ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΥΡΙΝΑΣ Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 2005-2006

ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ Η φύση και τα περιβαλλοντικά ζητήµατα στη Βυζαντινή τέχνη.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

2

Επιτρέπεται η ανατύπωση, ή αναδηµοσίευση µε οποιονδήποτε τρόπο µέρους ή του συνόλου της παρούσης εργασίας κατόπιν επικοινωνίας µαζί µας – βλ. τελευταία σελίδα. © Ενιαίο Λύκειο Μύρινας Λήµνου Μύρινα Λήµνου 2006

Είµαστε η περιβαλλοντική οµάδα του Ενιαίου Λυκείου Μύρινας µε θέµα: ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ

Η φύση και τα περιβαλλοντικά ζητήµατα στη Βυζαντινή τέχνη.

OI ΜΑΘΗΤΕΣ

ΑγγελικήΚωστάκηΠαναγιώτηςΚουτσογιάννηςΠηνελόπηΚουτζούµηΓεωργίαΚοντούΓιώργοςΚιουρανάκηςΜαρίαΚαραµόσχουΧρήστοςΚαλτσούνηςΝίκοςΖακάκηςΝίκοςΕγγλέζοςΤζένη∆ήµουΤάσος∆αναµπάσηςΕλισάβετΓρηγορίουΚασσιανήΒαλάκουΒασίληςΑνδριώτηςΓιώργοςAνδριωτάκηςΕλευθερίαΑλεξουδάκηΠαναγιώτηςΑγαλιανός

ΒασιλείαΦτωχογιάννηΣόνιαΤσιαρήΜπάµπηςΤσαµαϊδήςΜιχάληςΤσαβδαρίδηςΧρήστοςΤατουδάκηςΆριαΣτεργίουΜαρίαΣαββόγλουΖωήΡουµελιώτη

ΖωήΠαπαδοπούλουΑριστέαΠαπαγγελήΧρήστοςΜπούραςΝίκοςΜπαγάνηςΑγγελικήΜιχαλουδάκηΓεωργίαΜιχαήλΒίκυΜατθαίουΜαρίαΛαντούρη

ΚΑΙΚΑΙ ΟΙΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ

ΚΥΡΙΛΛΙ∆ΟΥΚΥΡΙΛΛΙ∆ΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗΦΩΤΕΙΝΗ ((συντονίστριασυντονίστρια))ΚΑΛΥΒΑΚΑΛΥΒΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ((µέλοςµέλος ΠΠ. . ΟΟ.).)

∆ΟΥΒΡΟΠΟΥΛΟΥ∆ΟΥΒΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΕΛΑΕΜΜΑΝΟΥΕΛΑ ((µέλοςµέλος ΠΠ. . ΟΟ.).)

3

Στην εργασία µας αυτή θα επικεντρώσουµε την προσοχή µας στη Βυζαντινή τέχνη και ειδικότερα στην Αγιογραφία.

Θα µάθουµε λίγα πράγµατα για τον τρόπο που αναπαριστάται η φύση στις βυζαντινές εικόνες.

Θα ερευνήσουµε τα µεγαλύτερα οικολογικά ζητήµατα που απασχολούν σήµερα τον άνθρωπο.

Θα αναζητήσουµε το µήνυµα των εικόνων για τη σχέση του ανθρώπου µε τη φύση.

Θα προτείνουµε τρόπους µε τους οποίους µπορεί ο καθένας µας να βελτιώσει τη συµπεριφορά του απέναντι στη φύση.

Στην ζωγραφική όπως και σε κάθε µορφή εκκλησιαστικής τέχνης συναντάµε την κεντρική σκέψη της ορθοδοξίας που είναι η αποκαταστηµένη αρµονία και ειρήνη της µεταµορφωµένης, ανακαινισµένης κτίσης. Αυτό που κυριαρχεί είναι η αγάπη προς τρεις κατευθύνσεις: προς τον Θεό, προς τον συνάνθρωπο και προς την κτίση, η οποία ως δηµιουργία του Θεού αξίζει τον σεβασµό και τη φροντίδα µας.

Ο κόσµος της εικόνας είναι ένας κόσµος που µέσα του κυριαρχεί όχι η

ανθρώπινη ηθική και λογική, αλλά η Χάρη του Θεού. Απ’ Αυτήν προέρχεται η υπεροχή της, αλλά και η απλότητά της, η ειρήνη της, ο ρυθµός των γραµµών της, η χαρά των χρωµάτων της.

Η εικόνα αντανακλά την προσπάθεια της άσκησης και την χαρά της νίκης. Είναι ο µετασχηµατισµός του πόνου σε «χαρά του ζώντος Θεού». Είναι η νέα τάξη µέσα στην καινή κτίση.

Ο κόσµος που βλέπουµε µέσα στην εικόνα δεν µοιάζει µε την καθηµερινή

κοινοτοπία. Οι Αγιογράφοι δεν προσπαθούν να αναπαραστήσουν τη φύση όπως τη βλέπει κανείς. Έτσι βλέπουµε τα πρόσωπα και τα πράγµατα στην αγιογραφία να µη φωτίζονται από κάποια πηγή φωτός, να µη δηµιουργούν σκιές, γιατί, όντας µέσα στην Βασιλεία του Θεού, πλέουν µέσα στο θεϊκό φως που εισχωρεί παντού.

Η εικόνα είναι ένας τρόπος επικοινωνίας του ανθρώπου µε το Θεό. Με την

εικόνα ο άνθρωπος λαµβάνει την αποκάλυψη και µέσα από την εικόνα απαντά στην αποκάλυψη αυτή κατά το µέτρο της συµµετοχής του. Μ’ αλλά λόγια, η εικόνα είναι ορατή µαρτυρία, τόσο της παρουσίας του Θεού στον κόσµο, όσο και της ορµής του ανθρώπου προς τον Θεό. Η εικόνα είναι ένα µέσον που µπορεί να µας κάνει να πραγµατοποιήσουµε τον προορισµό µας δηλαδή την κοινωνία µας µε το Θεό.

Η εικόνα ζωγραφίζεται κατά το φυσικό πρότυπο, µε την βοήθεια όµως

συµβόλων, γιατί η φύση που αναπαριστά είναι ο κόσµος που θα αποκαλυφθεί κατά την ∆ευτέρα παρουσία του Κυρίου και µόνο µε σύµβολα µπορούµε τώρα να τον κατανοήσουµε.

Οι εικόνες είναι σαν σηµατοδότες στον δρόµο προς την καινή κτίση, για να

µπορέσουµε, κοιτώντας τες, σαν να κοιτάµε σε καθρέφτη, όπως λέει ο Απόστολος Παύλος, να αφήσουµε πίσω µας τον παλιό άνθρωπο, και να µεταµορφωθούµε σε άνθρωπο του Θεού δηλαδή της αγάπης προς τον Θεό τον συνάνθρωπο και τη φύση.

4

Από το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας,

παίρνουµε πληροφορίες για τον τρόπο απεικόνισης της φύσης: Το νερό «Οι ποταµοί ζωγραφίζονται έτσι: Οι ακροποταµιές απόγκρεµνες και µε πολλά

τσακίσµατα και µύτες όπως ζωγραφίζονται τα χείλη του σπηλαίου. Και µέσα απ’ αυτές ζωγραφίζεται το νερό του ποταµού ωσάν να τρέχει µε ορµή και µε στριφογυρίσµατα. Έτσι ζωγραφίζεται ο Ιορδάνης ποταµός εις τη Βάπτισιν και στολίζεται και µε ολίγα ψάρια, τα οποία κολυµβούν εδώ και εκεί, σαζάνια και χέλια, ψάρια του ποταµού. Μέσα εις τον ποταµόν Ιορδάνην κάτωθι του Κυρίου είναι ζωγραφισµένοι εις µικρόν σχήµα µία γυναίκα και εν γερόντιον. Η γυναίκα παριστάνει συµβολικώς την θάλασσαν και είναι καθισµένη επάνω εις ένα θεριό-ψαρον,

5

κρατούσα σκήπτρον εις την χείρα και έχουσα στέµα εις την κεφαλήν. Ο δε γέρων παριστάνει τον Ιορδάνην ποταµόν, και κρατά µίαν υδρίαν από την οποίαν τρέχει το νερόν.

Και οι δύο έχουν την κεφαλήν γυρισµένην µε φόβον προς τον Χριστόν, κατά τον ψαλµόν όπου λέγει: « η θάλασσα είδε και έφυγε, ο Ιορδάνης εστράφει εις τα οπίσω». Άλλες φορές παριστάνονται οι πηγές του ποταµού να βγαίνουν από τους βράχους όπου έχουν φυσιογνωµίαν ανθρώπου, ή και ως ολόσωµοι άνθρωποι χύνοντας νερόν από στάµνας οπού κρατούν».

«Η θάλασσα ζωγραφίζεται κατά

παρόµοιον µε τον ποταµόν τρόπο, µόνον όπου τα κύµατα είναι ολίγον διαφορετικά από τα ρεύµατα του ποταµού».

«Ο Άγιος Νικόλαος ζωγραφίζεται ούτως καταπραΰνων τον κλύδωνα: Πέλαγος αφρισµένον και εν µέσω πλοίον κινδυνεύον και µέσα εις αυτό οι ναύται έντροµοι. Και ο Άγιος προσευχόµενος και κατευνάζων την τρικυµίαν»

Στον Μητροπολιτικό ναό της Μύρινας, την Αγία Τριάδα, φωτογραφήσαµε δύο εικόνες µε θέµα το νερό.

Στη µία, που είναι αφιερωµατική, βλέπουµε την Παναγία µε τον Χριστό και τον Άγιο Νικόλαο στην επάνω ζώνη. Στην κάτω ζώνη της εικόνας εικονίζεται ένα πλοίο και µέσα ο Άγιος Νικόλαος, σηµείο που πιθανότατα αναφέρεται σε κάποια διάσωση ναυτικών από φουρτούνα ή ναυάγιο. Στη δεύτερη εικονίζεται η Παναγία Η ζωοδόχος πηγή. Μία εικόνα που αναφέρεται στην καθαρτική και Αγιαστική δύναµη του νερού που ταυτίζεται µε τη ζωή.

6

«Κολυµβήθρα µαρµαρίνη, στηριζοµένη εις στήλην υψηλή και πλουµισµένη. Και µέσα εις την κολυµβήθραν η Παναγία εις τύπον πλατυτέρας δεοµένη µε απλωµένας τας χείρας και φέρουσα τον Χριστόν παιδίον επί του στήθους.

Εις το κάτω µέρος υπάρχει ευρύχωρος δεξαµενή από µάρµαρον τεχνουργηµένη, και µέσα εις αυτήν τρέχουν νερά από τα τέσσερα στόµια της κολυµβήθρας, γεµίζοντάς την µε νερόν και µέσα εις το νερόν κολυµβούν χρυσόψαρα. Πλησίον της δεξαµενής ίσταται ο βασιλεύς κα ο πατριάρχης και πέριξ τούτων πλήθος λαού, και ασθενείς εκ διαφόρων νόσων, άλλοι νίπτονται, άλλοι πίνουν νερόν και άλλοι κουβαλούν από αυτό εις τους παραλύτους ή χωλούς».

Τα βουνά «Tα βουνά ζωγραφίζονται βραχώδη,

µε πέτρες σχισµένες, σαν τους βράχους που τους λένε σχιστίτες».

«Βράχοι υψηλοί που λαµατίζονται ή µε το ίδιον χρώµα του προπλασµού ή µε δίχρωµα και τρίχρωµα».

«Τα σπήλαια ζωγραφίζονται µε το

έµβασµά τους κατάµαυρο και τα χείλη τσακισµένα και µε κοψιές και σχισµάδες».

7

πάνωθέν του εν βόδι και εν άλογον ή νάριον, οπού τον ζεσταίνουν µε την ναπνοήν των. Σε κάποιες σπάνιες εικόνες ης γέννησης φαίνονται ζωγραφισµένα άτια επάνω εις τα χείλη του σπηλαίου σάν να είναι ζωντανό».

«Στην εικόνα της γέννησης το βουνό

είναι βραχώδες, αλλ’ εύχαρι και φωτεινόχρωµο και εις την µέσην έχει σπήλαιον και µέσα εις αυτό φάτνην µε τον Χριστόν νήπιον και εσπαργανωµένον, και

εοατµω

Οι εικόνες της γέννησης και της ανάστασης

Το σπήλαιο της Γέννησης του Χριστού (εικόνα που φωτογραφίσαµε στον ναό της Γεννήσεως στο Ρωµανού) µε το µαύρο στόµα του, συµβολίζει την άγονη και ξερή γη στην οποία γεννιέται ο Χριστός σαν σπόρος που θάβεται στη

η νέα ζωή. «Βουνό βραχώδες, αλλ' εύχαρι και

φωτεινό

άχους, όπως τα βλέπει α

οφυτεύεται στη γη για να δώσει ένπει κανείς, ο Χριστός έπεσε σαν "και βλάστησε τη νέα ζωή αναγεννώ πο.

Η γη στην εικόνα της Γεννήσεως, γεµάτη κίνηση, τινάγµατα, λόφουςθάλασσας. Κι αυτό το ορεσίβιο σ

αι, διότι ένοιωσε µέσα της τη µαγιά τ

ξ

είδωλο, είναι προεικό

ή

κ

ς τον Αδάµ και µαζί του όλη την .

γη για να βλαστήσει τ

χρωµο», που στην κοιλιά του ανοίγεται σκοτεινόχρωµο σπήλαιο και µέσα φάτνη µε τον νήπιο Χριστό εσπαργανωµένο». Έτσι περιγράφει τη λιτή φύση ο Φώτης Κόντογλου. «Άγρια πρινάρια και ευώδη χόρτα, µυρσίνες, θυµάρια και αλλά στολίζουν ταπεινά τους βρ

κανένας εις τα ευλογηµέν βουνά της πατρίδος µας».

Το βρέφος αναπαριστάνεται στο µέσο της εικόνας, σπαργανωµένο. Το µέγεθός του είναι εξαιρετικά µικρό και θυµίζει την παραβολή του υ σιναπιού, ο µικρότερος απ' όλους τους σπόρους, α µεγάλο δέντρο. Κατά τον ίδιο τρόπο, µπορεί να κόκκος σινάπεως" στα σκοτεινά σπλάγχνα της γης ντας τον άνθρω

«κόκκου σινάπεως». Ο σπόρος τ

δεν παρουσιάζεται οµαλή κι επίπεδη. Είναι , σκάµµατα. Η κίνηση αυτή θυµίζει τα κύµατα της τοιχείο, το επικίνδυνο, της γήινης επιφάνειας, δε

µαρτυρεί µόνο τον επικίνδυνο χαρακτήρα του συγκεκριµένου τόπου κοντά στην Ιερουσαλήµ, αλλά και ένα άλλο µυστικό και γενικότερο νόηµα. Η γη αναγνώρισε την έλευση του Σωτήρα και ανταποκρίθηκε σ' αυτήν αναγεννώµενη και αναζωογονούµενη· σαν ένα φύραµα άρχισε να ζυµώνετ

ης αιώνιας ζωής. Η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού

περιέχεται µυστηριακά στο όνειρο του Ναβουχοδονόσορα και εξηγείται προφητικά από τον προφήτη ∆ανιήλ (κεφ.2). Το όνειρο που αναφέρεται σε ένα βράχο που εριζώθηκε από το όρος χωρίς να τον αγγίξει ανθρώπινο χέρι και κατάστρεψε το µεγάλο

νιση της Γέννησης του Χριστού. Ο Χριστός έχει µια εικονικ οµοιότητα µε τον βράχο, που πέφτοντας, κατεβαίνοντας από τον ουρανό, κατάστρεψε, νίκησε το µεγάλο είδωλο, τον ανθρώπινο εγωισµό, αφού ο ίδιος µε τη θέλησή του ταπεινώθηκε.

Η νίκη κατά του εγωισµού αι η αναγέννηση ολοκληρώνεται µε την Ανάσταση όταν µέσα από την ίδια µαύρη και άγονη γη, (εικόνα της Ανάστασης από τοιχογραφία της µονής Βατοπεδίου) ξεπηδάει η νέα ζωή ανασταίνονταανθρωπότητα και την κτίση

8

9

«Εις την Βαϊοφόρον πλήθος κόσµου

εβγαίνουν εις προϋπάντησιν του Κυρίου…Και επάνω από την συνοδείαν υψώνεται δένδρον και εις τους κλάδους του ανεβαίνουν παιδία κόπτοντα µε τσεκούρια κλάδους και ρίχνοντάς τους εις την γην. Άλλα παιδία κρατούν τους κλάδους, άλλα δίδουν από αυτούς εις το ονάριον να φάγη, άλλα τέλος στρώνουν τα ιµάτια αυτών δια να πατήσει επάνω το θεοφόρον ονάριον».

Η φύση συµµετέχει στη χαρά των ανθρώπων για τη θεϊκή παρουσία.

Τα ζώα

«Τα άλογα εις την βυζαντινήν αγιογραφίαν ζωγραφίζονται µε µικράν κεφαλήν, µε πόδια λεπτά ωσάν της ελάφου, και µε ουράν καµαρωτήν, δεµένην εις κόµβον στρογγυλοκάπουλα, µε το στήθος των στρογγυλό όπως των πτηνών, µε βλέµµα ανθρωπινόν, ελαφρά και µικρόσωµα αναλόγως τον καβαλλάρην, ζώα θρησκευτικά, αποπνέοντα ευγένειαν και χάριν ωσάν να γνωρίζουν ότι σηκώνουν επάνω των αγίους».

«Ο όνος ζωγραφίζεται

µακροπρόσωπος µε µακριά αυτιά, οπού είναι γυρισµένα το έν προς τα πίσω και το έτερον προς τα εµπρός, µικρόσωµος, στρογγυλοκάπουλος, µε λεπτούς πόδας ωσάν ζαρκάδι, µε βλέµµα πράον, και µε φούνταν επάνω εις το µέτωπον. Ταπεινόν και αθώον πλάσµα, ζώον ευλογηµένον, διότι ηξιώθη να καθήση ο Χριστός επάνω του».

«Ζαρκάδια και

ελάφια ζωγραφίζονται συχνά εις τη βυζαντινή εικονογραφία, διότι είναι ζώα όπου έχουν ευγένειαν και αθωότητα. Ζωγραφίζοται ελαφρά και χαριτωµένα, λεπτόκορµα, λεπτόποδα, µε µικρόν κεφάλι και µεγάλα οµµάτια. Στα χειρόγραφα ζωγραφίζοται πίνοντας νερό από συντριβάνια, κατά το ψαλµό πού λέει: «όν τρόπον

Τα δέντρα

επιποθεί η έλαφος

10

επί τας πηγάς τω υδάτων, ούτως επιποθεί η ψυχή µου προς σε ο Θεός».

«Θηρία ζωγραφίζονται περισσότερον εις τα µαρτύρια των αγίων, προπάντων τα

λεοντάρια. Παριστάνονται δε ωσάν ανθρωποπρόσωπα, µε οµµάτια αγριευµένα, µε µικρά στρογγυλά αυτιά, µε µύτη πλατείαν ε πεξέρχονται µυτερά δόντια. Τογραµµένας, µε χαίτην κτενιγυριστά ονύχια».

αι,

ε πτερά κόκκινα, µε κεφαλήν ωσάν κροκοδείλου, µε ανοικτόν στόµα γεµάτον µε µυτερά δόντια, µε µάτια φλογώδη και αιµατωµένα, µε γλώσσαν ωσεί βέλος µυτερόν, όπως και εις το άκρον της ουράς, µε πόδας χονδρούς και αρµατωµένους µε ονύχια γυριστά».

Κάποια από τα στοιχεία της

« ρια φίζοντ

τ

και µε στόµα µ γάλον, α ό όπου

σώµα των είναι µικρόν και αχαµνόν, µε τας πλευράς σµένην και µε πόδας νευρώδεις, αρµατωµένους µε

«∆ράκοντες πτερωτοί ζωγραφίζοντ

µε το σώµα σκεπασµένον µε λέπια, πρασινωποί, µ

περιγραφής αυτής αναγνωρίσαµε στην εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που σκοτώνει τον δράκοντα, από το Ναό Αγίου ∆ηµητρίου στις Σαρδές.

Οψά ζωγρα αι εις τον

Ιορδάνην ποταµόν και εις την θάλασσαν της Τιβεριάδος. Ζωγραφίζεται και το θεριόψαρον, ήγουν ο κήτος οπού εκατάπιε τον Ιωνάν. Ακόµα ζωγραφίζονται και προσωποποιηµένοι άνεµοι, ποταµοί, πνεύµα καταιγίδος και άλλα τινά».

11

Σηµείωσε δε ότι σε καµµία εικόνα, ούτε και στην εικόνα της µεταµορφώσεως, οι βυ

σικόν µετέωρον».

«Ο άνεµος αναµαλλιάρηπάνω σε ξερ έξεσηκώνοντα

«Εις την εικό ραφίζονται εις τον ουρανό από τα δύο µέρη του σταυρού ο Ήλιος και η Σελήνη εις σχήµα νθρωπίνων προσώπων, ο µε ήλιος µε χρώµα κόκκινον αιµατώδες η δε σελήνη σταχτόχρους, µε τας ακτίνας γυρισµ

ν τ κοτίσθησαν κατά την Σταύρωσιν». ο θείο δράµα.

Τα στοιχεία της φύσης- φυσικά φαινόµενα

«ζαντινοί ζωγράφοι δεν εζωγράφιζαν ποτέ νέφη, όπως τα βλέποµεν φυσικά εις

τον ουρανόν, εκτός µόνον ενίοτε εις την κοίµησιν της θεοτόκου όπου εικονίζονται οι απόστολοι µέσα εις σύγνεφα, πλην και αυτά είναι ιστορηµένα εις το ίδιον πνεύµα µε την λοιπήν εικόνα και ουχί φυσικώς. Γνώριζε δε ότι και η φωτεινή νεφέλη, οπού γράφει το Ευαγγέλιον, δεν ήτο καν σύγνεφον, ήγουν ατµός, όπως τα συνηθισµένα νέφη, αλλά υπερφυ

συχνά εικονίζεται ως νέος γυµνός και ς να περιφέρεται στην πλαγιά του βουνού ή ολιθιές και να φυσά µ σα απ’ το βούκινο ς τα κύµατα».

να της σταυρώσεως ζωγ

α

ένας προς το µέρος του Χριστού, εις σηµείο ό ι εσΣυµµετέχοντας στ

Η κλιµατική αλλαγή είναι πραγµατικότητα. Σήµερα, ο κόσµος µας είναι πιο

ζεστός απ’ ό,τι ήταν τα προηγούµενα δυο χιλιάδες χρόνια. Αν οι τρέχουσες τάσεις συνεχιστούν µέχρι το τέλος του αιώνα, η παγκόσµια θερµοκρασία θα ανέβει ψηλότερα από τα προηγούµενα δύο εκατοµµύρια χρόνια.

Για περισσότερο από έναν αιώνα οι άνθρωποι βασίζονταν στο πετρέλαιο και στο αιάνθρακα για καύσιµα. Όταν, ωστόσο, τα καύσιµα αυτά καίγονται,

άνθρακα, το οποίο επιβαρύνει την ατµόσφαιρα και συµβάλλει στο φαινόµενο ου θερµοκηπίου, το οποίο µε τη σειρά του προκαλεί αύξηση της µέσης θερµοκρασίας της γης, που επηρεάζει το παγκόσµιο κλίµα. ΠΑΓΕΤΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑ ΤΟ 1 9 2 2

γ τουαπελευθερώνεται διοξείδιοτ

ΤΑΓΩΝΙΑ

ΤΟ 2 0 0 5

Στις εικόνες αυτές διακρίνεται εύκολα η διαφορά στον όγκο του παγετώνα το 1920 και το

2005, και µπορούµε να παρατηρήσουµε τη µεταβολή του µεγέθους του παγετώνα.

Η αλλαγή του κλίµατος προκαλεί ακραία καιρικά φαινόµενα. Στα ακραία αυτά καιρικά φαινόµενα που εκδηλώνονται στον πλανήτη περιλαµβάνεται αναµφισβήτητα η έξαρση των τυφώνων, µε απόδειξη το σαρωτικό πέρασµα των «Κατρίνα», «Γουίλµα» και «Ρίτα» από τις ΗΠΑ στα τέλη του 2005. Προβλέψεις Γάλλων µετεωρολόγων κάνουν λόγο για παρόµοια κατάσταση και το 2006.

Στα πλαίσια της αντιµετώπισης του προβλήµατος της κλιµατικής αλλαγής

λόγω της µόλυνσης του περιβάλλοντος έχει ιδρυθεί η UNFCC, ανεξάρτητη επιτροπή του Ο.Η.Ε. για τις κλιµατικές αλλαγές. Έτσι, το 1996 συνεδρίασαν στο Κιότο χώρες απ’ όλη την υφήλιο µε σκοπό να µειώσουν τις εκποµπές επικίνδυνων αερίων στην ατµόσφαιρα που θεωρούνται υπεύθυνα για τις κλιµατικές αλλαγές.

Όµως οι αναπτυσσόµενες χώρες, όπως η Κίνα, εξαιρούνται από τη συµφωνία, ενώ οι ΗΠΑ από το 2001 δε συµµετέχουν σ’ αυτήν. 12

13

Το Σεπτέµβριο του 2002 στο Παρίσι ανακοινώθηκε η νέα επιστηµονική

αναφορά για το όζον. Σύµφωνα µ’ αυτή το στρώµα του όζοντος στην στρατόσφαιρα αποκαθ

-B σηµαίνει περισσότερα µελανώ ατα και καρκίνους του δέρµατος, εξασθένιση του ανοσοποιητικού συστήµ

ουσίες υτές, αν και δε βλάπτουν το όζον, συµβάλλουν στην αύξηση της παγκόσµιας

Όσον αφορά την ατµοσφαιρική ρύπανση

«υπολογίζεται ότι η νέα γενιά Ευρωπαίων θα ζήσει ένα χρόνο λιγότερο εξαιτίας του νέφους. Εποµένως, αναφερόµαστε σε έναν παράγοντα που είναι σηµαντικός, όχι τόσο σε ατοµικό επίπεδο, όσο σε επίπεδο δηµόσιας υγείας, καθώς η έκθεση στην ατµοσφαιρική ρύπανση είναι γενικευµένη και ακούσια», αναφέρει σε περιοδικό ερευνήτρια.

Και αυτά δεν συµβαίνουν κάπου µακριά

µας. Έρευνες δείχνουν πως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη κάνουν «πρωταθλητισµό» στην Ευρωπαϊκή Ένωση στις συγκεντρώσεις µικροσωµατιδίων, που θεωρούνται από τους ειδικούς ως ο περισσότερο επικίνδυνος ρύπος στην ατµόσφαιρα, στο νέφος της «νέας γενιάς».

Η χώρα µας όπως και τα περισσότερα

κράτη του κόσµου έχει θεσπίσει αυστηρούς α

αποτελεσµατικοί, ενώ η ευσυνειδησία

οταµούς, τις λίµνες, τη θάλασσα, την ξηρά. Η παραγωγή, εµπορία και χρήση πολλών σύνθετων χηµικώ

ίσταται, αλλά θα παραµείνει ευπαθές στη διάρκεια της επόµενης δεκαετίας, ακόµη κι αν οι χώρες συµµορφωθούν µε τις διεθνείς συµφωνίες για την προστασία του. Το στρώµα του όζοντος είναι απαραίτητο για τη ζωή, καθώς αποτελεί ασπίδα προστασίας της γης από την επιβλαβή υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου UV-B και τη φονική UV-C. Περισσότερη υπεριώδη ακτινοβολία UV

µατος, µείωση της αγροτικής παραγωγής, καταστροφή των θαλάσσιων

οικοσυστηµάτων, δυσµενείς επιδράσεις στην πανίδα. Η αντικατάσταση των χλωροφθορανθράκων (επιβλαβών για το όζον αερίων)

από άλλες ουσίες συνέβαλε στη µείωση της τρύπας του όζοντος. Ωστόσο, οι αθερµοκρασίας.

νόµους για τον περιορισµό των εκποµπώνρίπων. Οι έλεγχοι όµως δεν είναι πάντ

χαρακτηρίζει δυστυχώς λίγους.

Όµως ο άνθρωπος δε περιορίζεται στη µόλυνση του αέρα, αλλά επιβαρύνει

καθηµερινά στεριά και θάλασσα. Χηµικά τοξικά αποβάλλονται και στους π

ν είναι σήµερα ευρέως αναγνωρισµένη ως παγκόσµια απειλή για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά οι εταιρείες παραγωγής τέτοιων χηµικών όχι µόνο δεν διακόπτουν αλλά ούτε καν µειώνουν, έστω και στο ελάχιστο, την παραγωγή τους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν ελέγχουν τα αποτελέσµατα που αυτές έχουν στους ζωντανούς οργανισµούς.

14

, όπως το δάσος του Αµαζονίου, καταστρέφονται µε ταχύτατους ρυθµούς.

ους του στραφεί

, εάν τραπεί η της γης ιο αλλά ιµούν ελέτης

που θα δηµοσιευτεί στο

ηµόσιων ν µπορεί ε την λιάνικου ιου από ν (που

αση της της

παραγωγής σόγιας στην περιοχή µε τη τασκευή ακόµα τροφή),

ι φείς της έκθεσης

Περίπου το 40% του δάσΑµαζονίου θα καταπλήρως έως το έτος 2.050δεν γίνει κάτι για να αποκαταστροφή όχι µόνο που ανήκει στο δηµόσκαι της ιδιωτικής γης, εκτοι συγγραφείς σχετικής µ

βρεττανικό περιοδικό "Nature".Η προστασία των δφυσικών αποθεµάτων δενα επιτευχθεί µόνο µπροστασία του βραζιτµήµατος του Αµαζόντην αποψίλωση των δασώεξυπηρετεί την επέκτκτηνοτροφίας και

αυτή, που ενθαρρύνεισειρά της την καδρόµων, µε αποτέλεσµαµεγαλύτερη κατασεπισηµαίνουν ο συγγρα

.

Τα δάση στηρίζουν το περιβαλλοντικό σύστηµα και αποτελούν πηγή ζωής.

Επηρεάζουν τον καιρό ελέγχοντας τη βροχόπτωση και την απορρόφηση νερού από το έδαφος. Βοηθούν στην εξισορρόπηση του παγκόσµιου κλίµατος απορροφώντας τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που διαφορετικά επιβαρύνουν το παγκόσµιο κλίµα. Στα δάση βρίσκουν καταφύγιο τα 2/3 των φυτών και των ζώων που ζουν στην ξηρά. Την ίδια στιγµή αρχαία δάση

Πηγή: ΑΠΕ

15

Είναι χαρακτηριστικό ότι µόνο το 41% του δάσους του Αµαζονίου έχει µείνει νέπαφο. Η κυβέρνηση της Βραζιλίας προσπαθεί τώρα να µειώσει την υλοτοµία οικιάζοντας περιοχές του σε ιδιώτες, ώστε να το εκµεταλλευτούν τουριστικά.

τα εκπληκτικά αρχαία δάση απειλούνται. Μόνο στη Βραζιλία έχουν ήδη χαθεί περισσότεροι από 87 ανθρώπινοι πολιτισµοί που ζούσαν σ’ αυτά. Στα επόµενα 10-20 χρόνια ο κόσµος θα χάσει χιλιάδες είδη φυτών και ζώων. Αλλά υπάρχει µια τελευταία ευκαιρία να σωθούν τα δάση, καθώς κα οι άνθρωποι και τα είδη που βασίζονται σ’ αυτά, προτού να είναι αργά.

Η παραγωγή ενός τόνου χαρτιού από παλιό χρησιµοποιηµένο χαρτί εξοικονοµεί 17 δέντρα.

Αυτή τη στιγµή η µεγαλύτερη απειλή για τη θαλάσσια οικολογία είναι η

υπεραλιεία. Στην προσπάθειά τους οι άνθρωποι να καλύψουν τις ανάγκες τους για ψάρια, καταλήγουν στο να χρησιµοποιούν µέσα καθόλου φιλικά προς τους θαλάσσιους οργανισµούς, «αδειάζοντας» έτσι τις θάλασσες.

Αλλά και η υπεράντληση γλυκού νερού για τις καλλ α ί

αποθέµατα υπόγειων υδάτων και δίνει τη δυνατότητα στα εισχωρήσουν στις πηγές του γλυκού νερού µε αποτέλεσµαλατότητα.

φαίνον οιΕλλάδπαρου ζ ύριση.

στις πεοι οποκόκκινείναι (συστηµεγάλωπολύ περιπτσηµειώτρίγωνυφαλµγεωλο οµής της χώρας

ύκολα µπορεί να καταλάβει κανείς πως η ανθρώπινη δραστηριότητα είναι ο

νούµερ ένα κίνδυνος για τον πλανήτη. Κι αυτό όχι γιατί ο πλανήτης αυτός δεν είναι αρκετό

αν

Αυτά

ι

ιέργειες εξ ντλε τα θαλάσσια ύδατα να α την υψηλή τους

Στον διπλανό χάρτη ται περιοχές της ας στις οποίες σιά εται υφαλµ Είναι φανερό πως ρισσότερες περιοχές, ίες σηµειώνονται µε ους κύκλους, η αιτία η υπερεκµετάλλευση µατική καλλιέργεια ν εκτάσεων).Σε

λιγότερες ώσεις, οι οποίες νονται µε µπλε α, έχουµε ύριση λόγω γικής δ.

Εο ς για να επιβιώσει σ’ αυτόν ο άνθρωπος αλλά γιατί ο άνθρωπος έχει παράλογες

απαιτήσεις από αυτόν τον πλανήτη. Υπάρχει άραγε διέξοδος από αυτόν τον φαύλο κύκλο; Μπορεί να αλλάξει ο τρόπος δράσης του ανθρώπου και να γίνει φιλικός ή

έστω λιγότερο εχθρικός προς το περιβάλλον;

τρόπος απόδοσης των οπτικών

µέθοδος της γεωµετρικής προοπτικής, που δίνει στο θεατή την εντύπωση του βάθους, αρχίζει στην

αντίθετα ορίζεται από τα κάτ προς τα πάνω, έχουµε την «προοπτική του βατράχου». Υπάρχει ακόµη η προοπτ

» προοπτική, που χρησιµοποιείται στη βυζαντινή τέχνη, είναι µια νατροπή των οπτικών αλλοιώσεων, µε αποτέλεσµα µια εξωπραγµατική,

Στην

αρχιτεκτονική υπακούει της εικόνας αλξεχωριστό. Χρησιδιαδραµατιστεί Όµως στις εικόνκτίρια που η πίσωείναι µεγαλύτερµπροστινή, πλευτο αντίθετο α

µατι.

Η της

ενδυµα

προς τα πρόσω

Προοπτική ονοµάζεται το σύστηµα που

χρησιµοποιείται για να απεικονίζεται ο τρισδιάστατος χώρος και τα πράγµατα που βρίσκονται σ’ αυτόν, επάνω σε µια δυσδιάστατη εικονιστική επιφάνεια. Βάση της προοπτικής είναι πάντα ο αλλοιώσεων που ισχύουν στον εξωτερικό κόσµο. Η

Φλωρεντία το 15ο αιώνα. Από τότε χρησιµοποιήθηκαν πολλά συστήµατα και µέθοδοι απόδοσης των τριών διαστάσεων. Έτσι, όταν το «σηµείο οράσεως» ορίζεται από τα πάνω προς τα κάτω έχουµε τη λεγόµενη «προοπτική του πουλιού». Όταν

ωική που διαµορφώνεται από τη βαθµιαία χαλάρωση της έντασης του φωτός,

όπως και η χρωµατική προοπτική που βασίζεται στην παράταξη των χρωµάτων από το σκουρότερο προς το ανοιχτότερο και αντίστροφα. Τέλος, η «ανάστροφη» ή «ανεστραµµένηααποξενωτική έκφραση.

βυζαντινή τέχνη η στην γενική αρµονία

λά παίζει και έναν ρόλο µοποιείται ως φόντο για να

µπροστά του το γεγονός. ες πολλές φορές θα δούµε , πιο µακρινή, πλευρά τους η από την πιο κοντινή, ρά, κάτι που είναι ακριβώς πό ότι συµβαίνει στην

πραγκότητα

αναπαράσταση του σώµατος καισίας είναι λογική. Οι αναλογίες όµως στα

κτίρια είναι απολύτως λανθασµένες και πολλές φορές οι πόρτες και τα παράθυρα δεν είναι στην θέση τους, και γίνονται τελείως ανώφελα, αφού εξαιτία των διαστάσεών τους αναλογικάς

πα, δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν.

16

17 17

Για πολλά χρόνια η κυρίαρχη άποψη για την αρχιτεκτονική µέσα στην εικόνα ήταν πως αποτελεί έναν σωρό βυζαντινών και αρχαίων σχηµάτων, µια υποχρεωτική τυφλή προσκόλληση των εικονογράφων σ’ αυτά τα ακατανόητα σχήµατα, που υποδήλωνε την αδυναµία τους να αποδώσουν τα πράγµατα µε τη σωστή τους προοπτική.

Το πραγµατικό όµως νόηµα αυτού του φαινοµένου είναι ότι η ενέργεια που αναπαριστάνεται, υπερέχει κατά πολύ του ορθολογισµού των ανθρώπων και των νόµων της γήινης ζωής.

Σύµφωνα µε τον Φώτη Κόντογλου η τέχνη δεν είναι φυσική, γιατί δεν έχει σκοπό να εκφράσει µόνο το φυσικό, αλλά και το υπερφυσικό. Έτσι, η βυζαντινή τέχνη θέλει να µας ανεβάσει από εκείνα που βλέπουµε µε τα µάτια µας, σ’ εκείνα που βλέπει κάποιος χρησιµοποιώντας τα πνευµατικά του µάτια.

Η αρχιτεκτονική είναι ένα στοιχείο της εικόνας που επιτρέπει να φανεί η ίδια η εικόνα, το ίδιο το θέµα της εικόνας.

H βυζαντινή τέχνη υπόκεινται σε µια κάποια

ζωγραφική «διά Χριστόν σαλότητα», που έρχεται σε πλήρη αντίθεση µε το «πνεύµα της βαρύτητας». Η αρχιτεκτονική αυτή φαντασία σαστίζει την λογική, και υπογραµµίζει τον υπερβατικό χαρακτήρα της πίστης και τον παράξενο κι ασυνήθιστο χαρακτήρα του ευαγγελίου, γιατί το ευαγγέλιο είναι µια αληθινή πρόκληση έναντι κάθε τάξης και λογικής και κάθε ανθρώπινης σοφίας: «απολώ την σοφίαν των σοφών, και την σύνεσιν των συνετών αθετήσω». Η «διά Χριστόν σαλότητα» και τα σχήµατα των εικόνων, που πολλές φορές προκαλούν µε την «ανάστροφη προοπτική» τους, εκφράζουν την ίδια ευαγγελική πραγµατικότητα.

Η ευαγγελική προοπτική αντιστρέφει την προοπτική του κόσµου, κι ο κόσµος της εικόνας είναι ένας κόσµος που µέσα του κυριαρχεί όχι η ανθρώπινη λογική, αλλά η Χάρη του Θεού.

Η αγιογραφία αναποδογυρίζει τα κτίρια, όπως ο Χριστός «αναποδογύρισε» τα πάντα. Από Θεός έγινε άνθρωπος. Όντας ο µόνος δίκαιος ταπεινώθηκε και δέχτηκε την τιµωρία για χάρη των ανθρώπων.

Έτσι και ο άνθρωπος καλείται να αλλάξει την προοπτική που βλέπει τα

πράγµατα. Αν θέλει να είναι πρώτος πρέπει να γίνει τελευταίος. Αν θέλει να είναι αρχηγός πρέπει να µάθει να υπακούει. Αν θέλει να έχει πολλά πρέπει να µάθει να αρκείται σε λίγα. Ως προς τη φύση, αν θέλει να του δίνει περισσότερα οφείλει, όχι να τα απαιτεί από αυτήν µε τη βία αλλά να την φροντίζει και να χαρίζει απλόχερα την αγάπη και την προσοχή του στο περιβάλλον.

Τότε µόνο θα αποκατασταθεί η αρµονία στη φύση.

Οι ακολουθούν

Την φύση την αγαπούν και περιγράφουν ε ηθινήκαλλιτεχνική διάθεση. Την περιγράφουν και ζω αστχρώµατα και ολοζώντανα σε κλασσικνα την ερµηνεύουν και να φιλοσοφο όλα τα είδη της φύσης, από τα ερπετων λιµνών και των

Ο Μ. Βασίλειος

και των ψαριών. Από το µικρό µυρµαγάπη του για τη φύση και την ουσιαλογική ακόµα και των φύλλων του αµπελιού .

Αλλά και ο Χρυσόστοµος εί στος όταν χρησιµοποιεί εικόνες

από την φύση για να διδάξει. «Η οµορφιά το ήλιου, των λουλουδιών και των φυτών είναι τόσο έντονη και σκορπούν ατέλειωτη χάρη σε όλους τους τόπους. Οι ήχοι των πουλιών και των λουλουδιών, το µα των φύλλων δίνουν την αίσθηση ενός πελάγους».

ίναι περιττό να τονίσουµε ότι αυτές οι περιγραφές ενέπνευσαν όλους τους

Τρεις Ιεράρχες την γνήσια βιβλική παράδοση, η οποία τόσο στον Ιώβ όσο και στον ∆αβίδ και στο Άσµα ασµάτων καθώς και στα Ευαγγέλια ύµνησε και επαίνεσε την φύση µε τους πιο λυρικούς τόνους σε σελίδες απίστευτης οµορφιάς. ∆εν περιφρονούσαν τα καλά του κόσµου, θαύµαζαν την φύση, και ιδιαίτερα ο Μ. Βασίλειος. ∆εν αρνούνταν την υλική ζωή και τις οµορφιές της, αλλά την έβλεπαν µόνο ως ανάκτορο-παλάτι για την σοφία του Κυρίου.

Τόνιζαν την υπεροχή των έργων της φύσης απέναντι στα έργα της τέχνης. Μάλιστα ο Μ. Βασίλειος σε επιστολή του προς τον Ναζιανζηνό τονίζει ότι από την µοναχική ορεινή καλύβα στην οποία αποσύρθηκε το µάτι κατευθύνεται προς τα πυκνά φύλλα του δάσους. Οι ποιητικές φωνές που ηχούν είναι σαν ήχοι από

άλλο κόσµο.

18

την µ αλ την γραφίζουν µε άφθ α

ούς πίνακες. Ξέρουν να την κατανοούν και ύν σε αυτή. Βγάζουν τόσα διδάγµατα από τά και τα πτηνά και από τα αµφίβια ζώα

πολλή ευαισθησία στη ζωή των πτηνών ήγκι µέχρι και τον ελέφαντα δείχνει την στική µελέτη την οποία κάνει. Εξηγεί την

ώστε να προστατεύουν τον καρπό

ναι άφθα

ποταµών.

εµβαθύνει µε

υ

θρόισ

Ε

Βυζαντινούς καλλιτέχνες..

Η φύση ως δηµιουργία του θεού οδηγεί τον νθρω στο να βλέπ τον αόρατο θεό. Η ενέργεια ς αγιότητας πάνω σε ολόκληρο τον κτιστό κόσµο και ιδια

ά πο ει τη

ίτερα στα άγρια ζώα είναι ένα πολύ

τον λόγο τα ζώα που αναπαριστάνονται µέσα στην εικόνα

ν συνηθισµένη µορφή τους.

ου. Θα µπορούσε να φανεί

παραξενι ητα, αν δεν γλώσσα των

υ ινίσσονται εδώ , το απρόσιτο

εση κόσµος Θεό «καλός

λίαν». Η Θεού και η ία πο ίχε ο άνθρωπος

όλυτη αρµονία

για την επιβίωσή του και αυτός διαχειρίζ

19

συχνό χαρακτηριστικό της ζωής των αγίων.

Η διήγηση του βίου του αγίου

Ισαάκ του Σύρου µας λέει πως τα ζώα που πλησίαζαν τον άγιο οσφραίνονταν τηνοσµή που είχε ο Αδάµ πριν από την πτώση.

Γι’ αυτό

έχουν µια ασυνήθιστη µορφή: κρατώντας τα χαρακτηριστικά του κάθε είδους χάνουν τη

«Εικονίζονται µε πρόσωπο ανθρωπινόν, αποπνέοντα ευγένεια και αγιότητα ωσάν να γνωρίζουν ότι βαστούν απάνω των Αγίους», έτσι περιγράφει τα άλογα των Αγίων Γεωργίου και ∆ηµητρίου ο Φώτης Κόντογλ

ά ή αδεξιότκαταλαβαίναµε την εικονογράφων πο υπατο παραδείσιο µυστήριογια µας σήµερα.

Κατά τη γέν

δηµιουργήθηκε από το παρουσία του

άµεση επικοινων υ εµαζί του πρόσφερε την απστη ζωή και τη φύση. Η φύση προσέφερε στον άνθρωπο τα αναγκαία

ονταν την κτίση έχοντας

συνείδηση του γεγονότος ότι είναι και αυτός ένα κοµµάτι της.

20

Ο κλονισµός της αρµονίας της φύσ ς ήρθε µε την αποµάκρυνση του Αδάµ από τον Θεό που είναι αγάπη. Το νόηµα της ρακοής του Αδάµ είναι η περηφάνια.

Αρνήθη

πλέον εχθρική. Κι αυτό συνεχίζεται και σήµε

προσπαθεί µε κάθε µέσο να αλλάξει τπροϊόντα µε λιγότερο κόπο

καθετί θ

Α

και να σώσει το χαµένο πρόβατο, τον άνθρωπο δηλαδή που έχασε το δρόµο του και αποµακρύνθηκε από τη φύση.

Αυτό που απαιτείται δεν είναι η υποταγή του ανθρώπου στην φύση, ή

το αντίθετο, αλλά η αρµονική συνύπαρξή τους. Ο άνθρωπος είναι αυτός που δίνει νόηµα στην φύση, είναι αυτός που θα την απελευθερώσει και θα την δοξάσει.

Αρκεί να το θελήσει.

η

πακε να υπακούσει την εντολή του

Θεού για τον τρόπο διαχείρισης της κτίσης. Θέλησε να πάρει από τη φύση περισσότερα από αυτά που ήταν πρόθυµη να του δώσει. Θεώρησε τον εαυτό του αρκετά ισχυρό και έξυπνο ώστε να αποφασίσει αυτός τον τρόπο που θα χειριζόταν κάτι που δεν είχε ο ίδιος κατασκευάσει.

Αποτέλεσµα της νέας αυτής στάσης του ανθρώπου απέναντι στη φύση είναι µια νέα κατάσταση όπου τίποτα πια δεν υποτάσσεται στον άνθρωπο, τα πάντα ρνούνταα ι την φυσική τους πορεία, ακόµα και οι ποταµοί και τα ζώα αρχίζουν να περιφρονούν τον Αδάµ, όλα θέλουν να ορµίσουν εναντίον του. Η φύση γίνεται

ρα καθώς ο άνθρωπος εξακολουθεί να ις «προδιαγραφές» της φύσης, να παράγει

περισσότερα , να βιάζει τα δέντρα να δώσουν περισσότερους και µεγαλύτερους καρπούς, να µεταλλάσει τη φύση, να σπαταλά τους φυσικούς πόρους, να αποψιλώνει τα δάση, να καταναλώνει τεράστιες ποσότητες ενέργειας, να παράγει σκουπίδια, χηµικά και πλαστικά, που η φύση δεν προλαβαίνει και δεν αντέχει πια να ανακυκλώνει.

Μπορε όµως να αλλάξει αυτήί η κατάσταση;

Όταν ο άνθρωπος αναγεννηθεί, όταν µπορέσει να αντιληφθεί τη µουσική της φύσης και τους λόγους που υπάρχει το

α ξαναγίνει πνευµατικός άνθρωπος δηλαδή άνθρωπος της αγάπης, φίλος της φύσης, του Θεού, του συνανθρώπου του, χωρίς πονηρές επιθυµίες και εγωισµούς.

υτήν την αποχή από τον εγωισµό υποδηλώνουν οι βυζαντινοί αγιογράφοι

στην εικόνα του Χριστού που κατεβαίνει στη γη για να γίνει από Θεός άνθρωπος και σαν απλός βοσκός να αναζητήσει

Σ πολλές διηγήσεις από τους βίους των Αγίων υπάρχουν ιστορίες που φανερώνουν τη στενή σχέση τους µε τη φύση κΑγίων είναι ότι βρίσκονται σε προσσυνανθρώπους τους και τη φύση. Απόρροστη ζωή τους είναι και η επικοινωνία καιπαρακάτω ιστορίες:

διέταξε ον σκοτώσουν, πήγε στο βουνό Χωρίβ. ΣτπροσέφτακρύφκοράΣηµείοσυµπενισχ

ζωγραφισ λεπτοµέρεια Ένας βοσκός µε µπερδεµένα µαλλιά και φλογερά µάτια. «Ανήρ δασύς περιβεβληµένος την µηλωτήν, κάθεται επί

το ξεροπόταµον».

ας στη Θεσσαλονίκη και στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισµού είδαµε ικ τ υ ο

ία να

αν ε

ε αι τα ζώα. Το χαρακτηριστικό των

ωπική επικοινωνία µε το Θεό, τους ια αυτής της σχέσης αγάπης που κυριαρχεί

συνεργασία µε τα ζώα όπως φαίνεται στις

Ο προφήτης Ηλίας όταν η Ιεζάβελ να τ

ο δρόµο ένας άγγελος τον τάτευε, δίνοντάς του τροφή και νερό. Όταν σε είδε µια σπηλιά και µπήκε µέσα. Εκεί τηκε και επέζησε τρεφόµενος από ένα κι που του έφερνε τροφή κάθε µέρα.

πως στον δίκαιο άνθρωπο η φύση αραστέκεται τον συντηρεί και τον ύει.

Ο Προφήτης Ηλίας είναι

µένος στις εικόνες του µε µεγάλη.

πλατέος λίθου, ως αετός. Στρέφει δε το πρόσωπον αυτού προς τα αριστερά και άνω,

προσβλέπων εις τον κόρακα, ο οποίος κοµίζει εις αυτόν ένα µικρόν ψωµίον ή ένα καµµάτ κά έ εικόνος φαίνεταιι κρέας. Και εις το τω µ ρος της

Στην εκδροµή µ

την ε όνα ου Αγίο Ναούµ,οποίος είχε ζέψει στην άµαξά του µαρκούδα. Το άγριο ζώο τον υπάκουε σαν ήταν ήµερο. Σηµείο της αγιότητας τουΝαούµ ο οποίος, όπως και κάθε άγιος, στον Αδάµ στον παράδεισο επικοινωνούσε µτη φύση.

21

22

Χαρακτηριστική όµως είναι η

οποίος είχε φτάσει σε τέτοια πνευµατικτον σέβονταν, τον υπάκουαν και τον υπηλιοντάρι. Αυτό το άγριο λιοντάρι έζυπηρετούσε µε θαυµαστό τρόπο, όσο κατον ακολούθησε µε παράδοξο τρόπο, υπερβολική λύπη.

Ο Άγιος Γεράσι

πεσυναντήθηκε µε ένα λιοντάρι. Μόλις το παρακλητικό τρόπο και να ανασηκώνει µ

Τι είχε συµβεί; Ένα µυτερό κοµµάτι καλαµιού

αυτό να πρησθεί, να γεµίσει πύον και να

στηλυπήθηκε. Αφού το πλησίασε, κάθισε σε µια

πήρε

µέρεψε σαν πρόβατο και τον ακολουθούσε σαν γνήσιος µαθητής του. Ο γέροντας θαύµαζε τη εγάλη ευγνωµοσύνη του θηρίου, που τέτοια

συναντάς ακόµη και σε ανθρώπους.

ιοντάρι, δίνοντάς του ψωµί και βρεγµένα .

λιές, υπήρχε ένα γαïδούρι που έφερνε νερό από ν ασκητών, Ο Άγιος ανέθεσε τη φύλαξη αυτού νο να το βόσκει κοντά στον ποταµό και να το

εµπιστεύθηκε στο θηρίο το γαïδούρι, . Το λιοντάρι έκανε αυτή την υπηρεσία για αρκετό

χρονικό

παντού το «φίλο του» και δεν τον βρήκε, γύρισε και λυπηµένο.

διήγηση από το βίο του Αγίου Γερασίµου ο ά ύψη, που και αυτά τα άγρια θηρία ακόµη ρετούσαν Ο Άγιος πάντα εικονίζεται µε ένα ησε κοντά στον Άγιο Γεράσιµο και τον ιρό ζούσε. Αλλά και όταν κοιµήθηκε ο Άγιος αφού πέθανε πάνω στον τάφο του από

µος και το λιοντάρι

ρπατούσε στην όχθη του ποταµού Ιορδάνη, θηρίο τον αντίκρισε, άρχισε να βρυχάται µε ε δυσκολία το ένα του πόδι.

του είχε µπηχθεί στο πόδι µε αποτέλεσµα µην µπορεί να περπατήσει από τους πόνους.

Όταν ο γέροντας είδε τη δύσκολη θέση

ν οποία βρισκόταν το λιοντάρι, το

Κάποια µέρα, ενώ ο Άγιος

πέτρα, το πόδι του λιονταριού και το εξέτασε προσεκτικά. Το έσχισε µε ένα σουγιά, έβγαλε το καλάµι µε πολλά υγρά και πύον και καθάρισε καλά την πληγή. Μετά την έδεσε καλά µε ένα πανί και έδιωξε το λιοντάρι. Αυτό όµως δεν έφευγε. Αφού θεραπεύτηκε έµεινε κοντά στον Άγιο, δεν τον άφησε ποτέ πια, η

µσπάνια

Από τότε ο γέροντας έτρεφε το λόσπρια

Στη Λαύρα, δηλαδή στις σπητον ποταµό Ιορδάνη για τις ανάγκες τωτου ζώου στο λιοντάρι. Ήταν υπεύθυπροσέχει κατά τη διαδροµή του. Ο γέρονταςόπως σε µικρό βοσκό ένα πρόβατο

διάστηµα. Άλλοτε ακολουθούσε το γαïδούρι, περιτριγυρίζοντας το προστατευτικά σαν σκύλος, άλλοτε καθόταν κοντά του ή πρόσεχε τους γύρω δρόµους, όταν εκείνο έβοσκε. Όσοι το έβλεπαν απορούσαν, σταυροκοπιόνταν και θαύµαζαν για το παράξενο αυτό θέαµα.

Κάποτε το λιοντάρι και το γαïδούρι χώρισαν για λίγη ώρα. Αυτό έγινε είτε

γιατί το λιοντάρι αποκοιµήθηκε είτε διότι αποµακρύνθηκε για λίγο, για να βρει τροφή. Κάποιοι Άραβες έµποροι καµηλιέρηδες που περνούσαν από εκεί βρήκαν το γαïδούρι µονάχο του και το έκλεψαν.

Όταν το λιοντάρι αναζήτησεστη Λαύρα σκυθρωπό

23

Ο Άγιος µόλις είδε το λιοντάρι µόνο του και σ’ αυτή την κατάσταση, ότι θα έφαγε το γαïδούρι και µε ύφος γεµάτο σοβαρότητα το είπε:

Τι συµβαίνει λιοντάρι; Έφαγες το γαïδούρι; Φαίνεται λοιπόν ότι αναγ σ Θυ µ

ου. Φορτωµένο τις στάµνες µεταφέρει το νερό στους µοναχούς από τον µό. Υποτάσσεται στον Άγιο και ακριβώς και προηγουµένως συµπεριφερόταν

Από τότε που κλέψανε το γαϊδουράκι

εκτελούσε τη νέα του υπηρεσία ευχάρΜια µέρα οι Άραβες έµπο

πάλι από τον ίδιο δρόµο, κοντά στοζώο. Το λιοντάρι βρισκόταν την ώρανερό. Είδε το γαϊδουράκι, το αναγνώπαρουσιάζεται σαν λιοντάρι και αρχί ι α εµπόρων. Αυτοί φοβήθηκαν και το έβ όδια, αφήνοντας µόνα τους τα ζώα.

Το λιοντάρι έπιασε µε τα δόντια το τράβηξε αζί µ

, του Αγίου Γερασίµου, γεµάτο χαρά.

ατα και κινήσεις και φαινόταν σαν ένας εµο φορτωµένος µε λάφυρα.

ν ο γέροντας είδε το πρωτοφανές αυτό θέαµα, χαµογέλασε, κατάλαβε τι άδικα κατηγόρησε το λιοντάρι, το απάλλαξε από τη δύσκολη δουλειά του και του έδωσε και όνοµα. Το ονόµασε λοιπόν Ιορδάνη. Αυτό είναι ένα άλλο σηµάδι της µεγάλης χάρης που πήρε από το Θεό ο Άγιός µας. Έδινε ονόµατα στα άγρια θηρία και στα άλλα ζώα, συνοµ µαζί τους, ήταν ήµερα µαζί του και τον υπάκουαν, όπως στον Αδάµ, πριν από το προπατορικό αµάρτηµα.

Μερικοί αναφέρουν ότι ο Άγιος λευθέρωσε τελείως το λιοντάρι και αυτό

έκλινε το κεφάλι, αποχαιρέτησε τον Άγιο χάθηκε στην απέραντη έρηµο. Όµως µια φορά τη βδοµάδα ερχόταν στη Λαύρ και τον προσκυνούσε. Άλλοι λένε ότι ο

υποψιάστηκε υ

ξ ύρι ες στην προηγούµενή σου φύση. µήθηκες την προηγού ενη υπερηφάνεια και τη βασιλική σου κυριαρχία πάνω στα άλλα ζώα, θυµήθηκες πως ήσουν φονιάς, και πεθύµησες πάλι να είσαι αρχηγός. Αλλά εγώ θα πρέπει να σε ταπεινώσω και να γκρεµίσω τον εγωισµό σου. Να είσαι λοιπόν, όχι λιοντάρι, όπως πεθύµησες, αλλά γάιδαρος κουβαλητής.

Πραγµατικά το λιοντάρι, µετά τη διαταγή του Αγίου, αναλαµβάνει την υπηρεσία του γάιδαρ

ποτα εκτελεί την εργασία του γάιδαρου, όπως σα βοσκός και σαν σκύλος.

πέρασε αρκετός καιρός. Το λιοντάρι ιστα, ακούραστα και πρόθυµα. ροι, που είχαν κλέψει το γαïδούρι, περνούσαν ν Ιορδάνη, έχοντας µαζί τους και το κλεµµένο εκείνη σ’ αυτό το ίδιο µέρος, για να µεταφέρει ρισε και αφήνοντας την ιδιότητα του γάιδαρου, ζει να βρυχάται κα να στρέφεται εν ντίον των αλαν στα π

του σχοινί και µ ε το

γαϊδουράκι και όλες τις καµήλες κατά το µοντο λιοντάρι οδήγησε όλα τα ζώα έξω από το κελίΉταν πολύ χαρούµενο, έκανε διάφορα πηδήµγενναίος στρατιώτης που έρχεται από τον πόλ

Ότα

αστήρι. Όταν έφτασαν στο µοναστήρι

ό

ιλούσε

ε καια

24

Ιορδάνης έµεινε µε τον Γέροντα πέντ χρόνια και άλλοι λένε ότι δεν τον αποχωρίσ

γιος Σαββάτιος, ο µαθητής του Αγίου Γερασίµου, είδε το λιοντάρι να ψάχνει του είπε:

-Ιορδάνη, ο γέ έφυγε και πήγε στους υρανούς, κοντά στον Κύριο. Έλα όµως εσύ, πάρε τροφή και φάγε.

µε λόγια, τότη µεγάλη

Ο Άγιος Σαββάτιος µε νοήότι ο Άγιος πέθανε. Αυτό όµως συνέχιζε µένο.

Στο τέλος του είπε: -Έλα µαζί µου και θα δεις το

τον έχασε τον Άγιο, ψόφησε αµέσως.

µ και να υποτάσσεται στον άνθρωπο όταν

αυτός φ

ετηκε ποτέ. Άλλοι πάλι αναφέρουν ότι γύριζε µέσα και έξω από τη Λαύρα

για άλλα τρία χρόνια, µέχρι που κοιµήθηκε ο Άγιος. Όταν ο Άγιος κοιµήθηκε ο Ιορδάνης έτυχε να µην είναι στην Λαύρα. Μετά

από λίγες µέρες ήρθε και ζητούσε να βρει τον γέροντα και να τον προσκυνήσει. Μάταια όµως. Ο µεγάλος ευεργέτης δεν φαινόταν πουθενά.

Μόλις ο Ά

ροντάς µας, µας άφησε ορφανούς καιο

Το λιοντάρι όµως δεν ήθελε να φάει. Εξακολουθούσε να κοιτάζει ανήσυχα εδώ κι εκεί. Ήθελε να δει τον Άγιο και βρυχιόταν δυνατά, χωρίς να σιωπά ούτε στιγµή. Μάταια ο Άγιος Σαββάτιος και οι άλλοι µοναχοί το χάιδευαν στη ράχη και του έλεγ ησυχάσει. Όσο προσπαθούσαν να τον παρηγορήσουναν να φάει και να

σο δυνατότερα φώναζε. Οι µοναχοί συγκινήθηκαν και δάκρυσαν, βλέποντας λύπη που ένιωθε το λιοντάρι, επειδή δεν έβλεπε τον Άγιο Γέροντα.

µατα προσπαθούσε να του δώσει να καταλάβει να βρυχάται λυπηµένο και αγανακτισ

ν τάφο του. Άρχισε να προχωρεί και ο

Ιορδάνης τον ακολουθούσε. Όταν έφτασαν και οι δύο στον τάφο σταµάτησαν και ο Άγιος Σαββάτιος είπε:

-Εδώ είναι θαµµένος, Ιορδάνη, ο γέροντας Γεράσιµος.

Στάθηκε ο Άγιος Σαββάτιος κοντά στον τάφο του Αγίου Γερασίµου, δάκρυσε και έβαλε µετάνοια.

Όταν τον είδε το λιοντάρι, έκαµε και αυτό µετάνοια. Μετά έπεσε πάνω στον τάφο του Αγίου, κτυπούσε το κεφάλι του και βρυχήθηκε δυνατά.

Από πολύ πόνο που ένιωσε, επειδή

Γι’ αυτό ο Άγιος Γεράσιµος εικονίζεται µαζί µε ένα λιοντάρι, όπως σ’ αυτήν την εικόνα που φωτογραφίσαµε στον ναό του Ταξιάρχη, στη Μύρινα της Λήµνου.

Αυτό το θαυµαστό γεγονός έγινε όχι γιατί το λιοντάρι είχε λογική ψυχή.

Έγινε γιατί ο Θεός ήθελε να δοξάσει τον εγάλο αυτόν Άγιο και µετά το θάνατό του και να δείξει πως µπορεί η φύση να υπακούει

τάσει σε µεγάλα ύψη Αγιότητας. Όταν δηλαδή αγαπήσει τον Θεό, τον συνάνθρωπο, και την κτίση και επιζητήσει να ζει αρµονικά µέσα σ’ αυτήν. Όταν δεν είναι εχθρός της φύσης αλλά βοηθός και συνεργάτης της.

Εµείς λοιπόν τι πρέπει να κάνουµε; Να πάµε ζή βνα σουµε σε ουνά και σπηλιές; Να περιµένουµε να µας φέρει τροφή ένα κοράκι; Ή µήπως να αρχίσουµε να ψάχνουµε για πληγωµένα λιοντάρια; Όχι βέβαια. Μπορούµε όµως να αντιστρέψουµε την προοπτική µε την οποία βλέπουµε τη σχέση µας µε τη φύση. Να φανταστούµε τον εαυτό µας όχι σαν κυρίαρχο της φύσης που απλώς τη χρησιµοποιεί αλλά σαν ένα κοµµάτι της. Να την αγαπήσουµε και να την προστατέψουµε. Να υιοθετήσουµε οικολογικές συµπεριφορές. Να αποφεύγουµε ενέργειες που µπορεί να τη βλάψουν. Να ενηµερωθούµε και να ενηµερώσουµε και άλλους. Πολλά µπορούµε να κάνουµε. Αλλά πιο συγκεκριµένα, κωδικοποιηµένα και συνοπτικά παραθέτουµε λίγες προτάσεις:

• Εξοικονόµηση θερµότητας τη θερµοκρασία του σπιτιού σας. Το 70% της ενέργειας που Μειώστε

στη θερµότητα.

η χάνεται θερµότητα.

συµπεριλάβετε στα κατασκευαστικά σχέδια

χρησιµοποιείται στα σπίτια καταναλώνεται Αερίζετε τα δωµάτια φροντίζοντας να µ

Εάν σχεδιάζετε ένα καινούργιο σπίτι, συστήµατα εξοικονόµησης ενέργειας.

Προτιµήστε «έξυπνα» παράθυρα µε

Τα βράδια του χειµώνα κλείνετε τα τη ζέστη στο χώρο σας.

Σκεφτείτε τι χρειάζεστε από το ψυγείο πόρτα ανοιχτή για πολλή ώρα. • Εξοικονόµηση ηλεκτρικής ενέργειας

διπλά τζάµια για εξοικονόµηση ενέργειας.

πατζούρια και τις κουρτίνες για να κρατήσετε

προτού το ανοίξετε –µην αφήνετε την

του κινητού σας.

Αντικαταστήστε τους κοινούς λαµπτήρες πυρακτώσεως µε νέους λαµπτήρες

Σβήνετε τα φώτα, όταν δεν τα χρειάζεστε. Μην αφήνετε το κινητό στην πρίζα, αν έχει ήδη φορτιστεί. Έτσι σπαταλάτε το 95% του ηλεκτρισµού, ενώ µόνο το 5% χρησιµοποιείται για τη φόρτιση

Κλείνετε τελείως την τηλεόραση, το στερεοφωνικό ή τον υπολογιστή σας. Μην τα αφήνετε σε αναµονή.

Χρησιµοποιήστε επαναφορτιζόµενες µπαταρίες.

χαµηλής κατανάλωσης. 25

26

Προτιµήστε ανεµιστήρες οροφής αντί των ενεργοβόρων κλιµατιστικών.

Τοποθετείστε ηλιακό θερµοσίφωνα

• Ανακύκλωση Χρησιµοποιείτε τους κάδους ανακύκλωσης για το γυαλί και ξεχωρίστε το χαρτί, το χαρτόνι και τις κονσέρβες από τα υπόλοιπα απορρίµµατά σας. Ανακ

για πλαστικό µπουκάλι µιας χ

Προτι

υκλώστε τις εφηµερίδες και τα περιοδικά Παίρνετε µαζί σας µπουκάλι νερού που ξαναγεµίζει, αντί

ρήσης.

µήστε τα καταστήµατα που προωθούν συγκεκριµένα προγράµµατα ανακύκλωσης.

Αναζητήστε το λογότυπο της ανακύκλωσης στα προϊόντα που αγοράζετε.

Όταν κάνετε αγορές, χρησιµοποιείτε τσάντα που µπορεί να ξαναχρησιµοποιηθεί αντί για τις πλαστικές σακούλες µιας χρήσης.

Χρησ

Μαζέψτε το νερό της βροχής σε κουβάδες και χρησιµοποιήστε το για πότισµα των φ ικονοµείτε νερό

ιµοποιήστε µη λευκασµένα φίλτρα καφέ.

υτών σας. Έτσι, εξο είτε από το δηµοτικό δίκτυο είτε από πηγάδ

Ανακυκλώστε το λάδι µηχανής του αυτ αςµην το ρίχνετε στην αποχέτευση.

• Άσκηση

ια.

οκινήτου σ . ∆ώστε το στο συνεργείο και

Περπατήστε, κάντε ποδήλατο ή χρησιµο γ ίτου αυτοκινήτου σας.

Η ποδηλασία βοηθάει στη διατήρηση κ βάλλει στη µείωση της ατµοσφαιρικής ρύπανσηςθερµοκηπίου”.

Προτιµήστε ένα µικρό αυτοκίνητο, πουτρόπο αυτό θα εξοικονοµήσετε και χρήµ • Μείωση σκουπιδιών

ποιήστε τις αστικές συ κοινων ες αντί

αλής φυσικής κατάστασης, συµ και επιβραδύνει το “φαινόµενο του

καταναλώνει λιγότερη ενέργεια –µε τον ατα από τα καύσιµα!

Μην αγοράζετε προϊόντα µε συσκευασία

Αποφεύγετε τις συσκευασίες µιας χρήσ

Μειώστε τα απορρίµµατα προτού ακό σετε τα προϊόντα, προτιµώντας αυτά ε µικρή και φιλική προς το περιβάλλον συσκευασία.

που δεν χρειάζεται.

ης.

µη αγορά µ

Χρησιµοποιήστε απορρυπαντικά που δεν περιέχουν φωσφορικά άλατα.

Αποφύγετε όλα τα προϊόντα αµιάντου.

Αποφύγετε τα χλωριωµένα πλαστικά PVC.

27

Προτιµάτε να αγοράζετε αναψυκτικά σε επιστρεφόµενα γυάλινα µπουκάλια.

µεναΧρησιµοποιήστε επαναχρησιµοποιού δοχεία για την αποθήκευση τροφών αλουµινόχαρτο.

εντοµοκτόνα

στο ψυγείο σας αντί να τις καλύπτετε µε

Χρησιµοποιήστε λεβάντα για το σκώρο. Αποφύγετε τα τοξικά .

το παλιό στυλ στα ρούχα, είναι µόδα! Πριν αγοράσετε την δηµιουργία ενός σχεδιαστή ψάξτε στην παλιά σας ντουλάπα.

Το «vintage», τελευταία Στην Ιαπωνία είναι πλέον µόδα τα παλιά µεγάλα κινητά! Ακολουθήστε την τάση retro chic» και βοηθήστε το περιβάλλον. • Ώρα για δράση Φυτέψτε ένα δέντρο.

ταΥιοθετήστε ένα παρτέρι στην γειτονιά σας ποτίζονκαλοκαίρι.

ς τα λουλούδια του το

Μην αγοράζετε ψάρια πολύ µικρού µεγέθους. ∆ώστε µία ευκαιρία στη φύση να αναπαραχθεί.

Μαζέψτε τα σκουπίδια από µία παραλία

Μειώστε, επαναχρησιµοποιήστε, ανακυκλώστε. Συζητήστε µε τους φίλους σας για το περιβάλλον!

28

ΒΙΒ Ου Ορθόδοξη Εκκλησία, Αθήνα, 1993, Αρµός Κόν ς, Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας, Αθήνα, 1993, Αρµός Κόν Αθήνα Κόντογλου Φώτης, Πονεµένη Ρωµιοσύνη, Αθήνα,1984, Αρµός Μαστρογιαννόπουλος Ηλίας, Οι πατέρες της Εκκλησίας και ο άνθρωπος, Αθήνα, 197 Μοδινός Μιχάλης, Η κατάσταση του Πλανήτη, Γεωπονικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Κουρκουτίδου-Νικολαίδου Ε. Τούρτα Α., Περίπατοι στην Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθή Υπο λιτισµού, Λιµάνια και καράβια στο Βυζαντινό Μουσείο, Αθήνα, 1997, Ταµείο Αρχαιολογικών Πόρων. Υπ Βυζαντινές Θάλασσες, Αθήνα, 1998, Ταµείο Αρχαιολογικών Πόρων. Υπ α, 200 ΕΦ Καθ από τα φύλλα της Κυριακής Μαρτίου και Απριλίου. Έθνος, άρθρα από τα φύλλα της Κυριακής Μαρτίου και Απριλίου. ΙΣΤ ww g

ΛΙΑ

σπένσκυ Λεωνίδας, Η Θεολογία της εικόνας στην

τογλου Φώτη

τογλου Φώτης, Μυστικά Άνθη, ,1987, Αρµός

9, Ζωή

να, 1997, ΚΑΠΟΝ

υργείο Πο

ουργείο Πολιτισµού, Ταξίδια στις

ουργείο Πολιτισµού, Εικόνες από τις ορθόδοξες κοινότητες της Αλβανίας, Αθήν6, ΚΑΠΟΝ

ΗΜΕΡΙ∆ΕΣ

ηµερινή, άρθρα

ΟΣΕΛΙ∆ΕΣ

w. reenpeace.gr www.myriobiblos.gr/museum.htm www.tap.gr/corpsite/display/dsp_Entity.asp?EN_ID=45 www.epnet.gr/Icons/default.htm www.culture.gr/2/21/214/21412m/g21412m2.html

29

Πο Σ. 3 Πρ Σ. 4 Λίγα λόγια για την εικόνα Σ. 4 ΠωΗ κ Σ. 12 Η « τική Σ. 16 Οι η Σ. 18 Το

Οι ση µε τη φύση Σ. 21 Επίλογος Σ. 25 Βιβ

Είµ στε στη διάθεσή σας και θα προσπαθήσουµε ευχαρίστως να λύσουµε οποιαδήποτε απορία ή να δώσουµε οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά µε την εργασία αυτή, αρκεί να µη διστάσετε να επικοινωνήσετε µαζί µας: Ενιαίο Λύκειο Μύρινας Λ. ∆ηµοκρατίας 16. 81400, Μύρινα, Λήµνος Τηλ: 2254025560, 2254024553 Fax: 2254024553 Email: mail@lyk-myrin.les.sch.gr

ιοι είµαστε όλογος

ς εικονίζεται η φύση στη Βυζαντινή τέχνη Σ. 5 τάσταση στον πλανήτη σήµερα α

ανάστροφη» προοπτρεις Ιεράρχες και η φύσοικολογικό µήνυµα των εικόνων Σ. 19

Άγιοι σε σχέ

λιογραφία Σ. 28

α

Φ. Κυριλλίδου Συντονίστρια του προγράµµατος Τηλ: 6973672382 Email: fkyrillidou@sch.gr