирдан Марғилонга қайтиб келиб, амир- дан хонни ҳам лашкари билан юборишини талаб қилади. Ху­доёрхон қўшини билан келганида қирғиз-қипчоқ Тирак дово- нидан ўтиб, Қошғарга - Ёқуббек Бадавлат ҳузурига кетган эди. Худоёрхон Қўқонга қайтади.

Рабби ус-соний ойи 22 куни амир Музаффар Ўрдадан қочиб, «шоҳона нарсалар, тўплар, милтиқлар, қурол-аслаҳалар, гила- му қолинлар, ҳамда 300-400 хотин-қизлар, халқнинг болалари­ни асир қилиб олиб Мўйи Муборакка келади. Сешанба куни амир Қўқон хонлигидан чиқиб кетади»107.

Қирғиз-қипчоқларнинг бошқа гуруҳ раҳбари Абдураҳмон офтобачи (Мусулмонқулнинг ўғли), Каримқули дастурхончи- нинг ўғли, Муҳаммаддиёр қўшбегининг ўғли ва Тошқаро ўз қабила-уруғлари билан келиб Худоёрхонга тобе бўлади, лекин уларнинг бари тутиб ўлдирилади.

Бу даврда русларнинг Туркистонни босиб олиш сиёсати яна- да авж олади. Ўзаро уруш ва низолардан фойдаланиб, Россия қўшини ҳижрий 1282 йили рамазон ойларида (1860 йил феврал) Жиззахни босиб олиш учун Тошкентдан чиқиб, Учтепага кела­ди. Жиззах ҳокими Ёқуббек улар билан урушмай, бир неча ту- яда озиқ-овқат ва отларга ем-хашак юбориб, дустона муноса­батда бўлади. 300 нафардан иборат рус қўшини оғир шароитда чўл орқали қайта Тўйтепага келади. Ана шу ҳолатда Бухоро амири 1866 йили март ойида яна Фарғона мулкига қайтади. Фарғона аҳли амирдан ёрдам кутади. Кучларни бирлаштириб, русларни Туронзаминдан ҳайдаб юборишга умид қилади. Та­рихчи Иваз Муҳаммад Аттор ёзади: «Хўқанди латиф вилояти- да балойи ом юз берди. 27 йил бўлдики, бу ерда ҳар йили, ҳар ой ва ҳар куни низо ва исёнлар бўлиб ўтаяпти. Жасур кишилар- дан бирор бир мард йўқки, душманга қарши чиқа олса. Мана, 10 йилдирки, ўруслар билан жанг бўлаяпти. Хўқандликлар бир неча марта Оқмасжид, Олой, Авлиё ота, Мерка, Пишпак, Ал- маота, Жўлак ва Қўрғонга қўшин тортдилар. Ўрисларга қар- ши жангларда кўп киши нобуд булди. Бу бало бизнинг замони- мизда юз берди. Бундан ҳамма хабардор. Шу ҳикоямиз даври­да очлик ва қимматчилик узоқ йиллар давом этди. Одамлар шундай оғир аҳволга тушдики, ^атто Хўқанди латиф вилояти ва унинг аҳолиси ҳам бу фалаки бебунёд зулмига гирифтор бўлди. Халқ охирги кучи ва қудрати билан қад-қоматини рост-

лаб, амир ва Худоерхонни кўтарди. Руслар жангларига қўшим- ча (амир) ҳамиша бечора хўқандликларни урушга сафарбар этиб, узи вшюятнинг гоҳ бу ерида, гоҳ бошқа жойида оғир за- рарлар етказарди... Бу разил ишларининг тафсили шундан ибо­ратки, Хуканди латиф аскарларини олдин рус жангига юбориб, узи бир-икки манзил оркада юрар эди. Ўзи тирик қолмоқчи бўлиб, хўқандликларни ̂ алок бўлиб кетишларига парвоси йўқ эди»108.

1866 йил апрел ойида Худоёрхон амир талабларига бошқа итоат қилмай, русларга қарши жангдан воз кечди, кайтиб Қўқон- га келади.

Қўқон хони 1867 йил январ ойида Россия давлати билан сав­до битимини имзолаган эди. Қўқонда тинчлик 1873 йилгача давом этган бўлса ҳам, хон зулм ва ситами, яқинлари ва маҳал- лий ҳокимлар жабри натижасида ҳамда қирғиз-қипчоқларнинг қайта бош кўтарилишидан хонлик ҳудудида ўзаро низолар ва халқ чиқишлари бошланганди. 1873-1875 йиллари Ўзганд ва Ўш қирғиз жамоалари Маъмур Мирғаниев раҳбарлигида бош кўтар- ди. Уларга қарши 2 марта Султон Муродбек юриш қилиб, қаттиқ жазо беради. 3 марта Худоёрхон Абдураҳмон офтобачи ва Исо Авлиёни катта қўшин билан юбориб, бош кўтарган қирғиз-қип- чоқларни қирғин қилади. «Тарихи Азизий»нинг муаллифи Му­хаммад Азиз Марғилоний бу юриш ҳамда қирғизларга нисбатан кўрсатилган зулмни муфассал баён қилган109.

Маъмур Мирғаниев Худоёрхон илтимоси билан Тўқмоқ ви­лоятига сургун қилинади. Лекин у 1878 йили қўзғолон кўтар- ган Етимхонга амирлашкар бўлиб, руслар ҳукуматига қарши чиқади. Туркистон генерал-губернатори К. П. Фон Кауфман буйруғи билан Андижонда «халқ ибрати учун» 1879 йили 25 январда дорга осилади110.

Худоёрхон 1868-1873 йиллар давомида Россия билан му­носабатни яхшиламоқ учун Тошкентга кўп туҳфа ва тортиқ- лар юборади. У Россия савдогарлари учун қулай шарт-шаро- итларни таъмин қилиб беради. Лекин шу орада ички зулм ва сиёсат кескинлашиб боради. Худоёрхон буйруғи билан Қўқон- га қайт^ан Султон Саидхон ибн Маллабек 1868 йили қатл этилади.

70-йилларнинг бошларида Худоёрхон қўшин сонини кўпай- тириб, отлиқ лашкар сонини 12 мингга етказиб, қурол-аслаҳа билан ҳам таъминлайди. Халқ меҳнатидан фойдаланиб, шахар

ва қишлоқ жойлардан мардикор йиғади, Модарихон мадраса- си ҳамда Улуғнаҳр ариғини қазиб тугатади. Бу ариқни қазиш- да хон саркори Отақул баҳодурбоши курсатган зулмни Муҳам- мадазиз Марғиноний қуйидагича баён қилади:

«Ботурбоши (Отақул) бу мардикорларга шу даражада қат- тиқ азоб берадики, (агар) қари мўйсафидлар чарчаб дам олиб турганини курса, ё эшитиб қолса, дарҳол калтакка ётқазадур. Иттифоқан бир кишини оёғига бир мардикорни кетмони тегиб, оёғини мажруҳ қилибдур, ўрнидан туролмасдан йиғлаб қолиб- дур. Узоқдан келаётган ботурбоши кўзи тушиб, отини югурти- риб келуб, баланд Ъвози билан ^ақорат қилуб, «нима учун ўти- рибсан, ишламайсан», дебдур. Унга мўйсафид кетмон теккан оёғини кўрсатуб, йиғлаб турубдур. Дарҳол бир гуруҳ марди­корни чақириб, буюради «оёғини тагига ётқуз» деб. Мардикор- лар ётқузадирлар. «Усгига тупроқ тортиб кўмиб юбор», деб: Ус­тига тупроқ тортиб, босиб ташлашдилар. Ботурбоши кетгани- дан кейин шунча адад мардикорлар йиғлаб, кўз ёшларимиз тўхта- мади ва кечаси билан дуойи бад қилуб чиқдук»111. Шу муаллиф яна Ёрмозорнинг бир ясовули номидан шунд ай маълумот келти- радики, Улуғнаҳр остидан чиққан сув тўхтамаганидан сўнгра, суз тўхтасин деб оти «Тўхтамиш» бўлган бир неча кишини олиб келиб, сув урган жойга кўмиб қўйган эканлар»112

Бунинг устига 1873 йили Худоёрхон «васиқа баробар» ёки «Маҳрум мерос» (меросдан маҳрум) деган буйруқ чиқаради. Унинг мазмуни шу эдики, Худоёрхон 45 ёшга киргани муноса­бати билан шу даврда қилинган васиқаларни бекор этиб, одам­лар меросига ўзини қўшиб, бир қисмини тортиб олади. Халқ бош кўтаради. Қарши чиққан уламоларга жазо берилади. Фар- мон Хўқанд, Марғилон, Андижон, Ўш ва Наманганда тарқала- ди. Шу йили мулло Исохрсон Ҳасанбой ўғлининг қўзғолони бош­ланади. Уни қирғизлар Пўлатхон номи билан хон кўтариб, Ху­доёрхонга қарши чиқишади.

Ўрдада Абдураҳмон офтобачи ҳам мулло Исо Авлиё билан тил бириктириб, Сайид Насриддинбекни, яъни Худоёрхоннинг ўғлини хон қилиб кўтармоқчи бўлади. У Султон Муродбекни қипчоқларга топширишга ваъда беради.

Султон Муродбекни Иккисувга юборишади. Абдураҳмон офтобачи Пўлатхон билан алоқа ўрнатади. Косон яқинида Аб- дураҳмон офтобачи билан Қўқон амирлари Маҳмудхон тўра

Тошкандий (Пскентий), Холиқули эшикоғаси қурама, Қосим эшикоғаси, Турсун тўқсабо, Мухаммад Сайид ҳудайчи, Сайид Маҳмудхон ҳудайчи (Соқовтўра), Назарқули парвоначи, Зул- фиқорбек Фозилбек дасггурхончи ўғли, Гадойбой ва Миролим эшикоғаси, Саримсоқ додхоҳ ҳудайчи, қипчоқия сардорлари- дан Қийиқбой парвоначи, Мерганбой эшикоғаси, .Худоёрхон ва Наримон эшикоғаси, Мулло Йўлдош ва Нормухаммад эши- коғаси, Нурмуҳаммад тўқсабо, Холмуҳаммад, Мирзо Атоий тўқсабо, Ғойиб Мирзо, кенагас жамоаси улуғларидан Худоёр­хон додхоҳ, Йўлбоши, мулло Раҳмонқули эшикоғаси, мулло Олимжон, Мирзо эшикоғаси, Муҳаммадқули тўқсабо, Муҳам- мадали эшикоғаси, Мусо тўқсабо, Ботнр тўқсабо, Ёқуббек тўқсаболар 12 минг қўшин билан Хитой сойига келишади113. Сайид Насриддинбек ҳам Офтобачи олдига келади ва унинг томонидан хон қилиб кўтарилади. Улар Хўқандга ҳужум қил- моқчи булганида Худоёрхон Хўжандга қочади ва шу ерда ўғли Насриддинбек фойдасига тахтдан воз кечади. Манбаларнинг хабар беришича, Худоёрхон Қўқондан 22 арава хазина бойли­ги бир қанча тилло, кумуш ва мисдан ясалган идишлар, долину гиламлар, тарихий ва диний китобларни, 150 та тўп ва замба- раклар, милтиқларни ўзи билан Тошкентга олиб келиб, чор маъмуриятига топширмоқчи бўлган114.

Йўлда уч арава хазина аскарлар, аҳоли томонидан талон- торож булади. Маҳмудхон тўра эса яна икки арава хазина бой- лигини, учта замбарак ва отлиқ лашкарни Қўқонга қайтара- ди115.

Худоёрхон Қўқондан чиқиб кетганида хон ўрдаси аҳоли то­монидан талон-торож бўлади. Отабек шарбатдор ва Тошкент­даги Қўқон намояндалари бўлмиш Мирзо Ҳаким уйлари ҳам талон-торож қилинади"6.

Хўжандда Абдураҳмон офтобачи томонидан юборилган қўшин Отақул баҳодурбоши, Кичикбой қипчоц раҳбарлигида шаҳарга кириб, бу вилоят хазинасини бўшатади. Насриддин- хонни яна оқ кигизга солиб, Қўқонда хон кўтаришади. Офто­бачи Россияга қарши хонлик аҳолисини сафарбар қилмоқчи бўлади. Офтобачи томонидан йиғилган қўшин Маҳрамга ке­либ, Россия қўшинига қарпш мавқе эгаллайди. Абдураҳмон офтобачи буйруғи билан Зулфиқор ибн Фозилбек ва Мақсуд- хон тўралар Тошкентга юриш қилмоқчи бўлгани учун Қурама-

га юборилади. Лекин улар Россия империяси !£уптни раҳбари генерал К.П.фон Кауфман бошчилигида қарши олиниб, зарба берилади. Русларнинг бопща дасгаси Скобелев қумондонлиги остида Хўжандга келади кейин келиб қўшилган Кауфман дас- таси билан кучайиб, Ма^рамда Офтобачи қўшинига яҳин кела­ди. Чор қўшинида Шаҳрисабз беклари Жўрабек ва Бобобек ҳам булишган117.

Маҳрам яқинидаги урущда Абдураҳмон офтобачи қўшини тор-мор бўлиб, ўзи Марғилон яқинидаги Карпил мавзеига қочиб боради.

Қўқонда қолган Насриддинхон чор аскарларини раҳбар- лари билан кутиб олиб, Русия ҳукуматини тан олади. Бу вакт­да Иккисувдан қочиб келган Султон Муродбек вилоятда ҳоким эди. У руслар тобелигини қабул қилган бўлса ҳам, таслим булган Отақул баҳодурбоши ўрнига Марғилон ва унинг атро­фига ҳоким этиб тайинланиб, зиммасига уруш жаримаси - лак- пули (40 минг тилло) йиғиб олиш юклатилади. Андижон ва Ўш аҳолисидан ҳам русларга қарши чиққани учун жарима олади­лар. Чор ҳукуматига қарши хонликнинг шарқий ҳудудида яшайдиган аҳоли бош кўтаради. Марғилоя аҳолиси Отақул б&ҳодурбошини «бу русларга сотилган хоин» деб, тутиб олиб ўлдиради. Ша^ар аҳолиси қўзғолонига Валихон тўра, Ҳайит- бой эшикоғаси бошчилик қилади. Пўлодхон русларга қарши катта қўшин жамлайди. Хўқандга ҳужум қилмоқчи булгани­да Насриддинбек 13 кун энди мустақил хонликка ўтириб, чор ҳукумати билан битим тузади (1875 йил 25 сентябр). Бундан хабар топган аҳоли яна қўзғалиб, ўрдага ҳужум қилади. На­сриддинбек Хўжандга қочади.

Пўлодхон хам чор аскарларига қарши аҳолини сафарбар қил- моқчи бўлади. Шаҳарликлар, кўчманчи жамоалар, мадрасалар талабалари Пўлодхон аскарига қўшилиш учун Марғилонга ке­лади. Унинг буйруғи билан босқинчилар билан ҳамкорлик қил- ган кишилар қатл этилади118. У хонзодаларни ҳам тутиб, қатл қилишни одамларига буюрган эди119.

1293 ҳижрий муҳаррам ойида (1876 йил феврали) Наманган- да турган Скобелев генерал-губернатордан подшоҳ имзоси би­лан Қўҳон хонлигини бутунлай босиб олиш учун фармон ола­ди. Скобелев ҳийла ва найранг билан Абдураҳмон офтобачи ва Пўлодхонни Асака ва Андижон оралиғида қўлга киритади.

Пўлодхонни тутишга ёрдам берган Ўрозбой Худоёрхон ва Ҳошимберди Шамбаров Россия империясининг тилла нишон- лари билан та*ушрланади120.

Абдураҳмон офтобачи муҳаррам ойининг 20-куни Россия­нинг Екатеринослав губерниясига сургун этилади121. Насрид- динхон эса Россиянинг Владимир губерниясига юборилади. Пўлодхон (Исоқбой ибн Ҳасанбой ўғли) эса Сайид Мавлонбек ва Али Акбарбек ибн Саидмуродбек талаблари билан Марғи- лонда 1876 йил 1 март куни дорга осилади. Унинг ҳомийси мулло Абду-л-Мумин ибн Муҳсинбек Тошкандий ҳамда Абду-л-Мўмин ҳам Тошкентга олиб борилиб, Со лор анҳори ёқасида дорга оси­лади. 1876 йил 19 февралда Қўқон хонлигининг ерлари чор Рос­сияси қўшини томонқдан тўлиқ босиб олиниб, Фарғона вилояти тузилади. Шундай қилиб, 150 йилдан кўпроқ мавжуд булган Қўқон давлати барҳам топади.

XIX асрнинг 70-йиллари ўртасида Туркистон минтақасининг кўп ерлари чор Россияси таркибида эди. Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги расман ўз мустақиллигини сақлаган бўлса ҳам, аслида ушбу давлатга бутунлай тобе бўлиб қолдики, натижада жанубда Амударё бўйларигача бўлган ерларни ўз тасарруфига киритади122.

Россия империясининг босқинчилиги даврида Ўрта Осиё халқлари ерга нисбатан эгалик муносабатлари (феодализм) мавжуд эди. Шу муносабатларнинг емирилиши натижасида ижтимоий қарама-қаршилик ва зиддият кучайиб кетади. Бу зиддиятлар XIX асрнинг ўртасида содир бўлган уруш ва низо­ларда уз аксини топган. Юқорида баён қилинган Россия-Қўқон алоқалари, жуда оғир ҳарбий ва сиёсий воқеалар ана шу тари­хий даврда бўлиб ўтганига гувоҳ бўламиз. Тарихий шароит ва халқаро тарихий жараёнлар кейинги даврларда Туркистон халқларининг тақдири ва келажагини Россия давлати билан боғ- лаб қўйди.

«Тарихий мерос» туркумида нишона сифатида китобхон эътиборига ҳавола этилаётган «Туркисон тарихи» муаллифи Мирзо Олим Махдум ҳожи узоқ йиллар «Туркистон вилояти газети»да муҳаррирлик қилган маҳаллий зиёлилардан бўлиб, унинг таржимаи ҳоли гтщ ва батафсил маълум эмас. Унинг «Та­рихи Туркистон» асарининг биринчи қисми 1908-1915 йиллар да­вомида узи бошчилик қилаётган газетада босилиб чиққан ва 1915

йили Россия империяси томонидан Тошкентнинг босиб олини- шининг 50 йиллик санаси муносабати билан алоҳида китоб ролида Туркистон генарал-губернатори ҳарбий округи босма- хонасида чоп этилган123. Бироқ, асарда кўпгина техник хато­лар, ҳарфларнинг хато терилиши кўзга ташланади.

Асар Туркистон хонлари тарихига бағишланган бўлиб, унда ўлканинг кейинги 50 йил давомида юз берган ўзгаришлари ма- ҳаллий муаллиф томонидан та^лил қилинади. У 1915 йили «.. мусулмония асри илан эллик йил миёнасида фарқ ва тафову- тини андин баён айлаб, тарихнинг биринчи жилдини тамом кил­дим», деб асарининг иккинчи жилдини бошлаганини маълум қилади.

Мазкур асарнинг Қўқон тарихчилари асарларидан фарқи шундаки, муаллиф унда Қўқон хонлиги тарихидан сўнг Бу­хоро амирлиги ва Хоразм давлати тарихини қисқача баён қилади.

Муаллиф Россия империясининг Туркистон шаҳрига бости­риб кириши ва уни ўз тасарруфига киритишини қуйидаги маз- мунда таҳлил қилади:

«Туркистон шаҳриға Мирзо Давлат тожикни ҳоким қилиб кетгандин кейин Мирзо Давлат кибр ва ғурур илан сарҳадда қараб ва пойлаб турган улуғ Россия давлатини кўзга илмай ва атрофидаги қозоқияларнинг ғариб ва бечоралик ва давлатхоҳ- ликларини андиша ва мулоҳаза қилмай, беш кунлик ҳукуматга мағрур бўлуб, бир неча қароқчиларни Туркистонға йиғиб, эла- тияларни талон-торож ва бетинч қила бопшабдур. Мирзо Дав­латнинг бул тариқа ёмон феъли ва зулмидин элатия халқи ва- бийлари танг бўлуб қочар ва ноиложликдин онинг итоатидин чиқиб, Россия ҳукуматиға тобе бўлмакни ихтиёр қилибдур. Билохир, ул золимнинг зулми ва шарри касофатидин мажмуи элатия ва узбакия ва Туркистон атрофидаги қозоқиялар Россия- ларға бориб айтибдурларким, алҳол Туркистон шаҳри ичидаги хал1у*ин бошқа ҳамма тавобиотлари Россиянинг таҳти тасарру- фиға киргандур. Моварауннаҳр хонлари, чунончи, Бухоро ва Хўқанд хонлари орасида адоват ва хусумат пайдо бўлуб, амири Бухоро Фарғона мамлакатини таҳти тасарруфиға олмоқ мудда- осидадур. Агар Бухоро ва Фарғона бир мамлакат бўлуб қолса, ул ҳолда Бухоро маҳкуми икки пойтахтни иҳота қилиб, то Тибет ва Қандаҳор тоғларидин тортиб, лашкар жамъ қилгудек бўлса,

иш оғир бўладур. Алҳол оларнинг ораларида низо ва беиттифоқ- лик пайдо бўлуб турган ҳолда ишни тезлик ва осонлик илан са- ранжом қиладурмиз, хусусан Сирдарёнинг кема ўтадургон жой- лари Россия қўлиға кирган вақтда икки мамлакат, яъни Бухоро ва Хўқанд ва Тошканд ораси банд бўлуб, Моварауннаҳр мамла­кати осонлик илан қўлга кирадур».

Мирзо Олим Тошканд шаҳрининг босиб олинишини ҳам Ўрта Осиёдаги икки мамлакат орасидаги қарама-қаршилик ва ички низолардан деб билади: «Россиялар Тошкандни мухосара қилиб турган вақтда икки ҳамсоя мусулмония мамлакатларининг под- шоҳлари Россияларнинг тўп овози етадурғон яқин масофада мам- лакатлариға истило килиб келиб, уруш қилиб турғон ҳолда, анга аҳамият бермай, бир-бирлари илан уруш-талаш қилишиб, вило- ятни барбод бердилар, яъни Россиялар ҳимоятсиз қолган Тош­канд шаҳрини бир неча кун қамаб, охири 1865 йил 15 июнда субҳ вақтида Камолон дарвозасидин кириб фатҳ қилдилар».

Бизнингча, Мирзо Олим зиёли киши сифатида мустамлакачи­лик сиёсати ва унинг оқибаталарини таҳлил қилмоқчи бўлади. Бир томондан «Тарихи Туркистон» асарининг муаллифи Россия босқинига рус маъмурияти позициясини ёғргаб чиқса ҳам, бошқа томондан у асарининг турли жойларида замонасидаги адолат­сизлик, маъмурларнинг феъл-атворларини танқид қилади. Дини ва миллатининг рус маъмурияти даврида таназзулга дуч келга­нини қайғу ва алам билан таъкидлайди, миплатдошлари ораси­да бирлик ва иттифоқ йўқлигидан афсусланади, маънавий ҳаёт- нинг инқирози, билимсизлик ва жахолатдан қайғуради: «Туркис­тон хонлари вақтида мусулмониялар ниҳоят даражада аҳволи оламдин хабарсиз бўлдилар. Қадимги ҳаққоний уламолардин оз асар қолиб, холис зуҳду тақво бўлмай, риёкор ва хушомадгўй кўпаймоқца эди. Золим ҳокимларга рост ва тўғри сўзни айтадур- ғонлар қолмай, золимлар учун беш-ўн тилло бадалига эртадин кечгача хушомад сўзлар айтиб, алар қандай сўз айтса, маъқул дейдурғонлар бўлған ... Умаро ва вузаро ва вукалоларнингак- сари ё Эрон асирларидин ва ёки ёшлиқда бачча бўлуб, бек ва хон кўтарган бефаросатлардин тайин бўлур эди. Илму маорифда бўлса, Туркистонда ўтган Ибн Сино, Форобий, Улуғбек, Али Қушчи ўрнига ўлтурғон олим, файласуфи замон деганларимиз иззату нафс ва риёкорликга табдил бўлуб, жаҳл балосиға мубта- ло бўлған эдилар».

Мирзо Олим ҳар кандай халқнннг уйғониши ҳам, инқирози ҳам ахло^ан эканини яхши тушунган ҳолда ёзади: «Худован- ди карим бирор қавмини тағйир ут-табдил қилмоқни хоҳласа, аввало ул қавмнинг ахлок ва атворини тағйиру табдил қила- дур. Бу сўзлар гарчанд дурушт ва аччиғ сўзлар бўлса ҳам, ле­кин инсоф назари илан қаралса, тўғри ва рост сўзлардур».

Мирза Олим Махдум ^ожи илм ва маърифат тарафдори си­фатида барча элатдошларини турли илм ва касбларни урганиш­га, ривожланган миллатлар каби тараққиётга интилишга даъ­ват қилади ва «илми динсиз охират йули топилмагандек, мао­риф ва камолотсиз дунё йўллари ҳам топилмас», деган хулоса­га келади. Бу билан «Тарихи Туркистон» муаллифининг биз билан ҳамфикр эканига амин бўламиз.

«Тарихи Туркистон» асарининг мазкур янги илмий нашри манбашунослик, матншунослик ва тарихий асарларни чоп этиш талаблари асосида тайёрланди. Табдил жараёнида баъзи таҳ- ририй ва баён услубида жузъий ўзгартиришлар киритилди, ҳиж- рий йиллар билан бирга милодий йили ҳам кўрсатилди. Асар­нинг бундан 16 йил муқаддам («Насаф» нашриёти, Карши, 1992) босилиб чиққан нусхалари (нашрга тайёрловчилар Н. Абдулҳа- ким, Т. Алимардонов) бугунги кунда мутахассисларнинг ушбу манбага булган эҳтиёжини етарли даражада қондира олмаяпти. Увда ноширлар томонидан табдил вақтида кўп хатоликларга йул қўйилганки, уларнинг камчиликларини курсатиш ва тузатиш ўрнига асарни қайта нашрга тайёрлаб, изоҳлар билан чоп этиш маъқулроқ туюлди. Бироқ шу муаллифларнинг форс-тожик ти­лидан узбек тилига таржима этилган тарихлар ва баъзи шеърий парчаларидан ҳам фойдаланилди.

Ушбу сатрлар муаллифи мазкур нашрнинг муҳаррирлари, тақризчилари, «Янги аср авлоди» нашриёти раҳбарияти ва хо- димларига уз миннатдорчилигини билдиради.

Шодмон ВОҲИДОВ, тарих фанлари доктори.

Бисмиллоҳи-р-раҳмони-р-раҳим .

Ҳамд ва сипос ул Подшоҳиғаким, муқтазои ояи каримаи «қулиллаҳумма молик ал-мулки» сиёсати мамлакат тағайюр ва заволидин масун ва маҳрусдир, «Ту’ти-л-мулка ман ташаау» [яъни, сен истаган кишингга мулк ато қилурсан]1 неъмати жа- лол, аҳадиятидин шамъи «ва танзиъу-л-мулка ми-м-ман ташаау» (яъни, истаган кишингдан бу мулкни тортуб олурсан)2 васфи бақои зотидин намуна. Подшоҳедурким, султони аср ва хоно- ни да^рлар ажз ва ифтиқор ила онинг дарго^ининг мазаллати хокига юз қўядурлар ва хоқони баланд иқтидорлар улуҳият боргоҳининг осгонасига тазарруъ ва тахашшуъ илигини кўта- риб илтижо ва илтимос қиладурлар:

Сари подшоҳони гардунфароз Ба дарго^и ў бар замини ниёз.Мар уро расад кибриёву мани,Ки мул каш қадимаст, зоташ ғани.

[Дунё улуғ подшоҳлари,Унинг даргоҳида бош эгиб хизматдалар.Буюклик ва манманлик Оллоҳга ярашади,Унинг ҳукмронлиги қадим ва зоти эса бойдур].

Ва салаллоҳи ала хайри халқиҳи Му^аммадин ва олиҳи ва асҳобиҳи ажмаъин.

Баъд, арбоби донишларга махфий ва пупшда бўлмағонким, тамоми каломи мажиди раббоний ва фурқони аъзаму мўъжи- зоти Муҳаммадий уч қисмга мунқасимдур: аввало, тавҳиди Худовонди жалла жалолуҳу, иккинчи шариата Муҳаммадий,

саллаллоҳи алайҳи васаллам, учинчи, уммати муҳаммаддийлар- нинг аҳвол ва ахборотлари. Мундин мақосиди мутақаддимин- ларнииг аҳвол ва ахборотларига илм пайдо қилмакдур. Бу илми тарихнинг афзаллигига далил кофий ва шофийдур. Илми таво- рихнинг фойидамандлигига тамоми фирқа муттафиқ ар-ройдур- лар. Аксар тавойифи умам балки, тамоми аҳли олам бу илмни амалга қўйуб, гумоштагонларидин ривоят ва ҳикоятлар қилиб, онинг ўзларига далил қиладурлар. Хусусан, тавойифи атрок [турк тоифалари] ва ўзбеклар утган уруғ ва қабилаларини ёдда тутмоқга ғоятда жиду жаҳд қиладурлар. Аммо бизнинг Туркис­тон сартиялари тарихга куп а^амият бермай, икки-уч отадин ил­гари ўтган салафларини ва аларни замоналаридаги ҳикоёт ва воқеотларни асло билмайдурлар. Бинобарин, камина ҳечмадон [нодон] ажз ва қусуримни иқрор ва эътироф айлаб, саҳв ва қусу- ри булса хонацдаларни афв ралами илан тасҳиҳ ва дуруст қил- моқларини рижо ва илтимос умидида Фарғона ва Ҳўқанд хонлари ва аларнинг аҳволотларини баъзи таворихлардин ва кўҳансол [қария] одамлардан ва ҳам худ камина узум эшитган ва кўрганларимни содда ва расмий чиғатой турк тилида му- саввада [қоралама] айлаб «Тарихи Туркистон» ном қўйуб, наш- рига шуруъ қиддим. Аллоҳ таоло муваффақ айлаб итмомига [яку- нига] еткурмоқни муяссар қилғай, токим туркистонлик биродар- ларимиз Фарғона хонлари ва аларнинг замонлари ва воқеотлари ва Русия давлати азимасига тобеъ бўлгандин эллик йил муддат­да булган аҳвол ва атворимизнинг [хулқимизнинг] қандай тағ- йир [узгаргани] ва табдил ва тараедийсига мулоҳаза айлаб, «наъм ул-инқилоб» натижасига ибрат кўзи илан муояна қилса- лар экан деб, ва билло^и тавфиқ.

Фарғона вилоятида таворихларда маълум ва машҳур Анди­жон ва Ўзганд ва Ахси қадимги ва эски шаҳар бўлуб, чиғатой ва узбек хонларига пойтахт эканлиги билинадур, лекин худи Хўқанд шаҳрининг энг аввалги биноси 300 йилдан зиёд булган эмас. Вақтики, Бобурхон3 ўзбек хонлари илан Самарканд му- зофотида муҳораба айлаб, мағлуб бўлуб, қочиб, алҳол Хўқанд шаҳри бино бўлган мавзедаги катта сой лабига келганда фаро- сат илан топибдурким, бул жой сероблик ва обшорлик ва хуш- ҳаво сабабликдин андак вақтда ободон ва катта шаҳар бўлса керак деб, алҳол Хўқанд шаҳрига сув келадурган катта сойдин ўтганда кўрубдурким, сойнинг икки тарафида кўп элатиялар

ижтимоъ қилиб, қўнуб ўлтурубдурлар. Муни кўруб Бобурхон кимхоб ва заррин либосларга ўралиб, олтун бешикка бойлан- ган бир ёш боласини маҳали гузаргоҳга қўйуб, бир доно ва хушёр одамни ул бешик илан болага дидбон ва каровул тайин қилиб, айтибдурким, то ушбу бола бирор одамни кулига тушуб, олиб кетгандин сўнгра бизларнн оркамиздин етиб келурсан, деб тезлик илан ўз йўлларига жўнаб кетибдурлар. Ўшал вақтларда бул вилоятлардин ҳеч асар ва ному нишона йўқ бўлуб, дашту саҳро экан. Лекин, сойни икки тарафида уч-турт жамоа, чунон­чи, чанкант, сарой ва таргова, деган уч гуруҳ халқ ўлтуруб, бир гуруҳи сойи Найманчага ва икки гуруҳи сойи Калонга тобеъ экан.

Бул уч гуруҳ халқ иттифоқ илан тўғон қилиб, сув боғла- моқ учун даштга чиқиб, мазкур сойни икки тарафи илан юруб, келарда кўрубдурларким, бир оз муқаддам кўп халқ ғарб та- рафдин келиб, сойдин ўтуб, машриқ тарафга кетибдур. Ўзбак- лар бул аломатни кўруб, эҳтиёт учун аларнинг кейинидин борсалар, йўлда бир олтун бешикда кимхоб, атлас ва заррин либослар илан ўралган бир ёш болани кўрубдурларким, маз­кур болани анвойи жавоҳирот илан музайян қилинган экан. Ул уч тоифа халқ боланинг эъзоз-икром илан олиб ўз жойла- рига қайтибдурлар. Бул болага қаровул бўлуб турган йигит бул аҳволни кўруб, хотиржамъ бўлуб, Бобурхонни кейини­дин етиб, аҳволи гузаштани маълум айлабдур. Ўзбаклар ол­тун бешик илан болани олиб, йиғинларини бузмай, бир жой­га жам бўлушуб, ўлтуруб, шул тариқа маслаҳат қилишибдур- ларким, бизлар уч тоифамиз, тифлни ва олтун бешикни ва жавоҳиротни уч тақсим айлаб чек - қуръа солурмиз. Қуръа- да қайси нимарса қаю тоифага тушса, ўшал нимарсани бени- зоъ олсун деб, ҳаммалари қуръага қарор бериб, қуръа сол- ганда тифл -ёш бола жамоаи тарговатъ, ажносу ашё жамоаи мавзеи саройтг, ва олтун бешик чинкамп жамоасига тушиб, ҳар қаюлари ўз тақсимларига рози бўлуб, хурсандлик илан ўз жамоаларига қайтибдурлар.

Андин кейин жамоаи ўзбаки таргова мазкур боланинг тар- биятига кўшиш айлаб бир муттақи ва порсо заифага топшуруб- дур. Ул заифаи оқила боланинг тарбият ва парваришидин зар- рае тағофул ва бепарволик қилмай, хуб диққат илан тарбият қила бошлабдур, чунки ул баччанинг асл насаби ҳақидаги ҳақиқатни ўзбаклар хуб тахқиқ айлаб билган эканлар.

Боланинг номини Олтун бешик қўйубдурлар. Охири ҳадди балоғатга етушгондин кейин тааллуқдор қилиб бир хушрўй ва соҳибжамол қиз олиб берубдурлар. Андин бир ўғул фарзанд таваллуд топиб, номини Султон Элик қўйибдур. Ул ҳам бало­гатга етгандин сўнгра ўйлантурубдурлар. Андин ҳам бир ўғул фарзанд бўлуб, номини Султон Худоёр қўйуб, ул ^ам болиғ [ката] бўлганда уйлантуруб, андин ҳам бир ўғул фарзанд та­валлуд топиб, номини Муҳаммадамин қўйуб, ул ҳам балоғатга етгандин кейин, хотун олиб, андин бир ўғул таваллуд топиб, номини Абул^осим қўйуб, ул ҳам болиғ бўлуб, уйлангандин кейин андин бир ўғул фарзанд таваллуд топиб, онинг номини Шоҳмастбш кўйубдурлар. Алҳол Чамашбмй ном илан Фарго­на а^олилари орасида машҳурдур. Шаҳмаст [Шоҳмаст, Ша­мает] бийдан Шаҳрухбий (Шоҳрух) ва андин Ҳожибмм ва андин Ашурбий таваллуд топиб, Ашурбийдин иккинчи Шоҳрухбий та­валлуд топибдур ва Олтун бешик илан бу Шоҳруххон миёна [ўрта]сида ўн пушт абову аждод икки юз йил муддатда ўтиб, Шоэуэуххон олами вужудга келиб, шу ўзбаклар орасида тар­бият топиб, ҳадди балоғатга етганидин кейин онинг жабҳаси- диншукуҳ-у давлат ва шижоат зоҳир-у намоён бўлуб, ҳамиша шикор қилмоқга ва асб(от)у-аслаҳа ва тиру камон ила машғул бўлар экан.

Ўшал вақтдаги ўзбакларни нақли бўйинча, иттифоқо бир под- шоҳ батариқаи шикор [ов учун] бул вилоятга келиб дур. Ул вақт- да Шоҳруххон ўн саккиз ёшда экан. Шикорнинг қизиқ вақтида бир йўлбарсни найза илан ярадор айлаб, сайд қилиб, подшоҳга манзур айлаб марҳамат ва шафқат ва мукаррам ҳурматга мус­т а ;^ бўлубдўр.

Подшоҳ анинг ғайрату шижоат ва мардоналигини кўруб, лутф ва марҳамат айлаб, ўшал музофотнинг ҳукмронлигини Шоҳруххонга тафвиз (тортик) айлабдур. Шоҳруххон ҳукмдор- лигини ибтидосидин охири умрича4 Тарғова ва Чамашда умр ўткариб, ҳукумат юргузуб, вафот килибдур. Андин Абдураҳим- бшIs ва Абдулкаримбий ва Шоди бий деган уч ўғул олами ву­жудга келиб, улуғ ўғли Абдураҳим бий онинг ўрнига хонлик мансабига ўлтуруб, Хўқанднинг қалъа ва арк ва эски қўрғони- ни бино қилибдур ва баъзи ўзбаклар сўзи бўйинча Хўқанд шаҳ- ри аввал вақтларда тартиб топмай, Чодак мавзеида хўжа6 жа- моалари туруб, баъзи атроф жавониблардан, чунончи, Тарғо-

ва Чамашбий, Чанкат ва Пиллахон ва Тўқайтепа ва Пуртак7 ва Тепақўрғон ва Қайнар, буларга ўхшаш бопща бир неча кентлар аларни таҳти ҳукуматларида бўлуб, хўжалар ҳукмронлик қилар эканлар.

Ўшал мавзеда барча ўзбаклар бир тўйда жамият айлаб, оқил ва фаросатликлари шул тариқа маслаҳат қилишибдурларки: «Бизлар бул катта сойни атрофида бир неча қишлоқ ва қўрғон- лик халқмиз. Лекин орамизда мустақил ҳукумат қиладурган бирор ҳукмронимиз йўқ. Бизларга лозимдур бир мансабга лойиқ ва сазовор одамни ўзларимизга ҳоким ва соҳиби ҳукм қилиб, подшоҳ ва пешво қилсак», деб ҳаммалари бул масла^атни ис- тиҳсон айлаб, қабул қилишиб айтибларким: «Олтун бешик насли Чамашбий авлодидин Шоҳруххон Ашурбек ўғли ўз ўрталаримиз- да мисли подшоҳзодалардек, доимо инъому-эҳсон ва мурувватни бизларни баримизга дариғ тугмай, ҳамма вақт ҳусни-хулқ ва муо- малалик илан орамизда машҳур ва маълумдур. Умид қиламиз- ким, салтанат маснадига ўлтургандин кейин ҳам бизларни бари­мизга инъом-эҳсон ва мар^аматини зиеда қилса керак». Салтанат хусусида кўп маслаҳатлар қилипшб, айтибдурлар: «аввало Шоҳ- руххонни хон кўтариб, ондин сўнгра Чодак хўжаларига хуруж қиламиз», деб ҳаммалари иттифоқларини бир жойга муқаррар қилишиб, барча ўзбекни куҳансол ва мўйсафидлари Тарғова мав- зеига йиғилиб, Шоҳруххонни хон кўтарибдурлар8.

Ондин кейин ўзбаклар маслаҳат топиб, ўз ораларидин бир қизни Чодакда ҳоким бўлуб турган хўжага номзод қилиб, до- мод айлабдурлар. Хўжалар бу ишни қабул қилиб тўй асбоби лавозимотларини тайёрлаб, дарёдин ўтубдур. Бул тарафдин ўзбаклар аларнинг истиқболларига чиқиб эъзоз ва икромлар илан хўжаларни бир яхши жойга қўндурўб, куёв илан биргала- шиб келган қирқ нафар йигитни бир-бирдин ўзбак расмларича тақсим айлаб, меҳмон қилмак учун уйларига олиб кетиб, куёв бўлмишни хизматига бир неча ўзбакларни тайин қилиб қўйуб, лавозимоти меҳмовдорликка шуруъ қилубдурлар. Таомдин фориғ бўлгандин сўнгра ўзбаклар бир жойга йиғилишиб маслаҳат қилибдурларким, вақтики куёв (чимилдиғ) чодир га кирган вақт- да бир қуруқ ходани дарахт шохига маҳкамлаб тортиб синдура- миз, онинг овозини эшитган вақтда ҳар қаю ўзбеклар ўз уйидаги ме^монни ўлдурсун.Куёвничодирдаўлдурамиздеб маслаҳат- ни шунга қарор бериб, охир ул-амр бул тариқа тадбир илан хўжани

қирқ йигити илан ўлдуруб, байроқ [ва] асла^аларини олуб, му- саллаҳ бўлуб, Шоҳруххоннинг бошига туғ ва байроқ кўтариб, ҳамма ўзбаклар жамъ бўлуб, Сирдарёдин ўтуб, тезлик илан ке­либ, Чодакни олиб, Чодакдаги асбобу олоти сипоҳигарлик, ха­зина ва бошқа асбоб-ашёларни таҳти тасарруфларига олибдур. Ўшал тарафнинг ҳамма аъёни вилоятлари то Наманган сар^а- диғача тортуғ ва пешкашлар ила келиб, Шоҳруххонга манзур бўлубдур.

Шоҳруххон аларнинг ҳар қаюларига муносиби аҳвол ва қоидаи русуми подшоҳий шафқат ва марҳамат илан жома ва сарупо инъом айлаб, рухсат бериб, раъоё [ўтроқ] ва бароё [кўчманчи] ахлига адлу эҳсон айлаб, Наманган сарҳадидин то Шаҳидон ва Понсод ғозийгаким, алҳол Понғоз деб оталадур, ҳукуматини жорий қилиб, илгари бўлуб турган бидъат ва ямон расму таъомилларни барҳам бериб, ул вилоятга волий ва ҳоким тайин айлаб, фатҳ ва нусрат ила қайтиб, ўзбак ва сартияларнинг энг аъло ва машҳур мавзеларидин Тарғова ва Чамашбийга ке­либ тушу б дур. Ул вақтда ҳам ўзбаклар жамиятларини парокан- да қилмай, ҳукуматдорлик ишлари хусусвда маслаҳат ва маш- варатлар қилишиб, охири шул тариқа қарор берибдурларким, душман ва ҳосидларнинг шарридин эҳтиёт ва сақланмоқлиғ ва шавкату ҳашамат ва салтанатни мустаҳкам ва барқарор тур- моқлиги учун қалъаи жадид ва амсори жадиди мазбутвамус- таҳкамни барпо қилсак, зероки умури салтанат беқалъа ва бе- арк [қалъасиз ва саройсиз]муяссар бўлмайдур деб.

Қитъа:Салтанат боғест, бе девор ҳифзаш мушкил аст,Бар сари он бе синони хор ҳифзаш мушкил аст,Хору синону сидқи дил мебояду бедор чашм,Шоҳро бесидқу бетимор ҳифзаш мушкил асг.

[Салтанат бир боғедур, деворсиз уни сақлаш қийин,Бу девор устини наштарли тиконсиз асраш қийин.Тикону садоқатли кўнгил, ҳушёрлик керак,Сидқу ғамхўрлик бўлмаса, шоҳни асраш қийин].

Одами кордон [ишбилармон] ва ^ушёр, тажрибакорлардин бир нечаларига амр қилинибдурки, ўрда ва қургон қилмак учун

бир яхши ва муносиб жой топинглар деб, алар куп жой ва мавзе- ларни қараб кўруб, охири икки сойни қўшиладурган жойики, ал^ол Эски қўрғон ва Кўктўнлик ота деб айтадурлар9, ўшал мавзени шаҳар бўлмоқга муносиб фаҳмлаб маълум қилганда, аркони давлат ва аъёни вилоятлар ҳаммалари ба иттифоқ сой­ни шарқ тарафиким, алҳол маҳалаи Боғбонон деб оталур шаҳр бино килиб, икки сойни ўртасига Кўктўнлик азизлар мавзеига жар ёқасига ўрда ва арки мустаҳкам барпо қилиб, ҳамма арко- нй давлат ва аъёни қурбатлар аркни атроф жавонибига ҳовли ва иморатлар бино айлаб, ўзлари учун хона ва манзил тартиб қилиб, андак фурсатда бул шаҳар ва арк иморатларини тай- ёрлаб, яхши кун ва соати масъудда ҳамма аъёни вилоят ва аскар ва фуқаро ва хосу ом жамъ бўлуб, Шоҳруххонни под- шоҳона либос илан музайян айлаб, эъзоз ва эҳтиром илан под- шоҳ кўтариб, тахтга ўтқузуб, ала қадр ал-ҳол нақдиналарини подшоҳларини бошларига нисор айлаб ва хайру худойилар қилишиб муборакбодлик қилишибдурлар. Андин кейин ма- шойиху уламо ва фузало ва акобири вилоятлар келишиб, қай- тадин табарукан деб, оқ намадга кўтариб, Шоҳруххонни хон кўтаришибдурлар.

Шоҳруххон аларнинг ҳар қаюларига муносиби аҳвол сарупо инъом айлаб, қайтмоқларига рухсат берибдур. Улуғларга ўрда ва аркнинг ёнидин ҳовли жой бериб, ҳар қаюларига ба қадри истеъдод вазифа тайин қилибдур. Шоҳруххонни аввал мартаба Хўқандга хонлик маснадига ўлтурганлигини тарихи ҳижрийда 1121/1709-10-нчи йили экан. Бир шоир бул тарихни «Зи Шоҳрух жў» [Шоҳрухдан қидир] иборатидин топибдур.

Хулосаи калом, Шоҳруххон 12 йил хонлик қилиб 13 -нчи йил­да вафот қилибдур. Машҳур намангонлик Машрабни пири Шайх мулло Бозор Охунд Намангоний ул хонга ^амаср эканлар.

Шоҳруххондин уч ўғул таваллуд топиб, аввали Абдураҳим- бек, иккинчи Абдулкаримбек, учинчи Шодибекдур.

Шоҳруххонни вафотига мусаннифи «Тарихи Шоҳрухий»10 форсий забони(тили)да шул тарифа mapux айтибдур:

Ёфт тахти салтанат зеб аз жулусаш ибтидо,Кўси шоҳиро ба номи ў бизад лутфи худо.Тожи шоҳи сарбаланди ёфт аз фарқи сараш Дар мулк андохт ғулғуле кўс аз жўши садо.

Шоҳидони мулку қасру тахт аз ў зиндаги,Ёфт мусгағни шуда аз ^усни эҳсонаш гадо.Чархи гардун бар муроди чарх зад даҳ ду сол,Бевафои ройи худ, лозим бигардад мо адо.Шоҳи фаррух бархурд охир зи боғи зиндаги,Тарки тожу тахт карду карда аз олам зиво.Расми шоҳи сарфарозиро зи авлодаш гузошт Рафт аз олам шунида «аржаъ» гўён нидо.Эй Ниёзий, соли фавташро бижў ту аз хирад,Токи аз ойинайи тарих гардад занг зудо.Инчунун пири хирад гуфт тарихи султони турк «Вақти риҳлат хон Шо^рух шуд аз атрокон жудо».

[Тахтга ўлтурди чирой топди ўшал дам салтанат,Лутфи Худо-ла, чалинди ноғорайи шоҳлик анго.Сервиқор бўлди унинг бошида тожи шоҳ,Келди ларзага жамии мулк, чапганда садо.Мулку қасру тахтга шо^ид бўлганлар кўруб яшар,Анинг хайр эҳсонидин бой бўлуб неча гадо.Айланиб маромида ўн икки йил чархи замин,Топди хўп минг бирла доим хиёнаткорлик жазо.Кетди дунё боғидин шоҳи фарраҳманд келиб,Тожу тахтни этди тарк бўлган экан умри адо.Мардона шоҳлик расмини қолдириб авлодиға,Кетди оламдин эшитиб яхши сўз, ҳамду сано.Баён қилғил эй Ниёзий, вафот йилини аниқ,Токи тарих ойнаси заигдин бўлсин тез зудо (тоза).Шул тариқа турк султони тарихин айлаб баён,«Вақти риҳлат хон Шоҳрух бўлди турклардин жудо»].

Лафзи «атрок»ни «хон Шоҳрух»дин ихрож қилинганда та­рих, яъни 1124/1712 - нчи йил ҳосил бўлар экан11. Яна баъзи зурафолар: Шо^руххон вафоти тарихи ҳақида баъзи алфозлар мулло Бозор Охундни муридлари оғзидин чиққан экан, моддаи тарих топибдур. Онинг ҳикояси шул эканким, вафотига Шоҳ- руххон Хўқанд ша^рининг қалъа ва арк биноларида намангон- лик мулло Бозор Охундни муридларидин бир одамни марди- кор қилиб ишлатиб юрган экан. Бу хабарни мулло Бозор Охунд эшитиб они халос қилмоқ учун Хўқандга келиб Шоҳруххон- дин ул муридларини илтимос қилган экан.

Хон илтимосларини рад қилибдур. Шайх хондин хафа бўлуб қайтиб, Қаровултепада бир муридларининг уйига бориб, девор- га Шоҳруххон тасвирини тортиб, ўқ-ёй ила ул суратга қараб отиб, мизбонга айтибдурлар «Шоҳрух мурд» деб (яъни Шо^руххон- нинг ўлганлигини баён қилибди).

Бу ҳодиса пайшанба куни жума кечаси экан. Ўшал жума куни хонни китфига бир ёмон яра чиқиб, вафот қилибдур. Бир неча кундин кейин мулло Бозор Охундни бир муридлари Қаровул- тепаға, ўшал уйга қўнганда соҳиби хонадон ҳодисани баён қилиб, шайх жўнаганлари ^амоно хон вафот қилди дебдур. Анда ул сўфии жоҳил «хирс ки мурд», деган экан, ул мезбони зариф бул иборатни ҳисоб қилиб курса, моддаи тарих тушубдур.

Бул тарихни айтгувчи муаррих узр баён қиладурким, бул ҳикоя ва тарихни баён қилганимдин муддао [мақсад] тоифаи аҳлуллоҳни дилларини озурда қилмоқлик аломати интиқол ва заволи умр ва мулку давлатдур. Минбаъд хони замонларга иб­рат учун бул ҳикояни баён қилдим.

Шоэуэуххон вафотидин кейин онинг катта ўғли Абдураҳим- хон онинг ўрнига хон бўлубдур12. Мазкур Абдураҳимхон ҳушёр, оқилу доно ва со^иби тадбир экан. Онинг асрида Бухоронинг ҳукмронлик ишлари бениҳоя заиф ва беқувват ва бесаронжом илан, ҳукуматдорлик тадбир ва маслаҳатларидин билкулли йи- роқ тушган экан. Бул вақтни ғанимат фаҳмлаб, Абдураҳимхон ўзбакия ва сартиялардин қарийиб йигирма, ўттиз минг аскар тар­тиб айлаб, Хўжанд тарафига азимат айлабдур. Бир кеча-кундуз жадал ила юруб, Хўжанд шаэцшга етиб, саҳар вақтида Хўжанд шаҳрини мусаххир килиб, Хўжанд ҳокими Оқбўтабийни дасггир айлаб, ул шаҳарнинг аъёни ва ашрофи вилоятларига навозиш ва марҳаматлар қилиб, ҳар қаюларига муносиби аҳвол мансаб бе­риб, Хўқанд шаҳрига бозгашт қилибдур. Иккинчи йил янгидин аскар ва қўшин тартиб этиб Ўратепа шаҳрига бориб, муҳосара айлаб, они ҳам фатҳ қилиб, Қулика номли Ўратепа ҳокимини дасггир айлаб, фатҳ ва нусрат илан Хўқанд шаҳрига қайтибдур. Ва бир неча йилдан кейин [1145/1732 йили] янадин кўп аскар жамъ айлаб Самарканд тарафига равона бўлуб, андак фурсатда Самар­канд шаҳрига етиб, шаҳарга яқин жойга кўнуб, шаҳарни муҳо- сара қилибдур. Бир неча кундин сўнгра мусолила илан шаҳарга дохил бўлуб, Самарканд шаҳридаги умаро ва уламо ва фузало- ларга инъому эҳсон айлаб, бир неча кундин кейин Шаҳрисабз

волийси Олимбек ваннаъмий (валинеъма)га элчи юбориб, онинг қизини узига талаб қилибдур. Ваннаъмий ̂ ам элчиларга эъзоз ва икромлар курсатиб, бир неча ме^мондорлик лавозимотини бажо келтуруб, туй асбобини саранжом айлаб, ўз қизини бир неча хос заифалар илан тажаммул айлаб юборибдур. Ва бул хушха- барни Самарканд шаҳрида Абдураҳимхон эшитиб, аларнинг ис- тиқболига ўз ҳарамларидин қанча заифалар юбориб, Самарқанд- га олиб келиб, бениҳоя туй-томоша илан никоҳ айлаб, бир неча кун Самаркандца туриб, ондин Хўжанд шаҳрига қайтиб келиб- дур. Балтики, Абдураҳимхон Хўқандга келгандин кейин амири Бухоро келиб, қайтадин Самарқандни олибдур. Бул хабарни эшитиб, амири Бухорони олдига қарши чиқмоқ нияти илан Абду- раҳимхон кўп қўшун илан Хўжанд ша^рига борибдур. Лекин, амири Бухоро Самарқанддин бул тарафга қараб юриш қилмаго- нини билиб, Хўжанд шахрида бир неча кун таваққуф айлаб «ва моиндари нафс ба вай арз намуд»[нафс ўгай онаси унга вафо қилмади] мазмунича, Хўжанд шаҳрида Абдураҳимхон вафот қилибдур. Муддати салтанати ўн икки йил бўлубдур. Тарихи ва­фоти Абдураҳимхон:

Чун Ра^имхон ба мулки Фарғона,Со^иби тахту тожу афсар шуд.Баъд аз шоҳи даҳу ду сол,Мулки фони бир ў му^аррар шуд.Рафт аз олам ў ба дасги тиҳи,Золи фартуг, арўси дигар шуд.Гуфт тарихи ў хирад ҳам чун,«Дилу жонаш қарини мутаҳҳар шуд».

[Бўлди тахт со^иби ва тож эгаси,Раҳимҳон Фарғона мулкида.Шундин кейин ўн икки йил,Яшади у бу фоний дунёда.У оламдин ўтди бўм-бўш қул билан,Қартайганда кечирди ўзгача ҳаёт.Шунинг учун ибратлидир унинг тарихи «Дилу жони мутаҳҳар (жаннат) га яқин бўлди»].

«Жон» ни диликим «алиф»дур лафзи «муподар»га дохил қилинганда моддаи тарих, яъни 1146/1733 ҳосил бўлур.

Абдураҳимхон вафотидин кейин Шоҳрухоннинг иккинчи ўғли Абдулкаримхонни Фарғона тахтига хонлик мансабига ўткузуб- дурлар13. Муддати олти йил хонлик маснадқда ҳукмронлик қил- гавдин, сунгра, аввалги ўрда тор ва танглик қилиб, алҳол Хўканд- нинг Эски ўрда номлик жойига ўрдаи рафиъ ва шаҳри васиъ бино айлаб, атроф жавонибига қалъаи балақц барпо айлаб, бир неча дарвоза кўйубдурлар. Чунончи, алҳол машҳур дарвозаи Қатағон ва дарвозаи Марғинон ва дарвозайи Тошкандиён ва дарвозаи Ҳайдарбек ном қўйулгандур. Алҳол мазкур дарвозалар бу ном- лар ила маълум ва машҳурдир. Ўшал ўрда тарихини зурафолар «Мазҳар обод» топибдурлар. Қитъа:

Чунон донам ки он шоҳи накўзод,Бикард ин мулкро ў хуррамобод.Ба таъмири бинои Эски ўрда,Сабаб ў буд аз’ў ободи рў дод.Бикард ў арки оли манзари хуб,Ба даври шаҳр ў кард қалъа бунёд,Яке аз хушмандони заки табъ,Зи торихаш инчунин ў посух дод,Кунун торихи соли Эски ўрда,Агар пурси бигўям «Мазҳар обод»

[Биламан, ул шоҳи накўзод,Бу мулкни хурраму ободон қилди.Эски ўрда биносининг таъмир қилинишига,У сабабчи бўлди, ундан ободлик пайдо бўлди.У чиройли кўринишига эга арки олий бунёд қилди, Шаҳар атрофига эса қалъа қурди.Тоза табиатли хушёр кишилардан бири.Унинг тарих и учун бир доно ва табъи хуш киши қуйидаги жавобни айтди.Бугун сен Эски ўрда тарих йилини сўрасанг,Буни «Мазҳар обод» деб айтаман].

Бу иморати ўрдаким, алҳол Эски ўрда деб оталадур таммом бўлгандин сўнгра анда кўчиб келиб, бул ўрдада Абдулкарим- хон муддати ўн саккиз йил ҳукмронлик айлаб, охири дунё бева- фолик айлаб, дор ул-фанодин дор ул-бақога риҳлат айлабдур. Вафоти тарихи Абдулкаримхон:

Чу он Абдулкаримхон ибн Шоэцэух,Чунон буди ки ў мири Худо дод.Ба соли ^аждаҳум аз мулкдори,Нидойи «иржаъ» аз ғайб дар дод.Зи тарихи вафоташ гар ту дони,Хирад ҳамчун бигуфт «сар» ба «қазо» дод.

[Абдулкаримхон ибн Шоҳруххон,Худо берган бир (улуғ) амир эди.Ўн саккиз йил ҳукумат сўрагандин сўнг,Ғойибдин «иржаъ» (қайт) нидосини эшитди. Вафотининг тарих ини билмоқчи бўлсанг,Хирад (ақл) «cap ба қазо дод» (бошини қазога берди) деб айтди].

Лафзи «сар»ни бо «қазо» иборатига қўшганида тарих ҳосил бўладур, яъни 1164 ^ижрий/1750 милодий.

Абдулкаримхондин кейин онинг ўғли Абдураҳмонхон ота­си ўрнига хон бўлуб14, тўққиз ой ўтгандин сўнгра, аъёни вило­ят иттифоқ айлаб, Ёрмазорга15 элтиб, Марғинонга ҳоким ай­лаб, онинг ўрнига Эрдонахон Муҳаммадраҳимхон ўғлини хон кўтарибдурлар16.

Абдулкаримхоннинг хонлик замонида Қайнар тарафдин қалмоқлар келиб, Хўқандни муҳосара қилганда, қалмоқдин ожиз келиб, сулҳ тариқасида Муҳаммадраҳимхоннинг улуғ ўғли Бобобек деганни оқ уйлук ва гаровдек қилиниб, қалмоқ ичига юборган экан. Абдулкаримхон вафотини қалмоқлар эшитиб, Бобобекни Хўқанд тарафига юбориб айтибдурким: «Муҳаммад- раҳимхонни улуғ ўғли Бобобекдур, хонлик мартабаси вилояти Бобобекка лозимдур». Бул хабарни эшитиб, ноилож Бобобек­ни Хўқандга хон кўтарибдурлар. Бобобек17 муддати бир йил хонлик қилиб, бир йилдан кейин аркони давлат машварати илан Бешариқ мавзеига бирор баҳона илан қўшун қилиб чиқиб, ўшал мавзеда Бобобекни ўлдуруб, ўрнига қайтадин ўшал жойда Эр- донабекни хон кўтариб, Хўқанд шаҳрига қайтарибдурлар. Хўқанд шаҳрига келгандин кейин ҳамма уламо, фузало ва ума- ролар йиғилишиб, ҳаммалари би-л-иттифоқ қайтадин Эрдона- бекни хонлигига иттифоқ қилишиб, дуо ва фотиҳа айлабдур- лар. Эрдонахон Хўқанд шаҳрида муддати ўн икки йил ҳукм-

ронлик қилибдур18. Ул хони мутаваффо уламо, фузало ва аҳли футуватларнинг одоб ва эъзозларини лойтртча бажо келтуруб, ҳукумат ишларига арбоби ақл ва донишлар илан маслаҳат ва машварат қилишиб бирор ишни бемаслаҳат қилмас экан. Ҳатто олинган шаҳар ва қарияларни ободонлигига кўшиш айлаб, жа- мии фуқаролар борасида шафқат ва марҳаматни дариғ тутмас экан. Ҳамма раоё ва бароё онинг ҳукмронлигндин рози ва хур- санд эканлар. Сиёсатидин авфи ғолиб бўлуб, авсофи ҳамида ва ахлоқи писандидаси илан барча дусту душманни узига мутеъ ва мунқод айлаб, тинчлик ва хотиржамълик илан ўн икки йил ҳукм- ронлик қилиб, охир ба мазмуни «кули шайун ^олик ал-авжаҳ» [бари нарсалар ҳалокатга маҳкум] дори дунёйи бевафодин дори уқбога сафар қилибдур. Хони мутаваффонинг вафоти тарихини мусаннифи «Тарихи Шоҳрухий» Мулло Ниёз Муҳаммад, шул тарифа топибдур:

Оқибат зери хок жойи ҳама,Шаш жиҳати олам гар ту ори рўй.Ҳосилат ғайри хок дигар несг,Жуфти хок шави ту зану шўй.Мешавад оқибат гадову шоҳ,Ихтилоташ ба хок чун куни буй.Қадри шоҳу гадо ту гар жуй,Ҳар дуйи он барад зи хок ба жуй.Ту кунун к-у зи хон Эри доно,Эй Ниёзи аз шаҳи хушхўй.Тарихи фавти хони фарзона,Ба хирад гуфтамаш ки бар ман гуй,Агар аз ман вафоти хон пурси,Ҳамчунон аз «вафоти хон бигўй».

[Оқибатда ^амманинг жойи тупроқ остидир,Оламнинг олти томонига борсанг ҳам (аҳвол шу) Оқибатнинг тупроқ бўлишидан ўзга нарса эмас,Хотин ёки эр бўлсанг ҳам, охири тупроққа жуфт бўласан.Гадо ёки шоҳ бўлса ҳам оқибатдаХуди гилу ту про қ аралашгандек сас таратади.Агар сен шоҳу гадонинг қадрини изламоқчи бўлсанг,Ҳар иккисининг қадрини тупроқдан қидир.Эй Ниёзий, сен бугун хон Эрдонадан,

Бу хушфеъл шоҳдан гапир.Бу ботир хоннинг вафот йили тарихини,Хирад (ақл)га дедим: «мен учун айт!»Агар мендан хоннинг вафотини сўрасанг,«Аз вафоти хон бигуй» (хон вафотини айт) сузидир].

«Вафоти хон бигуй» хони мутаваффонинг вафотига тарих тушубдур. (ҳижрий 1174 /1760-61 йили).

Эрдонахон вафот қилгандин кейин мажмуъи [жамии] ўзба- кия ва сартия маслаҳати шул тарифа қарор берибдурларким, Шоздухоннинг биринчи ва иккинчи ўғуллари Абдураҳимхон ва Абдулкаримхон ва онинг авлодлари уз навбатлари илан хон­лик қилиб ўтдилар. Эмди навбат Сулаймонхон ибн Шодибек- хонғаким, у Шоэцэухоннинг кичик ўғлидур. Ворислик тариқаси илан хон қилиб тахтга ўтқузамиз деб барча иттифоқлашиб, хон­лик маснадига ўтқузубдурлар. Онинг хонликка салоҳияти ва қобилияти йўқ эканлигидин ̂ арчанд оқил ва доно вазир ва на- димлар ислоҳи мамлакатга кўшиш қилсалар ҳам ҳеч иложи бўлмабдур. Аркони давлат ва аъени мамлакат ночор ва нои- лож бўлуб, муддати олти ойдин кейин Сулаймонхонни ўрта- дин кўтариб, ондин халос бўлубдурлар. Онинг вафоти тарихи ушбу экан:

Шоҳ Сулаймон ибн Шодихон,Шо^иди салтанат ба садр кашид.Муддати даври давлаташ шаш маҳ,Бувад охир шаҳ майи ажал кашид.Мўҳри хомўши ў зада бар забон.Нутқ аз ҳукми зиннаташ бурид,Гуфт aiyi аз вафоти тарихаш,Ў зи «Фаргона» «нупр>ро бикапшд.

[Шоҳ Сулаймон ибн Шодихон,Подшолик келинини кўксига тортди.Давлатнинг муддати олти ой эди,Охири ажал майини ичди.У тилига жимлик муҳрини урди,Нутқи ҳукм қилишдин кесилди.Аҳл вафотининг тарихи ҳақида «Фарғонадан «нутқини» чиқарди деб айтди].

Лафзи «Фарғона»дин «нутқ»ни ихрож қилинганда тарихи ва­фот, яъни 1177/1764 ̂ осил бўладур.

Вақтики Сулаймонхонни ўртадин кўтариб, вузаро ва умаро ва хосу ом иттифоқлик илан Норбўтахон ибн Абдураҳмонхон ибн Абдулкаримхон ибн Шоҳруҳхонким, ўн тўрт ёшда экан, Қорате- па мавзеидаким, алҳол Муйи Муборак деб аталадур, ўшал мавзе- да турган жойидин Хўқанд шаҳрига келтуруб, эъзоз икром илан хонлик маснадига ўлтурғузубдурлар19. Ҳарчанд ёшлик ва кам- тажрибаликни маълум айлаб, ул улуғ маснаддин ибо ва имтиноъ қилса ҳам аркони давлат ва аъёни мамлакат бул ишга қобилияти борлигини фаҳмлаб, ҳамма би-л-иттифоқ хон кўтарибдурлар. Бо- вужуди ёшлик аҳволотида аъёни мамлакатлар маслаҳати илан ҳукмронликни ниҳоят даражада камолга еткуруб, онинг асрида раоё ва бароё, ҳамма аҳли амкина ва саканалар хотиржамлик ва фориғболлик план умргузаронлик қилибдурлар. Ул хоннинг замо­нида ҳеч бир тарафдин ташвиш ва бетинчлик ва қимматчилик ва қаҳатчилик бўлмабдур. Қора фулус [пул]ни ул хоннинг замонида жорий қилинибдур ва ул замонда арзончилик шул даражада бўлуб- дурким, ҳамма халқнинг омборхонасидаги ғаллани ҳеч ким пулга сотиб олмай, аксарларининг ғалласи чириб, нобуд бўлган сабаб- дин онинг соҳиблари фуқароларга бахпшш қилмоқдин ўзга чора тополмабдурлар. Бул тарифа арзончилик ва кенгчилик атроф-жа- вонибдаги вилоятларга эшитилиб, кўп халқнинг Хўқандга ижти- моъига сабаб бўлуб, Фарғонанинг обод бўлмоғига боис бўлуб- дур. Норбўтахоннинг хонлик тахтига ўлтурғонлиғига шул маз- мунда тарих айтилган экан:

Буд вориси аврангу тахт Шоҳруххон,Амир Норбўта ки мулкро гирифт ба забт,Нишаста соати масъуд ў ба тахти шаҳи,Мадад ба толеи ў кард ситораи ҳар ҳафт.Хирад зи ба^ри жулусаш чунин бикард,«Ҳазору яксаду ҳафтоду ҳафт» зи ҳижрат рафт.

[Шох^уххон тахту тожининг вориси бўлган Амир Норбўтахон мулкни қўлга олди.У бахтли соатда шоҳлик тахтига ўтирди,Етти юлдуз унинг толеига мадад қилди.Ақл унинт тахтга ўтириши ҳақида,«^жратдан 1177 йил ўтган эди», деб айтди].

Муддати ўттиз олти йил Норбўтахон салтанат ва аморат маснадига ўлтуруб, ҳукмронлик қилибдур. Охири асрида уз биродари Ҳожибек мухолафатлик оғоз айлаб, Ўратепа шаҳри- га бориб, ул шаҳар мутасаддиларини Норбутахон мухолафа- тига саъй қилиб, бир неча кун Ўратепада истиқомат айлабдур- лар. Ул шаҳар одамлари Норбўтахондин хавф қилиб батариҳи мувоса Ҳожибекка шул тариқа маслаҳат кўрсатибдур: Хонга муқобил бўлмоқ ялғиз Ўратепа илан бўлмайдур. Аввало Қура- ма ва Кировчи20 тарафига бориб, ўшал атрофдаги халқни инъ- ом-эҳсон илан ўзингизга тобеъ айлаб, андин Тўрақўрғон ва Андижон тарафларига ўтуб, ул тарафдаги халқларни ўзингиз- га тобеъ қилсангиз, алар ул тарафдан бўлган ҳолда иш осон бўлур, деб мулойим сўз билан жўнатибдурлар. Ҳожибек Ўрате- падин Кировчига келиб, ўз муддаосини баён қилганда, Қурама мутасаддийлари онинг муддаосини қабул қилибдурлар. Чунки Қурама аҳолилари ул вақтда Хўқанд хонлари тасарруфидин хориж экан. Бинобарин, ҳаммалари Ҳожибекнинг муддаосини қабул қилибдур. Андин тезлик илан жўнаб, Тўрақўрғонга бо­риб, муддаосини баён қилиб, алардан ҳам бир навъи ризолик олиб, Андижон ша^рига борибдур. Андижон саркардалари ул хонзодани эъзоз-икром илан ўрдага олиб бориб, камо янбағи эъзозини бажо келтирибдурлар. Бир неча кундин кейин Ҳожи- бекнинг муддаосини фаҳмлаб, барча аъёни вилоят бир жойга жамъ бўлуб, маслаҳат қилишибдурларким, Норбўтахондин то шул вақтғача ҳеч ким зулм ва таада кўрган эмас. Беважҳ ва бе- сабаб исломга мухолафатчилик ̂ илмоқ аломати ёғийлик ва ҳам оммаи халойикнинг бетинч ва бесарамжомлигиға, сабаб бўла- дур. Ва дигар шулки, хони боанжом ва саранжомга бул тариқа беанжом ва бесаранжом авбош қўшин илан муқобил бўлмоқ дуруст эмас. Маҳали хавф-хатардур деб, охир ул-амр шунга қарор берибдурларким, Норбўтахонга бир одами ̂ ушёрни мах­фий юборамиз, бўлган ҳодисаларни баён қилсун, то Норбўта- хондин хабар келгунча, бизлар Ҳожибек илан мавосо ва мадо- ро қилиб турамиз, деб Ҳожибекни бир жойи олийга тушуриб, эъзоз икромини камо янбағи бажо келтуруб, бир одами муъта- мадни Хўқанд шаҳрига Норбўтахон хизматига махфийча юбо- рибдурлар. Ул одам Хўқанд шаҳрига Норбўтахонга бориб, ўтган офатларни баён қилганда, султони оқил аз рўйи шафқати биродарий ва марҳамати додарий ва мудаббирлик юзасидин

Андижон аҳолиларига хат ва нома қилиб айтибдурларким, оға- ини ва биродарлар миёнасида шуд тариқа ҳодисотлар воқеъ бўладур:

Хурдсолон ба бародар бикунанд бе адаби,Журм пўшанду бародар надиҳандаш адабе.Зиллат омад сабаб лозим бахшидани Ҳавд,Муфаққиратро сабаб омад кунад бе адаби.

[Кичик ёшлилар ўз акаларига беадаблик қиладилар,Акалар эса гуноҳни яшириб, адаб (жазо) бермайдилар.Адашиш-Худонинг ярлақаши учун сабабдур,Беадаблик гуноҳи эса купинча камбағалликка олиб келади].

«Кичиклардин гуноҳ, улуғлардин бахшиш» - деган марҳама- тона иборалар илан нома ёзиб, Андижон умароларига юбориб- дур. Бул нома мазмунидин Андижон улуғлари воқиф бўлуб, фаҳм- лабдурларким, хони даредил биродарининг тўғрисида шафқат ва марҳаматини дариғ тутмас экан деб, аз рўйи мувосо Ҳожибекка иззат ва эҳтиром кўрсатиб турубдурлар. Андак вақг ўтмасдин Нор- бўтахон беҳад ва бениҳоя қўшин илан Андижон устига бо­риб, ширин муомалат ва юмшоқ сўзлар илан ислоҳи зоталбайн қилишиб, Норбўтахонни иззат илан Андижон шаҳрига киргизиб, ҳар икки биродар бир-бирлари илан қучоқлашиб кўрушиб, кўнгил- ларига риқат келишиб йиғл ашибдурлар. Буларнинг аҳволларини кўруб, аркони давлат ва умаролар ҳаммалари тоқат қилолмай йиғлашибдурлар. Бул тарифа илан бир-бирларини кўнгилларидин қудрат ва ғубор кўтарилиб, адоват ва хусуматлари қолмай, хур­санд ва фара^мандлик илан Андижон аҳолиларининг улуғ марта- бадаги мутасаддийларига сарупо бериб, Норбўтахон ҳамма Ан­дижон халфши хурсанд ва сарафроз қилибдур.

Об агар сад пора гардад боз бо ҳам ошност,Рост рафтан аз вафо, кажрави айни балосг.

[Сув юз бўлакка бўлингани билан барибир бир-бирига иноқцир.Тўғри юриш бу - вафодан, эгри юриш айни балодир].

Норбўтахон биродари Ҳожибек илан бир неча кун Андижон- да туриб, андин азимат айлаб, Қабодиёнга 1$нуб ва андин Ёр-

мозорга келиб, андин дор ул-аморалари Хўқанд шаҳрига дохил бўлубдур. Бул воқеотдин бир йилдан сўнгра Норбўтахон Хўқанд шаҳрида вафот қилибдур. Муддати даври салтанати ўттиз олти йил бўлубдур:

Сию шаш сола салтанат имрўз,Кард барбод як дами дилсўз.Шодкоми ки ҳамчу барқ гузашт,Теғи алмос гашту шуд дилдуз.

[Ўттиз олти йиллик салтанатни бугун,Дилни куйдирувчи бир дам барбод қилди. Шодкомлиги, бир яшин каби ўтди,Олмос тиғидек, юрагига қадалувчи булди].

Норбўтахон вафотининг тарихи.

Жаҳон на жойи царор аст на макони сурур,Ба гиряҳои жигарсўз жумла бартар рафт.Раҳе ки тоҳу гадо дар у бур яксон аст,Хуш он касе ки сабукбортар сабуктар рафт.Диҳи хабар зи убури Амир Норбўтахон,Мисоли тир бижаст аз камон бе пар рафт.Мурури давлати аёми ў сию шаш сол,Бирафт аз пайи онҳо ки пеш аз ин дар рафт.Хирад бигуфт ба торихи фавти Норбўтахон:«Бақои Норбўтахон зи фавҳи афсар рафт».

[Дунё барқарор турадиган жой эмас, шод юрадиган макон ҳам эмас,Барчанинг жигари куйиб, у дунё сари кетди.Шоҳ ва гадолар ўтишда бир хил булган йулдан,Кимки (молу гуноҳдан) енгил булса, енгил ўтиб кетди. Амир Норбўтахоннинг ўтишидин хабар берсанг,Гуё камондан тир отилди-ю, парсиз кетди. Салтанатининг даври ўттиз олти йил бўлуб,У ҳам аввал кетганлар изидан кетди.Норбўтахоннинг вафоти тарихини ақл деди:«Бақои Норбўтахон зи фавқи афсар рафт» (Норбўтахон бақоси қушини устидан кетди)].

«Бақо» лафзини исқот қилганда тарих -1213/1799 йил бўла- ДУР*

Норбўтахон вафот қилгандин кейин дор ул-аморада мухо- лафатлик пайдо булубдур. Онинг сабаби шул эканки^, Норбў- тахондин уч ўғул ва бир биродар бор экан. Тамоми ўзбак тои- фа-тоифа бўлуб, ҳар жамоа бул тўрт одамдин бирини салтанат тахтига лойиқ деб хоҳлар эдилар. Уч ўғулнинг номлари бу- лардур, Олимхон, Умархон (бу икки биродар бир онадин мин- гия жамоадинким, номини Минг ойим дейдурлар. Алҳол маз­кур хонимнинг номида Хўқанд шаҳрида Мадраса бордур). Ва бир ўғул номи Рустамбекким, бопща заифадин таваллуд топ­ган. Биродари Ҳожибекким, воқеоти Норбўтахон ҳикоясида зикр бўлинган эди ва бул айтилмушларнинг ҳар қаюларига махсус жамоа ва тоифа тараф-тараф бўлуб, хонликни талаш қилар эдилар:

Дар пайи ин оби шўр афтоданд мустасқиён,Несг суде бар кас аз хўрданаш ёбад забон.Оташе пеши назарҳо жилва кард дар ранги об,Қатрааш дар сина^о чун оташи намрудиён.Ташнаи ин оби оташнок нўшад журъае,Оташи ин ташнаги сўзад забонро дар даҳон.Хамчу оби шўр ин дунёи дун, балки сароб,Баъди нўш аз ташнаги дорад суроғ карда он.

[Ташналар бу шўр сувдан ичиш умидида унга тушдилар,Уни ичишдан ҳеч кимга фойда йўқ, балки зиён топади.Бу олов қараганлар кўзига сув бўлуб куринади,Ҳар бир томчиси Намруд оловидек сийналарни куйдирарди. Бу ёндирувчи сувдан ташналар бир журъа ичса,Бу ташналик олови оғиздаги тилларни куйдиради.Бу пасткаш дунё шўр сувга ўхшайди, балки саробдур,Чанқаб ичилгандан сўнг, яна чанқоқликдан сув қидирилади].

Оқибат жамоаи мингия ғолиб бўлуб, Олимхонни тахт сал- танатига ўтқазубдурлар21. Ҳамма халойиқ йиғилиб, салтанат тахтига ўтқизгандин кейин баъзи ўзбекия ва сартияларким, Норбўтахонга қадимхизмат эдилар Норбўтахоннинг кичик ўғли Рустамбекни хон қилмак нияти илан уч-тўрт тўп бўлушуб, баъ­зи мухолафатлик вақтда кирлик сўзларни ошкора сўзлаша бош-

лабдурлар. Бул хабар Олимхонга етиб, хоннинг кўнглига ваҳ- му ҳарос йул топиб, охири Норбўтахоннинг давлатхоҳларндин, чунончи Пирмуҳаммад ясовул22 ни фарзандлари илан ва Тошму- ҳаммад Мирзо Бузрукхўжа ва Хонхўжа ва Ҳожибек ва Рустам­бек ва буларга ўхшаш саркардаларни ўлдурубдур. Ва бул воқе- отни билиб, Ражаб қўшбеги23 тожик фарзандлари Мирраҳим ва Бобораҳим ва Қобил Мирзо тожикнинг фарзандлари Қурбонму- ҳаммад Мирзо ва Мўминхон Мирзо ва Дуст ясовул тожик, Мул­ло Ашурмуҳаммад ва Худойқули баҳодир24 тожик ва булардин бошқа бир неча умарозодалар ҳам қочиб, Бухорога борибдур- лар. Олимхон анжоми вилоят ва умури салтанатни тинч ва са- ранжом қилиб, ̂ аросати мулк ва посдори жаҳонбонликка саъйи балиғ айлаб, ҳар жой ва ҳар макон ва ҳар шаҳардин кордида, оқилу ҳушёр ва баҳодир одамлардан боргоҳига жамъ айлаб, уларни кўрукдан ўтказиб, янги дафтар қилдуруб, ҳар қаюлари- нинг номини дафтарга ёзиб, номини «Гала баҳодир» қўйибдур. Ул хоннинг аввалги асрида аксар маврусий шаҳарлари мухола- фатчилик кўрсатибдур. Олимхон ул вилоятларни ўз зўри ва қув- вати илан ду бора фатҳ айлаб, узига тобеъ қилчб, фатҳ ва нусрат илан дор ул-аморосига келибдур. Ул Олимхон доим фикр қилар эканким, бу бебош ва авбош аламон ва бесару сомон қушун илан бир иш анжом топмабдур деб, мардуми кўҳистоний ва бадахшо- ний тожикларни дуст тутар экан. Бир-икки нафар бадахшоний ва дарвозийлардин бир неча нафар Қаротегин, Кўлоб ва ҳисорлик- лардин ўзига муқарраб қилиб аксар кеча улар илан суҳбат қили- шар экан. Ҳар кеча улар илан суҳбатлашиб, аснои мусоҳаба уларга кўп шафқат ва марҳаматлар айлаб, аскар туғрисида алар- га маслаҳат ва машварат ташлаганда, арз қилибдурларким: «Жаҳонпаноҳо, бул ўзбаклар бадгир ва бадтадбир одамлардур. Ёмон тадбир ва бадхуйлик илан биз мусофирларни сиз жаноб- нинг марҳамат ва мурувватларидан узоқ қиладурлар, балки би- л-кулли махрум ва ноумид қиладур» деганда хон уларни сўзига риедат ва мулойимлик илан жавоб бериб, бир-бирлари илан аэу*у- паймон қилишибдурларким, ҳар қандай бадхуй ва бадғараз одам­лар ул тожиклар борасига суз айтса, бовар қилинмас деб. Андин кейин ул тожиклар арз қилибдурларким: «Жаҳонпаноҳо, аска- рияларни икки тоифа тожиклардан тартиб берамиз. Қоратагин [ликлар] ва ̂ ойитийларни бир гуруҳ қилиб, дарвозий, бадахшо­ний, кўлобий ва ҳисорий ва рўшоний ва шуғноний ва чатрорий-

ларни бир гуруҳ қиламиз. Бул икки гуруҳ аскар ҳар saifr бирор шаҳарни қамаган вщгца икки тарафидан юргуртирамиз. Булар­нинг ҳиммат ва ғайратларини кўруб ўзбакиялар ҳам номус ай­лаб, ғайратлари жушга келса керак». Олимхон буларнинг курсат­ган маслаҳатларини қабулга олиб ва узи бадахшияларга амр қилибдурларким: «Ҳар жойда жамоати дарвозий, бадахшоний, шуғноний ва рўшоний ва чатрорий бўлса, йиғиб жамъ қиласиз- лар». Қоратегинликларга амр қилибдурки: «Ҳойитий ва қорате- гинларни топиб жамъ қиласизлар». Андак фурсатда қоратегин [ликлар] ва ҳойитийлардин уч минг ва яна юз одам жамъ бўлуб- дур. Лекин дарвозий ва шуғноний ва рўшонийлардин ўз ихтиёри илан келган одамлар беш юз нафардан зиёда бўлмабдур. Бул мажмуъ тожикларни курук кўруб, кўздин ўткуруб, ҳаммасига сарупо, яроқ-аслаҳа ва от берубдур. Дарвозийлик, бадахшон- ликлар илан қамту (шундай) арз қилибдурким: «Жаҳонпаноҳо, бул вилоятда беш юздин зиёда одам тополмадук. Агар олампа- ноҳ марҳамати олий айлаб, амр қилсалар ҳар жой ва ҳар макон­да хоҳ рўшоний ва хоҳ шуғноний ва хоҳ чатрорий ва хоҳ эроний, ҳар тоифаки бўлсун, ва хоҳ қул ва хоҳ озод уларни тортиб олиб, дор ул-амарога жамъ қилсак». Олимхон уларни илтимосини қабулга олиб ижозат берибдур. Ижозат олгандин кейин ул тои- фалар хоҳ қул, хоҳ озод, ҳар ерда бўлса олиб йиғиб, андак фур­сатда уларнинг адади ҳам бир минг етти юзга етиб, ҳаммасини хонга манзур айлабдурлар.

Хон уларнинг ҳаммасига сарупо, асбобу яроқ бериб, под- шоҳлик дафтарига номларини ёзиб, вазифа тайин қилиб, ул янги аскарларни ўрда ва арк атрофига посбонликга тайин айлаб- ДУР-

Муддати бир йил ўтгандин кейин хон барча тожикларни анжом ва тартиб айлаб, Ўратепа тарафига қушин қилмоқга амр қилибдур. Андак фурсатда беҳад ва ғоят қушун жамъ айлаб, Ўратепа тарафига юруш қилиб, уч кунда Хўжанд шаҳрига до- хил бўлуб, бир икки кун Хўжандда таваққуф айлабдурлар. Бул миёнада саркардалар ва бошқа умаролар уз ораларида хондин шикоят қилиб айтибдурларки, бул қандай бенизом ва беқоида- ликдурким, ушбу тожики саргардон ва жувозкаши бекор ва қулларнинг бе ному нишон ва эшакчиларнинг қўлларидин нима иш келадурки, амир бул тоифаларни пешрав қилибдур деб. Бул хабари шикоятомуз амирга масмуъ [маълум] бўлуб, амир ул

бадгуй [ёмонловчи] ва ҳаромнамаклардин ошуфта ва хафа бўлуб, ғазаб илан даъфатан аскарларга отланмоқга амр қилиб, Хўжанддин жўнаб Оқсувга қўнубдурлар. Ул аснода амирнинг дарғазаб бўлганлигини фаҳмлаб Ирисқулибек ва Мўминбек ва Жумабой айтган сўзларидин ваҳмнок бўлуб, аввало Ирисқули- бек амирнинг хизматига кириб, арз қилибдурким: «Эй подшо, олампаноҳо, умид қиламанким, бул тожик ва бекбаччаларнинг сардорлигини мендек хизматкор жонсипорларига марҳамат қилсалар. Эрта душман тарафига бориб, хизмат кўрсатсам». Амири жа^онгир хурсандлик ва очщ юзлик илан айтибдурлар- ким: «Эй тоға, тожики саргардон ва жувозкаши бекорлар ни­мани уҳдасидин чиқадурки, сиз аларни талаб қиласиз ва дигар шулки бул мусофиру ғарибларни мураббийи ва отаси мандур- ман. Ва мандин бошқа аларга муин ва мутакко йўқдур ва ман- дин бошқа одамни хизматига бўйун қўймайдурлар». Оқибат, Ирисқулибек ноумвд бўлуб, амирнинг боргоҳидин хижолатлик илан мураххас бўлубдур. Ондин кейин ҳар қайу саркардалар ҳам тожикларни талаб айлаб, Ирисқулибекнинг эшитган жа- вобини эшитибдурлар.

Эртаси эрта билан намози бомдодни адо қилгандин кейин отланиб, чошгоҳда Ўратепанинг Калламинора тарафидин бо­риб, қалъага бир ўқ етадурган масофага бори& саф ростлаб турубдурлар. Ул вақтида амир тожик ва қулларни илгари со­либ, саркардаларга амр қилибдурким, вақтики тожиклар Ўра- тепа қалъасига югуруб ёпушган ҳолда сизлар ҳам қалъани ат­роф жонибидин от қуйуб, қўрғонга ёпушурсузлар деб ҳаммага буйруқ қилиб, худи амир ўзи кулли баҳодирлар туғининг осги- дин чиқиб тожиклар туғининг тагига борибдур. Ул вақтда қалъ- адин отган милтиқ ва жазойир ўқлари отларни бошидин ўтиб турар экан. Амир тожиклар либосига ўхшаш либос кийиб, гуё­ки ўзини кўҳистонийга ўхшатиб экан. Бул аҳволни тожиклар фаҳмлаб, йиғлаб арз қилибдур:

-Эйжаҳон подшоси, биз тожикларнинг жони сени хокипойинг- га садақа ўлсин, бизларнинг бощдан оёғимиз сенинг оёғинг гарди- га фидо бўлсин. Бу хавфли ва хатарли жойга нима учун келдинг? Душман ўқлари бошимиз устида ёғилиб турибди. Мабодо зоти покингга зарар ва нуқсон етмасун. Бизнинг ўликларимизнинг эга­си сенсан, йўқса, бизнинг ўликларимизни деворлар остида итлар ейдилар, биёбонларда бўрилар ёриб кетади.

А м и р и м у т а в а к к и л у л а р г а д и л д о р л и к [далда] б е р и б , ш и р и н за б о н л и к и л а н а й т и б д у р : « М а н т а в а к к а л н и х у д о га қ и л и б , ў зи м - н и с и зл а р н и о р а н г и з г а о л д и м , х о ^ т и р и к , х о ҳ у л и к с и з л а р и л а б ў л м о қ н и ў з и м г а л о зи м б и д д и м » . Б у л сў зн и э ш и т и б ҳ а м м а т о ­ж и к л а р й и ғ и л и ш и б , б и р д а н ғ а й р а т г а к ел и б , ҳ а м м а л а р и и тти - ф о қ и л а н қ и л и ч я л а н ғ о ч л а б Ў р а т е п а қ а л ъ а с и г а ю гу р у б д у р л а р . А н д а к ф у р с а т ў т м а с д а н Ў р а т е п а қ а л ъ а с и н и зе р у -з а б а р қ и л и б , м и қ д о р и б и р м и н г то ж и к ш а ҳ а р г а д о х и л б ўл уб , у л а р и л а н б и р г а - л а ш и б у м а р о л а р ҳ а м Ў р а т е п а г а к и р и б д у р л а р . А м и р н и н г а т р о ф - ж о н и б и д а т о ж и к в а б е к б а ч ч а л а р б и р н еч а қ а б а т б ў л у б , и ҳ о т а а й л а б , у з б а д а н л а р и н и а м и р г а с и п а р а й л а б , Ҳ а с а н д е в о н б е г и - н и н г м а с ж и д и га эл ти б ту ш у б д у р л ар . С а р к а р д а л а р к ў р у б д у р л а р - к и м , т о ж и к л а р а м и р н и ў зл а р и и л а н Ў р а т е п а ш а ҳ р и г а о л и б к и р ­д и л а р . У л а р ҳ а м б е т о қ а т в а б е о р о м [н оти н ч ] бў л у б , Ў р а т е п а а т ­р о ф - ж о н и б и д и н ю гу р и б ш а ^ а р г а д о х и л б ў л у б , ҳ а р к у ч а л а р и - д и н т у ғ в а б а й р о қ л а р и и л а д а с т а д а с т а б ў л у б к е л и б а м и р г а м а н - зу р б ў л у б д у р л ар . Ў ш а л в а қ т д а а м и р н и н г қ у л о ғи га о л о м о н о в о зи э ш и т и л и б а м и р с а в о л қ и л и б д у р к и м : « Б у л қ а н д а й о в о з? » « Б у л о в о з и б а ч ч а л а р , қ а м а б к ў б т а н г қ и л г а н с а б а б д и н т а л а б и о м о н қ и л а д у р л а р » - д еб ал а р н и и ч и га с а р к а р д а и м у ъ та м и д л а р н и ю б о р - г а н д а М у л л а Э р н а з а р м а н ғ и т и я с а р к а р д а л а р и б и р н е ч а н а ф а р м у л о зи м л а р и и л а н ч и қ и б , а м и р н и к ў р у б д у р . А м и р ў л с а р к а р д а - л а р н и я н а б и р н еч а ҳ а м р о ҳ л а р и и л а н қ ў ш у б Х ў қ а н д г а ю б о р и б , қ о л га н и л ғ о р л а р г а д и л д о р л и к б е р и б , у л а р н и М у ғ қ ал ъ а с и д и н чи - қ а р и б с и ҳ а т в а с а л о м а т л и к и л а н З о м и н д а н ў т к а зи б ю б о р и б д у р - л а р . А н д и н к е й и н в а ф о т қ и л г а н б и р о д а р л а р н и р ў й х а т қ и л и н и б , т ў р т ю з қ и р қ т ў р т н а ф а р в а ф о т б ў л г а н л а р х а т л а н и б , я р а д о р л а р - г а ш и ф о у ч у н ж о й т а й и н л а б в а и н ъ о м б е р и б , в а ф о т қ и л г а н л а р - н и н г хеш у а к р а б о л а р и булса, м у р д а с и н и Х ў қ ан д га ю б о р и б , қ о л - г а н л а р и н и ў ш ал ж о й д а д а ф н қ и л и б д у р . А н д и н кей и н а м и р д а р ғ а - з а б б ў л у б , б а р ч а т о ж и к в а б е к б а ч ч а л а р г а Ў р а т е п а ш а ҳ р и н и т а - л о н -т о р о ж қ и л м о қ га ам р қ и л и б д у р л а р . Б у л х аб ар н и эш и ти б , ам и ­р и Б у х о р о ў з м у қ а р р а б л а р и д и н б и р о д а м н и С а м а р қ а н д г а ю б о ­р и б , ул ш а ҳ а р н и н г и с ге ^ к о м о т и г а а м р қ и л и б д у р л а р . А м и р О л и м ­х о н Ў р а т е п а ш а ҳ р и г а Қ а д а м иноқ25 д е г а н т о ж и к н и ҳ о к и м в а М у л л а Р а ҳ м а т у л л о ҳ н и оқсоқол а й л а б , о б р ў й и т а м о м и л а н Х ў қ а н д ш а ^ р и г а қ а й т и б д у р .

Х ў қ а н д а м и р и О л и м х о н Ў р а т е п а н и ф а т ҳ қ и л и б , Х ў қ а н д т а ­р а ф и г а қ а й т г а н и н и Б у х о р о а м и р и э ш и т и б , а р к о н и д а в л а т и и л а н

м а ш в а р а т қ и л и ш и б д у р к и , а л ҳ о л Ў р а т е п а а ҳ о л и л а р и хў қ ан д л и к - л а р н и т а л о н -т о р о ж , за р б у қ а т л л а р и н и н г с а б а б и д и н ҳ а л о в а т и зи н д а к о р ч и л и к л а р и қ а т т и ғ в а а ч ч и ғ б ў л у б т у р г а н ҳ о д ц а қ ў ш у н т о р т и б б о р с а к , э ҳ т и м о л к и м , б и з л а р б о р г а н ҳ а м о н о у л а р и ч к а ­р и т а р а ф д и н ғ а й р а т қ и л и б , б и з л а р г а ш а ҳ а р д а р в о з а с и н и о ч и б б с р с а л а р д е б . Б у л м а с л а ҳ а т н и ҳ а м м а Б у х о р о у м а р о в а ф у за л о - л а р и и с т и ҳ с о н қ и л и ш и б , д а ф ъ а т а н л а ш к а р ж а м л а б с у р ъ а т и л а н Ў р а т е п а у с т и г а р а в о н а б ў л у б , а н д а к ф у р с а т д а Ў р а т с п а у с т и га к е л и б , Ў р а т е п а ш а ҳ р и н и н г а т р о ф -ж о н и б и н и и ^ о т а қ и л и б қ ў н у б д и р л а р . Ҳ а р к у н и и к к и т а р а ф д и н , я ъ н и т а ш қ а р и в а и ч к а ­р и т а р а ф д и н , б и р -б и р л а р и га тў п у т ў ф а н г о ти ш и б , м у д д а т и ў тти з к у н Б у х о р о қ ў ш у н и Ў р а т е п а н и қ а м а б , ҳ а р к у н и у р у ш , о т и ш б ў л са ҳ а м Х ў қ а н д а м и р и т а р а ф и д и н қ о л г а н ш а ҳ а р и ч и д а ги и л- г о р а с к а р л а р Б у х о р о қ ў ш у н и г а м у қ о в а м а т в а м у ҳ о р а б а т қ и л и б , ж о н с и п о р л и к и л а н қ а л ъ а н и с а қ л а б д у р л а р .

Зафар лойиқи жонсупорон шуда,Иноят ба мардон зи Яздон шуда.Ҳар одаме ки зи поси намак,Кунад хизмат аз неку ном шуда.Бимонад аз-ў некноми ба даҳр,Чу пурони Соми Наримон шуда.

[Жонбозлар учун зафар лойиқ бўлди,Мардларга бу Худодан иноят бўлди.Кимки туз ҳурмати учун хизмат қилса,Яхши ном қолдирувчилардан бўлди.Кимки Сом Наримон ўғуллари каби бўлса,Ундан дунёда яхши ном қолади].

О қ и б а т у л -ам р Б у х о р о қ ў ш у н и м а ъ ю с в а н о у м и д , қ а л ъ а а т р о - ф и д и н қ а й т и б ў з қ ў ш х о н а л а р и г а к е л и б д у р . Б у л а с н о д а а м и р и Б у х о р о г а х а б а р а й т и ш и б д у р л а р к и м , Х ў қ а н д хон и Ў р а т е п а т а р а ­ф и г а а з и м а т а й л а б д у р деб . Б у л х а б а р н и э ш и т г а н д и н сў н гр а а м и ­р и Б у х о р о Ў р а т е п а у сти д а т а в а қ қ у ф қ и л м о қ н и м а с л а ҳ а т кў р м ай , а н д и н ж ў н а б , Д и з з а х ш а ҳ р и г а к е л и б , у л ш а ҳ а р д а у ч -тў р т к у н т а в а е д у ф а й л а б , Д и з з а х ш а ҳ р и г а б и р қ а н ч а и л ғ о р а с к а р и л а н к ў п а д а д т ў п , т ў п х о н а , м и л т и қ а с б о б -а с л а ҳ а в а ғ а л л а ж а м л а б , х у д и а м и р қ о л г а н а с к а р и л а н С а м а р к а н д ш а ҳ р и т а р а ф и г а ж ўн аб - д у р л а р . С а м а р к а н д ш а ҳ р в д а б и р н е ч а к у н ту р у б , э ш и т и б д у р л а р -

к и м , Х ў қ а н д а м и р и О л и м х о н Д и з з а х у с т и га к е я и б д у р д е б . Д а р ҳ - о л , С а м а р қ а н д д и н ж ў н аб , Б у х о р о т а р а ф и г а а з и м а т а й л а б д у р л а р . О л и м х о н Ў р а т е п а ш а ҳ р и г а кел и б , у л ш а ^ а р д а г и и л ғ о р л а р г а б о ш б ў л у б , ам и р и Б у х о р о а с к а р л а р и н и н г у р у ш и га т о қ а т қ и л и б , Ў р а - т е п а ш а ҳ р и н и с а қ л а б т у р г а н м у л л а Р а ҳ м а т у л л о ^ в а Қ а д а м иноқ- н и б о р а л а р и г а м а р ^ а м а т и с у л т о н и й в а ш а ф қ а т и х о қ о н и й а й л а б , а л а р н и н г қ и л г а н х и з м а т в а к ў р с а т г а н б а ^ о д и р л и к л а р и г а и с п ц - со н а й л а б , ў з а м с о л в а а қ р о н л а р и д и н р у т б а с и н и м у м т о з в а б а ­л а н д қ и л и б , м а н с а б в а ё р л и ғ б е р и б , х и з м а т к у р с а т г а н а с к а р и я - л а р н и н г ^ а р қ а ю л а р и г а б а қ а д р и м а и з а л а т и н ъ о м а т о а й л а б в а ф у қ а р о л а р и г а д и л д о р л и к б ер и б , ҳ а р н и м а Ў р а т е п а ф а т ^ и в а қ т и - д а т о ж и к в а б е к б а ч ч а л а р т а р а ф и д и н т о р о ж в а г о р а т б ў л и н г а н ф у қ а р о л а р н и н г м о л л а р и ў р н и г а и н ъ о м у э ^ с о н л а р а й л а б , ҳ а м м а у л у ғу к и ч и к н и х у р с а н д в а с а р а ф р о з қ и л и б , у р у ш д а в а ф о т т о п - г а н л а р н и р ў й х а т қ и л и б , а л а р н и м а н с а б и г а х о \ у л у ғ в а х о ^ к и ч и к бўлсун , ф а р за н д л а р и н и т а й и н а й л а б , д а ф т а р и п о д ш о ҳ л и к к а ёзду- р у б д у р л а р .

А н д и н к е й и н Ў р а т е п а а т р о ф -ж о н и б и и л а н т о Д и з з а х с а р ҳ а - д и ғ а ч а о д а м л а р г а х а б а р ю б о р и б , т ў п у т ў п х о н а в а а с к а р и л а н Д и з з а х ш а ҳ р и н и н г у с т и г а б о р и б , а т р о ф -ж о н и б и н и а й л а н т у р у б ч о д и р в а х и р г о з у т р н и т и к и б қ ў н у б д у р л а р . Б и р н е ч а к у н Д и з ­за х ш а ҳ р и у с т и д а т у р у б , ^ а р к у н у р у ш қ и л и б , т о ж и к в а б е к б а ч ­ч а л а р ^ а р т а р а ф д и н қ а л ъ а г а ю гу р и б , о х и р и қ а л ъ а г а т ў п у т ў ф а н г о т и б , ш а ^ а р н и т а н г қ и л и б , б у к у н -э р т а о л у р м у з д е б т у р г а н ҳ о л - д а А б д у р а ҳ и м н о м л и т о ж и к қ ў ш у н о р а с и г а ҳ а р х и л б е ҳ у д а в а м а л о , я ъ н и с ў з л а р н и т а р қ а т и б д у р . У л с ў з а м и р г а г ў ш р а с [м аъ ­л ум ] б ў л у б , а н г а ж а з о в а т а н б е ҳ [ж азо ] б е р м а к б ў л г а н л а р и д а , ф у р с а т т о п и б Д и з з а х ш а ҳ р и г а қ о ч и б , ш а ҳ а р а ҳ о л и л а р и г а а й - т и б д у р к и , э ҳ т и ё т в а м а р к а м б ў л у н г л а р , а м и р н и қ ў ш у н и о ч л и к в а т а н г л и к д а н а м и р н и т а ш л а б қ о ч а д у р л а р . Б е ш -ў н к у н т о қ а т қ и л и б т у р у н г , ш а ҳ а р н и б е к о р г а б е р и б қ ў й м а н г л а р д е б . Б у л х а - б а р н и э п ш т и б Д и з з а х о д а м л а р и қ а й т а д и н ж о н к ў р г а н м у р д а [ўли к]дек ў з и ш л а р и г а м у с т а в к а м б ў л у б , ш а ҳ а р н и и с т е ҳ к о м и в а э ҳ т и ё т и г а с а ъ й и б а л и ғ [к а т т а ҳ а р а к а т ] қ и л и б д у р . Б у л ҳ о д и с а - д и н и к к и -у ч к у н ў т г а н д и н к ей и н , д а р ҳ а қ и ц а т а м и р н и н г қ ў ш у н и - г а х а в ф в а б е с а р а н ж о м л и к т у ш у б , б а ъ з и ў з б а к л а р б у з у л и ш и б , яктордин б е и ж о за т н и ҳ о я т и б е с а р а н ж о м л и к и л а н Х ў қ а н д т а р а ф и ­г а қ а р а б қ о ч и б д у р л а р . Б у л в а ^ ш а т л и х а б а р и и О л и м х о н э ш и т и б , Д и з з а х ш а ҳ р и н и и ҳ о т а а й л а б т у р г а н т о ж и к л а р г а а м р қ и л и б д у р -

л а р к и м , қ ў ш у н б е с а р а н ж о м б ў л д и . А н д а к в а к и ч к и н а ш а ҳ а р д е б к у п в а қ т Х ў қ а н д д о р у л -а м а р о с и д и н у з о қ туш ту к . А к н у н Х ў қ а н - д г а б о р м о ғ и м и з м а с л а ^ а т и д и н х о л и э р м а с д е б ул ж о й д и н к ў ч у б , т а м о м и а с к а р а с л а ^ а и л а н с и ҳ а т в а с а л о м а т Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а к е л и б д у р л а р .

Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а к е л г а н д и н к е й и н , ^ а м м а а м и р в а с а р к а р д а - л а р г а а м р қ и л и б д у р к и м : « Б и р о р з а м о н и с и л о ҳ в а а с б о б и с и п о - ҳ и г а р л и к к а ғ о ф и л в а б е п а р в о б ў л м а й , а с к а р и я л а р н и н г а ҳ в о л о - т и д и н в о қ и ф в а о г о ҳ б ў л у б , а л а р н и о ч в а я л а н ғ о ч қ ў й м а г а й с и з - л а р , ч у н к и м а м л а к а т н и н г т и н ч л и к в а о б о д о н л и г и а л а р г а в о б а с - т а д у р . М а м л а к а т н и р а б т в а з а б т қ и л м о қ г а к ў ш и ш қ и л г а й с и з - л а р . Я н а б и р о й д и н с ў н г р а б и р о р т а р а ф г а қ ў ш и н қ и л у р м и з» , д е б б а р ч а с а р к а р д а л а р г а ў з ж о й л а р и г а қ а й т м о қ г а р у х с а т б е - р и б д у р .

Б у л в о қ е а д и н м у д д ати и к к и й и л ў т у б м а м л а к а т о р а с и д а т и н ч ­л и к в а о с у д а х о т и р л и к и л а н О л и м х о н х у к м р о н л и к м а с н а д и д а т у р у б , а т р о ф -ж о н и б д а г и ш а й х и р и ё и й [сохта] в а сў ф и ён и х уд- р о й л а р [ў зб и л а р м о н ] а ҳ в о л о т и н и т а ф т и ш в а т а ф а ҳ ҳ у с а й л а б , ул ш а й х л а р и к и м , с а й р и с у л у к н и т а м о м қ и л и б , п и р и д и н и ж о з а т о л г а н б ў л с а , о н и н г б о р а с и г а и н ъ о м в а э ҳ с о н а й л а б , и з з а т в а э ҳ т и р о м н и б а ж о к ел т у р у б , в а ул ш а й х л а р и к и , б е қ о и д а в а бе- р о ҳ б ў л у б , х а л қ н и р о ҳ и з и л о л а т в а б и д ъ а т г а о и д қ и л а д у р г а н б ў л с а , а н г а т а ъ з и з в а т а ҳ қ и р и л а н о д о б б е р у р э к ан . З е р о к и , ху д и а м и р О л и м х о н су л у к и ж а ҳ р и я г а д о х и л в а м у р а х х а с в а м и ж о з б ў л у б , ҳ а р ҳ а ф т а б о р г о ҳ и о л и й д а ҳ а м м а м а ш о й и х и ж а ҳ р и я л а р к е л и б з и к р и ж а ҳ р қ и л а р э к а н л а р . В а п и р и и р о д а т л а р и ш а й х Н о с и р а л а й ҳ и -р - р а ҳ м а э к а н , к а с б и к а м о л о т н и у л ж а н о б д и н ҳ о с и л қ и л г а н э к а н . З и к р и ж а ҳ р г а м а ш ғ у л б ў л у б т у р г а н ҳ о л а т д а х у д и ш а й х ў зл а р и қ у л л а р и г а д а р р а о л и б , ҳ а л қ а н и а т р о ф и д и н а й л а н и б , э ҳ т и ё т қ и л и б , б е қ о и д а з о к и р л а р г а о д о б б е р а р э к а н ­л а р . А м и р и м а ж зу б ҳ а л қ а н и ў р т а с и г а к и р и б , н и ҳ о я т м а ж зу б - л и к и л а н с а д р и с а м о ъ г а м а ш ғ у л ў л у б , у л ҳ а л қ а д а а м и р у ф а қ и р б а р о б а р л и к и л а н з и к р а й т у р э к а н л а р .

И т т и ф о қ о , б и р м а ж л и с и з и к р б ў л у б , з о к и р л а р н и ҳ о я т и в а ж - д и с а м о ъ и л а м а с т у м у с т а ғ р а қ б ў л г а н ҳ о л д а б и р а й ё р и т а р р о р ў з и н и з о к и р л а р қ а т о р и г а о л и б , ҳ а л қ а г а к и р и б , ф у р с а т п о й л а б т у р г а н а с н о д а а м и р О л и м х о н з о к и р л а р и л а н з и к р г а м а ш ғ у л б ў л у б , ҳ а м м а н и ҳ о я т д а з а в қ у ш а в қ и л а н з о к и р л а р О л и м х о н н и м и ё н а л а р и г а о л и б , ж ў ш в а х у р у ш қ и л и б т у р г а н ҳ о л д а у л б а д -

к о р в а қ т н и х о л и в а ғ а н и м а т т о п и б , О л и м х о н г а п и ч о қ у р у б д у р . Б у л а ҳ в о л д и н з о к и р л а р х а б а р д о р б ў л у б , д а р ҳ о л а м и р н и о р а г а о л и ш и б , и к к и н ч и у р м о қ д и н а м и р н и с а қ л а б , и ч к а р и ҳ а р а м г а э л т и б е т к а з и б , д а р ҳ о л ж а р р о ҳ к е л т у р у б , д а в о в а м у о л а ж а г а к у п ш ш қ и л и б , ул б а д к о р н и у ш л а б б а н д г а с о л и б д у р л а р .

А м и р н и за х м и е н г и л в а х а в ф с и з э к а н . У м а р о л а р а м и р г а а р з қ и л и б д у р л а р : « Б у л за х м у р г а н ҳ а р о м з о д а а й ё р н и у ш л а б к ел ту р - д у к , н и м а ф а р м о й и ш қ и л а с и з , а н г а а з о б у у қ у б а т б е р и б , қ и й н а б , б у л и ш га к и м л а р ш е р и к б ў л у б в а к и м б у ю р г а н э к а н и н б и л и б , си з ж а н о б га м аъ л у м қ и л с а к , я н а и х ти ёр ж а н о б л а р и д а д у р » . А м и р бу л сузн и н г ж а в о б и г а ай т и б д у р л а р : « С а б р в а т а в а к к а л а с б о б и ф а р а ҳ в а ф и р у зи с т [х у р с а н д ч и л и к в а ғ о л и б л и к ], а й б д о р н и н г а й б и н и о ч м о қ в а т аж а ссу с қ и л м о қ [текш и риш ], с а б а б и б е т и н ч л и к в а хун - р е зл и к д у р . О л а м н и ф и т н а в а ф а с о д д и н х а л о с қ и л м о қ у ч у н х асм - н и д а ф ъ в а р а ф ъ қ и л м о қ а з ж у м л аи н и зо м в а қ о и д а и у м у р и с а л т а - н атд у р . Ш а р ъ а н в а зо ҳ и р а н г у н о ҳ к о р н и ў зи га ж а зо б е р м о қ қ о н у - н и ш а р ъ в а м у в о ф и қ и қ о и д а и ҳ и к м а т » , д е б у л қ о т и л н и қ а т л г а ф а р м о н қ и л и б , ў л д у р у б д у р л а р .

О л и м х о н н и н г м а м л а к а т д о р л и к л а р и н и н г э ҳ т и ё т и ш у л д а р а ­ж а д а э к а н к и м , г а д о ё н и ғ а й р и м у с т а ҳ и қ л а р н и т а ф т и ш в а т а ж а с ­сус и л а н у л а р г а о д о б в а си ё с а ти ҳ у к м р о н и к у р с а т и б , д е в о н а и м а д д о ҳ в а ж у ги й и х у ш ё қ м а с л а р н и у ш л а б , ҳ а р қ а ю л а р и г а уч а д а д , т у р т а д а д т е в а б е р и б , п о д ш о ҳ л и к ғ а л л а в а ў т у н в а м у н г а ў х ш а ш а ш ё л а р н и т е в а и л а н т а ш и м о қ г а м а ъ м у р а й л а б , ш у л т а ­р и ф а х и зм а т қ и л д у р у б , п о д ш о ҳ л и к а в қ о т г у з а р о н л и к л а р и н и б е- р у р экан . Р а б т и м а м л а к а т н и зо ҳ и р а н си ёсат , б о т и н а н ш а ф қ а т в а м а р ҳ а м а т и л а н ў т к а р у р э к а н .

Б и р к у н ж о с у с л а р х а б а р е т к а р у б д у р к и м , Т о ш к а н д в и л о - я т и н и н г в о л и й с и Ю н у с х ў ж а Х ў қ а н д т а с х и р и с а в д о с и г а т у ш у б , Т о ш к а н д а т р о ф и д а г и ў з б а к в а с а р т и я в а қ о з о қ и я л а р д и н л а ш ­к а р ж а м л а б , Ч о д а к й у л и и л а н ў т у б Х у р р а м с а р о й , а л ^ о л Ғ у р у м с а р о й д е й д у р л а р , ш у л м а в з е г а к е л и б т у ш м а к б у л д и д е б . Б у л х а б а р и а ж и б н и а м и р и д а л е р э ш и т и б , Х ў ж а н д ҳ о к и м и Р а - ж аб қўшбеги т о ж и к г а х а б а р ю б о р и б , ф а р м о н қ и л и б д у р к и , Ю н у с- х ў ж а Т о ш к а н д д и н а с к а р т о р т и б к е л и б Ғ у р у м с а р о й г а т у ш м а к б ў л у б д у р . Д а р ҳ о л Х ў ж а н д қ ў ш и н и и л а н д а р ё д и н ў т у б , Ю н у с х ў ж а н и у с т и г а б о р и б , у р у ш а й л а б , о в о р а қ и л и б т у р и н г , б и з л а р Х ў қ а н д а с к а р и б и л а н б у г у н -э р т а д а р ё л а б и г а б о р и б , с и з л а р г а қ ў ш у л а р м и з д е б . Б у х а б а р н и Р а ж а б қўшбеги э ш и т и б ,

д а р ҳ о л а м р қ и л и б д у р к и , т а м о м и Х ў ж а н д қ ў ш и н и д а р ё л а б и г а ж а м ъ б ў л а д и д е б . Б а р ч а қ ў ш у н д а р ё л а б и г а ж а м ъ б ў л г а н д и н к е й и н , ш а б д а [к еч аси ]х у д и қўшбеги [н и н г ў зи ] м у с а л а ҳ м у сл и ҳ б ў л у б , о р қ а д и н т у ш у б , т а м о м и а с к а р л а р и л а н т ў х т о в с и з д а р ё - д и н ў т у б , т е з л и к и л а н й ўл й у р у б , с а ҳ а р в а қ т и д а С а м ғ а р м а в зе и - г а қ ў н у б , у л ж о й д а т о п е ш и н г а ч а о р о м в а и с т и р о ҳ а т а й л а б , п е ш и н д и н к е й и н ж ў н а б , к е ч қ у р у н Қ а м и ш қ ў р ғ о н г а қ ў н у б , Р а - ж а б қўгибеги қ ў ш у н г а х а б а р б е р и б д у р к и м « э р т а ч о ш т г о ҳ д а [э р т а л а б ] д а р ё л а б и г а , Ғ у р у м с а р о й г а б о р у р м и з » д еб . Ҳ а м м а а с к а р я к д и л в а я к ж и ҳ а т л и к и л а н э р т а с и д у ш м а н г а р ў б а р ў б ў л у б , м у ҳ о р а б а г а о м о д а в а т а й ё р б ў л м о қ у ч у н ул к у н и Қ а м и ш қ ў р ғ о н д а т у р у б , а с р в а қ т и д а о т л а р г а е м -х а ш а к б е р и б , б а ъ д а з ш о м ҳ а м м а қ ў ш у н о т - э г а р л а р и н и в а а с б о б у а с л а ^ а л а - р и н и д у р у с т т а й ё р л а б , у р у ш г а о м о д а б ў л у б , Қ а м и ш қ ў р ғ о н - д и н ж ў н а б , с у р ъ а т и л а н ю р и б , с а ҳ а р в а қ т и д а Ғ у р у м с а р о й г а е ти б д а р ё л а б и г а б и р п аст л и к ж о й г а т у ш у б , о т л а р г а а н д а к о р о м б е р и б , с у б ҳ в а қ т и д а о т л а р г а ем б е р и б , ҳ а м м а а с к а р т а х о р а т қ и л и б , у л в а қ т д а н о м о з и б о м д о д н и ў қ у б , ҳ а в о р а в ш а н б ў л г а н - д а , д а р ё н и у л т а р а ф и г а қ а р а б , к ў р у б д у р л а р к и м , О л и м х о н Х ў қ а н д қ ў ш и н и и л а н к е л и б д а р ё л а б и г а т у ш г а н э к а н . Р а ж а б қўшбеги а м и р О л и м х о н н и н г л а ш к а р и н и к ў р у б , к ў н г л и г а қ у в - в а т ҳ о с и л б ў л у б , д а ф ъ а т а н о т г а м и н и б , ҳ а м м а қ ў ш и н л а р н и ж а р р о р а й л а б , ҳ а м м а л а р и қ и л и ч в а м и л т и қ л а р и н и т а й ё р л а б , д у ш м а н у с т и г а б о р и б у р у ш м а й д о н и г а е т г а н ҳ о л д а т у ғ к ў т а р - г а н о д а м и н и н г о т и н и н г о ё ғ и г а к и ш а н с о л и б в а а т р о ф г а э л л и к н а ф а р п и ё д а т о ж и к а с к а р л а р и н и е т к у зу б , а й т и б д у р к и , ҳ а р в а қ т б и з л а р у р у ш г а м у қ а й я д б ў л г а н д а с и з л а р ш у ж о й д и н б о ш қ а ж о й г а ҳ а р а к а т қ и л м а й , б а р қ а р о р т у р а с и з . Б и з л а р н и н г и л г а р и ё к и к е й и н б о р г а н и м и з г а и ш л а р и н г и з б ў л м а с у н , ч у н к и у р у ш в а қ т и д а г о ҳ б и з л а р д у ш м а н н и , г о ҳ д у ш м а н б и з л а р н и к е й и н қ а й т а р а д у р . Ҳ а р в а қ т д у ш м а н с и з л а р г а қ а с д қ и л с а , м и л т и қ о т и б , т у ғ т а р а ф и г а я қ н н к е л т у р м а г а й с и ^ л а р в а а г а р с и з л а р г а ғ о л и б б ў л г а н д е к б ў л с а , б и з л а р с и з л а р г а з а р а р е т к у р г а н и қ ў й м а й м и з д е б , с а ф р о с т л а б , у р у ш м о қ г а о м о д а б ў л у б т у р у б - д у р . Б у х а б а р н и Ю н у с х ў ж а э ш и т и б , ул ҳ а м т а й ё р л а н и б д у р . А л а р б о р и б Р а ж а б қўшбеги қ ў ш у н и г а р ў б а р ў б ў л у б , б и р -б и р - л а р и и л а н у р у ш г а м у қ а й я д б ў л у ш у б [к и р и ш и б ] , г о ^ б у л у л т а р а ф г а ғ о л и б в а г о ҳ м а ғ л у б б ў л у ш у б в а г о ҳ қ о з о қ и я л а р Р а ­ж а б қўшбеги қ у ш и н и н и т у ғ д и н я р о қ ў қ и о т и б , и л г а р и с у р с а

ҳ а м я р а д о р т у ғ а с л о ж о й и д и н ҳ а р а к а т қ и л м а й т у р г а н и г а қ о з о - қ и я л а р т а а ж ж у б қ о л у р э к а н . З е р о к и , т у ғ я р а д о р н и н г о т и н и н г о ё ғ и д а к и ш а н б о р у ч у н ^ а р а к а т қ и л м о қ г а қ о д и р э м а с э д и .

О х и р у л -а м р қ о з о қ и я в а Т о ш к а н д қ ў ш у н и д а р ё н и н г у л т а р а - ф и д а ги О л и м х о н қ ў ш у н и н и к ў р у б в а о т г а н т ў п л а р н и н г о в о з и ­н и э ш и ти б , х а в ф қ и л и ш и б д у р . А г а р д а р е н и н г у л т а р а ф и д а г и қ ў ш у н ў т г а н д и н к е й и н б и з л а р н и т а м о м а т р о ф и м и з н и и ҳ о т а а й л а б , қ о ч м о қ г а ҳеч ж о й б у л м а с д е б ҳ а м м а с и в а ҳ м га т у ш у б , б и р ч етд и н б у з у л и ш и б , қ о ч и б д у р . Б у л а р н и н г қ о ч г а н и н и б о ш қ а а с ­к а р л а р к ў р у б , ҳ а м м а с и б и р -б и р и г а қ а р а м а й , о т а ф а р з а н д г а , ф а р з а н д о т а г а қ а р а м а й к е т г а н и н и к ў р у б , Ю н у с х ў ж а т а м о м и х а зи н а -ю д а ф и н а , ч о д и р у а с б о б -а с л а ҳ а , а т ъ и м а ю а қ м и ш а л а р и - н и қ о л д у р у б , ў н -ў н б еш х о с д а в л а т х о ^ л а р и и л а н Т о ш к а н д т а р а ­ф и г а қ о ч и б д у р . С а р ҳ а д д а т у р г а н о д а м л а р а л а р н и н г о т -а с л а ҳ а в а л и б о с л а р и н и о л и б , ў з л а р и н и я л а н ғ о ч ж ў н а т и б , б а ъ з и л а р и н и б а н д и а й л а б , О л и м х о н ҳ у з у р и г а к е л т у р у р э к а н , Ю н у с х ў ж а д и н т у ш г а н т а м о м и а с л а ҳ а в а а қ м и ш а в а х и р г о ҳ л а р н и р ў й х а т қ и л - д у р у б , Р а ж а б қўгибегишшт қ и л г а н х и з м а т и г а и с т и ҳ с о н а й л а б , ҳ а м м а а ш ё л а р н и қўгибегига қ а й т а р и б б е р и б , а м р қ и л и б д у р х и з ­м а т қ и л г а н а с к а р л а р м и ё н а л а р и г а т а қ с и м қ и л и б б е р у л с у н д е б .

У л у р у ш д а я х ш и х и з м а т к ў р с а т г а н л а р г а ў зи га м у н о с и б м а н ­с а б в а ё р л и ғ б е р и л и б , ў з ж о й л а р и г а қ а й т м о в д а и ж о з а т а й л а б , а м и р О л и м х о н Р а ж а б қўшбегига с а р у п о й и п о д ш о ҳ о н а б е р и б , м а р т а б а с и н и ҳ а м м а у м а р о л а р д и н м у м т о з қ и л и б д у р .

Ю н у с х ў ж а н и н г а н д а к г и ё ҳ [к ў к н о р ]д и н х а б а р и б о р э к а н . Б у у р у ш га б и р ш о и р н и н г у ш б у ш е ъ р и н и тарих т о п и б д у р л а р : « Б а н ­г и б а к у н а ш н и г о ҳ н а к а р д а гу р е х т » [яъ н и , б а н г и о р қ а с и г а қ а р а - м а й қ о ч д и ].

Х ў қ а н д а с к а р л а р и б и р н е ч а к у н о р о м о л г а н д и н к е й и н а м и р О л и м х о н а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и в и л о я т л а р н и ж а м ъ а й л а б , х о с м а ж л и с қ и л и б , Қ у р а м а у с т и г а қ ў ш у н қ и л и б , у л м у з о ф о т - л а р н и м у с а х х а р қ и л м о қ м а с л а ҳ а т и н и ў р т а г а т а ш л а б д у р . Ҳ а м - м а а р к о н и д а в л а т б и -л -и т т и ф о қ а р з қ и л и б д у р л а р к и , ж а ҳ о н п а - н о ҳ о ҳ а р м а с л а ҳ а т к и , р о й л а р и г а т а ж а л л и к ў р с а т а д у р , м а с л а - ^ а т л а р н и н г э н г р а в ш а н и в а з е б о с в д у р . В а л е к и н « В а ш о в а р а - ҳ у м ф и -л -а м р и » [и ш л а р д а у л а р б и л а н м а с л а ^ а т л а ш ] м а з м у н и - ч а , ҳ е ч б и р п о д ш о ҳ з и - ж о ҳ л а р н г а [қ ў л о с т и д а г и л а р и б и л а н ] м а с л а ҳ а т в а м а ш в а р а т қ и л м а с л и г и г а ч о р а й ў қ . Л е к и н б у л ҳ о з и р б ў л г а н р о й в а д а в л а т х о ҳ л а р н и н г м а с л а ҳ а т л а р и м и з ш у л т а р и -

қ а д у р к и м , д а р ҳ о л қ ў ш у н т о р т и б , з а и ф в а з а б у н б ў л у б ш и к а е т т о п г а н д у ш м а н н и у с т и г а б о р м о қ з а р у р . З е р о к и , б у ф у р с а т д а д у ш м а н и к к и а ҳ в о л д и н х о л и э м а с , б и р и н ч и д а н , ҳ а м м а д у ш ­м а н у р у ш д а ў л г а н л а р н и н г т а ъ з и я т и в а я р а д о р л а р н и н г т а р б и я - т а г а м а ш ғ у л в а о в о р а д у р , и к к и н ч и д а н , а с б о б у -а с л а ҳ а , д о р у -ю қ ў р ғ о ш и н в а л о з и м о т и ж а н г б а р ч а с и т а л а ф б ў л г а н д у р . О н и н г т а д а р о к и н и қ и л м а с д а н и л г а р и д у ш м а н н и н г у с т и г а б о р м о қ з а - р у р о т и с и ё с и й г а р и д у р , д е б к ў р с а т г а н м а с л а ҳ а т л а р и ч а , а м и р О л и м х о н д а р ҳ о л с а р к а р д а л а р г а қ ў ш у н н и ж а м ъ қ и л м о қ г а а м р э т и б д у р . М у л о з и м ю б о р и б , а н д а к ф у р с а т д а Х ў қ а н д д о р у л - а м о р о с и г а б е ^ а д в а б е ҳ и с о б қ ў ш у н ж а м ъ б у л и б д у р . Б а ъ д а з о н О л и м х о н ў ш а л а е р д а г и т а м о м и Ф а р ғ о н а в и л о я т и г а э ш о н д о м ­л а Ё қ у б О х у н д н и б о ш қ и л и б , к ў п у л а м о в а ф у за л о л а р д и н ў р д а - г а т а к л и ф а й л а б , қ ў ш у н в о к е о т и в а д у ш м а н а ҳ в о л о т и н и в а у л д у ш м а н н и н г д а ф ъ и в а Ф а р ғ о н а н и н г о с о й и ш т а л и г и в а р а о ё - н и н г б е с а р а н ж о м в а т а ҳ т и п о б ў л м а с л и г и в а ҳ и ф з и м а м л а к а т х у с у с қ д а г и м а с л а ҳ а т н и б о т а р и қ и и л т и м о с а р з қ и л г а н и д а ҳ а м - м а о д о б а й л а б с у к у т в а х о м у ш б ў л у б д у р .

Б и р о з ф у р с а т д а н к е й и н э ш о н д о м л а Ё қ у б О х у н д сў з б о ш ­л а б , а в в а л о о я т в а ҳ а д и с д а н б а ё н қ и л и б а й т и б д у р л а р : «Э й а м и р , б у м у қ а д д и м а - м у қ а д д и м а и қ и ё м а т д у р . Қ и ё м а т к у н и б ў л а д у р - г о н м у ҳ о с а б а д а ҳ а р [бир] о д а м ў з к и р д о р и г а л о й и қ ҳ и со б б е р а - д у р . Э й а м и р , к ў н г л и н г и з д а о с о й и ш и ф у қ а р о в а д а ф ь и ш а р р и д у ш м а н в а зо л и м и к и , с и зн и н г м у л к в а в и л о я т л а р и н г и з г а зу л м қ ў л и н и у з а т г а н б ў л са , о н и д а ф ъ в а қ а т ъ қ и л м а к н и л о зи м б и л ­г а н б ў л с а н г и з , б и з л а р ҳ а м б у л м а ъ н и н и қ а б у л қ и л д у к » .

Ҳ а з р а т д о м л а н и н г б у в а ъ з -н а с и ҳ а т л а р и а ҳ л и м а ж л и с г а т а ъ ­с и р к и л и б , ҳ а м м а л а р и р и қ қ а т и л а н , г и р я қ и л и б [й и ғл аб ], а м и р ­н и н г д о и м о м у за ф ф а р б ў л м о ғ и н и х у д о в а н д и к а р и м д и н м а с ъ а - л а т қ и л а д у р л а р [сў р аб д и л ар ]. С о н и я н , О л и м х о н ҳ а м м а у л а м о в а ф у з а л о л а р г а с а р у п о и п о д ш о ҳ о н а б е р и б , э ш о н н и а р к д а р в о - з а с и ғ а ч а п и ё д а м а ш о й и а т қ и л и б [к у з а т и б ] , и к к и н ч и м а р о т а б а ф о т и ҳ а о л и б д у р . Э р т а с и а м и р О л и м х о н т а м о м и ж а м ъ б ў л г а н л а ш к а р и и л а с а в о р а б ў л у б , т у ғ в а а ъ л а м [б а й р о қ ] б а р п о а й л а б , Қ у р а м а т а р а ф и г а р а в о н а б ў л у б , ў ш а л к у н и О қ ж а р м а в зе и га д а р ё л а б и г а қ ў н у б д у р . Э р т а с и ў ш а л м а в з е д а о р о м а й л а б , қ ў ш у н н и н г о л д и -к е т и н и ж а м л а б , э р т а с и ул м а в з е д а н ж ў н а б , Қ а м и ш қ ў р ғ о н - г а қ ў н у б , у ч -т ў р т с а р к а р д а н и ў з и г а қ а р а ш л и а с к а р и и л а н К а н - д и р д а в о н и т а р а ф и д и н ю р м о қ қ а а м р а й л а б , худи О л и м х о н ўзи

қўш ун и л ан Қ а м и ш қ ў р ғо н д и н ж ўн аб , С а м ға р га қ ў н у б , ун да и кки - у ч с а р к а р д а н и ўн и к к и м ў й н о қ д а в о н и т а р а ф и д и н ю р м о қ г а бую - р и б , а м и р Б у л о қ м а в зе и га қ ў н у б , б и р н еча с а р к а р д а л а р н и т ай ёр в а ж а р р о р [ж асур] й и г и т л а р и л а н Қ у р а м а а т р о ф и г а б у ю р и б д у р .

Б у с а р к а р д а л а р Қ у р а м а э л а т и я л а р и н и ғ о р а т в а т о р о ж а й ­л а б , б а ъ з и к е н т л а р н и м у ҳ о с а р а [қ а м а л ] қ и л и б т у р г а н а с н о д а О л и м х о н а с к а р л а р и г у р у ҳ -г у р у ҳ , т ў п -т ў п , т у ғ в а б а й р о қ л а р и л а н к ел а б о ш л а б , н о ғ о р а о в о з и о л а м н и в а ҳ и м а г а с о л и б , а м и р О л и м х о н л а ш к а р и к е т и д и н ю р у б К о р и з г а к е л и б қ ў н у б д у р - л а р . Ў ш а л к у н д а н б о ш л а б , Қ у р а м а н и н г К и р о в ч и ш а ҳ р и а ҳ о л и с и д и н б о ш қ а ҳ а м м а х а л қ и т о р т и ғ у п е ш к а ш қ и л и ш у б , О л и м х о н г а м а н з у р б ў л у б д у р л а р . А м и р О л и м х о н у л а р н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а м е ҳ р и б о н л и к а й л а б , у л а р у с т и д а г и қ ў ш у н н и о л д у р у б К и р о в ч и ш а ҳ р и н и м у ҳ о с а р а қ и л м о қ г а а м р б е р и б - д у р . А т р о ф -ж о н и б г а т а р қ а л и б т а л о н - т о р о ж г а м а ш ғ у л б ў л г а н а с к а р л а р ҳ а м м а с и ж а м ъ б ў л у б , К и р о в ч и ш а ҳ р и н и т а м о м а т р о ф - ж о н и б и д и н м у ҳ о с и р а а й л а б , ^ е ч к и м н и ш а ҳ а р г а к и р - м о қ ғ а , ч и қ м о қ г а м а ж о л қ ў й м а б д у р . О л и м х о н ҳ а м а л а р н и н г о р қ а с и д и н К и р о в ч и у с т и г а к е л и б , қ у н у б а т р о ф - ж о н и б д а г и Қ у р а м а н и н г о қ с о қ о л в а бий м у т а с а д д и л а р и т о р т у ғ и л а н к е ­л и б , О л и м х о н г а м а н з у р б ў л у б , а м и р у л а р н и н г ҳ а м м а л а р и г а и н ъ о м в а э ҳ с о н а й л а б , а м р қ и л и б , ў з и г а т о б е ъ б ў л г а н х а л қ - л а р н и « қ и л қ у й р и қ » а й л а б , й и ғ й и б , а с к а р н и н г м а д а д в а и о н а - с и г а к е л т у р у н г л а р д е б , о қ с о қ о л в а бийпар м у н қ о д л и к и л а н р у х с а т в а и ж о з а т о л и б д у р . А м и р О л и м х о н К и р о в ч и н и ш и м о л т а р а ф и д а г и д а р в о з а с и г а ў қ е т а р ж о й г а қ ў н у б , ч о д и р л а р н и б а р п о а й л а б д у р . Ш у л а с н о д а а м и р н и н г т о ғ а с и И р и с қ у л и б е к д а р ҳ о л о т л а н и б , н а й з а с и н и қ ў л г а о л и б , ш а ҳ а р д а р в о з а с и г а б о р и б , н а й з а н и д а р в о з а н и ё н и г а с а н ч и б т у р и б д у р . И р и с қ у л и - б е к н и н г б у ғ а й р а т и д а л е р о н а с и н и к ў р у б , Ж у м ъ а б о й Қ и т о қ и й б а ҳ о д и р ҳ а м т о қ а т қ и л и б т у р о л м а й , о т и н и ю г у р т у р и б д а р в о - з а г а б о р у б , у л д а р в о з а н и н г б и р т а р а ф и г а н а й з а с и н и с а н ч и б , қ а р а б т у р у б д у р . Б у и к к и б а ^ о д и р у с т и г а ш а ҳ а р н и н г т ў п х о - н а с и д и н м и л т и қ ў қ и н и б а м и с о л и я м ғ у р д е к ё ғ д у р у б о т и б т у р - с а л а р ^ а м Х у д о с а қ л а б а л а р г а ҳсч б и р з а ҳ м а т е т м а б д у р . Б у ­л а р н и н г м а р д о н а в а д а л и р л и к л а р и н и а ҳ л и ш а ҳ а р қ ў р у б , ҳ а й - р о н б ў л у б , ҳ а м м а л а р и г а в а ҳ и м а п а й д о б ў л у б д у р .

Б у в о қ е о т и а ж и б а н и О л и м х о н г а м аъ л у м қ и л и ш г а н д а , ч о д и р - д а н ч и қ и б , у л и к к и б а ҳ о д и р н и к ў р у б , ф а ҳ м л а б д у р л а р к и м , бул

и к к и б а ҳ о д и р н о м у с а й л а б б еж о е р г а ҳ а л о к бўл са а ж а б эм ас д еб , д а р ҳ о л м у л о зи м б у ю р у б а й т и б д у р : « М а с л а ҳ а т э м а с к и м , бу в а қ - т д а с и зл а р д е к к о р д о н в а м а с л а ҳ а т ш у н о с л а р н и н г в у ж у д и г а з а ­р а р е т у ш са к о р х о н а и п о д ш о ҳ л и к к а , б а л к и , т а м о м и м у л к и Ф а р - ғ о н а г а з а р а р к е л т и р а д у р » . Б у х а б а р н и э ш и ти б , ул и к к и б а ҳ о д и р н а й за л а р и н и к а ш о л а қ и л и б , [судраб] б а р о б а р қ а й т и б , о ҳ и с т а л и к и л а н О л и м х о н н и н г с а р о п а р д а с и г а с а л о м а т к ел и б , а м и р г а т а ъ ­зи м қ и л и б д у р л а р .

А м и р у л а р н и с а р о п а р д а и ч и га к и р г у зу б , н а с и ҳ а т о м у з сўз и л а н ай ти б д у р к и , «Э й т о ғ а , си зл ар н и бул қ и л га н б а ҳ о д и р о н а хи з- м а т л а р и н г и зн и ҳ еч к и м қ и л г а н эм ас в а қ и л о л м а й д у р . Л е к и н , со - ҳ и б и д а в л а т д а н б е м а с л а ҳ а т о ёқ н и б и р қ а д а м и л га р и б о с м о қ д о й ­р ам о д о б в а с и п о ҳ г а р и д а н х о р и ж д у р » .

У л к еч а т о н г о т қ у н ч а ш а ҳ а р н и н г т у р т а т р о ф и г а ч и п б о с и б , т у п а н д о з в а м и л т и қ а н д о зн и д у р у с тл а б , су б ҳ в а қ т и д и н б о л ш а б , т у р т т а р а ф д и н ту п в а м и л т и қ га б и р д а н о т а ш б ери б , ш а ҳ а р н и д а ҳ - ш а т г а с о л г а н д а н к ей и н , ш а ҳ а р х а л қ и ў з л а р и ул қ ў ш у н г а б а р о ­б а р к е л о л м а й в а б о ш қ а т а р а ф д и н м а д а д в а и о н а т е т м о қ г а ч о р а б ў л м аган и д и н н о и л о ж о м о н ти л а б , д а р в о за н и о ч и б д у р . О л и м х о н ш а ҳ а р о д а м л а р и г а д и л д о р л и к в а м а р ҳ а м а т к у р с а т и б , д а в л а т и т а м о м и л а н О л и м х о н К и р о в ч и ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л у б , б и р н е ч а к у н у л ш а ҳ а р д а о р о м о л и б д у р .

О л и м х о н узи К и р о в ч и д а ту р и б , м и қ д о р и ў н и к к и м и н г қ у ш у ­н и Т о ш к а н д т а р а ф и д а г и қ о з о қ и я в а э л а т и я у с т и га м о л у а м в о л - л а р и н и т а л о н -т о р о ж қ и л и б к е л м о қ г а б у ю р и б д у р . Б и р н еч а к у н и ч и д а Х ў қ а н д а с к а р и Т о ш к а н д а т р о ф и д и н т о Ч и м к а н д ғ а ч а д а ш - ту с а ҳ р о д а к ў зга к ў р у н г а н ҳ а й в о н о т и ч а ҳ о р п о , ч у н о н ч и , о т , тева , қ о р а м о л , қ ў й д и н б е ҳ а д д у б е ҳ и с о б й и ғ и б о л и б , Т о ш к а н д ш а ҳ - р и н и н г ю қ о р и т а р а ф и д а г и Н и ё зб е к д е г а н Т о ш к а н д н и н г и л ғо - р и т у р а д и г а н қ а л ъ а н и ф а т ҳ қ и л и б , б и р н еч а к у н и ч и д а О л и м ­х о н х и зм а т и г а б о р и б д у р л а р . О л и м х о н д а р ҳ о л М ў м и н б е к д е г а н с а р к а р д а н и беш ю з м е р г а н и л а Н и ё зб е к қ а л ъ а с и н и н г м у зо ф о - т и г а б у ю р у б а й т и б д у р к и , э й т о ғ а э ҳ т и ё т и л и к б и л а н и ш т у т у б , н о м у с в а о б р ў н и қ ў л д и н б е р м а н г . К и р о в ч и ҳ о к и м и н и ҳ а м с и зга т о б е ъ қ и л д и м , у с и зн и н г а м р и н г и зд а н а с л о т а ж о в у з қ и л м а с . Ҳ а р к у н с о д и р б ў л г а й в о қ е о т в а ҳ о д а с о т н и м е н г а е т к у р у б т у р а с и з . С а л о м а т б ў л с а м , й и г и р м а к у н д а қ а й т и б к е л у р м и з д е б , қ и м м а т - б а ҳ о с а р у п о б е р и б , ч а п о в у л л а р о л и б к е л г а н ў л ж а ғ а н и м а т д а н б а ъ зи с и н и К и р о в ч и ҳ о к и м и г а в а Т ў й т е п а в а Н и ё зб е к ^ о к и м л а -

р и г а т а қ с и м а й л а б , з а ф а р в а н у с р а т и л а н қ а й т и б , б и р о з к у н д а Х ў қ а н д д о р у л -а м о р а с и г а д о х и л б ў л у б , қ ў ш у н га х а б а р б е р и б , м у д д а т и й и г и р м а к у н о т л а р и н г и з н и п а р в а р и ш қ и л и б б о қ и б , а с л а ҳ а л а р и н г и з н и б а ч о қ в а т а й ё р қ и л и б т у р и н г л а р , й и г и р м а к у н д и н к ей и н я н а д и н Т о ш к а н д у с т и г а қ ў п ш н т о р т и б б о р у р м и з , д е б т а ъ к и д а й л а б , қ ў ш у н и л а н с а р к а р д а л а р г а р у х с а т б е р и б д у р . А с к а р и я л а р б и р н еч а к у н ф а р о ғ а т а й л а б , м у д д ат и й и г и р м а к у н т а м о м б ў л г а н д и н к ей и н я н а д и н х а б а р ю б о р у б , а н д а к ф у р с а т д а ҳ а м м а қ ў ш у н Х ў қ а н д ш а ҳ р и д и н ж ў н а б , А р з и к т е п а г а қ ў н у б , ас - к а р н и н г о л д и -к е т и н и ж а м л а б , у л м а н зи л д и н ж ў н а б , О қ ж а р г а қ ў н у б , у л м а в зе д и н К и р о в ч и г а б о р и б в а а т р о ф -ж о н и б и К у р а - м а г а о д а м ю б о р у б , ў ш а л в и л о я т д а г и т а м о м и а с к а р и я л а р й и ғ и - л и б , ҳ о зи р у т а й ё р б ў л у б т у р с и н д е б а м р қ и л и б д ў р . О н и н г к е т и - д и н тў п -тў п , д а с т а -д а с т а ж а р р о р қ ў ш у н л а р н и п а й д а р -п а й Т о ш ­к а н д у с т и га б у ю р у б , О л и м х о н О қ ж а р д и н ж ў н аб , Қ а м и ш к ў р ғ о н - г а қ ў н у б , э р т а с и а н д и н ж ў н а б , Ё н б у л о қ м а н зи л и г а қ ў н у б у д у р . Ў ш а л к у н Қ у р а м а а т р о ф и д а г и с а р к а р д а л а р ва бийл а р в а о қ с о - қ о л л а р в а б а р ч а а м а л д о р л а р т ў п -т ў п б ў л у б , т о р т у ғ в а п е ш к а ш и л а н а м и р н и и с т и қ б о л қ и л и б д у р . О л и м х о н а л а р г а я х ш и м у о ­м а л а к ў р с а т и б , ў з ж о й л а р и г а қ а й т м о қ г а р у х с а т б е р и б , с а ҳ а р в а қ т и д а ул м а н зи л д и н к ў ч у б , К о р и з м а в зе и га қ ў н у б , э р т а с и ул ж о й д и н к ў ч м о қ б ў л у б , к ў п а д а д т ў п о т и б , к ў ч у б , К и р о в ч и у с т и ­г а к ел и б қ ў н у б , қ ўш и н у л ж о й д а и к к и к у н и с т и р о ҳ а т а й л а б , у ч у н - ч и к у н и у р у ш а с б о б -а с л а ҳ а л а р и н и т а й ё р л а б , Қ у р а м а д и н й и ғ и - л и б к е л га н қ ў ш у н л а р и н и Х ў қ а н д қ ў ш у н и и л а н б и р л а ш т и р и б , Т ў й т е п а г а к е л и б қ ў н г а н в а қ т д а к ў п а д а д тў п о т и б д у р . О л и м - х о н н и н г Т ў й т е п а г а к ел и б қ ў н г а н и н и в а т ў п о в о з и н и э ш и т г а н Т о ш к а н д а ҳ о л и л а р и х а в ф в а д а ҳ ш а т г а ту ш уб , д а р в о з а с и н и б е р ­к и т и б , в а п о й л а м о қ [к у таётган ] т а л о н -т о р о ж д и н х а в ф қ и л и б , м о л у а ш ё л а р и н и б е р к и т м о қ в а е р г а к ў м м о қ ҳ а р а к а т и г а т у ш и б - д у р . Э р т а с и О л и м х о н Т ў й т е п а д и н к ў ч у б , Ч и р ч и қ д а р ё с и д и н ў т у б , Қ ў й л и қ м а в зе и г а қ ў н у б , б е а д а д т ў п о т и р у б д у р . В а қ т и к и , О л и м х о н Т о ш к а н д у с т и га а в в а л м а р т а б а к ел и б , Т о ш к а н д а т р о - ф и н и т о Ч и м к а н д у С а й р а м г а ч а м о л у ҳ о л л а р и н и т а л о н - т о р о ж қ и л и б , Х ў қ а н д г а қ а й т а р в а қ т и д а Т ў й т е п а в а Н и ё зб е к г а ў з т а р а - ф и д и н б е к в а а с к а р қ у й у б к е т г а н э д и . У л а с к а р л а р Т о ш к а н д а ҳ о л и с и н и н г з и р о а т л а р и н и н о б у д қ и л и б в а ў зл а р и н и Т о ш к а н д ш а ҳ р и д и н т а п щ а р и г а ч и қ м о қ қ а қ ў й м а й , у зо қ в а қ т қ а м а б т у р - г о н ж и ҳ а т д и н Т о ш к а н д ш а ҳ р и и ч и д а ғ а л л а т о п и л м а й , қ и м м а т -

ч и л и к қ а ҳ а т ч и л и к к а а й л а н и б , о ч л и к д и н к ў ч а л а р д а ср и б ж о н б е р г а н о д а м л а р б ў л у б , ҳ а т т о к и , с у л л о ҳ х о н а д а г и қ ў й н и н г қ о р - н и г а т а л а ш г а н о д а м л а р б ў л г а н э к ан . Ш у л та р и ф а б е қ у в в а т л и к а ҳ в о л о т д а О л и м х о н т а м о м и а с к а р и л а н о т л а н и б , ш а ^ а р т а р а ­ф и га я ҳ и н л а ш и б , х у д и О л и м х о н С о л о р н а ҳ р и н и н г л а б и г а қ ун уб , с а р о п а р д а қ у р д у р у б , д а р ҳ о л с а р к а р д а в а б е к б а ч ч а в а т о ж и к и я - л а р н и ш а ^ а р н и м у ҳ о с а р а қ и л м о қ г а а м р қ и л и б д у р . У л кеча ё ти б , э р т а с и т а м о м и қ ў ш у н н и ш а ҳ а р н и н г ҳ а р т а р а ф и д и н б у ю р у б , ш а ҳ а р и ч и г а т ў п в а м и л т и қ д и н ў қ н и б а м и с о л и ё м ғ у р д е к ёғд у - р у б , х у д и а м и р ҳ а м ул у р у ш д а б и р о р с о а т ҳ о з и р б ў л у б , х и зм а т к и л г а н л а р г а и н ъ о м б е р и б , ч о д и р г а қ а й т и б к е л и б д у р .

Ш у л т а р и қ а и л а н б и р н еч а к у н у р у ш қ и л и б Т о ш к а н д и ч и - д и н ҳ а м у л а р г а м у қ о в а м а т к ў р с а т и б , ш а ҳ а р н и о л м о қ г а и м к о н б ў л м а г а н д и н к е й и н , қ ў р ғ о н н и т а г и д а н л а ҳ м к о в л а б , д о р у қ ў й м о қ г а м у қ а й я д [о м о д а] б ў л у б , б и р н е ч а к у н л а ҳ м к о в л а б , и ч и га м и л т и қ д о р у т ў л д у р у б , т а й ё р л а б , у л л а ҳ м г а ў т қ ў я р в а қ т - д а ҳ а м м а т ў п л а р н и о м о д а қ и л и б , а с к а р л а р ҳ а м ул м а в зе д а ҳ о зи р б ў л у б , б и р д а н л а ҳ м г а в а т ў п л а р г а ў т б е р и б , қ ў р ғ о н н и н г б и р т а р а ф и н и қ о р о н ғ у л и к д и н и с т и ф о д а а й л а б , қ у ш и н ш а ҳ а р и ч и га д о х и л б ў л у б д у р . Б у х а б а р н и э ш и тг а н Т о ш к а н д ҳ о к и м и Ҳ о м и д хў ж а б е ш -о л т и н а ф а р х о с о д а м л а р и и л а н ш а ҳ а р д и н қ о ч и б чи - қ и б Б у х о р о т а р а ф и г а к е т и б д у р .

Б у х а б а р н и э ш и т г а н а м и р О л и м х о н Т о ш к а н д ў р д а с и г а т о ­ж и к л а р н и б у ю р у б , х у д и О л и м х о н б е к б а ч ч а в а с а р к а р д а л а р и л а н у л к у н и ш а ҳ а р д и н т а ш қ а р и д а қ ў н у б , б и р н е ч а к у н Т о ш к а н д ш а ҳ р и д а т у р у б , Т о ш к а н д аъ ё н и в и л о я т в а а к о б и р у а ш р о ф л а р и - д и н б и р н е ч а л а р и н и « о қ у й л у к » т а р и қ а с и д а Х ў ж а н д г а ю б о р и б , э л а т и я б и и л а р и д и н а к с а р л а р и н и яргу26 в а таъзир би-л-мол ай - л а б [м о л л а р и н и т о р т и б о л и ш б и л а н ж а з о б е р и б ] , я н а д и н ҳ а р қ а ю л а р и н и ў з р а е м в а о д а т л а р и ч а ў з т о й и ф а с и г а бий қ и л и б , Т о ш к а н д ш а ҳ р и ҳ у к у м а т и н и Л а ш к а р девонбегитъ м а р ҳ а м а т а й л а б , О л и м х о н Х ў қ а н д д о р у л -а м о р о с и г а а з и м а т а й л а б д у р .

М у д д а т и б и р й и л ў т г а н д и н к е й и н , О л и м х о н н и н г х о т и р и г а б и р ф и к р к е л и б , ў й л а б д у р к и м , в и л о я т и Ф а р ғ о н а н и н г б о ш -о ёғи , т о ю з и г а ч а в а Т о ш к а н д ш а ҳ р и қ о з о қ и я в а а н д и н с а р т и я т а м о м м у с а х х а р в а т о б е ъ б ў л д и . А м и р и Б у х о р о ҳ а м д о и р а и м а с л а ҳ а т - д а я к д и л л и к , я к ж и ҳ а т л и к к ў р с а т и б , К ў ҳ и с т о н п о д ш о л а р и д и н К а ш м и р т о ғ и д о м а н а с и [э т а г и ]д а н т о р т и б , Б а л х ғ а ч а т о б е ъ в а м у н қ о д б ў л у б , К о ш ғ а р в а Е т т и ш а ҳ а р ҳ о к и м л а р и ҳ а м о т а -б о -

б о л а р и д и н т о р т и б , т о ш ул в а қ т ғ а ч а Х и т о й ҳ у к у м а т и га т о б е ъ в а м у н қ о д б ў л г а н л а р и н и м у л о ҳ а за қ и л м а с д и н ^ а м м а л а р и б и зн и н г ҳ у к у м а т г а т о б е ъ в а ф а р м о н б а р д о р б ў л у б , ^ а р н е ф т г а н ҳ у к м в а ф а р м о н и м и з д и н т а ж о в у з қ и л м а й д у р . З и к р б ў л м и ш л а р ҳ а р й и л и Х ў қ а н д с а р к а р д а л а р и қ а т о р и т у ҳ ф а в а ҳ а д я ю б о р и б т у р а - д у р л а р . А н к у н Д а ш т и Қ и п ч о қ т а р а ф и г а т о Р у с и я с а р ҳ а д и г а ч а с а ф а р ь қ и л и б , а л а р н и д о и р а и и т о а т г а к и р г у з м а к л о з и м у м у р - л а р д и н д у р .

[А м и р О л и м х о н ] б у м у д д а о н и к у н г л и г а ж а з м э т у б , ^ а м м а в у з а р о в а у м а р о в а а ъ ё н и м а м л а к а т н и ҳ о з и р л а б , б у с а ф а р ху су ­с и д а м а с л а ҳ а т қ и л и ш и б , ҳ а м м а б а р о б а р бу м а с л а ҳ а т г а қ а р о р б е р и ш и б , р и з о л и к к ў р с а т г а н д и н к ей и н , д а р ҳ о л п о д ш о л и к д а г и т е в а л а р д и н у ч ю з т е в а н и т а й ё р л а б , о л и с с а ф а р г а д а р к о р б ў л а - д у р г а н а с б о б в а аш ё л а р н и ю к л а б , м у ъ т а м а д в а ж а р р о р с а р б о н - л а р н и т е в а л а р г а м у а к к и л қ и л и б , Т о ш к а н д т а р а ф и г а ж у н а т и б , а н д а к ф у р с а т д а Ф а р ғ о н а қ ў ш у н л а р и н и ж а м л а б , а с б о б и с и п о - ҳ и г а р и в а л о з и м о т и қў ш у н н и ч о қ ва т а й ё р ай л а б , ў н к у н д а Т о ш - к а н д г а к е л и б д у р . Ш у л а с н о д а қ и ш қ а т т и қ б ў л у б , с о в у қ ҳ а д д и н ош иб* қ ў ш у н н и н г а ҳ в о л и м у т а ғ а й й и р б ў л а б о п ш а б д и . Б о в у ж у - д и қ й ш в а с о в у қ н и н г ш и д д а т и г а қ а р а м а й , О л и м х о н қ ў ш у н и л а н Т о п п сан д д и н ж ў н а б , и к к и к у н д а Ч и м к а н д ш а ҳ р и г а к е л и б , ш а - ҳ а р н и а т р о ф л а б қ ў н у б , м у ҳ о с а р а а й л а б , қ ў р ғ о н н и н г а т р о ф -ж о - н иб иД и н тў п , м и л т и қ о т а б о ш л а б д у р л а р . М у д д а т и й и г и р м а к у н ш а ҳ а р н и қ а м а б , ҳ а р к у н и у р уш , о т и ш б ў л у б , ч о п о в у л а с к а р л а р д ап ггу с а ҳ р о л а р д а г и э л а т и я л а р н и т о А в л и ё о т а в а Т у р к и с т о н а т р о ф л а р и ғ а ч а б о р и б т а л о н -т о р о ж а й л а б , к ў з г а к ў р и н г а н хоҳ ҳ а й в о н о т в а х о ҳ о д а м , ҳ а м м а с и н и ў л ж а , а с и р қ и л и б , т а л а б , ў л д у р у б к е л т у р а р э к а н л а р . О р и , м у с у л м о н и я ҳ о к и м л а р и н и н г қ и л а д у р г а н и ш л а р и т а л а м о қ , ў л д у р м о қ , ў л ж а , а с и р қ и л м о ^ и н и б о р а ^ эди .

Қ и ш в а қ т и в а со в у ҳ қ а т т и қ л и к в а қ т и д а х а л о й и қ ўз зи н д а к о р - ч и л и ги н и н г у ҳ д а с и д и н ч и қ о л м ай т у р г а н ч о қ д а О л и м х о н қ ў ш у н и у л а р н и н г у с т и г а б о р и б , т а л о н -т о р о ж а й л а г а н и г а Х у д о в а н д и к а ­р и м ў ш а л м а з л у м л а р н и н г д у о си н и и ж о б а т д а р а ж а с и г а е т к у р и б , д а ф ъ а т а н О л и м х о н д и н б а х т у д а в л а т қ а й т и б , қ ў ш у н б у зу л у б , Х ўқа^нд т а р а ф и г а қ а й т г а н х а б а р н и а м и р г а е т к у р у б д у р л а р . Б а л ­т и к и а к с а р қ ў ш у н с о в у қ н и н г қ а т т а қ л и г и д и н қ ў л -о ё қ л а р и н и со - в у қ г а о л д у р у б , қ ў л -о ё қ с и з б ў л у б , б е в а қ т в а б е ж о и з қ ў ш у н қ и л - г а н л и к с а б а б и д и н а к с а р у м а р о О л и м х о н д и н д и л т а н г б ў л у б , б и р -

б и р л а р и и л а н м а с л а ҳ а т л а ш и б , а й т и б д у р л а р к и : « А м и р н и н г б у л қ и л г а н и ш и м у х о л и ф и ш а р ъ и ш а р и ф , т о қ а т қ и л м а г а н и ш га а м р қ и л м о қ д у р . Ҳ а м м а м и з , б у қ и ш ф а с л и в а с о в у қ в а қ т и д а дап ггу б и ёб о н д а с а р г а р д о н бўлуб , қўл-оёғи м и зн и с о в у ҳ га о л д уруб , аж ал - д а н и л г а р и ^ а л о к б ў л м о ғи м н зн и ш а р ь а с л о т а ж в и з қ и л м а с а ке­р а к » . А к с а р қ ў ш у н О л и м х о н д и н қ а й т и б , х у су сан , с а р к а р д а л а р - д и н И р и с қ у л и б е к в а М ў м и н б ек в а б у л а р г а ў х ш а ш б и р н еч а у л у ғ с а р к а р д а л а р м а с л а ҳ а т н и б и р ж о й г а қ а р о р б е р и б , О л и м х о н н и н г у к а с и У м а р х о н г а к ел и б , а р з қ и л и б д у р л а р к и м , у ш б у в а қ т ҳ а м м а қ ў ш у н Д а ш т и Қ и п ч о қ д а қ о р т а г и д а о ч в а х а р о б л и қ ц а қ о л и б , ў з а ҳ в о л о т л а р и г а д а р м о қ д а б ў л ган в а қ т н и ғ а н и м а т б и л и б , ў зл а р и - м и зн и Х ў қ а н д г а е т к у р и б , ул в и л о я т о д а м л а р и и л а н и т т и ф о қ л а - ш и б , х о н л и к н и в а ҳ у к у м а т и ш л а р и н и ў з қ ў л л а р и м и з г а о л у р м и з . Ж о н д и н т ў й у б , у м р и д а н б е з о р б ў л г а н қ ў ш у н ҳ а м бу х а б а р н и э ш и ти б , а л б а т т а б у м а с л а ҳ а т н и қ а б у л қ и л а д у р деб , б у и т т и ф о қ - н и У м а р х о н г а м а ъ л у м а й л а б , қ а р и й б б и р м и н г м у к а м м а л қ ў ш у н и л а н к е ч а л а б Т о ш к а н д г а к ел и б , а н д и н Х ў қ а н д т а р а ф и г а ж ў н а б - д у р л а р .

Б у х а б а р н и О л и м х о н г а е т к у р г а н л а р и д а ,. у ҳ а й р о н в а с а р о с и - м а б ўл уб , х о т и р и г а к ел и б д у р к и м , к ў р н а м а к т о ғ а л а р и м и з в а бий- л а р У м а р б е к н и ф и р и б и л а н й ў л д а н о з ғ у р у б , Х ў қ а н д г а о л и б к е ­т и б , о х и р и б у л в и л о я т л а р н и д у ш м а н г а п о й м о л қ и л д и р а д у р , д е б аф су с и л а н ў р н и д и н ту р у б , к а т т а ў ғ л и Ш о ҳ р у х х о н н и о л д и г а к е - л н б д у р . Ш о ҳ р у х х о н у й қ у д а э к а н , б а ъ д У м а р х о н н и н г қ ў ш х о н а - с и д и н х а б а р о л д у р с а , қ о ч и б к с т г а н л и г и м а ъ л у м б ў л у б д у р . С о - н и я н , Ш о ҳ р у х х о н н и қ у ч о қ л а б , аф су с и л а н а й т и б д у р : « Э й ў ғл у м , б у ём о н и ш н и д о и м о м е н д а н г у м о н қ и л и б , д о и м о с е н и т а н г л и к а ҳ в о л г а т у т у б , ҳ еч б и р р а в н а қ б е р м а й , ҳ а м и ш а ш а ф қ а т в а м у - р у в в а т н и у л к ў р н а м а к л а р г а қ и л у р э р д и м . Э м д и б ў л а р и ш б ў л д и , қ а з о г а р и з о б ў л м о қ к е р а к » д еб , о ҳ у н а д о м а т л а р қ ш ш ш и б , д а р ҳ - о л м у л о зи м ю б о р и б , қ о л г а н а с к а р н и Ч и м к а н д в а С а й р а м усти - д и н қ а й т а р и б , к ў р у б д у р к и м , ҳ а м м а қ ў ш у н н и н г а ҳ в о л и в а а т в о - р и б о ш қ а т а р зд а , ҳ ам м аси ў з аҳ в о л н и л а н о в о р а к ў р и н ад у р . И к к и - у ч к у н Ч и м к а н д у с т и д а қ ў ш у н га о р о м б е р и б , б а р ч а а м в о л в а а ш ё л а р н и қ ў ш у н га т а қ с и м қ и л и б , қ ў ш и н г а қ а р а б а й т и б д у р : « Э й а с к а р л а р , м ен ҳ а р н и м а к и қ и л и б э р д и м , а з б а р о й и х а й р и я т и а в о м у н -н о с и а ҳ л и и с л о м , о б о д и и м у л к и Ф а р ғ о н а э р д и . А л ҳ а м д у л и л - л о ҳ , о з ф у р с а т д а Т о ш к а н д м у зо ф о т и в а Д а ш т и Қ и п ч о қ н и а н д а к с а ъ й - х а р а к а т и л а н ф а т ҳ в а м у с а х х а р а й л а б , т о б е ъ и Ф а р ғ о н а

қ и л и б , Ф а р ғ о н а в и л о я т и к ен г в а в о си ъ б ўл д и » . [О л и м хон ] ан д и н Т о ш к а н д ш а ҳ р и г а к ел и б , Т о ш к а н д ҳ о к и м и г а в а с и я т л а р қ и л и б , ў ғл и Ш оэуэуххонни а н г а си п о р и ш қ и л и б а й т и б д у р к и : « Ш о ҳ р у х - х о н н и н г ё ш л и ги г а р а ҳ м в а ш а ф қ а т а й л а б , ҳ и ф зи ҳ и м о я т и н гд а с а қ л а м о қ г а с а ъ й и б а л и ғ к ў р сат у р си з» . О л и м х о н в аси я т н и эъти - м о м и га е т к у р гач , Т о ш к а н д д и н ж ў н аб , Т ў й т е п а г а қ ў н у б д у р . К е­час и қ ў ш у н о р а с и г а б у зу қ л и к ту ш у б , а к с а р л а р и О л и м х о н д и н қ о ч и б , ҳ а р м ан зи л д а б и р м и н г, и кк и м и н г қўш ун О л и м х о н н и т а ш ­л аб , Х ў қ ан д га к ета б о ш л аб д у р . О л и м х о н К и р о в ч и у сти га кел гач , К и р о в ч и ҳ о к и м и н и т а л а б қ и л ган д а , О л и м х о н н и н г ю зи г а д а р в о за ­ни б о ғл аб берк и ти б , ам и р н и ки ргузм ай , б ал к и туп о т а бо ш лаб д у р . А м и р О лм хон т а м о м м у тағай й и р бўл ган ли ги н и ф а ҳ м л а б , о т усти ­д а ту р у б , а р к о н и д а в л а т и л а м а ш в а р а т қ и л и ш и б д у р . Қ а д и м и й д а в л а т х о ҳ л а р м а с л а ҳ а т б ер и ш и б д и к и , а г а р Х ў ж ан д т а р а ф и и ла ю р у б , Х ў ж а н д га б о р с а к , д ав л атх о эу гар и н ги зд ан Х о н қ у л и м и р зо Х ў ж ан д га ̂ о к и м д у р . Ҳ а м м а ас б о б у ас л а ҳ а т а й ё р , а г а р Х ў ж ан д га к и р гу д ек б ў л сак , Х ў қ а н д д а ги к ў р н а м а к л а р Х ў қ а н д д а т у р о л м а й қ о ч и б к етад у р д е б , б а ъ зи л а р и а й т и б д у р Х ў ж а н д й ў л и о л и с , К а н - д и р д а в о н и и л а б о р с а к , Х ў ж а н д га т е зр о қ ету р м и з д еб . Х у л о саи к а л о м м а с л а ҳ а т б и р ж о й г а а н ж о м т о п м асд ан , а м и р К а н д и р т а р а ­ф и га қ а р а б а з и м а т а й л а б д у р . У л к ун и Т и л о в с а ҳ р о с и г а қ ўн уб , эр таси К ан д и р д о в о н и т а г и г а қўнуб , эр таси хос в а м у ъ та м а д о д а м ­л а р н и Ғ ар ам сар о й д и н ю р м о қ га а м р қи л и б , худи О л и м х о н К ан д и р д а в о н и г а ю р у б , д а в о н д и н ў ту б , Қ и зи л к ў п р у к д а ҳ а н а с и г а е т т а в д а д а ҳ а н а г а т о ш и л а н ч и б қ и л и б ў й лад и : « Қ а н ч а м а р г ё т г а н экан ?» О л и м х о н қ ў ш у н и л а ул ж о й д а т а в а қ қ у ф қ и л и б т у р г а н и д а Б о т у р қўгибегиттг о т а с и о т қ ў й у б ч и б га қ а р а б б ў л ган ҳ а м о н о , б и р ў қ к ў кр аги га теги б , о тд и н й и қи ли б , ж он берибдур . О ли м х о н бу аҳ в о л- н и кўруб , қ ў л и н и д у о г а к ў т ар у б , ту зи н и х а қ л а б т о ш у л ж о й ғ а ч а б и р гал аш и б к ел ган а с к а р л а р н и ҳ ақ и га д у о қи л и б , ҳ ам м а с и га и ж о ­з а т бери бд ур . Х у д и О л и м х о н Қ о р а м о зо р й ў л и и л а н Х ў қ а н д т а р а ­ф и г а ж ў н а б д у р . О л и м х о н д и н а ж р а л и б к е т га н к ў ш у н н и й ў л д а тўсқун ч и в а қ а р о қ ч и л а р т а л а б , отл ар и н и , тў п в а я р о ғ-а с л а ҳ а л а р и - н и о л и б , б а ъ зи л а р и н и ўдц уруб , қ о л га н л а р и п и ёд а , о ч -я л ан ғо ч , ке- ч а л а б Х ў қ а н д ш аэдеига б о р и б д у р л а р . Х у д и а м и р О л и м х о н З у ҳ у р девонбегиР в а я н а у ч н а ф а р х и зм а т к о р и и л а н С и р д а р ё н и н г кечу- в и д и н ўти б , Ч о р б о ғ и д е в о н а са ҳ р о с и д а м у л о зи м л а р н и н г о т и ч а р - ч а б қ о л и б З у ҳ у р девонбеги и л а н О л ти қ у ш га е т г а н д а д а р а х т н и н г о р а с и д а н б и р о д а м б и р м и л т и к о ти б , О л и м х о н н и д а р а ж а и ш а ҳ о -

д а т г а е т к у р у б д у р 28. Б у л в о қ е а н и к у р га н З у ҳ у р девонбеги о т г а қ а м ч и н б е р и б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и га д о х и л б ў л у б , т ў ғр и ў р д а г а б о ­р и б , У м а р х о н н и н г о ё ғи га й и қ и ли б , б о ш и н и қўю б , ў тган а ҳ в о л о т - н и в а О л и м х о н н и н г ш а ҳ и д б ў л г а н и н и б а ё н қ и л и б д у р . У м а р х о н д а р ҳ о л о д а м ю б о р и б , О л и м х о н н и н г м у р д а с и н и х о н л и к л и б о с и и л а н ш а ҳ а р и ч и д и н ў тк у зу б , а ҳ л и ш а ҳ а р г а в а ф о т и н и м а ъ л у м а й л а б , Ф а р ғ о н а х о н л а р и н и н г д ах м а с и га , о т а -о н а л а р и н и н г ён и га д а ф н қ и л д у р у б , З у ҳ у р девонбегтт ўз у л у ғу н и н г н а м а г и н и о қ л а б , ш у л д а р а ж а д а х и зм а т қ и л г о н и учун ў з м у қ а р р а б л а р и қ а т о р и д а м а н с а б т а й и н қ и л и б д у р .

О л и м х о н н и н г а й ё м и д а в л а т и с а л т а н а т в а в а ф о т и г а ш ул т а ­ри ф а ф о р с и й тарих т о п и б д у р л а р :

Ж улуси с ал тан ат и он ам и ри Р усгам д и л ,Б а л а ф зи ў зб аки Ф ар ғо н а аст «ўн и кки й ил» ,Б а д а в р и сал тан ати тож и к он и хун о ш о м ,Ч у н о н ч и ҳ ар яки он аст н а^ан ги л у ж аи Н и л .Б а за б т и қ ал ъ а б ар б ар и аду миён м еб аст ,Ф а л а к б а чаш м и аду н усраташ к аш и д а м и л .Н а х а н д а қ ва н а ҳи сор ва н а туп сад(д) би ш уди ,М и сол и ф и р ^аи Я ъж уж зи бех к аш ад чу сел.И н он и та в с а н и ум раш қазо к аш и д охи р ,Ч у п а ш ш а пеш и аж ал куш та ш уд вуж уди ф ил.А гар б и ж уй и ту тар и х и соли ф авт б и к аш и ,Д ум и « б ақ о » ва сари «ж оҳ» зи «хони Р усгам ди л » .

[Рустам ю ракли бу ам и р н и н г са л т а н а т д а в р и ,Ф а р ғ о н а ў зб екл ар и н и н г ти ли б и л ан «ўн и кк и йил».Қ о н х ў р то ж и к л ар н и н г п од ш о л и ги д а в р и д а ,Қ ай си к и ҳ ар б и ри тен гси з Н и л н и н г н а ҳ а н гл а р и эди лар .Қ ал ъ а э гал л аш д а д уш м ан га қ ар ш и бел б о ғл ар д и ,Ғ а л а б а д а н ф ал ак душ м ан кўзига м и л т о р т а р д и ,Н а х ан д ақ , н а қ ал ъ а , на тўп ун га тўси қ б ў л а о л ар д и ,Я ъ ж уж ф и рқ аси н и худди селдек т о м и р д ан қу л атар д и .T a iy m p ум р о т а н и н г ж и л ови н и охи ри т о р т д и ,Ф и л га вдал и эди , б и р о қ аж ал д ан п а ш ш а к аб и улди .А гар у н и н г в аф о т йилини ч и қ ар м о қ ч и бў л сан г« Б а қ о » дум и н и в а «ш оҳ» бош и н и «х о н и Р у сгам д и л » д а н айир].

М а х ф и й қ о л м а ғ а й к и м , « з и х о н и Р у с т а м д и л » д а н « б а қ о » «ал и ф » и л ан «ж оҳ»ни б о ш и <оким»ни и сқот қ и я г а в д а , тарих [1225/ 1810] ҳ о си л б ў л ад у р .

Баёни воқеоти даври ҳукумати Умархон ябн Норбўтахон

Ҳ а р в а қ т б и р м а м л а к а т к и , и н қ и л о б в а и ғти ш о ш в а ф и т н а п а й ­д о б ў л у б , ў ш а л в а қ т х о н л а р и н и н г б о ш и г а ҳ а р х и л ш ў р и ш у ф а л о - к а т , купгги д а в л а т [д а в л а т за в о л и ] к е л т и р а д у р ғ о н л и к с а б а б и а к ­с а р с а л о т и н ш а р и а т в а м а ъ д а л а т н и н г х и л о ф и га и ш т у т и б , ц о н у - н и ш а р ъ д и н т а ж о в у з қ и л ғ о н л и к д и н п а й д о б ў л а д у р .

Ш а^ е г а р кунад так и я б а р теғи тез,Зи паҳлуи ў б и гзар ан д ҳам ч у без,С азо во р и теғ аст ҳ а р те ғ зан ,М азан ту касеро в а х ун аш м арез.Б а некўйи ту б и гзар о н у м р и худ,Б а як д ав р м еоад он б а р ту низ.Зи атво р и гардун ту ғоф и л м аб о ш ,С и тезан д ар о пеш ояд си тез.Б и д и д ам д а р а т в о р м и зо н и адл ,М ук о ф о тр о к о р а б о ш эй ази з.Н аж ўй и д ар ин д а ҳ р о зо р и м ўр,К и ар м о р гар д ад н ах о д и гурез.

[А гар ш оҳ ў тк и р қ и л и ч и га суянса,Б и қи н и га без каб и (теш и б ) ўтади л ар .Т и ғ урувчи ти ғ (д ан ў л и ш )га сазо в о р д и р ,С ен ҳеч ким га т и ғ у р м а в а қ он и н и тўкм а.У м ри н гн и яхш или к б и л ан ў тк аз ,(Ё м он л и к қилсан г) у сен га ҳ ам б и р о р п ай т д а қ ай т ад и . Ф ал ак н и н г о д ати д ан ғо ф и л б ў л м а ,Д у ш м ан л и к (хусум ат) қ и л у в ч и га душ м ан ли к етади .А д о л ат тар о зи си н и н г ў л ч о в и д а кўрди м ,М у к о ф о т (эваз)ни ёқ ти р м о в ч и бўл , эй ази з.Д ун ёда чум оли га ҳ ам о з о р берм овч и бўл,К и м ул и л о н га а й л а н с а қ утул а о л м ассан ].

У м а р х о н и ж а н н а т м а к о н т а б ъ и л а т и ф в а р о й и з а р и ф в а ж а - м и и а х л о қ и ҳ а с а н а г а м у т т а с и ф [эга] б и р з о т б ў л г а н с а б а б д и н т а м о м и у л а м о ва ф у з а л о в а с о д о т , м а ш о й и х ва в у з а р о в а у м а ­р о , с а ғ и р в а к а б и р ҳ а м м а б а р о б а р и т т и ф о қ л а ш и б , а р к и ў р д а - г а ҳ о з и р б ў л у б , я н а қ а й т а д и н У м а р х о н н и у зб ек х о н л а р и р а с м и - ч а о қ н а м а д г а с о л и б қ о р и л а р « А н а ф а т а ҳ н а » с у р а с и н и 3 ў қ у б , к ў т а р и б , Ф а р ғ о н а т а х т и г а ў т қ у зу б , т а м о м и ж а м ъ б ў л г а н х а - л о й и қ л а р т а ҳ н и я т в а м у б о р а к б о д о в о за с и н и а р ш и а ъ л о г а е т к у - р у б д у р л а р .

А н д и н к ей и н У м а р х о н ҳ о з и р б ў л г а н л а р и н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а м у н о с и б и а ҳ в о л , ж о м а в а д а с т о р [салла] и н ъ о м а й л а б , б а р ч а л а - р и н и ш о д в а м а с р у р қ и л и б д у р . К у н д и н к у н У м а р х о н н и н г а ҳ в о л и м а р з и я [м аъқул ] в а а т в о р и п и с а н д и д а с и о л а м г а ш о й и ъ в а з о ҳ и р [м а ъ л у м ] б ў л у б , а н д а к ф у р с а т д а ҳ а м м а а ҳ л и Ф а р ғ о н а н и н г к ў н г л и н и ў зи г а ж а зб в а м у с а х х а р қ и л и б , э с к и в а қ а д и м г н б и д ъ а т в а з у л м л а р ғ а , ш а р ъ и ш а р и ф м а н ъ қ и л г а н и ш л а р г а м у т л а қ б а р - ҳ а м б е р и б д у р .

О л и м х о н а с р и д а ^ а р к и м д и н зў р л и к и л а н т о р т и б о л и б , а с ­к а р қ и л и н г а н қ у л л а р н и ў з х ў ж а л а р и г а т о г ш у р у б , О л и м х о н ­н и н г з у л м и д а н б о ш қ а ш а ҳ а р л а р г а қ о ч и б , ж у д о й и в а т а н , о в в о - р а и ғ у р б а т б ў л у б ю р г а н о д а м л а р У м а р х о н х и з м а т и г а қ а й т а - д а н к е л и б , п а н о ҳ т о р т г а н л а р г а ш а ф қ а т н а з а р и и л а н қ а р а б , у л а р н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а м у н о с и б м а н с а б в а б а ъ з и т о р т у ^ в а п е ш к а ш қ а т о р и д а к е л т у р у л г а н қ у л л а р б ў л с а а л а р н и н г қ о б и - л и я т и г а қ а р а б , ж о й в а ў р у н б е р и б , т а м о м и т о ж и к л а р н и ў з ж о й - л а р и г а к е т м о қ г а р у х с а т б е р и б , у л а р н и н г у л у ғ л а р и г а баҳодир в а з и ф а х ў р л а р қ а т о р и д а ж о й б е р и б , О л и м х о н в а қ т и д а г и а м а л - д о р л а р н и т а ғ й и р в а т а б д и л қ и л и б , М у ҳ а м м а д н у р х ў ж а н о м т о ж и к к а %удайчиликх а м а л б е р и б , б и р ю з н а ф а р т о ж и к н о м - д о р л а р д и н т у ғ в а б а й р о қ и л а н а н г а т о п ш у р у б , З и й н а т ш о ҳ , қ о з и Н и ё з м у ҳ а м м а д в а А б д у л б о қ и й в а б у л а р г а ў х ш а ш у л у ғ- л а р н и умаро қ а т о р и г а д о х и л а й л а б , Н о р б ў т а х о н н а д и м л а р и - д и н О л и м х о н в а қ т и д а Б у х о р о г а қ о ч и б к е т г а н Қ о б у л м и р з о в а Ғ а р и б ясовул ў ғл и У м а р х о н ҳ у з у р и г а қ а й т и б к е л га н э к а н , у л а р ­н и ҳ а м в а з и ф а х ў р л а р қ а т о р и г а к и р г у з у б , б у ў р т а д а Т о ш к а н д ҳ о к и м и Л а ш к а р қўшбегига с у п о р и ш а й л а г а н О л и м х о н н и н г ў ғ л и Ш о ҳ р у х х о н н и ў л д у р у б д у р л а р .

Ш аҳон ки ба хуни ж и гар сурхрў,Ш уда ёф тан д д а р ж аҳон об р ў ,М атое б а хуни ж и гар м ехўранд,Н ая р зад ки ф ар д о б а як рў ба рў.

[Ж и гар қони б и л ан қизил ю зли бўлуб ,Ж аҳ о н д а обрў то п ган ш оҳ л ар ,Д у н ё м атоси н и ж и гар қ он и би л ан со ти б о л и ш л ар , Э р т ага а зо б га р ў б ар у б ў л и ш л ар и га ар зи м ай д и ].

И р и с қ у л и б е к , М ў м и н б е к ва Қ и т о қ и й баҳодир О л и м х о н н и н г у л у ғ б о ш л у ғ с а р к а р д а л а р и д а н б ў л у б , У м а р х о н н и Ч и м к а н д ус­т и д а й у л д ан ч и қ а р и б , О л и м х о н д и н қ а й т а р и б Х ў қ а н д г а к ел ту - р у б х о н қ и л г а н э д и л а р . У м а р х о н г а б а ъ з и д а в л а т х о ҳ л а р а р з қ и л и б д у р к и , б у з и к р б ў л м и ш л а р О л и м х о н н и с а р а н ж о м қ и л г а н - д и н к ей и н , У м а р х о н н и ҳ а м ў р т а д и н к ў т а р и б , И р и с қ у л и б е к н и х о н қ и л у р м и з д е г а н м а с л а ҳ а т л а р и б о р д е б , у л а р н и н г а ф ъ о л и за м и ъ а в а а т в о р и ш а н и ъ а л а р и н и б атаф си л аён қ и л и б д у р л а р . Б ул а с н о д а О л и м х о н д и н қ о ч и б , Б у х о р о г а к е т г а н Р а ж а б қўшбеги У м а р х о н н и н г х о н б ў л у б , К а л л и Ш о д и й м а р ғ и н о н л и к н и н г Ф а р ­г о н а м а м л а к а т и г а мингбоши31 б ў л г а н л и г и н и э ш и ти б , у з а т б о ъ в а а в л о д л а р и и л а н У м а р х о н х и зм а т и г а к ел и б д у р . Б у л а р к е л га н - д и н к ей и н Р а ж а б қўшбегининт к у р с а т г а н м а с л а ҳ а т и б у й и ч а , И р и с қ у л и б е к , М ў м и н б е к в а Ж у м ъ а б о й Қ и т о қ и й к ў р н а м а к л а р - ни ўлдуруб , м а м л а к а т и ч и д аги ф и тн а в а к у д у р ат б и р т а р а ф бўлуб , к у н д ан -к у н У м а р х о н н и н г р и в о ж и т а р а қ қ и й в а р и в о ж л а н и б д у р .

И к к и й и л н и ^ о я т д а о с о й и ш т а в а ф о р и ғ б о л л и к ҳ у к м р о н л и к а й л а б , а н д и н к ей и н К а л л и Ш о д и й н и Х ў ж а н д г а ҳ о к и м қ и л и б , о н и н г ў р н и г а Ю су ф Қ о ш ғ а р и й н и мингбоши в а амири лашкар қ и л и б , м а с л а ҳ а т а й л а б д у р к и м : « Ю су ф мингбошини а с к а р и л ан д у ш м ан у с ти га ю б о р у р м и з т о к и м , о н и н г қ у в в а т и б о зу си в а ш ав - к а т и а м о р а т и н и д у ш м а н л а р н а з а р и д и қ қ а т и г а о л с у н л а р » . Ҳ ам - м а б у м а с л а ҳ а т г а қ а р о р б ер и б , қ ў ш у н ж а м л а б Ў р а т е п а у сти га б о р м о қ г а Ю суф мингбошига ф о т и ҳ а ва и ж о з а т б е р и б д у р л а р . У м а р х о н д и н р у х с а т о л г а н д и н к ей и н Ю су ф мингбоши қ ў ш у н н и ж а м л а б , ф о т и ^ а о л и б , уч к у н д а а с к а р и л а н ю р у б Ў р а т е п а у с т и ­га б о р и б и к к и с а р к а р д а н и Ў р а т е п а у сти га , ху д и Ю су ф мингбо- иш б о ш к а с а р к а р д а в а қ ў ш у н и л а н т у р т к у н и ч и д а о қ а р О к б у - л о қ д и н т о С а м а р к а н д а т р о ф и ғ а ч а ч о п о в у л а й л а б , ^ а р н и м а

т ў ғр и к е л га н в а к ў зг а к ў р и н г а н б е а д а д ч о р п о в а б е ҳ а д о д а м л а р ­н и а с н р а й л а б , О қ су в у с т и га к ел и б қ ў н у б д у р . Қ у в в а т у қ у д р а т и егган м усул м он и я ҳ о к и м л ар и б н р -б и р о в л ар и н и т а л о н -т о р о ж қил- м а к , ў л д и р м а к д и н б о ш қ а ҳ у н а р л а р и и ў қ л и ги ҳ а м м а г а м а ъ л у м эди .

О қ с у в д и н о ҳ и с т а л и к и л а н к ў ч у б , м у д д а т и т ў р т к у н и ч и д а ҳ а м м а а с к а р и л а н Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л у б , У м а р х о н г а м ан зу р б ў л у б , қ и л ган хи зм ати в а ғ а й р а т и н и б аён қ и л га н д а , У м а р ­х о н х у р с а н д в а ф а р а ҳ м а н д б ў л у б , Ю суф мингбошига с а р у п о и ш о ҳ о н а и н ъ о м а й л а б , х и зм а т к ў р сатган й и ги тл ар н и н г ҳ а р қ а ю л а - р и г а с а р у п о в а м у н о си б и а ҳ в о л а м а л в а ё р л и қ б ер и б к е л т у р г а н ў л ж а н и й и г и т л а р г а б а р о б а р т а қ с и м қ и л и б б е р м о қ г а ф а р м о й и ш ай л а б д у р . Т а қ с и м д и н ф о р и ғ б ў л га н д и н к ей и н ҳ а м м а а с к а р л а р г а ў з ж о й л а р и г а б о р м о о д а а м р қ и л и б , т ах т у с а л т а н а т д а ф о р и ғ б о л - л и к и л а ҳ у к м р о н л и к а й л а б , а н д а к в а қ т д и н к е й и н Т о ш к а н д в а Д а ш т и Қ и п ч о ҳ т а р а ф и г а с а ё ҳ а т қ и л и б , ул т а р а ф л а р д а р а о ё в а б а р о ё л а р н и а ҳ в о л о т и д и н в о қ и ф в а огоҳ б ў л м о қ м у д д а о с и д а б а ъ ­зи х о с у м а р о в а с а р к а р д а л а р т а й и н л а б , а л а р б и р л а н Т о ш к а н д т а р а ф и г а а з и м а т а й л а б , ш а ъ н у ш а в к а т и л а н У м а р х о н Қ у р а м а у с т и га қ ў н у б д у р .

У л в и л о я т н и н г а ъ ё н в а а ш р о ф л а р и н и т а л а б а й л а б , ҳ а м м а л а - р и г а м у н о с и б и а ҳ в о л , қ и м м а т б а ^ о ж о м а л а р б е р и б , б и д ъ а т и қ а д и м л а р н и б а р ҳ а м а й л а б , а ҳ к о м и ш а р ъ и ш а р и ф н и ж о р и й қ и л - м о қ х у су си д а у л а р г а т а ъ к и д қ и л и б , ҳ а м м а ҳ о з и р б ў л г а н л а р н и ў з л а р и д а н р о з и в а х у р с а н д а й л а б , э р т а с и К и р о в ч и д а н к ў ч у б , й ўл у с т и д а к у н н и н г и сси ғ в а қ т и д а а р з қ и л у в ч и л а р н и н г а р з и н и эш и ти б , т а м о м и а с ъ а с а ва д а б д а б а и л а н о т у с ти д а б и р -и к к и с о а т т а в а қ қ у ф а й л а б , а р з и н и хуб э ш и ти б , л о й и қ в а м у н о с и б ж а в о б а й т и б ў т а р э д и л а р . Ш у л т а р и қ ю р у б , Т о ш к а н д д а р в о з а с и г а ет- г у н ч а м а з л у м л а р н и н г а р з у д о д и н и с ў р а б , з о л и м л а р г а с и ё с а т к ў р с а т и б д у р . Т ў й т е п а д а н қ ў н г а н в а қ т д а Т о ш к а н д н и н г у л а м о , ф у за л о в а у м а р о в а у л у ғл а р и т о р т у ғ в а п е ш к а ш и л а к е л и б м а н ­зу р б ў л у б д у р . Э р т а с и Т о ш к а н д т а р а ф и г а а з и м а т а й л а г а н д а Т о ш ­к а н д н и н г т а м о м и у л а м о в а у м а р о л а р и , у л у ғ х о н Ч и р ч и қ д а р ё - си ди н ў ту б ф у қ а р о л а р г а р ў б а р у б ў л га н ҳ о л д а ҳ а м м а б и р д а н д у о қ и л и ш и б , Қ ў й л у қ м а в зе с и д а г и о м о д а қ и л и н г а н с а р о п а р д а г а ту ш у б д у р . А н д а к и с т и р о ҳ а т а й л а б , о т л а н и б , С о л о р л а б и г а к ел ­г а н д а , С о л о р л а б и д и н т о Т о ш к а н д ў р д а с и ғ а ч а к ў ч а н и н г и кк и т а р а ф и д а ф у қ а р о л а р қ а т о р ту р у ш у б , э ъ з о з ва и к р о м и л а н У м а р -

х о н н и Ў р д а г а т у ш у р у б , п о д ш о ҳ л а р г а м у н о с и б з и ё ф а т и о л и й т а й ё р л а б , б и р н е ч а к у н Т о ш к а н д ш а х р и д а и с т и қ о м а т в а и ст и - р о ҳ а т а й л а б д у р л а р . Б и р н е ч а к у н д а н к е й и н Т о ш к а н д ш а ҳ р и г а Л а ш к а р бекларбегит>2 ҳ о к и м а й л а б , Л а ш к а р бекларбеги в а о н и н г ф а р з а н д л а р и г а с а р у п о и ш о ҳ о н а б е р и б , б о ш қ а с а р к а р - д а л а р д и н о н и н г м а р т а б а в а м а н з и л о т и н и м у м т о з а й л а г а н д и н к е й и н , Л а ш к а р бекларбеги Т о ш к а н д ш а ҳ р и в а о н и н г а т р о ф и ­д а г и т а м о м и с а р т и я в а қ о з о қ и я л а р н и н г у л у ғ л а р и г а б у ю р у б ҳ о з и р л а б , ҳ а м м а л а р и т о р т у ғ в а п е ш к а ш л а р и н н У м а р х о н г а м а н з у р а й л а б , у л а р н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а У м а р х о н с а р у п о в а м а н с а б б е р и б , ў з ж о й л а р и г а қ а й т м о қ г а р у х с а т а й л а б д у р . А н ­д и н к е й и н У м а р х о н Р а ж а б қўшбегини Т у р к и с т о н ш а ҳ р и н и м у- с а х х а р қ и л м о қ қ а а м р қ и л и б , к ў п м и қ д о р қ ў ш у н и л а н Т у р к и с ­т о н т а р а ф и г а р а в о н а й л а б д у р . Р а ж а б қўшбеги у ч к у н й ў л й у - р у б т у р т и н ч и к у н и с а ҳ а р в а қ т и д а Т у р к и с т о н қ ў р ғ о н и н и н г т а - г и г а б о р и б , ҳ а м м а ш и р и н у й қ у д а ё т г а н в а қ т д а қ ў р ғ о н д и н о ш и б т у ш у б , Т у р к и с т о н ш а ҳ р н н и м у с а х х а р қ и л и б , б у л ш а ҳ а р д а г и х а з и н а г а т е г и ш л и ҳ а м м а м о л у а ш ё л а р н и т а с а р р у ф и г а о л и б , Т у р к и с т о н ҳ о к и м и н и д а в л а т х о ҳ о д а м л а р и и л а н у ш л а б , ҳ а м - м а с и н и У м а р х о н г а ю б о р у б , Т у р к и с т о н а т р о ф и д а г и э л а т и я л а р - н и ў з и г а қ а р а т и б д у р . Б у л х а б а р н и э ш и т г а н У м а р х о н х у р с а н д б ў л у б , д а в л а т х о ҳ и қ а д и м и й л а р д и н Ш а й х Б а д а л додхоҳ^ д е - г а н н и Т у р к и с т о н ш а ҳ р и г а ҳ о к и м қ и л и б , қ и м м а т б а ҳ о с а р у п о в а д а с т о р в а ё р л и ғ б е р и б , у м у р и ш а р ъ и й д а м а ҳ к а м в а у с т у в о р т у р м о қ л и к г а т а р ғ и б а й л а б , Т у р к и с г о н г а ю б о р и б д у р . Ш а й х Б а д а л додхоҳ б о р г а н д и н к е й и н Р а ж а б қўшбеги ш а ^ а р н и а н г а т о п ш у р у б , У м а р х о н х и з м а т и г а к е л и б , к ў п и н ъ о м у э ҳ с о н г а с а ­з о в о р б ў л у б д у р . У м а р х о н б и р н е ч а в а қ т Т о ш к а н д ш а х р и д а т у р у б у л а м о в а ф у з а л о л а р г а и н ъ о м у э ҳ с о н л а р б е р и б , у л а м о - л а р н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а м у н о с и б и а ^ в о л с а р у п о л а р ҳ а д я а й ­л а б , ҳ а м м а л а р и н и н г к ў н г л и н и ў з т а р а ф и г а м о й н л қ и л д у р у б , т а ж а м м у л и т а м о м в а х у р с а н д и м о л о к о л о м и л а х а з о й и н в а д а - ф о и н л а р н и о р т и б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а р а в о н а б ў л у б , а н д а к ф у р ­с а т д а Х ў қ а н д г а д о х и л б ў л у б д у р .

А м и р У м а р х о н т а х т г а ў л т у р г о н л а р и н и н г о л т и н ч и й и л и - д а м а с ж и д и Ж о м е ъ б и н о с и н и б о ш л а б , с а к к и з и н ч и й и л и д а и т м о м и г а е т к у р у б д у р л а р . Х ў қ а н д м а с ж и д и Ж о м е ъ с и н и н г тарих и:

А м и р и ж аҳ о н д о р хурш еднур ,Зи худ к а р д хурсан д н азди ку дур .З аи ф о н ҳ ам м а ш оду хуррам а з о н ,Ф а қ и р о н з-эҳсони ў д ар сурур .Я ти м о н ф ар о м ў ш к ар д а п ад ар ,Зи аш ф о қ и базлаш ҳам м а д а р ғурур .Ғ аи б о н в а та н ҳ о ф аром уш к ар д ,Зи б азл аш ҳ ам м а к ар д зи х (в )еш он нуф ур.Б а д а в л а т ш уд а ш айху о л и м ази з,А зи зо н ҳам м а гаш т ғар қи нузур.Зи м асж иди Ж о м и ъ к аш и д ан д т а р ҳ ,Зи ҳукм и ж аҳ о н д о р эҳсон вуф ур.Б а д у сол и тм ом и таъ м и р и у,Ш у д а а з к ар о м о ти сул тон вузур.Б и гу ф то х и р ад соли тар и х и у,Б и п урси зи м ан «боз Ж о м и ъ зуҳур».

[Ж аҳон эгаси қуёш дек н урли ам и р ,Я қ и н у у зо қ д аги л ар н и узи дан х у р сан д қилди.Б еч о р ал ар ун дан ш оду ху р р ам ,К а м б а ғ а л л а р эҳсони дан хурсан д .Е ти м л ар н и н г эсига о т а л а р и к ел м ай д и ,С ах о в ати д ан б ар ч а о д ам ғурурда.М у со ф и р л ар в ата н л ар и н и у н у тган ,И н ъ о м и д ан б ар ч а (туқ бўлуб) қ а р и н д о ш л а р и га иш и туш м ай ди .У н и н г д а в р и д а о л и м л ар и ззатл и ,А зи з к и ш и л ар эса, н азр у н и ёзга ғ а р ц булган .Ж о м е м асж и д и н и т а р зи н и т у зд и л ар ,Э ҳсон и ф ар о в о н ҳу к м д о р н и н г ҳ у к м и б и л ан .И к к и й и л д а ун ин г қ у р и б би ти р и л и ш и ,Б у су л то н н и н г к а р о м а тл а р и д а н булди .У н и нг тарих й и л и н и ақл:М ен д ан сў р асан г « б о з Ж о м еъ зу ҳ у р бўл д и » деди].

«Боз Жомеъ зуҳур» тарих бўлмоғига сабаб, Олимхон мундан муқаддам масжиди Жомеъ урнига мадрасаи олий бино қилмоқ бўлуб, деворини одам бўйи баробар ишлангандин кейин монеъ илан тўхталиб қолиб, Олимхондин кейин Умархон аввало бино- ни бузуб, ўрнига иккинчи мартаба масжиди Жомеъи шариф ва

М адраса б и н о қ и л г а н эк ан . В а д и г а р ш у л к и , Х ў қ а н д ш а ҳ р и н и н г ж а м и я т и у ш б у ж о м е ъ б и н о с и д и н с ў н г р а м а ъ л у м ва м а ш ҳ у р б ў л ган л и к с а б а б и д и н «б оз Ж о м еъ зуҳур» м о д а и тарих бўлубдур .

У м а р х о н н и н г т а х т г а ў л т у р го н и га ўн й и л б ў л г а н д а Ў р а т е п а ҳ о к и м л а р и в а Х ў қ а н д х о н л а р и м и ё н а л а р и д а н и з о в а м у х о с а м а т п а й д о б ў л га н в а ж ҳ д и н С а м а р к а н д э л а ти я с и в а х и то й , қ и п ч о қ ва қ о р а қ а л п о қ б ек л ар и д и н У м ар х о н га х ат -х аб ар ю б о р и б , а р з қили б- д у р к и м : « Б и з л а р н и н г б о р а м и з д а ш а ф ц а т в а м а р х а м а т и н г и з н и д а р и ғ т у т м а й , Д и з з а х у с т и га қ ў ш у н т о р т и б к е л с а н г и з , б и зл а р ж и л о в и н ги зд а х и з м а т қ и л а р эд и к » . Б у х а т -х а б а р м а зм у н и н и а р ­к о н и д а в л а т г а м а ъ л у м в а м а ш в а р а т а й л а б , э л ч и г а с а р у п о ва и н ъ о м л а р б ер и б , х а м м а а к о б и р у а ш р о ф л а р и л а н м а с л а ҳ а т н и б и р ж о й г а қ ў й у б , л а ш к а р ж а м ъ ip u m o if ra м у қ а й я д б ў л у ш у б , б и р о з ф у р с а т д а к ў б қ ў ш у н т а й ё р л а б , а с б о б и с а ф а р н и м у ҳ а й ё в а о м о д а ф отиб , там о м и Ф а р ғ о н а аск ар и н и ̂ о зи р л а б , Д а ш т и Қ и п ч о қ қўш и - н и н и ҳ а м й и ғ и б к е л т у р м о қ у ч у н Т о ш к а н д ҳ о к и м и Л а ш к а р бек- ларбегигг а м р ю б о р и б , У м а р х о н а с ъ а с а ю д а б д а б а и л а н Х ў қ а н д ш а ^ р и д и н ж ў н а г а н в а қ т и д а у л а м о , ф у за л о в а ф у қ а р о к ў ч а л а р г а т о м о ш а у ч у н ч и қ и б , а м и р г а ф о т и ҳ а б е р и б д у р л а р .

У м а р х о н ў ш а л к у н и Х ў қ а н д д и н ч и қ и б , Қ у ш к ў п р и к к а қ у н у б , и к к и н ч и к у н Б е ш а р и қ м а в зе и га б о р и б , у ч у н ч и к у н К о н и б о д о м қ у р у ғи г а е т и б ф ш у б д у р . Т у р т и н ч и к у н Қ а р о қ ч и қ у м г а , б е ш и н ­ч и кун Х ў ж а н д ш а ^ р и г а б о р и б , у л ш а ^ а р д а м у д д а т и уч к у н о р о м о л и б , қ у ш у н н и н г о л д и -к е т и н и ж а м л а б , а н д и н ж ў н а б Қ ў ш т е ги р - м о н г а б о р и б қ ў н у б д у р . Ў ш а л к у н Л а ш к а р бекларбеги Т о ш к а н д , Д а ш т и Қ и п ч о қ в а Қ у р а м а ф д п у н л а р и н и н г с а р к а р д а л а р и и л а н Х а й р о б о д д и н ў ту б , У м а р х о н а с к а р и г а ф ш ш л у б д у р л а р . Л а ш к а р бекларбеги б о р а с и г а У м а р х о н ш а в к а т в а м а р ҳ а м а т к ў р гу з у б , т а м о м и с а р к а р д а в а у м а р о л а р н и ў з >^узурига ҳ о з и р л а б , қ ў ш у н - н и қ а ю т ар и ф а ю р г у зм а к л и к т ў ғ р и с и д а м а ш в а р а т қ и л г а н д а ай - т и б д у р л а р : « Э й , п о д ш о с и о л а м п а н о ^ , к и ч и к д у ш м а н н и о ё қ о с ­т и г а ва о р қ а г а т а ш л а б қ а в и й в а з а б а р д а с т [қ ў л и б а л а н д ] д у ш ­м а н н и н г у с т и га б о р м о қ а қ л в а м а с л а ^ а т д и н х о р и ж д и р . Я н а м ас- л а ҳ а т а м и р и р а в ш а н з а м и р н и н г [о ч и қ к ў н г и л ] р а ъ й л а р и д а д у р [и х ти ёр л ар и д ад и р ]» .

У м а р х о н а л а р н и н г с ў зи га ж а в о б а н а й т и б д у р к и м , Х у д о в а н - д и к а р и м и о н а т и г а т а в а к к а л а й л а б , б и з л а р д и н ё р д а м в а н а ж о т с ў р а б , х а т -ю б о р г а н х а л қ н и н г у с т и г а б о р и б , а л а р г а н а ж о т в а д и л д о р л и к б е р и б , Ф а р ғ о н а а с к а р и н и н г қ у в в а т у и қ т и д о р и н и

д у ш м а н г а к у р с а т и б , Д и з з а х ш а ҳ р и н и м у ^ о с а р а к и л м о к г а ^ и м - м а т к ў р с а т м о қ л о з и м . Б ул м и ё н а д а қ о р а қ а л п о қ в а х и т о й -қ и п - ч о қ а ҳ в о л о т и д и н в о қ и ф ва о г о ҳ б ў л у б , а л а р г а ш а ф қ а т в а м а р - ҳ а м а т к ў р с а т и б , а ҳ в о л п у р с л и к к и л м о к л о з и м д у р , д е г а н д а ҳ а м - м а б и -л -и т т и ф о қ б и р м а с л а ҳ а т г а қ а р о р б е р и б , э р т а с и Қ ў ш т е - г и р м о н д и н к ў ч у б , Х а в о с у с т и г а б о р и б қ ў н у б , э р т а с и Х а в о с - д и н ж ў н а б , э р т а с и Ё м м а в з е й и г а қ ў н у б , э р т а с и а н д и н ж ў н а б , Д и з з а х у с т и г а е т и б қ ў н у б д у р . Б и р к е ч а у л м а в з е д а е т г а н д и н к ей и н э р т а с и ч о п о в у л қ ў ш у н н и т о С а м а р к а н д т о б и о т и ғ а ч а б у ю ­р у б , қ о л г а н қ ў ш у н и л а н Д и з з а х м у ҳ о с а р а с и г а м а ш ғ у л б ў л у б - д у р л а р .

М а ж м у и қ и п ч о қ и я т о р т у қ и л а к е л и б , У м а р х о н г а м а н з у р б ў л у б , у л а р н и н г ҳ а р қ а ю б о ш л у қ л а р и га с а р у п о и ш о ҳ о н а б е р и б , қ о л г а н л а р и г а ҳ а м б а р о б а р ж о м а л а р б е р и б , ҳ а м м а с и н и с а р а ф - р о з қ и л и б д у р л а р . Т о қ и р қ к у н г а ч а Д и з з а х у с ти д а т у р и б , Д и з ­за х в а С а м а р к а н д м и ё н а с и д а ги ж о й л а р д и н к е л г а н л а р г а с а р у п о и н ъ о м ф и ш б , б у л м и ё н а д а ҳ а р к у н Д и з з а х ш а ҳ р и н и м у ҳ о с а р а а й л а б , у р у ш қ и л и б , ҳ а р и к к и т а р а ф д и н ў л г а н в а я р а д о р б ў л г а ц - л а р и г а р а ҳ м у ш а ф қ а т а й л а б , Д и зза х у с т и д и н к ў ч у б , қ а й т м о қ г а а м р қ и л и б , ҳ а м м а с а р к а р д а л а р в а қ ў ш у н о ҳ и с т а л и к и л а к ў ч у б , Ў р а т е п а у сти д и н ў ти б , о л т и к у н д а Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л у б , ҳ а м м а с а р к а р д а в а қ ў ш у н га ўз ж о й л а р и г а б о р м о қ г а и ж о з а т бе- р и б д у р л а р .

У м а р х о н н и н г т а х т г а ж у л у с и га ў н и н ч и й и л и н и н г а в в а л и д а М а ҳ м у д х о н т ў р а и А ҳ р о р и й а м и р и Б у х о р о т а р а ф и д и н Ў р а т е п а - га ҳ о к и м э д и . У м а р х о н г а д ў с т у о ш н о б ў л м о қ м у д д а о с и д а х а ­б а р ю б о р и б д у р . Б у х а б а р и м а с а р р а т о с о р н и [хуш х аб ар н и ] У м а р ­х о н э ш и т и б , у л у л в и й зо д а н и н г с а д о қ а т и г а а м н и я т ҳ о си л а й л а б , д а р ҳ о л қ ў ш у н б ў л м о ғ и г а ф а р м о н б ер и б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и д и н асъ - а с а ю д а б д а б а и л а н ж ў н а б , Ў з б а к т е п а г а қ ў н у б , қ ў ш у н н и ж а м ­л а б о л г а ч , а н д и н к ў ч и б Б е ш а р и қ м а в з е и г а қ у н у б , а н д и н ж ў н а б , м у д д а т и о л т и к у н д а Ў р а т е п а у с т и г а е т и б қ ў н у б д у р л а р . М ахь- м у д х о н т ў р а в о л и и Ў р а т е п а а в с о ф и ҳ а м и д а и У м а р х о н н и э ш и ­т и б , д ў с т в а ҳ а м с у ҳ б а т б ў л м о қ о р з у с и д а э к а н л и г и н и фахкм л а - г а н У м а р х о н а з р ў й и о д о б [о д о б и л а ] н а д и м и х о с л а р и д и н б и р о д а м н и Ў р а т е п а ш а ҳ р и га М а х м у д х о н т ў р а н и н г х и зм а т и га ю б о ­р и б д у р .

М а х м у д х о н т ў р а ул о д а м га эъ зо зу и к р о м к ў р с а т и б , р у х с а т б е р и б д у р . Э р т а с и М а х м у д х о н тўра қ и м м а т б а х о а с б о б у аж н о с -

л а р д а н т о р т у ғ о л и б , а р к о н и д а в л а т л а р и и л а н М у ғ а р к и д а н ч и - қ и б , У м а р х о н қ ў ш у н и т а р а ф и г а р а в о н а б ў л у б д у р . У м а р х о н б у л х а б а р н и э ш и т у б , м ах су с у л у ғ л а р б и л а н х о с с а р о п а р д а д а ў л т у - р у б , с а р о п а р д а а т р о ф и г а б и р м и н г м е р г а н й и г и т л а р н и з и й н а т - л и к л н б о с и л а м у зай я н в а м у ҳ а й ё а й л а б , к у ту б т у р г а н ҳ о л д а М а ҳ м у д х о н т ў р а с а р о п а р д а г а д о х и л б ў л и ш и и л а н А м и р У м а р ­х о н ў р н и д и н ту р и б , б и р -б и р л а р и и л а н қ у ч о қ л а ш и б к ў р и ш и б , б и р -б и р л а р и и л а н м у ҳ а б б а т в а с а д о қ а т и л а н ш и р и н с ў зл а ш и б , У м а р х о н ҳ а м м а с а р к а р д а л а р д и н ю қ о р и , ў з ё н и д а ж о й б е р и б ў л т у р ги зи б , қ о л г а н с о д о т в а у л а м о л а р г а м у н о си б ж о й к у р с а т и б , а л в о н и н е ъ м а т в а а н в о и ф а в о к и ҳ л а р т о р ту б , б а ъ д а з ф а р о ғ и т а о м т ў р а г а х у д и а м и р с а р о п а р д а с и н и н г ё н и д а б и р о л и й с а р о п а р д а т а й ё р л а б б е р и б д у р л а р . Ў ш а л к е ч а с и у м а р о в а с а р к а р д а л а р м а е - л а ҳ а т қ и л и ш и б , т ў р а н и Х ў қ ан д га о л и б б о р и б , М а р ғ и л о н г а ҳ о к и м қ и л и б , х о с в а м у ъ там ад о л а м л а р д и н б и р о д ам н и Ў р а т е п а г а ҳ о к и м қ и л м о қ б ў л у б д у р л а р . Б у л м а с л а ҳ а т н и м а ъ қ у л к ў р г а н У м а р х о н У р а т е п а н и Р а ж а б қўшбегига то п ш у р у б , М аҳ м у д х о н т ў р а н и ў э л а - р и и л а н , Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а қ а й т и б к е л и б д у р л а р .

А н д а к в а қ т ў тган д и н к ей и н ю зи я в а қ и р қ и я ж а м о а н и н г б е к л а - р и д и н М у ҳ ам м ад р аҳ и м оталиқ34 н о м б и р с а р к а р д а ўз э л а т и я л а р и и п а и т ги ф о қ л а ш и б тў ғр и Ў р а т е п а ш а ҳ р и га д о х и л бўл уб , ш а ^ а р х ал қ и н и ў зи га тобеъ айпаб , М у ғ а р к и г а Р аж аб қўшбегига о д а м ю б о ­р у б М у ғ ар к и д и н чи қиб к етм о қ и н и т а л а б қили бдур . Р аж аб қўшбеги у ч -тў р т кун м ад о р о в а м ав о со а й л а б , ох и р и Ў р атеп а в а М у ғ а р к и н н т а ш л а б ў зи га қ а р а ш л и о д а м л а р и и л а н Х ў қ ан д ш а ҳ р и га ч и қ и б к е- ти б д ур . Р а ж а б қўшбегинн беуруш в а бен и зо Ў р атеп ан и т а ш л а б кел- г а н л и ги г а У м а р х о н м ал о л и х о т и р б ў л уб дур . З ерок и , а с к а р и я о р а ­си д а Р а ж а б қўшбеги и л ан М у ҳ ам м ад р аҳ и м оталиқ м и ё н а л а р и г а ху ф и я м а в о за а т [алоқа] бў л у б Ў р а т е п а н и М у ҳ ам м ад р аҳ и м ота- лиқга м у ф гу м аж о н ан [осонгина] б ер и б к ел ган л и ги ш о й и ъ [ош к ор] б ў л у б , у л х а б а р У м ар х о н га м асм у ъ б ўлуб дур .

Т а х т т а ў л т у р г а н и н и н г ў н и н ч и й и л и д а У м а р х о н Э р н а з а р б е к девонбегини Т ў р а қ ў р ғ о н г а ҳ о к и м а й л а б , Р а ж а б қўшбегини ҳ а м р о ҳ қ и л и б ю б о р и б , о н и н г к е т н д и н м у л о зи м ю б о р и б , Р а ж а б қўшбегини ў л д у р у б д а р ё г а т а ш л а б д у р . Ҳ а р а м а л и к и , б а ъ з и м а р - д у м л а р б о р а с и г а қ и л и б д у р , ў зи г а қ а й т и б д у р .

Ж у л у си н и н г ўн б и р и н ч и й и л и д а О л и м х о н н и н г қ и зи У м а р х о н ­н и н г ҳ а м ш и р а и а й н и й л а р и н и М а ъ с у м х о н т ў р а М а ҳ м у д х о н т ў р а - г а б е р и б , д о м о д л и ғ м а н с а б и г а с а р а ф р о з қ и л и б д у р .

Ж у лусин и нг ўн и кк и н ч и й и ли да Б озорқ ул и меҳтар35 к и м У м а р ­х о н н и н г надими хос в а м у қ а р р а б л а р и д и н ҳ а м меҳтар в а ҳ а м аф - ғ о н в а т о ғ л и к в а п о н ғо зи т у ғл а р и о н и н г қ ў л и га то п ш у р у л ган х о н ­н и н г ан и си ж а л и с л а р и д и н а к с а р ҳ у к у м ат о н и н г қ ў л и д а эк ан . И с - ф а р а в а Б е к б а ч ч а м а ҳ а л л а л а р и н и н г м и ён аси д а ^ о в л и о л и б , ў р д а и о л и й б и н о а й л а б , и м о р а т т а м о м б ў л г а н и д и н к е й и н У м а р х о н н и т а к л и ф а й л а б д у р .

А р к и о л и й д и н т о ў з у й и г а ч а к ў ч а л а р г а к и м х о б а т л а с д и н п о й а н д о з с о л и б , а м и р н и н г б о ш и д и н т и л л о т а н г а н и с о р а й л а б , ғ о я т д а ш а ъ н у ш а в к а т и л а у й и г а т у ш у р и б м у д д а т и ў н и к к и к у н У м а р х о н о н и н г ў р д а с и д а т у р и б , с и п о ҳ в а к у л л и б а ҳ о д и р л а р г а в а ҳ а м м а у л а м о , ф у з а л о в а о қ с о қ о л л а р г а с а р у п о б е р и б , У м а р ­х о н ш у л ў р д а д а т у р м о қ н и х о ҳ и ш қ и л г а н э к а н . Л е к и н қ а з о и қ а д а р ў з и ш и г а м а ш ғ у л б ў л у б , к у н д и н -к у н д а р д у - а л а м з и ё д а б ў л у б , н о и л о ж х о н н и д о р у л -а м о р о г а э л т и б д у р л а р . У л ж о й д а т о б о р а к а с а л и з и ё д а л а ш и б 2 -3 к у н д и н к е й и н « к у л л и н а ф с у н з а и қ а т у л -м а в т и » [б а р ч а т и р и к ж о н з о д ў л и м г а м а ^ к у м ] ш а р - б а т и н и н ў ш э т и б [и ч и б ] о л а м и ф а н о д и н д о р у л - б а қ о г а р и ҳ л а т а й л а б д у р 36. В а ф о т в а ж а с а д л а р и н и б и р к е ч а к у н д у з м а х ф и й с а қ л а б , У м а р х о н н и н г 14 ё ш г а к и р г а н ў ғ л и М у ^ а м м а д а л и х о н - г а ҳ а м м а а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и м а м л а к а т б а й ъ а т қ и л и б , қ а с а м ё д а й л а б , п о д ш о ^ л и к н и н г р у с у м и б у й и ч а М у ҳ а м м а д а - л и х о н н и о қ н а м а д г а с о л и б , х о н к ў т а р и б д у р л а р 37. М у ҳ а м м а - д а л и х о н н и н г қ а й н о т а с и Ю с у ф мингбоши т о ғ л и к ҳ а м м а с а р ­к а р д а в а у м а р о л а р г а б о ш л у ғ , ^ а м м а с л а ҳ а т б о ш и э к а н . Т а х т - н и н г а т р о ф и г а м у ҳ о ф а з а т у ч у н х о с в а м у ъ т а м а д о д а м л а р д и н т а й и н л а б қ ў й у б , а н д и н к е й и н У м а р х о н н и н г в а ф о т и н и ш о й и ъ в а о ш к о р а а й л а б д у р . Ў ш а л к у н и г у ё к и қ и ё м а т и с а ғ и р б а р п о б ў л г а н д е к , ҳ а м м а у л у ғу к и ч и к , а м и р у в а з и р , ш о ҳ у г а д о У м а р ­х о н г а т а ъ з и я у ш л а б , г и р я и з о р а й л а б , ж а н о з а у ч у н д а х м а г а о л и б б о р а р а с н о д а х а л қ н и н г а н б у ^ в а а д а д и т у ф а й л и д и н ж а - н о з а н и к ў ч а д а о л и б б о р м о қ қ а и м к о н б ў л м а й , Ю с у ф мингбоши б о ш б ў л у б , ^ а з о р м а ш а қ қ а т и л а н д а х м а и ш о ^ о н г а к е л т у р у б , о т а - о н а л а р и н и н г ё н и г а д а ф н қ и л и б д у р л а р . У м а р х о н а к с а р у м р и н и у л а м о в а м а ш о й и х в а с о д о т и и з з о м в а х ў ж а г о н и к и - р о м л а р с у ҳ б а т и г а с а р ф қ и л и б , т а б и а т и ш е ъ р г а м о й и л в а ш у а - р о п а р в а р в а ш ц о я т д а о л и ж а н о б э д и .

У м а р х о н н и н г а с р и д а в а с у ҳ б а т и д а б у л г а н у л а м о , ф у за л о в а м а ш о й и х в а м у д а р р и с л а р д и н З о к и р х ў ж а э ш о н Н а м а н г о н и й в а

д о м л а М и р зо й и қозикалон м а р ҳ у м и й в а ҳ а з р а т д о м л а М ў м и н б ек м а р ҳ у м и й в а ҳ а з р а т д о м л а А б д у л к а р и м м а р ҳ у м и й в а ҳ а з р а т М а в л а в и й К о б у л и й в а ҳ а з р а т д о м л а О р и ф П с к а т и й в о л и д и м а х ­д у м и Ҳ ам о м . М а с н а д и а м о р а т д а ҳ а м ж у л у с л а р д и н [яқин сў ҳ б ат - д о ш л ар и д ан ] И сҳ о қ б ек н о м а м и р зо д а и Б у х о р о в а л а д и а м и р Ш о ҳ М у р о д х о н д о д а р и (укаси), А м и р Ҳ а й д а р п о д ш о ҳ и Б у х о р о в а С у л ­т о н Т ў р а й и А ҳ р о р и й в а М а ҳ м у д х о н т ў р а и А ҳ р о р и й в а М аъ су м - хон т у р а М ах д у м и А ъ за м и й (ш у о х и р ги си Ҳ у р О ф т о б о й и м , худи а м и р и м а р ҳ у м и н и с и н гл и си н и н г э р и ) в а Т ў р а Х ў ж а К а л о н М а х ­д у м А ъ за м и й в а Э ш о н х о н в а Т ў р а х о н т ў р а в а Ж а ҳ о н г и р т ў р а С а й й и д О ф о қ и й , м а зк у р л а р а м и р г а д о и м о ҳ а м н и п ш н б ў л у б , ҳ а р а м р е к и п о д ш о \л и к к а т а а л л у қ б ў л с а , у л а м о т о и ф а л а р и г а ҳ а в о л а қ и л и б , ҳ у к м и ш ар ъ и й н и ж о р и й а й л а б , ҳ а р в а қ т а м и р н и н г м аж л и - си д а у л а м о й и м у ҳ а қ қ и қ л а р бў л у б , у л а м о й и ху ш о м ад гў й д и н п а р - ҳ е з қ и л у р э к а н . Б у л а р д а н б о ш қ а У м а р х о н « М а ж м у ъ а т у ш -ш у а- р о » б а р п о қ и л и б , з а к и й в а з а р и ф ш у а р о л а р д и н ж а м ъ а й л а б , ҳ а м м а ш у а р о л а р н и н г а й т г а н қ а с о и д в а ғ а з а л и ё т в а а п г ь о р о т л а - р и н и ж а м л а б д е в о н қ и л г а н д у р . У м а р х о н аср и Ф а р ғ о н а н и н г эн г о б о д , и л м в а ф а зл т а р а қ қ и й э т г а н , а т р о ф ж о н и б д а г и в и л о я т в а м а м л а к а т л а р д и н У м а р х о н н и н г ав со ф и ҳ ам и д аси н и эш и т г а н у л а ­м о в а ф у за л о в а ш у а р о л а р ж а м ъ б ў л у б , и л м в а ф а зл р и в о ж т о п ­г а н эд и . Х у су сан , У м а р х о н ў зи ш о и р и ш и р и н с у х а н эд и . А й т г а н ш е ъ р л а р и Ф а р ғ о н а в а б о ш қ а в и л о я т л а р д а м а ш ҳ у р д у р . У м а р ­хон ш еъ р л ар и д и н ҳ у р м атл и қ о р и л а р г а н ам у н а деб б и р и к к и ға зал - н и у ш б у ж о й д а т а к р о р қ и л д и м . Ч у н о н ч и , м у х а м м а с и А м и р б и р ғ а з а л и З ал и л и й :

С аҳ ар ч ам ан д а қ у л о ғи м га бон ги уд етар ,Б аш о р ати к ар ам и в о ж и б ул-вуж уд етар .Б и р кечаки м тў л и н ой с о ғ а р и г а ж уд етар ,Ф ал ак п иёласи ди н ш а р б а т и ш у^уд етар ,С авод и сурм а д ем а , к ў зл ар и га дуд етар .

Т а р и қ а т аҳл и н и ан д и ш аси қ ан о атд и р ,В уж уд ш ам ъ и н и к у й д у р м ак а н га одатд ур .Ч у соф бўлса кўнгул ан ж у м ан и д а хи лватдур ,Ч и р о ғи х о н ақ о ^и сўф иён н е ҳож атд ур .С и то р аи ф ал ак , гум б ази к аб у д етар ,

Ҳ аво и и ш қ и д а п ар в о н ав о р т а й р этг ил, А ни ви сол ум и д и д а тарки ғай р этги л . В уж уди кивсати н и силкит, кори х а й р этгил.

Н и ш о ти м аҳ ф и ли д и н ганж и б ай т ул -эҳзон хуб,А гар ч и бул б у л и ш ўри дага гулистон хуб,М ан га ж аҳ о н эл и н и базм и ди н гу р и сто н хуб.Н ав о й и н а в ҳ а и ҳ ар қабрд ин суруд етар .

Ф и ғо н к и , ғ аф л ат и л а н ақди ум р бўлди хубо.Ҳ аб и б р а в за с и га етм ад и м чун бод и сабо ,А м и р эди м агар ч и м уҳиб ул-або ,Н аси б аи ч у ж а р о ^ а т Зали ли й во аж аб о .М у ҳ ам м ад и й эди м -у ш ар б ати ж уҳуд етар .

Л а б ўлур н е к о м га зулф ин гни п ар и ш о н қил.Қ а н д қ и й м ати н и си ндур , н архи ш а к а р ар зо н қил.

Ҳ усн эли н и ш оҳи сен , мен каб и г а д о л а р ғ а ,К ўз учи б и л ан б о қ и б , хай р б и р л а эҳсон қил.

И ш қ д и н и г а м у н ак ки р бўлса зоҳи ди х удб и н ,Э й сан ам , лщо к урсат , габ р н и м усулм он қил .

И ҳ ти со б учун зо ҳ и д курса д а й р а р о со қ и й ,Б и р қ адаҳ б и л а они зуҳдидин п у ш ай м о н қил .

И ста сан г к ў н ги л л ар н и ғам за ти ғи га 1̂ урбон, Қ о ш л а р и н г ҳи л о л и н и м оҳи ийди қ у р б о н қил.

Ш ар ҳ и ч аш м и н а в х а т сен, н о з д а ш т и д а сай р эт,Г ард и х о к и п о й и н гн и сурм аи ға зал х о н қил.

Ё р л аъ л и д и н ту р ф а ай л ад и А м и р и н ш о ,Э й кўнги л бу д а в л а т н и ж он и ч и д а п и н ҳ о н э т (қил).

Х у л о с а и к а л о м , Ф а р ғ о н а х о н л а р и н и н г и б т и д о с и д и н и н ти - ҳ о с и ғ а ч а У м а р х о н и ж а н н а т м а к о н д е к х о н ў т м а г а н д у р , р а ҳ м а - т у л л о ҳ и а л а й ҳ .

Во^еоти даври салтанати Муҳаммад Алихон ибн Умархон

У м а р х о н в а ф о т қ и л г а н д и н к ей и н ҳ а м м а в у з а р о , у м а р о , у л а ­м о , ф у қ а ҳ о у л у ғу к и ч и к ҳ а м м а и т т и ф о қ и л а н ў н т у р т ё ш г а к и р - г а н М у ҳ а м м а д а л и х о н н и о т й и л и 1239 ҳ и ж р и й д а /1 8 2 3 м и л о д и й , к у з ф а с л и д а х о н к ў т а р у б д у р л а р 38. С а л т а н а т н и и к к и н ч и й и л и д а М у ҳ а м м а д а л и х о н н и а м м аси У м а р х о н н и к и з и О й ч у ч у к о й и м н и ў ғл и И с ҳ о қ х о н т ў р а н и Т ў р а қ ў р ғ о н г а ҳ о к и м а й л а б , б а ъ з и беж о ҳ а р а к а т л а р и т ў ғ р и с и д и н т ў р а и м а зк у р н и с а л т а н а т н и н г у ч и н ч и й и л и д а ў р н и д и н м а ъ зу л а й л а б , Б у х о р о г а и х р о ж қ и л и б д у р .

М а зк у р й и л д а Ю суф мингбошини мингбошиликдин м аъ зу л а й л а б , М а р ғ и л о н ш а ^ р и г а ҳ о к и м қ и л и б , о н и н г ў р н и г а ю зи я ж а м о а с и д и н Ҳ а қ қ у л и н и мингбошилик м а н с а б и г а с а р а ф р о з қ и л и б д у р . У ш б у й и л д а о н б о д и я п а й м о й и т а р и қ а т в а р а ҳ н а м о й и ш а р и а т , ҳ о д и й и гу м р о ^ о н в а м аҳ д и й и роҳи р а в о н м а т л у б т о п и б , я ъ н и ж а н о б ҳ а з р а т [М иён] С о ҳ и б [зода] Б у х о р о д и н Х ў қ а н д п щ - р и г а к е л и б д у р л а р . У л з о т и б о б а р о к о т н и н г Х ў қ а н д г а к е л га н - л а р и г а тарих:

Дар замоне, ки Муҳаммадалихон ибн Умар,Буд ў волийи Фарғона шаҳи ҳукмрон,Соли тарих ҳазору ду саду чиҳилу ду,Ёфт ин мулк шараф аз қудуми қутби замон.

[Ул замонеки, Муҳаммадалихон ибн Умар,Фарғона волийси эдию шоҳи ҳукмрон.Бир минг икки юз қирқ иккинчи йили39,Бу мулк ул қутби замон қадамидин шараф топти].

Ж у л у с н и н г т ў р т и н ч и й и л и д а У м а р х о н и ж а н н а т м а к о н х о ҳ а - р и н и н г [с и н гл и с и н и н г ] э р и М а ъ с у м х о н т ў р а н и ҳ а м Ф а р ғ о н а м а м л а к а т и д и н и х р о ж қ и л и б д у р . Ж у л у с н и н г б е ш и н ч и й и л и д а Ю суф мингбошини М а р ғ и л о н д и н ч и қ а р и б , ҳ а ж т а р а ф и г а ю б о - р у б д у р . Ю су ф мингбоши м а зк у р ҳ а ж й ў л и д а в а ф о т қ и л и б д у р .

Ж у л у с н и н г о л т и н ч и й и л и М у ҳ а м м а д а л и х о н н и н г ам м аси О ф ­т о б о й и м д о р у л -ф а н о д и н д о р у л -б а қ о г а р и ҳ л а т қ и л и б д у р .

Ж у л у с н и н г е т т и н ч и й и л и Ф а р ғ о н а н и н г м ап с^ур у л у ғл а р и д и н Э р н а з а р девонбеги в а Х у ш в а қ т қўшбегини қ а т л қ и л и б д у р л а р .

Ж у л у с н и н г с а к к и зи н ч и й и л и И с о б ек а н д и ж о н л и к н и меҳтаршк м а н с а б и г а м а н с у б қ и л и б , қ у ш у н б у л г а н в а қ т д а ф у қ а р о л а р г а «улов п у л и » д еб с о л а д у р га н б и д ъ а т с о л и ғ п у л и н и И со б ек ч и қ ар - г а н эк ан .

Х о н м а д р а с а с и н и н г и т м о м и у ш б у й и л д а М и р зо Ё д г о р м у б о - ш а р а т и и л а н л т м о м и г а е тк у р у л у б д у р . Тарих и и тм о м и б и н о й и м а д р а с а й и Х о н :

Г уф там б а х и р ад д а р п ай и тар и х би куш ,Б и гуф то ки «ҳазору ду сад у чи ҳи л у ш аш ».

[А 1(лига дедим : ун и н г тарих и га ^ а р а к а т қил.Д еди : « Б и р м и н г и кки ю з қ и рқ олти »]40.

Ж у л у с и н и н г ту қ қ и зи н ч и й и л и д а Б у зу р у к х о н т у р а Ж а ҳ о н г и р - х о н т у р а ў ғ л и ў зи га қ а р а ш л и б и р н е ч а м и н г х ў қ а н д л и к , қ о ш ғ а р - л и к о д а м л а р и л а Ф а р ғ о н а д и н қ о ч и б , Қ о ш ғ а р в и л о я т и г а б о р и б , х и т о й л а р и л а ж а н г қ и л и б , х и т о й л а р н и н г Г у л б о ғ д е г а н т у ф р о қ қ у р ғо н и н и қ а м а л қи л и б у р .

Ж у л у с н и н г ў н и н ч и й и л и д а И с о б е к меҳтар ҳ а м Қ о ш ғ а р г а қ о ч и б к е т и б д у р .

Ж у л у с н и н г ў н б и р и н ч и й и л и д а М у х а м м а д а л и х о н в а а р к о ­н и д а в л а т Қ о ш ғ а р ғ а , Х и т о й г а қ ў ш у н 1р ш м о қ қ а ғ а й р а т қ и л и б , а н д а к ф у р с а т д а қ ў ш у н н и ж а м ъ в а ҳ о з и р а й л а б , у р у ш а с л а ҳ а с и - н и ва с а ф а р т а д о р о к и н и т а й ё р л а б , қ у ш у н н и н г у ч д а н б и р ҳ и сса - си н и Х ў қ а н д г а қ ў й у б и к к и ҳ и сса а с к а р и л а Х ў қ а н д ц и н ч и қ и б , Қ о ш ғ а р т а р а ф и г а р а в о н а б ў л у б , а н д а к ф у р с а т д а К о ш ғ а р д а в о - н и д и н ў т у б , Қ о ш ғ а р м у зо ф о т и га д о х и л б ў л г а н д а , Б у зу р у к х о н т у р а у з и г а т о б е ъ к у п а д а д о д а м л а р и л а п е ш в о з ч и қ и б , й у л у қ у б , б и р -б и р л а р и г а э ъ з о з к ў р с а ту б , о т у с т и д а к ў р у ш у б , а ^ в о л су р а - ш у б , Қ о ш ғ а р ш а ҳ р и г а д о х у л б ў л у б , М у ҳ а м м а д а л и х о н н и б и р х у ш ҳ а в о , к е н г , в о с и ъ б о ғ у б ў с т о н г а т у ш у р у б д у р . У л в а қ т л а р д а Х и т о й н и н г Г у л б о ғ д еган қ ўрғон и Қ о ш ғ а р н и н г и ч и д а бўлуб , қ о ш - ғ а р л и к л а р Г у л б о ғн и м у ҳ о с а р а қ и л и б ё т г а н э к а н . Э р т а с и Б у зу ­р у к х о н т у р а о д о б ю за с и д а н К о ш ғ а р қ ў ш у н и н и Г у л б о ғ у с ти д а н қ а й т а р и б , м у ҳ о с а р а и ш и н и х о н га в а Ф а р ғ о н а қ у ш у н и г а ^ а в о л а қ и л и б д у р . Ф а р ғ о н а қ у ш у н и Г у л б о ғн и ф а т ҳ қ и л м о қ г а к у п ж усту- ж у л а р а й л а б , ҳ а р к у н и ж а н г қ и л и б , о х и р и Т у ф рокд еурғон н и н г т а г и г а л а \ м к о в л а б , м ш гги қ д о р у ё й и б , ў т қ у й д у р у б , қ у р ғо н н и н г

д е в о р в а т у п р о ғ и н и к ў к к а со в у р у б , и с л о м а с к а р и қ а л ъ а г а ю гу р - га н д а қ а л ъ а и ч и д а г и х и т о й л а р қ ў р ғ о н и н и н г р а х н а с и н и о л и б т у п в а м и л т и қ и л а н о т и б , ҳ а р ч а н д м у с у л м о н л а р к и р м о қ г а ж а ҳ д қ и л - с а л а р ҳ а м , х и т о й л а р м о н е ъ б ў л у б , к у п о д а м л а р ш а ҳ и д л и к д а р а ­ж а с и г а е т и б , уч д а ф ъ а м у с у л м о н л а р қ а л ъ а г а ю г у р у б к и р м о қ б ў л г а н д а х и т о й л а р й ў л л а р и н и т ў с и б қ а й т а р и б д у р . Т у р т и н ч и д а ф ъ а ю г у р м о қ б у л г а н и д а М у ҳ а м м а д а л и х о н қ ў ш у н н и н г ў л га н - я р а д о р б ў л ган л ар н и о л и б қўш ун қ ай тсу н д еб а м р қ и л и б д у р . Ж а м и ў л ган в а я р а д о р б ў л г а н л а р н и о л и б , қ ў р ғо н н и т а г и д и н о л и с ж о й га к ел и б , қ ў ш у н ш а ҳ и д л а р н и ҳ а з р а т и О ф о қ ж у в о р л а р и г а д а ф н қ и л и б , б и р ҳ а ф т а т у р и б , Қ о ш ғ а р н и в а Х и т о й ж а н г и н и Б у зу р у к ­х о н т ў р а г а т а ф в и з а й л а б , я р а д о р л а р н и ў з л а р и и л а н б и р г а о л и б , Х ў қ а н д т а р а ф и г а а з и м а т а й л а б , а н д а к ф у р с а т д а Х ў қ а в д ш а ҳ р и - г а к е л и б д у р л а р . Б и р о й ў т г а н д и н к ей и н Б у зу р у к х о н т у р а Х и т о й Г у л б о ғи н и ф а т ҳ қ и л г а н х а б а р и к ел и б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а ш о д и ё - н а л а р б ў л у б д у р .

М у ҳ а м м а д а л и х о н т а х т г а ў л т у р г а н и н и н г ў н у ч и н ч и й и л и д а Х и т о й қ ў ш у н и к ел и б , Қ о ш ғ а р н и Б у зу р у к х о н т ў р а қ ў л и д и н о л и б , т а ҳ т и тас а р р у ф и га к и р ги зи б д у р . Б у зу р у к х о н тў р а н еч а м и н г о д ам и л а н я л а н г о ё қ , я л а н г б о ш , б е зо д и р о ҳ и л а [йўл о зи қ и с и з ] б о л а - ч а қ а , к а т а -к и ч и к ж и л о й и в а т а н б ў л у б , Ф а р ғ о н а в и л о я т и г а ке- л и б д у р .

Ж у л у с н и н г ўн т ў р т и н ч и й и л и д а А б д у р а ҳ м о н шарбатдорни д о м л а Э р н а з а р и л а н қ ў ш у б кўп қ и м м а т б а ҳ о а с б о б у -а ж н о с , ҳ а д я и л а н И с т а м б у л г а , х а л и ф а г а э л ч и қ и л и б ю б о р и б д у р .

Ж у л у с н и н г ўн б е ш и н ч и й и л и д а э л ч и л а р ҳ а з р а т Х а л и ф а хи з- м а т и д и н к ў п н а ф и с ҳ а д я л а р в а қ и м м а т б а ҳ о м а т о л а р и л а м у р а х - х ас б ў л у б , Ф а р ғ о н а в и л о я т и т а р а ф и г а к а й т и б , а с н о й и р о ҳ д а [йўлда] А б д у р а ҳ м о н шарбатдор в а ф о т қ и л и б , М у ҳ а м м а д а л и х о н б о р аси га ҳ а з р а т Х а л и ф а ҳ а р н и м ак и л у тф ва м еэц ш бон лик қи л и б - д у р л а р , д о м л а Э р н а з а р О х у н д о л и б к е л и б , м ў б а м ў [м уф ассал] б аён қ и л и б , ҳ а з р а т и Х а л и ф а ю б о р г а н п о д ш о ҳ о н а л и б о с н и м у- ж а м м а ъ м а ж л и с д а к и й и б , ул л и б о с н и н г ҳ у р м а т и в а п о си х о т и р и учун М у ҳ а м м а д а л и х о н ҳ а м м а в у за р о в а у м а р о л а р г а л и б о с ҳ о й и ф о х и р а б а х ш и ш а й л а б , о м м а й и ф у қ а р о л а р г а т у й қ и л и б , о ш б е ­р и б , ғ а р и б у -ғ у р а б о л а р н и м а м н у н в а ш о д о н қ и л и б д у р .

Ж у л у с н и н г ў н о л т и н ч и й и л и д а Қ о ш ғ а р в и л о я т и н и н г Х и т о й и л а н ғ а з о т қ и л м о қ у ч у н Ф а р ғ о н а д и н б е а д а д қ ў ш у н ж а м л а б Х ў қ а н д д и н чщ и б , Қ о ш ғ а р т а р а ф и г а р а в о н а б ў л у б , т ў р т к у н д а

Ў ш ш а ҳ р и г а к ел и б қ ў н у б д у р . М а з к у р ш а ҳ а р д а у ч к у н т а в а қ - қ у ф а й л а б , а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и с а л т а н а т м а с л а ҳ а т в а м а ш - в а р а т л а р и б у й и ч а Ҳ а қ қ у л и мингбоши в а М у ҳ а м м а д ш а р и ф ота- лиқни а с к а р г а б о ш қ и л и б , и ж о з а т в а ф о т и ҳ а б ер и б , Қ о ш ғ а р т а ­р а ф и г а р а в о н а а й л а б , М у ^ а м м а д а л и х о н я н а б и р к е ч а Ў ш ш а ҳ - р и д а т у р и б , х о са б а ҳ о д и р в а х о с а м е р г а н в а м а ҳ р а м т у п л а р и и л а н Ў ш д и н қ а й т и б , А н д и ж о н г а б о р и б , А н д и ж о н , Ш а ҳ р и х о н М а р ғ и н о н о р а л а р и н д а ў н б еш к у н ю р у б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а к е ­л и б д у р . Қ о ш ғ а р г а б у ю р у л га н қ ў ш у н Ў ш д и н ч и қ и б , т у р т к у н д а О л о й д о в о н и д й н ў т у б , Н о ғ о р а ч а л д и м а в зе и га қ ў н у б , э р т а с и Х и т о й қ а р о в у л х о н а с и г а е ти б , қ а р о в у л х о н а д а г и Х и т о й қ а р о в у л - л а р и н и қ а т л э ти б , у л к е ч а у ш а ж о й д а ё т и б д у р л а р .

Э р т а с и қ а р и й б ў н м и н г Х и т о й қ ў л л а р и д а ўқ -ёй и л а н к е л и б , л а ш к а р и и с л о м н и н г сад ц и р о ҳ и г а т у ш у б , у р у ш а н ж о м и н и қ и л и б т у р г а н а с н о д а Ф а р ғ о н а қ ў ш у н и н и н г т а л а б г о р в а б а ҳ о д и р й и - г и т л а р и д и н қ и л и ч я л а н ғ о ч л а б , гу ё к и о ч б ў р и қ ў й г а ч о п г а н д е к , ў з л а р и н и Х и т о й қ ў ш у н и га у р у б , қ а т т и ғ у р у ш қ и л и б , а н д а к ф у р ­с а т д а а к с а р х и т о й л а р н и ў л д у р у б в а а с и р а й л а б , б у а в в а л г и ф а т - ҳу н у с р а т г а ш о д и ё н а л а р ч а л и б , к е ч а у л м а в зе д а ё т и б о р о м о л и б - д у р л а р .

Э р т а с и х и т о й л а р д и н т у ш у р и б о л г а н ж а зо и р в а к а м о н в а ас - л а ҳ а в а қ а л м о қ в а х и то й [лик] а с и р л а р н и М у ҳ а м м а д а л и х о н н и н г х о с н а д и м л а р и д и н Т у ғд и иноқ д е г а н н и б о ш қ и л и б , Х ў қ а н д ш а ҳ - р и г а ю б о р у б , қ ў ш у н т ў ғ р и Қ о ш ғ а р ш а ^ р и г а д о х и л б ў л у б д у р . М у ҳ а м м а д а л и х о н н и н г Қ о ш ғ а р г а қ и л г а н а в в а л г и с а ф а р и д и н к е й и н х и т о й л а р Г у л б о ғн и Қ о ш ғ а р д и н б и р т о ш о л и с м а с о ф а г а н и ҳ о я т и м у с т а ҳ к а м т у ф р о қ д а н қ ў р ғ о н б и н о а й л а б , и ч и г а н еч а й и л л и к о з и қ -о в қ а т в а а с б о б -а с л а ҳ а т а й ё р л а б , к ў п и л ғ о р қ ў й у б , т а й ё р қ и л г о н э к а н л а р . У л а р ҳ а м м у су л м о н и л а у р и ш м о қ қ а о м о ­д а б ў л у б т у р у б д у р . Ф а р ғ о н а қ ў ш у н и Қ а ш ғ а р г а д о х и л б ў л ғо н д и н к е й и н а ъ ё н и в и л о я т л а р к е л и б , к ў р у ш у б , б и р -б и р л а р и и л а н м у- ҳ о р а б а т ў ғ р и с и д а м а с л а ҳ а т л а ш и б , э р т а с и Қ о ш ғ а р д и н ч и қ и б , Г у л б о ғн и қ а м а б , б и р ўц е т а д у р г о н ж о й г а ч о д и р т и к и б с а р к а р д а - л а р г а Г у л б о ғ н и а т р о ф л а б қ а м а б у р и ш г а о м о д а б ў л с у н д е б а м р қ и л и б д у р . Ҳ а р к у н и у р у ш қ и л и б , и к к и т а р а ф д и н т ў п т у ф а н г , ж а з о и р о т и л и б , қ ў р ғ о н т а г и д и н н а қ б к о в л а б т а й ё р л а м о қ б ў л у б т у р г а н в а 1$тл ар и д а , б и р к у н ч о ш т г о ҳ д а ҳ а м м а ғ о ф и л в а х о т и р - ж а м ъ қ ў ш х о н а л а р д а ё т г а н м а ҳ а л б и р д а н х и т о й л а р Г у л б о ғд и н ч и қ и б , ў з л а р и н и и с л о м л а ш к а р и г а у р и б , ш о в қ и н у ғ а в ғ о а й л а б ,

б а ъ зи л а р н и ўлдуруб , б а ъ зи л а р н и я р а д о р қ и л и б , б а ъ зи л а р қ о ч и б - д у р л а р . Б у аҳ в о л н и к ў р у б , Ҳ а қ қ у л и мингбоши в а М у ҳ а м м а д ш а - р и ф оталщ ҳ а р и к к и с и я к б о р а қ и л и ч я л а н ғ о ч л а б , о т г а м и н и б , д а в л а т х о ҳ в а г а л а б а ҳ о д и р л а р и л а н х и т о й л а р г а т е г и б , к у п хи - т о й л а р н и ў л д у р у б м а ғ л у б а й л а б , х и т о й л а р қ о ч и б қ а л ъ а г а к и - р и б д у р . Х и т о й л а р қ о ч и б Г у л б о ғ г а к и р г а н л а р и н и к ў р у б , м у ­с у л м о н л а р ҳ ам , ш а ҳ и д б ў л г а н л а р в а я р а д о р л а р н и о л и б , ш а ҳ и д - л а р н и ^ а з р а т и О ф о қ ж у в о р л а р и г а д а ф н а й л а б , ул к е ч а у р у ш б ў л г а н ж о й д а ёти б , э р т а с и х и т о й л а р г а эл ч и к и р г и зу б а й т и б д у р ­к и , а г а р Қ о ш ғ а р м у с у л м о н л а р и г а яхш и м у о м а л а т к ў р с а т и б бе- у з р в а б еҳ у д а х и т о й л а р д и н Қ о ш ғ а р г а , м у су л м о н л а р и ч и г а к и р - г и зм а й , б а ъ зи ф о ҳ и ш и ш л а р г а б а р ҳ а м б ер и б , ё м о н о д а м л а р н и Г у л б о ғ г а й ў л б ер м агу н д ек б ў л сан г , б и зл а р сан и у с т и н гд а н к ў ч у б к е т а р м и з в а и л л о у м р и м и з б о р и ч а в а бу л ш а ҳ а р ф а т ҳ б ў л м а - г у н ч а кетм асм и з. Э л ч и Г у л б о ғ г а Х и т о й у л у ғи га б о р и б , б у л м уд - д а о н и б а ё н а й л а б д у р . Х и т о й у л у ғ л а р и у л а р н и м у д д а о л а р и н и қ а б у л г а о л и б , э л ч и га қ и м м а т б а ҳ о с а р у п о в а м у с у л м о н и я а с к а р и б о ш л гау гар и га н аф и с ҳ а д я л а р б е р и б , э л ч и н и у за т и б к е л а д у р л а р . Б у х а б а р н и эш и ти б , Х ў қ а н д а с к а р и қ а й т и б , Қ о ш ғ а р г а к и р и б , б и р н еч а к у н т у р и б , б а ъ зи Х ў қ а н д х о н л а р и г а д а в л а т х о ҳ в а и х- л о с м а н д қ о ш ғ а р л и к л а р н и ў зл а р и и л а н к ў ч и р и б , Х ў қ а н д т а р а ф и ­г а а зи м а т а й л а б , а н д а к ф у р с а т д а Х ў қ а н д ш а ҳ р и га д о х и л б ў л у б , М у ҳ а м м а д а л и х о н г а м а н з у р б ў л у б д у р л а р .

М у ҳ а м м а д а л и х о н Ф а р ғ о н а т а х т и г а ж улус қ и л ғ о н и н и н г 20- н ч и й и л и д а [1841] а м и р и Б у х о р о ф асл и т и й р а м о ҳ [к у з ]д а , а қ р а б о й и д а , қ ў ш у н т о р т и б к е л и б , қ и ш ф асл и б ў л г а н с а б а б д и н т о М а ҳ р а м ғ а ч а к ел и б , М а ҳ р а м д а т ў х т а б , Х ў қ а н д г а к е л м а с д и н қ а й - т и б к ет и б д у р . А г а р ў ш а л в а қ т д а к ел са ҳ а м , ф а т ҳ и Ф а р ғ о н а т е з ­л и к в а о с о н л и к и л а н м у я с с а р б ў л м а с э к а н .

Ж у л у с н и н г й и г и р м а б и р и н ч и й и л и б а ҳ о р ф а с л и д а к и м и б о ­р а т с а в р ф асл и д у р , а м и р и Б у х о р о б е ҳ а д в а б е а д а д қ ў ш у н в а т а - ж ам м у л и т а м о м и л а к Ф а р ғ о н а ф а т ҳ и н и я ти д а Б у х о р о д и н ж ў н аб , Ф а р ғ о н а с а р ҳ а д и Б е ш а р и қ м а в зе и га к ел и б қ ў н г а н л и к х а б а р и Т о ш к а н д ғ а , С у л т о н М а ҳ м у д х о н г а е т и б , С у л т о н М а ҳ м у д х о н Т о ш к а н д қ ў ш у н и и л а н Х ў қ а н д г а к е л и б , М у ҳ а м м а д а л и х о н г а қ ў ш и л и б д у р . А м и р и Б у х о р о Б е ш а р и ғ д и н ж ў н а б С а р и ғ с у в м а в ­зе и г а қ ў н у б , а н д и н Н а й м а н ч а г а к е л и б т у ш у б , ў ш а л к у н и м у қ а д - д и м о т и л а ш к а р н и Х ў қ а н д ш а ҳ р и н и қ а м а б , а т р о ф ж о н и б и д и н ю г у р м о қ г а а м р қ и л и б д у р . Э р т а с и а м и р Н а й м а н ч а д и н ж ў н а б ,

О й и м қ и ш л о қ ғ а 41 к е л и б қ ў и у б , б и р ҳ а ф т а х ў қ а н д л и к л а р и л а у р у ш қ и л и б , ф у қ а р о в а р а о ё а ҳ л и с и п о ҳ л а р и ла м у ҳ о р а б а г а с у с т л и к в а о ж и з э к а н л и г и и ф а ҳ м л а б д у р . В а я н а ў ш а л в а қ т д а Х ў қ а н д ш а ^ р и и и и г а т р о ф и д а м у с та ҳ к а м қ а л ъ а қ ў р ғо н й ў қ э к а н . Б о в у ж у д б и р ҳ а ф т а у р у ш қ и л г а н д и н к ей и н о л о м о н и м а н ғ и т и я - н и н г ю т и л и ш и д и н х ў қ а н д л и к л а р о ж и з к ел и б , қ о ч м о қ г а м а ж б у р б ў л у б д у р .

Б у х о р о қ ў ш у н и к ў п л и ги д и н ф у қ а р о л а р н и з е р -з а б а р қ и л и б , т ў ғ р и Х ў қ а н д ш а ^ р и г а б о с т и р и б к и р и б д у р . Б о вуж уд , Х ў қ а н д - н и и г б а ъ зи ёш б а ҳ о д и р й и г и т л а р и ш а ҳ а р к ў ч а л а р и д а то М а д р а - с а й и Х о н в а со й л а б и ғ а ч а б и р н еча ж о й д а м а н ғ и т и я л а р н и т ў х т а - т и б , у р у ш қ и л и б , а л а р д и и к ў п н о б у д в а ҳ а л о к қ и л са ҳ ам , о х и р и Х ў қ а н д с и п о ҳ и й л а р и М у ҳ а м м а д а л и х о н ва С у л т о н М а ^ м у д х о н - н и о л и б , ш а ҳ а р д и н ч и қ и б қ о ч и б д у р л а р .

А м и р и Б у х о р о ш а ҳ а р г а д о х и л б ў л у б , т ў р т с о а т ш а ҳ а р н и т а - л о н -т о р о ж қ и л м о қ г а а м р қ и л и б , ҳ а т т о к и , м а д р а с а л а р д а г и к и ­т о б л а р в а м а с ж и д л а р д а г и ж о й н о м о з л а р қ о л м а й , ҳ а м м а с и н и о л о м о и и м а и ғ и т и я й а ғ м о в а т о р о ж қ и л и б , э р к а к ва з а и ф а л а р н и я л а н ғ о ч в а б а р а ҳ н а а й л а б д у р . Т ў р т с о а т д а н к ей и н а м и р а с к а р - л а р н и т а л о н -т о р о ж д а н т ў х т а т и б , М у ҳ а м м а д а л и х о н в а С у л то и М а ҳ м у д х о н н и н г о н а с и н и б и р н еч а у л у ғл а р н и н г з а и ф а л а р и и л а н д а с т г и р а й л а б , қ а т л қ и л и б , у л а р д и н б о ш қ а М у ҳ а м м а д а л и х о н - н и б и р н е ч а д а в л а т х о ҳ л а р и и л а н М у ҳ а м м а д а л и х о н н и н г ў ғ л и М у ҳ а м м а д а м и н х о н н и 14 я ш а р л и к ҳ о л а т и д а қ а т л қ и л и б д у р .

Эй за б а р д а с т и зер д асг о зо р ,Д о и м о ту р м а га й қизиқ б озор .Зулм ти ғи н р ав о м у д у р сурм ак ,Б егун оҳл арн и м ун доқ ўлдурм ак ,Ш о ҳ л ар н и и ш и д урур ш аф қат ,Ш аҳ аси р қ и л са , ш аҳ қилур ҳ у р м ат .

М у ҳ а м м а д а л и х о н в а С у л т о н М а ҳ м у д х о н л а р қ о ч и б а м и р и Б у х о р о Х ў қ а н д г а к е л и б к и р г а н д и н к ей и н к ў п й и л л а р д а н бўён а т р о ф -ж о н и б д и н Х ў қ а н д г а к е л и б т у р и б қ о л г а н х а л қ л а р н и ў з в и л о я т л а р и г а к ў ч у б к е т м о қ г а а м р қ и л и б , к ў ч и р и б д у р . М у ҳ а м - м а д а л и х о н н и д а с т г и р қ и л г а н д и н к е й и н , у л а р н и к ў ч м о қ д а н т ў х т а т и б , М у ҳ а м м а д а л и х о н в а С у л т о н М а ҳ м у д х о н н и ҳ а м қ а т л қ и л г а н д и н б о ш қ а б у л м и ё н а д а к ў п а д а д о д а м л а р н и ҳ а м б егу н о ҳ

в а б еж урм [беайб] қ а т л қ и л и н и б д у р . Х ў қ а н д ш а ҳ р и д а г и у з а м о в а с о д о т , м а ш о й и х у у л а м о в а ф у за л о й и зу -л -э ^ т и р о м в а у м а р о й и н у к т а ш у н о с в а х у н а р м а н д о н и д а қ и қ а с о с в а м а с т у р а г о н и б о ж а - м о л л а р н и н г ҳ а м м а л а р и н и б а д р а қ а в а оқуйлук қ и л и б к ў п о з о р в а м а л о м а т и л а н Б у х о р о г а ю б о р и б д у р . Ҳ у к у м а т г а т а а л л у қ ас - б о б -а с л а ҳ а , ч у н о н ч и т ў п у -т ў ф а н г в а а с б о б и ж а н г , х а зи н а , д а ф и - н а л а р н и н г ҳ а м м а с и н и й и ғи б Б у х о р о г а ю б о р и б , т а м о м и Ф а р ғ о н а в и л о я т и н и б у х о р о л и к л а р г а т а қ с и м а й л а б б с р и б д у р . А м и р и Б у ­х о р о ўн етти к у н Х ў қ а н д д а т у р у б , а н д и н к ў п р о қ т у р м о қ г а и л о ж т о п м а й , Б у х о р о г а қ ай ти б д у р . Тарих и в а ф о ти М у ҳ а м м а д а л и х о н - н и у ш б у т а р и қ а т о п и б д у р л а р : « М у ҳ а м м а д а л и х о н и ш а ҳ и д » [ш у ж ум л а] ҳ у к м и м о д а и тарих ту ш у б д у р (1258 ҳ и ж р и й /1 8 4 2 й и л )42.

А м и р Б у х о р о г а ж у н а б к е т га н д и н к ей и н , а ҳ в о л о т и а ҳ л и Ф а р ­г о н а м у т а ғ а й й и р в а п а р и ш о н б ў л у б , э р к а г у х о ти н , к а т т а ю к и ­ч и к д е в о н а д е к к ў ч а ю б о з о р л а р д а ж а б р в а зу л м у с и т а м и м а н - ғ и т г а д у ч о р б ў л у б , у л а р н и н г ҳ у к м р о н л и г и г а р и з о л и к к ў р с а т - м а с э д и л ар . Ч у н к и у л а р н и н г э ъ т и қ о д и ч а , п о д ш о ҳ и Б у х о р о н и о д и л в а ш а ф қ а т ш и о р в а м а ъ д а л а т о с о р ф а ҳ м қ и л и б э к а н л а р . Б а л т и к и , Ф а р ғ о н а в и л о я т и н и т а ҳ т и т а с а р р у ф и га о л га н д и н кей и н р а о ё ва б а р о ё г а ж а б р в а зу л м қ и л а б о ш л а б , б е қ о и д а л и к к у р с а ­т и б , х а л қ н и н г н а ф р а т и г а с а б а б и ш л а р қ и л и н и б д у р .

А м и р и Б у х о р о Ф а р ғ о н а д и н қ а й т г а н в а қ т д а И б р о ҳ и м Х а ё л д е г а н б и р т а р ё к и о д а м н и Ф а р ғ о н а г а в о л и й қ и л и б қ ў й г а н э к а н . У л о д а м б е х а й р о н а ҳ у к м л а р қ и л и б , а ҳ в о л н и н г т а ғ а й ю р в а т а б д и л и г а с а б а б б ў л у б д у р . Ч у н о н ч и , а м и р и Б у х о р о ж ў н а б к е т ­га н д и н и к к и о й , ў н ет ти к у н ў т г а н д и н к ей и н ж а м о а й и с а р т и я в а қ и п ч о қ и я в а қ и р ғ и зи я Ф а р ғ о н а а ҳ о л и л а р и и л а н и т т и ф о ^ а ш и б , О л и м х о н в а қ т и д а в а ҳ м у ҳ а р о с а й л а б , к е т г а н Ш е р а л и х о н и б н Ҳ о ж и б е к и б н А б д у р а ҳ м о н б е к и б н А б д у л к ар и м х о н и б н Ш о ҳ р у х - х о н н и Т а л о е м а в зе и д и н о л и б к е л и б , Т ў р а қ ў р ғ о н д а уч к у н т ў х т а - т и б , ў ш а л а т р о ф д а г и қ ў ш у н н и ж а м л а б , Х ў қ а н д т а р а ф и г а ю р у ш қ и л и б , С и р д а р ё д и н ў т г а н д и н к е й и н м а н ғ и т и я л а р г а х а б а р е т и б - д у р к и м , Х ў қ а н д х о н и н и н г а в л о д л а р и д и н Т а л о с д а т у р г а н б и р х о н з о д а х у р у ж қ и л и б , а м а к и с и М у ҳ а м м а д а л и х о н н и н г х у н и н и в а ҳ а м м у л к у м е р о с и н и т а л а б а й л а б , к ў п а д а д к ў ш у н и л а н Х ў қ а н д г а ҳ о з и р а й л а б , ж а н г қ и л м о қ г а т а й ё р в а о м о д а б ў л у б , Х ў қ а н д д и н ч и қ и б у р у ш қ и л м о қ г а х а в ф у ҳ а р о с а й л а б , у л а р г а м у қ о б и л б ў л о л м а й , Б у х о р о қ ў ш у н и т ў ғ р и Х ў қ а н д г а қ а р а б ж ў н а б д у р .

Ш е р а л и х о н ф ат ҳ у н у с р а т и л ан Х ў қ а н д ш а ҳ р и га д о х и л б ў л у б , о т а -б о б о л а р и н и м ав р у си й (м ер о си й ) т а х т и г а ў л ту р у б д у р . Б у ­х о р о қ ў ш у н и қ о ч и б , Ш е р а л и х о н т а х т г а ў л т у р г а н и г а тарих «бе ҳ а ё бе с а р у п о гу р ех т» [ҳаёси з б о ш о ёғси з к о ч д и ] м о д а й и тарих т у ш у б д у р . « С а р у п о й и б еҳ аёд и н » «бе» [2 р а з а м и ] и л а « ал и ф » [1ни] и с қ о т қ и л и б «гу р ех т» [600] г а д о х и л қ и л и н с а , тарих ҳ о си л бўл ур .

Воқеоти жулуси даври салтанати Шералихон дар тахти Фаргона ба жойи Муҳаммадалихон ва иккинчи мартаба амири Бухоро келиб, Хўқанд шаҳрини муҳо-

сара айлаб, фатҳ қилолмасдин ма^судга етолмай қайтиб кетгани

Ва в а ^ т и к и Ш ер ал и х о н Ф а р г о н а м а м л а к а т и г а м а в р у с и й [ме­рос] т а х т и г а ў л т у р га н и д и н к ей и н у л а м о в а м а ш о й и х , у м а р о в а ф у за л о , о қ с о қ о л в а м у й саф ед л ар а в в а л г и х о н л а р р а с м у о д а т л а - р и ч а о қ н а м а д г а к ў т а р и б , Ф а р ғ о н а м а м л а к а т и х о н л и г и г а м у- қ а р р а р қ и л г а н д и н к ей и н Ш е р а л и х о н б а р ч а аъ ён и м а м л а к а т н и й и ғи б , ҳ а м м а л а р и г а д и л д о р л и к б ер и б а й ти б д у р л ар : « М о л у м улк- л а р и н г и з д а н т о р о ж в а т а л а ф б ў л г а н и г а ғ а м а н д у ҳ қ и л м а н г л а р . Т а л а ф и м о л и х а л а ф у м р си зл ар н и н о б у д б ў л г а н м о л л а р и н г и з э в а ­зи г а Х у д о в а н д и к а р и м н еч а б а р о б а р е т к у р а д у р . К а м и н а н и си з­л а р н и н г б о р а н г и з г а етк у р у б , а з б а р о й и н а н г у н о м у си м а м л а к а т в а м у л к д о р л и к в а п о с д о р и с а л т а н а т в а ш а ҳ р и ё р л и к д а р а ж а с и г а м у қ а р а р қ и л д и , эм ди зар у р в а л о зи м ш у л д у р к и м , а з б а р о й и д аф ъ и з а р а р и д у ш м а н ҳ а р қ а н д а й м а с л а ҳ а т б ў л са , с и з л а р н и т а д б и р л а - р и н г и з г а м у в о ф и қ д у р . Н е т а р и қ а м а с л а ҳ а т қ и л с а н г и з л а р , о м - м а й и х а л о й и қ м у х о л и ф б ў л м а с а к е р а к » .

У л а м о в а у м а р о я н г и а м и р л а р и д и н б у н д а й м а с л а ҳ а т о м у з ш и р и н с ў з э ш и т г а н д и н к е й и н ҳ а м м а л а р и х у р с а н д л и к л а р и д и н д у о г а қ ў л к ў т а р и б , х о н н и н г у м р у д а в л а т и н и н г у з о қ м у д д а т - л а р з и ё д а в а б а р қ а р о р б ў л м о қ л и г и н и О л л о ҳ т а о л о д и н м а с ъ - а л а т а й л а б , ш у л т а р и қ а а р з қ и л и б д у р л а р к и м , « ж а ҳ о н п а н о ҳ о , ҳ а р м а с л а ҳ а т и к и х о ҳ и ш қ и л а д у р л а р , с у р а т п а з и р , с а в о б в а я х ш и м а с л а ^ а т д у р . Л е к и н , м а з м у н и « в а ш о в а р а ҳ у м ф и -л - а м р и » [ҳ а р б и р и ш д а у л а р б и л а н м а с л а ҳ а т қ и л м о қ к е р а к ] қ и р қ ёк и э л л и к к у н м и ё н а л а р и д а д у ш м а н б и з л а р н и н г у с т и м и з г а к е л ­с а а ж а б э м а с , л о з и м ш у л к и м , у л а р к е л м а с д и н и л г а р и а т р о ф -

ш а ҳ а р г а қ а л ъ а , қ ў р ғ о н , ў р , х а н д а қ а й л а н т у р у б , т а й ё р қ и л и б қ ў й с а к , з е р о к и Ф а р ғ о н а а ҳ о л и л а р и , Б у х о р о х а л қ и в а м а н ғ и т т о и ф а с и н и н г к ў р с а т г а н зу л м у т а а д и й л а р и д и н д и л г и р в а о зу р - д а х о т у р б ў л у б , в а ҳ м у ҳ а р о с д а д у р л а р . А г а р м а н ғ и т и я б у л т а ­р а ф г а а з и м а т а й л а б д у р д е б э ш и т с а л а р , ҳ а м м а х а л қ к ў ч у б қ о ч и б , б е қ а л ъ а в а б е д а р в о з а о ч у қ ш а ҳ а р д а ҳ е ч к и м қ о л м а с » , д е б а й т и б д у р л а р .

Ш е р а л и х о н а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и в и л о я т л а р н и н г к у р с а т ­г а н м а с л а ҳ а т л а р и ч а у л а р н и н г и т т и ф о қ л а р и и л а н а т р о ф -ж о н и б - г а х а б а р ч и ю б о р и б а й т и б д у р к й м , о қ с о қ о л в а м у т а с а д д и л а р ф у қ а р о в а м а р д и к о р л а р и н и ж а м л а б , ў з о қ с о қ о л л а р и и ш н и н г б о ш н д а т у р у б , ш а ҳ а р н и н г қ ў р ғо н в а х а н д а қ л а р и н и т е зл и к и л а н и т м о м и г а е т к у р с и н л а р д е б . Ф а р ғ о н а а ҳ о л и л а р и ҳ а м м а л а р и х у р с а н д л и к и л а н к е л и б , м у т а с а д д и в а о қ с о қ о л л а р н и н г к у р с а т ­г а н и т т и ф о қ л а р и и л а н ш а ҳ а р н и н г а т р о ф и г а ч и қ и б , қ ў р ғ о н т у р - ғ у з м о қ қ а в а х а ц д а қ қ а з и м о қ қ а м а ш ғ у л б ў л у б , м у д д а т и қ и р қ к у н д а Х ў қ а н д н и н г қ и б л а т а р а ф и д а н қ ў р ғ о н и и т м о м и г а е т к у р - г а н в а қ т д а х а б а р е т и ш и б д у р к и м , а м и р и Б у х о р о қ ў ш у н т о р т и б к е л а д у р д е б . Қ и ш л о қ х а л к и ғ а л л а в а х а ш а к , а с б о б в а о л о т л а - р и н и ш а ^ а р г а к и р г у зу б , қ а м а л и б , ш а ҳ а р н и н г қ а л ъ а с и т а м о м б ў л м а г а н ш а р қ т а р а ф и н и х а с -х а ш а к и л а н и п б о й л а б в а х а н - д а қ қ а з и б б е р к и т м о қ ҳ а р а к а т и д а э к а н . Ш у а с н о д а Б у х о р о қ ў ш у н и н и н г м у қ а д д и м а с и д а ш т у с а ҳ р о н и т у т у б , С а м а р қ а н д - д й н Х ў ж а н д т о Х ў қ а н д а и н г д а р в о з а с и ғ а ч а к е л и б , б у л м и ё н а - д а г и Ф а р ғ о н а г а т о б е ъ з и р о а т л а р н и т а л о н - т о р о ж а й л а б , Х ў қ а н д ш а ^ р и г а к и р м о қ х а ё л и и л а н к е л и б к ў р у б д у р л а р к и м , а т р о ф ш а ҳ а р г а қ а л ъ а , қ ў р ғо н б а р п о э т и л и б , т ў п х о н а л а р г а т ў п , ж а з о и р , м и л т и қ в а м е р г а н т а й ё р л а б д у р л а р . Б у л а ҳ в о л о т н и к ў р у б Б у х о р о қ ў ш у н и о р қ а с и г а қ а й т и б , қ ў р ғ о н д и н о л и с р о қ ж о й г а қ ў н у б д у р . Э р т а с и Б у х о р о а м и р и ш о н у ш а в к а т в а а с ъ а - с а ю д а б д а б а в а ҳ а д -ҳ и с о б с и з қ ў ш у н и л а н Х ў қ а н д н и н г ғ а р б т а р а ф и д а г и А р з и қ т е п а м а в з е и г а к е л и б к ў р у б д у р к и м , ш а ҳ а р - н и н г а т р о ф -ж о н и б и г а б а л а н д в а м у с т а в к а м қ а л ъ а б и н о қ и л и - н и б д у р . Х ў қ а н д м у зо ф о т и н и н г у л у ғ л и г и в а х а л қ и н и н г ж а м и я - т и г а т а ҳ с и н в а о ф а р и н л а р қ и л и б , м у д д а т и б и р о й д а б у л т а ­р и ф а м а т и н в а м у с т а ҳ к а м ф ф ғ о н б и н о қ и л м о қ ҳ а м м а с и б и з - л а р н и н г б у л в и л о я т л а р г а а в в а л м а р т а б а к е л г а н и м и з д а у л а р г а л у т ф у м а р ҳ а м а т к ў р с а т м а й , б е ^ у д а т а а д и й в а зу л м и л а н т а - л о н -т о р о ж қ и л и б , б а ъ з и а ъ ё н и в и л о я т л а р н и қ а т л а й л а б в а б а ъ -

з и л а р и н и ў з в и л о я т л а р и д и н и х р о ж в а б а д а р г а қ и л ғ о н и м и з н и к а с о ф а т и г а б и з л а р н и ю з л а р и м и з г а д а р в о з а л а р и н и б е р к и т и б , т у п и л а н д а ф ъ в а р а ф ъ қ и л м о қ г а о м о д а б ў л у б д у р л а р д е б , к ў п ф и к р в а х а б а р л а р и л а н ш а ҳ а р н и н г қ и б л а т о м о н и д а ғ и О й и м - қ и ш л о қ г а қ ў н у б , у ч к у н г а ч а ж а ҳ л в а ғ а з а б ю за с и д и н қ ў р ғ о н г а а с к а р н и ю г у р т у р и б , ҳ а р ч а н д т ў п , м и л т и қ , ў қ н и ё м ғ и р д е к ёғ- д и р с а ҳ а м ҳ е ч к о р г а р л и к қ и л м а й , у л а р н и н г қ и л г а н з а р б а с и н и ш а ҳ а р и ч и д и н р а д қ и л и б ж а в о б б е р и б д у р .

Т ў р т и н ч и к у н Б у х о р о қ ў ш у н и М у й и М у б о р а к т а р а ф и г а ў т у б , Х ў қ а н д г а с у в к и р а д у р г а н с о й д и н ю г у р г а н э к а н , и ч к а р и ­д а н т ў п и л а н ш у н д а й ж а в о б б е р и б д у р л а р к и м , Б у х о р о а с к а р и с о й н и н г и ч и д а с о й н и н г т о ш и д е к ў қ г а у ч у б , й и қ и л и б ў л у б д у р . Ў ш а л ж о й д и н и к к и н ч и в а у ч у н ч и к у н и ю г у р и б , ҳ е ч м а қ с у д л а р ҳ о с и л б ў л о л м а й , о х и р и у л м а в з е д а н ж ў н а б , Х ў қ а н д н и н г ш а р қ т а р а ф и д а г и Т ў қ а й т е п а 43 м а в з е и г а қ ў н у б , а м и р и Б у х о р о н и ҳ о - я т д а ғ а з а б и л а н ў з л а р и о т л а н и б , Х ў қ а н д н и н г о ф т о б ч и қ а р т а - р а ф и д а и к к и д а р в о з а д и н , я ъ н и Д а р в о з а и М а р ғ и н о н в а Т о ғ - л и ҳ д и н а с к а р н и ю г у р т и р и б , ҳ а т т о к и Д а р в о з а и Т о ғ л и к д и н ш а - ҳ а р к ў ч а с и г а Б у х о р о қ ў ш у н и к и р и б , к ў ч а б а к ў ч а Н а в б а ҳ о р - ғ а ч а 44 к е л и б д у р . З е р о к и , ш а ҳ а р н и н г ш а р қ т а р а ф и д а г и қ а л ъ а в а ў р т а м о м б ў л м а й , у л т а р а ф л а р қ а л ъ а ў р д и н х о л и в а о ч у ғ э к а н . Б у х а б а р н и э ш и т у б , х ў қ а н д л и к л а р ў ш а л т а р а ф г а ҳ у ж у - м и о м қ и л и б , е т и б к ел и б к ў ч а д и н , д е в о р д и н , т о м д и н , т и р б о р о н қ и л и б , ш а ҳ а р г а к и р г а н Б у х о р о а с к а р л а р и д и н а к с а р л а р и н и қ а т л а й л а б , б а ъ з и с и н и а с и р қ и л и б , қ о л г а н л а р и қ о ч и б ч и қ и б - д у р . Х у л о с а и к а л о м б у л ж о й д и н ҳ а м м у д д а о ҳ о с и л қ и л о л м а б - д у р л а р .

Ш у л т а р и қ а и л а н Б у х о р о қ ў ш у н и м у д д а т и и к к и о й Х ў қ ан д н и қ а м а б ё т и б , б у м у д д а т и ч и д а Х ў қ а н д д и н « о қ у й л и к » қ и л и б о л и б к е т га н Х ў қ а н д у м а р о л а р и д и н Ш о д и додхоҳ б и р н еч а б о ш ц а у м а - р о л а р и л а н а м и р қ ў ш у н и д и н қ о ч и б Х ў қ а н д ғ а , Ш е р а л и х о н х и з - м а т и г а к е л и б д у р . Б у ҳ о д и с а д и н а м и р Х ў қ а н д у с т и д а т у р м о қ д и н о ж и з б ў л у б , қ а й т и б , Х ў ж а н д г а к е л и б , Х ў ж а н д ш а ҳ р и н и Х ў ж а К а л о н г а б е р и б , Б у х о р о т а р а ф и г а а з и м а т қ и л и б д у р . Х ў ж а н д д и н ў т г а н д и н к ей и н Х ў қ а н д а и н « о қ у й л у к » қ и л и б о л и б к ет ган Х ў ҳ ан д с а р к а р д а л а р и д и н Т а н г р и ц у л и шиговул в а А з и м б о й қўшбеги в а С о л и ҳ судур** в а М у ҳ а м м а д н и ё з ҳудайчи в а Т а н г р и қ у л иноқ в а М у ҳ а м м а д к а р и м ясавул в а Қ о т у р м а огалуқ* в а б о ш қ а л а р н и Х ў қ а н д г а қ а й т а р у б ю б о р у б д у р . У л а р кепуб , Ш е р а л и х о н н и кўруб ,

ҳ а м м а л а р и г а м у н о с и б и ҳол м а н с а б б е р и б д у р . А м и р к е т га н д и н к ей и н Х ў к а н д ш а ҳ р и н и ч а л а қ о л г а н ў р в а қ а л ъ а с и н и и т м о м и га е т к у р у б д у р л а р . М у ҳ а м м а д а л и х о н ў л д у р у л у б , о л а м б о ш қ а , о д а м б о ш қ а б ў л г а н в а қ т д а ҳ а з р а т и К а л о н С о ҳ и б з о д а ҳ а ж д и н қ а й т и б Х ў қ а н д г а к е л г а н л а р и н и ш у л тар и ф а ёзи б д у р :

С а ҳ р о в у биҳору ж ум лаи роҳ ,Қ а т ъ ^ а м м а р о би к ард а як м оҳ.М аж м у и халой и қу ви л оят ,К а р д а н д ҳ ам м а п еш вози ҳ азр ат .Т аш р и ф и нузул ёф т Х ўқан д ,Г ап гган д ҳам м а хосу о м хурсан д .Д и д а н д ф исқаи қавм и золи м ,Г ар д и д а ф ан о ш аҳу м улозим .П ў ш и д а л и б о си то за о л ам ,П у р о д а м в а н ав зи кўҳна одам .Р а ф т а ҳ ам м а м олҳо б а то р о ж ,А з ш у м и и ф исқи м ард ум и гож .Д и л д о р и и м ардум и вилоят ,М ед о д зи рўй и р а^м у ш аф қат .Ё б ед ш у м о он н аёбад,Ҳ а р к ас би кунад ҳ ам о н би ёбад .А з ш у м и и қавм и он вилоят,Ё б а н д тазал л у м и м укоф от.И н к о р и н а б ан д а кори тақ д и р ,О м а д б а с а р и ж аво н у ҳ а м п ир .

[С аҳро , ден ги зл ар ва й ўлн и н г б ар ч аси н и ,Б и р о й н и н г и чи да боси б ўтди .В и л о я тн и н г б арч а халқи ,Ҳ а зр а т н и кутиб оли ш га п еш воз чи қ ди .Х ў қ ан д б у улуғ таш ри ф н и то п д и ,К аттаю -к и ч и к барчаси х урсан д б ўл д и .З о л и м қ авм н и н г ф осиқ к и ш и л ар и Б у н и кўруб , барч аси д аф б ўл д и л ар .О л а м ян ги ли б ос кийди.Э гр и о д ам л ар н и н г ш ум ли ги д ан ,У р аҳ м у ш аф қ ат ю засид ан В и л о ят о д ам л ар и га д ал д а б ер ар д и .С и зл а р ём он л и к то п м ай д и ган н а р с а н и то п и н гл ар , Ч у н к и ки м ним а қилса, ўш ан и т о п ад и .

Б у в и л о я т қавм и ул қавм ём о н л и ги д ан ,А л б а т т а , зул м га қарш и м у к о ф ат т о п ад и л ар ,Б у б ан д ан и н г иш и эм ас, т а 1у щ р н и н г иш и.Б у ёш н и н г ҳам , кексаии иг ҳ ам б о ш и га келди].

Б у ҳ и к о д д и и м у д ц а о , Х у д о в а н д и к а р и м б и р т о и ф а х а л қ н и т а ғ й и р у т а б д и л қ и л м о қ н и х о ҳ л а с а , ул т о и ф а н и н г а т в о р в а а х л о - қ и н и т а ғ й и р бер и б , о н д и н кей и н ул т о и ф а н и м а ҳ в в а н о б у д қ и л а - д у р . Ш у н г а ў х ш а ш , Ф а р ғ о н а х о н л а р и , ч у н о н ч и М у ҳ а м м а д а л и - х о н в а о н д и н к ей и н ги х о н л а р в а в у за р о л а р н и н г ф асо д а х л о қ л а р и в а р а и я л а р и г а м а р ҳ а м а т с и з л и к л а р и м а м л а к а т л а р и н и н г қ ў л л а - р и д и н к е т м о ғ и г а с а б а б б ў л г а н д у р . В а қ т и к и , Ш е р а л и х о н м у с т а ­в и л Ф а р г о н а т а х т и г а х о н л и к м а сн ад и га у л ту р ган д и н к ей и н Ё р м о - з о р в а М а р ғ и н о н ҳ у к м а т и н и Ш о д и додхоҳ г а б ер и б д у р . М у ҳ а м - м а д ш а р и ф оталиқ Т о ш к а н д г а а м и р и Б у х о р о т а р а ф и д а н ҳ о к и м т а й и н б ў л г о н э к а н . а н г а э л ч и ю б о р у б а й т и б д у р к и м : « Т о ш к а н д о т а -б о б о м и зд а н бўён Х ў қ а н д га то б е ъ б ў л у б к ел ган эд и , а г а р и т о ­а т қ и л с а н г и з , м а р т а б а н г и зн и м у н д а н ҳ а м зи ё д а р о қ қ и л и н а д у р » . О н и н г ж а в о б и ғ а . М у ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқ ай ти б д у р к и : « М а н г а б у м у л к н и а м и р и Б у х о р о б е р г а н д у р л а р , Ш е р а л и х о н эм ас , ҳ а р к и м м а н д и н м у л к т а л а б қ и л гу н д е к б ў л с а , у р у ш , қ и л и ч , м и л т и қ қ у в в а т и и л а н о л а д у р » . Б у м и ё н а д а б и р н е ч а эл ч и в а м а к т у б л а р ю б о р и л с а ҳ а м , М у ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқ а в в а л г и сў зи д а с о б и т ту р и б д у р . О х и р у л -а м р Ш е р а л и х о н қ ў ш у н ж а м л а б , ў р т а н ч а ўғл и М а л л а х о н н и а м и р и л а ш к а р в а Ю су ф мингбошини сипоҳдор в а с а р д о р и л а ш к а р а й л а б , Т о ш к а н д т а р а ф и г а р а в о н а қ и л и б д у р . В а қ т и к и , Х ў қ а н д қ ў ш у н и К а н д и р д а в о н и д и н ў ти б , Ў б ш у н Қ у р а - м а қ ў р ғ о н и г а т у ш г а н в а қ т и д а э ш и т и б д у р к и , Г а д о й б о й қурама в а б у х о р о л и к А б д у р а ҳ м о н метан б и р м и н г қ ў ш у н и л а к ел и б , Б ў к а ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л у б , Б ў к а а т р о ф и д а қ у р а м а в а б о ш қ а т о и ф а л а р н и ў зи га й и ғ и б т у р а д у р . Б у х а б а р н и э ш и ти б , Х ў қ а н д қ ў ш у н и т ў ғ р и Б ў к а т а р а ф и г а р а в о н а б ў л у б , К и р о в ч и қ а с а б а с и - н и о л и б , ў ш а л к у н и К и р о в ч и д а қ ўн уб , э р т а с и К и р о в ч и и л а н Б ў к а о р а с и г а с о л и ҳ а г а к е л и ш м а г а н с а б а б д а н у р у ш б ў л у б , Х ў қ а н д қ ў ш у н и ш а ҳ а р г а к ў п ж а зо и р , м и л т и қ д и н б о р о н д е к ў қ ё ғд у р га н ҳ о л д а Б ў к а и ч и д а г и қ ў ш у н т о қ а т қ и л о л м а й , о х и р и А б д у р а ^ м о н метан в а Г а д о й б о й ў зи га т о б е қ ў ш у н л а р и и л а н Б ў к а н и н г б и р т а ­р а ф қ ў р ғо н и д и н ч и қ и б , Б у х о р о т а р а ф и г а қ а р а б қ о ч и б д у р . Б у х а ­б а р н и э ш и ту б Х ў қ а н д қ ў ш у н и о н и н г о р қ а с и г а ту ш у б , қ у в л а б , т о

С и р д а р ё ё қ а с и г а ч а б о р и б , а л а р д и н қ ан ч а с и н и ў л д и р у б в а қ а н ч а - си н и а с и р га о л и б , А б д у р а ҳ м о и м е т а н и л а Г а д о й б о й ҳ а з о р м а - ш а қ қ а т л а р и л а С и р д ар ёд и н о т с о л и б ў ти б х ал о с б ў л у б д у р . Ў ш а л кун и Б ў к ан и о л и б , и ч и д а б о р н и м а р с а л а р н и т а л о н -т о р о ж қ и л и б - д у р л а р . Б ў к а д а б и р -и к к и к у н т у р и б , о н д и н П с к а н д г а к ел и б , б и р * н еча к у н т у х т а б , о н д и н к у ч и б Т у й т е п а г а кели б , Т ў й т е п а н и а т р о ф э л а т и я л а р и и л а н т а с а р р у ф л а р и г а о л и б , Т о ш к а н д г а в а Т о ш к а н д а к о б и р л а р и г а эл ч и ю б о р и б д у р л а р . Т о ш к а н д у л у ғл а р и д и н Б ек - м у ^ а м м а д оқсоқол в а д о м л а С о л и ҳ б е к О х у н д , З у ^ у р эгиикогоси т о ж и к в а б у л а р г а ў х ш а ш Т о ш к а н д у л у ғл а р и к е ч а с и б и р е р г а ж а м ъ б ў л у б , м а с л а ҳ а т л а ш и б , ў з о р а л а р и д и н Б е к м у ҳ а м м а д оқсо- қолни қ а н ч а в а ъ д а л а р и л а н ё зи л га н м а к т у б и л а н к еч аси м ах ф и й - ч а ю б о р и б д у р л а р . М а зм у н и м а к т у б , си зл а р та п щ а р н д и н , б и зл а р и ч к а р и д а н б ў л у б , х о р и ж д а н к е л га н қ ў ш у н н и о р а м и зд и н к ў т а р а - м и з д е г а н в а ъ д а л а р э к а н .

Б у х а б а р н и э ш и т и б Х ў қ а н д қ ў ш у н и б о ш л у ғ и Ю су ф мингбо­ши к ў п х у р с а н д б ў л у б , Б е к м у ҳ а м м а д оқсоқолт ҳ а з о р к и р о м а й л а б , ж ў н а т г а н д и н к е й и н Т о п п сан д д и н к е л г а н м а к т у б н и с а р - к а р д а л а р г а к у р гу зи б , ^ а м м а л а р и и т т и ф о қ қ и л и ш и б , х о ти р ж а м ъ - л и к и л а н Т о ш к а н д т а р а ф и г а а з и м а т қ и л и б д у р л а р . Б у х а б а р н и э ш и т и б М у ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқ Т о ш к а н д в а қ о з о қ и я қ ў ш у н - л а р и и л а н ч и қ и б , Т о л л о ғ у ч т е п а г а т у ш у б , ч о д и р л а р и н и т и к и б , х у су сан , црзоц в а с а н ч и қ л и ж а м о а с и г а и ъ т и м о д а й л а б [и ш о ­н и б ], у р у ш г а т а й ё р л а н и б д у р . Л е к и н Т о ш к а н д д а г и б и р -б и р и г а м у х о л а ф а т ч и л и к в а н о и т т и ф о қ ч и л и к л а р н и ж о су сл ар х ў қ ан д л и к - л а р г а ет к у зу б т у р у б д у р л а р . У л к е ч а ҳ а р и к к и т а р а ф қ ў ш у н эҳ ти - ё т и л а н ю р у б , э р т а с и Х ў қ а н д қ ў ш у н и Ч и р ч и қ д а р ё с и д а н ў т и б , ҳ а м м а м е р г а н л а р н и и л г а р и с о л и б , у р у ш м у қ а д д и м а с и н и б о ш - л а б д у р л а р . Х ў қ а н д л и к н и т ў п у м и л т и қ л а р и г а қ о з о қ л а р т о б б е - р о л м а й қ о ч и б , б а ъ з и с и ш а ҳ а р г а в а б а ъ з и с и с а ҳ р о л а р г а м у т а - ф а р р и қ а б ў л у б к е т и б д у р . Б у л ҳ о л н и к ў р у б М у ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқ ш а ҳ а р г а қ а й т и б к и р и б д а р в о з а л а р н и б е р к и т и б , қ а м а - л и б д у р .

Х ў қ а н д қ ў ш у н и қ о ч г а н л а р д а н қ о л г а н ч о д и р , с а р о п а р д а в а и ч и д а г и а с б о б л а р и н и т а л о н -т о р о ж қ и л и б , Т о ш к а н д қ а л ъ а с и - д и н б и р ўҳ е т а д у р г о н ж о й г а к е л и б қ ў н у б д у р л а р . Б и р о з ф у р с а т - д и н к ей и н М у ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқ б и р о д а р и в а ў ғ л и н и б и р н е ч а а р к о н и д а в л а т и л а н э л ч и ч и қ а р и б а й т и р и б д у р к и м , м а н қ ад и м д ан б ў ён Х ў қ а н д х о н л а р и г а х и зм а т к о р в а ж о н с и п о р бўл уб ,

к ў п х и зм а т л а р д а б ў л у б , о қ и б а т м а н ғ и т и я у р у ш и д а а с и р га т у - ш у б , Б у х о р о а м и р и қ ў л и г а г у н о ҳ к о р в а б а д к и р д о р в а с а з о в о р и у қ у б а т , б а л к и в о ж и б у л -қ а т л эд и м . Б о вуж уд а м и р г у н о ҳ л а р и м - н и а в ф а й л а б , Т о ш к а н д ҳ у к у м а т и н и м а н г а т о п ш у р г а н э д и л а р , с и п о ҳ г а р ч и л и к т а о м и л и г а н а м а к х о т и р а й л а б , с и з л а р г а ш у л қ а д а р б е о д о б л и к м а н д и н с о д и р бўлд и . А к н у н и х т и ё р си з ж а - н о б л а р д а м а н и м ҳ а қ қ и м г а н и м а л о зи м , қ и л м а к и х т и ё р и с и з ­л а р д а д е б , у зр о м у з с ў зл а р а й т и б , ў зи б о ш қ а ж о й г а к ў ч у б ч и - қ и б , ў р д а н и б ў ш ат и б , қ а з о г а р о зи , б а л о г а с а б р қ и л ғо н д и н б о ш қ а и л о ж то п о л м а б д у р .

М у н д и н к ей и н Х ў қ а н д амири лашкари и зза т и т а м о м и л а н бе- м у н о зи ъ в а б е ж а н ж о л Т о ш к а н д ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л у б , қ о и д а и ҳ у к м р о н л и к н и б а р п о а й л а б , ҳ а р қ а ю а ъ е н и в и л о я т л а р г а д и л ­д о р л и к в а ё р л и қ б е р и б , у л а м о в а у м а р о ва ж а м и и а к о б и р и в и - л о я т л а р г а с а р у п о б е р и б , қ о з о қ и я ва Д ап гги Қ и п ч о қ бм й л ари га ҳ а м а т л а с в а к и м х о б ж о м а л а р б е р и б , у л а р н и н г ҳ у зу р и д а М у - ҳ а м м а д ш а р и ф оталиқн и б и р о д а р в а ф а р з а н д л а р и и л а н Х ў қ а н д - ғ а , Ш е р а л и х о н ҳ у з у р и г а ю б о р и б д у р . Х ў қ а н д қ ў ш у н и м у д д а т и б и р о й Т о ш к а н д ц а т у р у б , а т р о ф и Д ап гги Қ и п ч о ^ а р и и л а т о ­б еъ а й л а б , и ш л а р и н и с а р а н ж о м қ и л и б , м а с л а ҳ а т ю за с и д а н Т о ш - к а н д н и Ш е р а л и х о н н и н г к а т т а ў ғл и С а р и м с о қ б е к н о м и г а н о м - з о д а й л а б , М у ҳ а м м а д к а р и м қ у л и м а р ғ и н о н л и к н и С а р и м с о қ б е к т а р а ф и д а н ҳ о к и м қ и л и б д у р л а р . Ч у н к и С а р и м с о қ б е к Ш е р а л и ­х о н х и зм а т и д а Х ў қ а н д д а қ о л г а н эк а н д у р . Д а в р о н додҳоҳ то ж и к - н и ботурбоши47 в а лашкарбоши а й л а б , с и п о ҳ и г а р л и к в а а с к а р - д о р л и к и ш и н и а н г а т о п ш у р у б , Х ў қ а н д а с к а р и Х ў қ а н д г а қ а р а б ж ў н аб , Х ў ж а н д ш а ҳ р и г а я қ и н к е л га н д а а м и р и Б у х о р о т а р а ф и - д и н Х ў ж а н д г а ҳ о к и м т а й и н л а н г а н Х ў ж а К а л о н Ж ў й б о р и й д ў с т л и к в а с а д о қ а т ю з а с и д а н Х ў ж а н д ш а ҳ р и н и у р у ш -т а л а ш с и з Ш е р а л и х о н т а с а р р у ф и г а т о п ш у р у б д у р . А р к о н и д а в л а т Х ў ж ан д - г а д о х и л бў л у б , б и р к у н т а в а қ қ у ф а й л а б , Н о в в а Қ ў ш т е г и р м о н т а р а ф л а р и г а қ ў ш у н ю б о р и б , а л а р н й ҳ а м ф а т ҳ қ и л и б , ў зл а р и - д и н о д а м т а й и н л а б , о б р ў й и т а м о м и л а н Х ў қ а н д г а д о х и л б ў л у б - д у р л а р . Б у ш а ҳ а р д а х и з м а т қ и л ғ у ч и л а р н и н г ҳ а р қ а ю л а р и г а м у н о с и б и а ҳ в о л ё р л и ғ в а а м а л б е р и б , с а р а ф р о з а й л а б , М у ҳ а м - м а д ш а р и ф оталиқ и л а н б и р о д а р и А б д у л л а н и ў л д у р у б д у р л а р .

Т о п п сан д н и н г Р у с и я д а в л а т и г а т о б е ъ б ў л г а н и г а у ш б у 1915 й и л 15 и ю н и д а э л л и к й и л т ў л м о қ м у н о с а б а т и и л а н Х ў қ а н д х о н - л а р и н и н г д у р у д а р о з б ў л г а н ҳ и к о я л а р и н и б а ё н қ и л м о қ д и н м уд -

д а о Х ў қ а н д х о н л а р и н и н г ў зл а р и б и -л -и с т и қ л о л х о н л и к в а ҳ у к м - р о н л и к қ и л о л м а й , у л а р н и н г и х т и ё р л а р и қ и р ғ и з , қ и п ч о қ ц е к саҳ - р о д а т а р б и я т т о п г а н в а ҳ п ш й в а б а д а в и й ҳ а л қ л а р н и н г қ ў л у д а бўл уб , у л а р б а ъ зи в а к т х о и л а р и и ў д д у р у б , ёш б о л аси и и х о н к ў та - р и б в а б а ъ з и в а қ т а к а с и н и ў л д у р у б , у к а с и н и х о н қ и л и б , х о и л и к гў ёк и у л а р г а б и р ў й у н ч о қ д е к б ў л у б , у л в аҳ п гай х а л қ х о и л а р о т а с и в а м а м л а к а т о ғ а с и б ў л у б , р а и я н и н г а ҳ в о л и г а н а з а р қ и л - м ай , а р з л а р и г а қ у л о қ с о л м а й , ў з л а р и н и н г к а й ф у с а ф о л а р и г а м а ш ғ у л б ў л у б , х а л қ н и т а л о н -т о р о ж а й л а б , у р д и , ў л д у р д и , о л и б кетди , т а л о н -т о р о ж қ и л д и , а ҳ в о л о т и д и н х а л қ к ў з о ч о л м а й , т и н ч ­л и к и л а н з и р о а т қ и л о л м ай , о л и с ж о й г а т и ж о р а т г а б о р о л м а й , ю р т н о о б о д , х а л қ к а м б а ғ а л б ў л и ш и га у л н о д о н ж о ҳ и л ҳ у к у м а т д о р - л а р с а б а б б ў л г а н эд и . Б и н о б а р и н , ў ш а л в а қ т д а г и ҳ у к у м а т д о р - л а р н и в а қ а н д а й о д а м л а р ҳ у к м р о н л ш с қ и л и б , у л а р н и н г а с р и д а қ а ю т а р и қ а д а б е т и н ч в а б е з о б и т а л и к б ў л г а н л и г и н и ҳ у р м а т л и к қ о р и л а р и м и з г а а р з қ и л и б ў т а м и з . Б и р о р м а м л а к а т г а х о н ё п о д - тоҳ в а ҳ у к у м а т д о р б ў л у б т у р г а н зо т л а р н и х у к м р о н л и ғ и д а и қ т и - д о р и в а қ у в в а т и м а м л а к а т н и б о с м о қ в а т и н ч л а н д у р м о қ д а р а ж а ­д а б ў л м а с а , а л б а т т а , у м а м л а к а т х а р о б в а в а й р о н б ў л у б , о х и р и б о п щ а т о и ф а л а р қ ў л и г а ў т м а к г а с а б а б в а б о и с б ў л а д у р . Ч у н о н ­ч и , б и р н еч а в а қ т ў т г а н д и н к е й и н Ш е р а л и х о н н и н г к а т т а ў ғ л и С а р и м с о қ б е к н и б и р н еч а к а т т а м а н с а б д а г и у м а р о л а р , ч у н о н ч и А зи м б о й қўшбеги, Т а н и қ у л додхоҳ в а б у л а р д а н б о ш к а б и р н е ч а қ ў л и д и н и ш к ел ад и ган х ў қ ан д л и к с а р к а р д а л а р д и н ҳ а м р о ҳ қи л и б , Т о ш к а н д ^ у к у м а т и н и С а р и м с о қ б е к н о м и г а н о м зо д қ и л и б , Т о ш - к а н д г а ю б о р и л г а н эди .

У л а р Т о ш к а н д г а р а в о н а б ў л у б , Ч и р ч и қ д а р ё с и д и н ў т у б , Қ ў й л у қ м а в зе и г а к ел и б т у ш г а н д а , Т о ш к а н д д и н М у ҳ а м м а д к а - р и м , Д а в р о н додхоҳ б о п ш у қ Т о ш к а н д у л а м о в а ф у за л о в а у м а - р о л а р и и с т и қ б о л а й л а б , э ъ з о з -и к р о м и л а н Т о ш к а н д г а о л и б к и р ­д и л а р . Б и р н е ч а к у н д и н к е й и н М у с у л м о н қ у л /М у с у л м о н қ у л и қ и п ч о қ Ш ер ал и х о н д и н ю з ў гу р у б , Х ў к ан д д и н қ о ч и б ч и қ и б , ў зи н и қ и п ч о қ л а р о р а с и га о л и б , О қ т е п а м а в зеи д а қ и п ч о қ л а р и л а н и ж ти - м о ъ в а м а с л а ҳ а т қ и л и ш и б , Ш е р а л и х о н г а м у х о с а м а т [д у ш м ан - л и к ] а й л а б , ёв б ў л у б д у р . Б у х а б а р н и Ш е р а л и х о н г а е т к а з г а н д а , Ш е р а л и х о н а р к о н и д а в л а т и л а н м а с л а ҳ а т қ и л и ш и б , и к к и к у н ­д и н к е й и н қ ў ш у н ж а м л а б , М у с у л м о н қ у л қ ў ш у н и у с т и г а ю р у ш қ и л и б , Ш а ҳ р и х о н н и н г қ и б л а т а р а ф и д а г и қ ў р у ғг а т у ш у б қ ў н у б - д у р л а р .

Ш е р а л и х о н н и н г амири лашкари Ю суф мингбоши ў зи қ и р ғ и з ж а м о а с и д и н б ў л у б , қ и п ч о қ л а р и л а у р у ш м о қ г а н и ҳ о я т д а х о ҳ и ш а й л а б [сўраб], л а ш к а р л а р и и л а н м у ҳ о р а б а г а т а й ё р б ў л у б т у р ­г а н ҳ о л д а М а р ғ и н о н ҳ о к и м и Ш о д и додхоҳ ў р т а д а в о с и т а бўл уб , у р у ш н и м а н ъ қ и л и б , т ў х т а т м а к ҳ а р а к а т и д а б ў л у б д у р . О х и р и м а с л а ҳ а т ш у н га қ а р о р т о п и б д у р к и м , Ш о д и додхоҳни мингбо­ши қ и л и б , Ю суф мингбошини мингбошипикдин о з о д қ и л и н и б , М а р ғ и л о н г а ҳ о к и м қ и л и н с у н д еб . Б у м а с л а ҳ а т ҳ а м м а қ и р ғ и з , қ и п ч о 1р 1а р г а м а ъ қ у л б ў л у б , Ш е р а л и х о н г а к и р и б м а с л а ҳ а т л а - р и н и а р з қ и л г а н д а , Ш е р а л и х о н ҳ а м у л а р н и н г м а с л а ҳ а т л а р и н и м а ъ қ у л к ў р у б , Ш о д и додхоҳга мингбошилик а м а л и н и б е р и б , Ю су ф мингбошини М а р ғ и л о н г а ҳ о к и м а й л а б , А в д и ж о н н и т а - в о б и о т и қ и п ч о қ и я , қ и р ғ и з и я л а р и и л а н М у с у л м о н қ у л га б ер и б , ҳ а м м а қ и п ч о қ и я ҳ у к у м а т и н и а н г а то п ш у р у б , М у ҳ а м м а д н а з а р С о қ о в н и Т о ш к а н д ға , С а р и м со қ б ек о л д и га х и зм а т қ и л м о қ қ а ю б о - р и б д у р .

М у ҳ а м м а д н а за р б е к Соцов б и р неча в а к т Т о ш к а н д д а и с т и қ о - м а т а й л а б , а н д и н к ей и н қ о ч и б , ў зи н и қ и р ғи з , қ и п ч о қ л а р о р а с и г а о л и б , М у с у л м о н қ у л н и н г и т т и ф о қ и и л а н Т ў р а қ ў р ғ о н г а к и р и б , М у ҳ а м м а д н а з а р Қ у л о қ ботурбошининт ў р н и г а Т ў р а қ ў р ғ о н г а ҳ о х и м б ў л у б д у р .

М у ҳ а м м а д н а з а р С о қ о в Т ў р а қ ў р ғ о н г а к и р г а н д и н к ей и н М у - с у л м о н қ у л А н д и ж о н қ ў ш у н и и л а н О б о д м а в зе и г а к е л и б қ ў н у б - д у р . Ў ш а л в а қ т д а Ш а ҳ р и х о н д а Ш е р а л и х о н т а р а ф и д и н Т а н д и иноқ саркор б ў л у б т у р а р э к а н , қ и п ч о қ т о и ф а с и д и н М у ҳ а м м а д - н а з а р К ў р ў ғл и ў зи га т о б е ъ қ и п ч о қ л ар н и й и ғи б , Ш а ҳ р и х о н га Т а н ­д и иноқ у с т и га б о р и б , о н и Ш а ҳ р и х о н д и н и х р о ж қ и л и б , Ш а ҳ р и - х о н н и ҳ а м қ и п ч о қ л а р ў з л а р и г а т о б е ъ а й л а б , б у л а р ҳ а м М усул - м о н қ у л к ў ш у н и га б о р и б қ ў ш у л у б , ю т ч о қ қ ў ш у н и х а м м а с и б и р - л а ш г а н д и н к ей и н б о и т т и ф о к ў ш а л ж о й д и н х у р у ж қ и л и б , Б а л и ҳ - ч и г а к ел и б , ул ж о й д а и к к и -у ч к у н т у р у б , и к к и д а р ё , яъ н и , С и р - д а р ё и л а н Н о р и н д а р ё м и ё н а с и д а ги ф у қ а р о л а р д и н « қ и л қ у й р у қ » к и л и б қ ў ш у н ж а м л а б , Т ў р а к ў р ғ о н у с т и га б о р и б , бу ж о й д а т ў р т - б еш к у н т ў х т а б д у р .

Б у ф и т н а в а и ғ в о х а б а р и н и Х ў қ а н д г а Ш е р а л и х о н г а етк у з- г а н л а р и д а Ш е р а л и х о н а р к о н и д а в л а т и л а н м а с л а ҳ а т л а ш и б , Т о ш к а н д д и н С а р и м с о қ б е к Т о ш к а н д қ у ш у н и и л а н к е л гу н ч а т а - в а қ қ у ф қ и л м о қ қ а м а с л а ҳ а т б е р и ш и б д у р л а р . Б у м и ё н а д а Ш о д и мингбоши т а в а қ қ у ф қ и л м а й , б е м а с л а ҳ а т қ ў ш у н ж а м л а б , Х у р ам -

са р о й т а р а ф и г а а з и м а т қ и л и б , д а р ё д и н ў т у б , Х у р а м с а р о й г а к е ­л и б ту ш у б д у р . Э р т а с и Ч у с г ҳ о к и м и Р а ҳ м а т у л л о ҳ о д а м ю б о р и б , Х ў қ а н д қ ў ш у н и н и Ч у с г ш а ҳ р и г а к и р и т и б д у р . Б у х а б а р н и эш и ­т и б қ и п ч о қ қ ў ш у н и ҳ а м Ч у с г у с т и г а к е л и б , б и р т о ш м а с о ф а ж о й га я қ и н ж о й г а қ ў н у б , у л к еч а ё т и б , э р т а с и ч о ш т г о ҳ в а қ т и д а қ и п ч о қ л а р Ч у с г у с т г а к е л и б , с аф б о й л а б у р у ш г а о м о д а б ў л у б т у р у б д у р . Б у т а р а ф д и н э л ч и ч и қ о р и б с ў з л а ш г а н д а м а ъ л у м б ў л у б д у р к и м , қ и п ч о қ л а р н и м у д д ао си Ш о д и мингбошини у ш л аб , қ и п ч о қ л а р қ ў л и г а б е р м о қ . Х ў қ а н д қ ў ш у н и с а р к а р д а л а р и улу- ғ и м и зн и у ш л а б б е р м о қ б и з л а р г а о р у н о м у с , у р у ш м а ъ р а к а с и н и м и ён аси д а у л т а р а ф д и н М усул м он қ ул , б у л т а р а ф д и н Ш о д и минг­бошига. т а н ҳ о ҳ а р и к к и с и ў р т а г а к ел и б м у д д а о л а р и н и с ў зл аш - сун д еб ш у н га қ а р о р б е р и б д у р л а р . М у с у л м о н қ у л й и г и р м а -ў т т и з н а ф а р н а й з а д о р л а р н и о р қ а т а р а ф и г а б и р - б и р и г а б и р к и т и б қ ўй уб , ў зи я к к а т а н ҳ о қ ў ш у н н и н г ў р т а с и г а к е л и б , о д а м ю б о р и б а й т и б д у р к и м , Ю с у ф мингбоши к ел су н , и к к и -у ч к а л и м а м а с л а - ҳ а т о м у з с ў зи м и з б о р , с ў зл аш и б , а ^ д у п а й м о н қ и л и ш и б , м у со ­л и л а м а с л а ҳ а т н и ў р т а г а с о л а й л у к , б у м и ё н а д а б е ҳ у д а к ў п қ о н тў к ул м асун д еб . Ш о д и мингбоши б у сўзн и э ш и т и б , о т л а н и б , и к к и уч ю з қ а д а м ю р г а н в а қ т д а , б и р т а р а ф д и н у ч -т ў р т о т л и қ н а й з а - д о р н а й за с и н и Ш о д и мингбошига т ў ғ и р л а б , ё т қ у зу б к е л а ё т га - н и н и к ў р у б , д а р ҳ о л қ ў ш у н т а р а ф и г а қ о ч и б к е л у б д у р . Б у а ҳ в о л - н и к ў р у б , ҳ а м м а т а а ж ж у б г а қ о л и б , б у и ш г а м а с л а ҳ а т б ер у в ч и - л а р г а н а ф р и н қ и л и б д у р . О н д и н ҳ а м м а у р у ш қ и л м о қ г а и т ти ф о қ - л а ш и б , т у ғ -я р о қ л а р и н и к ў т а р и б , а с р в а ш о м у р т а с и д а и к к и қ ў ш у н б и р -б и р и г а м у қ о б и л б ў л у б т у р г а н ҳ о л д а , Ю н у с туглуқ н о м б и р с а р к а р д а ў з қ ў ш у н и , т у ғ б а й р о ғ и и л а н қ и п ч о қ и я т а р а ­ф и г а қ о ч и б к и р и б д у р . М у н д и н к е й и н М ў м и н х ў ж а т о ж и к ҳ а м т у ғ б а й р о ғ и и л а н қ и п ч о қ и я қ ў ш у н и г а к и р и б , в а б а ъ з и т и л б ер ­ган м у н о ф и қ л а р ҳ а м б и р -б и р қ и п ч о қ қ ў ш у н и г а к и р и б д у р . Ш о д и мингбоши к ў р у б д у р к и м , а т в о р и в а а в з о й и б у з у қ в а м у т а ғ а й й и р б ў л у б д у р , д а р ҳ о л ў зи н и маҳралР в а гала баҳодир49 т ў п и г а о л и б - д у р . У л а р с а р к а р д а л а р и н и ў з о р а л а р и г а о л и б , у р у ш м а с д и н , м ағл у б б ў л м а с д и н с а р д о р и м и зн и у ш л а б б е р м а к о д а м и я т л и к д и н х о р и ж д у р д е б , у р у ш м о қ г а о м о д а б ў л у б т у р г а н ҳ о л д а М у ҳ а м - м а д н а з а р б е к т у ғ б а й р о қ л а р и и л а н к е л и б , маҳрам в а гала баҳо- д и р л ар н и ў з т у ғ и т а г и г а о л и б , а л а р н и у р у ш , ў қ , м и л т и қ д и н с а қ - л а б , ю м ш о қ в а м у л о й и м л и к и л а н ў з қ ў ш у н и т а р а ф и г а о л и б б о - р и б д у р . [С о л и ҳ х ў ж а ] О т а ў ғ л и қ ў ш у н л а р и г а б и р т и ғ , д и л д о р -

л и к б ер и б , ў з қ ў ш л а р и г а ю б о р и б , к еч аси Ш о д и мингбоши в а Б е р - д и а л и юзбоши50 в а М и р о л и м юзбоши в а Х у д о ё р ёварьх в а М у л л о И з з а т у л л о ҳ К ў ҳ и с т о н и й в а б у л а р д и н б о г а т а б и р н еч а н о м д о р у м а р о в а у л у ғ л а р н и у ш л а б , ў л д у р у б д у р л а р . У ч к у н д и н к е й и н қ о л га н қ ў ш у н л а р Х ў қ а н д г а қ а й т и б к ел и б , в о қ е о т н и Ш е р а л и х о н - г а б аён қ и л и б д у р . Ш е р а л и х о н д а в л а т х о ҳ с а р к а р д а л а р и н и н г в а - ф о т и г а ғ о я т д а м а ю с в а ғ а м г и н б ў л у б , к ў з и д и н ёш ж о р и й қ и л и б , Х у д о в а н д и к а р и м д а р г о ҳ и г а зо р у н о л а қ и л и б в а м у н о ж о т а й л а б а й т а р д у р к и м : « Э й Х о л и қ и б а л а н д п а р в о з в а э й д а с т ги р и ч о р а с о з , б у л қ а н д а й б а д м а о ш в а б еб о ш х агар гар д у р к и м , а в в а л о м а н и т а х ­т г а ў т к у з а р д а б и р -б и р л а р и и л а н у р у ш м ас , т а л а ш м а с л и к к а а х д у п а й м о н а й л а б , қ а с а м ё д қ и л и б , а н д а к ф у р с а т ў т м а с д и н қ а с а м в а а ҳ д л а р и н и б у зу б , Х у д о г а оси й б ў л а д у р л а р » д еб қ ў ш у н б о ш л и қ - л а р и г а р у х с а т б е р и б , х о н ўз ҳ а р а м и г а к и р и б , уч к у н г а ч а ҳ а р а м - д и н ч и қ м а й , к ў р у н и ш ҳ а м қ и л м а б д у р .

И к к и к у н д и н к е й и н Ш е р а л и х о н н и н г к а т т а ў ғ л и С а р и м с о қ - х о н Т о ш к а н д қ ў ш у н и и л а н к ел и б , о т а с и Ш е р а л и х о н н и к ў р у б , ў т г а н а ҳ в о л о т н и б а ё н қ и л и ш и б , қ и п ч о қ , қ к р ғ и з л а р н и н г б е в а - ф о л и г и в а а ҳ д ш и к а н л и г и г а т а а с с у ф л а р қ ъ л и ш и б д у р л а р . Б у ҳ о д и с а д и н о л т и к у н ў т г а н д и н к е й и н қ и п ч о қ и я қ ў ш у н и Х ў қ а н д - н и н г ш а р қ т а р а ф и , Т о ғ л и к в а М а р ғ и н о н д а р в о з а л а р и д и н қ о р а к ў р с а т и б д у р . Ў ш а л й и л и С о ҳ и б зо д а ҳ а з р а т и К а л о н ҳ а ж д и н к е л ­г а н э к а н л а р . Ш е р а л и х о н ў з ў ғл и С а р и м с о қ х о н н и амирлашкар қ и л и б , ҳ а з р а т и С о ҳ и б з о д а н и қ и п ч о қ л а р и л а м у с о л и л а ва н а с и - ҳ а т у ч у н б и р г а қ ў ш у б , Х ў қ а н д н и н г Б а ҳ р и н в а Т о ғ л и к д а р в о з а - л а р и к ў ч а с и д и н қ и п ч о қ қ ў ш у н и м у қ о б и л и г а б у ю р у б д у р . Д а в ­р о н додхоҳ Т о ш к а н д қ ў ш у н и и л а н б и р т а р а ф д и н ч и қ и б , қ и п - ч о қ қ ў ш у н и г а м у қ о б и л б ў л у б д у р .

Б у л м и ё н а д а ҳ а з р а т С о ҳ и б з о д а су л ҳ х у су си д а қ и п ч о қ и я л а р - г а ҳ а р ч а н д н а с и ҳ а т қ и л с а л а р ҳ а м , қ и п ч о қ и я л а р қ у л о қ с о л м а й , у р у ш б о ш л а н и б д у р . А н д а к у р у ш б ў л г а н д и н к е й и н б еб о ш о л о ­м о н , о т л и қ в а п и ё д а л а р ш а ҳ а р г а қ а р а б қ о ч г а н и н и к ў р у б , б о ш қ а с и п о ^ л а р ҳ а м қ о ч а б о ш л а б д у р . Ҳ а р ч а н д О т а ў ғ л и в а м а ҳ р а м т ў п л а р и ж и д д у ж а ҳ д қ и л с а л а р ҳ а м , и л о ж б ў л м а й , м а ғ л у б б ў л у б , қ и п ч о қ и я л а р Х ў қ а н д н и н г д а р в о за с и г а к е л и б , Х ў қ а н д қў ш у н и н и ш а ҳ а р н и н г қ ў р ғ о н в а ў р и г а ч а қ у в а л а б к е л и б , Х ў к а н д а к о б и р л а - р и д и н С о л и ҳ х ў ж а судур О т а ў ғ л и в а м а ҳ р а м д а с т а с и д и н С о д и қ - б о й н и ў л д у р у б , б у л а р д и н б о ш қ а қ а н ч а о д а м л а р қ а т л қ и л и н и б в а а к с а р қ ў л г а т у ш г а н л а р н и т а л о н -т о р о ж қ и л и б , ҳ а т т о л о зи м л а р и -

ғ а ч а о л и б , а в р а т л а р и г а х а с -х а ш а к н и п а р д а қ и л и б , п щ а р г а к и р - г а н л а р б ў л у б д у р . Б у л а р н и н г к е т и д а н қ и п ч о қ қ ў ш у н и Х ў қ а н д г а к и р и б о л и б , б и р н еч а с а р к а р д а л а р н и , ч у н о н ч и А з и м б о й қўшбе- ги, Т а н и қ у л и шиговул51, М у ^ а м м а д к а р и м ясовул, Э р н а з а р дод- хоҳ в а б у л а р д и н б о п щ а к ў п у м а р о л а р н и қ а т л қ и л и б д у р . С а р и м - с о қ х о н Б у х о р о г а қ о ч и б б о р и б , Д а в р о н додхоҳ Х ў ж а н д б о р и б * д у р . Б и р н еч а в а қ т д и н к е й и н Д а в р о н додхоҳ г у н о ҳ и н и ў т у б , Х ў к а н д г а к е л ту р у б , М у л л о Х о л б е к қ и п ч о қ н и Т о ш к а н д г а ҳ о к н м а й л а б , Д а в р о н додхоҳна Т о ш к а н д қ ў ш у н и и л а н а н г а қ ў ш у б , Т о ш к а н д г а ю б о р и б д у р л а р .

М у л л о Х о л б е к ф т ч о ф т Т о ш к а н д г а ҳ о к и м қ и л и б ю б о р г а н - д и н к е й и н б и р о з м у д д а т ў т м а й , Т о ш к а н д а ҳ о л ш г а р и қ и п ч о қ х у к м р о н л и г и в а з у л м и д а н м а л у л в а о з у р д а х о т у р б ў л у б , қ и п ч о қ Х у к м д о р л а р и г а ё м о н к ў з и л а қ а р а г а н л и к л а р и н и н г х а б а р и Б у ­х о р о а м и р и г а е т и б , м а с л а ҳ а т и л а н С а р и м с о қ х о н н и ў з н а м а к х ў р в а т а в о б и о т л а р и и л а н Б у х о р о в а Т о ш к а н д с а р ҳ а д и ғ а , Ч о р д а р а м а в з е и г а ю б о р и л и б , у л м а в з е н и х о н з о д а г а б е р и б д у р . К у н д а н - к у н с а р т и я в а қ о з о қ и я в а б о ш қ а т о и ф а л а р қ и п ч о қ и я х у к у м а т д о - р и н и н г ф у қ а р о л а р г а қ и л г а н ж а б р у зу л м в а қ а т т и ғ м у о м а л а л а - р и н и к ў р у б в а М у с у л м о н қ у л Ф а р ғ о н а у л у ғ л а р и в а н о м д о р л а - р и д и н к ў п о д а м н и н о ҳ а қ ў л д у р у б , х а л о й и қ н и н г д и л н д и н т у ш - г а н л и г и н и ф а ҳ м л а б , о х и р у л -а м р Т о ш к а н д н и н г а ъ ё н и в и л о я т - л а р и н и и т т и ф о қ қ и л и ш и б , Д а в р о н додхоҳн и б и р н е ч а и н о я т л и к о д а м л а р и л а н ю б о р и б , С а р и м с о қ х о н н и Ч о р д а р а д а н Т о ш к а н д ­г а о д д и р и б , ҳ а м м а б и -л -и т г и ф о қ х о н к ў т а р и б , Т о ш к а н д г а ҳ о к и м б ў л у б т у р г а н М у л л о Х о л б е к и л а н т о б е л а р и н и м а ҳ б у с а й л а б в а Х ам М у с у л м о н қ у л т а р а ф и д а н Т о ш к а н д г а э л ч и б ў л у б к е л г а н Н о р м у ҳ а м м а д додхоҳ қ и п ч о қ н и т ў х т а т и б қ ў й у б д у р л а р . Б у х а ­б а р и в а х ш а т о с о р н и Х ў қ а н д ц а М у с у л м о н қ у л э ш и т и б , Т о ш к а н д в и л о я т и н и н г Б у х о р о г а т о б е ъ б ў л г а н и г а х а й р а т д а қ о л и б , қ и п - ч о қ л а р о р а с и г а ш ў р и ш у ғ у л ғ у л а т у ш у б , б у и ш н и н г т а д о р и к [- т а д б и р ] в а м а с л а х а т и н и қ и л м а к б ў л г а н д а О л о й в а У ч қ ў р ғ о н қ и р ғ и з л а р и н и н г ч и қ о р г а н и ғ в о в а ф и т н а л а р и в а Ў ш ш а ҳ р и н и м у ҳ о с а р а қ и л г а н х а б а р и Ш а ҳ р и х о н қ и п ч о қ л а р и в о с и т а с и и л а н М у с у л м о н қ у л г а е т к у з у л г а н д а , М у с у л м о н қ у л б у в а ^ ш а т л и к х а б а р н и э ш и т и б , Т о ш к а н д м а с л а ҳ а т и н и м а в қ у ф қ ў й у б [қ о л д и - р и б ], қ и р ғ и з и я н и н г д а ф ъ н м а с л а ҳ а т и г а т у ш у б , н о и л о ж қ ў ш у н ж а м л а б қ и р ғ и з и я л а р у с т н г а б о р м о қ б ў л г а н д а , К ў р ў ғ л и н о м қ и п ч о қ Ш а ҳ р и х о н ҳ о к и м и ў з қ ў ш у н л а р и н и ж а м л а б , Х ў қ а н д

қ ў ш у н и д и н и к к и к у н и л г а р и б о р и б , қ и р ғ и з и я қ ў ш у н и б и р л а н у р у ш у б қ о ч и р и б д у р .

М у с у л м о н қ у л М у ҳ а м м а д н а з а р К ў р ў ғ л и қ ў ш у н и г а е т у ш м а к қ а с д и д а у л т а р а ф г а қ а р а б ж ў н а б т у р г а в д а М у су л м о н қ у л га х а ­б а р б е р и б д у р л а р к и м , м и н г у р у ғ и д и н Р а ҳ м а т у л л о ҳ додхоҳ, С о - т и б о д д и додхоҳу х ў қ а н д л и к Қ о с и м б е к оталиқ ў ғли , О л о й қ и р - ғ и з л а р и и л а н т и л б е р и б , и т т и ф о қ л а ш и б , О л и м х о н н и н г ў ғ л и М у р о д х о н н и Х ў ^ а н д д о р у с -с а л т а н а с и д а х о н к ў т а р и б , т а х т г а ў л т у р ғ у з у б , Ш е р а л и х о н н и ў л д у р у б , б а р ч а Х ў қ а н д м а ҳ а л л а л а - р и г а х а б а р б е р и б , т у ж ж о р л а р ҳ а д я в а т о р т у ғ л а р и л а х о н н и к е ­л и б к ў р у б , м у б о р а к б о д қ и л су н л ар д еб д у р . В и л о я т о д а м л а р и б и р - б и р л а р и и л а н м а с л а ^ а т л а ш и б , а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и в и л о я т ­л а р в а т а м о м и қ ў ш у н л а р и м и з қ и р ғ и з и я у с т и д а ж а н гу ж а д а л г а м а ш ғ у л б ў л у б т у р г а н д а б и з ф у қ а р о , к о с и б , б е ч о р а л а р б а д н о м - л и к н и ў з г а р д а н и м и з г а о л и б , а ъ ё н и в и л о я т л а р и м и з г а ў зи м и з- н и ш а р м а н д а қ и л м а й л у к д еб , б и з л а р н и и х т и ё р и м и з қ ў ш у н га к е т г а н у л у ғ л а р и м и з д а д е б т а в а қ қ у ф қ и л и б д у р л а р . Б у х а б а р М у с у л м о н қ у л г а е т г а н д и н к ей и н д а р ҳ о л т а д б и р в а т а з в и р к у ч а - с и га т у ш у б , ж а р ч и л а р г а а м р қ и л и б , ҳ а м м а ж о й г а « за м о н Ш о ҳ - м у р о д х о н з а м о н и » д еб ч а қ и р т и р и б д у р . Б у х а б а р н и э ш и т г а н б а р ч а қ ў ш у н а х о л и л а р и б у ҳ о д и с а М у с у л м о н қ у л н и н г м а с л а ҳ а - ти и л а н б ў л г а н д у р д еб , ҳ а м м а л а р и М у с у л м о н қ у л н и к ети д ан ю р а б о ш л а б д у р . М у су л м о н қ у л қ ў ш у н н и А н д и ж о н н и н г п а с т т а р а ф и ­д а г и М и р о б о д м а в з е и ғ а 53 о л и б б о р и б , у л ж о й г а қ ў н д у р у б , у л ж о й д а б а ъ з и м у ф а т т и н л а р н и М у ҳ а м м а д н и ё з ҳудайчи в а а н и н г б и р о д а р и С о б и р мирохур54 и л а н б и р н е ч а б е г у н о ҳ л а р н и қ а т л қ и л д и р и б д у р . В а у л ж о й д и н к ў ч у б , Б а л и қ ч и м а в зе и г а в а а н д и н Қ у й р у қ т е п а г а к ел и б , б и р к е ч а ё т и б , а н д и н ж у н а б Ҳ а з р а т и ш о ^ { Ж ари р]га к ел и б , ан д и н ж ў н аб , Ю л ғ у н т е п а ғ а 55 қ ў н у б , ў ш ал ж о й ­д а ҳ а м м а а к о б и р в а аш р о ф и қў ш у н б о и т т и ф о қ Х у д о ёр х о н н и х о н ­л и к м а с н а д и г а к ў т а р и б д у р л а р . А н д и н к е й и н Х ў қ а н д ш а ҳ р и а ҳ о л и л а р и н и н г а ҳ в о л о т л а р и н и б и л м а к у ч у н ш а ҳ а р м у т а с а д - д и л а р и г а о д а м к и р г у зи б , М у р о д х о н н и н г х о н л и г и г а ю р т н и н г р и з о н о р и з о л и к л а р и н и б и л м а к б ў л г а н л а р и д а х а м м а л а р и а й - т и б д у р л а р к и м : « Б и зл а р М у р о д х о н н и ш а ҳ а р г а д о х и л б ў г а н и д а н м у т л а қ о х а б а р и м и з йўқ . М у р о д х о н к е л и б , ў р д а г а қ ў н у б , х о н л и к қ и л г а н д и н б у ён б и з л а р ш а ҳ а р а ҳ л и в а ҳ е ч б и р м а ҳ а л л а қ а д и м х о н л а р р а с м у т а о м и л и д е к т о р т у ғ , п епп саш о л и б б о р г а н и м и з в а а ҳ д у п а й м о н қ и л га н и м и з йўц . Ҳ а м м а м и з с и зл а р н и н г й ў л и н ги зд а

м у н тази р бўлуб турам и з. Б ул хусусда б и зл а р д а н х о ти р л ар и н ги зн и ж а м л а б т ў ғ р и ш а ^ а р г а к е л и н г и зл а р , б и з л а р с и з л а р г а м о н е ъ б ў л м ай , б ал к и х у р сан д л и к и л а қ а б у л қ и л ам и з» . И т т и ф о қ в а хур - с а н д л и к в аъ д ал ар и н и б е р га н л а р и н и эш и ти б в а б и л и б М у су л м о н - қ у л н и н г о д ам л ар и Х ў қ а н д а ҳ л и д а н х о ти р ж а м б ўл уб , б у х у р сан д ­л и к х аб ар и н и М у су л м о н қ у л га етк у зи л и б , ҳ а м б у хусусда Х ў қ а н д - н и н г б и р неча о қ со қ о л в а и н о я тл и к о д а м л а р н и ю б о р и б д у р л ар . Б у х аб ар л ар н и эп ш тган д и н кей и н М у су л м о н қ у л н и н г т а м о м и қўш ун - л а р и Х ў қ ан д н и н г У р г а н ч д а р в о за с и д и н К ў к т у н л и к о т а с о й и д а н ш а ҳ а р г а к и р и б , т ў ғ р и ў р д а г а б о р и б д у р л а р . Қ и р ғ и зл а р у л а р г а м у қ о в а м а т қ и л о л м ай , б а ъ зи л а р и қ о ч и б қ у ту л и б в а б а ъ зи л а р и д а ­с т г и р б ў л у б д у р л ар . Қ и р ғ и зл а р д и н қ ў л га т у ш г а н л а р н и н г ҳ а м м а - си н и ўл дуруб , у л а р га б и р г а л а ш га н сар ти я у р у ғ л а р и д а н , ч у н о н ч и Р аҳ м ату л л о ҳ додхоҳ в а С о т и б о л д а додхоҳ, Қ о си м оталщ ў ғли ва О хун қаровулбеги56 И б р о ҳ и м додхоҳ ў ғли , М у ҳ а м м а д к а р и м ха­лифа57 в а Л ў л и халифадек с а р к а р д а л а р н и қ а т л қ и л и б , б у и ш л а р ­н и са р а н ж о м қ и л га н д и н к ей и н Х ў қ ан д н и н г аъ ё н в а а ш р о ф в а у л а ­м о в а м аш о й и х л ар и н и д о р у л -а м о р а г а т а к л и ф а й л а б , Ш е р а л и х о н ў ғл и Х у д о ёр х о н н и о қ н а м а д г а со л и б к ў т а р и б , қ а й т а д и н ҳ а м м а б о и т т и ф о қ тарихи ҳ и ж р и й н и н г 1261чисида/1845 й и л и х о н к ў т а - р и б д у р л ар . Х о н к ў тар и л ган сан ага ҳ а р хил ш о и р л а р ш еъ р - тарих а й ти б д у р л а р . Ў ш а л ж у м л ад ан б и р г и н а тарихни қ о р и л а р и м и зг а м а н зу р қи л ам и з:

Э й м оли ки тах ту то ж д о р и ,Б ар т у ш уда л утф и К ирдукори .Д а р м ар к аб и ш о ҳ и ят зад а зин ,Б о ф атҳу заф ар ш уда савори .О н р у з ки ту б а тах ти зарри н ,Б и н ш асги зи б аҳ р и м улкдори .Б а р н ом и ту м езад ан д д а р аф л ок .Б а р зам зам а кўси н ом дори .И н п и р и қад и м и и дуо гўй,А з рўй и ақ и д а п осдори .Т ар и х и ж улуси ту б аҳ р и н азм ,К а р д а м м ан а д о б а лутф и Б ори .И н а с т нузум б а р таво р и х ,Б ар сол и ж улуси ш аҳри ёри .Т ар и х и ж улуси ш оҳи ст ин,«К и соҳи би то ж и ш аҳри ёри»

[Эй то ж д о р л и к тахти н и н г эгаси ,С ен га х удон и н г и лти ф оти ю з берм иш .Ш оҳли к о т и га э гар уриб,Ф атҳу за ф а р усти га миндинг.М а м л а к а т н и б о ш қ ар и ш м ақ сад и д а ,Зар р и н тах тга ў ти рган кунинг,С ени н г н о м и н гга осм он л арда ,У луғлик н о го р аси н и ч ал д и л ар .Бу кекса ду о гў ё қари я ,Ч у қ у р эъ ти қ о д и ю засидан ,С ени т ах т га ў ти р и ш йилингни,Л утф и н г ёр бўлуб , н азм д а адо қилдим . Ш а^ р и ёр н и н г т ах т га ути рган й и л и н и н г Н азм и й тарих и қуйидаги (б ай т) ди р .«К и соҳи би то ж и ш аҳриёри»].

Б а й т а со н и й к у л л а н [б ат ам о м ] т а р и х т у ш у б д у р (1261 /1845).Ё ш Х у д о ё р х о н н и х о н к ў т а р г а н д и н к ей и н т а м о м и Ф а р г о н а

в и л о я т и н и н г и х т и ё р и в а ҳ у к м р о н л и г и қ и п ч о қ М у с у л м о н қ у л - н и н г и х ти ё р и д а б ў л у б , Б у х о р о а м и р и т а р а ф и д а н Т о ш к а н д в и ­л о я т и г а ҳ у к м р о н л и к қ и л и б т у р г а н С а р и м с о қ х о н н и қ ў л г а ту ш у р - м а к учун ҳ и й л а в а ф и р и б и л а н Ҳ а з р а т а М и ён Х а л и л С о ҳ и б н и ў р д а г а ч а қ и р и б , н е ч а х и л н а й р а н г в а т а л б и с и л а н у л з о т а ш а - р и ф н и и ш о н т у р у б , Т о ш к а н д г а С а р и м с о қ х о н г а э л ч и қ и л и б ю б о - р и б д у р . У л з о т М у с у л м о н қ у л н и н г т а д б и р в а т а з в и р в а қ а с а м - л а р и г а и ш о н и б , С а р и м с о қ х о н н и Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а Х у д о ё р х о н ҳ у зу р и га к е л т у р у б , б и р -б и р л а р и и л а н а ҳ д у п а й м о н қ и л д у р м о қ у ч у н Т о ш к а н д г а а з и м а т қ и л и б д у р л а р . Б и р н е ч а к у н й у л ю р и б М и ё н Х а л и л н и и с т и ҳ б о л а й л а б , к ў п э ъ з о з -и к р о м и л а н я х ш и и м о р а т и о л и й г а т у ш у р у б , зи ё р а т и о л и й қ и л и б д у р . Б а ъ д а зи ё ­ф а т ҳ а зр а т и М и ё н Х а л и л М у с у л м о н қ у л н и н г м а к т у б и н и т о п ш и - р и б д у р л а р . М а з м у н и ш у л э к а н , М у су л м о ш ^ у л в а Х у д о ё р х о н т а м о м и а р к о н и д а в л а т л а р и и л а н и л т а м о с қ и л а д у р к и : « Д о р у л - а м о р а Х ў қ а н д г а т а ш р и ф и қ у д у м қ и л с а л а р , о т а л а р и н и ў л д у р - г а н л а р д и н и н т и қ о м о л и б , н у р и ч а ш м л а р и Х у д о ё р х о н н и о т а л а - р и н и н г ў р н и г а х о н л и к м а с н а д и г а ў т к у зу б , б о ш л а р и н и п о д ш о ҳ - л и к то ж и и л а з и й н а т в а о р о й и ш б ер д у к . С и з д а н л о з и м эм аск и м , м а м л а к а т и н г и зн и д у ш м а н г а т о б е ъ а й л а б , а н г а и т о а т э т м а к н и ў зу н ги зг а л о зи м қ и л а с и з в а а г а р д о р у л -а м о р а г а к е л м а к т у г р и ­с и д а д и л и н г и зга б и р о р х а в ф у ^ а р о с й ў л т о п г а н б ў л с а , ^ а м м а -

л а р и м и з қ асам и м у ғ л и за и л а а ^ д қ и л и б , ўз т а р а ф и м и э д и н ҳ а з р а - т и С о ҳ и б М и ён Х а л и л ж а н о б л а р и н и ю б о р д у к . Ҳ а р сў з б ў л с а , у л ж а н о б д и н э ш и ти б , б о в а р қ и л у р с и з» . В а ҳ а з р а т и М и ё н Х а л и л ҳ а м М у с у л м о н қ у л о ғ з и д а н э ш и т г а н л а р и н и б а ё н қ и л и б д у р . Б у с ў з л а р н и э ш и т г а н д и и к е й и и С а р и м с о қ х о н ҳ а м н и ш и н в а а ҳ л и д о н и ш л а р и н и н г м а с л а ҳ а т и и л а н б у л т а р и қ а ж а в о б б е р и б д у р - к и м : « Э й зу б д а й и с у л а ^ о й и з а м о й в а у м д а й и у з а м о й и д а в р о н , у л т о и ф а к и м , си зн и э л ч и қ и л и б ю б о р и б д у р , ҳ а м м а л а р и с ў з и д а в а в а ъ д а с и д а т у р м а г а и ё л ғ о н ч и , к а з з о б , н а Х у д о н и н г а м р в а н а ҳ й и н и б а ж о к е л т и р а д у р в а н а си зд е к зо т и ш а р и ф н и н г х о т и р и а з и з л а р и н и р и о я қ и л а д у р , х у д о б е х а б а р з о т л а р д у р . У л а р н и н г с ў з и г а в а а й т г а н қ а с а м и г а ҳ е ч в а қ т б о в а р қ и л и н м а с а б ў л а д у р . Л е к и н с и з ҳ а з р а т И м о м Р а б б о н и й а в л о д л а р и ж а н о б н и н г қ у д у - м и ш а р и ф л а р и г а б о ш и м н и ҳ а д я а й л а б , си з ж а н о б к е л г а н д и н к е й и н б о р м а с г а и м к о н й ў қ » д е б у ч -т ў р т к у н т а в а е д у ф а й л а б , С а р и м с о қ х о н ҳ а з р а т и М и ё н Х а л и л и л а н Х ў ҳ а н д т а р а ф и г а р а ­в о н а б ў л у б д у р л а р . Қ а ч о н к и , б у ж а н о б л а р Х ў қ а н д д о р у л -а м о - р о с и г а д о х и л б ў л г а н л а р и д а М у с у л м о н қ у л қ и л г а н в а ъ д а л а р и н и б и -л -к у л л и м а ҳ в у ф а р о м у ш а й л а б , ҳ а з р а т и М и ён Х а л и л г а р у х ­с а т б ер и б , С ар и м со 1рсонни Б а л и қ ч и г а ю б о р и б ўл д уруб д ур . Ў ш а л к у н и а в л о д и с о ҳ и б з о д а л а р в а с и л с и л а й и н а қ ш б а н д и а д а г и а ҳ л и д и л л а р н и н г М у с у л м о н қ у л в а қ и п ч о қ а ҳ о л и л а р и д и н д и л о з у р д а б ў л г а н л а р и н и аҳ л и т а ж р и б а л а р б и р -б и р л а р и и л ан гу ф ту гу қ и л и - ш и б , б у қ и п ч о қ и я т о и ф а с и я қ и н д а б а л о в а о ф а т г а г и р и ф т о р б ў л у б , ф е ъ л и б а д л а р и д и н ҳ а м м а л а р и ҳ а л о к б ў л с а л а р к е р а к » , д е б д у р . С а р и м с о қ х о н н и н г тарихи в а ф о т и н и н а зм т а р и қ а с и д а б а ё н қ и л и н и б д у р :

П ай м о н ш и к ан о н и д ев ти м сол ,К ар д ан д расул и О саф ам сол .Бо р у қ ъ аю б о қ асам м ул ам м аъ ,Б ар х и зм ати ш о ҳ зо д а и рсол .

* Б и ф реф та ҳ ам ч у аҳ д и и бли с.О вар д а м и ён ж и и хуш аф ъ ол.А ҳди худу ^ у р м а т и р асул и ,Б и ш каста ш и к а с га аҳ д и дал л ол .«А ф ву би аҳ д и к у м » и Х удо гуф т,Н о к а р д а қ аб у л қ ав м и ар зо л .Х ун рехта азущ ху д ш и к астан д .

А м ри Ҳ а е д ва ш а р ь к ар д а п о м о л .Т ар и х и в аф о ти ш о ҳ зо д а ,Ж устам зи хи рад м егуф т а з со л .Б аргў ту Н и ёзи тар и х и он ,«Бе р аҳ м вубол гаш т д а р ҳол» .

[Д евга ўхш аган а \д н и б у зу вч и л ар ,О саф га ў х ш аган л ар н и элчи қ и л д и л ар .Ҳ ар хил қ а сам л ар ёзи л ган м ак ту б н и ,Ш аҳ зо д ага ю борди л ар .И бл и с аҳди каби ф и р и б б и л ан ,Х уш ф еъл м иёнчи (в о си тач и ) х атн и келтирди.Ў з а^д и н и в а элчи ли к ҳ у р м ати н и ,Д ал о л л и к аҳди н и си н д и рд и .Х удо: «А ҳди н ги зга в аф о қи л и н г» ,- деган эди .Р ази л қ авм буни қ аб у л қ и л м ад и .Қ он тў к и б а^д и н и б у зд и лар ,Ҳ аққ в а ш а р и а т ҳ укм и н и оец о с ги қи д ди лар . Ш аҳ зо д ан и н г в аф о ти тар и х и н и ,А қл д ан қи д и рган эди м , й и л и н и ай тди :Э й Н и ёзи й , ун ин г й и л и н и а й т ,У : «бераҳм вубол гапгг д ар ҳ о л » д и р ].

Х о н з о д а й и ш а ҳ и д н и н г тарих и м и с р а й и о х и р и д и н б еи д х о л в а б е и х р о ж ^ о с и л б ў л а д у р (1263 /1 8 4 6 -4 7 ).

В а қ т и к и , С ар и м со қ х о н н и Т о ш к а н д д и н о л д у р у б у л д и р га н д и н к ей и н Т о ш к а н д ҳ у к у м ати н и ч у с т л и к А з и з б а ч ч а г а в а К и р о в ч и н и қ и п ч о қ Н о р м у ҳ а м м а д додхоҳтъ т о п п ш р у б д у р л а р . Ў ш а л в а қ т д а Т у р к и с т о н ш а ҳ р и г а С а р и м с о қ х о н т а р а ф и д и н Қ а н о а т ш о ҳ ҳ о к и м э к ан . Қ а н о а т ш о ҳ н и н г б и р о д а р и Д а в р о н додхоҳ Т у р к и с г о н г а б и р о д а р и н и н г о д д и га б о р и б , С а р и м с о ^ о н н и ўл д у р у б , Т о ш к а н д ­г а А зи з б а ч ч а ҳ у к м р о н б ў л га н и х а б а р и н и б ер и б д у р . Б у л т а р и қ а м у д ҳ и ш [д аҳ ш атл и ] х а б а р д и н Қ а н о а т ш о ҳ ҳ а й р а т в а ғ а й р а т а й ­л а б , а д о в а т к а м а р и н и б о ғ л а б , Т у р к и с т о н ш а ҳ р и н и н г қ а л ъ а в а қ ў р ғ о н л а р и и с т е ҳ к о м и г а саъ й в а к ў ш и ш [ҳ а р а к а т ] қ и л а б о ш л а б - д у р . Д а в р о н додхоҳ б и р о д а р и Қ а н о а п п о ҳ н и н г м у х о л а ф а т [қ ар - ш и л и к ] в а м у х о с а м а ти н и [ёвлигини] к ў р у б , Т у р к и с т о н д а т у р м о қ - н и м а с л а ҳ а т к ў р м а й , Б у х о р о т а р а ф и г а а з и м а т а й л а б д у р .

А з и з б а ч ч а Т о ш к а н д ш а ҳ р и г а д о х и л б ў л г а н д и н к е й и н Т у р - к и с т о н г а Қ а н о а т ш о ҳ г а э л ч и ю б о р и б , и т о а т қ и л м о ғ и г а т а р ғ и б

қ и л и б д у р . Қ а н о а т ш о ҳ э л ч и га м у х о л и ф ва қ а т т и ғ ж а в о б л а р б е ­р и б қ а й т а р и б д у р . А зи з б а ч ч а э л ч и д а н м азк у р ж а в о б н и э ш и тг а н - д и н к ей и н д а р ғ а з а б б ў л у б , д а ф ъ а т а н Т у р к и с т о н ға , Қ а н о а т ш о ҳ у с т и га қ ў ш у н т о р т и б б о р и б , к ў п в а қ т Т у р к и с т о н и и қ а м а б , ҳ а р к у н и уруш т а л а ш бў л са ҳ а м Т у р к и с т о и и и о л о л м а б д у р .

О х и р у л -а м р Х у д о ё р х о н н и н г а в в а л г и ^ у к м р о н л и г и д а минг­боши б ў л г а н М у ҳ а м м а д н и ё з додхоҳ Т у р к и с г о н г а Қ а н о а т ш о ҳ - г а э л ч и б ў л у б б о р и б , и к к и о р а г а м у с о л и ҳ а а й л а б , Қ а н о а т ш о ҳ Т у р к и с т о н н и б ў ш а т и б , ў з и г а т о б е ъ о д а м л а р и в а а н ж о м -а с б о б в а а с л а ҳ а л а р и и л а н Т у р к и с т о н д и н ч и қ и б , Б у х о р о т а р а ф и г а ж ў н а м о қ б ў л у б , С и р д а р ё га е т и б , д а р е д и н ў т м о қ б ў л г а н д а А з и з ­б а ч ч а а ҳ д и н и б у зу б , Қ а н о а т ш о ҳ у с т и г а б о р и б , д а с т г и р а й л а б , а с б о б а с л а ҳ а л а р и н и о л и б қ о л м о қ б ў л г а н д а М у ҳ а м м а д н и ё з дод- хоҳ Т о ш к а н т п о н с а д л а р и и л а н е т и ш у б б о р и б , Қ а н о а т ш о ҳ н и с и ^ а т -с а л о м а т д а р ё д и н ў т к у з у б ю б о р и б д у р л а р . А з и з парвона­чи58 Т у р к и с т о н н и о л га н д и н к ей и н б и р о й о н д а т у р у б , Т о ш к а н д ­г а қ а й т и б к е л г а н д и н к е й и н э ш и т и б д у р к и м , М у с у л м о н қ у л н и м а ъ зу л в а Х ў қ а н д д и н и х р о ж а й л а б , б а д а р ғ а қ и л и б , а н и н г ў р н и - г а м у л л о Х о л б е к қ и п ч о қ н и мингбоши қ и л и б д у р л а р д е б . Б у х а ­б а р н и э ш и т и б , А з и з парвоначи Х ў к а н д г а м у х о л а ф а т ч и л и к қ и л и б д у р . М у н и э п ш ти б М у с у л м о н қ у л н и к е л т у р у б я н а мингбо­ши қ и л и б д у р л а р . М у с у л м о н қ у л ў з ж о й и г а ў л т у р у б , б а р қ а р о р в а м у с т а ҳ к а м б ў л г а н д и н к е й и н , а в б о ш в а б е б о ш л а р д и н б и р не- ч а л а р и г а ў з ё н и д а н ж о й б е р и б , қ и п ч о қ и я у р у ғ л а р и д и н М у ҳ а м - м а д д и ё р додхоҳ в а м у л л о Х о л б е к дастурхончи59 в а Р а ҳ м о н қ у - тбий в а б о ш қ а б и р н е ч а у л у ғ л а р н и қ а т л қ и л и б д у р . Б у қ а т л а н д и ш а с и д и н қ и п ч о қ и я у л у ғ л а р и о р а с и г а а д о в а т т у ш у б , м у л л о К а р и м қ у л и дастурхончи в а М у ҳ а м м а д н а з а р К ў р ў ғ л и в а а н и н г ў ғ л и Х о л м у ҳ а м м а д додхоҳ, Ҳ о т а м қ у л и рисолачи60 ҳ а м м а л а р и б о и т т и ф о қ К и р о в ч и ^ о к и м и Н о р м у х а м м а д додхоҳг а м а к т у б ю б о р и б , М у с у л м о н қ у л г а м у х о л и ф а т ч и л и к қ и л м о қ у ч у н т а р ғ и б а й л а б , и ш о р а т қ и л и б д у р л а р к и м : « М у с у л м о н қ у л н и н г ф е ъ л и бу - зу л д и , ҳ а м м а м и з н и ҳ а л о к қ и л м о қ қ а с д и г а т у ш д и . Э м д и с и з в а б и з л а р д и н л о з и м ш у л к и , Т о ш к а н д у л у ғ л а р и и л а н и т т и ф о қ л а - ш и б , қ ў ш у н н и Т о ш к а н д у с т и га о л и б б о р и б , А з и з б а ч ч а н и ў р т а - д а н к ў т а р с а к » . Б у х а б а р н и э ш и т г а н ҳ а м о н о Н о р м у х а м м а д дод- хоҳ Қ у р а м а қ ў п ш н и н и ж а м л а б , Т о ш к а н д у сти га б о р г а н д а , А зи з - б а ч ч а д а н б е з о р в а н о и л о ж б ў л у б т у р г а н Т о ш к а н д с а р к а р д а л а - р и и т т и ф о қ л а ш и б , Н о р м у х а м м а д додхоҳн и Т о ш к а н д г а о л и б

к и р и б , а з и з у м а р о л а р и қ а т о р и д а ж о й б е р и б , б и р н еч а к у н д и н к е й и н Х у д о ё р х о н н и н г т а х т г а ў л т у р г а н и н и н г т у р т и н ч и й и л и д а А з и з б а ч ч а н и ^ а м у д д и р и б д у р л а р .

Т у р к и с т о н в и л о я т и д аги м у су л м о н и я ҳ о к и м л а р и н и н г ав о м л и - г и в а в а ҳ ш о н и я т и в а ф у қ а р о л а р г а қ и л г а н н о ҳ а қ зу л м в а б е р а ҳ м - л и г и ху су си д а ў тга н ^ и к о я л а р д а б а ё н б у л г а н эди. М усул м он х о н ­л а р и в а қ т и д а Т о ш к а н д га б и р н е ч а в а қ т ҳ о к и м бўлуб ту р ган А зи з- б а ч ч а н и н г зу л м в а в а ҳ ш о н и я т и х у су си д а о н и н г ҳ о к и м л и к в а қ т и - н и к у р г а н 84 ё ш г а к и р г а н Т о ш к а н д д а и с т и қ о м а т қ и л ад у р го н б и р қ а р и о д а м ш у л т а р и қ а ҳ и к о я қ и л д и к и м , А зи з б а ч ч а н и н г зу л м и ш у л д а р а ж а д а э к а н к и м , Т о ш к а н д ф у қ а р о л а р и д и н қ ай си б и р и ў р д а ғ а , А з и з б а ч ч а ҳ у зу р и га ч а қ и р с а , у л ч а қ и р и л г а н о д ам ^ а р - ч а н д б е г у н о ҳ б ў л с а ҳ ам , а л б а т т а м а н и у л д у р а д у р деб , х о ту н , б о л а -ч а қ а с и и л а н в и д о л а ш и б к е т а р э к а н . М у л л о И с о м у ҳ а м м а д н о м б и р о д а м н и ў р д а г а ч а қ и р г а н э к а н , о л и б б о р и б ҳ а қ и қ а т қ и л - г а н в а қ т д а ул И с о м у ҳ а м м а д б ў л м а й , б о п щ а И с о м у ҳ а м м а д э к а н ­л и г и м а ъ л у м б ў л у б , о н и қ а й т а р и б ю б о р г а н эк ан . Б о вуж уд х а в ф в а в о ҳ и м а и л а н ю р а ги чи қ и б к е т г а н с а б а б д и ч у й и га кели б , и к к и - у ч к у н д и н к ей и н ўл и б д у р .

Я н а б и р о д а м н и ғ а з а б а й л а б , з и н д о н г а со л и б қ ў й у б , Т о ш - к а н д н и н г ҳ а р қ а ю м а ҳ а л л а л а р и г а ч а ё н с о л у г со л и б , ул зо л и м н и х а в ф и д и н ҳ а р қ а й с и м а ҳ а л л а о д а м л а р и д е в о р т о м л а р и н и б у зу б , қ а н ч а ч а ё н т о п и б б е р и б д у р л а р . У л ч а ё н л а р н и ў ш а л ғ а з а б и л а н з и н д о н г а с о л и н г а н о д а м н и н г у с т и г а с о л и б , ш ул т а р и қ а а з о б у қ у б а т л а р и л а ў л д и р и б д у р . Б а ъ з и б и р ^ о к и м л а р г у н о ҳ к о р л а р - н и н г о с т и г а х о д а у р и б , т и р и к л а й х о д а у с т и г а ў тқ у зу б қ ў й у б , ул б е ч о р а б и р н еч а кун х о д а н и н г у с т и д а а з о б т о р т и б , ж о н б е р а р э к а н . Ў ш а л B aifr ҳ о к и м л а р и н и н г в а ^ ш о н и я т л а р и ш у л д а р а ж а ­д а , б а л к и м м у н д и н ё м о н р о қ а з о б л а р н и к у р с а т у р э к ан . Х у л о сай и к а л о м , « а л -м у л к у л а т а д в а м м а ъ а -з -з у л м и » [зулм б и л а н б о ш қ а - р и л г а н м у л к ў л и м га м аҳкум ] ф а?уаосича, м у су л м о н х о н ва ҳ о к и м - л а р и р а и я л а р и г а н и зо м в а ш а р ъ д и н т а ш к а р и зу л м ва т а а д д и а й л а б , о х и р и , в и л о я т л а р и ва ҳ у к у м а т л а р и н и б а р б о д б е р д и л а р .

М у д д а о г а к е л а й л у к , Х у д о ё р х о н т а х т г а ў л т у р г а н л и г и н и н г б е ш и н ч и й и л и д а (С и р ) в а Н о р и н д а р ё н и м и ё н а с и д а Б а л и қ ч и г а т о б е ъ Ч а в ч а м ав зей и н и н г қ и б л а т а р а ф и д а қ и р ғи з и л а қ и п ч о қ л а р о р а с и д а у р у ш б ў л у б , қ и р ғ и зл а р ў з ж о й л а р и г а қ а й т и б қ о ч и б д у р .

[Х у д о ёр х о н т а х т г а ў т и р га н ш ш н г] о л т и н ч и й и л и д а м ул л о К а - р и м қ у л и дастурхончи қ и п ч о қ л а р г а м у х о л а ф а т ч и л и к қ и л и б ,

Х ў қ а н д д и н қ о ч и б Т о ш к а н д ғ а , Н о р м у х а м м а д қўшбеги о л д и г а к ел и б д ур .

Ж у л у сн и н г ет т и н ч и й и л и д а Б у х о р о г а т о б е ъ Ў р а т е п а ҳ о к и м и И с ҳ о қ б е к Ў р а т е п а ҳ о к и м л и г и н и т а ш л а б , Х у д о ё р х о н ^ у зу р и г а қ о ч и б к ел и б д у р .

Х у д о ё р х о н т а х т г а ў л т у р га н и н и н г т ў қ қ и зи н ч и й и л и қ а д и м г и х о н л а р н и н г э с к и ў р д а с и ў р н и г а М у су л м о н қ у л Х у д о ё р х о н н о м и - га м ад р асай и О л и й н и б и н о қ и л и б , ўн и н чи й и л и м у д д ати и кк и й и л ­д а и т м о м и га е т к у р у б д у р . М а д р а с а тарихини н а зм т а р и қ а с и д а баён қ и л и н и б д у р :

Н ек б ах тер о сазад ш оҳе, ки б о ш ад д и н п ан о ҳ ,А з қудум и ш оҳ б о ш а д ҳоли ф осиқ д а р таб о ҳ .Ҳ аж ри х а й р о т га р д а д р ой и ў д а р ҳ ар қ ад ам ,3-ин с а б а б гулгапгг ш уд а з хоки п ояш шоҳ р о ҳ .А з м ад о р и с д а р зам о н и м и н н ато со р и худ,Д а р сари б о зо р д а р ҳ ар к ўча зи н н ат д о д а ш оҳ .А з н ади м и ш оҳ н о м аш буд М усулм онқул ,М ад р аса к ар д ж ой и х о н о н и қади м ў и лм гоҳ .Т ари хи ў р о ба м ан ҳам ч ун б и гуф т п ири х и р ад ,И нчуни н тар и х ш уд « М ан зар и м узакко б о б » хо^.

[Дин п ан о ҳ и бу л ган ш оҳги н а б ах ти ёр л и к к а л о й и к д и р ,Ш оҳ қ ад ам и д и н ф о си қ л ар ҳоли в ай р о н бўл ад и .Ҳ ар би р қ ад ам д а ун и н г ф и к р и яхш или к учун йўл бўл ад и , Ш ун и н г учун у н и н г хоки п ой и д и н к атта й ў л л ар гу л зо р га ай лан ад и .М ад р асал ар ту ф ай л и зам о н д а б ах т а с а р л а р и м авж уд ,Ҳ ар б о зо р у ҳ ар к ў ч ага ш о ҳ зи й н ат л ар берд и .Ш оҳ х о д и м л ар и д ан бул ган М усулм оқули н о м л и ки ш и , Қ ади м и й х о н л ар ўрд аси бўл ган ер н и и л м го ҳ М адраса қилди. А қл пири ун и н г тарихини м ен га ай тди ;« М ан зар и м узак к о боб » бун га тарих булди].

« М а н з а р и м у з а к к о б о б » м о д д а и тарих дур ҳ и ж р и й 1272/ 1855-56 й и л .

Х у д о ё р х о н т а х т г а ў л т у р г о н л и г и н и н г ў н б и р и н ч и й и л и д а д а р ё д и н Ч и н о б о д а р и ғ и н и ч и ^ а р и б , п а с т т а р а ф и г а Б а ҳ р о б о д қ и ш л о қ б и н о ^ и л и н и б д у р . Х о н н и н г т а х т г а ў л т у р г а н и н и н г ўн и к к и н ч и й и л и д а ж а м о а й и қ и п ч о қ и я б и л а н с а р т и я , т о ж и к и я в а

ў зб а к и я о р а л а р и д а ф и т н а в а ф а с о д , х у н р е зл и к б о ш л а н и б д у р . В о қ е а ш у н д а н и б о р а т б ў л у б д у р к и м , в а қ т и к и , Х у д о ё р х о н н и н г ё ш л и к в а қ т и д а х о н л и к м а с н а д и г а ў тқ у зу б , М у с у л м о н қ у л м у т - л а қ мингбоши ва хон отаси [о тал и қ ] б ў л у б , ў з и г а қ а р а ш л и с а ҳ - р о и и б е а қ л в а б е т а м к и н л а р д и н ҳ а р б и р и н и оталиқ, мингбоши, парвоначи, дастурхончи в а ҳудайчи, ш у н га ў х ш а ш к а т т а - к и ч и к а м а л л а р г а м а н с у б қ и л и б , ҳ а р қ а ю л а р и б е б о ш в а б е а н д и ш а л и к и л а н гуёки , Ф а р ғ о н а ҳ у к у м а т и н и н г и х ти ёр и б и з л а р д а бу л д и д еб , р а и я л а р и г а б еи б о в а б е и с г и ҳ о л а зу л м қ и л а б о ш л а д и л а р . У л а р г а н а с и ҳ а т қ и л г у в ч и у л а м о в а м а ш о й и х л а р д и н , ч у н о н ч и , шайх ул- ислом Н а м а н г о н и й , м а с ж и д и Ж о м е ъ н и н г м у д а р р и с и Х а л и ф а С а ф о в а д о м л а Х о л м у ҳ а м м а д раис в а д о м л а Х ў ж а м қ у л и аълам в а я н а б у л а р д и н б о ш қ а зо т и ш а р и ф л а р д и н б и р н е ч а л а р и н и б егу ­н о в в а б е ж и н о я т қ а т л қ и л и б , ҳ у к у м а т н и ў з и х т и ё р л а р и ч а қ и л а б о ш л а б д у р л а р . Б у л а р н и н г а т в о р в а а ҳ в о л и н и м у ш о ҳ а д а қ и л г а н р а й я в а ф у қ а р о д а н к а т т а к и ч и к д и л о зу р д а б ў л у б , у л а р н и н г зу л м в а та а д д и с и д и н х а л о с б ў л м ак уч у н ҳ а р д о и м Х у д о в а н д и к а р и м га д у о в а и л ти ж о қ и л а р эд и л ар . Б у л а р н и н г аҳ в о л и н и к у р у б , б и р н еча с а р к а р д а л а р Т о ш к а н д с а р к а р д а л а р и г а в а а ъ ё н и в и л о я т л а р и г а х а т ю б о р и б , М у с у л м о н қ у л га м у х о л а ф а т ч и л и к қ и л м о қ г а т а р ғ и б қ и л и б д у р . У л а р н и н г з о р и в а т а з а р р у л а р и г а Т о ш к а н д а ъ ё н л а р и т а р а ҳ ҳ у м а й л а б , Т о ш к а н д ҳ о к и м и Н о р м у ҳ а м м а д қўшбеги қи п - ч о қ н и ў з и х т и ё р и га қ ў й м а й М у с у л м о н қ у л га м у х о л о ф а т в а м ух о - с а м а т л а р и н и о ш к о р а қ и л и б д у р л а р . Х ў қ а н д д а г и қ и п ч о қ а ҳ о л и - л а р и Т о ш к а н д а ҳ о л и с и н и н г м у х о л а ф а т қ и л г а н х а б а р и н и э ш и ­т и б , д а р ғ а з а б б ў л у ш у б , қ ў ш у н ж а м л а б , Т о ш к а н д в а Д а ш т и Қ и п ч о қ т а р а ф и г а а з и м а т қ и л и б , а н д а к ф у р с а т д а Т о ш к а н д у с т и ­г а к ел и б , Т о ш к а н д г а я қ и н л а ш м о қ г а ж у р ъ а т қ и л о л м а й , Ч и м к а н д т а р а ф и г а ў т у б , Ч и м к а н д а т р о ф и д а б а р ч а э л а т и я д а н с о л и ғ в а з а ­к о т д е б б и р н еч а м о л о л и б , қ а й т и б Т о ш к а н д у с т и г а к ел и б , Н и ё з ­б е к м а в зе и г а қ ў н у б , у р у ш м о қ б ў л г а н д а М у с у л м о н қ у л қ ў ш у н и и ч и д а н , Ш а ҳ р и х о н ҳ о к и м и Х о л м у ҳ а м м а д додхоҳ в а б о ш қ а л а р и Т о ш к а н д ҳ о к и м и Н о р м у ҳ а м м а д қўшбегигз. ж о су с и л а н х а т к и р - г и зу б а й т и б д у р к и м : «қушбеги ҳ е ч х а в ф у ҳ а р о с қ и л м а с д а н ч и қ и б у р у ш б о ш л асу н , б и з л а р ў з қ ў ш у н л а р и м и з и л а н хон н и о л и б Т о ш ­к а н д г а д о х и л б ў л ам и з» . Б у х а б а р н и э ш и ти б , Т о ш к а н д қ ў ш у н и д а р ^ о л п щ а р д и н ч и қ и б , М у с у л м о н қ у л қ у ш у н и г а м у қ о б и л б ў л г а н д а , М у су л м о н қ у л х о н н и о л и б , Ч и р ч и қ д а р ё с и д а н ў т м а к х а б а р и н и б и л и б , Т о ш к а н д қ ў ш у н и у р у ш б о ш л а б д у р . М у су л м о н -

қ у л Х у д о ё р х о н н и н г о т и н и ж и л о в л а б , Ч и р ч и қ д и н ў т к у з м а к б ў л г а н д а , а в в а л о т и л б е р г а н с а р к а р д а л а р х о н н и ў р т а г а о л и б , Т о ш к а н д га о л и б к ел и б , М у с у л м о н қ у л н и н г к е т и д а н қ а н ч а б а ҳ о - д а р л а р қ у в а л а б б о р и б д у р . М у су л м о н қ у л ҳ а з о р м а ш а қ қ а т и л а н қ о ч и б , П а р к а т қ и ш л о ғи у с т а и л ан , О б л и қ га б о р и б , а н д и н Ч о д у к й ў л н и л ан гоғд и н о ш и б ў ту б , Н а м а н г а н , М а р ғ у з о р у с т и д и н У ч - қ ў р ғо н ға , он д и н ў ту б , қ а й н о т а с и И р и сқ у л и б ек қ и р ғ и зн и н г ж о й и б ў л г а н К е т м о н те п а г а б о р и б , п а н о ^ т о р т и б д у р . Б у л й ў л д а Т о ш ­к а н д кў ш у н и М у с у л м о н қ у л га қ а р а ш л и кўп о д а м л а р н и ў л д у р у б в а аси р а й л а б , к е л т у р у б д у р л а р . Х у д о ё р х о н н и ё н и д а ги қ и п ч о қ и я в а П артия с а р к а р д а л а р и х о н н и эъ зо з-и к р о м и л а Т о ш к а н д г а о л и б к ел и б , ^ а м м а б о и т т и ф о қ М у с у л м о н к у л н и н г ў р н и г а Ў т а б б о й қўшбеги қ и п ч о қ н и мингбоши к ў т а р и б , б и р н е ч а к у н д а н к ей и н ҳ а м м а Х ў қ а н д в а Т о ш к а н д қ ў ш у н и и л а б а р о б а р Х у д о ё р х о н ўз п о й т а х т и б ў л г а н Х ў қ а н д г а б о р и б д у р .

Б а ҳ а р с о а т ф ал ак о таш би резад ,Б а ғи р б о л и ҳ ав о д и с ж он би безад .

[Ҳ ар с о а т ф ал ак д ан о т аш ёғар ,Ҳ о д и сал ар ғар б ел и д а у ж он элайди].

Х у д о ё р х о н Т о ш к а н д д и н Х ў қ а н д г а б о р г а н д и н б и р н е ч а в а қ т ў т г а н д и н к ей и н Т о ш к а н д с а р к а р д а л а р и д и н , ч у н о н ч и , М у ҳ а м - м ад н и ёз қўшбеги в а К о с и м мингбоши в а М у ҳ а м м а д р а ж а б қурбо- ши в а Қ а н б а р шарбатдор в а К а р и м қ у л и пансодбоши61 в а б у л а р ­д и н б о п щ а б и р н еч а п о н с а д в а с а р к а р д а л а р и т т и ф о қ л а ш и б , м ас- л а х а т қ и л и ш и б , б у т а р и қ а к а р о р б ер и б д у р к и , х о н н и д у о қ и л м а к в а ф о т и ҳ а ў қ и ш б а ҳ о н а с и и л а н Х ў қ а н д г а б о р и б , қ и п ч о қ и я л а р н и т а м о м б а р ҳ а м б е р и б , х о н н и а т р о ф и д а г и в а б о п щ а ж о й л а р д а г и қ и п ч о қ и я в а а м а л д о р л а р и в а б о ш қ а л а р и н и б и -л -к у л л и й ў қ қ и л а - м и з д еб . М а с л а ҳ а т н и б и р ж о й г а қ а р о р б е р и б , Н о р м у ҳ а м м а д қўшбегини ў з л а р и г а и т т а ф о қ д о ш қ и л и б , б е ҳ а д в а б е а д а д қ ў ш у н и л а Т о ш к а н д д и н ч и қ и б , Х ў ҳ а н д т а р а ф и г а а з и м а т а й л а б д у р л а р . Б и р н еч а к у н й ўл ю р и б , Х ў қ а н д г а я ҳ и н Ч о р б о ғ и Т ў р а н ғ у м ав зей - и г а қ ў н у б , Х ў қ а н д ш а ҳ р и г а Х у д о ё р х о н га о д а м в а м а к т у б к и р гу - зу б , м у д д а о л а р и н и м а ъ л у м қ и л и б д у р л а р . Х у д о ё р х о н б у х а б а р н и э п ш т а б , ҳ а й р о н б ў л у б , ҳ еч т а р а ф г а м о й и л б ў л м а й , у л а р н и сав о - л и г а ж а в о б ҳ а м б е р м а й , т а к я н и Х у д о г а к и л и б т у р у б д у р . З ер о к и ,

б у т а р и қ а у л у ғ ф и т н а в а ф а с о д e a i f n m a б и р о р т а р а ф г а м о й и л б ў л м а к а қ л в а м а с л а ҳ а т д и н у зо қ д у р . В а ҳ а м и ш и с л о ҳ в а қ т и д и н ў т г а н э д и . Х у л о с а й и к а л о м , Х у д о ё р х о н ҳсч т а р а ф г а м о й и л б ў л м ай , х о л и с ту руб д ур . Т о ш к а н д с а р к а р д а л а р и Х ў қ ан д н и н г ҳ а р м а ҳ а л л а л а р и д а г и аъ ё н и в и л о я т л а р и г а х а т к и р г у зу б , а л а р д и н ё р д а м в а м а д а д қ и л м а к л а р и н и и л т и м о с в а и сти д ъ о [ум ид] қ и л - г а н л а р и д а ҳ а м м а л а р и ё р д а м б е р и ш г а в а ъ д а қ и л и б , с и з л а р н и н г к а р н а й л а р и н г и з г а м у н т а зи р б ў л у б , ту р а м и з д е б а й ти б д у р л ар . Б у х у р с а н д л и к х а б а р и н и э ш и т г а н Т о ш к а н д қ ў ш у н и э р т а б и р л а н (Ч о р б о ғ и Т ў р а н ғ у д и н ) к ў ч у б , ч о п ггго ҳ д а ш а ҳ а р г а д о х и л б ў л у б , т ў ғ р и ў р д а н и н г с а ҳ н и г а к е л и б , с а ф т о р т и ш и б , а н д а к ф у р с а т ў т м а с д и н д о р у л -а м а р о г а д о х и л б ў л у б д у р л а р .

В а қ т и к и , М у с у л м о н қ у л Т о ш к а н д у с т и д а г и у р у ш д ан қ о ч и б К е т м о н т е п а г а б о р г а н эд и , ул ж о й д а г и қ и р ғ и зи я л а р д и н қ ў ш у н ж а м л а б , Б и л қ и л л а м а г а к е л м о қ б ў л у б , т о ғ э т а ги д а , и к к и д а р ё - н и н г ў р т а с и д а у р у ш г а т а й ё р л а н и б т у р г а н х а б а р и н и А н д и ж о н , Ш а ҳ р и х о н в а Б а л и қ ч и ҳ о к и м л а р и в а с а р к а р д а л а р и э ш и т и б , ҳ а м м а л а р и қ ў ш у н л а р и н и ж а м л а б , М у с у л м о н қ у л н и н г у с т и г а б о р и б , у р у ш қ и л и б , а н д а к у р у ш г а н д и н к е й и н М у с у л м о н қ у л қ ў ш у н и м а ғ л у б б ў л у б , қ о ч и б , қ и р ғ и з и я л а р д и н кўп а с и р ту ш у - р у б о л и б , ҳ а м м а а с и р л а р н и Б о й м у р о д Б о т у р ў ғл и д е г а н и л а Х ў қ а н д г а ю б о р и б д у р . Т о ш к а н д қ ў ш у н и Х ў қ а н д г а к и р м а с д и н т у р у б я р и м с о а т и л г а р и а с и р л а р н и Х ў қ а н д г а к ел т у р у б , ҳ а н у з Х у д о ё р х о н г а м аъ л у м қ и л м а с д и н и л г а р и Т о ш к а н д қ ў ш у н и к и ­р и б , Х ў қ а н д г а б о р қ и п ч о қ л а р н и н г ҳ а м м а с и н и ў л д у р у б , у л а р ­н и н г о р а с и д а б ан д и о л и б к е л г а н Б о й м у р о д н и ҳ а м ў л д у р у б д у р - л а р . Б и р н е ч а к у н г а ч а қ а ю ж о й д а қ и п ч о қ б ў л са , т о п и б к ел т у ­р у б ў л д у р а р э к а н л а р . Ў р д а н и н г о л д и д а в а а т р о ф и д а к ел ту р у б ў л д у р у л г а н қ и п ч о қ л а р н и н г ў л у ги , т е п а -т е п а б ў л у б д у р .

Ба ғавғо й и п у р ш ў р и т о ш к ан д и ён ,Ф аром ўш к а р д р о ҳ қи п чоқ и ён .Д а р он рўзи п у р ҳ авл и о ф ато со р ,Ш уда ғар қи хун ҳ ам ч у тўф они ён .С ари д уш м ан он м еги р и ф т ҳам чу без,Ба ш ам ш ер чун ф и л и м асти д ам о н .Н а^ан го н и д ар ёи қ аҳ р у си тез,Р авон ж ўйи хун к а р д а з ду ш м ан о н .Н ади да ф ал ак то ин д а м чунин,

К и а з ж уйи ш ам ш ерҳо хун р авон .Ф ал ак д а р м укоф оти як қ атр а хун,Ч у сел о б хун резад аз қотилон .К и гуф т к о р б а р ихтиёри к ас аст,Зи М у х то р д о н к о р аз худ м адон .К асе б а д к у н ад оқ и б ат бад бувад ,Ч и г а р д а д б а пеш ояд а з чархи он .

[Т о ш к ен тл и к л ар н и н г кучли ғавғо си д ан ,Қ и п ч о қ л а р ўз й ўллари н и ун утди лар .Бу о ф а т л и , қ ўрқи н чга тўла кунд а,Т ў ф о н д аги л ар га ўхш аш қонга ға р қ бў л д и л ар .Б езд ек ш ам ш и р би лан д у ш м ан л ар н и н г к ал л аси н и о л ар д и л ар .Қ асо ск о р м аст ф ил каби эди лар .Қ аҳ р у а д о в а т дарёси н и н г н а ҳ ан гл ар и ,Д у ш м а н л а р қ о н и н и ари қдек о қ и зд и л ар .Ш ам ш и р д ан қон ар и ғи бўлган ин и ,Ф а л а к ш у п ай тгач а кўрм аган эди.Ф а л а к б и р қ а т р а қ он н и н г м ук оф оти учун ,Қ о т и л л а р д а н қон селини оқизади .И ш о д а м н и н г ихтиёри да деб ким а й т а д и ,Бу М у х т о р (худо) д ан деб бил , ў зи м д ан дем а.К и м ки ём о н л и к қилса, о қ и б ати ём о н б ў л ад и ,Н и м а қ и л са чар х д ан ўш а н арса қ ай тад и ].

Б у л т а р и қ а и л а н қ и п ч о қ л а р н и т о п и б ў л д у р у б т у р г а н м а ҳ а л - д а Ў т а б бий қўшбеги мингбоши қ и п ч о қ Х у д о ё р х о н н и н г о р қ а т а ­р а ф и г а ўту б , х о н н и п а н о ҳ т о р т и б , ж о н и н и с а л о м а т с а қ л а б ўлум - д и н х а л о с б ў л у б д у р . Ў т а б бий цушбегищш б о ш қ а Х ў қ а н д д а қи п - ч о қ м ан д е г а н с а л о м а т қ о л м а й , ^ ам м а с и н и ў л д у р у б , Х ў қ а н д ш аҳ - р и н и в а а т р о ф и н и қ и п ч о қ и я л а р д и н т о за л а б д у р .

Т о ш к а н д қ ў ш у н и д о р у л -а м о р а д а ги қ и п ч о қ л а р д и н х а л о с ва х о т и р ж а м б ў л у б , б и р н еч а к у н Х ў қ а н д д а , Х у д о ё р х о н ҳ у зу р и д а о р о м о л и ш и б , о н д и н сў н г х о т и р ж а м л и к и л а н м а м л а к а т д о р л и к и ш л а р и н и м а с л а ҳ а т и г а ту ш у б , а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и м а м л а ­к а т ҳ а м м а л а р и б о и т т и ф о қ х о н га а р з қ и л и б д у р л а р к и : « Ж а ҳ о н - п а н о ҳ о , (н а ъ м а л -и н қ и л о б ) б у ер д а ф о р и ғ б о л в а х о т и р ж а м ъ ғаф - л а т и л а ў т у р м о қ в а в а қ т ў т к у р м о қ а қ л д и н х о р и ж , м а с л а ҳ а т д и н у зо қ д у р . З е р о , э ш и т и л а д у р к и м , М у с у л м о н қ у л я н а д и н ф и тн а -

ф а с о д н и қ ў зғ а б , А н д и ж о н , Ш а ҳ р и х о н в а Б а л и қ ч и ҳ о к и м л а р и як- д и л в а я к ж и ҳ а т б ў л у б , и к к и д а р е н и н г ў р т а с и д а ^ а д д и т а ш қ а р и қ ў ш у н й и ғ и б , у р у ш м о қ г а о м о д а в а т а й ё р б ў л у б т у р г а н эм и ш . Б и з л а р д и н л о з и м ш у л к и , а л а р қ ў зғ о л и б , б и зн и н г у с т и м и зга к ел - м асд и н и л г а р и а л а р н и н г у сти га б о р и б , д а ф ъ и г а ку ш и ш қ и л сак » .

И л о ж и воқеа қабл а з вуқуъ б о я д к ард ,Д а р е ғ суд н ад о р ад , чу р а ф т к о р а з даст .Б а о б куигга ш ав ад о т аш е б у в ад ан дак ,В агар н а c ap б и к аш ад г а р д а р р а ф т а з даст.А д у б а р ж аҳон д ор а г а р я к к а с аст ,Б а чаш м и ж аҳон б и н ҳ ам ч у н хас аст .А г а р душ м ан и ш оҳ б о ш а д ҳ ақ и р ,З ам о н е ш авад м еш авад ў дал ер .

[В оқеа ю з берм асдан а в в а л у н и н г ч о р аси га к и р и ш м о қ керак,И ш цулдан кетгач , аф сус ей и ш н и н г ф ой д аси йўҳ.О л о в о з п ай ти д а сув б и л ан ўчи рса булад и ,О см о н га ў р ал гач , ун и ў ч и р и ш қ и й и н .Ҳ у км д о р учун душ м ан б и т т а бўлса ^ а м ,У зо қ н и к ўрувчилар н а за р и д а бу кўпдир.Ш о х н и н г душ м ани кучси з киш и б ўл са ҳам ,В ақ т ўти б у кучли д у ш м ан га ай л а н и ш и м ум кин].

Х у л о с а и к ал о м , ҳ ам м а б и -л -и т т и ф о қ қ и п ч о қ и я у за с и га қ ў ш у н т о р т и б б о р м о қ г а қ а р о р б е р и б ,а т р о ф -ж о н и б г а х а б а р ч и в а ж а р ­чи ю б о р и б , қ ў ш у н й и ғ м о қ г а м а ш ғ у л б ў л д и л а р . Б и р н еч а к у н и ч и д а Х ў қ а н д ш а ҳ р и га н и ҳ о я т д а к у п а д а д л и к ҳ а р т о и ф а в а ^ а р қ а б и л а д а н қ ў ш у н ж а м ъ қ и л и б , и к к и д а р е , я ъ н и д а р е й и С и р в а д а р е й и Н о р и н ў р т а с и д а ж а м ъ б ў л у б , у р у ш г а о м о д а б ў л у б т у р ­га н қ и п ч о қ и я у ст и га ю ри ш қ и л д и л а р .

Қ и п ч о қ қ ў ш у н и га р ў б а р ў б ў л у б Х ў қ а ц д а с к а р л а р и , м е р г а н в а т ў п ч и л а р н и т а й ё р л а б т у р г а н ҳ о л д а ф ш ч о қ и я ж а м о а л а р и Б и л к и л л а м а и чи ди н тўп-тўп б ў л у б , қ и л и ч я л а н ғ о ч л а б , м аст о д а м - д ек б и р д а н х о н н и ту ғи т а р а ф и г а о т қ ў й у б д у р . Х о н қ ў ш у н и ^ а м а л а р г а к а р а б тў п , м и л т и қ в а ж а з о и р д и н ў т б е р и б , и к к и ў р т а д а у р у ш н и ҳ о я гд а қи зи б , б и р -б и р и и л а н о р а л а ш и б уруш м а ъ р а к а с и - д и н в а т ў п -т ў ф а н г д и н ч и қ г а н т у т у н в а ч а н г у ғ у б о р д и н о л а м қ о р о н ғ у б ў л у б , б и р -б и р ш ш ф а р қ қ и л о л м а й , қ и зи қ у р у ш б ў л у б

т у р г а н а с н о д а х о н т а р а ф и д и н М а л л а х о н в а И с о б е к в а б и р н еч а с а р к а р д а л а р д а р ^ о л д у ш м а н г а ҳ а м л а қ и л г а н д а , б у л а р н и н г за р - б и ш а м ш и р и г а т о б у т о қ а т қ и л о л м а й , қ и п ч о қ л а р ў з м а к о н л а р и б ў л ғ а н Б и л қ и л л а м а г а қ о ч г а н и н и б и л и б , х о н қ ў ш у н н и н г т ў п тў п х о н аси и л а н Б и л қ и л л а м а я ҳ и н и д а г и П о й т у ғ м а в з е й н ғ а 62 б о ­р и б қ ў н м о қ л и ги н и а м р қ и л и б д у р . Б у л у р у ш н и н г қ и з и қ в а қ т и д а а к с а р с а р к а р д а л а р х о н н и н г т у ғ и д и н о л и с т у ш у б , т у ғ к ў р у н м а - га н л и г и д и н х ай ф қ и л и б , б а ъ з и л а р и Х ў қ а н д г а в а б а ъ з и с и М а р - ғи н о н , Ш а ҳ р и х о н в а Т о ш к а н д ғ а ч а қ о ч г а н л а р б ў л у б д у р . Х о н н н ў з ён и д а в а т у ғ н и н г т а г и д а т у р у б қ о ч г а н с а р к а р д а л а р , ч у н о н ч и , Х ў ж а К а л о н Ж ў й б о р и й в а М у ҳ а м м а д н и ё з қўшбеги в а Қ о с и м мингбоши в а М ў м и н х ў ж а понсадбоши в а М у ^ а м м а д н а з а р Қ у л о қ в а б у л а р г а ў х ш а ш б и р н е ч а л а р қ о ч г а н э к а н . Қ о ч и б б о р ­г а н а с н о д а Х ў ж а К а л о н ш а ҳ и д б ў л у б д у р в а б у у р у ш д а н о м д о р б и р н еч а о д а м л а р қ а т л қ и л и н и б д у р .

Х у л о саи к а л о м , Х у д о ё р х о н (П о й т у ғ ) м а в зе й н г а б о р и б қ ўн уб , т ў п л а р г а ў т б е р г а н о в о зи н и ат р о ф - ж о н и б г а қ о ч г а н қў ш у н эш и ­т и б , я н ад и н х о н г а к е л и б қ ў ш у л у б , и к к и -у ч к у н и ч и д а ж а м ъ и я т н а зи м б ў л г а н и н и қ и п ч о қ л а р к ў р у б , а л а р н и к ў н г л и г а в о ҳ и м а в а х а в ф туш уб , ҳ а м м а л а р и М у су л м о н қ у л га ҳ у ж у м қ и л и б , б и р о д а м у ч у н ҳ а м м а м и з қ и р и л и б , н ест -н о б у д б ў л а м и зм у д еб , о х и р ул- а м р қ и п ч о қ л а р М у с у л м о н қ у л н и у ш л а б , х о н г а о л и б к е л и б , у зр с ў р а б д у р л а р . Х о н у л а р н и н г у зр н н и қ а б у л д а р а ж а с и г а о л и б , б а л к и а л а р г а и н ъ о м у э ҳ с о н л а р қ и л и б , М у с у л м о н қ у л н и б и р н еч а д а в л а т х о ҳ л а р и и л а н Х ў қ а н д г а ю б о р и б , и к к и о д а м б ў й и б а л а н д т а х т а б а р п о қ и л и б , М у с у л м о н қ у л н и у л т а х т а у за с и г а ў т қ у зу б , о м м а х а л о й и қ г а и б р а т б ў л су н деб б и р н е ч а к у н т у р ғ у зу б , о х и р и х о н н и н г а м р и и л а д о р г а о с и б д у р л а р :

Ҳ а р о н c a p ш уд сарк аш и то ж д о р ,Ш у д о қ и б а т ў сазо в о р и д о р .

[Ҳ ар в а қ т ким сар к аш л и к қилса то ж д о р ға ,О қ и б а т с а зо в о р бўлад и дорға].

М у су л м о н қ у л н и н г тарих и в а ф о т и 1273/1856-57 -н ч и ҳ и ж р и й - д а д и р 63.

А д д а к в а қ т ў т г а н д и н кей и н Х у д о ёр ў з а к а с и М ал л ах о н н и Т о ш ­к а н д га ҳ о к и м қ и л и б ю б о р и б д у р .

Б у м и ё н а д а Р у си я л ар О қ м асж и д ш а ҳ р и н и з а б т к и л ган д и н к е ­йин64 О қм асж и дн и руси ялардин қ ай т ар и б олурм и з деган хаёл и л а н б и р н еча м и н г Х ў қ ан д қ ў ш у н и га Ш о д м о н х ў ж а ўроқ65 б о ш б ў л у б , О қ м а с ж и д га б о р и б , р у си я л ар га м у қ о б и л б ў л м асд и н қ о ч и б д у р . Х ў қ ан д ҳ у к у м атд о р л ар и н и н г н о д о н в а и лм и си п о ҳ и гар л и к д ан бе- х а б а р л и к л а р и ш ул д а р а ж а д а э к ан к и м Ш о д м о н х ў ж а ўроқ қ у в в ат - л и к в а н и зо м л и к р у с и я л а р г а м у к о б и л бўл уб , у р у ш о л м ай қ о ч и б к ел ган и га « сан у р у ш о л м а й к ел д и н г , гўёки х о ту н қ а т о р и д а э к а н ­сан » д еб Х ў қ а н д ў р таси д а ж ам ъ и а зи м н и н г ў р таси д а Ш о д м о н х ў - ж а н и н г б о ш и г а х о т у н л а р р ў й м о л и н и ў р а ти б , о л д и га ч ар х и д у к қ ўй уб , ш а р м а н д а и ш а р м и с о р қ и л и б д у р л а р .

И ш ш ул д а р а ж а д а б ў л у б м а м л а к а т н и н г б и р т а р а ф и д и н б е г о ­н а п о д ш о ^ и с т и л о а й л а б к ел и б т у р г а н ҳ о л д а б и р л и к в а и т ти ф о қ - л и к ў р н и га н и ф о қ в а б еи тти ф о ю ш к б а л о с и г а г и р и ф то р б ў л и ш у б , М а л л а х о н Т о ш к а н д х у к м р о н л и г и в а ҳ о к и м л и г и г а қ а н о а т қ и л - м а й , Т о ш к а н д в а а т р о ф -ж о н и б и т о Д а ш т и Қ и п ч о қ а ҳ о л и л а р и - н и н г а н г а т о б е ъ в а ф а р м о н б а р д о р л и г и г а м а ғ р у р б ў л у б , х о н л и к в а с а л т а н а т с а в д о с и га ту ш у б , Х ў қ а н д г а Х у д о ё р х о н г а бул т а - р и қ а м а к т у б ю б о р и б д у р . ̂ М азм ун и ш у л э к а н к и м , с и зд и н ёш д а у л у ғм а н , л о з и м ш у л к и , м а н Х ў қ а н д п о й т а х т и д а х о н л и к м а с н а - д и г а т у р с а м , си з м а н д и н к и ч и к л и к с а б а б и д и н Т о ш к а н д г а б ек б ў л у б т у р с а н г и з , х у т б а н и ўз н о м и м г а қ и л д у р сам , м а н и н г т а ъ ­зи м в а э ҳ т и р о м и м ҳ а р в а ж х д и н с и зга л о зи м д у р деб ё зи б д у р .

Х у д о ё р х о н м а к т у б м а зм у н в д и н о г о ҳ б ў л у б , а р к о н и д а в л а т в а а ъ ё н и в и л о я т л а р н и ж а м л а б , м а к т у б н и н г м а зм у н и д и н а л а р - н и о г о ҳ қ и л и б , м а с л а ҳ а т в а м а ш в а р а т қ и л и ш г а н д а ҳ а м м а б а и т - т и ф о қ а й т и б д у р л а р к и м , п о д ш о ҳ в а м а м л а к а т д о р л и к г а ёш и к а т ­т а к и ч и к л и к н и д а х л и й ўқ . Х у д о в а н д и к а р и м б и р о д а м н и х о ҳ л а - са а з и з к и л и б в а б и р о в н и х о р в а б ем и к Д о р к и л а д у р .

Б о х у д од од агон си теза м акун ,К и Х удо д о д а р о Х удо д о д а аст.« Т у ’ти ал -м ул к а» гуф т д а р К уръон ,Д о д ан и ў зи и л л ат о зо д аст.

[Х удо б ер ган к и ш и л ар б и л ан д у ш м ан л аш м а ,Ч ун ки Х удо б ер ган и га Х удо берган ди р .Қ у р ъ о н д а (Х удо) «туъ ти ул-м улк» (м улк бери л ди ) д ем и ш ,У (яъни Х уд о) бери б д и м и , д ем ак у н у қсо н д ан озод ди р].

Лозим шулким, ўз ҳад ва мартабасини билмаган зотни огоҳ қилмоқ фитна ва фасод кўпаймасдин воқеани жойига келтурмоқ ва анинг фасодини дафъ қилмоқ бизларга лозимдур, деб элчига жавоб бериб, онинг кетидан қўшун тадорикотини қилиб, беҳад ва беадад қўшун жамлаб Тошканд устига келибдурлар. Малла­хон ҳам Тошканд қўшунини йиғиб, Тошканддин ташқари чиқиб, Хўқанд қўшунига муқобил бўлуб, икки қўшун орасида уруш бошланиб, андак урушгандин кейин Маллахон қўшуни Худоёр­хон аскарига тобу тоқат қилолмай, қочиб, атроф-жонибга паро- канда бўлганлигини Маллахон кўруб, уч-тўрт мулозимлари илан қочиб, шаҳарга кирмоқга иложтополмай, Сирдарёдин ўтуб, Бу­хоро тарафига азимат қилибдур. Худоёрхон асъасаю дабдаба илан Тошканд шаҳрига дохил бўлганда, Тошкандни аъёни вило­ятлари ва уламо ва фузалолари истиқбол айлаб, ҳаммаларига хон қимматбаҳо сарупо инъом айлаб, бир неча кун туруб, Тош­кандга Сўфибек Даврон додхоҳ тожик ўғлини ^оким қилиб, Хўқандга равона бўлубдур.

Маллахон Бухорога борганда амири Бухоро тарафидан ҳур- мат ва риоя қилиниб, яхши жой таиинлаб, вазифа муқаррар қилибдур. Бовужуд Худоёрхон ҳам шафқат ва марҳамат юза- сидин ҳар ой сарупойи қийматбаҳо билан бир юз тилло юбо­риб турар экан. Шул тарифа илан икки йил ўтмасдин биродар­лик меҳр-шафқати илан Маллахоннинг гуноҳидин ўтуб тахтга ўлтурганининг ўн тўртинчи йилида алоҳида мактуб ва одам юборуб Маллахонни Бухородин Хў^андга олдириб, ўз олди- дин жой бериб, анинг эҳсон ва мурувватни қила бошлабдур.

Бу ҳодисотга икки йил ўтмасдин янадин Маллахон фитна ва фасод васвасасига тушуб, бир неча бебош ва кўрнамак ва беандиша одамларни ўзига жамъ айлаб, салтанат орзусига ту- шубдур. Бу ҳодисани Худоёрхонга еткурганда, Маллахонни ушламак хабарини эшитиб дарҳол Маллахон ўзини от устига олиб, Учқўрғон тарафига қараб қочибдур. Худоёрхон онинг кетидан бир неча пансодларини юборган эканлар, Маллахон­га етолмадук деб ёлғон ва талбис сўзларни айтиб қайтиб келиб- дур. Худоёрхон қилган ишига пушаймон қилса ҳам, лекин иш ўтгандин кейин пушаймоннинг натижаси бўлмай, қазога ризо бўлуб, Хўқанд шаҳрининг қўрғон ва атроф-жонибларининг исгеҳкомига кўшиш айлаб, Худованди каримга таваккал қилиб хотиржамъ ўлтирибдур. Маллахон Учкўрғонга бориб, атроф-

жонибдаги қирғизияларни талаб айлаб, кўнглидаги муддаоси­ни изҳор қилганда, алар вақтни ғанимат билиб, ҳар қаюлари ҳукумат ва мамлакатдорлик ва мансаб ва амалдорликни ўзла- рига лозим фаҳмлаб, Маллахонга иноат қилмоқга ваъда бе- рибдурлар. Қипчоқ жамоаси ҳам доимо бул тариҳа вақтни орзу қилиб, аларнинг муддаоларидаги фитна ва фасод, хунрезлик, талон-торож пайдо бўладургонини фаҳмлаб, қипчоқия улуғла- ри ҳам хомтамаълик илан булар ҳам Маллахонга ёрдам ва ионат бермоқга а\ц қилибдурлар. Ацдак фурсатда қирғиз, қипчоқ, қора- қалпоқ ва қалмоқ ҳар жамоа элатиядин хоҳ сийғоқ ва хоҳ усроқ гуруҳ-гуруҳ йиғилипшб, ҳаммалари боиттифоқ Маллахонни хон кўтариб, туғ байроқлар бойлашиб, Асака усгига келиб қўнуб- дурлар, ул жойда бир неча кун туриб, Андижон, Шаҳрихон, Аса­ка шаҳарларига элчи киргузуб, қўшун ва ёрдам талаб қилибдур- лар. Ул шаҳар тортуғ ва пешкашлари илан чиқиб, Маллахонни кўруб, ҳаммалари мутеъ ва мунқод бўлуб, арз қилибдурларким, бу жойда кўп таваққуф қилиб, вилоятни оёқ осги қилмоқ дуруст эмас. Бу вилоятлар ҳаммаси қадим ул-айёмдин буён Хўқанд дор ул-аморасига тобеъдур. Бас, сизлардан лоз;ш шулки, таъхир қилмасдан қўшунни Хўқанд тарафига азимат қилдурсангизлар, дебдурлар. Бу сўзлар жамоаи қипчоқия ва қирғизияга маъқул бўлуб, дафъатан қўшун ул жойдин кўчуб, Самончи мавзейининг шарқ тарафига қунубдур. Бу хабарни эшитган Худоёрхон дар- ҳол қўшун жамламоқга фармон қилиб, андак вақтда беҳадцу ҳисоб қўшун жамлаб шаҳардин чиқиб, Саритол мавзейига қўнуб, икки-уч кун ул жойда таваққуф айлаб, андин кўчуб, Самончи тарафига қипчоқ, қирғиз устига равона бўлуб, завол вақтида икки қўшун бир-бирига муқобил бўлуб саф ороста қилишиб, уруш бошлаб, айни қизиқ уруш бўлуб турганда Худоёрхон қўшуни ичидин Фармон додхоҳ ном Облиқ саркардаси ўз қўшуни туғ- яроғи илан қочиб, пароканда бўлуб кетибдур. Бу аҳволни кўруб, аҳли қўшуннинг бошқа саркардалари ҳам тил бериб иттифоқ- лашгандур, деган хаёл илан ҳаммага воҳима тушуб, бирдан уруш маъракасидан қочибдурлар. Худоёрхон бир неча нафар сарбоз ва тўпу тўпхона илан душман қўшунининг рўбарўсида устивор турган ҳолда, якбора Маллахон бир неча мулозимлари илан Ху­доёрхонга ҳамла қилиб, икки шаҳзода бир-бирларига муқобил бўлуб, қиличбозлик қилиб, бир-бирлари илан неча мартаба рад- ду бадал айлашиб, охири Маллахон Худоёрхоннинг урган қшш-

чи зарбидин баҳазор машаққат халос бўлуб, бир-бирларидан ай- рилибдурлар. Охир ул-умур Худоёрхон тўпчи сарбозларининг ғайра г ва шижоати илан уруш қила-қила ҳамма тўпларини сиҳат ва саломат Хўқанд шаҳрига келтирибдур.

Худоёрхон Хўқандга қайтиб кирганидан кейин Маллахон ниҳоятсиз кўп қипчоқ ва қирғиз кўшунлари илан келиб, Хўқанд- дин бир манзил жойдаги Қаровултепа мавзейига қўнуб, қўшун- нинг атроф-жонибига эҳтиёт юзасидин ўр ва хандақ қоздуруб, муддати бир ойга яқин ўшал жойда истиқомат айлаб, қипчоқ ва қирғизлардин бошқа атрофдаги қишлоқ ва шаҳар аҳолила- ридин сартия ва тожикияларни ҳам ўзига мутеъ ва мунқод айлаб­дур. Хўқандга ̂ ужум қилмоқ хабарини эшитган Худоёрхон анга муқовамат қилмоқга ожизлигини фаҳмлаб, ноилож намакхўр ва давлатхоҳ одамларини йиғиб, аларга узрхоҳлик айлаб, дилдор­лик бериб, хотиржамлик илан Хўқанд шаҳридин чиқиб, Бухоро тарафига азимат айлаб, Хўжанд шаҳрига бориб, андин жўнаб, бир неча кун йўл юриб, Самарканд шаҳрига борибдур. Самар­канд волийси Худоёрхоннинг келган хабарини эшитиб, эъзоз ва икром илан яхши ва олий иморатга тушуруб, бир неча кун меҳ- моннавозлик айлаб, воқеани амири Бухорога маълум қилганда, амир махсус маҳрам юбориб, Худоёрхонни Бухорога оддуруб, ҳаддан ташқари ҳурмат ва эъзоз айлаб, подшоҳларга лойиқ ва муносиб жойи олий, зиндакорчиликка тааллуқ ҳамма асбоб ва анжом тайинлабдур.

Худоёрхон Хўқанддин чиқиб кетгандин кейин Маллахон тоифаи қипчоқ, қирғиз ва жамоаи бепарҳезлар илан Хўқанд- га дохил бўлуб, 1275-нчи тарихи ҳижрийда/1858 йили, от йилида Хўқанд тахтига, маснадига ўлтурубдур. Маллахон- ни хонлик маснадида ўлтурганига назм тариқасида бу тарих айтилибдур:

Пиразоле, ки дар либоси арўс,Ҳамаро мефиребад ў ба фусус.Ҳар замоне гузида сад домод,Духтари солхўрдаи бе номус.Одилон гар ба ақди худ гиранд,Накунанд дар бағал наоранд бўс.Гарчи ороста ба зевару зар,Нахарад он, ки оқил аст ба фулус.

Он ки ғарра бар жулуси у,Бар умеде, ки шуд варо побўс.Навбати даври Маллахон ки расид,Пири фартут зад ба номаш кус.Давр омад бар ў талаби ин кард,Ки надонист ки мешавад маъюс.Мисли пешиниён ба ақци худ,Чу даровард пирасол арус,Тож бар сари мақр ба тахти шахи,Карда он дар замон ба вақти нуҳус.Торихаш чашми ў чунин бар ман,Хабаре дод хурд ў афсус.«Маллахон соли асб зин карда,Такупў карда шуд қарини жулус»

[Келин либосини кийган қари зол кампир,Ҳаммани афсус едириб алдайди.Бу ёши ўтуб қолган беномус қиз,Ҳар нафасда юзта куёвни ихтиёр қилади.Ақлли кишилар уни никоҳига олсалар,Қучоқлаб, е̂ч а̂чон уни ўполмайдилар.У гарчи олтину тақинчоқлар билан ясанган бўлса ҳам, Ақлли одам уни пулга сотиб олмайди.Унга ўтиришни орзу қилган киши,Бу умид билан унинг оёғини ўпди.Маллахоннинг давр навбати етиб келгач,Бу кампир унинг номига ноғора чалди.Даври келгач, уни талаб фщди,У маъюс бўлуб қолишини билмади.У узидан аввал ўтганлар каби,Бу қари келинни нико̂ га олди.У на̂ с замон юз берган пайтда,Бошига тож 1$йиб, тахтда қарор тодди.Бунинг тарих йилини қидирган эдим,У афсус еган ҳолда бунинг хабарини берди, «Маллахон от йили эгарга чиқиб,Такупу билан тахтга ўтирди»].

Мисраи сонидаги «жулус» калимасини мисраи аввалга қўшган ҳолда 1275-нчи /1858 тарих ^осил бўладур.

Валики, Маллахон хонлик тахтига ўлтургандин бошлаб, ёввойи ва саҳронишин қирғиз, қипчоқларга хос ўрдадип жой бериб, доимо аларни ўзига ҳамсар ва ҳамнишин [яқин] қилиб, ҳукмронлик ва вазирлик ишларини аларга таъфиз айлаб, эски ва қадимий вазир ва надимларни кўздин [узоц\ ташлаб, ҳуку- матдорлик ишларидин би-л-кулли бепарво бўлуб, мамлакатдор- лик ишларининг ҳаммасини беилм ва бедониш саҳройи қирғиз ва қипчо1у1арга топширибдур, алар ўз ихтиёрларича иш қилиб, мамлакатдорлик ишидин мутлақо ғофил ва бехабар бўлуб, фу- қароларга хоҳлаганларича жабр ва зулм кўргузуб, атроф-жо- ниб ва сарҳадларидин хабардор бўлмай, жулуснинг иккинчи йилида русиялар Олмати шаҳри илан атроф элатиясини истило қилибдур. Бу хабарни эшитган Маллахон Андижон ҳокими Олимбек қирғизни Қуртақа ва Кетмонтепа тарафи илан ва етти нафар понсадбошит Тошканд ҳокими Қаноатшоҳ ва Шодмон- хўжани буюруб, булар беҳадду ҳисоб қўшун илан Олматига бориб, Олмати илан Ҳапггак орасида оз миқдорлик Русия қушу­ни илан муқобил бўлуб, бир оз уруш, отиш қилиб, русияларнинг отган ўқига тоқат қилолмай, кейин қайтиб, ўшал атрофдаги қозоқ, қирғизларни кўчуруб, Пишпак, Мерка ва Авлиёота та­рафига ўтқузуб, Олимбек Андижонга, Қаноатшоҳ Тошкандга қайтиб келибдур.

Маллахоннинг тахтга ўлтурганининг учинчи йилида русия­лар Оқмасжид ила Туркистон миёнасидаги Янгиқўрғонни олиб, ичидаги Хўқанд тарафидан илғор бўлуб, қўрғон бойлаб ётган аскарларни яроғ-аслаҳаларини ва от-уловларини олиб, ўзлари- ни пиёда ҳайдаб юборибдур. Янгиқўрғонни Русиялар олгани хусусида Туркистонда илғор бўлуб ётган хўкандлик Мирзо шоир назм тариқасида бул тарифа ёзган экан:

Янгиқўрғонни олди деб ўрус,Хабарин бизга еткуруб жосус.Деда ҳозир бўлунг кеча етмай,Десангиз мулкни агар сақлай.Яна ногоҳ агар келиб кечаси,Рус эли қалъа олгали нечаси.Суръат ила бориб Қаноатга,Еткуруб бу хабарни ҳам анга.Бул хабарни Қаноат арза билан,

Еткуруб боргоҳга таъкид илан.Хон буюрди Кировчи қўшунини,Санчиқли элатини ҳамласини,Бўлди маъмур санчиқлию қурама (халқи)Ул қўшулди бориб Қаноатга.Тошканд ҳокими Қаноатшоҳ,Йўл юруб суръат ила хоҳ махоҳ,Келиб ул тушти Ҳазрати султон [Туркисгонга], Дашти Қипчоқ элин қилиб аломон.Истиқомат қилиб беш-олти кун,Барча қўшунга берди пул ила тун. Янгиқўрғонни илғори ул кун Етти кўчмасдин илгари қўшун.Бандиларга Қаноат айлаб раҳм Лутф этиб берди тун ила дирхам.Сўрдилар бандиларнинг аҳволин,Русаҳлини қилган атворин.Деди рус аҳли ҳолимизни сўруб,Берди рухсат кетинглар эрта туруб,Ихтиёр ўзимизга деди қўйуб,Хоҳ кетинг, хоҳ туринг пиёда юруб.Бу ила рухсатини берди, олди яроғ,Бўлдук бул дамда турмайин кетмоғ.Бизга уруски берди рухсатни,Мугганим билдук онда фурсатни.Жўнадук турмайин нафас олмай,Юрдукки йулда бир нафас турмай.Бандилар сузини Қаноатшоҳ,Англади ҳам эшитди барча сипоҳ.Чиқди анжомини қилиб ҳушун,Илғор айлаб, ҳамма юруб, тун-кун.Янги қургон бориб нузул этди,Кўрди қўрғонни ва хуш кетди.Ўт қўйиб кетган эди русиялар,Қўймайин элни ҳам мусофирлар,Жонига ўт тушуб Қаноатни,Рус элини чопарга қасд этди.Элни чопмоқга ўтди дарёдин,Олди анча сипоҳи дилхоҳдин.Қанча кўшунки қолди Сир лабида,Ўтмайин сувдин улки йўл лабида.

Амр этиб Сирдин ўтмаганларни,Сир лабида сипоҳни қолганини,Бу ила ул дам Қаноат амр этди,Сиз Жўлакни қаманг деди кетди.Бул қўшун мунда турмайин жунади, Йулда бир кеча ётди ва тунади.Бул қўшун Жўлак устига бориб,Бул юруб суръат ила тун қотиб, Борибон бул юруб Жўлакни қамаб, Бир кун турди онда, кетди жунаб.Ул қўшун бориб, Оқмасжид элини, Олди ва қайтди бир неча бийни.Ул қўшун келди сувнинг ул юзиға.Бу қўшин тушти Сирнинг бу юзиға Туш ба туш тушдилар сувнинг лабиға, Сўнгра ўтди қўшулди бир-бириға. Жойким бир қўнуш эди Жўлак, Мавзейи эрди они оти Тувак.Айланиб утган эрди Сирни суви, Қўрғонга муносиб эрди бари.Онда кўргонни тарҳини солди,Қилди қўрғонни, ондин от қолди.Токи ул қўрғон тугагунча,Ишлади барча қўшун ўлгунча.Мен фақир ҳам қўшунда бор эрдим, Халқдек ман а̂м иш қилур эрдим. Оқибатким туганди ул қўрғон,Хондин биз учун етиб фармон.Шуйла фармонки, еткуруб маҳрам,Тез жунатсун сани, сипоҳни ҳам, Жўнадук онда турмайин бир дам.От югуртуб юрар эдук ҳар дам,Кун-тун суръат ила йўл йурдук, Тошканд шаҳрига келиб кирдук.Қилди деб бизга мунда келди хабар, Маллахон Тошкандга азму сафар. Қилди азму сафарни Хўқанддан, Келгуси Маллахон Хўжанд бирлан. Илғор аҳли эшитди ушбу хабар, Жўнади йўлга тушди вақти саҳар.Уч куни йўлни суръат ила йуруб,

Олдук ором Сир лабига қўнуб.Кеча дарё лабида қолди қушун,Эртаси бўлди рухсати ўтсун.Ўтдилар суръат ила дарёдин,Барча умид этиб саруподин.Қилдилар таъзим ила хонни дуо,Бўлсун ҳар ишда ёр сизга Худо.Берди рухсатни барча илғорга,Кўрди тун бермайин сипоҳларга.Хон ўтуб йўлга тушди дарёдин,Ким кезиб йўлни дашту саҳродин.Ул кеча қолдилар ётиб илғар,Ким Хўжанддин чиқиб юрарга саҳар,Йўл кезиб уч кун Хўқанд тушдук,Хом эдук биз, сафар қилиб пишдук.Мушкул иши йўқки булмаса осон,Мард лозимки, булмаган тарсон.Келса бошингга ҳар на Ҳаққдин кур,Сабр қилсанг они қилур Ҳа1даур.Ким, санга эй Ниёзий, лозимдур,Бу сафар тарих ин хираддин сўр.Буйла деб тарих ин хирад тузди,«Илғор а̂ ли оёғини узди».

Ҳурматлик қориларга маълум ва равшан бўлғайким, «илғор аҳли» иборатининг «оёғи» ким, «йой» ҳарфидур [10 разами], узу б исқот қилинганда, 1278/1861-нчи тарих да шул тарифа назокат ва латофат бордурким, Дашти Қипчо1дшнг интиҳоси бўлган мав- зеларни русиялар истило айлаб, минбаъд Хўқанд қўшуни ва ил- ғорлари ул жойларда ном нишони бўлмай, оеғлари узилган са- бабдин «илғор аҳли оёғини узди» моддаи тарюсга ғоятда лойиқ ва муносиб тушубдур. Яна иккинчи тарих:

Бул сафар тарихинким истар ул,Ақл айдики «онга илғор ул».

Бу байтда лафзи «илғор ул» беидхол ва беихрож моддаи тарих тушадур.

Русияларнинг Туркистон вилоятини истило қилганларининг сабабини Хўқанд хонларининг ўз дохилий фитна ва иғтишош-

лари сарҳад ва элатияларнинг талон-торожини босмоқга қувват ва иқтидорлари йўқлигини ўтган газетларда баён қилиб кўрса- тилган эди[к]. Яна мундин бошқа бир қайта сабаб Дашти Қип- чоқдаги қозоқ хонларининг Русия чегарасида қилган талон-то­ро жлари, хусусан, русияларнинг бу тарафларга келмоқларига йўлочди.

Дашти Қипчоқнинг ўртасқда бўлган Чу дарёсининг паст тара- фида Сарисув ва Хонтоғи деган жойларда аввало, Аблойхон, унинг ўғли Қосимхон, хусусан, Қосимхоннинг ўғли Кинасарихон деган цозоҳ хони ўзига қанча қозоқларни йиғиб, го̂ Русия чегара- сидин ўтуб Қарқароли ва Қаро ўтгул, Қизил жар тарафларига бориб, Русияга тобеъ иккинчи Русия мужикларини чопиб, талон- торож айлаб, йиғиб турган пичан ва экинларига ўт қўйуб ва баъзи вақтда йўл тарафига келиб, Туркистон шаҳри, Чўлоққўрғон, Сўзоқ атрофларидаги элни чопиб, баъзи вақт Олмоти, Пашпак устига бориб, қароқиргизларила уруш қилиб, аларниўлжа ва асир айлаб кетмоқда эди. Кинасарихонни Наврўзбой тўра ва Эржон тўра деган икки укаси бўлуб, алар ўз вақтларида ниҳоятда баҳо- дирлик ном кўтариб, Кинасарихон, Наврўзбой ва Эржон тўралар- нинг ҳар қаюлари қозоқларнинг энг баҳодирларцдин қирқ нафар- дин йигит қилиб, аларнинг номини қирқ йигит қўйуб, қаю тарафи­га талон-торож учун отланиб бормоқ бўлсалар, ул қозоқ тўрала- рини қирқ йигит ўртага олиб юрар эди. Камина муҳаррир Қарқа- роли уездига тобеъ етмиш беш ёшлик, мазкур қирқ йигитларнинг машҳур баҳодирларидин Оғуй ботур деганни, бу тарихдин қирқ икки йил муқаддам Чўлак мавзейида кўруб сўзлашган эдим. Ки­насарихон биродарлари илан қирғизларнинг қўлига асир бўлуб тушганлигини ул Оғуй ботур ўзи Омонжул деган ўғли илан қочиб қутулганини баён қилиб эди.

Гинаким ёвга чопар овлайлаб,Кетидин биз юрамиз о -̂войлаб.

деган иборатни Оғуй ботурдин эшитган эрдим. Хулосаи ка­лом, Кинасарихон Сарисув, Чу, Хонтоғибой, Қоражамбул, Бад- бахтнинг чўли ила атрофини, бир тараф Олмати, бир тараф Оқмасжид дашти саҳроларига ҳукумат юргузуб, гоҳ Русия тара­фига ва Русиядин Туркисгонга келадиган карвон савдогарлари- ни талон-торож қилиб, кўп савдогарлар молу дунёларидин айри-

либ, дашту саҳрода сарсон ва саргардон булган эрдилар. Бу во- қеаларни фаҳмлаган русиялар ўзларига хон ном қўйган йўлбо- сарларни барҳам бериб, саҳродаги элатияларни ва ҳам икки ора­да қатнайдургон савдогарларни тинч қилмоқ муддаосида Тур­кистон тарафларига аскар юбормоқни лозим билдилар. Кинаса­рихон неча мартаба Пашпак, Қумоқ, Марки устида сарбоғич деган қорақирғизлар устига келиб, чопиб, молларни ҳайдаб ўғул- қизларини ўлжа, асир қилиб кетар эди. Ул тураларни золим ва хунхўрликларини шул тариқа нақл қилган эдиларким, қирғиз- лардин асир тушган бечораларни қатор қуйуб, кимнинг қиличи ўткир деб бир-бирларига фахр қилишиб, қатор турган қирғиз- лардин икки-учтасини бирдан бўйнига чопиб, калласини узуб, ўлдурар экан. Охири Кинасарихон яна бир дафъа кўп қозоқ қўшу- ни илан Чу дарёсини Ит кечук ва Қозуқ қоқғон деган мавзеидан ўтуб, Қуроғ ўти илан юруб, қорақирғизлардин султа сарбоғиш- ларининг устига келган вактда, қирғизлар ҳам бор қувватлари- ни ишга солиб, аларнинг муқобилига чиқиб, уруш қилиб, охири­да Кенасарихон илан онинг биродарлари Наврўзбой тура ва Эржон тура ва булардин бошқа куп қозоқияларнинг катталари қирғизларга асирга тушуб ўлган ва ярадор бўлуб қолгандин, бошқа бир оз нафарлари Қуроғ ўти ва Чу орқали қочиб, ҳалок бўлубдур. Қирғизлар Кинасарихон илан икки укасини ўлдуруб, ффғизларнинг ўзлари ва бошқа халқлар ҳам ул қозоқ тўралар- нинг талон-торожидин халос бўлдилар.

Ул уруш хусусида Авлиёота ва Ёздига тобе Қушчи бўлусти- ни қирғизи хитой-қирғиз тоифасидин Бўканбой ном бир кир­гиз камина муҳаррирга шул тарифа баён қилган эдиким: «Қо- зоқ тўрап&ри илан уруш қилдук, андак уруш қилгандин кейин Эржон тўратшг отига ўқ тегиб, отдин тушуб пиёда қолди, они бизлар асир олдук. Ондин кейин бизлар бирдан от қуйдук, қозо- қиялар туролмай, қоча бошлади. Кинасарихоннинг оти чарчаб, отдин тушуб, бир тепанинг устида турган экан, они ушлаб олин­ди. Наврўзбой тўра ҳам қўлга тушди. Милтиқ ва найза ^арби илан ўлган ва ярадор бўлган қозоқларнинг ҳад-ҳисоби йўқ эди. Манинг яқинларимдин бир қирғиз ярадор бўлган эди. Онга, қирғиз русумича, душман тараф одамларидин бир одамнинг ўтини олиб ичирмоқ лозим будда. Қарасам, бир қозоқ ярадор бўлуб ётган экан, отдин тушуб, онинг чап қобурғасидан ёриб, ўтини олиб отимга миндим. Шул аснода ул ўтни олиб, ярадор

бўлуб ётган қозоқ манга айтдиким, мани мунда ташлаб кетмай, олиб кетиб боқсанг яхши бўлуб тузалар эдим. Ман онинг сўзига қулоқ солмай, жўнаб кетдим».

Бу сўзни эшитиб, камина ул қирғизнинг бераҳм ва топпорак- лигига ҳайрон бўлган эдимки, мундай бадбахт, тошюрак борли­гига, лекин у қирғиз бетартиб ва саҳройи одам эди. Ондин раҳм ва марҳамат кутиш мумкин эмас эди. Лекин алҳол урушуб тур­ган тарбиятлик ва маданий деган немисларнинг қилган бераҳм- лиги ва инсофсизлиги ул саҳройи қирғиздин ҳам неча даражада ёмонроқ эканлиги эшитилибдур.

Валики, Маллахон Тошкандда бир неча кун туруб, ондин жўнаб Хўқандга бориб, бир неча вақтдин кейин Тошкандга ил- ғор тариқасида сартия ва тожикиялардин бир неча аскар юбор­ди, бу қўшун Тошкандга жўнатгандин бир неча кун ўтгандин сўнгра Маллахоннинг ўз ҳамнишинларидин бир неча кўрнамак ва худобехабарлар, чунончи, қнрғиз жамоаларидин Олимбек додхоҳ ва Хидирали ва Мулло Олимқул ва Худойназар тожик ва бир неча бошқа қипчоқ ва қирғизлар ва бошкалар бамасла- ҳат ва иттифоқлашиб, маслахатни бир жойга карор бериб, та­рихи ҳижрийнинг 1278 йилида йигирма туртинчи шаъбон ойи­да, душанба кун кечаси66 мазкур баён бўлмишлар, ногоҳондин ўрдага босиб киришиб, Маллахонни ётган жойида шаҳид қил- дилар.

Зикр бўлмиш қирғиз, қипчоқ ва тожик кўрнамак саркардалар Маллахонни ўлдургандин кейин мамлакатдорлик маслаҳати ва ҳукуматни ўз дасти тасарруфларида тутмоқ муддаосининг му- лоҳазаси илан Шералихоннинг набираси, Саримсоқхоннинг ўғли Шо^муродхон номли ўн ёшли бир хонзодани баиттифоқ «хон» ном қўйуб ўзларининг қадимги расму одатларича оқ намадга кўтариб, хонлик тахтига ўлтурғиздилар.

Маллахоннинг хонлик тарихининг тўртинчи йили ва охири хукмронлиги асрида Ҳазрат Калон Соҳиб Мадраса ва хонақоҳ- ларини бино айлаб, ул хонақоҳ биносига бул тарифа тарих ай- тилибдур:

Аз инояти Эзиди мутаъол,Лангари арзу дин ҳамчу жибол.Ғавси офоқ ҳазрати Соҳиб,Инчунин кард иморат ба камол.

Масканро равон ахлиллох,Маъдани файз нури илми қол.Пояи маънияш ба арши мажид,Будаст ҳамчунонки сидра мисол.Чашмаи нур мажмаъ ал-бахрайн,Ёфт жори ду баҳри қолу ҳол.Ин бино ёфт бо а̂ма ташриф,Шараф машҳади биҳишт мисол.Дар васфаш кужо тавон сухан,Аз ҳазорон яке ба чандин сол.Ақл гуфт аз бинои торихаш,«Маҳали файзи илми холу қол»

[Улуғ Аллох нияти билан,Тоғ ерни тутиб тургандек, динни тутиб турувчи лангари, Оламларнинг ғавси Ҳазрати Сохиб,Қуйидаги (сифатли) иморатни бино қилди.Ахлуллох (авлиёлар) юрадиган йулдан маскан,«Илми хол»га файз нурини берувчи маъдан.Худди Сидра дарахтига ўхшаб,Маъно зинаси улуғ Аршга етган.Қол ва хол каби икки денгиздан,«Мажмуаъ ул-Бахрайн (икки денгиз)нинг нур булоғи оқиб чиҳқан.Жаннат хандай зийнат топган булса,

. Бу бино хам ўшандоқ зийнат топди.Унинг мингдан бар васфини неча йиллаб,Қачон адосига етказиш мумкин.Бу бинонинг тарих и хахида а ҳл шундай деди:«Махалли файзи илми холу хол»].

Ушбу кейинги мисраъ ихрожу идхолсиз моддаи тарих бўла- дур (1278/1862).

Вақтики, Маллахонни шахид қилиб, Шохмуродхонни хон кўтарган вақтда Худоёрхон Дизах шахрида истихомат қилиб турган эди. Қаноатшох Тошканд ва Қурама қўшунлари илан Туркистон шахрида эди. Бу хабар, яъни Маллахоннинг ўлду- рулган хабарини Қаноатшох эшитиб, андин кейин ўз олдидаги аъёни лашкарларини йиғиб, маслаҳат қилиб, айтибдурким, эй улуғлар, Хўқанд шахрида Маллахонни ўлдуруб, онинг ўрнига

Шоҳмуродхонни хон кўтариб, Шодмонхўжани мингбоши қилиб- дурлар. Агар ҳаммаларингиз баиттифоқ манинг масяаҳатимни қабул кўрсангнзлар, Худоёрхонни Тошкандга олиб келиб, хон қиламиз, деганда а̂мма Қурама ва Тошканд саркардалари ва қозоқия Дашти Қипчоқ бийлари бу маслаҳатни қабулга олиб, ҳаммалари баиттифоқ Диззах шаҳрига Худоёрхонга одам юбо­риб, хонлик маснадига таклиф айлабдурлар.

Худоёрхон ҳам Маллахоннинг ўлдурулганини эшитиб, бу ҳодисани куту б турган экан. Дарҳол ўз мулозимлари илан от- ланиб, Тошканд тарафига азимат айлаб, бир неча кун йўл йуруб, Чордара мавзейига келиб қўнубдур.

Бобожон номли чодарбеги одам чиқориб, арз қилибдурки, жаҳонпаноҳо вақт ва фурсатни ўтказмасдин тезлик илан дарё­дин ўтиб, Чин ос қалъасига дохил бўлсангиз, чунки алҳол Чинос ҳокимсиздир. Ҳокимнинг ўрнига вақтинча Мирзо Комил туруб- дур. Бу хабарни эшитиб, Худоёрхон Чинос тарафига азимат ай­лаб, Сирдарё лабига келиб, бир икки кун тўхтабдур. Хоннинг келган хабарини Мирзо Комил эшитиб, ниҳоятда хурсанд бўлуб, хоннинг истиқболига чиқиб, Чиносга кирмақга хонни таклиф айлабдур. Хон Мирзо Комил илан аҳду омонлашиб, Чинос шаҳ- рига дохил бўлубдур. Худоёрхон Чинос шаҳрига дохил бўлган- дин кейин Мирзо Комил мирзо Тошканд шаҳрининг калонша- ванда ва муттасаддиси бўлуб турган мапцур Мулла Солиҳбек Охундга мулозим ва хат юбориб, воқеотни баён айлабдур. Бу хабарни эшитиб, Мулла Солиҳбек Охунд Тошканд аъёни вило- ятларини жамлаб, Худоёрхоннинг Чиносга келганпипши ва Қано- атшоҳ аъёни вилоятларнинг иттифоқ ва маслаҳати илан одам юбориб, таклиф айлаганлигини баён ва аён қилганда, ҳамма аъёни Тошканд қабул айлаб, хоннинг истиқболига чиқмоқга омода бўлуб, хурсандлик илан тўп-тўп, гуруҳ-гуруҳ аъён ва аш- рофи Тошканд Зангиота ва Эски Тошкацдғача борибдурлар. Бу хурсандлик хабарини Худоёрхонга еткурган замон хон отланиб, Тошканд тарафига азимат айлаб, андак фурсатда эски Тошканд­га келиб, истиқбол қилгувчи аъёни вилоятлар, хусусан, аларнинг бошлуғи Мулла Солиҳбек Охунд илан мулоқот қилиб, омода қилинган саропардага хонни эъзоз-икром илан тушуруб, бир-бир­лари илан аҳвол ва ахбор сўрашиб, таом тановул қилиниб, ан­дак фурсатдин кейин отланиб, Тошканд тарафига жўнаб, Занги- отага келиб тушуб, одоби зиёратни бажо айлаб, шайхларга назр

ва ҳадялар бериб, ул жойда ҳам тайёр қилинган таом ва дастур- хонда андак ўлтуруб, андин шасарга жўнабдурлар. Зангиота- дин то Тошканд шаҳриғача кўчанинг икки тарафида хоннинг исгиқбол ва томошаснга чиқган одамнинг ҳад-ҳисоби бўлмай, хон ҳаммаларига таъзим айлаб, хушхулқ ва ширин сўз илан ҳам- маларига кўнгул бериб, шону шавкат илан Тошканд шазузига кириб, ўрдага тушубдурлар. Ондин кейин уламо, фузало ва ма­шойих ва Тошканд калоншавандаларининг маслаҳат ва итти- фоқлари илан Худоёрхонни оқ намадга солиб тўрт тарафидан тўрт уламо машойих кўтариб, хонлик маснадига ўлтурғузуб- дурлар.

Худоёрхон тахтға, хонлик маснадига ўлтургандин кейин ҳамма аъёни вилоятлар келиб, муборакбод қилишибдурлар. Икки-уч кун ўтгандин кейин Қаноатшоҳ лашкари илан Дашти Қипчоқнинг маркази булган Туркистон шаҳридин Тошкандга келиб, аркони давлат ва аъёни вилоятлари илан хонга манзур бўлубдур.

Хон Қаноатшоҳга кўп меҳрибонпик кўрсатиб, зардўз жома ва бошқаларга ҳам муносиби аҳвол, сарупо инъом айлаб алар- га рухсат бериб, ҳар қаюларини манзилларига бормоқга ижо­зат берибдур. Бу миёнада бир неча кун ўтуб, ҳар кун саркарда­лар хонга кўрунуш бериб, атроф-жониб вилоятлардин элатия улуғлари келиб, кундин-кун Худоёрхоннинг давлати ва қувва- ти кўпайибдур. Бу хабарни эшитган Хўқанд амалдорлари нои- ложлигидан қўшун жамлаб, Тошканд тарафига азимат айлаб, Хўжанд, Қўштегирмон илан юруш қилиб, ул мавзеларда Худо­ёрхон тарафидин мутассади бўлуб турган Мирзо Давлат тожик- ни ўзларига тобеъ айлаб, Сирдарёднн ўтуб, Қурама тарафиға, Кировчи ̂ окими тошкандлик Рустамбек додхоҳ Қозоқбой оқсо- қол ўғлини неча ваъда ваъидлар илан уруш-талашсиз ўзига то­беъ қилиб, андин жўнаб, икки кун муддатда Тошканд устида Ниёзбек қўрғонига келиб, онинг мутасаддисини ҳам биргалаш- туруб олиб, Тошканд устига кеяибдурлар. Тошканд аҳолилари Худоёрхон ва Қаноатшоҳ бошлуҳ Тошканд шаҳрининг қўрғон- ларнни мустаҳкам айлаб, ҳар кун Тошканднинг баҳодир йигит­лари қипчоқ, қирғизлар илан чиқиб уруш цилиб, аларни қайта- риб турмоқда эдилар. Бир неча вақт шул тарифа илан уруш қилиб турганда Тошкандни қамаб турган қипчоқия қўшуни бошлуғи Мулло Олимқулига хабар келнбдурким, амири Бухо-

ро Хўқанд тарафига азимат айлаб, Бухородин жунаб, Самар­канд ша^рига келдилар, деб. Бу хабарни эшитиб, қипчоқ қўшу- нига ваҳму ҳарос тушуб, дафъатан Тошканд устидин кўчуб, Чирчиқ дарёси лабига кўнуб, эртаси Чирчиқ дарёсидин ўтуб Ки- ровчига бориб, андин Сирдарёдин ўтмай, Хўжанд дарёси лабига бориб, Хўжандга ҳам илғор қўйуб, андин Самғар тара- фи илан Хўқандга бормоқ бўлуб, дарё лабига қўнуб, шул жой­да саркардалар бир-бирлари илан мухолиф бўлубдурлар. Ўшал вақтда мингбошилик мансаби Шодмонхўжа ўроқда экан. Мул­ло Олимқулининг ва Бекмуҳаммад ҳудайчинтг иғво ва итти- фоқи илан Маллахонни ўлдурганда бирлашганлардин Хидир қирғиз ва Ирисали қипчок ва Худойназар туркни дарё лабида ўлдурубдурлар. Қипчоқ қўшуни Тошканд устига келганда, Хўқандга Олимбек қирғизни ноиб қўйуб келган эканлар. Шул жойдин Чўтан ном қирғизни юбориб, они ҳам қатл қилдируб- дурлар. Бу одам а̂м Маллахонни ўлдурганларни бири экан. Шул тарифа ноиттифоюшк илан бир-бирларини ўлдурганли- гини Худоёрхон эшитиб, муни фатҳ асари деб, Тошканд қўшу- нини ўзига ^амроҳ айлаб, Хўқанднинг фатҳига азимат айлаб- ДУР-

Вақтики, қипчоқ қўшуни Тошканд устидин жўнаб, Хўқанд тарафига равона бўлганда ўзаро иттифоютари бузулуб, Сирдарё лабида тўхтаб, қипчоқ, қирғизларнинг калоншавандаларидин бир нечаларини қатл қнлганлик хабари Худоёрхонга етган вақт- да бу хурсандлик хабарини фатҳу нусрат аломати дебдур. Дар- ҳол Тошканд ва атроф-жониблардин қўшун жамлаб, Хўқанд та­рафига азимат айлаб, Тўйтепа, Кировчндин ўтуб, Хўжанд рўба- рўсига қўнубдур. Амири Бухоро хкам ўшал вақтда Хўжанд шаҳ- рига дохил бўлган эканлар.

Худоёрхон бир неча нафар саркардалари илан Хўжанд дарё­сидин ўтуб, эртаси Хўқанд тарафига юриш қилиб, ҳеч ваҳму ҳарос қилмасдин Хўқанднинг Урганжий дарвозасидин67 аскар- лари илан тўғри Хўқанд шаҳрига дохил бўлубдур. Бу даҳшат- лик воқеани эшитиб Шодмонхўжа мингбоши бошлуқ қипчоқ- лар бирдан Қатағон дарвозасидин чиқиб, қочиб кетибдурлар. Шул вақтда қипчоқлар хон кўтариб олиб юрган Шоҳмурод- хонни ушлаб, Худоёрхонга манзур қилибдурлар. Хон биродар­лик ва хешлик шафқати илан Шоҳмуродхонга марҳамат килиб, ўз олдидан, хешу ақраболари қаторидин ўрин берибдур.

Худоерхоннинг бу дафъа Хўқанд шаҳрига дохил бўлуб, Фар­гона тахтига ўлтурганининг тарихи 1279/1862-63-нчи ҳижрий- да эрди. Балтики, Худоёрхон Хўқандга дохил бўлгандин икки- уч кун ўтгандин кейин хабар бўлубдурким, амири Бухоро Хўқанд тарафига келмоқ маслаҳатидадур. Бу хабарни эшитиб, Хўқанднинг аркони давлат ва аъёни вилоятлари маслаҳатла- шиб, Хўқанд дарвозаларини беркитиб, тўп, жазоирларни тўпхо- наларга жойлаб, уруш ̂ аракатида бўлганлик хабарини эшитиб, қайтиб, Бухоро тарафига азимат қилибдурлар.

Андак вақт ўтгандин кейин Худоёрхон кўп ҳадя ва тортуғ илан узр баён айлаб, Қаноат оталиқни Бухоро шаҳрига амири Бухорога элчи қилиб юборибдур. Бир неча кундин кейин ами­ри Бухоро амри илан Қаноат оталиқнинг Бухорода ўлдурул- ганлик хабари Худоёрхонга масмуъ бўлуб, хон Қаноат отапиқ- нинг вафотига ниҳоятда мағмум [ғамгин] ва паришонҳол бўлуб, афсуслар қилибдур. Ушбу аснода хабар келибдурким, қипчоқ- қирғизлар йиғилишиб, Андижонга келиб, Андижон атрофини талон-торож қила бошладилар деб. Бу хабарни эшитиб Худо­ёрхон юз жамоасидин Дуст ном саркарда ли Андижонга ва Дўстмуҳаммад қорақалпоқни Балиқчига ҳоким қилиб юбориб, Мулло Султон юз ва Холиқназар тожикни бир қанча аскар илан аларнинг кетидин ёрдам учун юборибдур. Булар бориб Анди­жон шаҳрига киргандин кейин қипчоқ ила аларнинг оралари- да қаттиғ уруш бўлубдур. Бу уруш хабарини Худоёрхон эши­тиб, аъёни вилоятлари маслаҳати илан қўшун жамлаб, Хўқанд- дин чиқиб, душман тарафига юриш қилиб, Марғинон шаҳрига дохил бўлуб, бир неча кун Марғинонда тўхтаб, эртаси куни Яккатутга бориб, ондин жўнаб, Хўқандқишлоқга ва андин ўтуб, Қубо қишлоғининг паст тарафидаги Шўр мавзейига қўнуб, ўшал кеча ул жойда ором олибдур. Эртаси фшчоқ қўшуни- нинг хон қўшуни тарафига келган хабарини эшитиб, хон ҳам тўпларини аскарнинг олдига солиб, қипчоқлар ^ам уч гуруҳ бўлуб, бир гуруҳ хоннинг тўпчиларига муқобил, бир гуруҳ худи хон турган сафга муқобил, бир гуруҳ илан Қурама қўшунига ҳамла қилишибдур. Қипчоқлар Қурама қўшунига ҳамла қил- ганда, Қурама қўшуни қипчо^ар ҳамласига тоқат қилолмай, қочмоқга бошлаб, аларнинг ёнида саф бойлаб турган Ёрмозор қўшуни ҳам Қурама ^ўшуни илан биргалашиб қоча бошлаб- дур. Аммо Худоёрхон муқобилида қипчоқлар эртадин кечгача

бир-бирлари илан ниҳоятда қаттиғ уруш қилиб, ҳар икки тараф­дин ни о̂ятда куп одам нобуд бўлуб, охири қипчоқ қўшуни тўп- туфанг ўқига тоқат қилолмай, қочмоқга бошлабдур. Хон аскар- лари йўлда аларнинг кетидин қувлаб, йўлда қанчаларини ўлду- руб ва қанча асир олиб, то Ниёз баҳодир қишлоғигача аларни қувлаб борибдурлар. Хон лашкаргоҳига қайтиб кеяиб, кўрса, аксар хон қўшуни қочиб кетибдур. Хон бу аҳволни кўруб, қўшун- даги тамом аробаларни йиғиб, қўшун атрофига чип қилиб, онинг атрофига туп ётқузуб, қушуннинг атроф-жонибини хўп эҳтиёт қилдуруб, урушга омода бўлуб турубдур. Аммо уруш хабарини Андижонда Худоёрхон томонвдин ҳоким бўлуб турган Дуст ном­ли юз хоннинг баъзи қўшунлари қочган хабарини эшитиб, бено­муслик ва номардлик айлаб, ўзини қипчоқлар тарафига олиб- дур. Лекин Мулло Султон ва Холиқназар тожик хонни нон-тузи- ни риоя қилиб, ўз қўшудпари илан қипчоқ қўшунини ёриб ўтуб, хонга келиб қўшулмак бўлганда, қипчоқ қўшуни аларнинг йўли- ни тўсиб, уруш қилиб, Мулло Султон ҳазор машаққатда ўз йи­гитлари илан қипчофгардин халос бўлуб, хонга келиб қўшилиб- дур. Аммо Холиҳназар тожик йўл адашиб, қипчоқларнинг ора­сига кириб қолиб, фтчофгар они ўртага олса ҳам, ул баҳодир- лик айлаб, ғайрат кўрсатиб, бир нечаларини найза ва қилич ила нобуд қилиб, охири алар кўплашиб, Холиқназар баҳодирни ша- ҳид қилибдурлар. Охир ул-амр қипчоқлар ҳар куни хонни чип қилган жойининг атрофига келиб, ҳар тарафдин шовқун-сурон солиб, олисдин от қўйушуб, лекин тўп ва милтиқнинг ваҳмидин ва зарбидин чипга яқин келолмас экан. Шул тарифа илан икки ой хон чип ичида туруб йигит ва аскарларини чипдин чикиб уруша- миз деб талаб қилса ̂ ам хон ҳеч бир маслаҳат ва ижозат бермаб- дур. Андижон ва Шаҳрихон ҳам қшғкиугар тасарруфига кир- май, хонга тобеъ одамлар қўлида бўлуб, қипчоқлар ул шаҳар- ларни атрофига келганда мазкур шаҳарларда турган илғор си- поҳлар аларни уруб қайтариб турар эди. Хон ўз аскарлари илан тор чип ичида туруб ҳайвонот ахлати ва аскар уфунати илан чип ичи ниҳояти бадбўй ва ифлос бўлган важхдин чипнинг Қубо та- рафидин очиб, икки юз қадам кенгайтуруб, яна шул тарифа тад­бир ила даража ва бадаража чипни суриб, Қубо шаҳрига дохил бўлуб, онда бир-икки кун туруб, ондин Яккатут [мавзеи]га ке- либдурлар. Қипчоқлар муни фа^млаб иш қўлдин кетди деб бор қувватлари илан Яккатутни айлантуруб камаб олиб, лекин тўп-

тўфанг оташидин қўрқуб, яқин кел олмас экан. Қипчоқлар нима қилларини билмай, гоҳ Марғинонга от қўйуб уруш қилиб, гоҳ Яккатутга хон қўшунига рўбарў бўлуб, ҳеч илож қилолмай, бу миёнада бир ой ўтибдур. Хўқанд фуқаролари бу хабарни эши­тиб, масжиди Жомеъга жамъ бўлуб, бир-бирлари илан маЬла- ҳатлашибдур: «Хонимиз Худоёрхон Яккатут мавзейида кўп вақтдин буён қипчоқлар ила уруш қилиб турган бўлса, бизлар ўз уйимизда тинч ва хотиржамъ ўлтурмоғимиз инсоф ва мурув- ватдин эмас, ҳаммамиз қоракалтак бўлуб, хоннинг мадад ва ионатига борамиз». Маслаҳатни шул тариқа қарор бериб, шул жойдан Ҳазрат Калон Соҳибзода хизмати шарафларига одам юбориб, масжвди Жомеъга олдуруб, оломон ва фуқаролар Ҳаз- рати Соҳибга беодобона иборалар илан Яккатутга, хоннинг олдига бормоқга тарғиб қилибдурлар. Ҳазрат Калон Соҳибзо- да алардин муҳлат тилаб айтибдурларким, уйга бориб, сафар асбобини тайёрлаб, ондин кейин борайлук десалар ҳам, бебош оломон фуқаро ул жанобнинг ихтиёрига қўймай хоҳ-нохоҳ шул жойдин тўғри Марғинон тарафига бош қилиб олиб, жўнаб, Марғинонга бориб, Тошлоқ мавзейига қунубдур. Ўшал вақтда Андижондин қипчоқлар орасидин қочиб ўтуб келган Мулло Султон юзни Марғинонда турган саркардалар би-л-иттифоқ Хўқанддин борган, оломон фуқароларга сардор ва бошлиқ қилибдурлар. Мулло Султон оломон ва фуқароларга насихат ва маслаҳат кўрсатиб, Ҳазрат Калон Соҳибга қилган беодоб- ликларини огоҳлантуруб, айтибдурким: «Алҳол, душман ила бизларнинг орамиз бир тошдин узоқ эмас, душман устидин за­фар қозонмоқ аҳлуллоҳнинг дуоси илан бўладур. Ҳазрат Калон- ни ўзингиз билан олиб юрмоқ одобдин эмас. Сизлар илгари юрунг, ҳазрат сизларнинг кетингиздан юрсунлар». Аларга бу сўзни маъ- қул килиб, бу хусусда Мулло Султон Ҳазрат Калон Сохиб ҳузур- ларига манзур бўлуб, арзи аҳвол айлаб, дуоларини олиб, таски- ни хотир қилибдур. Андин кейин оломон фукароларнинг отлиқ- лари илан Худойназар амин68 ном илан илгари ва пиёдалар кей­ин юриб, Яккатутга яқинлашганда ногоҳ уч-тўрт тўп қипчоқ қўшуни пайдо бўлуб, аларга ҳамла қилганда Худойназар амин тўп илан қочиб, Яккатутга кириб, кутутубдур. Аммо кетидин келадурган пиёда қоракалтакпарни қипчо^ар бир четидин уруб, ўлдуруб, бойлаб, асир қилиб, қолган бир тўп пиёда бир қўрғон- чага кириб, эшикни беркитиб паноҳ тортган экан. Қипчоклар

ғарам қилиб қўйган буғдойни боғини ендириб, қўрғончага ота бопшабдур. Оламоннинг қанчаси қўрғончада куйуб, ўлиб, қочиб, халос бўлгони қипчоқлар қўлига тушиб, қатл қилинибдур. Мул­ло Султон қипчоқларга еткурмасдин қочиб, Марғинонга дохил бўлуб, Ҳазрат Калон Соҳиб хизматларига келиб, бўлган ҳодиса- ларни баён қилибдур.

Ҳар кун қипчоқ-қирғизлар икки гуруҳ бўлуб, бир гуруҳ Ху­доёрхон қўшунига бориб, уруш қилиб, ва бир гуруҳ Марғилон устига келиб, шаҳарни Маъоз Жабал тарафидин ҳужум қил- моқда эди. Хон аскарига ҳужум қилган гуруҳ, алар тарафидан отилган тўп-тўфанг оташига тоқат қилолмай, шикает топиб қайтар эди. Шаҳарга ҳужум қилгувчи қипчоқ-қирғизларга му- цобил шаҳар ичидаги саркардалардин, Мирзо А^мад қўшбеги ва Муҳаммадназарбек ва Мулло Султонлар бош бўлуб, Маоз Жабал даштида қипчоқларнинг садди роҳини тўсиб, ҳар кун уруш қилиб қайтармо1̂ ца эдилар. Бир кун Марғилоннинг Маоз Жабал даштида қаттиғ уруш бўлган аснода уруш маъракасида юз тоифасидин бўлган мазкур Мулло Султонга ўқ тегиб, шаҳид бўлуб онинг жасадини уруш маъракасидин қипчоқларга бош бўлуб турган Мулло Олимқул олдуруб, онинг баҳодирлигини ёдга олиб, вафотига афсуслар қилиб, такфин, тажҳиз қилди- риб, жамияти тамом илан жаноза ўқуб Маоз Жабал қабристо- нига дафн қилдурди. Қипчоклф баъзи вақт хон қўшунига ва баъзи вақт Марғилонга ҳужум айлаб, а̂р икки тарафдин муд- дао ҳосил қилолмай, ўлуб, қирилиб қайтмо^а эди. Охир ул- амр, қипчоқлар ва қирғизлар маслаҳат қилишибдурки: «Ҳар шаҳарга борсак, калтак еб қайтадурмиз. маслаҳат шулким, хон авлодларидин бир одамни топиб, хон кўтариб, Фарғона пой­тахти бўлган Хўқандни мусаххар қилиб, ондин кейин бошқа тадорук қилайлук». Муҳаммадалихон хизматкорлари авлоди- дин бир нотайин одамни «хонзода» деб ўзларига хон кўтариб, барча қипчоқ- қирғизлар анга байъат қилиб, ҳаммалари баит- тифоқ қирғиз-қипчоқ, Андижон ва Шаҳрихон сартиялари ўшал атроф-жонибдагииккидарёнингмиёнасқдаги халқлардин бе- ҳад ва беадад қўшун жамлаб, кечани аввалидин йўл юриб, эрта билан Хўқанд шаҳри дарвозасиннг яқинига етиб қўнубдурлар. Қипчоқ қўшунининг келиб тушганлигини фаҳмлаган шаҳар халқи ҳайратда қолишиб, бир-бирлари илан сўзлашибдурлар- ким, шунча асъасаю дабдаба, тўпу-тўфанг, аскар, сарбоз, тўпчи

ва аслаҳа илан хон нечун беному нишон бўлуб, қипчоқлар бу ерга келди деб. Яна оқил одамлар уйлаб, фикр қилибдурлар- ким, магар ғадцор ва фирибгарлар хонни Яккатутда қолдуруб, мунда келганмикунлар деб.

Аксар шаҳар халҳи шул тариқа мулоҳазаларда бўлуб тур­ган ҳолда, қипчоқлар шаҳарга одам киргузуб, айтибдурлар- ким, ша^ардаги аъёни внлоятлардин қозикалон бошлуқ бизлар- ни чиқиб кўрсунлар, агар зўрлаб шаҳарга кирсак, сизларнинг бошларингизга қандай кун солиб, нима муомала қиларимизни ўзларимиз билурмиз. Худоёрхондин умид узингларким, у йўқ ва нобуд қилиб, онинг қўшунларини ўзларимиз ила олиб кел- гандурмиз, ҳаммамиз бир иттифоқдадурмиз дебдурлар. Шаҳар халқи бу хабарни эшитиб, мақоми ҳайратда қолишиб, ҳамма боиттифоқ батариқи мавоса ва мадора деб аларни Хўқанд шаҳ- рига киргизибдурлар. Қирғиз-қипчоқ қўшуни шаҳарга дохил бўлгандин кейин ҳарчанд қарасалар хон қўшуни афродидин ҳеч ким кўринмабдур. Ҳазрат Сулаймонхўжа эшон шайх ул-ислом ҳам кўрубдурларким, қипчоқ-қирғизлар хон қўшунларини орқа- ларида қолдуриб, ҳийла-тадбир илан келганга ўхшайдур. Би- нобар маслахкат, бир одами муътамадларини махфий суратда Худоёрхон хизматига юборибдурлар. Бу одам Марғилонга бо­риб, Мирзо Аҳмад цўшбегитг. учраб, они хонга манзур қилган- да Худоёрхон ушбу ҳодисани фаҳмлаб, хотиржамълик илан атроф-жониб қўшунларини жамлаб, Яккатутдин кўчуб, Мар- ғилонга кириб, Марғилонда қамалиб ётган саркардаларни кўруб, аларга дилдорлик бериб, Марғилонда бир кеча ётиб, сар­карда ва аскарлар илан Марғилондин чиқиб, Палосонга келиб қўнуб, анда хам бир кеча истиқомат айлаб, шул жойда ҳамма саркарда ва понсадбоши ва аъёни қўшун ва оқсоқоли вилоят­ларни жамлаб, аларга дилдорлик бериб, Худоёрхон аларга қараб айтибдурким: «Манум учун сизлар кўп жафо ва машақ- қатлар тортдингиз агар мандин сизга малоли хотир ва озор етиб, бу хусусда кўнгулларингизда гина ва ғубор бўлса, салтанат ва ^укумат юзасидин бўлгандур, маъзур тутарсиз. Ва агар манум афъол ва атворим ва ^укмронлигимда ҳукумат ва салтанатга мувофиқ иш қилмай, сизларга маломат бўладургон бўлса, сиз- лардин умид ва илтимос шулдурким, мани ўз йулимга қўйуб, мандин қўл тортингизлар. Ва ман хоҳлаган тарафга бошимни олиб, азимат қилиб кетсам ва агар қипчоқ-қирғизларга тил ва

сўз бериб сизлар анга тобеъ бўлмоқ учун мани аларга ушлаб, асир қилиб бермоқ бўлсангизлар, икки дунёда бадномлик ва шармисорликларингиз оламга машҳур бўлса керак». Нутқ сўзлаганда бу сўзни эшитган аъёни вилоят ва аркони давлат ^аммалари муттафиқ ул-калима айтибдурларким: «Эй хони са- одатнишон, бу мулоҳазаларни мутлоқ хотурингизга келтурманг, сизнинг қадамингиз қайси жойда бўлса, бизларнинг бошимиз ўша ерда, ҳар вақт сизнинг амрингизда ҳозир ва фармонбар- дордурмиз, хотиржамълик илан душман тарафига юруш қилинг, ^аммамиз бу хусусда ўлумни бўйнумизга олганмиз, ё ўлармиз, ё олармиз». Ҳамма баиттифоқ қайтадин аҳд ва қасам илан хон­га байъат айлабдурлар. Бу воқеа вуқуъга келгандин кейин Ху­доёрхонга хотиржамълик ҳосил бўлуб, ул жойдин кўчуб, тезлик илан Хўқанд тарафига равона бўлуб, Оқер мавзейига келиб қўнуб, эртаси Янгиқишлоқга етиб тушуб, бирдан ҳамма тўплар- га ўт берибдурлар. Хўқанд фуқаролари тўп овозини эшитиб, мақоми ̂ айратга тушуб, нима сабабдин шаҳар ташқарисидин тўп овози келадур. Магар Худоёрхон келганмукун деб жосус юбориб, хабар олдуруб, келганлигини билибдурлар. Хон ҳам шаҳар ичига тилчи ва жосус юбориб, Хўқанд фуқароларини огоҳлантуруб, маълум қилибдурким, сизлар шаҳар ичидин қоракалтак бўлуб, қипчоқларга ҳужум қилиб, дарвозани очинг- лар. Бизлар ташқаридан ҳужум қилиб, қирғиз-қипчоқларни ўртадан кўтарайлук деб маслаҳатлашуб, бир-бирлари илан маслаҳатни бир жойга қўйушиб. эртаси Хўқанд шаҳридаги фуқаро оламон қоракалтак бўлуб, шахар кўчаларида ғавғо қилиб, ташқаридин Худоёрхон қўшуни ҳам дарвозага келиб, шаҳарга ҳужум қилмоқ бўлгандин қипчокргар огоҳ бўлуб, хон қўшуни илан уруш қилмакни баҳона қилиб, шаҳардин ташҳа- ри қочиб чиқибдурлар. Худоёрхон ваҳтни ғанимат билиб, дар- ҳол ўз аскарлари илан Хўқанд ша^рига дохил бўлубдур. Ўшал вақтларда қипчоқларга мингбоши бўлуб турган тошкандлик Шодмонхўжа ҳам қипчоқлар илан биргалашиб қочиб кетиб- дур. Эртаси қипчоқлар Сомончи қипчоқ мавзейига қўнуб, Ро- шндон ва Оқер фуқаролари аларнинг йўлини тўсмоқ бўлган экан, алардин баъзиларини ўлдуруб, ва баъзиларини асирга олиб ва баъзилари қочиб қутилибдурлар. Ондин ўтуб қипчоқ қўшуни Палосонга қўнуб, андин учунчи куни Марғилон усти­га борибдур.

Марғилон фуқаролари батариқи мавосо ва мадоро аларга тортуғ олиб чиқиб, кўруб, Марғилон ҳокими Мирзо Аҳмад қўшбеги озгина одами илан қочиб, Хўқандга келиб, бўлгон ҳодисотни хонга арз қилибдур. Қипчоқлар Марғилонни ол- гандин кейин янадин Хўқанд тарафига азимат айлаб, Сари- толга келиб тушубдур. Ўшал вақтда амири Бухоро Самарц- андга келиб, Худоёрхонга мадад ва ионат еткурмак бўлуб, Ёрбек ном саркардани бош қилиб, Ўратепа, Нов ва Қўште- гирмон ва Хўқанд қўшунларини буюрибдур. Бу қўшинлар тезлик илан келиб, Хўжанд шаҳрига дохил бўлганда амир- дин келган саркардаларнинг ҳаммасини ҳар қаю дарвозага тайинлабдур. Қипчоқлар Хўқанднинг Сари тол тарафидин келиб, Қурбон мерган мавзейида уруш бошлаб, Хўқанд си- поҳлари ҳар кун шаҳардин ташқари чиқиб, алар илан уру- шуб, икки орада кўп хунрезликлар бўлуб эди. Буларни ҳар кун бир-бирлари илан ба^одирона уруш қилганларини Бу­хоро тарафидин келган юзия ва манғития қўшунлари кўруб, бир-бирлари илан гуфтугў қилишиб, айтушар эканлар, агар амири Бухоро келиб сизлар нима учун уруш қилдинглар деб сўрасалар нима жавоб берурмиз деб маслаҳатлашиб, ҳамма Бухоро қўшунининг саркардалари Худоёрхонга кириб арз қилибдурким, бугун урушни бизларни номимизга тайин қил- сангиз дебдурлар. Хон жавоб берибдурким, сизлар шаҳар ичида бизга ме^мон ва ионатчи қаторида бўлуб турганларин- гиз бизга зўр ёрдамдур деб. Ҳарчанд хон аларни манъ цилса ҳам, бизлар урушмай турсак амир бизлардин малоли хотир бўлсалар керак, деб хондин ижозат олиб, манғития ва юзия аскарлари шаҳардин чиқиб, қипчоқлар рўбарўсида саф бой­лаб, урушга тайёр ва омода бўлуб турубдурлар. Ул тараф­дин қипчоқлар ҳам саф тортишуб уруш бошлабдур. Бухоро қўшунининг орқасида алар урушга машғул бўлуб турганда ёрдам ва кўмак учун Хўқанд қўшуни ҳозиру нозир бўлуб ту- рубдур, мободо қипчоқлар манғитларга ғалаба қилса, ионат еткурармиз деб. Шул вақтда қипчоқлар бирдан манғит гу- руҳларига ҳамла қилиб, қаттиқ уруш ва хунрезлик бўлуб, жамоаи манғитиялар қипчоқларнинг қаттиғ ҳамласига тобу тоқат қилолмай, қочмоққа ихтиёр қилмоқ бўлганда, Хўқанд қўшуни бирдан қипчоқларга ҳамла айлаб, буларнинг тўпла- рининг оташига ва қаттиғ ҳамласига қипчоқлар дош берол-

май, икки соат урушгандин кейин, қипчофгарни то қўшхона- лариғача қувлаб бориб қайтибдур.

Қипчоқларга хабар етибдурким, амири Бухоро Хўқанд шаҳрига келадурлар. Амирнинг йўлини тўсмоқ учун Гулминг- бой ном саркардани қўшун илан юборибдур. Амирга Конибо- домда рўбарў бўлуб, Гулмингбой уруш қилолмай, даҳшат тор­тиб қочибдур. Амирнинг келган хабарини эшитган қипчоқлар хавфга тушуб маслаҳатлашибдурларким, амир Хўқандга ке­либ киргунча шул жойда тававдуф қилиб турамиз, амир кел- гандин кейин замонни аҳволига қараб кўчармиз деб. Амир ҳам эртаси куни кетидин жўнаб, алар кўчуб кетмаган жойга амир қўнуб, қипчоқларни қувалай бошлаб, амири Бухоро ўзлари- дин илгари Андижонга қошғарлик Хўжа Калонни ҳоким қилиб юборибдурлар.

Амири Бухоро аларниг кетидин қувалаб, қипчоқлар икки тош масофа илгари юруб, амири Бухоро қўшуни аларнинг кетидан қувалаган бўйича Қорағулчагача бориб, қипчоқлар Қорағул- ча ичига кириб, Қорағулча даҳанасиғача қўшун қўнубдур. Амир. Ўзгандга бориб, Ўзгандни талон-торож қилдириб, ондин юрмоқ- га илож бўлмабдур. Чунки Қорағулча оғзи тор ва ёлғиз оёқ йўли бўлган важҳдин ул тарафга қўшун кирмоқга ҳеч имкон йўқ экан. Амир Ўзгандда уч-тўрт кун туруб, ноиложлигидин қипчоқлар- га элчи юбориб, ширин ва мулойим сўзлар илан қанча ваъда ваъидлар қилиб, итоат қилмоқга таклиф айлаб, яна ваъда қилиб- дурким: «Агар қипчоқлар итоат қилиб, манум ҳузурумга кел- гундек бўлсалар, Фаргона хонзодаларидин кимни хоҳласа алар­га хон қилиб кетадурман». Қипчоқлар борган элчини эъзоз-ик- ром илан қабул қилиб, амир номларини кўзга суртуб, шул та­рифа жавоб берибдурларки: «Ҳазрат амир шул даража баланд қадрликлари илан биздек саҳронишин намадпўш, дуғнуш, жон- дин тўйганларнинг кетидин овора бўлушлари ўзларининг қадр манзилотларига муносиб эмас, аввало, сиздек улуг даражалик зотни Маҳрамда ва ё Хўқандда кўруб, узримизни баён қилмак бизлардан лозим эди, вақтини ўткуздик, эмди ғазаб ва сиёса- тингиз жўш уриб турганда бормоқга андишадамиз. Сиздан умид ва илтимосимиз шулким, бул ердан иззати тамом илан қайтиб, бизларнинг қаттиқ душманимиз бўлмиш Худоёрхонни ўзлари илан биргалаштириб олиб кетиб, онинг ўрнига бошқа одамни қўйсалар. Бизлар аҳволимизга лойиқ тортуғ ва пешкашлари-

миз илан кетларидин боруб, Марғилон ё Хўқандда остон бўсла- рига манзур бўлсак». Элчини эъзоз-икром илан қайтарибдур- лар. Ўшал вақтда қўшуннинг озуқ-овқат туғрисидин аҳволи танг бўлуб, тоғу-тош орасида турмоқга бетоқат бўлганлик ва- жҳидин қўшуннинг қайтмоғига амр бериб, Қорасувга келиб қўнганда, қипчоқлар амир қўшуни қўчган Ўзгандга келиб қўнубдурлар. Амир Қорасувдин кўчуб, қайси жойга қўнса, эр­таси қипчоқлар амир қўшуни кўчган жойга қўнар эди. Хулосаи калом, амирнинг кетидин қипчоқлар келадиганини билиб, амир тезлик илан Хўқандга дохил бўлубдур. Қипчоқ-қирғизлар амир­нинг тезлик илан жўнаб кетганини фаҳмлаб, алар ҳам Марғи- лонга келиб кириб, шул жойдин тошкандлик Шодмонхўжа минг­бошини қипчоқлар Тошкандга ҳоким қилиб юборибдур. Ул ҳам суръат илан йўл йуруб, Тошкандга келиб, Тошканд ва атроф- жониб ҳукуматини таҳти тасарруфига олибдур. Амири Бухоро қипчоқларни мусаххар қилолмай қайтиб, яна онинг узасига Худоёрхонни ўзи илан бирга Бухорога олиб кетмоқ бўлгани Хўқанд аҳолиларига душвор ва оғир келганини фаҳмлаб, бир навъи қилиб, фуқароларни машғул айлаб, Тўрақўрғон қипчоқ- лари илан урушамиз деб, Хўқанднинг Қипчоқ дарвозасидин чиқиб, дарвозадин ташқарига қўнуб, ваҳима ғолиб бўлуб, бе- саранжомлик илан кечаси кўчуб, Худоёрхонни олиб Бухоро та­рафига азимат айлабдурлар. Амир Худоёрхонни олиб кетгани- га ушбу тарих бўлубдур:

Бигў ту тарихи шоҳи Бухоро, рафтани ў,Зи баҳри бурдани хон дон «ривожи манғит рафт».

[Сен шоҳи Бухоро ва унинг кетгани ҳақида тарих айт,Хоннинг олиб кетилишини «манғитнинг ривожи кетди» деб бил].

Лафзи «манғит»дин «ривож»ни исқот қилинганда 1280/1863- 64-нчи таърих ҳосил бўладур.

Вақтики, амири Бухоро Хўқанддин жўнаб, Бешариқ мавзейи- да69 қўнуб, Шоҳмуродхонни ўшал жойдин Хўқандга қайтариб юборибдурким, Хўқанд аҳолилари ўзларига хон қилсунлар деб. Хўқанд аъёни вилоятлари ўйлабдурларким, амири Бухоро мам- лакатларини саранжом қилмак у\дасидин чиқолмай, қипчоқ- қирғиз иғволарини босолмай, охири бизларга иғво ва бесаран-

жомлик солмоқ бўлубдур. Шоҳмуродхон аларнинг маслаҳатини исти с̂он айлаб, қипчоқ тарафига азимат қилибдур. Ўшал вақт- да қипчоқларнинг бошлуғи Мулло Олимқули қирғиз70 эди. Шоҳ- муродхон борган замон онинг ёшлик ва бегуноэушгига раҳму шафқат қилмай ўлдуруб, Маллахоннинг ўғли Сайқдхонни хон кўтариб, Хўқанд тарафига азимат қилиб, икки кун миёнасида Хўқандга дохил бўлуб, Мулло Олим/Алиқулини қайтадин ами­ри лагикар қилиб, тамоми Фаргона мамлакатининг инон-ихтиёри онинг дасти тасарруфига топширудди. Мулло Олимқули мамла- катдорлик илмидин хабардор бўлмай, фуқаролар ва умаролар- га шафқатдин кўра сиёсати ғолиб бўлуб, доимо оқил ва мудаб- бирларнинг мухолифига иш қилиб, андак жарима учун қаттиқ сиёсат айлаб, иш кўрган соҳиби маслаҳатларни маъзул ва бекор айлаб, паст ва нодонларга баланд мансаб бериб, «халақа-л-ин- сона мин тафовут» (инсонни фарқли қилиб яратди) инсоннинг ҳақига нозил бўлган[оят]ини мутлақо хотирдин маҳв ва фаро­муш айлаган эди. Шул тарифа илан низоми мамлакат нест ва нобуд бўлуб турган ҳолда эшитилибдурки, Русия қўшуни Даш­ти Қипчоқни тамоми истило айлаб, Туркисгонга мутаважжиҳ [юзланиб равона] бўлди деб. Бу хабарни эшитиб, Мулло Олим- цули қўшун жамлаб, Тошкандга келиб, онинг тарафидин Тош­кандга ҳоким бўлуб турган Шодмонхўжани ўрда ичида халқ- дин махфий ўлдуруб, жасадини ўрда ичида дафн қилдуруб, онинг ўрнига зодиёнлик Нормуҳаммад додхоҳни васий айлаб, Туркисгонга Мирзо Давлат тожикни ҳоким қилиб, ўзи Хўқанд- га қайтиб кетибдур. Вақтики, Мулло Олимқули амири лаш­кар Тошкандга Нормуҳаммад қўшбегиии ва Туркистон шаҳ- рига Мирзо Давлат тожикни ҳоким қилиб кетгандин кейин Мирзо Давлат кибр ва ғурур илан сарҳадда қараб ва пойлаб турган улуғ Русия давлатини кўзга илмай ва атрофидаги қозо- қияларнинг ғариб ва бечоралик ва давлатхоҳликларини анди­ша ва мулоҳаза қилмай, беш кунлик ҳукуматга мағрур бўлуб, бир неча қароқчиларни Туркистонга йиғиб, элатияларни та- лон-торож ва бетинч қила бошлабдур. Мирзо Давлатнинг бул тарифа ёмон феъли ва зулмидин элатия халқи ва бийлари танг бўлуб, қочар ва ноиложликдин онинг итоатидин чиқиб, Русия ҳукуматига тобеъ бўлмакни ихтиёр қилибдур. Би-л-охир ул зо­лим нинг зулми ва шарри [ёмонлиги] касофатидин мажмуи эла­тия ва узбакия ва Туркистон атрофидаги қозоқиялар русия-

ларга бориб айтибдурларким, ал^ол Туркистон шаҳри ичида­ги халқдин бошқа ҳамма тавобиотлари Русияларнинг тахти тасарруфига киргандур. Моварауннаҳр хонлари, чунончи, Бухоро ва Хўқанд хонлари орасида адоват ва хусумат пайдо бўлуб, амири Бухоро Фарғона мамлакатини таҳти тасарруфи­га олмоқ муддаосидадур. Агар Бухоро ва Фарғона бир мам­лакат бўлуб қолса, ул ҳолда Бухоро маҳкуми икки пойтахтни иҳота қилиб, то Тибет, Қандаҳор тоғларидин тортиб, лашкар жамъ қилгудек бўлса, иш оғир бўладур. Алҳол аларнинг ора- ларида низо ва беиттифоқлик пайдо бўлуб турган ҳолда ишни тезлик ва осонлик илан саранжом фшадурмиз, хусусан Сирдарё- нинг кема ўтадургон жойлари Русия қўлига кирган вақтда икки мамлакат, яъни Бухоро ва Хўқанд ва Тошканд ораси банд бўлуб, Моварауннаҳр мамлакати осонлик илан қўлга кирадур, деган элатия улуғларининг кўрсатган машварат ва маслаҳати илан русиялар Жўлакдин Туркистон тарафига жўнаган хаба­рини эшитган замон Мирзо Давлат Туркистонни ташлаб, Тош­кандга қочиб келибдур. Ўшал йили русиялар бу тарафдин, Тур- кистоннинг шарқ тарафидин Авлиёотани ypyri-талашсиз, осон­лик илан тарихи ҳижрийнинг 1280 йилида, 1864 милодийда таҳ- ти тасарруфларига олибдур. Ҳазрат Султон ва Авлиёотани русиялар олган хабарини Тошканд волийси Нормуҳаммад дод- хоҳ эшитиб, дарҳол Хўқандга одам илан мактуб юбориб, Мул­ло Олимқулига маълум айлабдур.

Бу да^шатли хабарни эшитган Мулло Олимқули беҳад ва бенюдо қўшун жамлаб, бесаранжомлик илан Тошканд тарафига азимат айлаб, андак фурсатда Тошкандга келиб, Мингўрик мавзейига қўнуб хабар эпштибдурким, русиялар Авлиёота ва Туркистондин жўнаб Чимканд шаҳрига келмоқга қасд қила- дур деб. Мулло Олимқули дарҳол тезлик илан тамоми аскарла- рини ҳамроҳ айлаб, Чимканд шаҳрига борибдур, ул тарафдин русиялар Чимканд яқинида Оқариғ мавзейига келиб қўнуб ёт­ган экан, икки лашкар Оқариғ мавзейида муқобил бўлуб, уру- шуб, бу урушда Абдуллоҳ понсодбоши ва бир неча йигитлар шаҳид бўлубдурлар. Ул кун уруш бўлуб эртаси икки лашкар орқага қайтмоқ бўлганда русияларга Авлиёота қўшуни келиб қўшулуб, ионат еткуруб, янадин русия аскари эски Чимканд мавзейига яқинроқ келиб қўнубдур. Русияларнинг яқинлашга- нини кўруб Мулло Олимқули уруш тадбирларидин бехабарона

ҳамма лашкарларни пиёда айлаб, русияларга муқобил қилиб, ҳаммаларининг тийру тўфангларини русия қўшунига рўбарў ай­лаб югиртурубдур. Ўқ етадургон масофага яқинлашган вақтда русия аскарлари бирдан милтиқ ва тўпларига ўқ берганда рўбарў бўлган мусулмониялар баробар ерга йшршибдур. Ўқ тегиб ўлга- ни ўлук ҳолатда, ажали стмай ўқ тегмагани ўлум ва^ми илан ҚЎРҚуб, ўликлар илан қўшулуб йиқилибдур. Бу ҳодисани кўруб Мулло Олимқули ўзининг иш билмас ва нодонлигига пушай- мон қилиб, тарик қолганларни қайтмоқга амр қилиб, русиялар ҳам аларнинг ўликларини йиғиб олмоқга ижозат берибдур. Бу урушда кўп одам талаф бўлубдур. Мусулмония аскарлари Чим- кандга дохил бўлгандин кейин русиялар Чимканд яхршига ке­либ, тўп ота бошлаб, шаҳар ичидин Жомадор ва ҳинду тўпчи- лар тўп отиб жавоб бериб, ўшал куни кечаси билан яна ухла- масдин шаҳарни муҳофаза қилибдурлар. Эртаси куни русиялар Чимкандни ташлаб, Туркистога қайтиб кетибдур. Алар кетган- дин кейин Мулло Олимқули бир неча кун Чимкандда туруб, қозоқиянинг энг улуғ ва эътиборлик одамларидин Бойзоқ дод- хоҳми тўпга бойлаб, отиб ўлдуруб, бир неча сартия ва элатия саркардаларини [ҳам] отиб ўлдуруб, ўзига ёмон ном олиб, душ­ман устига душман кўпайтуруб, Чимкандга Мирзо Аҳмад қўшбегия и ҳоким қилиб, Хўқанд ва Тошканддаги барча тўплар- ни бир неча саркардаларни онинг бирлан қўйуб, ўзи Тошканд тарафига азимат айлаб, бир неча вақт Тошканд шаҳрида исти- қомат айлаб, андин Хўқанд тарафига жўнаб, бир неча кун ичи­да Хўқандга дохил бўлубдур.

Тарихи ҳнжрийнинг 1281/1864-65 йилида Мулло Олимқули янгитдин қўшун жамлаб, қиш фаслининг аввалида Тошканд тарафига азимат айлаб, Тошканд шаҳри жуворидаги Мингўрик мавзейига қўнуб, қипчоқ-қирғизлар, қурама, санжиқли ва сар­тия тоифаларидин кўп аскар йиғиб, бу бетартиб ва бенизом ва оламон қўшун илан Мулло Олимқули Тошканднинг Қорасарой дарвозасидин чиқиб, Сирдарё лаби илан юруб, бир неча кунда Туркистон шаҳри қишлоқларидин бўлган Иқон қишлоғига етиб қўнубдур. Бу хабарни эшитиб, бир дасга русия аскарлари Турки­стон шаҳридин чиқиб, аларга муқобил бўлганда, Чимканд уру­шида очщ ва яланг ерда қилган муҳорабанинг натижасида му- таассир бўлган Мулло Олимқули бу дафъа намадларга қора ха­шак ўраган қора буйрани олдига чипдек паноҳ қилиб, уруш бош-

лаб, ҳар икки тарафдин қанча одам талаф бўлса ҳам, беҳад ва беҳисоб қушун илан борган Мулло Олимқули Туркистондин чиқ- ган андаккина русия қўшунига мудофаа қилолмай ва аларни ололмай, русиялар отишиб-отишиб, шунча кўп ададлик қушун- га ўзларини олдурмай, Туркистон шаҳрига кириб кетдилар. Мул­ло Олимқули қишнинг қаттиғ совуқлик вақтида фуқароларига раҳму шафқат қилмай, Иқон қишлоғидаги фуқароларни кўчу- руб, ўзи илан биргалапггуруб олуб, Тошканд шаҳрига қайтиб келди. Бу сафарда кўп одамлар қул, осқ, қулоқ ва бурунларини совуққа олдуруб келдилар. Мулло Олимқули бир неча кун Тош- кандда туруб, Чимкандга русияларга муқобил барча тўп, тупхо- на, аслаҳаларини тайёрлаб қуйуб, Мирзо Аҳмад қўшбегит Чим­кандга ҳоким ва сараскар қилиб, ўзи қушунлари илан Хўқандга жунаб кетди. Бир неча кундин кейин Хўқандга хабар етшцди- ким, генерал Чернайуф бошлуқ русия аскарлари Чимканд шаҳ- рини олиб, андин Тошканд тарафига қўшун тортиб келиб, бир неча кун Тошкандни муҳосара айлаб, бир неча русиялардин та­лаф бўлуб, Чимканд тарафига цайтиб кетди. Русиялар янадин қўшун тортиб, Тошканд устига келмоқ қасдидадур деб. Дар^а- қиқат, русиялар Чимкандга ҳужум қилганда Хўқанд ва Тошкан­ддин йиғиб олиб борган туп, тупхона ва куп ададлик аскарга бош сардор бўлуб борган Мирзо Аҳмад қўшбеги русиялар илан бирор дақиқа уруш қилолмай, ҳамма асбоб аслаҳани Чимканд- да русияларга ташлаб, узи бир от, бир қамчин илан Чимканддин танҳо қочиб чиқиб, андак одам илан Тошкандга келган эди. Бир неча кундин кейин Русия аскарлари Тошканд устига келиб, дафь- атан Хўқанд дарвозасидин ҳужум қила бошладилар. Ўшал вақ- тда Тошканд шаҳрининг тамоми атрофини айлантуруб, бино қилинган қалин ва баланд қурғони ташкари атрофида ўр қазил- ган ва ўн икки дарвозаси бор эди. Чунончи, Хўқанд дарвоза, Кошғар дарвоза, Лабзак дарвоза, Тахтапул дарвоза, Қорасарой дарвоза, Сагбон дарвоза, Чиғатой дарвоза, Кўкча дарвоза, Са­марканд дарвоза, Камолон, Беш- ёғоч, Қуймас дарвозаси экан. Бу дарвозалардин Хўқанд ва Қуймас дарвозалари Тошканд ҳоки- ми турадурган ўрдага яқин ва мутассил эди. Ўшал кунларда, яъни русиялар Тошкандга келганда Тошканд шаҳрида бирор дона туп ҳам йўқ эди. Тошканддаги тамоми тупларни Чимканд­га русиялар муқобилига қуйулуб, русиялар Чимкандни олганда русиялар қулида қолган эди. Ўшал вақтда Тошкандга Қўш дод-

хоҳ ҳоким эди. Русиялар Тошканд тарафига келар хабарини эшитиб, Тошканд дегрезларига буюруб, чўёндин икки дона қора туп қуйдуруб Хўқанд дарвозаси тўпхонасиға, русиялар муқо- билига қўйулган эди. Русиялар отган тўпнинг ўқи ўшал икки дона тўпнинг бирига тегиб, тўпнинг оғзини бузуб кетиб, тош- кандликлар бир ярим дона тўп илан русияларга жавоб бериб турдилар. Бу урушда русия солдатларидин бир неча нафар та- лаф бўлуб, мусулмониялардин Абдурасул закотчита тўпнинг ёрилган ўқ парчаси тегиб вафот бўлди. Икки тарафдин ортиқча талофат бўлмай, русиялар бу дафъа Тошканд йўлини ва қўрғо- нини имтиҳон қилиб кетдилар. Бу ҳодисот хабари Хўқандга ет- ганда, қипчоқ-қирғиз ва қорачопон саркардалари айтишибдур- лар, вақтики, Мулло Олимқули жаҳолат ва нотажрибалик илан Чимканд шахрида қозоқияларнинг энг улуғ даражадаги бийпа- ридин Бойзоқ додхоҳ ни ўлдурди, яъни тўпга қўйуб отдурди, бу ишнинг оқибатидин тамоми Дашти Қипчоқ элатиялар адоват ва душманлик қилиб, русияларни олдига бориб, аларга йўлбош- чи ва ёрдамчи бўлуб, Чимкандни русиялар олмоғига сабаб бўлди. Балки ўшал қозоқиялар русияларни Тошкандга ҳам олиб келсалар ажаб эмас. Ҳаммаси Мулло Олимқулини машъ- ум тажрибасизлиги ва худрайлигидин бўлди деб, ҳаммалари Мулло Олимқулидин юз ўгурмоқ бўлуб, яна ўз ораларида ан­диша қилишибдурким, душман ғалаба қилиб тургон вақтда ноиттифоқлик, фитна ва иғтишош қилмак заволи давлатга ва мамлакатнинг харобига сабаб бўлса керак деб, иттифоқла- шиб қўшун жамлаб, Тошканд тарафига азимат айлаб, қолган қўшунни кетидин келмоқга амр қилди. Мулло Олимқули ўзи илан ёш хонзода Султон Саййидхонни биргалаштуруб, ўз қўшунлари илан Тошканд шаҳрига якин келганда Тошканд ҳокими Қўш додхоҳ ва Мирзо Аҳмад қўшбеги ва Дўсатбмм ва Содиқ тура ва Шерали Мирзо ном саркардалар истиқбол қилиб, Тошканд қўрғонидин ташқари Мингўрик мавзейига тушурдилар. Икки кундин кейин қолган саркардалар етушуб келди. Ўшал вақтда Чирчиқ дарёсининг суви тошган сабаб- дин баъзи қўшун ўтолмай ва бир неча тўпни Чирчиқ сувидин ўткузолмабдилар. Кейин келган саркардаларга таом тайёр- лаб, намакга машғул бўлуб тургон аснода карнай ва ноғора овози эшитилди. Саркардалар карнай ва ноғора сабабини сўра- ганда русиялар Тошканд устига Шўртепа мавзейига келиб

қўнубдур, русияларнинг йўлини тўсмоқ учун амири лашкар Мулло Олимқули қўшун тайёрлаб, отланмоқга амр қилди деб айтдилар.

Саркардалар харчанд қўшунимизнинг олди, орқаси йиғилиб келсун аскар ва тўпхоналаримизнинг аксари йўлда келадур, етушгани йўқ, душман ила урушмоқга шошмоқ даркор эмас, аскарни жамлаб, андин кейин урушмоқ керак десалар ҳам амир- лашкар Мулло Олимқули сўзига қулоқ солмай, тезлик илан савора бўлуб, тўпларни сарбозларга судратиб, уруш майдони- ға, Шўртепага щин Олчак мавзейига қараб жўнаганини кўруб, ноилож онинг кетидин қолган қўшунлар ҳам отланиб, жўнаб Тошканддин тахминан ўн икки чақиримлик Олчак мавзейига яқинлашганда кўрубдурким, русия қўшуни бир жойга жамъ бўлуб турубдур. Аларнинг муқобилига Мулло Олимқули отлиқ мерганларни пиёда қилиб, тўпчи сарбозларни ёнига қўйуб, тўпларни рўбарў айлаб, икки тараф отишма бошлабдур. Ҳар икки тарафнинг тўп-тўфанг оташидин ва чангу ғубордин уруш маъракаси қоронғу бўлуб, бир-бирларини кўролмайдурган даражага етуб, бу урушда Мулло Олимқулни ўш қўшунга бош бўлуб, гоҳ бул тараф, гоҳ ул тарафдаги аскарлзрнинг тепасига борғб кўнгил сўраб турган аснода кўрубдурким, аксар қипчоқ- қирғизия саркардалари қўшунлари илан урушга аралашмай, Мулло Олимқулига кўриниш айлаб, олисдаги тепа устидин урушни наззора қилиб турубдурлар. Мулло Олимқули [Мухам­мад] Юнусжон шиговул71 ни юборуб айтибдурким: «Бу қандай аҳвол ва қандай вақт, хусумат ва адоватнинг вақти ва жойи эмас, уруш тамом бўлгандин кейин ҳар нима кўнгилларингизда бўлса муддаои табъ жойига еткураман. Ҳаммамиз иттифоқлашиб обрў олайлук, бўлмаса, мулку мамлакат, давлат қўлидин кетадур». Бу сўзларни Юнусжон шиговул еткургон ҳолда аларнинг ичй- дин Пулод қирғиз ном дағал одам қаттиқ ва дурушт жавоб бе­риб, Юнусжонни қайтарди. Шул уруш асносида Мулло Олим- қули савора ҳар қайси қўшун дастасида гоҳ тўпчилар ва гоҳ пиёда мерган ва отлуғ аскарлар олдига бориб, ҳар қаюларига ўзи амр бериб турган ҳолда биқинидин ўқ тегиб отдин йиқил- ди. Дарҳол уни от узасига олиб, қўшуннинг назарига соғ одам- дек кўрсатиб, қўшунга дарҳол тўп ва тўпхоналар илан аскар Тошканд тарафига қайтсун деб амр берилди. Уруш қилиб тур­ган сарбозлар ва йигитлар ноилож тўпдин отиб-отиб, ҳамма

тўпларни Мулло Олимқули илан Тошканд шаҳрига саломат кир- гизуб, шаҳар дарвозасини беркитдилар. Русия қўшуни аларнинг кетидин келиб, Тошкандга қараб бир неча туп отиб, андин ўзи турган чиплари, Шўртепа мавзейига қараб қайтдилар. Уруш вақтида олисдин наззора қилиб турган қипчоқ-қирғиз қўшунла- ри шаҳарга кирмасдин Қўйлуқ йўли илан Чирчиқ лабига бориб қўнуб, тўғри Хўкандга жўнаб кетдилар. Хонзода ва Мулло Олим- қули илан ацдаккина қўшун Тошкандга дохил бўлуб, Мулло Олимқулини бир дўконга еткизиб қўйдилар. Мулло Олимқули ёру-дўстларини чақириб, васиятлар қилиб, жон ба Ҳаққ таслим қилди. Онинг жасадини ўшал кечаси уч-тўрттагина одам ҳаз- рат Шайххованд Таҳур қабристоннга келтуруб, жаноза ўқуб дафн қилдилар. Бу воқеадан кейин Тошканд шаҳрндаги ̂ уку- матдорлар ҳайрон ва саросима бўлуб, нима иш фшурларини билмай, мақоми ҳайратда қолдилар. Чунки, аксар саркарда­лар Тошкацдни ташлаб, Хўқанд тарафига қочиб кетган, хонзо­да бўлса ёш гўдак эди. Ноиложлигидан амири Бухорога ионат еткурмак учун одам ва ариза юбордилар. Амири Бухоро бу­ларга гўёкн ёрдам ва ионат тариқасида Искандарбек номли саркардани беш-ўн узун чофон одам ила Тошкандга юборган- дин бопща фойдалари бўлмади. Лекин ёрдам бермак умидида Тошканд шаҳрида Хўқанд хони бўлуб турган хонзодани бир неча саркардалар илан Бухорога олдуруб кетмоқ бўлдилар. Муддаолари ёрдам бермак ўрнига Хўқандни та^ти тасарруфи- га олиб, ўзларига тобеъ одамни хон қилмак эканлар.

Бу муддаони жойига келтурмак учун тошкандликларга қанча ваъда ваъидлар айлаб, Фаргона ўлкасига мустақил хон маснадида барқарор бўлуб турган ёш хонзода Султон Сай- йидхонни бир неча улуғлар илан Бухорога олдуруб кетди­лар. Мундин муддаолари Хўқанд мамлакатини хонсиз ҳола- тида таҳти тасарруфларига олиб, ўзларига тобеъ одамни хон қилиб қўймак эканлар. Чунончи, жаноб амири Бухоронинг Хўқандга қилган сафарлари ҳам бу муддаога далолат қил- ган эди. Вақтики, Мулло Олимқули амири лашкар Тошканд урушида вафот қилиб, Хўқанд қўшуни, Хўқандга қочнб бо­риб, Хўқанд хонзодаларидин бир зотни хон кўтариб янадин Тошканд устига қўшун жамлаб бормоқ тадорикида бўлуб, Хўқанднинг Ермасжид ном қишлоғига чиқиб қўнуб, бир-икки кун туруб, Тошканд тарафига азимат қилмак бўлгацда, учун-

чи куни эшитилибдурким, Бухоро амири кўп қўшун илан Хўқандга келибдурлар. Бу хабарни эшитиб, қипчоқлар Хўқанд шаҳрига қайтиб кириб, анда ҳам тобу тоқат қилиб туролмай, тўп-тўпхоналарини олиб, шаҳардин ташқари Муйи Муборакға, андин Дўрмончаға, андин Марғилон тарафига жўнаб кетдилар. Амири Бухоро қипчоқларнинг Хўқанд шаҳ- рини холи қилиб ташлаб кетган хабарини эшитиб, суръати тамом илан юруб, Хўқандга дохил бўлуб, янадин Худоёрхон­ни хон қилиб кетди.

Шералихондин Саримсоқхон, Маллахон ва Худоёрхон ва Сўфибек ном тўрт фарзанд қолиб, булардин Худоёрхон ва Мал­лахон хонлик рутбасига чиқиб, бошқалари Фарғонанинг катта шаҳарларида ̂ оким бўлуб турган эдилар. Сўфибекдин уч фар- занд, Назирбек, Муродбек ва Ғаффорбек қолган эди. Ҳар қаюла- рининг қиссалари дуру дароздир, ёзмоқга ўрун оз.

Хулосаи калом, русиялар Тошкандни муҳосара қилиб тур­ган вақтда икки ҳамсоя мусулмония мампакатларининг подшоҳ- лари русияларнинг тўп овози етадурган яқиъ масофада мамла- катларига истило қилиб келиб, уруш қилиб турган ҳолда, анга а^амият бермай, бир-бирлари илан уруш-талаш қилишиб, вило- ятни барбод бердилар, яъни русиялар ҳимоятсиз долган Тош­канд ша^рини бир неча кун қамаб, охири 1865 йилда 15 июнда субҳ вақтида Камолон дарвозасидин кириб фатҳ қилдилар. Ру­сиялар Тошкандга кирганда бир-икки кун шаҳар ичида отиш- уруш бўлуб, ҳар икки тарафдин бир неча одам талаф бўлган эди. Тошкандни олганда русиялардин ^алок бўлгон одамларни Ка­молон дарвозасида Хўжа Аламбардор қабристони кўчасининг бир тарафида алоҳида қабристон қилиб қўйилубдур. Ҳар йили 15 июнда русия имомлари ва улуғлари ва кўп ададлик аскарлар ва фуқаролари бориб, ул вафот бўлмишларни ёдга олиб дуо қилиб келадурлар.

Русиялар Тошкандни фат̂ қилгандии кейинги йили, яъни 1866 йил 24 майда Хўжандни, мазкур йилнинг 2 ўктабрида Ўратепа- ни, мазкур йилнинг 18 ўктабрида Диззах шаҳрини фатҳ қилди. 1868 йили генерал фўн Кауфман бопшуқ Русия аскарлари За- рафшон дарёси лабига келганда, нодон ва аҳволи оламдин беха­бар аҳоли русиялар ила муҳораба орзусида бўлуб, Бухоро амири марҳум Музаффариддинхонни беғайрат, қўр^оқ деб ҳар хил иф- тиролар қилиб, қўшун жамьласалар ҳам, амир ҳазратлари руси-

ялар ила сулҳ этмак муносиблигини билиб, Мулло Нажмиддин номли элчини русия аскарларининг бошлугига юборган эди. Ле­кин Зарафшоннинг рўбарўсида, Самарқандда қирқ минг аскар жамъ бўлгани русияларга маълум булган сабабдан русиялар сулҳ- ни қабул қилмай, Русия аскарларига Зарафшондин ўтмоқга амр берилди. Саккиз минг русия солдата ила ўн олти тўпдин иборат булган русия фирқаси белбоғиДин келадурган Зарафшон суви­га тушуб, ўтмак бўлганда аларнинг рўбарўсида Бухоро ва Са­марканд аскари отиб турган тўп ва милтиқ ўқларига қарамай, сувдин кечиб ўтганини кўруб, Бухоро қўшуни тўғри Самар- қандга қараб қочмоқга бошлади. Самарканд ила Зарафшон ўртасида Чўпон ота деган тепада уруш қилмоқга ниҳоятда аҳамиятлик ва қулайлик жой бўлса ҳам, ул мавзейиднн исти- фода қилолмай ва русияларга кўп муқобил бўлолмай, қочди- лар ва қочганлар кетидин русиялар Самарқандга кирдилар. Самарқанддин қочган Бухоро қўшуни Каттақўрғондин то Бу- хороғача тўхтатмай қочдилар. Салоҳсизлик, интизомсизлик ва маълумотсизликдин қирқ мииг қўшун ўн олти минг низом- ли аскарга муқобил бўлолмай, оламга шуҳратлик Амир Те­мур пойтахти бўлган Самарканд 1868 йил 2 майда русияларга берилди, яъни қадим замонда Самар^андни бино қилган ва ё фатҳ қилган машҳур подшоҳ Искандар бўлса, бу тарифа маш- ҳур ва номдор ша^арни русияларнинг подшоҳи иккинчи Ис­кандар замонида фатҳ қилинди. 1870 йилда Китоб шаҳри фатҳ бўлди. Бу миёнада Хивада ямуд ва туркманлар Ўрунбурғ йўли ва бошқа йўлларда талон-торож кўпайган сабабдин Хивани олмоқ учун сафар тадорики қилиниб, Хивага муқобил уч фи- рқа аскар уч тарафдин юрмоқга тайин қилинди. Биринчиси Тошканддин генерал Фўн Кауфман бошлуқ, иккинчи, Ўрун- бург, учинчи, Қофқоз тарафидин. Бу уч ўрду бир минг чақи- римча яқин дашту саҳро, сувсиз чўлу қумзордин ўтуб, Хива туфроғига тайин бўлган жойдин бир-бирларига қўшулуб, уруш Зилиб, Хивани олдилар. Лекин Хивани олсалар ҳам, дохилий идора ишлари, Хива хон ҳазратларига топшурулуб, русия ас­карлари қайтмоқ бўлганда, Хива туркманлари хонга қарши исён қилган сабабдин русия аскарлари туркманларга муқо- бил бўлуб, хонга ёрдам қилди. Туркманлар русия аскарлари­га қарши туролмай, алар ҳам итоат қилдилар. Мундин кейин Хивадаги ҳар хил асирлар озод қилинди, асирлнк ва қуллик

манъ қилинди. Хивани олгандин кейин Ахолтепа ва Марв турк- манлари русияларга тобеъ бўлмакни хоҳласалар ҳам, вақтни тақозосича қабул қилмадилар.

Тошканд фатҳ бўлган тарихдин то 1875-нчи йилгача, яқин ҳамсоя бўлса ҳам, Хўқанд хонлиги ниҳоятда тинч ва Русия дав­латига дўстлик робитасида туруб, ҳеч бир турлик ҳаракатда бўлинмади. Аммо мазкур 1875-нчи йилда Абдураҳмон офто­бачи72 нинг Худоерхонга қарши бад муомаласи ва исени зоҳир бўлуб, бир-бирларига ҳужум ва қаршиликлар то Тошкандғача таъсир этиб, хўқандликлар Хўжандга ҳужум этмак бўлганда генерал фўн Кауфман аскар жамлаб, Хўжанд шаҳрига бориб му^офаза қилгандин кейин Хўқанд тарафига сафар қилмоқга мажбур бўлуб, тўғри бостуруб 1875-нчи йил 29 авгусгда Хўқайд- га тобеъ Маҳрамни олиб, андин Хўқандга ва андин Марғилонга бориб, Хўқанд аскарини мағлубу паришон қилди. Ва бу танбеҳу тарбия аларга кифоя қилса керак деб, генерал Кауфман ул жой- дин кейин қараб қайтди. Бу мартаба мазкур йил 24 ўктабрда ёлғуз Наманган шаҳри фатҳ қилиниб, мазкур шаҳарда бир оз миҳдор русия аскари генерал Скубелуф қолган эди. Русия аска­ри қайтган ҳамоно қипчоқ-қирғизлар Пўлодхон деганини хон кўтариб, қўшун тортиб келиб, Намонгонни муҳосара қилди. Ге­нерал Скубелуф шаҳардан чиқиб, хўқандликларга ҳужум қилиб, бир оз вақт Фарғонанинг ҳар шаҳарларида уруш-талаш бўлуб, охири тамом Хўқанд хонлиги Русия мамлакатига қўшулуб, то­беъ ва муттасил бўлди. 1881 -нчи йил 12 январда Туркистон вило­ятига тобе туркманлардин Гуюк тепа туркманлари, 1885-нчи йил 12 январда Кушка шаҳри русиялар тахти тасарруфига ўтуб, та­мом Туркистон вилояти Русия ҳукмронлигига табеъ бўлди.

Туркистон хонлари вақтидаги мусулмониялар ниҳоят дара­жада аҳволи оламдин хабарсиз бўлдилар. Қадимги ҳаққоний уламолардин оз асар қолиб, холис зуҳду тақво бўлмай, риёкор ва хушомадгўй кўпаймоқда эди. Золим ҳуккомларга рост ва тўғри сўзни айтадурғонлар қолмай, золимлар учун беш-ўн тил- ло бадалига эртадин кечгача хушомад сўзлар айтиб, алар қан- дай сўз айтса, маъқул дейдурғонлар бўлган эдилар, «ё жувон- дир, ё жувонбоздир бизнинг атфолимиз» мазмунича аксарлари ёшликда баччалик, улғайғанда баччабозлик балосига мубтало эдилар. Умаро ва вузаро ва вукалоларнинг аксари ё Эрон асир- ларидин ва ёки ёшликда бачча бўлуб, бек ва ё хон ном кўтарган

бефаросатлардин тайин бўлур эди. Илму маорифда бўлса Тур­кистонда ўтган Ибн Сино, Фаро бий, Улугбек, Алиқушчи ўрнига ўлтурғоч, олим, файласуфи замон деганларимиз иззату нафс ва риёкорликга табдил бўлуб, жаҳл балосига мубтало булган эди­лар. Ҳакам ва улуғларимиз фуқаролардин олунадургон ушр, хирож, закот ва бопща байт ул-мол даромадларини ўз жойига ва масрафига сарф қилмай, ўз хоҳишлари ва кайфу нашъалла- рига харж ва сарф қилар эди. Ҳукумат ишида мутлақо мунтазам қоида ва қонун йўқ эди. Фуҳаролар аларнинг қули, пул ва моли аларнинг ўз молидек ^исоб қшшнур эди. Агар бирор одамни ўз хоҳишларича ургу ва гуно^кор қилсалар, они ўлум ва ё қаттиғ азобга ҳукм цилиб, тамом молу амволини подшо^ликга деб олур эдилар. Балки ул гужнрсорнинг гуноҳсиз хешу ақраболари ^ам ул гуноҳдин холи бўлмас эди.

Раиядин олинган солиғ пуллар ҳеч бир вақт кўча, кўпрук- дек халқ манфаати учун сарф бўлинмас эди. Улуг мансаб- дорлардин тортиб, кичик ва паст мансабдорларгача ^еч қаюларига миқдорс (вазифа) моҳона бўлмай, қўшбеги, пар­воначи ва буларга ўхшаш улуғ мансабдорларга бирор ша- ^ар инъом қилиниб, чунончи, аларни бирор катта шаҳарга ҳоким қилиниб, кичикроқ мансабдорларга қишлоқ ва ё би­рор ариғ инъом айлаб, бу зикр бўлмишлар ул шаҳар ва қиш- лоқ ва ариғ фуқароларини ўз ихтиёрларича тасарруф қилур эдилар. Булардин содир бўлган зулму таадди устидин юқори- роқ жойга арз қилмоқга имкон йўқ эди. Ва агар би-л-фарз ва такдир арз қилинса, ул арза килгувчининг арзи бирор жойга етмай, балки азобу уқубатга дучор бўлур эди. [Ояти карима- да айтилганидек] «инналлоҳа ла йуғаййиру ма биқавмин ҳат- та йуғаййируу ма бианфусиҳим» [яъни, аниқки, то бирон қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Ал-ло^ уларнинг амволини ўзгартирмас]73. Худованди карим бирор қавмини тағйир ут- табдил қилмоқни хоҳласа, аввало ул қавмнинг ахлоқ ва ат- ворини тағйиру табдил қиладур. Бу сўзлар гарчанд дурушт ва аччиғ сўзлар бўлса ҳам, лекин инсоф назари илан қарал- са, тўғри ва рост сўзлардур.

Тарих ёзадурган муаррихлар мадҳу таъриф ёзадургон мун- ший ва мирзолардин бўлмай, воқеий сўзларни ёзадур.

Хулосаи калом, Худованди оламнинг иродаи азалийси илан бу Туркистон вилояти бутун Дашти Қипчоқ илан Русия подшо-

^ининг таҳти тасарруфига кириб, Бухоро ва Хива хонликлари Русия ҳимоясида ва ҳудуди дохилийда бўлуб, ул хоилариинг хорижий ишларидин бошқа дохилий ишлари ўз ихтиёрларига қолдурулди. [Ояти каримада айтилганидек] «Туъти-л-мулка ман ташау ва танзиу-л-мулка ми-м-ман ташау ва туъиззу май ташау ва тузиллу май ташаъ» [«...сен истаган кишингга мулк ато қилурсан ва истаган кипшнгдан бу мулкни тортуб олурсан, ис­таган кишингни азиз қилурсан ва исгаган кишингни хор қилур- сан»]74.

Хусусан, Тошканд шаҳри ва атроф-жавониби илан Русия давлатига тобеъ бўлганига ушбу 1915-нчи йил 15 июнга эллик йил тўлди, яъни ярим аср бўлди. Тарихнинг бу даври тамом бошқа давр бошлади.

Русия Тошкандни фатҳ қилишдин илгари Тошканд аҳоли- лари ниҳоятда хароб ва фақир ва камбағал эдилар, са^роларда зироат кам эди. Зероки, шаҳардин олисроқ, саҳрога чиқиб, зи- роат қилмак хавфлик эди. Чунки, ҳакамларимизнинг беқувват- лигидин истифода қилиб, атроф-жонибидич элатия қозоюгар де^қонларнинг оту-ҳўкизларини, эккан зирэатларини талон- торож айлаб ва балки ўзларини ўлдуруб кетмоқ хавфи илан Тошканд шаэуэининг атрофидин олисроқ чиқолмас эдилар. Ти- жорат бўлса мундин ҳам ёмон даражада бўлуб, тужжорлари- миз йўлларнинг хавфлик ва амниятсизлигидин олис шаҳарлар- га бориб, савдо-сотуғ қилмас эдилар. Тошканднинг ҳосилот- ларидан, чунончи, пахта, ўрук, ёнғоқ, майиз ва шунга ўхшаш ажносларни русия шаҳарларидин Твиритиский [Тверь] ва Ўрун- бург ша^рига олиб борадурган бир жамоа савдогарларимиз бор эди, мазкур тарифа молларни тевага юклаб бир юз икки юз одам бир карвонбошига тобеъ бўлуб, отлик, тевалик сафар қилиб, дашту чўллар, чунончи, Сарисув, Бойғаро, Жамбул, Бадбахтчўл деган дашту чўллар илан бориб, ул ша^арлардин олган молла- рини ҳам тевага кМслаб, келтурар эди.

Бу йулларда юқорида баён қилғонларимиз, қозоқ тўралар ул бечора савдогарлардин баъзи вақти закот деб ва баъзи вакт тўғри талон-торож айлаб, молларини олур эди. Йўлларнинг амниятсиз ва ўзимизнинг илмсизлигимиздин ҳеч ишимизда рав- нщ ва ривожимиз йўқ эди. Энг катта машҳур бой деганлари- мизда минг тиллодан иборат тўрт минг сўм йўқ демакга мум­кин эди. Кўчаларимизга тош солинмаган ва чироқ йўқ, ариғла-

римиз кўпрук кўрмаған, қишларда лойдин ва қоронғуда юруб бўлмаган, шаҳримиз бир харобазордин иборат эди.

Эмдн Моварауннаҳр ва Туркистон саҳроларининг ихтило- ли, яъни талон-торож, фитна-фасод вақти ўтди. Роҳат ва тинч­лик замони келди. Маданий Русия ҳукумати пўчта, тилигром, темир йўл илан, Ўрта Осиёни илм ва маданият оламига забт ва рабт қилди. Мунтазам қоидалар, мустаҳкам усули идора ва заб- тияпар ила роҳат ва саломатни таъмин қилди. Мундин муқад- дам кўп карвон ила ўтуб бўлмайдургон йўллардин бот ёлғуз юрмак мумкин бўлди. Вилоятимизнинг молу мато ва мева ти- жоратига катга ривож берилди. Туркистон меваси, юнг, тери, пахта, ипак ва бошқа моллар қиймат баҳолар ила Русия ичка- рисига олиниб, Русиядин Туркисгонга оқча сувдек оқа бошла­ди. Туркистон а^олисининг касби ва бойлиги, сарвати бирга ўн, балки мундин ҳам зиёда бўлди. Фақиру камбағал, марди- корларнинг хизмат ҳаққи бир ва мулклар қиймат, ғоят даража­да баландга ва қиммат баҳога кўтарилди. Хазинага бериладур- ган солиғ ва тижорат моли (право) пули бадалида Туркистон- дин Русияга тахминан йигирма - ўттиз миллийўн сўм кетмоқ ўрнига Русиядин Туркистоннинг ободлиги учун ҳар йили қирқ- эллик миллийўн сўм оқча кедадур.

Хулосаи калом, Туркистон аҳолилари Русия давлатига та- беъ бўлгандин буён ободонлик истиъдоди молия жиҳатидин мам­нун ва мустафиддур.

Очинг кўзларни атрофи жаҳонға,Кўрунглар ҳикмату санъат маконға.Бўлуб пайдо кетурди манфаатлар,Анинг шукрин айтинглар ломаконға.

Аввалги мусулмония асрида ўтуб бўлмайдурган наҳрлар ва дарёлар, чунончи, Чирчиқ, Сирдарё ва Амударёдек улуғ ва хавфлик дарёларга бехавфу ҳарос ўтадурган темир кўприклар солиниб, Тошканддин ўттуз-қирқ чақирим масофадаги Тўйте- па қарйасига йўлнинг ботқоқ қамишзорлиги сабабдин бир кун- икки кунда борадурган масофага алҳол уч-тўрт соатда бори- ладур. От-ароба ила борадурган олти ойлик олис шаҳарларга вогун ила олти кунда бориб ва тилигром илан олти минут ичи­да ул олис жойдагилар ила сўзлашадур. Мундин бошқа пщар

ичида тиромвой ва афтомобилга тушуб, хо^лаган жойга арзон баҳо ва тезлик ила борадур. Ва ҳар қаю Туркистон шаҳарлари- да уйоздларида ҳар хил зовудлар, чунончи, пахта зовуди, ёғ зовуди, гугурд зовуди, макарун, тахта, темир ишлайдурган за- вудлар ижод қилиниб, мусулмонияларимиздин ҳам зовуд қила бошлаб, андин куп фойда этмакдадурлар. Яна мундин бошқа эшитилмаган ҳикмат ва санъатлар купая бошлади. Футўгроф (тасвиротхона) ва синаматўгроф [кино] ва грамафун илан наға- мотлар [овозлар] эшитилмоқдадур. Қадим вақтдаги қора чи- роқ ва лой шамъ ўрнига лампа эликтриқ илан ёруғ қилинди. Бу баён бўлган нимарсалар ва ихтироларнинг манфаати одамзод- дин ўтуб, ҳайвонотга қадар етиб ту раду р. Лекин қуввати молия кўпайган илан туркистонликларнинг маориф ишлари ниҳоят даражада кейиндадур. Ва агар шул тариқа ғавфлат ва жаҳо- латузра бўлсалар,янгитопиб турган қувваи молияларини ҳам ғойиб этмакликларида шубҳа йўқ. Зероки салоҳлик ва низом- лик муаллим ўн салдоти салоҳсиз ва таълимсиз юз одамни қўй ҳуркутгандек ҳуркутуб қочирадур. Ҳунарлик ва белгилик то- жирлар ва косиб аҳли санойиълар эски усул ила иш қиладурган мусулмонларга охири ғалаба қилмоғи табиийдир. Бу аҳвол кўп ерларда тажриба қилиниб кўрулгандир. Москов моллари жой- дори адрас ва бошқа молларга ғалаба қилиб, фабрикадан чи- қадурган ҳар хил моллари Туркистонниг жойдори устакорла- рининг тўқуган молларига устун бўлгани, келадурган вақтда аларнинг ғалабаларининг аломатидур. Чунончи, мусулмония асрида мусулмон устакорлари тўқуйдурган қалами, олача, пар- паша, самсама, бўз деган матоларни Русия фабрикаларидин келадурган матоларга қиёс қилиб, ҳеч ким олмайдурган бўлди. Шул сабабдин ул косиблар касбларини ташлаб мардикорлик касбига мубтало бўлуб қолдилар. Аҳли ақл ва аҳли ҳамият келадурган аҳволни келмасдин илгари (иложи воқеа қабл аз вуқуъ дегандек), фикр ва мулоҳаза этмак керак, бало воқеъ бўлгандин кейин фурсат қолар ё қолмас. Фатви замон фатви макон даражасидадур. Мактаб ва мадрасаларимизда илм таҳ- сил қилинур, маориф ва камолотдин дарс йўкдур. Илму фунун ва жуғрофияйи оламдин хабари булмаган энг олим ва мудар- рис домламиз ўз ^овлилари орқасидаги дунёда нима вофгь бўлганлигидин хабарлари йўқдур.

Ҳар он кирме, ки жойи ў камин аст,Замину осмони ў ҳамин асг.

[Пинҳон тешикда яшаётган қурт учун,Ер ҳам, осмон ҳам шу яшаётган жойидир].

Аҳволи тарихиядин тижорат ва иқтисод майдонидаги рақо- батдин муносабити милал ва сиёсиёт ва аҳволи олами ҳозирадин ва бошқа билмоқлиги зарур булган шайълардин бебаҳра ва бе- хабардурлар.

Илми динсиз охират йули топилмагандек, маориф ва ка- молатсиз дунё йуллари ҳам топилмас. Улуми нақлия илан ба­робар улуми ақлия ва лисони ҳукумат таҳсил этмоқ керак. Биз- ларда бўлганидек, барча маданий миллатларда диний мактаб- лар ва мадрасалар бор, лекин аларда бизларда булмаган фу- нун ва маориф ва санойиъ ва тижорат мактаблари бор. Биз­ларда ҳам бул тарифа мактабларда таҳсил қилмак зарур шайъ- лардиндур.

Ҳукуматимизнинг мазкур тариқадаги фунун дарсхоналари биз мусулмониялар учун ҳам очиқдир. Хоҳлагучи мусулмония болалари бориб, таҳсили улум қилсалар мониъ йўқ. Алҳамду- лиллаҳ, аввалги асримизга қараганда ушбу замонамизда илмга шуғл қилувчиларимиз ҳам кўпаймоқдадур. Ҳар қаю маҳаллада мактаб бор, таълим бор. Хусусан, русия забони ва хатини ўкумак ва билмакга кўп саъй қилмакдадурлар. Мундин ўттиз йиллар муқаддам Тошканд шаҳрида биргина русский туземнуй ушкул (мактаб) бўлуб, анда ўқиғувчилар йўқ хисобида эди. Алҳол сак­киз адад русский туземнуй ушкулида русия забони ва хатидин бошқа мусулмония муаллимлари мусулмонча ўқутуб, андин ис- тифодалари ҳам яхшидур. Ҳар йилги имтиҳонда маълум бўлуб турубдур. Мундин ҳам кўпроқ саъйу тараддуд лозимдур.

Иккинчи жилд

Ушбу «Тарихи Туркистон»ни ёзган вақтимиз Русияларнинг Тошкандни фатҳ қилғонига 1915 йил 15 июнда эллик йил тулган байрам (юбилей)га тўғри келган сабабдин мусулмония асри ила эллик йил миёнасида фарқ ва тафовутдин андак баён айлаб, тарихнинг биринчи жилдини тамом қилдим. Худованди карим қувват ва истеъдод ато қилса, иккинчи жилдига шуруъ қила- миз.

Хўқанд хонлиги гарчанд би-л-кулли маҳь ва мунқариз бўлса хам, тарих саҳифаларида ёдгор қолдурмак муддао илан бақад- ри исгитоат баён қилинди. Мазкур хонлар асрида қандай мансаб ва амаллар бор эканлигини ҳам ёзиб ўтмак фойдадин холи булмас деб баён ва аён қилинадур.

Хўқанд хонликлари асрида жорий бўлуб турган ҳар хил мансаблар, чунончи, биринчи мингбоши ва мирилашкарлкк ман- саби. Бу мансаб военнуй минисгрлик қаторқца бўлуб, ондин бош- қа ҳукуматнинг ҳамма ишиға мудохаласи, чунончи, хорижия, дохилия ишларига тамом дахли бўладур. Иккинчи, қўшбегипик мансаби. Бу мансабдаги одамлар доимо хон ҳузурида маслаҳат- чи қаторида туруб ва ёки бирор катта шаҳарга ҳокими би-л-ис- тиқлол насб қилинадур. Учинчи, парвоначи. Бу мансабдаги зот ҳам қўшбеги лавозимотини адо қиладур. Тўртинчи, шиговул. Бу [мансабдаги] одам вазири илмиядек бўлуб, қози, мударрис, аълам, шайх ул-машойих лар онинг кўрсатгани бўйинча тайин қилиниб, буларнинг тафтишлари ^ам анга оиддур. Бешинчи, ҳудайчи. Бу зот, хонга адютант ҳукмида бўлуб, хонга махсус бериладурган аризага ва бўлак ишларга восита бўладур. Олтинчи, тунқотир/ тущатор. Бу мансабдаги одам хонни махсус ётадурган жойига

посбондек, кечаси доимо ухяамай хонни амрига мунтазир бўлуб турадур. Еттинчи, нойиб. Тамоми сарбозлар онинг ихтиёрида бўладур. Саккизинчи, оталиқ, тўқизинчи, додхоҳ, ўнинчи, меҳ- тарбоши, ўн биринчи шарбатдор, ўн иккинчи, дастурхончи, ўн учунчи, хазиначи, ўн тўртинчи, маҳрамбоши, ўн бешинчи, эшик оқа боиш, ўн олтинчи, понсадбоши, ўн еттинчи, тўқсоба, ўн сак­кизинчи, девонбеги, ўн тўҳқизинчи, мирзобоши, йигирманчи, cap- кор, йигирма биринчи, мирохурбоши, йигирма иккинчи, юзбоши, йигирма учинчи, баковулбоши, йигирма тўртинчи, даҳбоит.

Ушбу мансабдорларнинг хеч қаюларида муқаррарий вазифа бўлмай, қўшбеги (парвоначи)ларга бирор катта шаҳар ва андин кичикларга қишлоқ ва ё бирор ариғ бериб, бошқа мансабдор­ларга подшоҳликдии от, либос, аслаҳа, бир йилда икки-уч маро­таба ғалла ва сарупо берар эдилар. Мундин бошқа бир неча май­да мансаблар ҳам бўлур эди. Илмия ва ХУҚУҚ мансабдорларидин қозий ул-қузот, қозийи калон, қозийи аскар, қозийи махсус, аълам, муфти, мударрис - буларнинг хар қаюларининг ўзларига махсус лавозимлари бўладур. Яна, шайх ул-ислом, шайх ул-машойих мансаблар ҳам бор эди. Буларни зикр қилғандин мурод мусул­мония хонларининг асри тобора бада\д бўлуб, бул мансаблар ҳаммани хотирн ва зс^нидин фаромуш бўлмакдадир. Унутмас- лик учун деб ба қадри иститоат мазкур тариқадаги мансаблар зикр килинди73.

«Тарихи Туркистон» дедук, Фаргона хонларини аввалидин охириғача баён қилдук. Бухоро ва Хива мамлакатлари ҳам Тур­кистон бирлан ҳамсоя бўлғани важҳдин аларнинг хам кейинги вақтлардаги, яъни ушбу асримизда хукмронлик қилиб турган хон ва амир ҳазратларининг ота-боболари қайу вақт ва қайу замондин буён хукмронлик қилғонликларини бақадри истито­ат «Тарихи Туркистон»да баён қиламиз.

Туркистон хонликлари Чингиз авлодидин амир Темурга ва амир Темур авлодидин яна Чингиз авлоди бўлған Шайбоний­хон ва Абдулло^хондек ўзбак хонлари авлодларига ва андин салотини апггархония, чингизиялардин Имомқулихон ва Надр- муҳаммадхон ва Субҳонқулихон, то Абулфайзхонғача Бухоро ва Самарканд пойтахт қилиниб, ҳукмронлнк қилган эди. Бу­ларнинг аҳвол ва ахборлари аксар таворихларда баён қилин- ған сабабдин аларға иктифо қилинди. Мовароуннахрда хукм­ронлик қилған саккиз нафар салотини чингизия, аштархония-

нинг энг охири Абулфайзхон ўн икки ёшида подшоҳ бўлуб, қирқ тўққиз йил умр кўруб, 1160/1747-нчи ҳижрийда жабран мақтул бўлди. Абулфайзхон хафиф ур-раъй ва савдойимижоз эди. Та­рихи форсийда бул тариқа ёэибдурким: «Абулфайзхон ^ашт писар донгг, аз ҳар ҳашт фарзанд мутаваҳҳим шуда, ҳафт фар- зандро дар пеши худ cap бурид. Яке аз фарзанди азизаш Абдул- мўминхон ном гирякунон дар паси тахти падар гурехта буда аст, то ҳукм кард, ки аз пояш кашида берун оварда бикушанд» [яъни Абулфайзхонни саккиз нафар ўғли бор эди. Улардан у хавфсираб еттитасини кўзи олдида буюриб, қатл эттирди. Унинг севимли фарзанди Абдулмўминхон отасидан қўрқиб, тахти та- гига яширинган экан буюриб, тортиб олиб, унинг ҳам қатлига ҳукм қилди].

Хулосаи калом, Абулфайзхондин кейин салотини чингизия насли муқатиъ бўлуб, манғит тоифасцдин Абу-д-музаффар Ра- ҳимхон ибн ҲакимбшЗ ибн Худоёр ибн Худойқули подшоҳ бўлуб, Шаҳрисабз, Ҳисори Шодмон, Кўлоб, Хўжанд ва Тошканд ва Туркистоннинг забт қилса ^ам андак вақтда Тошканд [яна] та- сарруфидин чгауш. Вазири эронлик Давяат қўшбеги бўлуб, мам­лакат тамоми ҳалли уқди анинг яди тасарруфнда эди. Қози ул~ қузоти Мулло Низомиддин ал-Ҳусайний эди. Раҳимхон аснойи сафарда кўп тажаммул ва шаъну шавкат ва мутакаббирона юрар эди. Охири умрида бир кун Ғюқдувондин қайтиб келарда дарвеш ушбу байтни ўқубдур:

Дуди машъал пеш-пешу оҳи мазлумон зи пае,Г ирудори аҳли дунё панж рўэе беш нест.

[Маигьаллар тутуни олдинда, мазлумлар оҳи орқада,Дунё аҳлининг умри беш кундин ортиқ эмас].

Бу байтни эшитиб, Ра^имхон фоли бад қилиб, зиёда мағмум бўлуб, жумъа куни, ўн тўртанчи ражаб 1171/24 март 1758-нчиса- нада вафот дешиб, Абу БакрТархон жуворига дафн қилинди. Ра- ҳимхоннинг таржимаи ҳоли. Раҳимхоннинг боболаридин Худо- ёрбий вазир маъносида қўшбеги ва ўғли Ҳакнмбим қўшбеги ва оталиқ мансабида бўлуб, 1157/1744-нчи санада вафот айлаб, ўрнига ўғли Барот қўшбеги ва бошҳалар ҳам ҳар хил улуг ман­сабга мансуб бўлуб, Абулфайзхоннинг давлати тамом бу жамоа

тасарруфида эди. Хусусан, Нодиршоҳ Бухорога келганда ўзба- киялардин олти минг кишини интихоб қилиб, аларга Раҳимхон- ни сардор айлаб, Эрон ва Ҳиндистон расмича, анга хон лақаби- ни бериб, узи ила бирга олиб кетиб, яна қайтариб юбормоғи, бу мулкга би-л-кулли тасаллут ва тасоҳиб бўлмоғига сабаб бўлди. Гарчанд, аввалғи ҳолида жулуси тахт ва русуми подшоҳлик Абдулмўминхон, баъда Абдуллоҳхон номига қилса ҳам тобора қуввати ва макинати зиёда бўлуб, душанба куни раббиъ ул- аввал [24 ноябрь - 24 декабрь]да 1170/1756-нчи йилда тахтга жулус қилиб, бошига подшохлик тож қўйуб, хутбани ва сикка- ни ўз номига килиб, мустакил подшоҳ бўлди. Нодиршоҳнинг Бухорога келганиға сабаб, Нодиршох Ҳиндустон сафаридин ^айтганда Абулфайзхон ва Ҳаким оталиқ сарҳадни сақламоқ учун Урганч хони Йўлбарсхон ила иттифоқ қилишиб, олтмиш минг аскар Қаршу тарафига юборсалар ҳам аскари нодирия- нинг бир тоифасига муқовамат қилолмай, мун^азим бўлуб қай- тдилар.

Абулфайзхон Нодиршоҳга муқобил бўлмоқга тоқатлари йўқлигини билиб, муносиб ҳадялар ила Хўжайи Жўйборийни элчи қилиб, Пешоварға, Нодиршоҳга бу мазмунда арзу ҳол айлаб юборди:

«Ман аз дудмони салотини собиқам, қуввати муҳорабаи он шаҳриёри фалакиқтидор надорам. Дар гўшае дуогўям. Ҳар вақ- те ки ташриф намоянд меҳмонпазирам» [Мен ўтмиш султонла- рининг хонадонлариданман, фалакка ҳам кучи етувчи ўшал шаҳриёрга қарши курашишга қувватим етмайди, бир бурчакда дуо қилиб ётибман, хар қачон келсангиз, меҳмоним бўлгайсиз].

Абулфайзҳоннинг бу арзаси Нодиршоҳга хуш келиб, элчи- ларни камо янбағи (ало қадри ҳол) эъзоз ва икром бирла мурах- хас қилиб, бу тариқа мактуб ёзди:

«Таҳрири шумо сидқ аст, лекин танбеҳи Элбарс аз жумлаи вожибот аст. Бар худ лозим кардем он бадфиолро жазо биди- ҳем, иншооллоҳ! Баъд аз вуруди дор ус-салтанаи Ҳирот озими Балх ва аз он жо ба зиёфат ва расми мулоқот ба дидани он оли макони абват мақоми хоҳем омад. Меҳмонпазир бошанд ва андеша дар дил ро ̂ надиҳанд, ки чашм дар мулк ва моли он жаноб нест» [Сизни деганларингиз ростдир, аммо Элбарснинг танбеҳи бажарилиши лозим бўлган вожиб нарсалардан бўлуб, уни биз ўзимизга лозим деб билдик, у бадфеълга биз жазо бе-

рамиз, иншооллоҳ. Ҳирот салтанат уйига кирганимиздан сўнг Балхга, унда эса сиз олий макон ва юксак мақомнинг зиёфатига ва мулоқот расму русумини адо қилишга борамиз, сиз бизга мез­бон бўлурсиз. Кўнглингизда ̂ еч қандай ацдишага йўл берманг- ки, бизнинг диққатимиз сизнинг мулку молингизга қаратилма- гандир].

Абулфайзхон хурсанд бўлуб, меҳмондорлик тадорикига шу- руъ айлаб беҳисоб арпа, буғдой, гурунч, қўй ҳозирлаб, Абул­файзхон уламо ва содот ва аъёни мамлакат ила Қоракўлда бир-бирларига мулоқот қилғонда Нодиршоҳ кўп эъзоз курса­тиб, ёнқда ўлтурмоқга амр қилиб, Абулфайзхоннинг бошига тожи мурассаъ ва халъати фохира ила малбус айлаб, «Абул- файзшоҳ» хитоб қилиб, бир кечадин кейин қайтмоқга ижозат бернб, Нодиршоҳ икки кундин кейин Бухорога Чаҳор Бакрга келиб тушди. Бир кеча кун туруб Абулфайзхонни икки қизи- дин бирини ўзига ва бирини биродарзодаси Одилшоҳ ибн Иб- роҳимга никоҳ қилиб, Моварауннаҳр ҳукмронлигини Абул- файзшо^га топшуруб, ўзбакиялардин олти минг нафар инти- хоб айлаб, хонни ёрлиғ айлаб, Раҳимхон ибн Ҳакимхон ота- лиқга топшуруб, ўзи ила биргалаштуруб олиб кетиб, ушбу ас­кари ила яна қайтариб юборди. Бу қувват ва шавкат ва Но- диршоҳ ҳимояси ила Абулфайзхондин кейин Раҳимхон бн-л- истиқлол подшоҳ бўлди. Гарчанд, Абулфайзхон ила Нодир- шоҳ бир тарихда вафот қилган бўлса ҳам, Нодиршоҳ ўрнига бўлган А^мадшоҳнинг Ра^имхонга ёрдам ва ионати Нодир- шоҳдин кам бўлмади. Раҳимхондин кейин Фозилхон ибн Hop- бўтабек ибн Бадалбек ибн Ҳаким отаяиқ, андин кейин амир Дониёл ибн Худоёр ибн Худойқули бир неча вақт Насафга ҳоким, Моварауннаҳрнинг амир ул-умароси, 1159/1746 йил Нодиршоҳ тарафидин Кармана аморати ҳам берилиб, 1192/ 1778 йилда вафот қилиб, жувори Ҳазрати шоҳ Нақшбандда дафн қилинди. Асрида қўшбеги ва қозисп Низомиддин халқга кўп жабр ва зулм қилиб, ҳаттоки, подшоҳ ҳузурига борганда беиспцола борур эди. Бу ишдин норози бўлса ҳам амир Дони­ёл манъдин ожиз эди.

Бир кун Шоҳмурод тўра отасига арз қилдиким, ҳамма мам­лакат ва анннг ҳосилоти қўшбеги тасарруфида, бизпар муҳтож- лик а^волотидамиз, нима илож бўлур деганда амир Дониёл «ман ҳам бу ишни биламан, лекин чорасидан ожизман» дебдур. Шоҳ-

мурод тўра «иложини ман билурман» деб, Хўқанддин элчи кел­ганда бир баҳона ила қўшбегиии талаб қилиб, хилват уйда тай- ёрлаб қўйган жаллодлар ўткур пичоқ илан қорнини ёриб ўлду- рубдур. Бу воқеадин бир йилдан кейин қози Низомиддинни ҳам шул тариқа қилди. Шоҳмуродбш/ ва Дониёлнинг қозиси Низо- миддинга бирор киналари ҳам бор эди. Чунки бир вақтлар Шоҳмурод подшохлик таомдин иҳтироз айлаб, уз музди хиз- матидин зиндакорчилик қилмак муддаосида ҳаммоллик қилган эди. Дониёл бий қози Низомиддинга ўғли Шохмуроддин шико­ят қилғонда, қози алҳамдулиллоҳ бир неча барушду соҳибфа- росат ўғулларингиз бор, бу эса мулк ва мамлакатга бадном ва номусшикан, бу девонани ноқис килсангиз ҳеч истиҳоласи йўқ деған эди. Бу сўздан Дониёл бми мутааллам ва Шоҳмурод эса цттилоъ қилиб [хабардор бўлиб], кинадор бўлди. Қози ҳам до­имо хоиф [хавфсираб] ва ^аросон бўлуб, Дониёлбимга илтижо қилиб, Шоҳмуроддин хавф ва иҳтироз қилур эди. Дониёл&ш- нинг Маъсум, Махмуд, Умар, Фазл, Султонмурод, Рустам, Кен- жаали, Ёқуб, Тўхтамиш, ДарвишваРажабалиномўнбирўғли қолди. Андин кейин отаси Дониёл бийшшг васияти бўйича амири маъсум ал-маъруф Шохмуродбш/ Бухорога подшоҳ бўлди, сўфи- талъат дарвешсурат эди. Подшох бўлмасдин илгари шайх Са­фар ном зотга мурид бўлди. Шайх «сан золим ва золимзодасан, нечук риёзат ва хизмати машойихга тоқат қиласан», деганда Шоҳмуродбий қасам баистиқомат қилиб, халқ назарида хор, золиллик илан ҳаммоллик қилур эди. Халқ ани девона гумон қилур эдилар. Отаси харчанд манъ ва айб килиб, санга хазина- дин вазифа берилур деса ҳам, қабул қилмай, тамом бир йил хизмат қилиб, шайх наздида мақбул бўлди. Баъд умури давлат ва ҳукуматга мудохил қилиб, амр би-л-маъруф ва наҳий ани-з- зикр қилиб, қўшбеги ва қозини қатл қилди. Бу аҳволдин биро- дарлари дилига хавф, тушуб, отасидин кейин би-л-истиқлол волийи Бухоро бўлди. Вазири Ўткур Сўфи ном зот бўлуб, кози- си Мирзо Фазл ва мўътамади Муҳаммадамин тўпчибоши ва Хўжа Содиқ қизлар огаси ном зотлар эди. Бир йилдан кейин би- родари Тўхтамишбмй амри ила Фаридун ном қул бир кеча юзи­га пичо ̂солса ҳам зарар қилмади. Тўхтамишни Чоржўйга ба- дарга қилиниб, Фаридун осилди.

Марви шоҳи жахон ҳокими Байрамали ва Хўқанд хонлари бирлан Дониёлбмм ораларида мусолаҳа бўлуб, Байрамалини

фарзанд ва Байрамали ул зотни падар деб хитоб қилур эди. Вафотидин кейин ҳадялар ила таъзиянома ёзиб юбориб, Марв- да фуқароларга ош бериб, хатми қуръон қилдурди.

1211/1796-97 санада Оға Мухаммадхон қожор кўп аскар ила Машҳади муқаддасга келиб, ани тасхир ва забт айлаб, хукмдо­ри Нодиршох сулоласидан булган Шохрух ибн Ризоқули мир­зо ибн Нодиршоҳни азоб-уқубат илан қатл айлаб, авлоди ат- боъ ва хизонаи нодирияни олиб Мозандаронга кетди. Нодир­шох авлоди аксари Ҳирот тарафига бордилар. Уларни Маҳмуд- шоҳ ибн Темуршоҳ эъзозу икром айлади.

Андин изну ижозат олиб, Нодир мирзо ибн Шоҳрухмирзо авлоду ихвон ва атбоълари бирлан Кобулға, Замоншоҳ ҳузу- рига бориб, икки ўғли Имомқули мирзо ва Ҳайдар мирзони йигирма нафар мулозимлари бирла Бухорога ШоҳмуродбмЗ Хузурига арза илан юборди. Арзанинг иборалари ушбудур: «ал- ҳамдулиллоҳ ба сари кулли олам машхур аст, ки жадди мо Но­диршох ДаР Ҳаққи Бухоро бади накард ва риоят намуд ва афи- фаи Абулфайзхонро ба ащ овард, ки як афифа алхол ба ақди никохи шумо волидаи Амир Ҳайдар мебошад. Ҳаққи хеши ва қаробат дорем ва низ Мухаммадраҳимхон, ки ибни амии шумо буд аз давлати шаханшохии Нодири сохиби бахт ва тахт ва мулки Бухоро шуд, ки ал-миннат лиллохи наслан баъда наел ба жаноби шумо расида ва низ бар рои оламон зоҳир ва хувйдо аст, ки жаддам Нодиршох баъд аз тахқиқи дини мубини риво­жи ахли суннат ва жамоатро доданд ва тоифаи қизилбоширо мар- дуд ва мансух сохта буд. То ў буд, ки тоифаи мазкура фурсат ёфта дар манзили Хийушон мин мамолики Курдистон он шахри- ёри нектинатро шахид сохта аз он руз моён доимо риояти ахли суннат ва жамоатро доштаем ва ал-ва1$т Мухаммадхони ноба- кор мамлакати моро қахран ва жабран забт намуд. Падари аъмии моро ба даражаи шаходат расонид. Моён автон ва мамолики худро гузопгга фирор намуда ба қурби жувори ахли ислом овар- дем. Ал-вақт камина бо биродарон озими Кобул шудаем. Қир- рат ул-айнон қуввати басираи жахондори Имомқули мирзо ва Ҳайдар мирзоро ба мехмони ба хизмати шумо фирисгодем. Умед, ки лутф ва мархаматро дар хақи ғарибон дареғ надоранд ва им­дод ва асодро базл намоянд шояд, ки Машҳадро аз дасти қочор ахз шавад хар гох фатх рўй диҳад сикка ва хутба ба номи сомии он жаноб шавад. Моён мутеъ ва дохилмансубон ва махсуб хо-

ҳем шуд ва-ас-салом» [Оламларнинг парвардигорига шукурлар бўлсин. Машҳурдирки бобомш Нодиршоҳ Бухорога ёмонлик қилмади ва ҳақнинг ҳузуфлпа риоя қилди. Абулфайзхоннинг қизи- ии ўз никоҳига олдики, яиа бир афифаси эса ҳозир сизнинг нико- ҳингиздадирки у Амир Ҳайдарнинг онасидир. Қариндошлик ва яқинлик ҳақ-ҳуқуқига эгамиз. Яна амакингизни ўғли бўлмиш My- ҳаммадраҳимҳон шоҳаншоҳ Нодир давлати туфайли Бухоро мулкининг тожу тахтига эга бўлди. Оллоҳга шукрки, бу наслдан наслга ўтиб, сизга етиб келибди. Яна олимларнинг фикрига му- вофи ,̂ очиқ ва равшанки, бобом Нодиршоҳ дин ишларини та̂ қ̂иқ қилиб, а^ли суннат ва-л-жамоатга ривож берди, қизилбошларни ҳаццаб, йўқ қилди. Лекин у тоифа фурсат топиб, Курдистон мам- лакатидан бўлган Хайушон маюилида бу пок қалбли шаҳриёр- ни шаҳид қилди. Биз шу кундан эътиборан аҳли суннат ва-л-жа­моатга риоя фишб келамиз. Ҳозирги пайтда нобакор Муҳаммад- хон мамлакатимизни ғазаб ва жабр билан эгаллаб олди. Кур бўлуб олган отамизни ша^ид қилди. Бизлар ватан ва мамлакати­мизни ташлаб, қочиб, ислом а^лига қўшни ва я^ин жойга келти- рибмиз. Шу кунларда бу камина ўз биродарлари билан Кобулга йўл олганмиз. Икки кўзимнинг қароси, подшолик кўзининг қув- вати Имомқули мирзо ва Ҳайдар мирзоларни сизни ҳузурингиз- га меҳмонга жўнатдик. Умидимиз шуки, лутфу марҳаматингиз- ни бу ғариблардан дариғ тутмагайсиз, ёрдам ва аскар билан са- рафроз қилгайсизки, шояд Машҳадни қочорлар қўлидан олса- лар. Агар ғалаба юз берса, танга ва хутбани сиз жанобнинг но­мига қилурмиз, ўзимиз эса сизга итоат қилувчилар ва мансуб кишилар қаторидан ўрин олурмиз. Вассалом].

Нодир мирзога Замоншоҳ ибн Темуршоҳ ҳурмати лойиқи ила Пешовар шаҳрида маскан ва вазифаи кифоя тайин қилди. Имомқули ва Ҳайдар мирзо 1212/1797-98-нчи сана отасининг аризаси ва Шоҳ Маҳмуднинг мактуби ила Марв йули бирлан Бухорога дохил бўлғанда, минора тагидин жой тайинлаб, бир йил муддат турғондин кейин маълум бўлдиким, турган била ҳеч имдод ва баҳра ҳосил бўлмас, Ҳиротга ружуъ қилмак учун ижо­зат сўраб, Ўткур Сўфи вазир воситаси ила баҳазор машаққат мураххас бўлуб, Муҳаммадамин тўпчибоиш таҳти раёсатида Марвга қараб азимат қилдилар. Лекин амир Шоҳмурод хуфиё- на тўпчибошитг. дарёйи Жайҳунда ғарқ қилмакга амр қилди. Тўпчибоши шаҳзодаларни манфаатдин қолган эски қайиқга

ўлтурғузди. Алар бу хиёнатга мутталиъ бўлуб, икки машк то­пиб, дам қилиб қайиқ ғарқ бўларда ^азор машаққат ила машк­лар бирла соҳилга чиқсалар ҳам, тўпчибоши аларни Чоржўй қалъасига тухтатиб, сурати ҳолни амирга маълум қилди. Шоҳ- муродхон Урганч хони Элбарсхон набираси Қозоқ тўрани ҳозирлаб, Нодиршоҳ сани бобонгни қатл қилган эди. Сан Чор- жўйга бориб, анинг набираларидин қасос олгил, анинг асбоб- ларини сайта инъом қилдим, деди. Қозоқ тўраси Чоржўйга бориб, Жўйбор ҳокими Оллоҳқулибек қўлидин шаҳзодаларни олиб, анвоъи уқубатлар ила ҳар*иккисини қатл қилди. Шоҳ- муродбимнинг бу иши ниҳоятда қабиҳ бўлганлигидин ўз мам­лакати уламолари ва халқи орасида таън ва маломатга сабаб бўлди.

Шоҳмуродбмм 1215/1800-нчи санада жумъа кечасида, ражаб ойининг ўн учунчисқда (30 ноябрь) олтмиш уч ёшида вафот қил- ди. Дафн қилинмай, уч кун тўхтатилиб, Қаршида ўғли ва вали- аҳди амир Ҳайдар келиб, жанозасини ўқуб, душанба куни кечқу- рун Бухоро ша^ри ичига дафн қилинди. Ўзидан кейин уч ўғли қолди. Амир Ҳайдар волийи Карши, Носир бий волийи Марв ва Ҳусайнбий волийи Самарканд эрди. Шоҳмуродбмн зиёда сўфий, дохили сулук ва муравважи шаръи шариф, таоми ўз касби хало- лидцш эди. Пичоқни қини[ни] ясаб, сотиб, ҳосил килган касбидин акл [таом] қилур эди. Бухорода бўлган мадрасаларнинг авқофи- ни жорий қилиб, аҳли илмнинг эъзоз ва икромини бажо келтурар эди. Бухорода Гулобод кўчасида мадрасаи Амир демак [номи] ила машҳур бир кичикроқ Мадраса бино қилди. Асрида Бозор- хўжа ном маҳаллада Муҳаммадамин тўпчибоши ҳам бир Мад­раса бино қилди. Аҳли Бухоро эътиқодича бешак «валийи му- жаддади алф миа» дер эдилар. Лекин ўшал вақт шайхларидин, эшон Халифа Ниёзқули ат-Туркманига махсуслаб таёрлаған таомни ул халифа емас эканлар. Мулло Хидоятуллоҳ нақлига қарағонда, Қози Тарсун Боқий ибн Абдураҳим ал-Бухороий ер- лардин танобона олмоқ бидъатини иҳдос қилди, золим дер экан. Баъзи нақлга биноан эшон Мусахон ибн Исохон Даҳбидий бир вақт ёронлари ила бир ерга борар вақтда орқасидин Шоҳмурод- бий аркони давлати ила келиб етганда, бошига ридосини бурка- ниб, юзини девор тарафига қўйган сабабини атбоълари савол қилганда, «золим мани кўрмасун ва ҳам мани кўзум анга туш- масун» деган жавоб берибдурлар.

Андин кейин ўғли амир Ҳайдар отасининг жанозасини ўқуб, дафн қилғондин кейин аркга чиқиб, тахтга ўлтуруб маросими байъат ижро қилинди. Отасининг авохири умрида ораларида андак кудурат воқиъ бўлуб, Қаршига волий килиб юборган эди. Лекин Ўткур Сўфи ва Хўжа Содиқ қизлар огаси барча мутасад- диларни қайд қилиб, маййитни аркда тухтатиб, Қаршиға, амир Ҳайдарга хабар юборди. Эртаси, жумъа куни шаҳар аҳолисига аҳвол маълум бўлуб, Шоҳмуродбим биродарларидин Умар бий ва Махмуд бий ва Фазпбий мусаллаҳ бўлуб, жамияти кассира илан Регистонга келиб, номози жумъа дин илгари аркга ҳужум қилган бўлса ҳам Муҳаммадамин тўпчибоши ва қози Фазл жамъ булган халойиқларга ҳазрат амир осийларни торож қилурга буйурадурлар, деб овоза қилғонда Умар&шнинг уй асбоблари халқ тарафидин торож қилиниб, ўзи авбошлардин қочиб, Миён- кол тарафига кетди. Ўткур Сўфининг бу саъй-ижтиҳоди учун они қўшбегишк мансабида барқарор қилиб, ўғли Ҳакимбгшни во­лийи Қарши қилди. Фазл ва Маҳмуд&шлар ва волийи Кармина Куёвхўжа иттифоқлашиб, амирга осий бўлуб, Панжшанба ва Каттақўрган ном шаҳарни забт қилдилар. Шаҳрисабз ҳукмдори Ниёзалибек ҳам уларга мувофақат қилди. Амир Ҳайдар улар­нинг устига қўшун тортиб борғонда, Куёвхўжа Шаҳрисабзга ва Махмуд бий Хўқандга қочиб кетдилар. Фазпбий авлод ва таво- биотлари ила дастгир ва мақтул бўлдилар. Ондин кейин Самар­канд волийси Ҳусайнбммнинг Шаҳрисабз ва Хўканд бирла итти- фоқ бўлушган хабари шойиъ бўлуб, они ушланиб, Бухорога кел- турулуб, иттифоқ бўлганига инкор ва қасам қилса ҳам, бир неча нафар хизматкорлари мақтул бўлуб, ўзига тараҳҳум юзасидин гўшанишин айлаб, кунлик вазифа муқаррар қилиб, ўрнига Дав­лат қўшбегияи волийи Самарканд қилди. 1219/1804-нчи санада амир Ҳайдар Ўратепага қўшун қилиб борди. Ўратепа волийси инод қилмай ̂ адя ва тортуғ ила истиқбол қилган эди. Бо вужуд тазвир ила бир одамни хувдор қилиб, сохта баҳона ила қатл қилиб, шаҳарни забт айлаб, Қобилбек ибн Ўткир сўфини анда волий қилди. Халқ бу иш учун кўп ранжидахотир бўлдилар. Шу йили МирАловуддинномбирзотни Московгаэлчи қилиб юборилди. 1221/1806-нчи сана Хоразм хони Элтузархон Бухоро атрофини талон-торож айлаб, эллик минг қўй ва бир неча минг туя олиб кетди. Яна бир неча маротаба келиб, Бухоро атрофини ғорат қилди. Бу сабабдин Бухорода шўришу паришонлик пайдо бўлди.

Охири амир Ҳайдар Хоразм устига ўттиз минг аскар юборди. Бу хабарни эшитиб Элтузархон ун икки минг аскар илан Жайҳун дарёсидин Бухоро тарафига қараб ўтуб, икки қўшун бир-бирла- рига муқобил бўлганда Хоразм қўшуни тайёр бўлолмаганидин саросима бўлуб, Элтузархон бошлуқ кемага тушуб қоча бошла- ганини кўруб, аксар Хоразм қўшуни кемага тушармиз деб ҳужум қилғонда, кема ботиб, ҳамма ҳалок бўлуб, дарёнинг усти ҳам- маси қаро бўрк бўлуб кўрунди. Бу воқеада Элтузархон узи ва аҳли байтидин Ҳасанмуродбек ва Жонмуродбеклар талаф бўлуб, улуғ биродари Қутлуғмуродбек ила бошқа саркардалар асир булди. Аларни бир ҳафта тўхтатиб, қасами муғолаза илан Қут- луғмуродни иноқ ва волийи Хоразм қилиб юборилди. Аммо аҳли Хоразм анга рози бўлмай, Муҳаммадраҳимхонни хон қил- дилар. Қутлуғмурод амирга мактуб ёзди, ман аҳдимда собит ва устуворман, лекин аркони давлат ва фуқарою уламо, сулаҳо ва аҳли мамлакат биродарим Муҳаммадраҳимга байъат қилиб, ман келмасдин илгари хон қилибдурлар. Мани дахлим ва эъти- борим йўқлигидин рози бўлдим, деб.

Маҳмудшо^ ибн Темуршоҳ биродарларига ғалаба қилиб, Кобулда подшоҳ бўлғанда, Замоншоҳ одамь фозил ва оқил ва мусоҳибу муҳиб уламо эди. Биродари Маҳмудшоҳнинг сўзини қабул айлаб, онинг инқиёд ва итоатига дохил бўлди. Маҳмуд- шо ̂камоли эҳсон ва райя ва тамоми ҳурмат вазифаи йавмия тайин айлаб, ҳар муддаосини ҳосил қилур эди.

[У] 1231/1815-нчи санада ҳарами ва авлоди, хадаму ат- боьи ва филлари илан Балхга, ^азрат Шоҳмардон зиёратлари- га келди. Ба^х ҳукмдори Қиличалихон истиқбол қилиб, иззат ва эҳтиром бирла, меҳмоннавозлик кўрсатди. Йигирма кун турганда амир Ҳайдар таклифи илан Бухорога келди. Амир ани кўп эъзозу икром айлаб, ҳар бир ойга икки юз тилло вази­фа муқаррар қилиб, кечалари худи амир ул меҳмоннинг ҳузу- рига бориб, тасалли бериб, суҳбат қилур эдилар. Шаҳзода- нинг ўн турт ёшида бир зебо қизи бор эди. Ани амир сўраганда шаҳзода узр кўрсатди. Амир: «Қизға эр лозим, мандин авло қизингга эрни қайдин топарсан, болиға қизни шаҳар башаҳар олиб юрмоқ мувофиқи шарь эмас, ва яна Балхни олиб санга берурман» деб ваъда қилди. Шоҳ Замон қизни жабран олмоқ- ни фаҳмлаб, хомтамаи Балх ва комталх [лик] ила қазога рози бўлуб, қизни бермоқ бўлди.

Амир йигирма минг бухорийзарб тилло пул ила ҳар жинс ли- бос ва анвойи асбоблар тайёрлаб юборди. Аммо қиз либосларни киймай ва асбобларни қабул қилмай, узининг либос, асбоб ва жавоҳиротларини узига дар бар қилди. Муни кўруб, аҳли Бухо- ронинг акли хира ва кўзлари тийра ва ^айрон бўлдилар. Шоҳ Замой бир неча вақт Бухорода умидворлик илан туруб, курди. «Овози дуҳул шунидан аз дур хуш аст» [катта нағоранинг овози узоқдангина ёқимли эшитилади] мазмунича, ҳеч бир мадад ва истионат ва риоят кўрмади. Би-л-охир маъюс бўлуб, Ҳиротга ружуъ қилди.

Амир Ҳайдарнинг охири асрларида Урганж хони Муҳам- мадраҳимхон ва Шаҳрисабз ҳокими ва хитой-қипчоқ тои- фалари амир Ҳайдар муқобилига ёв бўлуб, бир неча маро­таба муҳорабалар воқеъ бўлуб, охири дафъ қилиниб, тасал­ли топгандин кўп ўтмай умри тамом бўлуб, 1242 санада ўн учунчи раббиъ ул-аввалида, чаҳоршанба куни [16 октябрь, 1826] вафот қилиб76, жанозасига қози Абул^асан имомат- лик қилиб, вазири Ҳаким қўшбеги бино қилган мадрасаи Олия демак ила маъруф Мадраса жуворида бир ҳужрада дафн қилинди. Волидаси Шамсмоҳ бинт Абулфайзхон эди. Ра- ҳимхондин қолғандин кейин Шоҳмуродбим олган эди. Би­нобарин, ҳукуматининг аввалги вақтида истеъмол қилган муҳри бу тариқа эди.:

Наели Чингиз, Оли пайғамбар, азизи Мисржоҳ,Вориси тахт ғози Мир Ҳайдар подшоҳ.

[Чингиз наели, пайгамбар хонадонидан ва Мисрнинг шавкатли азизи,Тахт вориси, ғозий Мир Ҳайдар подшоҳ].

Иккинчи муҳрида:

Зи баъди Абулфайз хони ша^ид,Шаҳу тахти шоҳи ба Ҳайдар расид.

[Ша^ид булган Абулфайзхондин кейин Шоҳлик тахти Ҳайдарга тегди],

байтлари ила мусажжаъ эди. Бунга бино қилиб, даъвийи саййидот ва авлоди чингизият ила Абулғозихон хутба ва сик- касини қатъ қилиб, ўз номига қилди. Аҳёнан баъзи жумъада- ги хутбада имом бўлганда «Аллоҳума арҳам ал-амир ал-ка- бир ал-мар^ум» деб оталарини дуо қилар эрди. Эшон халифа Ниёзқулининг жанозасига ҳозир бўлуб, хусусан мазкур зот- нинг қойим мақом сажжодалари булган халифа Бозорнинг вафотида жанозасига ҳозир бўлуб, қабр бошига бориб, су- раи «Таборак» ўқуди. Унинг асрида Хўқандда Умархон ҳук- мрон бўлуб, кўп фозил ва шуароларни йиғиб, мажмуъ аш шу- аро(дин) мажлис ташкил этган эди. Умархон шуароларидин Мирзо Жунайд Умархон номидин ушбу мисрани машқ қил- ган экан:

Сазад ки мири Бухоро мутей ман гардад,Умар ба амри хилофат муқаддам аз Ҳайдар.

[Бухоро амири менга итоат қилса арзийди,Негаки Умар халифалик ишида Ҳайдар (Ҳазрати Али) дан олдиндур.

Бу байт амир Ҳайдарга масмуъ бўлуб, бир неча вақтдин ке­йин мирзо Жунайд Бухорога бориб, амирга манзур бўлганда амир мазкур байтни онинг ёдига солди. Мирзо Жунайд фи-л- бадиҳа:

Сарам хоки раҳи ҳар панж сарвар,Абу Бакру Умар, Усмон, ду Ҳайдар.

[Бошим бешта сарвар йўлининг тупроғи бўлсин,Улар - Абу Бакр, Умар, Усмону яна икки Ҳайдардир],

деган эдим деб жавоб қайтариб, бо вужуд амирдин ваҳмнок бўлуб, фурсат топиб, Ша^рисабзга қочиб келди.

Шаҳрисабз волийси кўп ҳурмат кўрсатиб, мирзонинг ёта- дургон хонасига қанча посбон қўйса ҳам, амир тарафидин юбо­рилган қотиллар бир кеча фурсат топиб ўлдуруб, бошини олиб кетди деган афвоҳи носда машҳурдир. Шаҳид бўладурган ке- чада мирзо Жунайд бир ғазал айтган аввалги мисраи шулдир:

Ман он мурғам, ки на бисмил шудам на зеби фитроке,На аз хунам замин олуда шуд на домани поке.

[Мен бир қушманки, на сўйилганман ва эгарга осилганман,Қонимдан на ер бўялгану на бировнинг этаги].

Амир Ҳайдар марҳумдин Ҳусайнхон, Умархон, Абдуллоҳ- хон, Насруллоҳхон, Баҳодирхон, Зубайрхон ва Жаҳонгирхон номида ўғуллари қолди. Аммо уларнинг аксаридин нохурсанд, ораларида кудурат ва ваҳшати комил эди. Отасининг асрида Қарши волийси эканида Мулло Миракхон Ан-Насафийдин таъ­лими илм қилиб, Бухорода мулло Фахриддин ибн Иброҳимдин ахзи қироат қилиб, ҳофизи Қуръон бўлган эди, деб халқ орасида машҳур эди. Гарчанд, нитоқи мулку давлати заййиқу қосир ва қуввати тасаллут ва иқтидори заиф ва фотир бўлса ҳам умури мамлакатни халифаи Бани Аббосия услубида, хусусан, Ҳорун ар-Рашидга тақлид қилур эди. Турк султонларидин султон Ал- Маҳмуд ибн Абдул^амидхонни халифа деб изҳори итоат қилур эди. Хотинлар бирла мушоираси ғоят даражада куп эди. Андек таърифу тавсифни эшитган қизларни никоҳлаб олиб, бир кеча ётиб, талоқ цилур эди. Ҳаттоки, Кобул шаҳзодаси Шохь Замон, Ҳисор волийси Саййидбш/, Шаҳрисабз волийси Содиқбий ва бошка акобиру аъёни вилоятларига шул тариқа муомалалари кўп бўлди. Аҳли илм ва талабага муҳаббат ва суҳбат айлаб, аларга закот бериб, ихтилот айлаб, даре этмакка рағбат қилиб, ўз арки ўрдаларида вақти муайянларда толиби илмларга даре этмак ва улар бирла мажолисот ва китобхонлик қилмак бирла машғул бўлур эди.

Тақарруб ва тараққий талабида зурафо ва азкиялардин Маҳмуд Ғаний демак ила маъруф мулло Абдулазиз ибн Абдул- ғаний ва Мулло Ҳожибой ибн Сафар ал-Муҳаммадий ва Мўминхўжа Вобкандий ва мулло Ҳусниддин ибн Башир Туф- торий ва мулло Абдулғаффор ибн Саид аш-Ширвоний ва бу­ларга ўхшаш зотлар ҳузурларида дарехон ва истимоъ қилиб, халқи кассир жамъ бўлуб, илм ва фазл бирлан машҳур эди. Холи ҳаётида бир кичикроқ Мадраса бино қилиб, мадрасаи Амир ва Олийча демак ила машҳурдир. Онинг асрида савдогарлардин мулло Турсунжон ном бир зот 1220/1805-нчи санада Бухорода бир катта мадрасага шуруъ айлаб, итмомига умри вафо кил-

май, амирни васий қилиб, итмомига еткузулди. Доимо уч нимар- сага афсусу надомат қиламан, бири, гуе Хўжа [Жунайдуллоҳ Ҳозиқ]ни ўлдурғонимға, Мулло Насриддин ал-Қурсовий илан Хўқанд хонининг сараскари Ражаб [қўшбеги] Ғалчани ўлдурга- нимга деганлигин нақл қилур эдилар. Қозийи калон Мавлавий амирни вафотидин кейин амири Саъид таъбири илан шаҳарлар- да ҳам бу исм ила мазкур бўлуб, баъзи хатиблар «аллоҳума ар- ҳам ал-амир ал-кабир ал-маъсум ва-л-амир ас-саъид ал-марҳ- ум» деб жумъа хутбаларида зикр қилур эди, раҳматуллоҳи алайҳ.

Ондин кейин катта ўғли амир Ҳусайн подшо^ бўлди. Онаси тарафқдин Саййид Жўйборий хўжаларга насаб эрди. Амир Ҳай- дарнинг вафотидан кейин Ҳаким қўшбеги Баҳодирхонга муҳаб- бат юзасидин Қаршига махфий одам юборса ҳам, амир Ҳусайн Бухорода ҳозир бўлган важҳдин тахтга жулус қилди. Баҳодир- хон Бухорога яқин кепиб, бу хабарни эшитиб, амир Хусайнга муқовамат қилолмай, хавф ва хосир ружуъ қилди. Пекин, амир Ҳусайннинг муддати салтанати кўп узоқ бўлмай, масмуман (за- ҳарланиб) вафот бўлди. Бу хусусда Ҳаким қўшбегиът муттаҳам қиладурлар. Амир Ҳусайн шужоъ ва соҳибҳиммат, ғоят сахий ва заки ут-табъ, фозил ва оқил, фаҳим ва саёхдўст, мусофирна- вол ва раиятпарвар ва жаммоъ ул-кутуб эди.

Отаси асрида бир оз вақт волийи Кармина ва волийи Самар­канд бўлди. Хуфя хайроти кассира ва атою эҳсон қилур эди. Баъзи нақлга биноан, юз тилло ва минг тиллойи Бухорийни а дно одамига инъом қилур эди. Бинобарин, отаси норози бўлуб, на- зардин тушуруб, волийи Кармина қилиб, ўн минг тилло кифоя қилмас эди. Анинг заъмига отаси Баҳодирхонга изҳори мухаб­бат ва ундин таржиъ айлаб, Бухорода ўзига ниёбатни таъвиз қилди. Амир Ҳусайн икки ярим ой муддат ҳукмронлик қилиб, 1244 йигирманчи жумоди I/1828-нчи йил, 29 ноябрь Бухорода вафот қилди77.

Андин кейин биродари амир Умар подшоҳ бўлди. Амир Умар биродари амир Ҳусайн асрида Кармина волийси эди. Амир Ҳусайн бетоб ва ҳаётидин маюс бўлуб, Баҳодирхон истилоси ила аҳли авлод ва биродарлари тамом ҳалок юадмақ хавфи ила Умар­хонни таклиф айлаб, Баходурхон ва Ҳакимбий рағмига Бухоро- нинг хорижида сокин бўлмоқга амр килди. Амир Ҳусайн тасли- ми руҳ айлаб вафот қилғонидин кейин амир Умар шаҳарга до­хил бўлуб, жулуси тахт ва лобиси тож булди. Лекин, подшоҳлик-

да куп узамади. Доимо шаробу хамр, лаҳву лаабга мудовим ва мулозим бўлуб, ҳифзи мулку давлатни е̂ч бир эътибор ва илтифотга олмади. Бу фурсатдин истифода қилиб, Баҳодир- хон Насафдин чиқиб Самарқандга дохил бўлуб, кўп катта қўшун жамлаб келиб, Бухорони му^осара қилди. Шул муҳо- сара вақтида ҳам маскаратни тарк қилмай, доимо маст ҳолда экан. Ҳаким қўшбеги саъйи ва эҳтимоми ила ша^арнинг бир дарвозаси очилиб, Баҳодирхон Бухорога дохил бўлуб, амир Умархон подшоҳларнинг оналарининг уйига махфий бўлуб, нақиб шафоати илан қатл қилинмай, Хўжажон демак ила маъ- руф қози Му^аммадшариф ибн Атоуллоҳ хўжа бир отнинг ор- қасига миндуруб, аркдин чиқорда авом ун-нос билиб қолиб либосларини торож айлаб, ёлғиз иштони ила қодди. Икки кун­дин кейин Бухородин чиқиб кетиб, Ҳиротга бориб, Комрон- шоҳ ибн Маҳмудшоҳ ҳузурида бир муддат туруб, андин изну ижозат олиб, Фарғона дор ул-мулки Хўқандға, Муҳаммада- лихон ҳузурига келиб, 1245/1829-нчи санада вабо касали ила вафот қилиб, жасадини Бухорога келтуруб, мозори шарифда бобоси Дониёл бий ёнида дафн қилинди. Фақат бир сағир ўғли қолиб, ул ҳам бир оз вақтдин кейин вафот қилди. Мулло Мир­зо Солиҳ ибн Назармуҳаммад ал-Хўжандийга амир Насрул- поҳ подшоҳининг жанозасини ўқуб дафн қилсун деб юборгани халқ орасида машҳурдир. (Мулло мирзо Солиҳ Бухоро муҳо- сарасида амир Умар тарафидин фатво ёзиб, амир Насруллоҳ- нинг боғии муфсид ва осий деб ривоят қилиб, муҳр босганлар жумласидин бўлгани учун бир сарзаниш ва таҳқир ва истих- фоф юзасидин айтгандир. Ва илло жаноза ўқулган ва чириб фарсуда бўлган майитга жаноза лозим эмас) эди. Андин кейин биродари Амир Насруллоҳ Баҳодурхон подшоҳ бўлди. Онаси амир Ҳайдарнинг соҳиби ҳусну жамол ва соҳиб фаросат жори- яси ва маҳбубаси эди. Амир Насрулло^ Бухорога подшоҳ бўлгандин78 кейин биродар ва ақорибларини тамом маҳв ва нобуд қилди. Зубайр ва Жаҳонгир тўраларнинг волидалари Жўйборий хўжалардин эди. Уларни Чоржўй тарафига юбориб, иъдом қилди. Акобири давлатлардин Ҳаким қўшбеги ва Исма- туллоҳбек ва Аёзбекга ўхшаш бир неча улуғ мартабадаги одамларни қатл ва амволларини ғорат қилди.

1254/1838-39-нчи санада Кобулга инглис истило қилиб, амир Дўстмуҳаммадхон матруд ва мунҳазим бўлуб, Балхга келди.

Балх хукмдори анинг иззат-ҳурматини бажо келтуруб, бир неча муддат турғондин кейин амир Насруллоҳ таклифи илан уч минг кишилик ҳамроҳи ва авлоду атбоъи ва фил бирлан Бухорога келди. Афзалхон ном ўғли жамил ус-сурат, сабиҳ ул-худур, шаййиқ ул-қад эди. Анга Насрулло^нинг майл ва рағбати ту­шуб, суҳбатига олмоқ бўлуб, талаб қилиб, одам юборган эди. Амир Дустму^аммадхон зиёда ору номус айлаб, ҳаммият ва ғайрати афғониясига такя қилиб, ўғлини бермади. Икки орада зўр кудурат ва ваҳшат пайдо бўлди. Ҳаттоки, Дустму^аммад- хон узи илан биргалашиб турган авлоду биродарлари ва ако- биру атбоъи илан аркга дафъатан ҳужум қилмакни қасд қилғо- ни халқ оғзида мапсцгрдир. Дўстмуҳаммад фил олиб келиб, амир Насруллоҳга ^адя қилган эди, амир ани ўзига қайтариб юбор­ди. Дўстмуҳаммадхон ижозат олиб, ̂ ажга бормоқ бўлуб, авлод ва атбоъи бирлан Бухоро дин чш^иб, Жайҳун дарёсига етганда амир Насруллоҳ бир неча одамни муаккил қилиб, дарёга ғарқ қилмак ёмон ниятини фаҳмлаб, бизни ҳалок қилмак қасди бўлса, ошкора халқ ичида ўлдурсун, бу тариқа ғадру жиноят бирла ўлдурмасун деб, Дўстмуҳаммадхон Бухорога қайтиб келдилар. Бир неча вақт Бухорода беқадру беэътибор, хору залиллик ила туруб, ноилож беижозат Бухородин чиқиб кетиб, Шаҳрисабз сарҳадига етушганда, амир Насруллоҳ орқасидин аскар юбо­риб, алар етғанда амир Дўстмуҳаммадхон бир боғча ичига ки­риб қамалиб, муҳораба қилишиб, икки орада кўп киши талаф бўлуб, охирида Дўстмуҳаммадхонни ушлаб, Бухорога олиб қайт- дилар. Андин кейин Дўстмуҳаммадхон Бухорода атбоъларидин айрилиб, ёлғуз қолиб, зиёда фа1фу фоқага мубтало бўлуб, ма- ҳаллаи Мираконда, ҳазрат Миён Қодир Со^ибзода эшон ҳузур- ларида авқот гузаронлик қилиб, яна асбоби сафар ва руфақола- рини муҳайё айлаб, ҳазрат Со^бзоданинг нафаси кимё асарла­ри илан кеча(си) шахьар дарвозаси ёпилмасдин муқаддам хотун- лар либосида, хуфёна шаҳардин чиқиб кетиб, Шаҳрисабзга бор­ди. Шаҳрисабз волийси ХўжамқулибшЗ эъзозу икромини бажо келтуруб, хоҳлаган жойиғача яроқ-асла^а бериб узатди. Дўстму- ҳаммадхоннинг давлати янадин ружуъ айлаб, Кобулда подшоҳ бўлуб, Ҳирот, Балх, Қандаҳорларни атроф-жониби илан забт ва мусаххар айлаб, инпшс билан мусолиха қилғонини амир Насрул- лоҳ эшитиб, кўп хавфу ҳарос ва андишага тушубди. Амир Насрулло^ Дўстмуҳаммадхоннинг паришонлик асрвда лашкар

тортиб, Балхга бориб, ани тасхир айлаб, ҳукмдори бўлуб турган Солиҳхўжа ном зотни қабз қилиб, амволу ашёсини торож айлаб, узини Бухорога асир қилиб олиб келиб, анвои азоб ва шиканжа- лар ила талаф қилди. 1252/1836-37-нчи санада Фарғона хони Муҳаммадалихон бирла ораларида Пешоғар ном қалъа таъми- ри хусусида мунозаат бўлди. Ул вақтда Эрон асирларвдин жамъ қилиб, Бухорода бир неча юз низомий аскар ихтироъ қилинган эди. Ўшал вақтда бул тарафларда Бухородин бопща мавзеларда асокири низомия ҳеч бир булмаган эди. Пешоғар қалъаси муно- зиъи ва ҳам бошқа сабаблар ила амир Насруллоҳ Баҳодирхон қўшун жамлаб, Фарғона ўлкасига юруш қилиб, низомий аскар­лари бирла осонлик билан Пешоғарни истило қилиб, андин Ўра- тепа ва Хўжанд шаҳарларига дохил бўлуб, андин дор ул-мулки Фарғона бўлуб турган Хўқанд устига келиб, Хўқанд шаҳрига дохил бўлуб «инна-л-мулука иза дахалу қарйатан афсадуҳа ва жаъалу аъиззата аҳлиҳа азиллат» [...аниқки, подшоҳлар қачон бирон қишлоққа (бостириб) кирсалар уни вайрон этур- лар, аҳолисининг обрў-эътиборларини эса хор-зор қилурлар] деган сураи «Намл» 35-оятининг мазмунича, Муҳаммадали- хон ва биродари Султон Махмудхонни ва волидаси-ю аҳли аёли, атбоъ ва аркони давлат ва аъёни мамлакатини тамом қатл қилиб, Фарғона шаҳарларидин аскарини талон-торож айлаб, кўзга кўрунган хазина ва дафина, асбоби сипоҳигари аслаҳаларидин тўпу тўпхонасини ва Фарғона уламо ва ма- шойихларидин Бухорога юбориб, Хўқандда ўн кун туруб, Са­марканд волийси Иброҳим парвоначини Хўқандга волийи мух­тор, ҳаттоки, «^укми ба қатл»ғача изну ихтиёр бериб, мазкур йилнинг рабби II ойида амир Насруллоҳ Бухорога ружуъ қил- ди. Иброҳим парвоначи ҳам Хўқанд аҳолиларидин аксар кўзга етарларини қатл ва талаф қилиб, муҳораба вақтида қилган қатлу торожидин бошқа неча сағир, маъсум ва бегуноҳ зуафо- ларни андак баҳона илан ҳайвондек ётқузуб сўйдилар. Амир тамоми кибру ғурур илан эмди манга аҳаде муқобила қилол- майдур деган хаёлда бўлди. Яна бухороликлар ҳам: «Бизнинг амиримиз жаҳонгир, оламни эгалловчи бўлди. Ҳозирги вақт- да ўрусни олади, сўнг Исломбўлни эгаллайди», деб тафохур қилур эдилар.

Ондин кейин Фарғона аҳолилари бухорийларнинг ёлган шуҳратларига мағрур ва фирефта бўлганларидин кўзлари очи-

либ, мусолаҳа ва бепарволик илан мамлакатларини берганлик- ларига афсусу надомат қилиб, иккинчи фикр мулоҳазага тушуб, давлат ва аҳволи қадимларини соғиниб, Мусулмонқул қипчоқ бош бўлуб, мақтул бўлган Муҳаммадалихон амакибаччалари- дин Талос мавзейида, саҳрода, қирғизия орасида умргузарон- лик қилиб турган Шерали ибн Ҳожибекни олдуруб, хон кўта- руб, Хўқандга келиб кирди. Иброҳим парвоначи ба ҳазор ма- шаққат қочиб, жонини халос қилди. Амир Насруллоҳ бу хабар­ни эшитиб, Фарғона хонлари ва аъёни мамлакатлари ва арко­ни давлати ва хазинаю асбоби муҳорабаси комил ва тайёр вақ- тида осонлик бирлан тасаллут ва ғалаба этганидин эмди зафар топмоқни андакгина фаҳмлаб, Фарғона аҳлини тамом қатли ом қилмак иродаси илан қайта-қайта қўшун тортиб борса ҳам, ул ўйлаган мурод ҳосил бўлмай, бир ойи Хўқандни қаадаб олол- май, аскарига футур етиб, бирор иш қилолмай, қайтиб кетди. Яна икки маротаба шул тариқа қасд қилиб келиб, муродига етолмади. Охирги сафарида Ўратепа устига борганда Мусул- монҳуп чўлоқ тўрт кишини амирга элчи қилиб, яна аларга икки кишини қўшуб, қўлларига бошқа-бошқа мактублар бериб, амир сўраган вақтда мактубларни берарсиз, деди. Аммо тўрт элчига амр қилибдурким, амир Насруллоҳга бориб етганда арз қилурсиз, бизлар элчи тўрт кишимиз, аммо йўлда бизга икки киши ҳамроҳ бўлди, уларнинг ким эканлиги бизга маълум эмас деб, амир Насруллоҳга борганда арзи хол қилиб, тафтиш қилинганда мактублар бири Шаҳрисабз волийсиға, бошқа бир неча мактуб амирнинг ёнидаги бир неча улуғ даражадаги сар­кардалар номига «аҳду иттифоқимиз бўйича биз хориждин Баҳодирхон аскарига ҳужум қилмоқчимиз, сизлар хам дохил- дин аҳдингизга вафо қилурсизлар» деган мазмунда экан. Амир бу хатни ўқуб, дафъатан ул икки кишини қатл қилиб, хавфга тушуб, отланиб, Бухорога қараб қайтди. Мундин кейин Фар­гона қайғуси қолиб, Самарканд ва анинг атрофини му^офаза қилмак фикрига тушди. Мусулмонқул бу макру ҳийла илан муродига етиб, Фарғонани батамом Шералихон номидин забт ва рабт қила бошлади.

Шул вақтларда амир Насруллоҳнинг соқолига оқ пайдо бўлуб, Хўқанд қартайтурди деган сўзини халқ сўзлар эдилар. Бу миёнада Урганж хони Оллоҳқулихон ибн Муҳаммадраҳим- хон келиб, Бухоро тавобиотидин ғорат ва торож қилиб, кўп

асирлар ва моллар олиб кетди. Иккинчи йил амир Насруллоҳ- хон Чоржуй шаҳридин ўтуб, Оллоҳқулихон устига бориб, Фа- танга ном мавзени забт қилиб, аммо муҳорабада асир тушган- ларни қатл қилмай, балки, би-л-акс уларга инъому эҳсон қил- ди. Бу во^еа илан урганжликларга хавфу ҳарос тушди. Ҳазо- расб қалъасини муҳосара қилиб турган аснода озуқ-овқат етушмаган сабабдин аскар орасида паришонлик юз келтуруб, муҳосарани ташлаб қайтдилар. Йўлда келадурган аснода ор- қадаги Ўрда бозор а^олиси орқамиздин хоразмийлар келиб кетди деган хавф айлаб, амир Насруллоҳхон бир тепа устига чиқиб, дурбин олиб, шошганидин кўзига қўёлмаган важҳдин кўзига ёш олиб, ажалимиз бу ерда экан, деб сўзлагани халқ оғзида машҳурдир.

1250/1834-35-нчи санада Эрон тарафидин Абдусамад Таб­ризий ном зот Бухорога келди. Ул одам доно ва фозил ва ғоят- да ҳунарманд ва закий ва соҳиброй эди. Онинг саъйи ва дало- лати ила Бухоро мамлакатида булган Эрон асирларидин со­тиб олиб ва бошқа важ.ҳлар илан олиб, икки юзга яқин жам­лаб, инглис тартибида низомлик аскар тартиб қилиб ва бопща уруш асбоблари ҳозирлаб, отларга таълим бериб, гарчанд ада- ди оз бўлса ҳам яхши мунтазир аскар иҳдос қилди. Бу сабаб ва бошқа сабаблар боис бўлуб, Фарғона заминига малик булган ўзбак хонларининг давлатини зеру забар қилиб, охири ажна- бийлар мудохаласига сабаб ва боис булди. Ушбу Абдусамад таълими илан Ша^рисабз мамлакатидин Чироқчи ва Яккабоғ ном қалъалар тасхир килинди. Абдусамад га ноибпик рутбаси берилиб, амир Насрулло^ наздида мақбул, ғоятда эътиборлик булди. Бир неча замондин кейин ҳассод ва душманлари кўпа- йиб, ҳар хил макруҳ тадбирлик сўзлар ила амир Насруллоҳни онинг хусусидаги ихлос ва муҳаббатини қайтариб, охир тупхо- на раёсатини бир нодон жоҳил саркардага топшуруб, Абдуса- мадни унинг таҳти фармонига қўйди. Абдусамад бу ишдин ғоятда ору номус қилиб, ниҳоятда кунгли ранжиб, ораларида кудурат пайдо бўлуб, амирнинг ёмон ниятидин хавфу талош- га тушуб, Бухородин қочмоқ фикри илан Шаҳрисабз ҳокими илан аҳду иттифоқ қилиб, амир Насруллоҳнинг Шаҳрисабз урушида Абдусамад ўз табааси ва тўплар ила амирдин куп илгари кетганликдин амир ваҳима қилиб, тўхтамоқга амр бериб, киши юборса ҳам қулоқсолмай, кетиб турғонда амир

кетидин аскар юбориб, Шаҳрисабзга яқин келганда етиб, му- ҳораба қилиб, олиб қайтиб, они зиндонга солиб, охири муни ҳам қатл қилди. 1268/1851-52-нчи санада Эрон ^укмдорлари Муҳаммадшоҳ Қожор амакибаччаларидин нима сабаб бирла бўлсун Эрондин Шоҳруххон ибн Иброҳимхон Бухорога келиб, они Абдусамад Табризий хизматига мубошир ва мутавалли

. қилиб, Қарокўлни инъом қилди.1254 санаи ҳижрийда, 1838 милодийда Бухоройи шарифга

амир Насрулло^хон ҳузурига инглис ҳукумати тарафидин элчи бўлуб, полковник Сутуд Дорат/Стоддардт келган эди. Мундин буён инглис ҳукумати биринчи дафъатан бошлаб, Мовараун- на^р ҳукумати илан муносабати дустона турмоқга ният ва му- бошарат этган эди.

Шул асноларда инглислар афғонликлар ила муҳораба қилишиб, Афғонистонга кирган эди. Элчи бўлуб келгон Сутуд Доратнинг маслак ва муддаоси инглислар тарафидин бирор турлик ёмон ният ва ё зарар келтурмасликга амирни ишонту- руб, бошқа давлатнинг, яъни Русиянинг бу мамлакатларга қасд ва тажовузидин сақламоқ ва мудофаа этмзкни хо^лагандин иборат эди. Мунинг ила баробар, агар амир хоҳиш қилиб, муносиб курса, Бухоро аскарини жадид ва тезотар тўплар ила силоҳлантурмак ва аскарий муаллимлар бермак ва Русия­нинг хуфя ҳаракат муддаосидин Бухоро ҳукуматини хабардор этмак эди. Амир Насруллоҳ инглис элчисини икки мартаба ҳузурйга қабул қилиб, яхши муомала курсатиб, баъд ул яхши муомаласини табдил қилди. Полковник Сутуд Дорат мирзо- хона ва котибхона тарбиясидин олган юмшоқ сиёсиюнларда бўлмай, аскарий тарбия олмиш туғри, жасур, қаттиғ ва ўткур бир одам эди. Мунинг учун Бухоронинг эски усули русумлари- га ортуқ даражада диққат қилиб, зеҳн солмаган эди. Доимо элчихонадин чиқиб, Бухоро бозорларини томошо қилур эди. Аксар отлиқ юруб, Арки олий майдонидин, яъни Регистондин ўтар вақтда а^ли ша^ар одати бўйинча отдин тушмас эди. Ваҳоланки, амир турадиган Арки олий олдидин ўтарда амир­га эъзоз юзасидин отдин тушуб ўтар эдилар. Инглис аскари маъмури Бухоронинг бу тарифа эски одатларидин ғофил бўлур эди ва ёки бу тартибларга лозим даражада а^амият бермас эди. Ҳар нима бўлуб амир Насруллоҳ элчига ғазабланиб, зин­донга солмоқга фармон берди.

Инглисдек дунёда энг улуғ бир давлатнинг, дунёда энг қавми мутамаддин миллатнинг дустлик робитаси келтурмиш ва муова- нат ваъда қилган элчиси зиндонга солинган эди. Амир Насрул- лоҳ шул даражада қаҳру ғазаблик эдиким, ҳеч бир вазир рўбарў- сига келиб ишнинг номаъқулини айтолмас эди. Ул вақтларда Бухаро умаролари орасида Руси5шинг ва инглиснинг ва аҳволи оламнинг нима эканлигини билган киши йўҳ эди. Балки инглис элчисининг ҳибс бўлганига хурсанд бўлуб «бизим амир шул та­рифа улуғдурким, бу тариқа шавкатлу инглис элчисини зиндонга банд қилди», деган фикрлар ила тафохир қилур эдилар. Хусу­сан, мазкур йилларда амир Насруллоҳ Хўқандда, Хуросонда бир хил музаффариятга ноил бўлганлигидин баҳодир, жаҳонги- ри замон ҳисоб қилур эдилар. Ҳар нечук бўлуб инглис элчиси икки йилга яқин зиндонга етиб, андин озод бўлуб, Бухорода тухта- тиб қўйилди. Бу ишдин хабар олиб, инглис ҳукумати Русия дав­латига мурожаат қилиб, бошқа маслаҳат ила Бухорога юборил- миш Русия маъмури жаноб Бута^ф/Бутаков воситаси ила пол­ковник Сутуд Дорат озод қилиниб, афғон сарҳадига юборилмо- ғини талаб қилди. Бу хусусда жаноб Бутақуфга Питрограддин амр берилди. Лекин амир Насруллоҳхон Русиянинг илтимосига хам қулоқ солмаган эди. Ҳаттоки, Русия элчиси Бутақуф жаноб- ни ҳам кўп вақт ҳузурига қабул қилмай, амир Хўқанд сафарига чиқадурган куни жаноб Бутақуфни талаб қилиб, от устида кўру- шуб қолди.

Амир Насруллоҳхон асрида бир тарафдин Русия ва инглис Моварауннаҳрга кўз тикиб, бир-бирларидин махфийча Бухо­ро ила муносабат пайдо қилмоқга қарор бермиш эдилар. Ру­сияларнинг оҳиста-оҳиста Ўрунбурғ ва Сибирия тарафлари- дин ҳаракат қилиб келганини инглислар билиб, Ўрта Азияда- ғи хонларнинг кўзларини очмоқ ва муқобалага иқтидорлик этмакга қарор берган эди. Инглисларнинг бу ниятлари Мова- рауннаҳр халқига дўстлик ва муҳаббатдин бўлмай, Русиянинг Эрон ва Афғон ҳудудларига яқин келганлигини хоҳламаган- лигидин эди. Амир Насруллоҳхон умаро ва вузаролари Руси­янинг азиматидин ва матлабидин бехабар бўлуб, буларга қар- ши кўп ғофилона ва жоҳилона иш кўрсатди. Бу миёнада Бухо- ро-Хўқанд муҳобараси бопшанди. Бухородин амир Насрул- лоҳхон ва Музаффаридинхон, Фарғонадин Муҳаммадалихон ва Худоёрхонлар бир-бирлари илан манманлик даъвоси ва

мухораба ғавғоси қилган вақтларида Русия фирқалари Тур­кистон, Авлиёота, Чимканд, ҳаттоки Тошкандғача етушган эдилар. Бо вужуд алар ғафлатдин кўз очмаган эдилар. Хонлар бир-бирлари илан уруш-талаш қилиб турган вақтларида инг­лис ҳукумати дустлик робитаси пайдо қилмоқ учун элчи бўлуб полковник Сутуд Дорат ва Хўқанд ила Хивага мойур Қонул- ли/Конолли жанобни юборган эди. Бу элчиларга қилинмиш муомала кўп ажойибдур. Амир Насруллоҳхоннинг от устида, арк дарвозасининг ёнида куҳансол Русия элчисига кўруниш бергани ҳақоратдек муомаласи эди. Лекин Моварауннаҳр усу­ли идорасига ошно бўлган Бутақуф жаноблари гўёки ҳеч ни­мани билмаган ва англамагандек сукут қилди. Инглис элчиси ҳибсда қолиб, Русия элчиси Русияга қараб қайтди. Бухорога келган инглис элчиси орқасидин яна капитан Қонулли аввало Хивага бориб, ондин чет йўллар ила юруб Хўқандга келиб, Муҳаммадалихон ила кўрушган эди.

Муҳаммадалихон инглисдин бир оз усули ҳарб ўрганмакни қабул қилмиш эди. Лекин кўп вақт ўтмай, Бухоро аскари ету- шуб, Муҳаммадалихон аскари Марҳам (деган жой)да бузулуб, қочган вақтда капитан Қонулли Насрулло^хон даъвати ила амирнинг Маҳрамда бўлган ўрдугоҳига бормангиз деса ҳам номуслик инглис қочмоқга таназзул қилмай, амир Насруллоҳ- хоннинг ҳузурига келди. Амир муни ҳам тавқиф қилиб, пол­ковник Сутуд Доротга ҳамроҳ килмоқ учун Бухоро зиндонига юборди. Насруллоҳхон Хўқандни тор-мор қилиб, эзиб, Бухо­рога қайтганда инглис элчиларига дини исломни қабул қилмоқ- га таклиф қилди. Инглислар жавобида ҳукуматимиз тарафидин Мовароуннаҳрга маъмурият ила келдук динни тарк қилмоқга ёки дин қабул қилмоқга келмадук, умид қиламиз, шунга қараб муомала қилунсун дебдурлар. Бу рижоларига қарши жаллодга буюруб, элчиларни бош кесмак ила муомала қилинди. Инглис- нинг хайрихоҳона муомаласига бу тариқа жавоб берилди79. Амир Насруллоҳхоннинг бу хато сиёсатининг натижаси йигир­ма беш йилдан кейин ўғли амир Музаффаридинхоннйнг боши­га келди. Бухоро илан Хўқанд орасида жидол ва қитол ҳеч тўхтамай, Музаффаридинхон асрида ҳам давом этиб, Тошканд ва Самарканд Русия тарафига ўтгандин кейин жадали тамом бўлди. Баҳодир Русия аскарлари бир-бирларини яраштурди. Русия ҳукмдорларининг зўр бозуси соясида хонларининг бир-

бирларига қиладурган ғофилона адоватлари ва ўзлари кўрул- майдурган бир ҳолга келди.

Амир Насруллоҳхон отаси вақтидин қолган эски оқил сар- кардалардин Аёз бий ва Ҳаким қўшбеги ва улардин бошқа бир неча аъёни вилоятларни қатл қилдуруб, ўз раъйу фикрига амал қилиб, вазиру соҳибмашварат кишиси йўқ эди. Ёши олтмиш- дин тажовуз айлаб, рабби II ойида, жумъа кечасида 1277 санаи ҳижрийда вафот қилиб, душанба куни отасининг ёнига дафн қилинди80.

Амир Насруллоҳ зиёда даражада савдойимижоз ва муталав- вин ул-ҳол ва сафакдимоғ ва қатлнуфус ва исрофи беҳуда ва абасда ғоятда баҳодир ва фарт ила муттасиф эди. Замонасида Хўжажон ва Мавлавий унвонила маъруф мулло Муҳаммадша- рифхўжа ибн Атоуллоҳ ибн Ҳодий, онинг устоди ва қозийи кало- ни, соҳиб ул-фазл ва касир ул-мутолаъа олими ва унинг ҳавосига ғоятда мусоид ва соъий эди. Ҳатто «Дур-ал-мухтор» (асаридин) «ва нисау замонано фи» иборасини ёзиб, фатво бермиш деган сўз афвоҳи носда машҳурдур. Мулло Ниёз ибн Бинямин ал-Бал- хий Бухорода муфти ва мазкур қозининг шогирдидин нақлки, бино би-л-мушофиҳа «ё мавлоно, агар бизлар мундай амрга шухом қилсак, сизга лозим бизни манъ ва зажр этиб ва амали- мизга мувофиқ жазо бермак эди. Бу амрни нечук иқдом этин- гиз» деганда сукут қилмушдур.

[Амир] мусодара ва торож қилмиш, амволи илан боғ ё меҳ- монхона бино қилиб, бир-икки мажлис ўлтурғондин кейин ани буздуруб, талаф ва зойиъ қилдурур эди. Мулло Тожибой ибн Сафар Хўжандийнинг уйига меҳмон бўлуб бориб, қайтурда ҳеч бир сабабсиз иморат ва болохоналарини вайрон қилурга ва ўзини иҳтисоби азл ва бир неча муддат даре этмак ва уйидин чиқмоқдин манъ қилди. Шунга ўхшаш Самарканд қози калони Мулло Абдусаидхўжани азл ва мусодара айлаб, Бухорога кел­туруб, хонанишин қилди.

Бухородаги мадрасаларнинг аксарида авқофи мутафовит бўлуб, ҳужрада исгиқомат қилгувчи талабаларнинг дарси «Шар- ҳи Мулло [Жомий]»дин «Адно» ва «Ақоид»дин «Мулло Жалол»- ғача авсат ва андин юқориси аъло эътибор ила уч қисмга тақсим қилинур эди. Бу амирнинг асрида ҳаммаси баробар қилинди. Илгари вақтларда шанба, якшанба, душанба, сешанба тўрт кун таҳсил ва уч кун таътил бўлур эди. Аммо чоҳаршанба куни ҳам

тамсил қилди. Аммо мударрислар мазкур кунни чаҳоряк ва ё ярим соат дарсхонада ўлтурсалар ҳам талабалар даре ўқимоқга келмас эдилар. Ва кўп замондин буён Бухоро китобхонларида маҳфуз мунтафиъ кутуби авқофнинг аксарини ҳар хил маж^ул ва номаълум одамларга бесанад ва беҳужжат бериб, китоблар атроф жавонибга тарқалиб тамом зоеъ бўлди. Мамлакат аҳоли- си бу ишни ўшал вақгда раис ва қойим мақом вазири рутбасида- ги Мулло Раҳмонберди Махзум ибн Ниёз берди Туркманийнинг хаёли фосид ва ғалат раъйига ҳавола қилсалар ҳам, мазкур муҳ- тасиб ул шаноатидин поку тоза маҳз амирнинг раъйи ва савоб- диди ила бўлған эди.

Ғолиб ул-авқот истеъмол қилган муҳрцда «ал-ҳукму би-л- адли» ва ўзи номидин сикка қилмай, тангаларнинг бир тарафи- да «амир Ҳайдар оқибат маҳмуд» ва бир тарафида «зарби Бу- хоройи Шариф» ва санаси мунаққаш эди. Асрида Ҳиндистон савдогарларидин Баҳриддин ном зот бир кичикроқ мадраса бино қилди. Ва андин бошқа бир неча кичик мадрасалар бино бўлинди. Вафотидин кейин ёлғуз бир ўғли қолиб, ораларида улфатсизликдин баъзи фитна ва фасодпар вутдгьига боис ва са­баб бўлинди. Ацдин кейин ўғли ва валиаҳди амир Музаффар подшо^ бўлди. Музаффар отасининг асрида Карминага волий бўлуб, Зарафшон дарёсининг қалъаи Бус тарафига оқизиб, ян- гидин ани ва атрофини обод ва маъмур қилди. Лекин Қарокул заминларидин сув мунқатиъ бўлуб, кўп зироатгоҳларнинг ха­роб бўлмоғига сабаб бўлицди. Абдумалик ном бир ўғли Қар- шига волий эди, отасига мухолифат ва мунозиат қилғони учун мамлакатдин бадарга ва ғурбатига сабаб бўлди. Абдулфаттоҳ ном ўғли Питроград шаҳрига бориб қайтди. Амир Музаффар Хўқанд ишларига бир неча мартаба футур ва ихтилол етган вақтда Худоёрхонга иноат тариқасида аскари илан Хўқандга бориб кириб, хутбаларда номини зикр қилдируб, Бухорога ру- жуъ қилди ва Ҳисор шаҳрини забт ва истило қилиб, волийси Абдулкаримбинни қатл қилди. Русиялар билан Эржар/Эгри- жар ва Самарканд мағлубияти Бухоро мамлакатининг сарҳади Каттақўрғон чегарасидан тайинлаб, мусолаҳа қилишиб, Руси­ялар ила сулҳ ва дўсглик робитасида туруб, тўртинчи сафар ойида, жумъа куни 1303-нчи санаи ҳижрийда [12 ноябрь 1885 йили, 67 ёшда Ялтада] вафот қилиб, ўрнига валиаҳд ва вориси салтанати амир Абдулаҳадхон мансуб ва подшоҳ бўлди. Ҳазрат

амир Абдулаҳадхон даври салтанатида Русиялар илан ғоятда дустлик робитасида туруб, Русиялар подшоҳи тарафидин ул зоти мунаввар «жаноби олий» ва «жаноби аъло» лақаблари ила му- лаққаб бўлиндилар. Аксар йилларда истироҳат учун Русия маҳ- кумига Қирим вилоятиға, Ялтага бориб, бир неча ойлар исги- ро^ат айлаб, Русия улуғлари илан рафту омад айлаб қайтар эдилар. Бир неча маротаба Питроградга бориб, подшоси аъзам импиратурга манзур бўлуб, суҳбатлашиб, Питроградда мас­жиди Жомеъ биносига сабаб ва бонийдек бўлдилар. Ул жаноби аъло Абдулаҳадхон ҳазратлари шул тариқа тинчлик илан ту­руб, раияларини тинч ва осойишта айлаб, ўз асрларида ҳеч бир неча тарафдин иғво иғтишош бўлмай, хотиржамълик илан бир неча йиллар ҳукмронлик қилиб, «кули нафсун зоиқату-л-мав- ти» мазмунича дунёи фонидин дор ул-уқбога риҳлат айлаб, жой- лариға, яъни Бухоро подшоҳлиги маснадига ул мар^уми мағ- фурнинг вориси тахту тожи ва валиаҳди булган фарзанди қир- рат ул-ггйнлари жаноби аъло Тўражон тура [Олимхон] подшоҳ бўлдилар. Ал^ол Бухоро подшоҳлигида барқарордурлар. Ул жанобй аъло ҳам ҳукми соялари булган Русия подшоҳига ғоят- да дустлик робитасида бўлуб, раияларининг тинч ва осойишта­лик илан умргузаронликларига саъйи тараддудлар айлаб, зи- роат жойларини кўпайтурмоқ учун аксар жойларга янги ариғ қаздурмоқ, мамлакатш? ободон қилмоқ, кўчаларда тош сол- дурмоқ, темур йўл ва касалхона қилмоқ, кечаларда шаҳар кўча- ларига чироқ ёқтурмоқ ва бўлак кори хайрларга кўп ижтиҳод қилмоқдадурлар.

Бухоро аҳволи тарихияси

Бухоро кўп эски ва қадимги шаҳарлардан бўлуб, ҳазрати Муовиянинг замони салтанатида Абдуллоҳи Зиёд тарафи­дин мусаххар қилмокда бўлса ҳам, Бухорага ҳокима бўлуб турган Хотун подш оҳ баъзи шароитлар ила сулҳ қилмиш эди. Баъда эллик бешинчи тарихи ^ижрийда (674) яна ҳазрат Муовия тарафидин Хуросон волийси бўлуб турган Саид ибн Усмон ибн Аффон, розиалло^у ащ у, тарафидин фатҳ бўлин- миш эди. Хилофати аббосия замонида зу^ур қилган салоти­ни сомонийлар Бухорони пойтахт қилиб, кўп иморатлар ва зийнатлар берган эди.

Ул вақтларда Бухоро мамолики исломиянинг энг машҳур илму маориф маркази эди. Чингиз тарафидин тахриб ва иҳроқ бўлиниб, сўнгра Амир Темур тарафидин қайтадин маъмур ва ободон бўлса ҳам, Амир Темур Самарқандни пойтахт қилиб, анга куп бино қўйуб, аҳамият берган сабабдин Бухоронинг эски обо- ДОНЛИҒИ қайтиб келган й ў қ эди. Сониян, ўзбак хонлари пойтахт қилиб, бир навъи обод қилган бўлсалар ҳам, кундин-кун Бухоро атроф-жониби русиялар таҳти тасарруфига кириб, русиялар та­рафидин баҳри Хазардин мамлакатнинг орасидан ўтуб, хийла ободликга сабаб булди. Бухоро хонлигининг ҳудуди шарқ тара­фидин Русия қўлида Самарканд ва Сирдарё ўблостлариға, ғар- би-жанубий тарафидин яна русиянинг таҳти тасарруфида булган Марв ва Хоразм чўллари ила жанубий Ҳиндустоннинг Помир тоғлари ила, ғарби-шимол тарафи Хива хонлиги ила махдуддур. Бухоро ша^ри баланд қурғон ила иҳота қилиниб, ўн икки дарво­заси бордур. Атрофи боғу боғчалар ила айланган ва шаҳар ичи­да усти берк кенг чорсуси ва кўп карвонсаройлари уч юз олт- мишдин зиёдроқ (масжиди) жомеъи шарифи, бир юз ўн уч мадра- саси бордур. Жомеъларининг энг музайян ва васиъ ва каттаси Масжиди Жомеъдурки, куп эски ва қадим бўлуб, куббаси зилзи- ладин хароб бўлганда Амир Темур тарафидин бино қилинмиш- дур. Мадрасалардан энг яхши зийнатлиги мадрасаи Абдуллоҳ- хон ила машҳурдур.

Бухоронинг суви оз бўлуб, Зарафшон дарёсидин келтурмак ва бир неча наҳрлар қоздурулса ҳам, аксар ёз фаслида кифоя қилмайдур. Бухоро бир тарафдин Ҳинду, Чин, Эрон ва Афго­нистон ила ва бир тарафдин Русия ила ижро қилиниб турган бир тижоратнинг марказидур. Бухоро хонлиги Ўрта Осиядаги подшохи исломиянинг бири бўлуб, Туркистонда бир оз истиқ- лолларини сақлаб келган икки хонлигининг биридур, дигари Хива хонлигидур. Бухоро хонлигининг хусусан, Бухоро шаҳри ила атрофлари ва Зарафшон дарёсининг атроф ҳавоси дунёнинг энг яхши ҳаволик жойларидин бўлуб, анвои маҳсулот етуштур- макга кўп солиҳ ерлардур. Аҳолиси икки жинсга мунқасим бўлуб, шаҳар ва қишлоқларга сокин бўлуб, саноъат, тижорат ва зироат ила иштиғол қилгувчи, аҳолисини тожик таъбир қили- нур. Улар лисони форсий ила мутакаллим ва суний мазҳабдур- лар. Андак миқдорда шиъайи эронийлар ҳам бордур. Туркман уруги ҳам кўп бўлуб, булар аксар Жайҳун атрофида хаймани-

шивдурлар. Шимоли-шарқ тарафқдаги саҳроларида бўлса қозоқ, қалмиқ, қорақалпоқ уруғларидин. Шаҳар ва қишлоқларда аво- или исломдин буён ерлашиб қолган мужоҳидлар авлодидин хий- ли араблар ҳам бордур. Яҳудилар оз миқдорда бўлуб Бухорода ва баъзи қасабаларда сокиндур. Кобулий исми ила машҳур бир хил чанкона ном тоифалар ҳам бордур.

Бухоронинг лисони расмийлари форсий бўлуб, ўзбаклар чиғатой туркча сўзлашадурлар. Самарканд ва Диззах шаҳар ва вилоятлари яқинда Русия таҳти тасарруфига ўтуб, алҳол Бухо­ро дин бошқа машҳур улуғ шаҳарлари бўлмай, Қарши, Карми­на, Миснкол, Қарокўл, Ғиждувон ва мунга ўхшаш бир неча қаса- балари ва ҳукумат турадурган бир неча увоғ қарйаларидин ибо- ратдур.

Урганж давлати ^ўнғуротиялари

Хоразм мамлакати Хивац шахрида хукмронлик қилган шайбонияи чингизия инқирозидин кейин ташкил қилинган бир кичикроқ давлатдур. Исми Хоразм мамлакати қадим ул-айём хулафолари ва хоразмшо^лар замонида бир минг беш юз қарйа- дин муташаккил ва дор ул-мулки Журжонийа таъриб Урганж эди. Урганж шаҳрининг Хоразмшоҳлар вақтида ўтуз дарвоза­си бор эди. Чингизхон келиб хароб ва вайрон қилғондин кейин уч юзга яқин қарйалари қолиб, Урганж номи ила машҳур дор ул-мулклари Хива шаҳри бўлди. Араб лисонича «қоф» бирла Хивақ таъбир қилинур. Журжониядин тўрт манзил масофада- дир. Қўнғурот тоифасидин Саййид Назар бий ва анинг ўғли Эш Муҳаммадбмм шайбония хонлари ҳузурида хизмат қилиб, амсолларидин тақаддум ва тараффуъ ила 1169/1755-56-нчи сана Му^аммадаминбий ибн Эшмуҳаммад вазир маъносида иноқ рутбасига ноил бўлуб, ўттуз йил бу мансабда хукумат қилиб, мамлакатни маъмур ва ободон айлаб, 1199 санаи ҳиж- рийда/1784-85-нчи вафот қилди. Зиёда шужоъ ва ғайур ва со- ҳиби рушду ҳиммат эди. Дониёл бий асрида Бухорога бориб, Дониёлбиы ионати ва имдоди бирла яна ўз мамлакатини та­сарруф айлаб, Дониёл&шга эъзоз учун бир оз вщт унинг но­мига хутба ўқутди. М уҳрида мунаққаш ибораси «Биҳамдил- лоҳ М уҳаммадро амин аст» эди. Андин кейин ўғли Авазбмм иноқ рутбасига ноил бўлуб, 1219/1804-нчи санада вафот кил-

ди. Азим ул-жусса, соддалавҳ, тадбирсиз эди. Унинг асрида акобири давлати Хоразмни тақсим қилиб, туркман, қунғирот, қозоқ тоифалари орасида хелс мунозиалар пайдо бўлди. А н­дин кейин ўғли Элтузархон иноқ бўлди. Аваз бий вафотидин кейин ва аркони давлат ҳаммалари би-л-иттифоқ Қутлуғму- род ибн Авазбгшнинг иноқ бўлмоғига талаб ва рағбат қилса- лар ҳам, (у) ман бу мансабнинг уҳдасидин чидолмайман, ман гушанишин бўлуб, биродарларимнинг дуои жонини қиламан, деб иноқ бўлмоқдин имтиноъ қилди. Андин кейин аъёни вилоят Элтузархонни иноқ қилди. М ундин муқаддам Хивада Ш айбо- ний хонларидин Абулғозийхондин кейин, хонлар подшо^лиги- дин ёлғуз исми подшо^пикга қаноат қилиб, қўлларида асло ҳукумат ва тасарруф бўлмай, иноқлар раъйича иш ва алар­нинг каломи ила такаллум қилиб, баъзиларини Қозоқистонга сургун қилиб ва бошца бирини келтуруб, хон кўтаруб, иноқ- лар шул тарифа хонбозлик қилур эдилар.

Элтузархон асригача бу ҳол давом цилиб, бу зот исман ва расман ва маънан алоҳида мустақил подш оҳ бўлуб, Хоразмда авлоди Чингизхондин насаб қилмоқни тамом бардам берди. Чунончи, Элтузархон иноқ бўлуб, олти ой ўтгандин кейин хон­лик ҳавасига тушуб, биродарлари ва аъёни давлат ила машва­рат қилишиб, оғоси Қутлуғмурод фотиҳа бериб, эртаси Элту- зарбий ўз вақтидаги хонга бир неча маблағ бериб, Қозоқис- тонга чиқариб юбориб, хонлик асбобини тайёрлаб, шаҳриёр- лик таблини чалдуруб, унвони истиқлол илан хон исмини Узи­га итлоқ қилдуруб, хатиблар хутбасида «Оллоҳумма абади-д- давлат ал-хоқон ал-аъзам ва-л-хон ал-мукаррам Элтузар М у­хаммад Баҳодирхон, халладаллоҳу мулкаҳу ва аффиз ала-л- оламин барраҳу ва иҳсонаҳу» иборатини ўқуб, ямут тоифаси- дин бошқа ҳамма қабилалар м уборакбод айтмоқга келдилар. Сиккани ҳам яна ўз номига ф т д и . Сикканинг мазмуни ушбу мазмунда эди, шеър:

Сикка зад аз фазли Ҳаққ бар симу зар,Вориси хоразмшо^он Элтузар.

[Тангри инояти ила сийму зарга сикка урди,Элутзар хоразмшоҳларнинг вориси]

Бу зотдин муқаддам қўнғирот ҳукумдорлари номига сикка бўлмай, қозоқия хонларидин бирининг номига хутба ўқулуб, Бу­хоро ва Эрон тангалари баробар тадовил қилинур эди. Хонлар иноқ раъйидин тажовуз қилмай, махсус зарлик либослар кийиб, атбоъ ва авлодлари ила ўрдаи подшоҳийда вазифахўр бўлуб, иноқ ва бошка умаро ва вузаролар ҳар кун келиб, хонга салом бериб, ийд ва жумъа намозларида хон илан биргалашуб чиқар эдилар. Қўнғиротиялардин иноқ ба маъни вазир ул-аъзам мақо- мида бўлуб, алардин хон унвони ила хутба ва сиккани ибтидо бу зот ижод қидди. Элтузархон мустақил хон бўлгандин кейин Пўлод ном оталщ уйғурийни қатл қидци. Охтахўжае ном саййиднинг қизини жабран никоҳлаб олиб, мазкур саййқц кўп ранжиб, ҳақига бад дуо қилғони халқ орасида машҳурдур. Амакиси Фозилбек ибн Муҳаммадамин ғоятда лабибу oipui ва соҳибфаросат одам эди. Отаси Муҳаммадамин ва биродари Авазбмилар андин ке­йин Муҳаммадраҳимхон зиёда ҳурмат қилиб, унинг машварати- дин бошқа иш қилмас эдилар. Аммо Элтузархон унинг сўзига қулоқ солмас ва эътиборига ҳам олмас эди. Элтузархон 1221- нчи/1806-07 санаи ҳижрийда Жайхун дарёсида ғарқ бўлуб, ва­фот қилди. Тафсили Бухоро хонларидин амир Ҳайдар ̂ икоясида баён қилинган эди.

Андин кейин Элтузархоннинг биродари Муҳаммадраҳим- хонни аҳли Хоразм би-л-иттифоқ хон кўтардилар. Улуғ бирода­ри Қутлуғмуҳаммад ҳам бу ишга ризолик берди. Уламо ва фу- зало ва сулаҳо ва аркони давлат бо иттифоқ би-р-рай ва ар-раас унинг хонлиғига ризолик бердилар. (Аксар нусхамизда хон қил- ди деган иборат ўрнига хон кугардилар лафзи ёзиладур. Унинг сабаби ўзбек русумича, бир одамни хон қилмоқга иттифоқ қил- ғондин кейин ани оқ намадга солиб, ул намадни турт тарафи­дин тўрт улуғ мансабдаги одамлар кўтариб, тахтга қўядурлар. Бу раем ижро қилинғондин кейин ул зотга хонлик исми итлоқ қилинадур. Бинобарин, хон кўтарди деб ёзиладур). М уҳаммад- раҳимхон хон бўлгандин кейин ямут тоифасига истило фш иб, акобирларини қатл қилиб, уларни ўз итоатига дохил қилди. Ўрол жазирасига ҳам истило қилиб, олтмиш йиллардан буён осий ва итоатдин хориж бўлуб юрган қўнғиротия бошлуғи Тўра сўфини ушлаб ўлдуруб, қизини ўзига никоҳлаб олди. Бир неча вақтдан кейин ўзининг ёшлигидин буён мулозими ва муқарриби бўлуб юрган Ёрмуҳаммад девонбегини ул қиз ила мутаҳҳам қилиб,

ҳар иккисини қатл қилди. Муҳаммадра^имхоннинг амакиси Му- ҳаммадризобек уйғур тоифаси бирлан иттифоқлашиб, осий бўлган эди. Ани ушлаб қатл қилиб, осийларни таҳти итоатига дохил қилди. Бухоро амири табааларидин кўп ерларни талон- торож, ғорат қилиб, Қарокўл ва бошқа Бухоро иёлатларидин беҳад ва беадад асирлар олиб, кўҳна Урганж атрофларига ва бошқа жойларга нақл қилди. Охири умрида ҳам Бухоро амири- га ёв бўлуб, атроф-жонибига кўп ташвиш тушурди. Эрон шоҳ- лари илан ҳам ҳар вақт можаролари бўлуб, Астробод тарафла- рига қўшун юборар эди. 1241/1825-26-нчи санаи ҳижрийда ва­фот қилди. Баъзи М оварауннаҳр фозилларининг сўзларига қараганда, М уҳаммадраҳимхон бисер ғайур ва соҳибшамшир ва бомурувват ва иишари мувофиқи шариат ва мураввиқи ула­мо эди. Марви шоҳи жаҳонни забт қилиб, атрофдагц туркман тоифаларини таҳти итоатига дохил айлаб, қалъа бино қилиб ва бир неча тўп қўйуб, вазири Хўжа Ниёзбмйни волийи Марв қил- ган эди. Лекин, амир Насруллоҳ Хивага сафар қилғонда турк­манлар қалъага ҳужум қилиб, волийни қатл айлаб, бошини амирга ю бориб, қалъа ва тўпларни тасарруф айлаб, гарчанд зоҳиран амирга тобиъ бўлсалар ҳам хирож ва ҳосилотни ҳеч бермадилар. Амир анда Осимхўжа ном Қарокўлийни қози қилиб юборган эди. Дахли авқотгузаронликга ҳам кифоя қилмай, туркмания бошлуқларини меҳмонхонасида бир неча кун туруб, авқот ўтказолмай қайтиб кетди. М уҳаммадраҳимхон Хива шаҳрининг ободонлиги учун ниҳоятда саъй ва ижтиҳод айлаб, масожид ва мадорис ва иморати олия бино қилиб, шаҳарнинг атрофига ғоятда маҳкам ҳисор бино қилди. Олтун сиккасида бир тарафнда Муҳаммадраҳим Баҳодирхон (ва муҳрида шеър):

Му^аммадраҳим олдида тобса жой,Умар тобеъ ўлмасму, Ҳайдар мутиъ.

иборасила мунаққаш эди. Бу иборатдин ишорат ўшал вақт- да Бухорода амир Ҳайдар ва Фарғонада Умархон ҳукмронлиғ маснадида эдилар.

Андин кейин ўғли Оллоздулихон Бухоро тавобъотидин Ғиж- дувонғача келиб, ғорат ва торож қилиб, кўп халқни асир қилиб олиб кетди. Хивақнинг бир тарафида Рафник номли боғи бена-

зир бино фиши. Ва андин бошқа иморати олий, таҳтоний, фавқо- ний ва анвои ашжор ва гулзорлар бино қилди. Охири «кулли шайъун ҳолик» [Барча нарса ҳалокатга маҳкум] мазмунича, 1258-нчи ҳижрий, шаввол ойида/1842 ноябрь-октябрь Хивақ шаҳ- рнда вафот қилди.

Андин кейин ўғли Раҳимҳулихон отасидан кейин Хоразм мам- лакатига ҳукмрон бўлуб, уч йил ҳукмронлик қилиб, 1261-нчи / 184S санаи ҳижрийда вафот қилди. Отасининг асрида Бобожон тура демак ила номзад бўлуб, халқ орасида жавру зулм қилмак билан машғул эди.

Андин кейин биродари Муҳаммадаминхон Хоразмга хон бўлди. Бу Муҳаммадаминхон Урганж хонларининг зубда[си] ва аҳли байтининг умдаси эди. Таъмири билод, исло^и умури мулк ва ҳусни тадбиру сиёсиёт ила мамлакатни обод айлади. Мино- раи мутаадада ва масожида карима ва мадориси ^асаналар бино қилди.

Эрон шоҳи тарафидин келган элчи мирзо Ризоқулихон Ше­розий Лолабош сафоратномасида айтадур: «Хива шахрида банг ва чаре амсоли ва ҳабубот ва маожину мукаййафот фаровон ва истеъмолида ҳеч кимга айб этмак ва мамониат қилмоқ асло йўқ. Таровиҳ асносида танбур чалмоқ макруҳ кўрулмас ва ҳеч уламо андин мутажониб ўлмас. Тамоми шаҳарда бир ҳаммом йўқ. Аксар ёз фаслида наҳрларда ғусл қилурлар. Хонларнинг харжи табаххонаси қалил ва ҳарна ҳозир қилинса, яхши ва ёмон, пухта ва хомга қониъ, от гўшти емакда, хусусан, сафарда кўп мулаъ, уларда асло кафш йўқ, этук киядурлар ва улар Эрон аҳолиларини кофир ва вожиб ул-қатл эътиқод қилиб ва рофи- зий ва палид тасмия қилурлар. Шиъия хотунларини кўзига сур- ма қўйуб, сочларини ўруб, юз ва аъзоларини мупггарийга кўрса- турлар, уларнинг ағлаб рижолларида рутуботи арзия ва само- вия кўплигидин қувваи боҳлари қалил, ружулиятлари заиф, хотунлари би-л-ъакс. Уларда асоройи Эрон аз ҳадд фузун, ҳат- то аҳолийи аслиясидин зиёда бир хўжанинг эллик қадар ғулом ва қули бўладур, деб. Айб ва мазамматларини бас қилғондин кейин илова би-ш-шеър:

Айбро жумла бигуфти ҳунараш низ бигуй,Нафии ҳикмат макун аз баҳри дили оммие чанд.

[Ҳамма айбини айтдинг, энди фазилатини ^ам айт,Омий кишилар дилида ҳикмат булишини инкор этма].

Дар он вилоят жанги пурхош ва сирқат ва инкори муомилот набуд. Аҳаде ба аҳаде жанг накунанд, балки баланд овоз наку- нанд. Аз аъло ва адно касеро, ки арза бошад ҳама рўз бе мамони- ат ба хизмати хон ҳазрат Мухаммадхон равад ва ариза кунад. Агар урфи аст ҳукм кунад ва агар шаръи аст ба қози калон таҳ- вил намояд. Ва ба ғайр аз закот дар амволи кас тасарруф нана- мояд ва закоти чиҳилу як гирад ва зулм дар муомилот воқеъ на- шавад. Мустароҳи он куллан ба болохона аст, ки зери он холи аст ва аз тарафи хорижи хона роҳе дорад, ки мутлақан уфунати он маълум набошад ва аз хориж омада ба жиҳати кипгги зироат ба боғҳо бурда корсози кунанд ва ин бад тасрифи несг ва беҳтар аз мистара^ои Эрон аст. Ва дар он мамлакат ҳама чиз арзон ва меваҳояш хуб ва фаровон асг. Харбузааш бе иғроқ бе^тари хар- бузаи Қум ва Кошон ва туташ беҳтар аз тута Шимрон, ҳалв ва анжираш нимутар аз ҳалв ва анжири Мозандарон аст, аммо ан- гураш имтаёзе надорад. Тамоми са^ро ва боғу сабзаву зироат, хона-ю наҳр пуроб ва дарахтони беду сапедор аст. Ва хони Хева- ро қарор аст ба мулозимони худ обу замин диҳад ва ба ҳар кас як таноб. Дар вақта сафар як савор ва ба жиҳати озуқаи сафар ду уштур ва лиҳозо даҳ ҳазор ва си ҳазор ва сиёҳии лашкари ў дар дидаи бе хабарон бисёр ояд ва мояи хавфи бегонагон гардад ва шаб дар са^ро ў итроқ кунанд атрофии урдуро ҳафр намоянд. Агар асб ва уштури касе дар сафар бимирад қимати он бигирад ва баъд аз мурожиат ба ҳар саворе 5 туман инъом мекунад ва муқаррари аҳаде дар назди ў зиёда 50 туман нахо^ад буд. Бино­барин ҳам вилоят обод ва ҳам хазинаи ў холи нагардад [бу вило- ятда жанг, жанжал, ўғрилик пул олиб, инкор қилиш йўқ эди. Би- ров-биров билан урушмасди, балки овозини баланд кўтармасди ҳам. Олий ва паст табақадан ҳар ким бўлмасин, арзи бўлса, ҳеч қақдай тусиқсиз хон ҳазрат Муҳаммадхон олдига бора аларди ва арзини айта аларди. Дунёвий иш бўлса, қози калонга буюрарди. Закотдан бошқа бировнинг молига эгалик фишайди. Закотни қирқ бир қилиб олади, пул муомалаларида зулм ўтказмайди. Ҳожатхо- наси уй (хона) устида бўлуб, унинг ости холийдур. Хонанинг таш- қи тарафида бир йул бўлуб, ҳожатхонанинг ҳиди умуман билин- мавди. Ташқаридан келиб, экин ва боғ зироати учун (уғитини) олиб

кетиб, ишга соладилар. Бундай қилиш ёмон ишлардан бўлмай, Эроннинг ҳожатхоналарига нисбатан яхшироцдир.

Бу мамлакатда ҳамма нарса арзон, мевалари яхши ва куп. Қо- вунлари ҳеч муболағасиз Қум ва Кошон қовунларидан создир. Тут- лари Шамрон тутларцдан ширин, анжири эса Мозаддарон анжири- дин соз. Аммо узуми унча яхши эмас. Далалари ва боғлари кум-кук ва экинзор. Хонадонлар ва анҳорлар сувга сероб. Тол ва терак да- рахтлари бор. Хива хони уз мулозимларини суву ер, сафарга чиқ- қанда бир от, сафарда юк учун иккитадан туя беради. Шунинг учун унинг ўн лашкари бундан бехабар (душман)лар кузига ўттиз минг бўлуб куринади ва бегоналар кунглига ваҳима солади. Тунда саҳ- рода қуш урсалар атрофини ковлаб қуядилар. Агар кимнинг оти ёки туяси сафарда ўлса, унинг баҳосини олади. Сафардан қайтган- ларнинг ҳар бирига беш тумандан пул инъом қилади. Ҳар бир одам­нинг ойлиги эллик тумандан ортиқ булмайди. Шу туфайли вилоят обод бўлуб, хазинаси ҳеч қачон бўш булмайди], деб ахлоқи ҳасана ва афсофи ҳамидаларини ҳам тафсил қилди.

Мухаммадаминхон 1271-нчи санаи ҳижрийда, жумади ул-охир ойида, душанба куни/1855йил 19 феврал Сарахсга тобиъ Конлитепа мавзейдда қатл 1дшинди. Қарийб ўттуз беш ёшида туркманлар боши­ни кесиб олиб, кулоҳ ва тожи ва бошқа асбоблари бирлан ўн бешинчи куни Теҳронга, шоҳ ҳузурига олиб бордилар. Лекин Насрқцдинпюҳ- га туркманларнинг бу иши хуш келмади. Зероки, ҳукмдори Хивақ ва хонзодаи Хоразм ота-боболарвдин буён хизматкорони шоҳони эрония ва парвардаи одоби исломия ва мунтасиби мавлаи ҳанифаи а^мадия,мутақаллцдиманифаи Муз^аммадияцур, деб чандон писанд ва марзойи хотири бўлмай, шоҳ амри илан Теҳронда дарвозаи Дав­лат мақбараснда баланд гумбази олий бино қидцуруб, хоннинг боши илан бошқа акобиру аьёнларни дафн қиддуруб, арвоҳларига тило- вати Қуръон ва атъоми фуқаро ва мискинон қиддурди.

Шеър:Сари Хоразмшоҳ инак ба Теҳрон,Тани ў бар Сарахс афгода нодон.

[Хоразмшоҳнинг боши ҳозир Те^ронда,Танаси эса Сарахсда нолон ётибди].

Қонликтепа ҳодисаси шул тариқадурким, Му^аммадаминхон- нинг ̂ ар йил ғорат ва чоповул қилмоғидин Сарахс ва Марв турк-

манлари Эрон давлати тарафига мойил бўлуб, Калот аҳолила- рини ўз ҳукмдорлари бўлган Жаъфар Оқой жалойир узасига таҳ- рик қилғонда ул қочиб, Хоразмга Муҳаммадаминхон ҳузурига бориб, Марв, Сарахс ва Калотни тасхир ва забт қилмоқга таҳ- рис айлаб, хон ул диёрни балки Нишопур ва Сабзаворни тасар­руф қилмоқ ҳавасига тушуб уч минг отлиқ ва тупхона бирлан Ш оҳ Мурод иноқ ва қўшбегини Марв устига юбориб ва узи Са- рахсга қасд айлаб, Тали Қонлитепага нузул қилиб, яшил са- ропардани тикиб, хосу ақрабо ва умаролари бирла ўлтуруб, му- ҳорабанинг тамошасини кўруб, ҳар тарафидин баҳодир аскар- ларини юбориб, уларга инъом бермак ила машғул бўлди. Ш оҳи Эрон ионати бирла сарахсликлар ғолиб бўлуб, олти адад туп, юз найза, беш юз мшггиқ ўлжа олдилар. Қайта-қайтадин Оқдарбанд ном мавзеида муҳораба ва муқотала бўлуб, хоразмийлар яна мағлуб ва мунҳазим бўлуб, Сарахс шаҳридин тақрибан икки минг ^адам олис кейин қайтдилар.

Уч минг нафарга яқин мақтул бўлуб, шамхол ва бир туп, ўн олти сафшикан жазоир ва икки байроқни эронийлар ғанимат ол­дилар. Хон бу ҳолни мушоҳада қилиб, ружуъ қилмакга қасд қилган ҳолда олтун эгарлик, бошида жиға ва қуйруғида олтун тўплик маркаби хоса ва қизил либосидин тониб, сарахсий ва эронийлар хонга ҳужум қилиб Қонлитепага чиқдилар. Ибтидо Қурбонкулли ном эроний қилич яланғочлаб, хоннинг бошидин чопди. Хон «мани рофизий шароратидин халос қилинглар» деб атбоъларидин ионат тиласа ҳам, улар ўз боши илан овора бўлуб, хонга илтифот қилмадилар. Х он хасмларига «ман хон ҳазрат ва парвардаи и^зат, мани ўлдурмай шоҳи Эрон ҳузурига етку- рунгиз» деб ялунса ҳам ^еч ким сўзига қулоқ солмай, хоннинг бошини кесмоқда ораларида низо бўлуб, ўн икки одам мақтул бўлди. Охири Сиҳат Ниёзхон ибн Ўрозхон Сарахсий хоннинг бошини кесиб, асбобу ашёларини ғорат қилдилар. Вузаро ва умароларидин ўн тўрт, амакибаччаларидин ҳаммаси бўлуб ўттуз икки киши мақтул бўлди. Ва яна Хоразм қозиси ва Бек- жон девонбеги, Худоёрбим, Абдуллоҳ маҳрам, Давлатёр бий, Бек- жон сардор, Ниёзқули мингбоши, Оллоҳқули юзбоши, Ҳақназар мингбоши, Давлатниёз ибн Хўжаниёз юзбоши минг отпщ аскар ила иноатга келган эди. Бекмурод&ш такка Фарйобий ва М у­хаммад шайх Фарйобий сардор икки минг отлиқ аскар илан д о ­имо Хуросонни чаповул қилур эди. Улардан етмиш киши мақтул

бўлди. Жаъфар Оқой ҳукмдор ва Мираҳмад Жамшидий ба ман- зала вазир эди, захмдор ва мажруҳ бўлдилар. Бу ҳодисадин кейин Хоразмда катта ихтилол ва ифгироқ пайдо бўлуб, туркмания тои- фаси Ота мурод ном ва қорақалфоқ жамоаси Жорлиқ тура ном зотларни тақдим ва таъзим ила аларга хон исмини итлоқ қилди- лар. Бу ихтилол Хўқавд ҳодиса ва воқеаси ва онда пайдо булган можароларга вобаста бўлуб, гуёки, жаро^атга туз сепган масал- л щ за воли мулку давлатга сабаб булди. Ундин кейин мақтул хон­нинг амакибаччаларвдин Абдуллоххон ибн Қутлуғмурод ибн Аваз иноқ, ондин кейин Саййидаҳмадхон ибн Муҳаммадраҳимхон ибн Аваз иноқш хон кўтарилди. Ёши улғайган мукаййифоти маъжун- га мубтало эди. 1281-нчи/1864йилҳижрийда вафот этди.

Ундин кейин ўғли Муҳаммадраҳимхон Хивага хон бўлгандин кейин 1291-нчи/1873-74йил санаи ҳижрийда Русия аскари Хоразм- га бориб, Ҳазорасбни истило қилиб, Хивага йигирма ча^ирим ма- софа яқин борғонда хоннинг акобирларидин Элтузар иноқ ту^фа ва ^адялари бирлан исгикболга чиқдилар. Иккинчи тарафдин Ўрун- бург аскари етушуб, шахарга занбараклар ота бошлади. Аҳоли ҳам уларга муқобил бўлушуб, ичкарвдин мудофаа қила бошлаган- да хон уларни манъ қилғонида сўзи нуфуз килмай, шул фурсатда хоннинг мухолифлари вактни ғанимат билиб, хоннинг биродари Отажон тўрани хон кўтардилар. Муҳаммадраҳимхон Хивадин чи­киб, ямут тоифаси тарафига мутаважжиҳ бўлди. Русия аскарининг сардори Хивага уч чакирим келганда янги хоннинг бобоси ва Му- ҳаммадниёз девонбеги бирла исгиқболга чиқдилар. Ўшал йил ўн учунчи рабби I, йигирма тўққуз жавзода/30 апрель 1874 йили руси­ялар Хивага дохил бўлуб, янги хонни ва унинг соҳиби машварати Муҳаммадмурод девонбегкни нақдина ва бошқа амволу ажносла- ри Русия хазинасига забт килинди. Муҳаммадраҳим биродари ва Бобохоннинг хат ва даъватлари бирла ўзи ва биродари Саййидму- род тура ва Му^аммадмурод тура ва соир а1фаболари бирлан ўн саккизинчи раббиъ ул-аввалида Русия сардорига мулокот килиб, андин кейин русиялар илан Хивага ўз пойтахтига қайтиб кирдилар. Русия ҳукмдорлари Хоразмнинг дохилия вдорасини анинг ихтиёри- га бериб, Муҳаммадра^имхонни қайтадин Хивага хон қилиб, баъ­зи шарт-шароитлар қилишиб қайтдилар. Муҳаммадраҳимхон ўшал тарихдин буён русиялар илан ҳусни муомалада ва дўстлик робита­сида туруб, 1300/1882-нчи йили мутаваффий императур Александ- рувучнинг тож киймоқ табриги учун Московга бориб қайтдилар.

Ва ул хоннинг ҳоли ^аётларида фарзанди аржуманд ва валиаҳди Саййид Исфандиёр тўра хазратлари ^ам бир неча мартабгиРусия мамлакатиға келиб, тобора дустликларини зиёда қилиб турдилар. Муҳаммад Раҳимхон [II] вафотларидин кейин вориси салтанат валиади Сайид Асфандиерхон тура Хиваға хон бўлуб, ал^ол ул жаноб ҳам русиялар илан ғоятда дустлик ва иттиҳодлик робитасида туруб, мамлакатларининг ободлиғига куб саъй қиладур.

Хонон ва шоҳонки, аҳвол ва ахборлари зикр қилинди, ибра- тан ли увлу-л-абсор[кузлари бино кишиларга ибрат] дар ойинаи «кона лам йағаннна фиҳо», «на аз мулук ва хонони собшрш а^аде ва на аз аҳволи эшон хабаре» [деганларидек], чунончи ^аким Хоқоний айтади. Байт:

Гуфти ки кужо рафтанд он тожварон инак,Зи эшон шиками хок аст обисган жовидон.

[Дединг: «уша тождорлар ^озир қайга кетган?»Тупроқ қорни улардан абадий ҳомиладордир].

Шеър:Ала кулли ҳаййин ҳолик ва ибну ролики,Ва зу насаби фи-л-ҳоликин ғариқ.Изан имтаҳана ад-дуня лабиб такашшафат,Лаҳо ан адцувун ва фи сиёби садиқ.

[Барча тириклар ҳалокатга маҳкум ва улар ўтгунчилар,Ва улар келиб чиқишларида ҳалокатга ғар^цирлар. Ҳақиқатда дунё очиқ имтиҳонлар майдони,Унда дуст либосидаги душманлар бордир.]

«Кулу ман алайҳо фа инин ва йабқо важҳу раббика зу-л-жа- лоли ва-л-икром» [«Ер устидаги барча нарса ўлади, бироқулуғ- лик ва иззат эгаси булган сенинг Раббинггина боқий қолади»]81.

Маноз эй бути Чин, ки Чин ҳам намонад,Мадори жаҳон инчунин ҳам намонад.Шутурбони саҳронишин гар бимирад,

. Салотини маснаднишин ^ам намонад.На Жам монад ин жо на нақши нигинаш,На на^ши нигин бар нигин ҳам намонад.

Ҳамин нола монда, ки мискин Ҳасанро, он рўз тарсам ки ин ҳам намонад.

[Эй Чин гўзали, нозланавермаки, Чин ҳам қолмади, Дунёнинг шу ҳолатда туриши ҳам цолмайди.Саэуюда яшовчи туякаш ҳам ўлган бўлса,Билки, тахтда ўтирган султонлар ҳам қолмайди.Бу ерда на Жим ҳолди ва на нақши,Узук кўзидаги нақшу узукнинг ўзи ҳам қолмайди. Мискин Ҳасан учун фақат нолагина қолди.Мана шу нола ҳам қолмайдиган кундан зўрқаман].

Тариххонлик гарчақд би ҳасби зо^ир шабиҳи афсона ва қис- сахони дар назар қосир, лекин дар ҳақиқат ва фи-л-ботин ҳар лафзида муштамил бар нуктае боҳир ва ҳар жумласида ғава- миз ал-ҳукм ва дақоиқи асрор мабодир, зоҳири аҳволи аём ва дувал ва ботини таҳқиқ ва тавфиҳи аъмол ва аҳволи аввал ва илали коинот ва мабоди дақиқадин мухаббар ва кайфияти вақоеъ ва асбоби амиқига муза^ҳар «лақад кона фи қиссасиҳим ибрат ли-л-увла-л-боб» [Дарҳаҳиқат, уларнинг қиссаларида ақл эгала­ри учун ибрат бордир]82.

Алҳамдулиллоҳи рабилоламин ва саллаллоҳу ала хайри халқи^и Муҳаммад ва Олиҳи ва асҳобиҳи ажмаъин!

Аллоҳума ағфир лимуаллифиҳи ва лиман назара фиҳи туа- фанни муслиман ва илҳақни би-с-солиҳин ва-д-дафаа ан шарризо лимин ва бинаҳни ан навмати-л-ғофилин!

Аллоҳума иҳсан оқибатино фи-л-умури кулиҳо ва ижарно мин хаззи ад-дунё ва азоби-л-охира!

Қад тамма ҳаза тарих фи салосин мин рамазон ал-муборак санаи 1334 арбаъ ва салосин ва салоса миа баьда алф мин ҳиж- рати ан-набавийата алайҳи афзал ас-салавот ва акмал ат-та- ҳиййот мутобиқба 1915 милодий.

Тарихнинг итмоми рамазони шариф итмомига тасодиф қил- ғони учун мақомига муносиб ушбу видоънома ёзилди:

Иди рамазон омаду моҳи рамазон рафт,Сад шукр, ки ин омаду сад ҳайф, ки он рафт.Омода нагаиггем ба тасбеҳу таровиҳ,Аз дасти ман ин фурсати ризвон ба фиғон рафт.

Хосияти си рўза фузун шуд зи ^азорон,Аз баҳри сияҳ то ба канор чи чи хон рафт.Аз баэцж видом ту маро тоқати он нест,Боз ой чу аз тани ман руҳи равон рафт.Аз омаданат омаду ислоҳ пазируфт,Исло^и жа^он пеши ту аз Ко^кашон рафт.Имрўз маро иду туро чист бифармой,Аз ба^ри Худо ҳавсала кун дил нигарон рафт.Бозори ^ақиқат макун имрўз ту косид,Бар дасги мижоз ин ^амма жон доду ба жон рафт.Дар зарфи ту нозил шуда Қуръони каромат,Бар қадри шабат қудрати ризвону шубон рафт.Чун лола дилам хун шуд ва хам шуд чун бунафша,Сар аз пайи тан тан ба бапоҳои ниҳон рафт.Афсўс к-аз ин тоифаи шарфу надомат,Гулгунчаи ин боғча бе ному нишон рафт.Рожи зи ту дар айни ризо ид баромад,Ҳар чанд баъид асту қариб ^аст чандон рафт.

[Иди рамазон келиб, моҳи рамазон кетди,ТОз шукрки, буниси келди, юз афсуски, униси кетди.Биз тасбиҳу таровиҳга тайёр эмас эдик,Қулимдан бу ризолик топиш фурсати фиғон билан кетди. Ўттиз кунликнинг хосияти мингдан ҳам ортиқ бўлди,Қора денгиздан то қирғоққа қанча-қанча хон кетди.Сен билан видолашиш учун менда тоқат йўқ,Ийд га ўхшаб келки, дилим нигоронда кетди.Сенинг келишингдан у келдию, ислоҳ топти,Жаҳоннинг ислоҳи ҳузурингга Сомон йўлидан келди.Бугун мен учун ийд, сенга не керак, буюр,Худо учун ҳафсала қилки, дилим нигоронда кетди.Ҳақиқат бозорини бугун касод қилмагин,Мажозан булар жон беришди, аммо аслида жон билан кетди. Сенинг даврингда Қуръон каромат сифатида қадр топти. Тунингни қадридан туну кунлардан эса қудрат кетди. Кўнглим лоладек қон бўлди, бинафша каби хам булди,Боши тан пайидан, тан эса балолар ортидан кетди.Бу тоифалар ишидан афсуслар бўлсинки,Бу боғнинг гулғунчаси ному нишонсиз кетди.Мана ийд келди, Рожий андин розидир,У сендан қанча узоқдир, аслида яқиндир, у шундай кетди].

Аҳволи замонадин намуна

Шарора қилдн ҳавога бизнинг шароратнмиз, Учар қушин қанотин куйдурур ҳароратимиз. Кўрингки, бир неча йиллар бозорлар ўлди касод, Ҳамиша қилди зарар айлаган тижоратимиз. Қабулга ўтмади виксил, мулкимиз гаров бўлди, Ярим баҳога сотилди уй ва иморатимиз.Кўтарди бирни иккига ажаб ҳамма дездон, Ҳанўз усмай эккан экин, зироатимиз.Фақирлик айласа торож бўлурму анга илож, Қаёнга кетди бу қўлдин бизнинг маҳоратимиз. Тавофи Қаъбадан ўтди бизани дин билмам, Кимики бонка чилони ани зиёратимиз.Нечани давлати ортди бу бонка орқасидин,Нечун зарар кўрамиз ёки йўқ фаросатимиз.Мудом бонка тубида ўтарму виксил деб,Кутуб ўтирганимиз айни бир риёзатимиз.Агар Худо карам айлаб бу қўлга пул тегса,Ҳамон ани йўқотиш бизни эски одатимиз.Ароба фойтун ила йўл кезиб Сикандардек, Ишонмангиз пули кўп деб, қуруқ тарроратимиз. Бас эмди, ёзма Тавалло тамом қил сўзни,Агарда кўп ёзар эрсанг тегар касофатимиз.

* * *Тўлди ё раб кетди қўлдин иззатимиз, шонимиз, Ҳам хароб ўлди маишат ҳам бузулди қонимиз. Шул қадар тўйу азаларга рақобат айладук, Мусфиру исрофот ўлди молимиз, сомонимиз. Мажлису базму тамошою зиёфатга кетар, Ҳимматимиз, сарватимиз, хайримиз, эҳсонимиз. Бир мусулмон ўғли ўйнар мажлиси фаҳша чиқиб, Халқ тамошо айлаюр қайда базм, виждонимиз. Зарратак виждонимиз ўлсайди, ўлмаздук ризо, Касб қилсун бу разолатга бизинг ихвонимиз. Бошқалар ўғлонлари дор ул-фунунларни кезар,Ё жувондур, ё жувонбоздур бизим ўғлонимиз, Айламазлар бир насиҳат халқнинг нафъи учун, Халқ нонила яшайдур пиримиз, эшонимиз. Бир-биримизга хиёнатдин йўқ шуғлимиз,

Манъ этамизми бу ҳоли динимиз имонимиз. Ваҳшийликка хушладук Абдулатифлар пешасин, Муқтадомиз ўлмади нечук Улугбек хонимиз. Манъи ахлоқи ислом уламога лойиқ экан, Манбаи жаҳл ўлди дор ул-илмимиз, ирфонимиз. Дину дунё илми йўқ тадрисимизга қайдадур,Эй асоси динимиз, тафсиримиз, Қуръонимиз.Гар тушунсайдук бу аҳволинг на ерга вормогин, Ё ҳақиқат қузғалурди, ё куярди жонимиз.Гар бу кундин сизлара исло^и аҳвол ўлмаса,Бир мазористон ўлур оз вактда Туркистонимиз.Эй Худо, caipia бизинг ислом ҳўлдин кетмасин, Ҳар на шайълардин лазиз имонимиз, исломимиз.

КЎРСАТКИЧЛАР*

Шахс номлари

Абдулатиф 205.Абдулбофш 81.Абдулкарим, домла 90. Абдулкаримбий 45,48,52,53,55. Абдулла 105.Абдуллоҳи Зиёд 190.Абдулло^ маҳрам 199.Абдуллоҳ понсадбоши 117. Абдулло^хон 166,191. Абдулоҳхон ибн Абулфайзхон 168. Абдуллоҳхон ибн амир Ҳандар 178. Абдулмалик 189 ибн Аваз иноқ 200. Абдулмўминхон 167,168. Абдулфатто^ 189.Абдурасул закотчи 154. Абдураҳим 66.Абдураҳим бий 45,48. Абдураҳимхон 50,52,55. Абдураҳмон метан 103,104. Абдураҳмон шарбатдор 94. Абдураҳмон офтобачи 159. Абубакр 177.Абдураҳмон 53.Абдусамад Табризий 184.Абу Бакр тархон 167.Абулқосим 45.Абу-л-Музаффар Раҳимхон ибн Абулфайзхон 166, 169,176. Абул^асан қози 176.Абулғозихон 177,193.Авазбий иноқ 192, 194.Аёзбек 180.Аёзбий 188.Азизбачча парвоначи Чустлик114,116,117.Азимбой қўгибеги 101,106,110. Али қушчи 160.Ал-Маҳмудибн Абд ул-Ҳамидхсн 178.

амир Абдул-А^адхон 189,190. амир Насруллоҳ гарант Насрулло^ амир Темур 166,191. АмирҲавдар90,171,173,178,194,195. амир Шоҳ Мурод 90.Афзалхон 181.Аҳмадшо^ 169.Ашурбий 45,46.

Байрамали 170,171.Барот қўшбеги 167.Ба^одирхон 178,179, 180. Ба^риддин 189.Бекмуҳаммад ҳудайчи 140. Бекжон девонбеги 199.Бекжон сардор 199.Бекмуродбий 199.Бекму^аммад оқсоқол 104. Бердиали юзбоши 109.Бобобек 53.Бобожон тўра 196.Бобора^им 61.Бобожон чодарбеги 138.Бобурхон 43, 44.Бозор Охунд 48,50.Бозорзули меҳтар 89.Бойзо^ додхоҳ 154.Боймурод Ботур ўғли 121.Ботур қўшбеги 78.Бузурукхон тура 93,94.Бўканбой 135.Бутаҳуф/Бутаков 186, 187.

Гадойбой 103, 104.Гулмингбой саркарда 148.

Давлат қўшбеги 167.Давлатёрбий 199. ДавлатнигаибнХўжаниезюзбяш 199.

Кўрсаткичлар асар матнига берилди

Даврон додҳоҳ 105, 106,110, 115. Дарвиш 170.Дониёлбий 169,170,192.Дусатбий 154.Дўст саркарда 141,142.Дуст ясовул 61.Дустму^аммад, амир 180,181. Дўстмуҳаммад қорақалпоқ 141.

Ёқуб 170.Ёқуб Охунд 71.Ёрбек саркарда 147.Ёрмуҳаммад девонбеги 194.

Жаҳонгир тўра Саййқц Офоқий 90. Жаҳонгирхон 178,180.Жаъфар Оқой 199,200. Жонмуродбек 175.Жорлиқ тўра 200.Жумабой 63.Жумъабой Қитоҳий 72, 82.

Залилий 90,91.Замоншо^ 172.Зийнат шоҳ 81.Зокирхўжа эшон Намангоний 89. Зубайрхон 178, 180.Зуҳур девонбеги 78, 79.

Ибн Сино 160.Иброҳим додхоҳ ўғли 112. Ибро^им Хаел, парвоначи 98,182,183. Имом Раббоний 114.Имом^ули мирзо 171,172. Имом^улихон 166.Ирисали қипчоц 140. Ирисцулибек 63,72,77,82,120. Искандарбек 156, 158. Исматуллоҳбек 180.Исобек 93,124.Исҳоқбек90,118.Исҳо1рсон тура 92.

Калли Шоди 82.Каримқули понсадбоши 120. Кенжаали 170.

Кинасарихон 134, 135. Комроншоҳ ибн Ма^мудшоҳ Куёвхўжа 174.Кўрўғли 110.

Қадам иноқ 64.Қанбар шарбатдор 120 Қаноатшоҳ оталиқ 115,116,130,132,137,139,141.Қиличалихон 175.Қобил Мирзо 61, 81.Қобилбек ибн Ўткир сўфи 174. Қобул мирзо 81.Қозийи Калон Мавлавий 179. Қозоқбой оқсоқоя 139.Қозоқ тўра 173. Қонулли/Канноли, майдр 187. Қосим мингбоши 120, 124. Қосимбек опиишқ ўғли 112. Қосимхон 134.Қотурма огалуқ 101.Қулика 50.Қурбонмуҳаммад Мирзо 61. Қутлуғмурод ибн Авазбий 193. Қутлуғмуродбек 175. Қутлуғмуҳаммад 194.Қўш додхоҳ 154.Қурбонкулли 199.

Ғариб ясовул 81.Ғаффорбек 157.

Лашкар беклар беги (Ғуломшоҳ Чатрорий) 75, 81, 84, 86.Лўли халифа 112.

Мавлавий Кобулий 90 Маллахон 103,124-130,132, 136,137,140,150,157.Маҳмуд 170.Маҳмуд Ғани 178.Маҳмудбий 174.Маҳмудхон тўраи А^рорий 87,88,90. Маҳмудшоҳ ибн Темуршо^ 171,175. Масъсум ибн Дониёл 170. Махсумхон тўра Махдум Аъзамий

Маъсум 90,92.Маъсумхон тўра Маҳмудхон тура 88.Машраб 48.Минг Ойим 60.Миён Қоҳир Соҳибзода 181. Мир Аловуддин 174.Мира^мад Жамшидий вазир 200. Мирзо Аҳмад қўшбеги 144, 145, 147,152,153.Мирзо Давлат тожик 150.Мирзо Ёдгор 93.Мирзо Жунайд 177, 179.Мирзо Комил 138.Мирзо Ризоцулихон Шерозий Лолабош 196.Мирзо Фазл қози 170.Мирзо қозикалон 90.Миролим юзбоши 109.Мирраҳим 61.Музаффарвдинхон 157,186,187,189. Мулла Раҳматуллоҳ 64.Мулла Эрназар 64.Мулло Абдулазиз ибн Абдулғани 178. Мулло Абдулгаффор ибн Саид аш-Ширвоний 178.Мулло Абдусаид хўжа 188. Мулло Ашур Муҳаммад 61. Мулло Исомуҳаммад 117.Мулло Каримқули дасгурхончи116,117.Мулло Миракхон ан-Насафий 178. Мулло Мирзо Солиҳ ибн Назар- муҳаммад ал-Хўжандий 180. Мулло Муҳаммадшарифхўжа ибн Атоуллоҳ ибн Ҳодий 188. Мулло Нажмиддин 158.Мулло Насрндцин ал-Қурсовий 178. Мулло Ниёз ибн Бинямин ал-Бал- хий 188.Мулло Ниёз Муҳаммад; қаранг: Ниёзий.Мулло Низомиддин ал-Ҳусайний Қози ул-қузот 167. МуллоОлимқул 136,139,140,144, 150-156.

Мулло Раҳмонберди Маҳмуд ибн Ниёзберди Туркманий 189.Мулло Султон 141-144.Мулло Султон юз 141.Мулло Тожибой ибн Сафар Хўжандий 188.Мулло Турсунжон 178.Мулло Фахриддин ибн Ибро^им 178. Мулло Ҳидоятуллоҳ 173.Мулло Ҳожибой ибн Сафар ал- Муҳаммадий 178.Мулло Холбек дастурхончи 116. Мулло Холбек қипчоз 110,116. Мулло Ҳусниддин ибн Башир Туфторий 178.Муродбек 157.Муродхон 111.Мусахон ибн Исохон Двдбндий 173. Мусулмонқули қипчоқ 106, 108,110,114,116,118,119,121,124,183. Муҳаммадалихон 89, 92, 98, 102, 103,144,180,182,183,187. Муҳаммадамин 45. Му^аммадамин тўпчибоиш 174. Муҳаммадаминхон 97,196. Муҳаммадкарим халифа 112. Муҳаммадкарим ясовул 88. Муҳаммадкарим ясовул 101,110. Муҳаммадназарбек 107,108,144. Муҳаммадниёз ҳудайчи 101, 111, 120,124.Му^аммаднурхўжа 81. Муҳаммадражаб қўрбоши 120. Му^аммадраҳим отшщ53,88,171,175. Му^аммадризобек 195 Мухаммад шайх Фарйобий сардор 199. Му\аммадшариф оталиқ 103,105. Муҳаммадаминбий 192. Муҳаммаддиёр додхоҳ 116.Му^аммадмурод девонбеги 200. Муҳаммадмурод тўра 200. Муфмт&щ>Ку]щботурбоши 107. Му^аммадназарКўруғли 107,111,116. Му^аммадназар СЪқов 107,111,116. Му^аммадниёз девонбеги 200. Му^аммадниёз додхоҳ 116.

Муҳаммадниёз қўшбеги 120,124. Муҳаммадниёз ҳудайчи 111 Муҳаммадра\имхон 176,194,195,200. Муҳаммадраҳимхон II 201. Муҳаммадхон 172,196,197. Муҳаммадшоҳ Қочор 185.Мўмин Хўжа понсадбоили 124. Мўминбек 63,73,77,82. Мўминбек домла 90.Мўминхон Мирзо Мўминхўжа Вобкандий 178. Мўминхўжа тожик 108.

Наврўзбой тўра 134,135. Назирбек 157.Насруллоҳхон 178,180-188. Ниёзалибек 174.Ниёз баҳодир 142.Ниёзий 49,54,114,130,133. Ниёзқули мингбоши 199. Ниёзмуҳаммад қози 81. Низомиддин қози 169,170.Нодир Мирзо ибн Шоҳрухмирзо 171. Нодиршоҳ 168, 169-173. Норбўтахон 56-61, 81. Норму^шмадА^//0115,116,15Q151. Нормуҳаммад қўшбеги 118,119,120. Носирбий 173.

Облойхон / Аблай 134.Оға Мухаммадхон 171.Оғуй ботур 134.Ойчучукойим ўғли Исҳо^он тўра 92. Оқбўтабий 50.Олимбек 130.Олимбек додхоҳ 136.Олимбек қирғиз 130,140.Олимхон 60,6f, 66,67,89,70-76,78, 79,81,98.Оллоҳқули юзбоши 199. Олло^қулибек 173.Оллоҳқулихон 183,195.Омонжул 134.Ориф Пскатий 90.Олтун бешик 45,46.

Осимхўжа Қарокўлий 195. Охтахўжа 194.Офтоб ойим 90,92.Охун қоровулбеги 112.

Пирмуҳаммад ясовул 61.Пулод қирғиз 155.Пўлод оталиқ194. Пўлодхон/Пўлатхон 159

Ражаб Ғалча, қўшбош 61,68,69, 70,82,84,88.Ражабали 170 Раҳимқулихон 196.Раҳимхон 167,168.Раҳимхон ибн Аваз иноқ Раҳматуллоҳ 108.Раҳматуллоҳ додхоҳ 112. Раҳмонқулибий 116.Ризоқулихон Шерозий Лолабош 196. Рожи 203.Рустам 170.Рустамбек (ибн Норбўтахон) 60. Рустамбек 61.Рустамбек додхоҳ 139.

Саид ибн Усмон Аффон 190. Саййид Аҳмадхон ибн Муҳам- мад-Саййид Жуйборий хўжа 179. Саййид Исфандиёр тура 201. Саййид Назарбий 192. Саййидбий 178.Саййидмурод тура 200. Саримсоқбек 104, 106, 109, НО, 113-115,157.Сиҳат Ниёзхон ибн Ўрозхон Са- рахсий 199.Скубелуф/Скобелев 159.Собир мирохўр 111.Содиқ тура 154.Соди^бий 178.Содиқбой 109.Соли^ судур 101.Солиҳбек Охунд 138.Солиҳхўжа ота ўғли 108,109.

Сом Наримон 65.Сотиболди додхоҳ Қосим ота- ли^ўғли 112.Субхонқулихон 166. Сулаймонхон 55, 56. ^Сутаймонхужаэшон шайхулиашг 145. Султон Маҳмудхон 96,97, 182. Султонмурод 170.Султон Саййидхон 154.Султон Турайи Аҳрорий 90. Султон Худоер 45.Султон Элик 45.Сутуд Дорат/Стоддардт 185-187. Сўфибек 157.Сўфи бек Даврон додхоҳ 126.

Тавалло 204.Тангриқул иноқ 101.Тангриқули шиговул 101.Танди иноқ 107.Таниқулн шиговул 106,110. Тарсун Бокий қози ибн Абдура- ҳим 173.Тошму\аммад Мирзо Бузрукхўжа 61. Туғди иноқ 95.Тура Хўжа Калон Махдум Аъзамий 90. Тўражон тура 90, 190.Тўра Сўфи 194 Тўхтамиш 170.

Улуғбек 160.Умар 170.Умарбий 174.Умархон 60, 77, 79, 80-84, 86, 88- 91,177,195.Умархон ибн амир Ҳайдар 178,179. Усмон 177.

У та б бий қушбеги 122.Ўткур Сўфи 170,172,174.

Фазл 179.Фазлбий 174.Фаридун 170.Фаробий 160Фозилбек ибн Муҳаммад Амин 194.

Фозилхон ибн Норбўтабек 169. Фўн/фон Кауфман 157, 158.

Ҳазрат Али; қаранг: Али Хазрат Калон Соҳиб 136,137,143,144. Ҳазрат Офоқ 94,96.Ҳазрат Соҳибзода 92,102,109. Ҳазратп Миён Халил С6\иб 113,114. Ҳазрати Шоҳ [Жарир] 111.Ҳасан девонбеги 64.Ҳасан Муродбек 175.Ҳайдар мирзо 171,172.Ҳаким қушбеги 176, 188.Ҳаким оталиқ 169.Ҳакимбий 174,179.Ҳакимбий қўшбеги 179, 180. Ҳаққули мингбоши 95, 96. Ҳақназар мингбоши 199. Ҳомидхўжа 75.Ҳожибек 57,58,60,61.Ҳожибий 45.Ҳорун ар-Рашид 178.Ҳотамқули рисолачи 116. Ҳусайнбий 173, 174.Ҳусайнхон 178, 179.

Халифа Сафо мударрис 119. Халифа Ниёзқули ат-Туркмани 173, 177.Хидирали 136.Хидир қирғиз 140.Холмуҳаммад додхоҳ 116. Холиқназар тожик 141, 142. Холмуҳаммад раис 119.Хотун 190.Хоқоний 201.Хонхўжа 61.Хонқули мирзо 78.Худоёр ёвар 104.Худоёрбий 199.Худоёрбий вазир 167.Худоёрхон 111, 112, 116-121, 124- 126,128,137-140,141,143,145,146, 149,157,159,189.Худойқули баҳодир 61. Худойназар амин 143.

Худойназар тожик 136. Худойназар турк 140.Хушвақт қушбеги 92.Хўжа Калон Жуйборий 105,124,148. Хўжа Калон ҳоким 148.Хўжа Содиқ қизлар огаси 174. Хўжамқули аълам 119. Хўжамқулибий 181.

Чамашбий 45,46. Чернайуф/Черняев 153.Чингиз 166,176,191,193.Чўтан қирғиз 140.

Шайбонийхон 166.Шайх Бадал додхоҳ 84.Шайх Сафар 170.Шайх ул-ислом Намангоний 119. Шамсмоҳ бинт Абулфайзхон 176. Шералихон 98,99,100,103,105,106,107,109,157, 183.Шералихон Мирзо 154.Шоди додхох 101, 103,107,108. Шодибий 45, 48, 55.Шодмонхўжа ўроқ 125, 130, 138, 140,146,149, 150.

Шоҳ Замон 171,175,176,178. Шоҳмастбий; қаранг: Чамашбий Шоҳ Махмуд 172.Шоҳмурод тура, бий 169, 170, 173.Шо^муродбий иноқ 199. Шо^муродхон 111,136,140,149. Шо^руҳ ибн Ризоқули мирзо 171. Шо^рухбий45,46,48,50,53,55,56,77. Шо^рух ибн Олимхон 81. Шоҳруххон ибн Иброхимхон 185.

Элбарс 169, 173.Эгпузарнно^хон 174,175,193,194,200. Эрдонахон 53, 55.Эржон тўра 134, 135.Эрназар додхоҳ, девонбеги88,92, НО. Эрназар Охунд 94. Эшмуҳаммадиноқ 192.Эшонхон тура 90.

Юнустуғлу г 108.Юнус Хўжа 68,69,70.Юнусжон шиговул 155. ЮсуфҚошғарий82,83,89,92,103,107.

Жой номлари

Авлиёота 76, 130, 135,151, 187. Андижон/Ахси 43, 57, 58, 95, 107.121,123,127, 141, 142,144. Арзиқтепа 74,100,111.Асака 127.Астробод 195.Ахолтепа 159.

Бадбахт нули 134,161.Балиҳчи 111, 114,123,141.Балх 75, 175, 180, 182.Баэфобод 118.Бекбачча 89.Бешариц 87,96,149.Билциллама 121, 123,124.Бойгаро 161.

Бус 189.Бухоро 50,51,64,65,75,81,87,90, 92,96-103,110, ИЗ, 115,116,118, 126,139,140,141,147-150,156,158, 160,166,169,171,173-179,180-190. Бўка 103.

Гулбоғ 93,94,95,96.Гулобод 173.Гуюктепа 159.

Дашти қипчоқ 76,77,83,105,119, 125,131,133, 134, 157.Диззах 65,66,86,87, 137,138,156, 157,160.Дўрмонча 157.

Ёзди 135.Ём 87.Ёнбулоқ 74.Ёрмазор 53,58, 103, 141.

Етти ша^ар 75.

Жайҳун,дарё 172,181,191,194. Жамбул 161.Жуйбор 173.Жўлак 132,151.

Зангиота 138.Зарафшон 191.Зомин 64.

Щон 152, 153.Исломбўл / Истамбул 94,182. Исфара 89.Иткечук/кечув 135.

Капот 199.Кандир давони 71,78, 103. Кармана/Кармина 169,174,179. Каттақўрғон 158,189.Кашмир 75.Кетмонтепа 120, 130.Кировчи 57,72,74,78,83,115,116, 131,139,140,189,192.Китоб шаҳри 158.Кобул 180,181.Кориз, мавзе 72, 74.Кошғар75,93,94,95,96.Кошон 197,198.Конибодом 148.Кушка ша^ри 159.Кук тунлик ота 48.Кўлоб 61, 167.Курдистон 171.Кўҳистон 75.

Қабодиён 58.Қайнар 46.Қамишқўрғон 69,71,72,74. Қандаҳор 151,181.Қарқароли 134.

Қарқароли уезди 134.ҚароУтгул 134.Қарокўл 189,192,195. Қароқчиҳум 86.Қаротагин 61.Қарши 173,174,178,192.Қизил жар 134.Қизил кўпрук 78.Қирим вилояти 190.Қозуц ф)!(ғон, мавзе 135. Қонликтепа 198.Қонлитепа, мавзе 199.Қорағулча 148.Қоражамбул 134.Қоракул 189,192,195.Қорамозор 78.Қорасув 149.Қоратепа; қаранп Муйи муборак Қаровултепа 45,128.Қоф^оз 158.Қубо кишло^ 141,142.Қум 197,198.Қумо^ 135.Қурама 57, 71, 72, 74, 83, 86, 116,137,138,139,141.Қурбон мерган, мавзе 147. Қуроғўти 135.Қуртақа 130.Қўшкўпрнк 86.Қушчи бўлусти 135.Қўйлиқ, мавзе 74,106.Қўйлуқ83,156.Қуйруқтепа 111.Қўпггегирмон 87,105, 147.

Ғарамсарой/Ғ урумсарой 68,69,78. Ғиждувон 167, 192.

Маоз Жабал 144.Марв 170,171,172,173,191,198,199. Марғинон/Марғилон 53,88,92,103; 107,124,141,143-147,149,157,159. Марғузор 120.Марки/Мерка 130,135.Ма\рам 96,148,159.Машҳад 171,172.

Миёнкол 192.Мингўрик, мавзе 154. Миробод 111.Мозандарон 197.Москов 174,200.Муғ арки 88.Муйи муборак 56,101, 157,

Навбаҳор 101.Найман га 44,96.Наманган 47,49,120, 159. Насаф 169.Ниёзбек 73,74,119,139. Нишопур 199.Нов 147.Ноғорачалди, мавзе 95. Норин даре 107, 117, 123.

О блиц 120, 127. Ободмавзеси 107. Ойимфшшоц 101.Оқ дарбанд, мавзе 199. Оқер 145,151.Оқбулоҳ 82.Оқер, мавзе 146. Оюкар71,74.Оқмасжид 125,132.Оқсув 83.Олмоти/Алмати 130, 134. Олти цуш 78.Олчак, мавзе 155.

Палосон 145,146. Панжшанба 174.Пашпак 130,134, 135. Пешовар 168.Пешоғар 182.Пиллахона 46.Питроград 189,190. Пишпак 130.Пойтуғ мавзеси 124. Помир 191.Понсод 47.Псканд 104.Пурнок 46.

Рафник бога 195.Рошидон 145.

Сабзавор 199 Сайрам 74, 77.Самарканд 43, 50, 51, 64, 65, 82, 86,87,100,110,128,140,147,158, 159, 173, 174,182,187,191. Самғар 72.Сомончи 127, 146.Сарахс 198, 199.Саритол, мавзе 127,147.Сарисув 134,161.Саритол 147.Сирдаре 47,98,103,116,126,138, 139,152, 162.Солор 75, 83.Сомончи қипчоц, мавзе 127. Сўзоқ 134.

Талое, мавзе 98.Таргова 45,47.Тверь 161.Тепақурғон 46.Теҳрон 198.Тибет 151.Толлоғуч тепа 104.Тошканд 52, 68, 70, 73-78, 83, 84, 86,96,103-107,109, 110,113,115, 117, 119, 120, 121, 124, 126, 132- 140,149,151,153-156,161,165,167, Тошканд вилояти 68.Тошлоц мавзе 143.Тувак132.Туркистон 76, 84, 115-117, 130, 134,137, 139, 150, 167.Туфроц қўрғон 93.Тўйтепа 73,74,78,83,104,140. Тўқайтепа 46,101.Тўрақўрғон 57,88, 107, 149.

Урпшч 173,183,192,195. Учффғон 110,120, 126.

Ўбшун 103.Ўзбактеппа 87.

Ўзганд43, 148.Ўратепа 50, 63, 64, 65, 82, 86, 87,88,118,147,174,183.Ўрунбурғ 157, 161, 187.Ўш 95,110.

Фарғона (ўлка) 43, 71, 73, 76-79, 81, 82, 86, 90-96, 98-100, 103, 113, 119, 148,150,166,182,183.

Ҳазорасб, қалъаҲазрат Шо ̂Нақшбанд, мозор 169. Ҳирот 181.Ҳисори Шодмон 167,178.

Хавос 87.Хайробод 86.Хива 158,160,161,166,192,196,200. Хон тоғи 134.Хоразм 174, 175.Хуйушон 171, 172.Хуросон 199.Хўжақц 50, 51,62,68,69, 78, 100, 101,105,128,132,140,159,167,182. Хўқанд 43,45,49,52,53,56,57,60, 64, 65-67, 69-71, 73-76, 78, 79, 82- 84,87,88,92,95-106,1080112,119- 121,123-128,132,133,136,139-141, 143,146-148,150,152-154,156,159,177,180,187,189,200.

Чинос 138.Чироқчи 184.Чирчиқ, даре 74,106,119,140,154, 156,162.Чодак 45,46,47,68.Чор Бакр 169.Чорбоғи девона 78.Чорбоғи Тўранғу, мавзе 120. Чоржўй 170,173,180, 184. Чордара мавзеси 110.Чу,дарё 134,135.Чуст 108.Чўлак, мавзе 134 Чўлоққўрғон 134.Чўпон ота 158.

Шайх Хованд Таҳур Шимрон 197.Ша^идон 47.Шаҳрисабз 50, 167, 174, 176, 178, 181,183,184.Шаҳрихон95,106,107,110,123,124, 127,142.Шўр, мавзе 141.Шўртепа, мавзе 154,155. Эгрижар/Эржар 189.Эски Тошканд 138.Эскиқўрғон 48.

Юлғунтепа 111.

Чавча, мавзе 117. Яккабоғ 184.Чамишбий 45, 46. Яккатут 141,142,143,145.Чанкат46. Ялта 189,190.Чимканд 73,74,76,77,82,119,152, Янгиқишлоқ 146.153,154, 187. Янгиффғон 130,131.Чинобод ариғи 118.

Унвон ва мансаблар

Амин 143. Бекларбеги 84,86.Амири лашкар 82, 105, 107, 109, Бий 45, 46, 50, 72, 75, 77, 138, 167,150,154,156,165. 170,173,174,178,179,181,188,189,Аълам 165,166. 192,194,195.

Ботурбоши 105, 107.Баковулбоши 166.Баҳодир 61, 81, 82,142. Вазир ул-аъзам 194.

Дастурхончи 116,117,119,166. Даҳбоши 166.Девонбеги 75, 78, 79, 88, 166, 194,199.200.Додхоҳ 84, 101,103, 105, 106, 107,109,110,111,112,115,116,126,127,136,150,154.

Ёвар 109

Закотчи 154.

Иноқ95,101,107,174,175,192,193,194.199.200.

Қаровулбеги 112.Қизлароғаси 170,174.Қози 166-170, 174,195,199.Қозий ул-қузот 166,167.Қозийи аскар 166.Қозийи махсус 166.Қозикалон90,145,166,188. Қўрбоши 120.Қушбеги 61, 68, 70, 1, 84, 88, 101, 106,110,119,120,122,144,147,150, 152,153,154,165,167,169,170,174, 176,179,180, 188,199.

Ма^рам 108,128,199. Ма!фамбоши 166.Ме\гар 89,93.Мингбоши 82,83,89,92,95,96,103, 104,107,108,109,116,119,124,138, 140,146,149,165,199.Мирзобоши Мирохур 111.Мирохурбоши 166.Мударрис 166.Муфти 166.Муфти аскар 166.Муҳтасиб 189.

Надими хос 89.Нациб 180.Ноиб 166,184.

Раис 119,189.Рисолачи 116.

Сар аскар 179.Сардор 199.Саркор 107, 166.Судур 101,109.

Офтобачи 159.Оталиц 88, 95, 103-105, 111, 112, 119,141,166-169,194.Оқсоқол 104.Оғалуц 101.

Парвоначи 116,119,165,182, 183. Полковник 185.Понсадбоши 120,124,130,145.

Тунҳотир/тунқатор 165.Тўқсоба 166.Тўпчи 128, 152.Тўпчибоши 170, 172-174.Тўра 87,94, i 34,135,154,168,190, 200.

Ўроқ 125,140.

Хазииачи 166.Халифа 112.

Чодарбеги 138.

Шайх ул-ислом 119,166.Шайх ул-машойих 165,166. Шарбатдор 94,120,166. Шиғовул 101,110,155.

Эшик оға боши 104,166.

Юзбоши 109,166,199.

Ясовул 61,81,101,110.

Ҳудайчи81,101, 111, 119,140.

Қўфж тарихчилари ва уларнинг асарлари

Асар номи муаллифи Ёзилганйили

тили жанри Сақла-нишжойи

Котиб, кўчирил- ган йили

хати ҳажми изоҳлар

1. Амирнома Акмал - Шер- 1801 форс. наср Тошкент автограф нас- 133 вар.муҳаммад йилдан таълиқХўқанди кейин

2. Умарнома ФаэлиФарғони

1822 форс. назм СПб,С/2467

автограф нас-таълиқ

158 вар. Охирит

3. Шо^номайи Мирзо Мушриф форс. наср СПб, автограф нас- 149 варнусратпаём Қаландар 1823 0471

Душанбе,10088

таълиц 132 вар.

4. Тарихи Дилшод 1820 йил­ форс7 наср Душанбе автограф нас-муҳожирон Барно

1800-1905дан кейин узбек Тошкент,

№1207таълиқ

5. Воқеоти Му­ Увайсий, 1843 ўзбек назм Тошкент, Муҳам- нас- 7 вар. Охирихаммад Али 1780-1845 мадюнус-

хон, 1859таълиқ т

6. Шотртомайи Мутриб 1842-43 узбек назм Тошкент, нас- 29 вар. ОхириДевона 596/1 таълнҳ тМутриб СПБ,

Т/2412

7. Шоҳномайи Девона Андалиб

Андалиб 1842-43 ўэбек

8. Мунтахаб ут-таворих

МуҳаммадҲакимхон1807-1844/45

1844 форс.

9. Жангномайи Худоёрхон

Мулло Шав- қий/Шамсий

1853 ўзбек

Ю.Зафарномайи Худаёр хон

Абдулғаф-фурбойМунший

1853-54 форс.

11 .Таворихи манзума

Имом Али қори Қундузи 1800-1857 йилдан ксйин яшаган

1857 форс.

12.Хулосатал-аҳвол

Абу Убайдул- лоҳ Муҳаммад (1804-1865)

1864-1865

форс.

назм Тошкент,596/11№696

нас-таълиқ

22 вар.

наср СПб, Тош­кент (ИВАН 592,593,595,596/1, 9973/IV, 1560,594), Душанбе

Муҳам-мадамин(Душанбе)

нас-таъли^

732 вар

назм Тошкент, № 599/1, 1762

19161910 й ил- лари кў- чирилган

нас-таълиқ

27 вар. 53 вар.

назм

назм

Тошкент,№598,1573,599/11,1636.Тошкент,Душанбе,СПб.

автограф нас-таълиц

65 вар 27 вар 23 вар 35 вар.

наср Тошкент,2084

автограф нас-таълиц

198 вар.

13. Тарих и Шавқи

14.Жомиъ ал-ҳаводис

Мулло Шав- қий/Шамсий Мулло Шав- қий/Шамсий

1874 форс.

ўзбек

15.Гарайиби Тожир 1864-65 форс.сипах

1 б.Амирлашкар Бскназар 1865 ўзбекжаигномаси

П.Тарихижаҳоннамойи

Ивазмуҳам- мад Аттор Хўқандий

1868-69 ([юре.

18. Мироти футу^ Тўрахўжа ибн Зиёвуддинхў- жа Андижони

1871-72 форс.

19.Ту^фат ут-та- ворихи хони

Ивазмуҳам- мад Аттор Хўқандий

1872 форс.

20.Тазкирайисултоний

АбдулвосеъМанзур

1871 форс.

наф

наф Тошкент,Уз АН ШИ-3 1872/11

нас-таълиқ

82 вар.

топил-маган

наф Тошкент,5409

автограф наталик 38 вар.

назм Тошкент, №1925/1V

Му^амма ̂ниёз охущ 1878

- нас- , таълиц

27 вар.

наср

наср

Тошкент, №9455 (II жилд). СПб,№ С/439 (I жилд)

автофаф нас-таълиқ

440вар. 835 вар.

топил-маган

наср СПб, № 440

автограф нас-таълиц

360 вар. Охирийўц

назм Тошкент,692

автофаф нас-таълиқ

123 вар. Илова. 20 вар.

21.Тарихи Шоҳ- Ниёзмуҳам- 1876, форс.рухи (Ибрат ал-хавоцин)

мад Хуцанди 1895-96,1871-72

узбек

22.Ғарибиома Мулло Хол­бек ибн Му- ҳаммадмусо Андижоний

1880 ўзбек

23 .Осиё тарихи (Фарғона тарихи)

МаҳзунЗиёвудцинХўқандий

1881 форс.

24.Мактубчайихон

Муҳаммад- умар Умидий Ваф. 1906

1885 узбек

25.Ҳацицатал-анвор

Му^аммад-юнусжонТоиб1830/1905

1887 форс.

26. Тарих и жадидайи Тошканд

Муҳаммад-солиҳхўжаТошкандий

1863-1888

форс

Ндср/назм

Тошкент, ҒзФА ШИ 1787,4463, З.У.Чориев шахеий ку- тубхонаси

нас-таълиқ

252+1вар.412+2вар.126 вар.

Наср/назм

Тошкент № 596/11

автограф нас-таълиц

75 вар.

наср Исгамбул автограф нас-таълиқ

1696 вар. (400 бет.)

Халисафандикутубхо-насида.Туркия

наср СПб,№ С/575 Тошкент JNfel 902/V

МуллоНизомУД-ДИН

нас-таълиқ

26+3

наср Т ош кент,596/III

Бобохўжа ибн Мир Убайдул- л о ^

нас-таълиқ

11 вар. Охирийўқ

наср Тошкент, № 7791, 11072,

Автофаф,Набира-хўжа,

нас-таълиқ

1040вар.

27.Анужумат-таварих

28.Ансоб ус-са- лотин ва таворих ап- хавоцин

29 .Тарихи Азизи

ЗО.Тарихи Али- қули амир- лашкар

31 .Туҳфайи Таиб

32.МукаммалиТарихи

номаълум

Мирзо Олим ибн Мирзо Раҳим Тошкандий

Муҳаммадазизибн Му^ам-мадризоМарғилонийМуҳаммад-юнусжонТоиб1830/1905Муҳаммад-юнусжонТоиб1830/1905Муҳаммад-фозилбек

1318/1900-01

1901-02

1903-1905

1900йилданкейин

1903-1905

11073,5732

Абдулло^Носиров

форс наср Тошкент,№11366

АбдуллоҳМуродовавтограф-данкучирган,

нас-таълиц

150 вар. Итмо­мигаетмаган

узбек/форс.

Наср1 назм

Тошкент, № 1314/1, 3753/1, 9841,7515 12922/1

автограф нас-таълиқ

177 вар 179 вар. 25 вар. 224 вар. 20 вар.

узбек наср Тошкент, автограф № 11108

сулс 219 вар.

узбек наср Тошкент,№12136

автограф нас-таълиқ

185 б.

Форс/араб

наср Тошкент,4243/11

автограф насх 50 вар.

узбек наср Тошкент,№09/648,

автограф нас-таълиқ

133 б. Ўз ФА Асосий

Фарюна

33. Хул лас у 1-таиорих

Махмуд Ҳаким Шоди Му­хаммад укли Яйионий

1914 узбек

34.Тарихи Туркистон

35.Тарихи Фарюна

Мулла Олим махдум ^ожи И 6pai 1862/1932

1915

1914-15

узбек

узбек

36.Ми ши а> заман

37.Тарихи милиция1т

И бра г 1862/1932 Ибрат 1862/1932

1918 ёки191924~жумад II 1344/9 январь 1926

узбек

узбек

наср

наср

наср

наср

наср

5971 кутубхо-насида

ҚЎҚОН автограф Ҳамза номида- 1 и ҚЎ- қон ада­биёт му­зей ила

Тошкент литогра­ пасх 220 б.литография фияТошкент, Инойатул- нас- 102 вар.№ 11616/1, лоҳхон таълиқ 102 вар.11080, Тўрақўр-10117/1. ғонийДушанбе,№ 1512Тошкент, автограф нас- 33 л.11618 таълиқТошкент, Инайатул- пас- 18+1№11616/11, Л0ҲХ011 таълиц вар.10117/11 Тўрақўр-

ғопий, Собитхои ибн Саййид Наимхон- тўра Тура-

15 вар.

қўргоний(1955)

38.Мажмаъул-^аводис

Абдулложон ибн Му^ам- мадсолих Андижойий- Насимий

1923-1927

ўзбек Назм/ Тошкент,наср

автограф№603

нас- 73 вар. таълиқ охирийўқ

Боши ва

Изоҳлар

Сўзбоши

' П о т а н и н Гр. Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина. 1830 г. // Военный журнал. - 1831. № 4-5. Отд. отт; Шу муаллиф. Показания сибирского казака Максимова о Кокандском владении // Вестник Императорского Русского географического обще­ства. Т. 28. - СПб., 1860; Р о м а н о в с к и й Д. Н. Заметки по среднеазиатскому вопросу с приложениями и картою Туркистанского генерал-губернаторства. СПб., 1869; X а н ы к о в Б. Обозрение Кокандского ханства в нынешном его состоянии // Записки Импера­торского Русского географического общества. - СПб., 1849. Вып. III (кн. III); М а к ш е е в А . Показания сибирских казаков Милюшина и Батирышкина бывших в плену у кокандцев с 1849 по 1852 гг. // Вест­ник Императорского Русского географического общества. 1856 год 17-й; Шу муаллиф. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. - СПб., 1890; В е л я м и н о в - З е р н о в В. Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммада Али до Худаярхана // Записки Восточного Отделения Русского археологичес­кого общества. Ч. IV, 1859; Шу муаллиф. Сведения о Кокандском ханстве// Вестник Императорского Русского географического общест­ва, 1856. 4.18; Н у ре к и н А. Очерк истории Коканда с 1841 по 1886 год // Туркестан^ие Ведомости. 1871. № 35; Г р и г о р е в В. В. Ещё о кокандских монетах и событиях //Туркестанский сборник Т. IV, 1894; Х о р о ш х и н А . П. Очерки Коканда // Сб. статей касающихся до Туркестанского края. - СПб., 1876; Шу муаллиф. Очерки Ташкента // Туркестанские ведомости, 1873. №19; П е т р о в с к и й Н. Очерки Кокандского ханства // Вестник Европы. 1875. Кн. 10; М и д е н д о р ф А. Ф. Очерки Ферганской долины / Перевод с немецкого В. И. К о вал с ко го.-С П б., 1872; Фе д ч е н к о А.Обиджуваз- писчебумажная фабрика в Коканде // Туркестанский сборник. Т. 57; Шу муаллиф. В Кокандском ханстве. - СПб., Т. I. Вып. 7. 1875, тед. 1-я; Шу муаллиф. Объяснительная заметка к карте Кокандского ханства и прилагающих стран II Известия Русского географического общества. Т. VII. № 6.

Огл. отт; Д - о й Д м . Пять недель в Кокане. 1870. // Сборник матери­алов о Русском Туркестане и странах Средней Азии. Ташкент, 1871. С. 244-318; К у н А. Очерк Кокандского ханства // Известия Импера­торского Русского географического общества. Т. VIII, 1876; Шу муал- лиф. Некоторые сведения о Ферганской долине // Военный сборник. СП б.,1876: Шу муаллиф. Очерки Шагрисабского бекства // Записки Русского root рафического общества по отд. этнографии. Т. VI. 1880; Шу м уаллиф. О черки К ок ан д а // Сб. статей касаю щ ихся до Туркистанского края А. П. Хорошхина. - СПб., 1876; Н а л и в к и н В. Краткая история Кокандского ханства. - Казань, 1886 (новое изда­ние: М., 2003. Ред. А. И. Булдаков, С.А. Шумов, А.Р. Андреев); Nalivkine V. P. Histoire du Khanat de Khokand. Trad. A.Dozon. Paris, 1889; Ha- ливкин В., Наливкина М. Очерк быта женщины оседлого туземного населения Ферганы. Казань, 1886; В е с е л о в с к и й Н. Рецензия. Краткая история Кокандского ханства / Составил В. Н а л и в к и н.- Казань, 1886.41-215// Записки Восточного Отделение Русского архе­ологического общества. - СПб., 1886. Т. I. Вып. Ш; Новые материалы по истории К ок ан д ск ого хан ства // Ж урналь М ин и стерства просвещения. - СПб., 1886. Ч. 248. Ноябр. Отд. отт: Абдулгаффоров С. Краткий очерк Кокандского ханства // Туркестанские ведомости, 1892. №№ 26,29,36; Е н г е л ь г а р д Н. Очерки Коканда // Туркестан­ские ведомости. 1886. № 4; Г е й н с А. К. Управление Ташкентом при К окандском влады честве (К х ар актери сти ке адм и ни страц и и среднеазиатских городов) / Собрание литературных трудов. Т. II. - СПб., 1869; М и х а й л о в М . Поход в Коканд в 1875 году.//Туркестан­ские ведомости, 1884. № 3. С. 10-13; Соболев JI. Краткий обзор положения в Коканде // Туркестанский Сборник. Т. 57; М а л и ц к и йН. Г. Несколько слов из истории Ташкента за последнее столетие // Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии. Год 3-4. 1898; Шу муаллиф. К истории Ташкента под Кокандским владычеством // Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии. Год 5, 1900; Б р я н о в А. На память о Фергане 1878-1901^- Новый Марге- лан. 1901; Б а р т о л ь д В. В. Отчет о командировке в Туркестан. 1902 г. // Соч. Т. IX. - М .,1973; Шу муаллиф. Церемониал при дворе узбекских ханов в XVII веке // Сборник в чест 70-летия Г. Н. Потанина. СПб., 1909; Шу муаллиф. История изучения Востока в Европе и России. - М., 1925; Шу муаллиф. Сарт. Туземец о русском завоевании // Соч. Т. II. Ч. 2. - М., 1964; Шу муаллиф. Авлия-ата, Ак-мечет, Каратегин, К аш гар, Кеш, Коканд, К урама, М аргилан, Таш кент, Туркистан, Фергана // Соч. Т. III. - М., 1965; Шу муаллиф. История культурной жизни Туркистана// Соч. Т.П. 4.1. - М., 1963; П а в л о в Н. Г. История Туркистана. В связи с кратким историческим очерком сопределних стран. - Т., 1910; Л а с т о ч к и н. Восточний Туркистан и Кашгария /

Составил генералного штаба полковник Ласточкин; Под редакцией ген.-майора Федея. - Т., 1911; СеребрянниковА. Г. Туркестанский край // Сборник материалов для истории его завоевания в 1841-1896 г. Т. III. 4. 1 , 2 . -Т. , 1912-1915; В ал их а но в Ч. Собрание соченений: В 5 т. Т. Ill, IV. - М.,1985; ВалидовА. З. Восточные рукописи Ферганской области // Записки Восточного Отделения Русского Археологического Общества. Т. XXII. Вып. 3-4. - Пг., 1915; Шу муаллиф. Некоторые данные по истории Ферганы XVIII столетия // Протоколы Туркестан­ского кружка любителей археологии. Год 20-й. Вып.2. - Т., 1916; 3 и м и н Л. А. Первые шаги Алимхана на государственном поприще // Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии. Год. 18-й.- Пг., 1915; Шу муаллиф. «Зерцало побед» (Мирот ал-футух) и его значение для истории Кокандского ханства // Протоколы Туркестанс­кого кружка любителей археологии. Год. 18-й. - Пг., 1916; К у з н е ц о в П. О таджиках Кокандского уезда // Известия Туркестанского Отде­ления Русского географического общества. Т. 12. Вып.2. - Т., 1916; Б ич у р и н Н. Я. ( Я к и н ф). Собрание сведений по исторической географии Восточной и Средней Азии. - Чебоксары, 1960; Л а в р о в М. В. Туркестан. География и история края. 2-е изд. М. - Птд., 1916; Андреев М.С. Поездка летом в 1928 г. в Касанский район (Северная Фергана). Известие общества для изучения Таджикистана и иранских народностей за его пределами. Том. 1. Ташкент, 1929.

Мавзунинг библиографияси ҳақида қуйидаги асарга қарал- син: Bregel Y. Khoqand Khanate. / The Oxford Encyclopedia of the modern Islamic world. J.L.Esposito (ed.). Vol .2. Oxford, 1995, pp.430-431.

2 B r e g e l Y u r i . Bibliography of Islamic Sentral Asia. Part I - III. Indiana University Research Institute for inner Asian Studies Bloomington, Indiana 1995. Part I. PP. 1 - 712; Part-Ill. P. 1892 - 2049. Яна қаранп B r e g e l Y. Khoqand Khanate. / The Oxford Encyclopedia of the modem Islamic world. J.L.Esposito (ed.). Vol.2. Oxford, 1995. - P.430-431; Hewby L. J. The Empire and the khanate: A political history of Qing relations with Khoqand. c. 1760-1860. Leiden,2005. Инглиз тилидаги баъзи адабиёт- лар тавсифига қаранг: М а с а л и е в а О. XX аср инглиз - америка тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари тарихи. - Тошкент, 1999. - 180 бет.

3 С е м е н о в А. А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их в средневековой Бухаре // Советское востоковедение. 1948. T.V. С. 137-153; Шу муаллиф. К вопросу кто был автором «Тарихи Сайид Роким» // В. В. Бартольд. Туркестанские дру- зя, ученики и почетатели. - Ташкент, 1927. С. 12-16; Шу муаллиф. Указатели персидской литератури по истории узбеков в Средней Азии // Труды библиографической комиссии, бывшей при СНК ЦСР. -

Ташкент, 1926. Вып.З. С. 31; Шу муаллиф. Материалы для изучения наречия горных таджиков Централной Азии. Вып.1-2. М.: Б. и., 1900- 1901. - 98 С; Шу муаллиф. Очерк устройства централного административного управления Бухарского ханства позднейшего времени /Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. Т. XXV.

* Н а б и е в Р. Н. Уникальный источник по истории Кокандского ханства // Общественные науки в Узбекистане. 1947. - № 4. С.33-39. Шу муаллиф. Историография Узбекистана (I пол. XIX в.) // Очерки истории и исторической науки в СССР. - М., 1955. Т. I. С. 645-646; Шу муаллиф. Новые документалные материалы к изучению феодалного института суюргал в Фергане XII-XVII вв. // ИАН УзССР. Серия ОН.1959. № 3. С. 23-32; Шу муаллиф. Из истории феодального землевладения в Фергане в XVI-XVII вв. // ИАН УзССР. 1960. № 30. С. 25-34; Шу муаллиф. Народные восстания в Коканде в 1840-1842 гг. // Общественные науки в Узбекистане. 1961. № 7. С. 37-42. Шу муаллиф. Ташкентское восстание 1847 г. и его социално-экономические предпосилки. - Ташкент: Фан, 1966. - 80 С; Шу муаллиф. Из истории Кокацдского ханства. Феодальное хозяйство Худаярхана. - Ташкент: Фан, 1973. - 388 С. Шу муаллиф. О коллекции ферганских документов // Общественные науки в Узбекистане. 1977. № 4. С. 57- 63.

5 Қ а ю м о в А. П. Қўқон адабий муҳити. XVIII-XIX асрлар. Тошкент: Ўзфанакаднашр, 1961. - 361 Б; Шу муаллиф. Махмур. Тошкент: Ўзфанакаднашр, 1956.- 138 Б; Шу муаллиф. Ғозии. Тошкент: Ўзфанакаднашр, 1959. - 146 Б; Шу муаллиф. Хозиқ. Тошкент: Ўзфанакаднашр, 1957. - 78 Б; Шу муаллиф. Қадимият обидалари. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1972. - 183 Б.

‘ Ў р и н б о е в А., Б ў р и е в О. Тошкент Мухаммад Солиҳ тавсифида. - Тошкент: Фан, 1983. - 56 Б; Шу муаллиф. Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства // Известия АН УзССР. 1957. № 3. С. 33-38.

7 И в а н о в П. П. Архив хивинских ханов // Зап. ИВ АН СССР. 1939. Т. VII. - С.25; Шу муаллиф. Казахи Кокандского ханства / К истории их взаимоотношений в начале XIX в. // Зап. ИВ АН СССР. - М. - JI.f 1939. Т.VII. С. 92-128; Шу муаллиф. Очерки по истории Средней Азии. XVI - сер. XIX в. - М.: Изд. вост. лит., 1958. - 247 С.

• П л о с к и х В. М. Киргизи и Кокандское ханство. - Фрунзе: Илим, 1977.- 368 С.

’ Р о м о д и н В. А. Новый источник по истории Кокандского ханства // Проблемы востоковедения. 1959. № 3. С. 10-17; Шу муал­лиф. Вклад ленинградских востоковедов в изучение истории Средней Азии // Уч. Записки ИВ. - М., 1960. Т. XXV. С. 3-72; Шу муаллиф. Некоторые источники по истории Ферганы и Кокандского ханства

XVI-XIX вв. в рукописных собраниях Ленинграда. - М.: Наука, 1960.- 15 С; Шу муаллиф. Предисловие. - Назаров Филипп. Заметки о некоторых народах и землях Средней части Азии. - М.: Наука, 1968. -75 С.

10 М и к л у х о - М а к л а й Н. Д. Описание персидских и таджикских рукописей Института востоковедения. Вып. 3. Исторические сочинения.- М.: Наука, 1975. - 442 С.

11 СВР. - Ташкент: Изд. АН УзССР, 1952-1991: Т. I. 1952. - 436 С; Т.11.1954.- 588 С; Т. III. 1955.-554 С; Т. IV. 1957.- 560 С; Т. V. 1960.- 538 С; Т. VI. 1963. - 735 С; Т. VII. 1964. - 554 С; Т. VIII. 1967.798 С; Т. IX. 1971. - 600С;Т.Х. 1975.- 706С;Т. XI. 1987.- 444С.

12 JI у н и н Б. В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востоковедении. - Ташкент: Фан, 1965.-408 С; Шу муаллиф. Жизнь и деятельность В. В. Бартольда / Средняя Азия в отечественном востоковеденеии. - Ташкент. 1981. - 294 С.

13 С т о р и Ч. А. Персидская литература. Био-библиографический обзор. В трех частях. М.: Наука, 1972.

14 А з а д а е в Ф. А. Ташкент во второй половине XIX в. Очерки социално-экономической и политической истории. - Т.: Изд-во АН. УзССР, 1959. - 242 С.

13Ба б а б е ко в Х. Н. Историческая литература 60-70-х гг. Афтореф. дисс. ... канд. ист. наук. Т., 1977. - 20 С; Шу муаллиф. К этимологии топонима «Коканд» // Из истории Средней Азии и Восточного Туркистана в XV-XIX вв. - Т.: Фан. 1987. С. 9Ы04; Шу муаллиф. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально- экономические и политические предпосылки (XVIII-XIX вв.). - Т: Фан, 1990. - 118 С; Шу муаллиф. Қўқон тарихи. - Т.: Фан, 1996.

16Б е к м а х а н о в Р . К. К истории взаимоотношений казахов со среднеазиатскими ханствами // Большевик Казахстана. 1947. № 5. С. 5-10; Шу муаллиф. Казахстан в 20-40 годы XIX века. - Алмаата: Госиздат, 1947. - 390 С; Шу муаллиф. Очерки истории Казахстана XIX в. - Алмаата: Мектеп. 1966. - 191 С.

17 В а л и д о в А. 3. Восточные рукописи в Ферганской области // Записки Восточного Отделения Русского Археологического Общества. 1915. Т. XII; Вып. 3-4. С. 11-12; Шу муаллиф. Некоторые данные по истории Ферганы XVIII столетия // Протоколы Туркестанского круж­ка любителей археологии. 1916. Вып. 2. - Ташкент. С. 68-119.

11 В а л и х а н о в Ч . Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Алма­ата: Каз. Сов. энцикл. 1985. Т. III. 1985 - 415 С. Т. IV. 1985 - 788 С.

19 Г у б а е ва С. С. Этический состав населения Ферганы в конце XIX - начале XX в. по данним топонимии. - Ташкент: Фан, 1983. - 104 С; Шу муаллиф. Население Ферганской долины в конце XIX - начале XXV.: этно-культурные процессы. - Ташкент: Фан, 1991 - 130 С.

“ Д ж у в а н м а р д и е в А. X. К земельно-водным отношениям в Фергане в XVI-XIX вв.: Афтореф. дисс... канд. ист. наук. - Ташкент, 1963.-17 С.

21 К у т л у г о в М. Взаимоотношения Цинского Китая с Кокандским ханством / Китай и соседи в новое и новейшее время. - М.: Наука, 1982. -454 С.

а М а д ж и Е . А. К истории феодального Ходжента // Материалы по истории таджиков и Таджикистана. - Сталинабад, 1945, -С.44-62; Шу муаллиф. Новый источник по истории Коканда, Кашгара и Бухари // Известия АН Тадж. ССР. ООН. 1958. Вып. I. С. 35-42.

“ М у х т о р о в А . А. Дилшод и ее место в истории общественной мысли таджикского народа в XIX - начале XX в. - Душанбе: Ирфон, 1969. - 372 С; Шу муаллиф. О некоторых неизвестных источниках по истории Средней Азии XIX в. // ИАН ТаджССР. ООН, 1956. Вып.8. С. 97-101; Шу муаллиф. Очерки из истории Ура-Тюбинского владения во второй половине XIX в.: Афтореф. дис... канд. ист. наук. - Сталинабад, 1955. -18 С; Шу муаллиф. Очерк истории Ура-Тюбинского владения в XIX в. - Душанбе: Изд-во АН Тадж. ССР, 1964. - 186 С; Шу муаллиф. Из истории народных движений в Средней Азии. - Душанбе: Ирфон, 1988. -56 С.

^ П о л я к о в а Е . А. Некоторые проявления демократических тенденций в персоязычных исторических источниках XI в. // Общественные науки в Узбекистане. 1982. № 11. С. 45-49; Ее же. Об этикетности и реалистичности в хрониках Рашид ад-Дина и Джувайни // // Общественные науки в Узбекистане. 1979. № 10. С. 53-55; Ее же. Некоторые черты социально-политических возрений в персоязычных хрониках XI - начала XIV в. // Социально-утопические идеи в Средней Азии. Ташкент, 1983. С. 42-53.

“ С о д и к о в X. С. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за национальную независимость в начале XX века. Авторе­ферат дисс. докт. ист. наук. - Т., 1994

26 X у р ш у т Э. «Мунтахаб ут-таворих» - важный источник по истории Средней Азии и сопредельных стран // Общественные науки в Узбекистане. 1984. № 7; Шу муаллиф. Ҳакимхоннинг ҳаёти ва саёҳатлари. - Т., 1987; Шу муаллиф. «Тарихи кипчок хони» - важный источник по истирии Средней Азии и Северного Афганистана XVI-XVII вв. // Общественные науки в Узбекистане. 1981. № 6. С.49-53; Шу муаллиф. «Мунтахаб ат-таварих» как источник по истории Средней Азии и сопредельных стран XVIII- XIX вв. // Общественные науки в Узбекистане. - 1984. № 7. С. 36-42; Шу муаллиф. Изучение среднеазиатских источников XVI-XIX веков: значение, состояние, проблемы // Общественные науки в Узбекистане. 1989. № 2. С. 49-53.

п Т а г и р д ж а н о в А. Т. Описание таджикских и персидских рукописей восточного отдела библиотеки ЛГУ. Т. 1. История, био­графия, география. - Л.: Изд-во Ленинградского Университета. 1962.

“ С у л т а н о в Т. И. Памятники исторической литературы Средней Азии и Восточного Туркистана XV-XIX вв. Проблемы генезиса и функционирования: Афтореф. дис... канд. ист. наук. - Л., 1988. 32 С.

^ Т р о и ц к а я А. Л. Каталог архива кокандских ханов XIX в. - М.: Наука, 1968. - 582 С; Шу муаллиф. Материалы по истории Кокандского ханства XIX в. 1969. - 155 С.

30 С а г д и е в А. Историческая наука в Туркистане во Н-ой половине XIX в.: Афтореф. дис.,. канд. ист. наук. - Ташкент, 1955. - 19 С.

31 Б е й с е м б и е в Т. К. Тарих-и шахрухи - как исторический источник. - Алма-Ата, 1987. - 200 С; Шу муаллиф. Духовенство в политической жизни кокандского ханства в XVIII-XIX вв. по некоторым сочинениям кокандской историографии // Духовенство и политическая жизнь на Ближнем Востоке в период феодализма. - М., 1985. - 213 С; Шу муаллиф. Легенда о происхождении кокандских ханов как источник идеологии в Средней Азии: на материалах сочинений кокандской историографии // Казахстан, Средняя и Централная Азия в XVI-XVIII вв. - Алма-Ата, 1989. - 192 С; Шу муаллиф. «Тарихи Шахрухи» как исторический источник. Афтореф. дис... канд. ист. наук.- Т., 1983. - 22 С; Шу муаллиф. «Тарихи Шахрухи» о Восточном Туркистане // Из истории Средней Азии и Восточного Туркистана в XV-XIXbb.- Т .,1987.С. 162-174.BeisembievТ.К. «FarghanasContacts with India in the 18th and 19th Centuries (According to the Khokhand Chronicles)». India and Central Asia: Commerce and Culture, 1500-1800. S.C.Levi (ed.). New Delhi, 2007, pp.260-274; Beisembiev Т. K. Life o f Alimqul. A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia. London, 2003; Beisembiev Т. K. «Farghanas Contacts with India in the 18th and 19th Centuries (According to the Khokhand Chronicles)». // India and Central Asia: Commerce and Culture, 1500-1800. S.C.Levi (ed.). New Delhi, 2007, - P.260-274; Шу муаллиф. Среднеазиатский (чагатайский) турки и его роль в культурной истории Евразии (взглядь историка) // Shygvs. №1,2004. - Р. 53-64; Шу муаллиф. Возрождение чагатайской государ­ственной идеи в Мовараннахре (конец XVIII - начало XIX в.) / исто­рико-культурные взаимосвязи Ирана и Дашти кипчака. Алматы. 2004.- Р.97-114. Шу муаллиф.Высшая администрация Ташкента и юга Ка­захстана в период Кокандскгого ханства: 1809-1865. / Историко-куль- турные взаимосвязи ИрОна и Дашти Кипчака в XIII-XVIII вв. мате­риалы Международного круглого стола. Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - С. 291-313.

32С а и д к у л о в Т. Очерки по историографии Средней Азии. - Ташкент. 1993.

33 Шу муаллифнинг ишлари тавсифига қаранг: Ғ у л о м о в Х . Г. История дипломатических отношений государств Средней Азии с Рос­сией (XVIII - первая половина XIX вв.). Дисс. докт. ист. наук. - Таш­кент, 2006. 84-85 бетларида илмий ишлари рўйхати берилган; Яна царанг: Newby L. I. The Empire and the Khanate: A politikal history of Qing relations with Khokand c. 1760-1860. Leiden, 2005.

мС о о д а н б е к о в С.С. Общественный и государственный строй Кокандского ханства. Бишкек, 2000. - 144 с.

35 JI у н ё в Ю.Ф. Государство и право узбекских ханств с XVI по XIX века. М.: Аст, 2004. - 216 с.

MT e r l e t s k y N. Some Dates about the Earli Works of the Khugand Historiography // Manuskripta Orientalia. International journal for Oriental Manuskript Research. St. Peterburg. Vol.ll . N ol. March 2005. - P. 3-19.

37 S k о 11C. Levi. The Fergana Valey at the Crossroads of world History: The Rise of Khogand. 1709-1822 // Journal of Global History. 2007 Vol. 2J*2.

38 Tадқиқотчил арга маълум бўлган Ю. Брегеяь (Y. Bregel), М. Олд- сворт ( M.Holdswort), Б. Мане (В. Мап$)ишларини тилга олиш мум­кин.

” В о х и д о в Ш. Х. Аваз Мухаммад Атгар Хуканди и его сочинение «Тарих-и жахоннама-йи (Исследование, перевод, примечания) Автореф. дис... канд. ист. наук. - Ташкент. 1990; Шу муалиф. Қуқон хонлигида тарихнависликнинг ривожланиши (XIX аср - XX асрнинг бошлари). Тарих фан. докт. дис. Тошкент: Ўз ФА ША, 1998. - 315 б.

^ С а н г и р о в а Д. Муҳаммад Азиз Марғилонийнинг «Тарихи Азизий» асари муҳим манба. Тарих фан. номлисс. - Тошкент, 1999. - 162 б*

41 С у л т о н о в Ў. МуҳаммадСолиҳхожанинг«Тарихижадидайи Тошканд» асари муҳим тарихий манба сифатида (XIX аср). Тарих фан. номзоди. Тошкент: Абу Райҳон Беруний номидаги ШИ, 2007. - 173 б. Шу муаллифнинг бир қатор мақолалари ва монографияси ҳам шу мавзуга бағишланган. Қаранг: Султонов Ў. А. Мухаммад Солиҳхў- жа ва унинг «Тарихи жадидайи Тошканд» асари (XIX аср) Тошкент: Ўзбекистон. 2007. - 262 б.

42Т у р с у н о в Б . Қўқон хонлигида ҳарбий иш ва қушин: ҳолати, бошкаруви, анъаналари (XIX асрнинг 70 йилларигача). Тарих фан ном. дисс. Тошкент: Ўз ФА Тарих институти, 2006. - 154 с.

43 М а х м у д о в Ш. Қўқон хонлигининг ̂ ъмурий-бошцарув тизи­ми (1709-1876 йй.). тарих фан. ном. дисс. Тошкент: Ўз ФА Тарих инс­титути, 2007. - 155 с.

“ М и р з а А л и м и б н М и р з а Р а х и м То шк а н д и . Ан с а б ус-салатин ва таварих ал-хавакин. / Введение Ш. Вохидова; перевод текста, примечания, указатели и послесловия Салиджан Юлдашева. /

История Узбекистана ва арабографических источниках. Том I. Тош­кент, 2007. - 254 С.

45М у ҳ а м м а д Я ҳ ё х о н . Туркистон хонлари тарихи. // Ватан, 1995 №№28, 31, 35; Шу муаллиф. Бури баковул экан. // Ватан. 1995. №№ 13, 14, 16, 20-23, 27.

^ Ю с у п о в Ш. Худоёрхон ва Фурсат. -Тошкент: Шар^, 1995; Шу муаллиф. Хуфия катламлар. -Тошкент: Маънавият. 1999; Шу муал­лиф. Тарих ва адаб бўстони. Тошкент: Маънавият, 2003. - 168;. Шу муаллиф. Тарих уммони сирлари. Тошкент:Шарк, - 2007. - 239.

47М у ҳ а м м а д Ҳ а к и м х о н . Мунтахабут-таворих.Жилдҳои 1 ва 2. Душанбе, 1984-1985; Мазкур манбанинг иккинчи жилди Япония­да чоп этилди. Қаранг: Muhammad Khakimkhan. Muntakhab al- tawarikh. Selected history. Vol.II. Y. Kawahara, K. Haneda (tls). Tokio,2006.

48 Қаранг: Life of Alimqul. A Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia. / Edited and translated by Timur Beisembiev. London, 2003. -116 p.

49 Абд ал-Қодир ибн М уҳаммад-Амин узининг «М аджма ал-ан- соб ва-л-ашджор» асарида минг сулоласининг Қўқон тахтида ^укм- ронлик қилган вакиллари ш ажарасини шу тарзда берган. Охирги ҳукмдор Худоёрхон (Насриддин бек, М уҳаммадамин бек, Ўрмон бек, Ф анёуроллоҳ) - Ш ералихон (С алим соқхон, Султон М уродхон, М алахон - Султонхон, Абу Саидхон) - Ҳожибек - М уҳаммадамин- хон (Олимхон - Муродхон, Умархон; Норбўтахон - Рустамбек, Олим­хон - Ш оҳрухбек; Умархон - М уҳаммад Алихон) - Абд ар-Раҳмон- бекхон - Абд ал-Каримхон - Ш ахруххон (Ш одибек, Сулаймонхон; Абд ар-Рахимхон - Эрдонахон ва Бобобекхон) - Рустамбий - Х од­жи бий - Чамаш бий (Асилзода) Абилцосим - М уҳаммад-Амин - Худоёр/Иликхон - Олтин Бешик - М ухаммад Бобур Мирзо. Қаранг: А б д а л - К а д и р и б н М у х а м м а д А м и н . М аджма ал-ансаб ва-л-ашджар. Введение, перевод с арабского-персидского и тю ркс­кого, текст, факсимиле автографа, комментарии и указатели Ш. X. Вохидова, А. М. Муминова, Б. А минова. - Алматы: Дайк-Пресс. 2005. С. 192.

" Б е й с е м б и е в Т. К. Тарихи Шахрухи как историчекский источник. - Алматы, 1989. С. 12

51 Қаранг: Т о л с т о в а J1. С. Каракалпаки Ферганской долины (Ист. - этногр. очерк). - Нукус, 1959. С.20; Б е й с е н б и е в Т. К., Кўрсатилган асар, 9 б.

52 Қаранг: В а л и д о в А. 3. Восточные рукописи в Ферганской области // Записки Востчоного Отделения Императорского Русского АрхеологическогоОбщества.-Пг.,т.ХХИ. 1915.86-109; Б е й с е м б и ­ев Т. К. Кўрсатилган асар, 13 б.

53У м а р н о м а , 20а -246.54 Қаранг: Б и ч у р и н Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений по

исторической географии Восточной и Срединной Азии. Чебоксары,1960. С. 178; Бейсенбиев Т. К., Кўрсатилган асар, 13 б.

53Т у х ф а т у т - т а в о р и х и х о н и й , 876.926.986вар; Тари хи Ш а х р у х и й . С . 4 1 : У м а р н о м а й и Ф а з л и й, 13а-2 6 6 вар.; Н а л и в к и н В. Краткая история Кокандского ханства. - Казан. 1885. С. 79. Б е й с е м б и е в Т. К., Кўрсатилган асар, 14 б.

*У м а р н о м а й и Ф а з л и й, 27а-29авар.57Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 396-556в а р ; Шо ^ н о м а й и ну

с р а т п а ё м , 5 1 б вар; М у н т а х а б у т - т а в о р и х . II жилд (Токио нашри). - Б. 102-125. Мухаммад Ҳакимхон Олимхон Қўцонга бир фар­сах қолган жойда отиб ўлдирганини айтади (Ўша жойда, 125-бет).

“ У м а р н о м а , 31а-31б вар.59 Б а р т о л ь д В. В. История Туркестана. Конспект лекций.

Сочинения. Т. II. 1. - М., 1963. С. 217-288.“ М у х т о р о в А. М. Очерк истории Ура-Тюбинского владения в

XIX веке. - Душанбе: Изд. АН Тадж.ССР, 1964. С. 34-36.61 Ғ а р о й и б и с и п о ҳ ,3 6 вар.;Erkinov A. «ImitationofTimurids

and Pseudo-Legitimation: On the origins of a manuscript anthology of poems dedicated to the Kokand ruler Muhammad Alo Khan (1822-1842)» (http:/ /www.nomadsed.de/calendar.html).

62 Қаранг: К у з н е ц о в В. С. Цинская империя на рубежах Цент­ральной Азии. - Новосибирск, 1983,91-98.

63 Ўшаасар. 96-98; Б е й с е м б и е в Т. К. Кўрсатилганасари, 19б. ы Қаранг: Т а р и х и м у ^ о ж и р о н , 18а 6 ,20а вар; Т у х ф а т ут

- т а в о р и х и х о н и й , 210а, 212а 2136 вар; Б е й с е м б и е в Т. К. Кўрсатилган асари, 20 б; М у х т о р о в А. Кўрсатилган асари, 31-33 6; П л о с к и х В. М. Киргизы и Кокандское ханство. - Фрунзе: Илим, 1977,138-140 б; Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и, 2186 вар.

65 М у н т а х а б у т - т а в о р и х № С 470. - Б. 651-653; 1985, - Б. 710-741; Хусусан қаранг: Ғ а р о й и б и с и п о ҳ, 11а. б вар.

^ Т у х ф а т у т - т а в о р и х и х о н и й , 2 1 8 б ; Т а з к и р а й и с у л т о н и. 60б-61а; Б е й с е м б и е в Т. Курсатилган асари, 20 б.

67Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 229а-233бвар.“ Ўша жойда. 244а-245б вар.^Ўша жойда., 181а вар.70 Ж а н г н о м а й и Х у д о ё р х о н и й , 5а,б вар. 71Ж а н г о н о м а й и Х у д о ё р х о н и й , 5 6 в а р ; З а ф а н о м а й

и Х у д о ё р х о н и й , 6авар.72 Манбалар маълумотига Караганда Шералихоннинг хотини қир-

ғизларнинг бағиш қабиласидан бўлган. Лекин шуниси аниқки, қирғиз қизи Сунаойимдан Маллабек ва Сўфибек, талаш қабиласига мансуб

Ёрқинойимдан Саримсоқбек, Худоерхон ва Султон Муродбек оламга келган. Шералихоннинг учта қизи - Норчучук ойим, Офтоб ойим ва Моҳларойим булган. Қаранг: Т а р и х и А з и з и й, 315а,б вар.

73 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , II.194а вар.74 Ўша жойда.75Т а р и х и ж а ^ о н н а м о й и , I. 200а-201б вар.76 А н с о б у с - с а л о т и н ва т а в о р и х у л - х а в о қ и н , 66а

вар; Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , I. 2016 вар.77Т а р и х и Ф а р ғ о н а , 78а,б вар.78Т а р и х и ж а ^ о н н а м о й и , 1.2056вар.^ М а к т у б ч а й и хон, 134а-135бвар;Тарихи м у ^ о ж и р о

н, 421а вар.80 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , I. 2136 вар.81 М а к ш е е в А . Исторический обзор Туркестана и наступатель­

ного движения в него русских. - Спб, 1890. - С. 182-204.82 Қаранг: И в а з М у ҳ а м м а д А т т о р X ў қ а н д и й . Тарихи

жаҳоннамойи. // Шарқ юлдузи. 8-с он. - Б. 56-6.83 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , II. 227 б вар.84 Қар.: П л о с к и х В. М. Кўрсатилган асар, 45,19 б; Яна қаранг.:

Р о м а н о в с к и й Д. И. Заметки по среднеазиатскому вопросу. С приложениями и картою Туркестанского генерал-губернаторства. - Сиб, 1866. - С.24.

85 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 239авар.м Ўша жойда.87 Ўша жойда, 240а вар.88 Ўша жойда, 242 а, б вар.89 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 2456 вар; А м и р л а ш к а р

ж а н г н о м а с и , 65а, б вар; Х у л о с а т у л - а ҳ в о л , 83а вар.^ Т а р и х и ж а ^ о н н а м о й и , 246а, б вар.91 Ўша жойда. 252а,б вар.92Т а р и х и ж а ^ о н н а мо й и , 1 . 2 5 4 а в а р .93 Ўша жойда. 2396 вар.94 Ўша жойда. 258а-262а вар.95 Ўша жойда. 269а вар.96 Ўша жойда. 2696 вар.97 Ўша жойда. 273а вар.98 А л и қ у л и А м и р л а ш к а р ж а н г н о м а с и . - Б. 78-83;

Т а р и х и ж а ^ о н н а м о й и , 2 7 3 а , б вар.99 Т у ҳ ф а т у т - т а в о р и х и х о н и й , 350а вар.100 Ўша жойда. 351а,б вар.101 Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 1.2746 вар.102 Ўша жойда. 298а вар.103 Ўша жойда. 296а-300а вар.

104 Шоҳмуродхон 1842 йилда туғилиб, Маллабекдан кейин уч ой Қўқонда хон бўлди. Жами 8 йил Андижон ва Наманган (Маллахон даврида) ва Хўжандда (Худоерхон даврида) ҳокимлик қилди. Қаранг: Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , I. 3006 вар.

105 Т а р и х и ж а ^ о н н а м о й и , I. 213а-222б вар; Т а р и х и А л и ^ у л и а м и р л а ш к а р . - Б. 137-184 б; Т а р и х и ж а д и д и Т о ш к а н д , 2676, 268а вар; II. 2 ,4а вар; Яна ^аранг: И л ҳ о- м о в 3. А. Алиқули амирлашкар ва унинг Қўқон хонлиги сиесий ҳаётида тутган ўрни. Тарих фан. номзоди. дисс. - Т., 2004.

|0бЖ а н г н о м а й и Х у д о ё р х о н , 142авар.,07Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , 1.324авар.108 Ўша жойда. 331а.,09М у ҳ а м м а д А з и з М а р ғ и л о н и й. Тарихи Азизий. 1999.110 Қаранг: ЎзМДА, 19-жамғарма, 1-рўйҳат 275-иш, 17-28 б.1,1 Т а р и х и А з и з и й , 312 б.112 Ўша жойда. 312, 313 6.1,3Т а р и х и ж а ҳ о н н а м о й и , I .996.,,4Т а р и х и А з и з и й , 319,320; Т а р и х и ж а д и д а й и Т о ш

к а нд , 107а-108б вар.1.5 Т а р и х и ж а д и д а й и Т о ш к а н д, 1096 вар.1.6 Ўша жойда., 1206 вар.1.7 Ўша жойда. 1146,127а-128а вар.118 Қаранг: ЎзМДА, Ф.И.-19-жамғарма. 1-рўйхат, 29- 30 6.И9Т а р и х и А з и з и й , 169а.120ЎзМДА, Ф.И. -19-жамғарма, 1-рўйхат 30- иш.121 Унинг та^цири ^ақида қаранг: ЎзМДА, 19-И фонда. 10475,11043,

11087 рўйхатлар.122В о ҳ и д о в Ш. Иваз Муҳаммад Атгор и его сочинение «Тарихи

жахоннамойи» (исследования, перевод и примечания). С. 8.123 Мазкур китобнинг тўрт нусхаси Ўз ФА Абу Райҳон Беруний

номидаги Шарқшунослик институтида са^анади (№№ 247,5751,5752, 9551). Бироқ уларнинг сақланиш ҳолати бир хил эмас. Табдил 5751 рақамли нусха асосида амалга оширилди.

Тарихи Туркистон

1 Қуръони карим. 3 :26.2 Ўша жойда.3 Бобурхон - За^ириддин Мухаммад Бобур (1483-1530) Ф арғона

ҳокими (1494-1500), Мовароуннахр учун урушлар олиб бориб, 1512 йили Самарқандни тарк этиб, Кобулга қайтгач, 1518-1525 йиллари Хайбар довонидан ўтиб, Ҳиндустоннинг Панжоб вилоятига юришлар

қилган. Ҳиндистонда Буюк мўғуллар империяси номи билан шуҳрат топган бобурийлар давлатига асос солган (1526-1858), буюк саркарда ва давлат арбоби, таникли шоир ва ёзувчи.

4 ЬШмфух Хўқанвда милодий 1709-1721-22 йиллари ҳукмрон бўлган.5 Бий - уруғ ва қабиланинг пешвоси, бошлиғи.6 Ўрта Осиё, жумладан хўжалар биринчи мусулмон араб муҳожир-

ларидан тарқалган авлод. Чодак хўжалари Махдуми Аъзам авлодига насаблари бориб тацаладиган авлод.

7 Аслида Пурнок.8 Шоэфух (аслида ШоҳрухН) 1121/1709 йили хон кўтарилди ва 1134/

1721 йили вафот этган.9 Бугун Қўқон шаҳрининг шимол-шарқида, газ захиралари пунк-

тида жойлашган Кук тунлик азизлар мозори.10 Муҳаммад-Ниёз Хўқандий қаламига мансуб асар. Қаранг: Бей­

сембиев Т. К. Тарихи Шахрухи как исторический источник. Алма-Ата, 1987.

11 Аслида Шо^руххон милодий 1721 йили оламдан ўтган.12 1134-1146/1721-1733 йй.,3 1146-1164/1733-1750 йй.14 1164-65/1750-51 йй.15 Фаргона вилояти, Фарғона туманидаги қишлоқ. Хонлик даври­

да Марғилон ҳокимининг ўрдаси шу ерда бўлган.16 Унинг биринчи хонлик даври бир йил -1165-66/1751 -52 давом этди.17 Тахминан 1167/1753 йили.18 Эрдонахон иккинчи марта 1167-1176/1753-1762 йй. хонлик қил-

ган ва 43 ёшда вафот этган.19 1177-1213/1763-1798 йй. хонлик тахтида бўлган.20 Тошкент вилояти, Пскент туманидаги қишлоқ. Бугунги Гулис­

тон ж/х таркибида бўлган. Хонлик даврида Қурама вилоятининг мар­кази бўлган.

21 Олимхон Қўқон хонлигида ҳижрий 1213/1798-99 йилдан 1810 йилгача хон булган.

22 Ясовул - яссо, ясақнинг бажарилишини назорат қилувчи ҳар- бийлар. Бу даврда отлиқ сарбоз.

23 Қушбеги - қўш, ҳарбий қуноқ, ставка ёки лагернинг беги.24 Баҳодир - ботир, сарбоз.25 Иноқ - хоннинг хос хизматкорларидан, унинг суҳбатдоши ва са-

ройдаги маврами.26 Ярғу, урғу - жарима, молу мулкни мусодара цилиш йули билан

жазо бермоц.27 Девонбеги - девон, концеляриянинг бошлиғи.28 Олимхон 1810 йилининг ба^орида Хўқанд/Қуқон яқинидаги Данг-

ғара қишлоғида отиб ўлдирилди.

29 Қурони карим 48 : 1.30 Ҳудайчилик - ҳидоятчи сўзидан, хон саройидаги унвон.31 Мингбоши - минг нафар сарбоз бошлиғи, хонликда барча ҳар-

бий ишларга бошлиқ ва масъул ҳарбий амалдор.32 Беклар беги - бу унвон ва амал фақат Тошкент ва Дашти қипчоқ

волийси Ғуломшоҳ Чатрорийга берилган. Ҳарбий ва маъмурий амалдор.33 Додхо^ - саройда хонга аризачиларнинг арз ва додларини етка-

зувчи ва уларга нисбатан ҳукмдорнинг жавобларини олиб берадиган амалдор.

34 Оталиқ - валиа\д ёки ёши кичик ҳукмрон ўрнига давлатни бош- қарган шахс.

35 Меҳтар - катта дегани. Хон ва унинг саройидаги хос маҳрам. Хонликда хон отхонасининг бошлиғи з̂ амда закотчи. Қаранг: Боли­дов Ш., Холиқова Р. Марказий Осиёдаги давлат бошқаруви тарихи- дан. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006, 18 б.

36 Мушрифнинг «Шоҳномайи нусратпаём» асарида келтирилган маълумотга биноан Умархон 30 декабрь 1822 йили/13 раби II 1238 йили вафот этган.

37 Мухаммад Алихон-Мадалихон 14 раби II, жума куни тахтга кута- рилди.

38 Муҳаммад Алихон-Мад алихон 14 раби И, жума куни тахтга кута- рилди.

39 Тарих санаси (1826/27) йили булади.40 Тарих санаси 1830-31 йилга мувофиқ.41 Андижоннинг Жалолқудуқ туманидаги қишлоқ номи. У атроф­

даги барча ерлар билан Умархоннинг хотини Нодирабегимга берил­ган эди.

42 Мазкур воқеалар 1842 йили май ойида содир бўлгани куп манба­ларда қайд этилган. Шунда Муҳаммад Алихон 38 ёшда эди.

43 Бугунги Фарғона вилояти Учкўприк туманидаги қишлоқ. Янги- қишлоқ жамоасига киради.

44 Тоғлиқ мавзеининг шимолида жойлашган маҳалла, шаҳарнинг шимол-шарқида булган.

45 Судур - вақф мулкларининг даромадларига ва ҳисоб-китобига жавобгар киши.

46 Оғалиқ - оғалуқ, иноқ мансабидаги амалдор.47 Ботурбоши - баҳодурлар бошлиғи.48 Маврам - хоннинг шахеий соқчиси ва мулозими.49 Кулли баҳодир - барча баҳодирларнинг бошлиғи.50 Ю збоши - юз нафар сарбозга бошлиқ ҳарбий.51 Ёвар - юз нафар соқчининг раҳбари.52 Шиғовул - элчилар ва «опарларни хон ҳузурига олиб кирадиган

амалдор.

ли.54 Мирохур - сарой ва хон отхонасининг бошлиги.33 Қўцондан 10-12 км масофада жойлашган Юлғунзор қишлоғи.36 Қоровулбеги - қоровуллар ва соқчилар бошлиғи.57 Халифа - ўринбосар ва муовин. Халифа хонликда тариқат пир-

ларининг ўринбосари эди.38 Парвоначи - капалак дегани. Унинг эгаси ўзининг хонга яқинли-

гидаг фойдаланиб, хат ва аризаларини саройга олиб кириб, у ердан кетма-кет парвонадек жавобини олиб чиқарди.

59 Дастурхончи - хон дастурхонига, умуман, хон ошхонасига жа- вобгар амалдор.

40 Рисолачи - девондаги вазифалардан бўлиб, элчилар ва уларнинг хат-хабарларига жавоб берарди.

61 Понсад боши - беш юз нафарлик ҳарбий бўлинманинг бошлиғи.62 Бугунги кунда Андижон вилоятидаги Избоскан туманининг мар­

кази.43 Аслида Мусулмонқули 1853 йили цатл ^илинган.44 Мазкур воқеа 1853 йили содир бўлган.43 Ўроқ - вақф ерларининг ушр солиғига масъул киши. Ўроқ шак­

лидаги нишонини салласига тақиб юрган.44 1862 йили, 24 февраль.67 Шаҳарнинг шимолида жойлашган дарвоза. Ундан Урганжий

қишлоғига, Урганжий боғ маҳалласига борилар эди.48 Амин - диний амалдор, бозор ва расталардаги қоида-тартиблар-

ни назорат қилувчи шахс.49 Фарғона вилоятида қишлоқ ва туман маркази.70 Аслида бу шахс Мулла Алиқули номи билан манбаларда тилга

олинади. Султон Саидхон давридаги амирлашкар Олимқули ўрнида худди шу Алиқулини назарда тутмоқ керак.

71 Шиғовул - элчилар ва чопарларни хон ^узурига олиб киришга масъул амалдор. Шу шахс шиғовул бўлганида «Фарғона хирожи ва ганоби, закот пуллари, аскариянинг қишлоҳ ва ғаллоти, қишлоқ хара- жоти, саркору амлок таҳқиқи ва ҳисоби, аскария яроғу асла^а дафта- ри» унинг назоратида булган. Қаранг: Мухаммад Юнусжон шиғовул. Тарихи Алиқули амирлашкар. // Қўлёзма. Ўз ФА Шарқшунослик инс- титути хазинаси, №12136, 145-бет.

72 Офтобачи - хоннинг хос мулозимларидан бўлиб, унинг ювини- ши ва та^орати вақтида хизмат қипган.

73 Қуръони карим. 13 : 11.74 Қуръони карим. 3 : 26.73 Бухоро қози калони Садр-и Зиё - Мухаммад Шарифжои ибн

қози Абд уш-Шакур узининг эсдаликларида Бухородаги амал ва ун-

вонлар ва улар эгаларининг вазифалари ^ақнда қуйидаги маълумот­ларни беради: «Бухоро ҳукмдорлари даврида маълум бўлган амаллар. Уламо ва содот (саййидлар)нинг ̂ окимларга тенг мансаблари туртта- дир. Биринчиси қозийлар (қузот) мансаби. Унинг энг ю^ориси шайх ул-исломдир. Кейингиси қози ул-қузот, ундан кейин қози аскар ва ун­дан пастроқ волийи аскариятр.

Иккинчиси муфтийларнинг амали. Уларнинг энг юқори амалида- гини аълам дерлар. Унинг вазифаси фуқароларга фатво беришдан ибо­рат. Кейин муфти аскарким аскария фатвоси унинг вазифаси доира­сига киради. Сафарлар чоғида ва фав!$улодда ^олатларда унинг ва қози аскарнинг ваколати шу даражада бўладики, вилоят муфтиси ва қозиси, агарда подшоҳнинг айри махсус фармони булмаса, вазифала- ридан олинган ҳисобланади. Бундай ҳолат бугунги замонда ҳам маъ- лумдир.

Учинчи иҳтисоб (муҳтасиб)лар амаллари. Агарда муҳтасиб сай­йид авлодидан булмаса, саййид бўлмаганлар муҳтасиблиги ва улар­нинг амри маъруф ва на^ий мункари унинг вазифасидир.

Тўртинчиси тадрис (мударрислар) амаллари. Умрларини толиб ул­ил млар таълимига бахшида этганларга берилади.

Яна фақат саййидларга бериладиган тўртта амал бор. Биринчиси [Жуйбор] маснаднишини (маснад, яъни тахтга ўтирувчи)дур. Жўйбор мавзеининг ички ва таиирт ҳукумати унинг қўлида бўлган. Баъзан унга бу мансаб фахрий унвон сифатида берилиб, бошкарув унинг зиммаси- дан соқит ^илинган. Иккинчиси нақиб. Юриш, муҳорабалар ва кучиш вақтида аскариянинг буткул зийнати ва керакли нарса билан таъмин- ланиши унга мансуб булган. Учинчи ўроқи калон (катта ўроқ). Аска- рияда бўлган саййидларнинг назорати унга юкланган эди. Тўртинчи амал бу нақшбандий амалидир. [Ба^о ва-д-дин Нақшбанд] мозори ша- рифларининг бошқарувига масъул амалдор.

Аниқ бир тоифага мансуб бўлмаган яна тўртта амал мавжуд бўлган. Уларни подшолар ўзбекларнинг уламо ва саййидларига ўз хоҳишларига қараб берардилар. Булар мир асад лик, файзитк, садр ва судуршк. Бироқ файзи олим ёки саййид бўлса, унда шаҳар ташқа- рисидаги бир фарсах масофадаги саййидлар ва хўжаларнинг муҳта- сиблиги унинг зиммасида булган. Садр эса ша^ар ичкарисида бир фар­сах масофадаги ва^флар мулкини бошкарган. Судур эса шаҳар ташқа- рисидаги вақфларни идора этган.

Қалам аҳлининг амаллари ҳам тўртта бўлган. Биринчиси девони калон (катта девон). Танхо^, хирож ва шунга ўхшаш амир[лик] даф- тарларининг аминлиги унинг ]{ўлида эди. Иккинчиси мушриф. Сул- тоннинг инъом ва ҳадиялари, яъни байроц, жибба, совут, от, яроғ ва шунга ўхшаш нарсаларни рўйхатга олиш учун мутасадди бўлган шахс. Учинчиси дафтардор. Бу амалдорнинг вазифаси саройдаги барча ма-

росимларнинг сарф ва харажотларини катта дафтарга ёзиб бориш- дан иборат бўлган. Тўртинчиси девони танобона. Бу амалдор вазифа- хўрлар хирожи ва султоний ерларнинг маҳсулотларига жавобгар эди.

Аҳли қаламнинг яна турт амаллари бордир. Биринчиси мунший. У муборакномалар ва маншур (фармонлар)ни ёзишга масъул. Иккинчи­си девони арбоби даруни шаҳр (шаҳар ичкарисидаги арбобнинг дево- ни)дир. Ариц ва заҳкашларнинг ҳашар ишлари ва жиноятчиларнинг султон фармонига биноан жазоланиши унга юкланган. Учинчиси де­вони арабхона. Араблар жамоасидан навкар (сарбоз) олишни назо­рат қилар ва қалбакилаштириш, товламачиликка қарши ишларни олиб борарди. Туртинчи девони тавжиҳ. У девони дафтардор ва девони танобонадек кирим ишларини назорат қиларди.

Яна туртта амал мавжуд. Биринчиси китобдор. Султон кутубхона- сининг масъул амалдори. Уламо, вазирлар ва фозиллар томонидан тортиқ қилинадиган рисолалар ва [девони] ангьорларни қабул қилиб олишга жавобгар. Иккинчиси девони бахши. Кутвол, яъни султон қури- лиши ва иморатлари, уларнинг сарфу харж ишларига мутасадди амал­дор. Учинчи девони сайисхона (сайисхона девони). Сайисхонанинг барча ишларига жавобгар. Туртинчи тўшакхона девони. Сарой ва ^арамдаги барча палослар [ва керакли нарсалар], уларни сотиб олиш, алмаштирилиш, ҳисоб-китоб ишлари унинг қўлидадир.

Ю^оридагилардан пастроқ даражадаги яна турт амал бор. Булар мушрифи jкурд, пойгирнавис, девони маҳрам, девони ясовул. Улар аниқ ва маълумлигидан баён этилмади.

Муҳаррир (котиб, мирзо) ҳам туртта бўлган. Девони саркор муҳар- рири, амлок, ахбор ва кутубхона муҳаррири.

Туртта улуғроқ даражадаги амаллар мавжуд. Уларнинг эгалари султон ҳузурида ўтириш учун муайян ўринларга эга бўлганлар. Би­ринчиси атолиқким, гуё подшоҳнинг отаси ўрнидадир. Бухоро суви Самарқанддан то Қарокўлгача ва барча туманларнинг суғорилиши ва сувининг тенг тақсимоти унинг ихтиёридадир. Иккинчиси девон- бегии калон. Девонбегии калон ихтиерида вилоят хирожини барча масъул амалдорлар ва бошқалардан олиш бўлган. Унинг назоратида вилоятлардан олинадиган нақдини тўшакхона ме^тарига берилиб, амлокдорга бериладиган ғалла эса девони калон ва танобона дафта- ри ^исобидан сўнг кирим қилинарди. Қарокўлнинг мироблиги ҳам девонбеги калон вазифасига киради. Учинчи парвоначи. Олий ҳукм- дорнинг умаро, уламо ва барча одамларга ^илинган олий буйруфга- ри ва имзоланган фармон ва кўрсатган марҳаматлари парвоначи орқали эгаларига етқазилади. Араблар тоифасининг хукумати пар- воначига тааллу^идир. Тўртинчи додхоҳ амали. Арзгуйляр ва та- лабгорларнинг арзларини подшо^га етказиб, жавобини уларга топ- ширган.

Ҳукмдор яқинларига бериладиган яна турт амал бор. Булардан биринчиси кўкалдошд ир. Вилоят ишларидан, дусту душмандан хабар­дор бўлмоқ, жосуслик ишларини назорат қилмоқ унинг вазифасидир. Иккинчи қўшбегии кулл. Ов ишлари, асбоб анжомлари, қуш ва тозий итларга мутасаддий амалдор. Учинчи иноқи калондир. Подшоҳ томо­нидан амир булмаган шахслар ва шогирдпешаларга бериладиган ман­саб ва амаллар хабарини соҳибларига етказади. Туртинчи хожайи калон. Салтанат саройидаги барча хожаларнинг бошлиги. Султон ҳара- мидаги зеб-зийнат, озиқ-овқати ва бошқа юмушлар унинг зиммасида булган. Мазкур амалдорларнинг даражалари а\ли цалам намояндала- рига тенг. Бироқ аҳли қаламдан фақат девони калон ҳукмдорнинг са­ройига отга миниб кириши мумкин.

Қуйидаги амаллар ҳам ҳукмдорнинг яқинларига берилади ва улар баъзан олий ҳукмдорнинг амрига биноан саройга отга миниб келиш- лари мумкин. Бу турт амал кўкалдош, қўшбеги ва сарой хожайи кало- нидан кейин туради ва даражаси улардан nacrpoiywp. Биринчи иноқи хурд (кичик иноф, иккинчиси меҳтари калон (катта меҳтар). Бирор ариза ёки элчи (нинг хати) саройга келса аввал ино^и хурдга берилади ва у хатни очиб, подшоҳнинг розилиги билан муншийга баланд овоз чиҳариб ўқиш учун беради. Меҳтари калоннинг вазифаси закот, мўмин- ларнинг ушри (даҳяк солиғи) дан тўртини, зиммийлар ушрининг яр­мини, ҳарбийларнинг ушрини, мол ва накд пуллар, чорва ва ғалла луқ- таси (топиб олинган эгасиз нарсалар) ни ўз эгаларига топширишдан иборат. Учинчиси девони саркор. Султон ерлари, тегирмон, подшолик дўконларини фойдаланишга ва ижарага беради, кирим чиқими ҳақида хос саркорга ҳисобот беради. Султон дарами, хазинаси, кўруниш вақ- тидаги таом ва шунга ўхшаш харажоти унга тегишли. Тўртинчи дас- турхончи. Унинг хизмати подшоҳ дастурхонини тўшаш ва уни тар­тибга солишдан иборат.

Тўрт амал борким, уларнинг эгалари баъзан подшоҳ мажлисига қатнашишлари мумкин. Биринчиси тўпчибоши калонктл, тўпхона (ар­тиллерия) ишларига, кутвол, яъни султон иморатлари ва қурилишла- рига ҳам мутасаддий амалдор. Иккинчиси баковул. Ҳукмдор ошхона- сига жавобгар амалдор. Сомжин туманининг мироблиги ҳам унга те­гишли. Учинчиси ўроқи хурд. Акобир ва умаро хизматида бўлган хиз- матчилар, яъни кафшбардор, ҳассабардорлар каби мулозимлар усти­дан назорат қилади. Тўртинчиси чеҳраоқоси. Вазифаси сарой жилов- дорларнинг мухтасиблиги (бошқаруви)дир.

Яна туртта амал мавжудким, уларнинг эгалари шо^ саройига отга миниб келиш учун ҳуқуқлари бор. Булардан бири эшикоқобошидяр. Сарой отларининг назорати унга тегишли ва Шопурком ҳукумати ва мироблиги ҳам ундадир. Иккинчиси чигатойбеги. Чиғатой жамоаси- нинг бошлиғи, Амиробод туманининг ҳукумати ва мироблиги ҳам

унинг зиммасида булган. Учинчиси тўқсоба. Подшоҳ дастурхонидаги табаклар [ва идишлар] жоилаштириш иши га жавобгар. Харқонрўд туманининг хукумати ва мироблиги хам ундадир. Туртпнчисп миро- хури калон. Подшоҳ жиловида юриб, унинг ўнг ва сўл томонида капа- лакдск айланиб хабардор булиб юради. Коми Абу Муслим тумани- нинг хукумати ва мироблиги унга тааллу^ли». Қаранг: Садри Зиё. Мажмуа // Қўлёзма. Ўзбскистон ФА Абу Раймон Беруний номидаги Ш арқшунослик институти, № 2193. Батафсил қаранг: Вохидов Ш., Холи^ова Р. Марказий Осиёдаги давлат бошкаруви тарихидан. Тош ­кент: Янги аср авлоди, 2006. Садр-и Зиё ҳақида қаралсин: Вохидов LLI., Чориев 3. Садри Зия и его бибилиотека (Из истории книги и книжной культуры в Бухаре в начале XX века). Ташкент: Янги аср авлоди, 2007. С.3-34.

«Мажмуайи мактуботи саййид амир Насрулло,у>даги бир мак- тубда амир Ҳайдар вафотини 4 рабиъ 1 1242/6 октябрь, 1826 деб кўрса- тилган.

77 Садри Зиёнинг маълумотига Караганда Амир Ҳусайн 1242 хиж- рий йили, 17 рабиъ I/ 1826 йили, 20 октябрь, 30 ёшида оламдан ўтган экан. Қаранг: Мухаммад Шарифжон Садри Зиё. Мажмуа. // Кулёзма, Абу Раймон Беруний номидаги Ш ар^шунослик институти, № 2193. 198а.

7* Садри Зиё бу жулус тарихини пайшанба куни, рамазон ойи, 1242/29 март, 1827 йили деб беради. Қаранг: Мухаммад Шарифжон Садри Зиё. Мажмуа. // Қўлёзма, Абу Раймон Беруний номидаги Шарқшунос- лик институти, № 2193. 198а.

79 Аслида бу иккала инглиз ^арбийлари айғоқчилик учун Бухорога юборилганликлари бугун аниқ бўлган. «Тарихи Туркистон» муалли­фи, албатта, булардан хабардор бўлмаслиги мумкин эди. (мухаррир.)

80 Амир Насрулло^ 1860 йили 21 сентябрь вафот этган. (мухаррир.)81 Қуръони карим, 55 : 25.82 Қуръони карим, 12:111.

Сўзбоши........................................................................................................3

ТАРИХИ ТУРКИСТОН..........................................................................42Баёни воқеоти даври ҳукумати Умархон ибн Норбўтахон..............80Воқеоти даври салтанати Мухаммад Алихон ибн Умархон............92Воқеоти жулуси даври салтанати Шералихон дар тахти

Фарғона ба жойи Муҳаммадалихон ва иккинчи мартаба амири Бухоро келиб, Хўқанд шаҳрини муҳосара айлаб, фат^ қилолмасдин мақсудга етолмай қайтиб кетгани................99

ТАРИХИ ТУРКИСТОН (иккинчи жилд)...........................................165Бухоро аҳволи тарихияси.......................................................................190Урганж давлати қўнғуротиялари..........................................................192Аҳволи замонадин намуна.....................................................................204КЎРСАТКИЧЛАР................................................................................... 206Шахс номлари................................................................................. '........206Жой номлари....................................................... .....................................211Унвон ва мансаблар............................................. ...................................214Қўқон тарихчилари ва уларнинг асарлари.........................................216Изоҳлар......................................................................................................223

«г Тарихий мерос»

МИРЗО ОЛИМ МАҲМУД ҲОЖИ

ТАРИХИ ТУРКИСТОН

Мухаррир Саидмурод ХЎЖАЕВ

Тех. муҳаррир Елена ДЕМЧЕНКО

Мусазд>ц Маъмура ҚУТЛИЕВА

Компьютерда саҳифаловчи Феруза БОТИРОВА

Босишга 13.122009 йла рухсат глидди. Бичими 84х 108 1\32. Босма тобоғи 7,625. Шартли босма тобоғи 12,81.

Адади 1000 (1 босиш 500) нусха. Буюртма № 260 Баҳоси кел и in и д ган нархда.

«Янги аср авлоди» нашриёт-матбаа марказида тайёрланди. «Ёшлар матбуоти» босмахонасида босилди.

100113. Тошкент, Чилонзор-8, Қатортол кучаси, 60.

Мурожаат учун телефонлар:Нашр булими 368-36-89;

Маркетинг булими - 128-78-43 факс— 173-00-14; e-mail: yangiasraviodi@mail.ru