ШЛЯХ ДА ЎЗАЕМНАСЦІ droga ku wzajemnoŚcipdf.kamunikat.org/24058-1.pdfisbn...

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ«ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»

ШЛЯХ ДА ЎЗАЕМНАСЦІ

DROGA KU WZAJEMNOŚCI

ГроднаГрДУ імя Я. Купалы

2012

Матэрыялы XVII міжнароднай навуковай канферэнцыі

Materiały XV międzynarodowej Konferencji Naukowej

(Гродна, 18 – 19 лістапада 2010 г.)(Grodno, 18 – 19 listopada 2010 r.)

УДК 008(063)ББК 71 Ш70

Р э д а к ц ы й н а я к а л е г і я :

Г. Хацкевіч (галоўны рэдактар); Я. Панькоў (галоўны рэдактар); Э. Ярмусік (галоўны рэдактар); І. Папоў (галоўны рэдактар).

Філалагічныя навукі: Д. Лебядзевіч, В. Панькова, А. Паўлюкевіч, А. Нялепка.

Гістарычныя навукі: А. Загідулін, С. Марозава.

K o l e g i u m r e d a k c y j n e :

G. Chackiewicz (redaktor odpowiedzialny); E. Pańkow (redaktor odpowiedzialny);E. Jarmusik (redaktor odpowiedzialny); I. Popow (redaktor odpowiedzialny).

Nauki filologiczne: D. Lebiedziewicz, O. Pańkowa, A. Pawlukiewicz, H. Nielepko.

Nauki historyczne: A. Zagidulin, S. Morozowa.

Р э ц э н з е н т ы :

Казлоўскі Р., кандыдат філалагічных навук, дацэнт,дацэнт кафедры беларускай літаратуры (ГрДУ імя Я. Купалы);

Змітровіч І., кандыдат філасофскіх навук, дацэнт,дацэнт кафедры гісторыі славянскіх дзяржаў (ГрДУ імя Я. Купалы).

R e c e n z e n c i :

Kozłowski R., doktor nauk filologicznych, docent, docent Katedry LiteraturyBiałoruskiej Państwowego Uniwersytetu imienia Janki Kupały w Grodnie;

Zmitrowicz I., doktor nauk filozoficznych, docent, docent Katedry Historii PaństwSłowiańskich Państwowego Uniwersytetu imienia Janki Kupały w Grodnie.

Шлях да ўзаемнасці = Droga ku wzajemności : матэрыялы XVII міжнар. навук.канф. (Гродна, 18 – 19 ліст. 2010 г.) / рэдкал.: Г. Хацкевіч, Я. Панькоў, Э. Ярмусік,І. Папоў (гал. рэдактары) [і інш.]. – Гродна : ГрДУ, 2011. – 383 с.

ISBN 978-985-515-494-6

Зборнік складаецца з навуковых артыкулаў, прадстаўленых на XVII міжнароднай навуковай канфе-рэнцыі з цыкла «Шлях да ўзаемнасці», якая адбылася 18 – 19 лістапада 2010 г. (г. Гродна). Адрасаванынавуковым супрацоўнікам, выкладчыкам ВНУ, настаўнікам школ і ліцэяў, аспірантам і студэнтам.

Niniejszy tom stanowi zbiór artykułów naukowych powstałych w oparciu o referaty wygłoszone podczasXVII międzynarodowej konferencji naukowej z cyklu «Droga ku wzajemności» w dniach 18 – 19 listopada2010 r. (Grodno). Zbiór jest adresowany do pracowników naukowych, wykładowców, nauczycieli szkół iliceów, doktorantów i studentów.

УДК 008(063)ББК 71

© Установа адукацыі«Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэтімя Янкі Купалы», 2011ISBN 978-985-515-494-6

Ш70

-3-

ПРАДМОВА

Шаноўны Чытач!Міжнародная навуковая канферэнцыя «Шлях да ўзаемнасці» стала чарго-

вай – ужо XVII – сустрэчай вядучых беларускіх і польскіх навукоўцаў, даслед-чыкаў, прафесійная дзейнасць якіх так або інакш звязана з перспектывамі раз-віцця беларуска-польскага памежжа, міжнацыянальнай культурнай і гістарыч-най спадчынай, а таксама сучаснасцю і будучыняй народаў-суседзяў.

Час правядзення цыклічных канферэнцый «Шлях да ўзаемнасці» – гэта заў-сёды асаблівы і вельмі значны перыяд у жыцці навуковай і грамадскай суполь-насцей памежных рэгіёнаў Беларусі і Польшчы. Арганізатарамі XVII міжнарод-най навуковай канферэнцыі «Шлях да ўзаемнасці», якая адбылася ў Гродне18–19 лістапада 2010 года, з’явіліся Упаўнаважаны па справах рэлігій і нацыя-нальнасцей, Гродзенскі абласны выканаўчы камітэт, Саюз палякаў на Беларусі,Беларускае грамадска-культурнае таварыства ў Польшчы, Гродзенскі дзяржаў-ны ўніверсітэт імя Янкі Купалы, Універсітэт у Беластоку. Удзельнікі навуковайсустрэчы атрымалі выдатную магчымасць для рэалізацыі творчых памкненняў,што патрабуюць крэатыўнасці мыслення, багатага навукова-дыдактычнага во-пыту і, безумоўна, жадання працаваць і здзяйсняць сваё высокае прызначэнне –вучонага, даследчыка, педагога.

Прадстаўленыя да ўвагі Шаноўнага Чытача навуковыя артыкулы змяшча-юць даклады па філалогіі, гісторыі, культуралогіі, эканоміцы, паліталогіі, эт-награфіі, турызме, якія прагучалі падчас пленарнага і 5 секцыйных пасяджэн-няў канферэнцыі – «Літаратуразнаўства (гісторыя і сучаснасць)»; «Мовазнаў-ства»; «Этнаканфесійныя адносіны на памежжы»; «Этнаграфія, мастацтва і ту-рызм»; «Гістарыяграфія, палітычнае і эканамічнае развіццё беларуска-польска-га памежжа». Беларуска-польскае памежжа падаецца як з’ява свядомасці, якаяіснуе паміж культурамі, літаратурнымі эпохамі і мовамі на скрыжаванні асобас-най і нацыянальна-рэлігійнай ідэнтыфікацыі.

Сучасная навука прапануе велізарныя магчымасці ўздзеяння на свет чала-вечых каштоўнасцей, ідэйных і маральных арыенціраў. Задача вучонага бачыц-ца ў дасягненні гармоніі паміж праяўленнямі знешняй і ўнутранай сутнасці гра-мадства, асобнага чалавека. Інтэлектуальныя пошукі заўсёды прыводзяць дараскрыцця непарыўнай сувязі рэфлексіі, мастацкага ўяўлення і творчага натх-нення. Назапашаны навуковы і жыццёвы вопыт падказвае нам неабходнасць кан-струкцыйнага дыялогу як у межах розных пакаленняў, так і розных культур,этнасаў, асабліва калі яны маюць агульную гістарычную перспектыву.

Яўгеній Панькоў,кандыдат філалагічных навук,

дацэнт

ISBN 978-985-515-494-6. Шлях да ўзаемнасці = Droga ku wzajemności

-4-

ПРЫВІТАЛЬНЫЯ СЛОВЫ ЎДЗЕЛЬНІКАМІ ГАСЦЯМ КАНФЕРЭНЦЫІ «ШЛЯХ ДА ЎЗАЕМНАСЦІ»

Шаноўныя ўдзельнікі канферэнцыі! Паважаныя госці!Шчыра рады вітаць вас на гасціннай гродзенскай зямлі і павіншаваць з ад-

крыццём ХVІІ міжнароднай навуковай канферэнцыі «Шлях да ўзаемнасці».На працягу ўсёй сваёй гісторыі гэты маштабны і аўтарытэтны навуковы

форум выконвае місію захавання і развіцця польска-беларускіх моўных, літара-турных, гістарычных, навуковых сувязей, цесна збліжае нашы народы, садзей-нічае ліквідацыі адмоўных стэрэатыпаў, дазваляе развіваць грамадскія стасункіпаміж людзьмі, пашырае веды грамадства аб яго сучасным і мінулым.

Навуковая канферэнцыя «Шлях да ўзаемнасці» – адметная з'ява ў культур-ным жыцці нашых краін, таму што дае магчымасць выказаць свае погляды імеркаванні спецыялістам розных навук і накірункаў. Свабодны абмен думкамі івынікамі пошукаў уносіць уклад у скарбонку навуковых ведаў, дапамагае дасяг-нуць паразумення паміж навукоўцамі абедзвюх краін. Менавіта таму ўдзельні-чаць у канферэнцыі лічаць за гонар і пачынаючыя навукоўцы, і масцітыя вучо-ныя з Беларусі і Польшчы.

Няхай і сённяшняя канферэнцыя прадоўжыць традыцыі ўсталявання і ўма-цавання добрых сяброўскіх адносін паміж беларускім і польскім народамі, на-дасць вялікі імпульс для новых ініцыятыў і новых дасягненняў на далейшымшляху засваення гуманістычных каштоўнасцей.

Сардэчна жадаем удзельнікам, арганізатарам і гасцям канферэнцыі моцна-га здароўя, невычэрпнага натхнення, творчых поспехаў, яркіх уражанняў, ціка-вых сустрэч і выдатнага настрою.

Гродзенскі абласны выканаўчы камітэт

Гродзенскі абласны Савет дэпутатаў

Шаноўныя ўдзельнікі і госці XVII міжнароднай навуковай канферэн-цыі «Шлях да ўзаемнасці»!

Прыміце шчырыя віншаванні з нагоды знамянальнай падзеі ў грамадскім ікультурным жыцці народаў Беларусі і Польшчы – адкрыцця XVII міжнароднайнавуковай канферэнцыі «Шлях да ўзаемнасці».

Ужо шмат гадоў мерапрыемства годна і грунтоўна дэманструе высокую гра-мадскую запатрабаванасць і папулярнасць у навуковых колах абедзвюх краін.Навуковая канферэнцыя выдатна падкрэслівае магчымасці і перспектывы раз-віцця беларуска-польскіх моўных, літаратурных, гістарычных, навуковых і мас-тацкіх сувязей, цесна збліжае нашы народы праз агульныя нацыянальна-куль-турныя і духоўныя набыткі.

Даследаванне праблематыкі беларуска-польскага памежжа пашырае нашыведы аб яго сучасным і мінулым станах, садзейнічае развіццю грамадскіх і чала-вечых адносін паміж людзьмі. Гэтаму спрыяе вялікая праца, якую здзяйсняюцьудзельнікі згаданага мерапрыемства.

Выказваючы словы шчырай падзякі арганізатарам навуковага форуму –Гродзенскаму аблвыканкаму, Беларускаму грамадска-культурнаму таварыству ў

Матэрыялы XVII міжнароднай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2011.

-5-

Польшчы, Гродзенскаму дзяржаўнаму ўніверсітэту імя Янкі Купалы і кафедрыбеларускай філалогіі Універсітэта ў Беластоку, Саюзу палякаў на Беларусі, атаксама ўсім, хто прыклаў свае намаганні да гэтай справы, спадзяюся, што XVIIміжнародная навуковая канферэнцыя «Шлях да ўзаемнасці» стане чарговымважным крокам у справе развіцця і ўмацавання добрасуседскіх узаемаадносінпаміж народамі Беларусі і Польшчы.

Сардэчна жадаю ўсім удзельнікам, арганізатарам і гасцям канферэнцыіпоспехаў, творчага натхнення, шчасця і дабрабыту.

Леанід Гуляка,Упаўнаважаны па справах рэлігій

і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь

Шаноўныя ўдзельнікі і госці канферэнцыі!Ад імя рэктарата Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы даз-

вольце перадаць вам шчырае прывітанне і пажаданне плённай працы, цікавых дак-ладаў і дыскусій. Канферэнцыя носіць сімвалічную назву: «Шлях да ўзаемнасці». Ігэта не выпадкова. Беларускі і польскі народы аб’ядноўвае сумесная гісторыя, куль-турнае ўзаемадзеянне, эканамічнае супрацоўніцтва, барацьба за незалежнасць,шматлікія духоўныя і іншыя сувязі. На жаль, не ўсё было гладка ў адносінах наро-даў-суседзяў. Але заўсёды было імкненне знайсці паразуменне, будаваць адносінына прынцыпах дабразычлівасці, узаемаразумення. Народы нашых краін зацікаўле-ны ў тым, каб у новым тысячагоддзі развіваць яшчэ больш плённа эканамічныя,культурныя, навуковыя сувязі, садзейнічаць умацаванню дыялога паміж абедзвюмадзяржавамі. І роля ў гэтым «народнай дыпламатыі» вельмі вялікая.

Прыемна прывітаць нашых сяброў – беларусаў з Польшчы. Вы ўносіце важ-ны ўклад у развіццё беларускай культуры за мяжой, захоўваеце яе лепшыя тра-дыцыі і ўзоры, выхоўвайце маладое пакаленне беларусаў у духу нацыянальнайсамасвядомасці. Са свайго боку, мы гатовы аказаць вам у гэтым дапамогу, маца-ваць сувязь з беларускай дыяспарай у Польшчы.

Канферэнцыя не з’яўляецца радавым мерапрыемствам. Ёй садзейнічае вя-лікая падрыхтоўчая работа як уладных, навуковых, грамадскіх структур, так інавукоўцаў, краязнаўцаў, якія імкнуліся асвятліць у сваіх дакладах і выступлен-нях праблемы беларускага памежжа, пашырыць веды аб сучасным і мінулымграмадства, паказаць магчымасці і перспектывы развіцця беларуска-польскіхмоўных, літаратурных, гістарычных і мастацкіх сувязяў. А падзяліцца, падыс-кутаваць ёсць аб чым. За два гады, якія мінулі ад папярэдняй канферэнцыі, на-вуковы, культурны, адукацыйны патэнцыял нашых краін значна ўзрос. Па-ра-нейшаму добрыя адносіны існуюць паміж людзьмі па абодва бакі мяжы.

Прыміце пажаданні моцнага здароўя і творчых поспехаў у даследаванні«белых плям» гістарычнай і культурнай спадчыны, ва ўмацаванні сяброўскіхадносін паміж народамі.

Генадзій Аляксеевіч Хацкевіч,прарэктар па навучальнай рабоце і інавацыях

Установы адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы»,доктар эканамічных навук, прафесар.


-6-

Szanowni Państwo!Dziękuję za zaproszenie do udziału w międzynarodowej konferencji naukowej

«Droga ku wzajemności» odbywającej się w dniach 18–19 listopada br. w Grodnie.Bogaty program spotkania polskich i białoruskich przedstawicieli świata nauki i kulturybudzi uznanie dla pracy organizatorów. Jednocześnie napawa optymizmem i nadziejąna ożywienie dialogu między naszymi narodami. Solidna podbudowa w sferze naukigwarantuje rozwój oparty o wzajemne zrozumienie i szacunek w innych dziedzinachżycia, m.in. w ekonomii i polityce.

Pozostając w takiej nadziei życzę owocnych obrad i proszę o przesłaniemateriałów pokonferencyjnych.

Jednocześnie żałuję, że osobiście nie mogę uczestniczyć w tym ważnymwydarzeniu, ale obowiązki poselskie w moim okręgu wyborczym związane z kończacąsię w Polsce kampanią przed wyborami samorządowymi, zmuszają mnie do pozostaniaw kraju.

Z pozdrowieniem i wyrazami szacunku,

Bogusław Kowalski,Poseł na Sejm RP

Członek Sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych


-7-

ПЛЕНАРНАЕ ПАСЕДЖАННЕ

Л. Давыдзенка, А. Літвінюк

«УСХОДНЯЕ ПАРТНЁРСТВА» ЯК ФАКТАР ТРАНСГРАНІЧНАГАЭКАНАМІЧНАГА СУПРАЦОЎНІЦТВА СУМЕЖНЫХ КРАІН

У КАНТЭКСЦЕ ЕЎРАПЕЙСКАЙ ПАЛІТЫКІ ДОБРАСУСЕДСТВА

Блізкія суседзі лепш за далёкіх сваякоў.Кітайская прымаўка

Рэспубліка Беларусь з'яўляецца малой адкрытай эканомікай з высокай за-лежнасцю ад кан'юнктурных ваганняў у сусветнай эканоміцы. Таму выкарыс-танне патэнцыялу трансгранічнага эканамічнага супрацоўніцтва з суседнімі краі-намі варта разглядаць як адзін з фактараў устойлівага развіцця нацыянальнайэканомікі. Рост таваразвароту і інвестыцыйных патокаў паміж краінамі-сусе-дзямі з'яўляецца прыярытэтнай задачай для нашай краіны.

Прыгранічны гандаль Рэспублікі Беларусь у цяперашні час мае немалаваж-нае значэнне, паколькі, з аднаго боку, яна штогод экспартуе каля 20–22 % свайгоВУП, а з іншага – залежыць ад рэсурса-эканамічнай базы суседніх краін, якіязабяспечваюць нармальнае функцыянаванне эканомікі прыгранічных рэгіёнаўрэспублікі [2, с. 4]. Акрамя таго, станаўленне новых рэгіянальных і міжрэгія-нальных адносін у Еўрапейскім саюзе шляхам стварэння еўрарэгіёнаў, у тымліку і на прыгранічных тэрыторыях Рэспублікі Беларусь з Польшчай, ствараедобрыя перадумовы для далейшага развіцця ўзаемавыгаднага эканамічнага су-працоўніцтва паміж суседнімі краінамі і Еўрасаюзам у цэлым.

Забеспячэнне эфектыўнага дзяржаўнага кіраўніцтва і эканамічнага развіццясуседніх краін, размешчаных на ўсход ад Еўрапейскага саюза, з'яўляецца дляяго стратэгічным інтарэсам. У той жа час, усе краіны ва Усходняй Еўропе і наПаўднёвым Каўказе імкнуцца паглыбіць свае адносіны з ЕС. Усё гэта можа быцьдасягнута шляхам рэалізацыі Усходняга вымярэння – асобнай складовай Еўра-пейскай палітыкі Добрасуседства (ЕПД).

У адпаведнасці з ЕПД, мэта ЕС у бліжэйшым дзесяцігоддзі заключаецца ўстварэнні сяброўскага суседства («кола сяброў»). У абмен на прыхільнасць даагульных каштоўнасцей і эфектыўнага правядзення палітычных, эканамічных іінстытуцыянальных рэформ усім краінам прапаноўваецца перспектыва ўдзелува ўнутраным рынку ЕС. Стварэнне сяброўскага суседства павінна садзейнічацьлібералізацыі рынкаў і бесперашкоднаму перамяшчэнню тавараў, паслуг, лю-дзей і капіталу.

Ідэя трансгранічнага супрацоўніцтва ў Еўропе ўзнікла ў 50-х гг. XX ст. Тадыўпершыню стаў папулярным лозунг аб збліжэнні, а не раздзяленні еўрапейцаўмежамі. Асноўная мэта такога супрацоўніцтва – дасягненне ўзаемнага грамад-ска-эканамічнага росту, наладжванне і развіццё сувязей паміж эканамічнымі, на-вуковымі, культурнымі і муніцыпальнымі інстытутамі рэгіёнаў. У ЕС надаецца


-8-

вялікае значэнне трансгранічнаму супрацоўніцтву ў межах еўрарэгіёнаў, якоеразглядаецца як стабілізуючы фактар у адносінах паміж краінамі.

Стварэнне і праца еўрарэгіёнаў фінансуецца шэрагам еўрапейскіх структур,фондаў і праграм. Так, у бюджэце Савета Еўропы на трансгранічнае супрацоўні-цтва штогод вылучаецца каля 100 млн еўра. У сярэднім на кожны з еўрарэгіёнаўпрыходзіцца прыкладна да 700 тыс. еўра. Акрамя таго, асобныя праекты ў межахкожнага еўрарэгіёну могуць фінансавацца па спецыяльных фондах і праграмах(«ТАСІС», агульнаеўрапейская праграма «Еўрафакультэт», розныя экалагічныя,гуманітарныя фонды, арганізацыі і інш.). Такая пазіцыя Савета Еўропы вызнача-ецца ўсёй логікай агульнаеўрапейскай палітыкі інтэграцыі: узаемадзеянне краінна ўзроўні канкрэтных праектаў у межах еўрарэгіёнаў разглядаецца як стабілізу-ючы фактар і рэальны ўклад у аб'яднанне і супрацоўніцтва [3, с. 162].

3 чэрвеня 1997 г. Рэспубліка Беларусь далучылася да працэсаў трансграні-чнага супрацоўніцтва ў форме еўрарэгіёнаў. У цяперашні час з яе ўдзелам існу-юць 5 еўрарэгіёнаў: «Буг», «Нёман», «Азёрны край», «Белавежская пушча» і«Днепр». Пры гэтым трэба адзначыць, што ў трох еўрарэгіёнах («Буг», «Нёман»і «Белавежская пушча») Беларусь актыўна супрацоўнічае з Польшчай. Еўрарэ-гіянальнае супрацоўніцтва ў краіне не ахоплівае толькі Мінскую і Магілёўскуювобласці. У астатніх абласцях яно ўключае ад 25,2 % (Віцебская вобласць) да100 % плошчы (Брэсцкая, Гомельская і Гродзенская вобласці). Гэтым супрацоў-ніцтвам абхоплена ўжо 59 раёнаў нашай краіны, што складае 50 % рэгіянальнайэканомікі краіны. Улічваць трэба таксама, што з 118 адміністрацыйных раёнаўрэспублікі 44 з'яўляюцца прыгранічнымі. Аднак Рэспубліка Беларусь не маеканцэптуальных накірункаў стратэгіі і механізму развіцця трансгранічнага су-працоўніцтва прыгранічных рэгіёнаў.

На пасяджэнні Еўрапейскага савета, які адбыўся 19-20 чэрвеня 2008 г., Еў-рапейскай камісіі (ЕК) было прапанавана падрыхтаваць прапанову адносна «Ус-ходняга партнёрства», акцэнтуючы ўвагу на неабходнасці ўжывання дыферэн-цыраванага падыходу, які ўлічваў бы характар ЕПД як адзінай і ўзгодненай пал-ітыка-эканамічнай асновы.

Праект «Усходняе партнёрства»1 , як адзначалі прадстаўнікі ЕК, мог дапоўніцьадносіны паміж ЕС і яго партнёрамі новай шматбаковай структурай. Яна садзей-нічала б развіццю двухбаковых адносін партнёраў з ЕС, якія, як і раней, могуцьрэгулявацца па прынцыпе дыферэнцыяцыі, развіцця паводле ўзроўню магчымас-цей кожнага. Такая структура дазволіла б стварыць форум для абмену інфармацы-яй і вопытам адносна захадаў, якія прадпрымаюць партнёры на шляху па перахо-дзе да новых эканамічных адносін, рэфармаванню і мадэрнізацыі, а таксама змаг-ла бы даць ЕС дадатковы інструмент суправаджэння гэтага працэсу.

Еўрапейская камісія (вышэйшы орган кіравання) прапанавала арганізавацьнаступную структуру «Усходняга партнёрства» на чатырох узроўнях:

• у форме сустрэч на ўзроўні кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў дзяржаў-удзельніц«Усходняга партнёрства», якія будуць праводзіцца адзін раз у два гады;

1 «Усходняе партнёрства» – ініцыятыва, афіцыйна прапанаваная Еўрапейскім саюзам. Упер-шыню яна была прэзентаваная міністрам замежных спраў Польшчы пры ўдзеле Швецыі на Саве-це па знешніх адносінах 26 мая 2008 г. Зацверджана Еўрасаюзам 20 сакавіка 2009 г. і накіраванана паглыбленне ўсебаковага супрацоўніцтва ЕС з Рэспублікай Беларусь, Украінай, Малдовай,Грузіяй, Арменіяй і Азербайджанам. У Празе 7 мая 2009 г. дадзены афіцыйны старт рэалізацыігэтай ініцыятывы.


-9-

• шляхам правядзення штогадовых вясновых сустрэч міністраў замежныхспраў краін ЕС і Усходніх партнёраў, уключаючы, у адпаведных выпадках, Рэс-публіку Беларусь, пад эгідай Савета ЕС па агульных пытаннях і знешніх сувязях;

• на трэцім узроўні варта стварыць чатыры тэматычныя платформы ў адпа-веднасці з асноўнымі сферамі супрацоўніцтва (палітычная, эканамічная, энер-гетычная і сацыяльная);

• на чацвёртым узроўні павінны быць створаныя камітэты па падтрымцыпрацы тэматычных платформ у пэўных сферах. Фармат гэтых камітэтаў і састаўіх удзельнікаў будзе вызначаны ў адпаведнасці з патрэбнасцю.

Еўрапейская камісія, са свайго боку, павінна ажыццявіць агляд сваіх унут-раных інстытутаў з мэтай забеспячэння каардынацыі, неабходнай для паспяхо-вай рэалізацыі ініцыятывы «Усходняга партнёрства». Пры гэтым важным мо-мантам функцыянавання трансгранічнага супрацоўніцтва з'яўляецца яго фінан-савае забеспячэнне.

Структура фінансавання трансгранічнага супрацоўніцтва ў межах еўрарэ-гіёнаў вызначаецца іх статутам. У адпаведнасці з дамовай бакоў, арганізацый-ныя структуры еўрарэгіёну абавязаны ўдзельнічаць у фінансаванні яго дзейнасціва ўзгодненым памеры і форме. Гэтыя фінансавыя сродкі назапашваюцца нарахунках удзельнікаў дамовы і фарміруюцца з такіх крыніц, як укладанні чле-наў еўрарэгіёну, узносы арганізацый-спонсараў, дабрачынныя ўклады, а такса-ма субсідыі адміністрацыйных адзінак макраўзроўню, у тым ліку мясцовыя іцэнтральныя сродкі. Фінансавыя паступленні робяць магчымым утрыманне орга-наў трансгранічнага супрацоўніцтва (структур аб'яднанняў, камунальных саю-заў, сакратарыятаў, працоўных груп). Выкарыстанне гэтых сродкаў на сумес-ныя мэты ўстанаўліваецца шляхам заключэння дамоў паміж бакамі еўрарэгіёну.У цэлым прыгранічныя рэгіёны Заходняй Еўропы могуць карыстацца ўсімі да-ступнымі праграмамі развіцця, праграмамі дапамогі ЕС, СБ, ЕБРР і ЕІБ.

У рамках ЕС для падтрымкі еўрапейскага трансгранічнага супрацоўніцтвадзейнічаюць два асноўныя структурныя фонды: ЕФГР і ЕФРР. Дадаткова на най-больш сацыяльна-эканамічна адсталых тэрыторыях выкарыстоўваецца Фондзгуртаванасці, мэтай якога з'яўляецца стварэнне інфраструктуры, неабходнай дляфункцыянавання трансгранічнага супрацоўніцтва.

4 ліпеня 2006 г. Еўрапарламент вызначыў бюджэт структурных фондаў ЕСі ФЗ на перыяд 2007–2013 гг. у памеры 308,041 млрд еўра. Сукупныя выдаткі нафонды складаюць 35,7 % ад усяго бюджэту аб'яднання – больш трэці. У Гене-ральным распараджэнні зафіксавана размеркаванне рэсурсаў і структура мэт па-літыкі аб'яднання:

Мэта 1. «Канвергенцыя» – 81,54 % агульнага бюджэту, або251 163 134 221 еўра (ЕФРР, ЕФОР, Фонд згуртаванасці);

Мэта 2. «Рэгіянальная канкурэнцыя і занятасць» – 15,95 %, або49 127 784 318 еўра (ЕФРР, ЕФОР);

Мэта 3. «Еўрапейскае тэрытарыяльнае супрацоўніцтва» – 2,52 %, або7 750 081 461 еўра (ЕФРР) [6, с. 41].

Мэта 3 – «Еўрапейскае тэрытарыяльнае супрацоўніцтва» – прадугледжваеразвіццё трансгранічнага, транснацыянальнага і міжтэрытарыяльнага супрацоў-ніцтва. На гэтую мэту выдзелена 7,75 млрд еўра (з іх 5,57 млрд еўра (73,86 %) натрансгранічнае супрацоўніцтва, 1,58 млрд еўра (20,95 %) на транснацыянальнаесупрацоўніцтва, 392 млн еўра (5,19 %) на міжтэрытарыяльнае супрацоўніцтва).


-10-

Акрамя вышэйпаказаных фондаў, у ЕС створаны таксама перадуступныядапаможныя фонды (Сre-accession Funds) (табліца 1). Гэтыя фонды «ўзгадня-юцца» з урадамі асобных краін і з'яўляюцца дадатковай крыніцай фінансавання,якая падтрымлівае ўжо існуючыя праграмы дапамогі. Для прыгранічных рэгіё-наў значным з'яўляецца той факт, што ў адпаведнасці з прынцыпамі вышэйпа-дадзеных фондаў праграмы і праекты трансгранічнага супрацоўніцтва тлума-чацца як прыярытэтныя задачы. Выкарыстанне еўрапейскіх структурных фон-даў у большай ступені залежыць ад выпрацоўкі адпаведных праграм і праектаўзацікаўленымі бакамі па ўзгадненні з урадамі. Еўрапейскія структурныя фондыў асноўным накіраваны на падтрыманне ўстойлівага развіцця, а таксама дляперабудовы інфраструктуры; а ў эканамічнай сферы – на інвестыцыі.

Спецыфічным інструментам рэгіянальнай палітыкі ЕС з'яўляюцца так зва-ныя Ініцыятывы Супольнасці. Гэта праграмы дапамогі, што дапаўняюць сродкіструктурных фондаў у эканамічным коле пытанняў і з'яўляюцца своеасаблівайпроцівагай на праблемы, і паўтараюцца ў працэсе развіцця трансгранічнага су-працоўніцтва [4, с. 72].

Табліца 1 – Фінансавыя інструменты рэгіянальнай і міжрэгіянальнай палітыкі ЕС

і іх праграмнае выкарыстанне

Крыніца: распрацоўка аўтараў [4, с. 73].

Фінансавыя крыніцы Назва фондаў, праграм і іх прызначэнне

Еўрапейскі фонд рэгіянальнага развіцця (ЕФРР) Структурныя фонды Еўрапейскі фонд грамадскага развіцця (ЕФГР)

Фонд згуртаванасці (ФЗ) Фінансавыя сродкі Фонда згуртаванасці накіраваны на стварэнне інфраструктуры для найбольш адсталых у сацыяльна-эканамічным плане прыгранічных рэгіёнаў РНАRЕ – Праграма фінансавай і тэхнічнай падтрымкі рэструк-турызацыі эканомікі ў краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ІSРА – Праграма падтрымкі праектаў, звязаных з развіццём інфраструктуры транспарту і аховы навакольнага асяроддзя, для краін-кандыдатаў у ЕС SАРАRD – Праграма, накіраваная на мадэрнізацыю сельскагаспа-дарчых прадпрыемстваў і развіццё сельскіх раёнаў у краінах-кандыдатах у ЕС

Перадуступныя дапаможныя фонды (Ρre-accession Funds)

ТАСІS – Праграма фінансавай і тэхнічнай падтрымкі ў рэалізацыі палітыка-эканамічных пераўтварэнняў для краін СНД і Манголіі INTERREG III – Праграма падтрымкі добрасуседскіх кантактаў і грамадскай стабільнасці ў краінах ЦУЕ LEADER II – Дзеянні праграмы, накіраваныя на структурнае развіццё дэпрэсіўных сельскагаспадарчых сумежных рэгіёнаў дзяржаў-удзельнікаў LIFЕ – Праграма падтрымкі рэгіёнаў у сферы аховы навакольнага асяроддзя RЕСІТЕ – Праграма падтрымкі супрацоўніцтва паміж рэгіёнамі па пытанні абмену ведамі і вопытам РАСТЕ – Дзеянні праграмы, накіраваныя на наладжванне або ўзмац-ненне супрацоўніцтва ў галіне абмену ведамі і новымі тэхналогіямі

Ініцыятывы Супольнасці

LEONARDO – Праграма падтрымкі гуманітарнага супрацоўніцтва рэгіёнаў з мэтай паляпшэння якасці адукацыі і стварэння наватарскіх сістэм навучання


-11-

«Укараненне новага механізму ўсталявання добрасуседскіх адносін», як на-кіравана адзначае ЕК ад 1 ліпеня 2003 г., будзе здзяйсняцца ў тры этапы:

1) 2004 – 2006 гг. – рэалізацыя праграм Добрасуседства;2) 2007 – 2013 гг. – рэалізацыя праграм у межах Еўрапейскага інструмента

суседства і партнёрства (ЕІСП);3) пасля 2013 г. – заключэнне дамоў аб суседстве [1, с. 77].У 2008 г. бягучы ўзровень фінансавання партнёраў праз ЕІСП склаў каля 450

млн еўра. ЕК мае намер прапанаваць прагрэсіўнае павелічэнне гэтай сумы такімчынам, каб да 2013 г. яна складала 785 млн еўра. Для гэтага бягучы бюджэт, прад-угледжаны ў рамках ЕІСП, павінен быць папоўнены новымі сродкамі на 350 млнеўра звыш рэсурсаў, якія плануецца вылучыць на перыяд 2010 – 2013 гг.

Для задавальнення найбольш надзённых патрэбнасцей Рэгіянальную праг-раму ЕІСП «Усход» прапануецца пераарыентаваць на падтрымку шматбаковагапраекта «Усходняе партнёрства». Сродкі, прадугледжаныя бюджэтам 2009 г.,могуць быць выкарыстаныя для пачатку рэалізацыі першачарговых ініцыятыў,а прыблізна 250 млн еўра з бягучага бюджэту ЕІСП могуць быць пераарыента-ваны на перыяд 2010–2013 гг.

У выніку такой камбінацыі новых і пераарыентаваных сродкаў агульнаясума рэсурсаў, якія будуць вылучаны для рэалізацыі ініцыятывы Еўрасаюза«Усходняе партнёрства», складзе 600 млн еўра на перыяд 2010–2013 гг. Акрамяпавелічэння гарантавай дапамогі, якая прадстаўляецца Еўрапейскай Супольнас-цю, Усходняе партнёрства пры дынамічным развіцці запатрабуе правядзенняпрактычных мерапрыемстваў па забяспячэнню эфектыўнасці выканання пастаў-леных задач і паляпшэнню каардынацыі паміж донарамі, а таксама павелічэн-ню аб'ёмаў інвестыцый, у прыватнасці, Еўрапейскім інвестыцыйным банкам(ЕІБ) і Еўрапейскім банкам рэканструкцыі і развіцця (ЕБРР). Сярэднетэрміновыаналіз знешняга мандата ЕІБ можа даць магчымасць разгледзець пытанне ад-носна павышэння індыкатыўных гранічных лімітаў для ўсходніх партнёраў іпашырэння граніц іх ужывання. У дачыненні буйных праектаў па развіцці інфра-структуры варта разгледзець пытанне аб прадастаўленні падтрымкі дзяржаў-ным і прыватным інвестыцыям шляхам пакрыцця некамерцыйных рызык. На-кірунак грантавых сродкаў Еўрапейскага саюза для рэалізацыі такіх праектаўможа здзяйсняцца праз Інвестыцыйны фонд суседства (ІФС), і таму ЕК заклікаекраіны-члены падтрымаць «Усходняе партнёрства» фінансавымі ўзносамі, у тымліку шляхам павелічэння памераў сваіх узносаў у ІФС.

Фарміраванне трансгранічных структур у межах з краінамі СНД і ЕС маесваю спецыфіку, якую варта ўлічваць Рэспубліцы Беларусь з мэтай паспяховагаразвіцця гэтага працэсу і недапушчэння нанясення шкоды беларускім інтарэсам(табліца 2). У гэтай сувязі асаблівасці заходняга і ўсходняга вектараў паграніччафарміруюць сукупнасць фактараў, якія перашкаджаюць развіццю трансграніч-нага супрацоўніцтва, што патрабуе рэалізацыі сістэмы дыферэнцыраваных ме-рапрыемстваў на шляху іх рашэння.

У заяве Першага намесніка прэм'ер-міністра Рэспублікі Беларусь Уладзі-міра Сямашкі адзначана, што праект «Усходняе партнёрства» павінен будаваццана прынцыпах раўнапраўя, уліку інтарэсаў і спецыфікі кожнай дзяржавы-ўдзель-ніцы. «Усходняе партнёрства» не павінна ператварацца ў прыладу барацьбы засферы ўплыву, а служыць інтарэсам усіх дзяржаў рэгіёну і выключаць з'яўленне


-12-

новых раздзяляльных ліній у Еўропе. 7 мая 2009 г. на ўстаноўчым саміце бела-рускім бокам былі прадстаўлены прыярытэтныя інвестыцыйныя праекты ў га-лінах развіцця транзітнай інфраструктуры, энергазабеспячэння, аптымізацыімытнага і пагранічнага кантролю з ЕС для рэалізацыі ў рамках «Усходняга парт-нёрства» [5].

Табліца 2 – Палітыка-эканамічныя аспекты «Усходняга партнёрства» для Беларусі

Крыніца: распрацоўка аўтараў [4].

У цэлым удзел Рэспублікі Беларусь у праекце «Усходняе партнёрства»(паводле прыярытэтаў палітыкі ЕК) закліканы вырашыць наступныя пытанні:1) надзейнасці транзіту энерганосьбітаў і тавараў у Еўропу; 2) абароны заходне-еўрапейскіх дзяржаў ад патоку незаконных мігрантаў; 3) аптымізацыі мытнага іпагранічнага кантролю з краінамі ЕС; 4) устойлівасці экалагічнай раўнавагі ўдадзеным рэгіёне.

У дадзеным кантэксце для Рэспублікі Беларусь стратэгічнае значэнне маеразвіццё трансгранічнага супрацоўніцтва з суседнімі еўрапейскімі дзяржавамі іў першую чаргу з Польшчай, Літвой, Латвіяй і Украінай. У мэтах паслядоўнагаўвасаблення канцэпцыі «Усходняга партнёрства» неабходны распрацоўка і рэа-лізацыя новых сумесных праектаў у межах ужо існуючых еўрарэгіёнаў, створа-ных з удзелам беларускага боку, на аснове спецыяльна прынятых і фінансуемых(з удзелам сродкаў бюджэту ЕС) праграм ЕІСП. Пры гэтым пажадана помніцьхрэстаматыйны завет з Бібліі «Не нарушай межи ближнего твоего, которуюположили предки в уделе твоем, доставшемся тебе в земле, которую ГосподьБог Твой дает тебе во владение» (Библия. Втор. 19:14).

Спіс літаратуры

1. Белицкий, В.Ф. Опыт участия Беларуси в программах добрососедства Европейского Со-юза / В.Ф. Белицкий, Е.В. Одинец, Л.П. Орлов // Журнал международного права и международныхотношений. – 2008. – № 3. – С. 77–81.

2. Белицкий, М.Е. Приграничная торговля Республики Беларусь / М.Е. Белицкий; под ред.проф. В.М. Руденкова. – Минск: Право и экономика, 2005. – 158 с.

Шансы Рызыкі

1) павышэнне ўзроўню палітычнага ўзаемадзеяння; 2) спрашчэнне паездак грамадзян у ЕС (памяншэнне

кошту віз і адмена візавага рэжыму); 3) удасканаленне сектара інфраструктуры і камунікацый

(пагранпераходы, транспартныя камунікацыі, электраэнергетыка (у прыватнасці, праекты па развіцці нафтаправода «Дружба» і транспарціроўкі ўкраінскай электраэнергіі праз тэрыторыю Беларусі ў краіны Балтыі);

4) стварэнне зоны вольнага гандлю і ўцягванне эканомік у еўрапейскі рынак;

5) інвестыцыі і павелічэнне фінансавай дапамогі ад ЕС; 6) патэнцыяльная магчымасць на еўраінтэграцыю

1) пераход да рыначных цэн на вуглевадародную сыравіну;

2) страта фактычна бесперашкоднага доступу да расійскага рынку;

3) «згортванне» сувязей з прадпрыемствамі Расіі;

4) памяншэнне фінансавай і тэхнічнай дапамогі з боку Расіі;

5) павелічэнне нелегальных міграцыйных патокаў


-13-

3. Давыденко, Л.Н. Трансграничное сотрудничество: экономические и институциональныеосновы: пособие / Л.Н. Давыденко, А.И. Литвинюк. – Минск: БГПУ, 2006. – 207 с.

4. Литвинюк, А.И. Трансграничное сотрудничество и еврорегиональная кооперация: моногра-фия / А.И. Литвинюк; под науч. ред. д-ра экон. наук Л.Н. Давыденко. – Минск: БГПУ, 2009. – 182 с.

5. Об участии белорусской делегации в учредительном саммите инициативы «Восточноепартнерство» ЕС / Министерство иностранных дел Республики Беларусь [Электронный ресурс]. –2009. – Режим доступа: http://www.mfa.gov.by/ru/press/news/e8fe903c66186625.html. – Дата досту-па: 14. 05. 2009.

6. COUNTIL REGULATION (EC) № 1083/2006 of 11 july 2006 laying down general provisions onthe European Regional Development Fund, the European Social Fund and the Cohesion Fund and repealingRegulation (EC) № 1260/1999 // Official Journal of the European Union. L 210. – 31.07.2006. – P. 25–78.

7. Библия о правосудии, праве и морали / сост. В.С. Каменков. – Минск: Агенство Владими-ра Гревцова, 2009. – 416 с.

М. Даніловіч

ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ З ПСЕЎДАЎЛАСНЫМІ ІМЁНАМІЎ БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ

У фразеалогіі беларускай дыялектнай мовы значную частку складаюцьадзінкі з кампанентам – уласным імем. Сваімі вытокамі яны цесна звязаны знацыянальнай рэчаіснасцю, утварыліся на падставе фактаў, вобразных ўяўлен-няў, якія закранаюць пераважна беларускую антрапанімію, мясцовую тапані-мію, персанажаў фальклорных і літаратурна-мастацкіх твораў, імёны гістарыч-ных асобаў, клічкі жывёл, напрыклад: Яська ў лес, а Манька па дровы ‘нязладжа-на, нядружна, уразброд (рабіць што-н.)’ (СДФГ), адно вока ў Альшаны, а другоеў Ашмяны ‘хто-н. касавокі’ (СПЗБ), ганяць як Марку па пекле ‘раз-пораз, увесьчас, не шкадуючы (пасылаць каго-н. куды-н., прымушаць каго-н. рабіць што-н.’,як збянтэжаны Саўка ‘разгублены, прыгнечаны, устрывожаны’ (СДФГ); помніцькараля Батораго (Батуру) ‘стары, даўні, адвечны’ (Fed.), набрацца як Мурзамаслянкі (жому, заціркі, кішак, костак) ‘вельмі моцна (напіцца)’ (СДФГ).

У межах анамастычнай фразеалогіі вылучаецца прыкметная група фразеа-лагізмаў з псеўдаўласнымі імёнамі – штучнымі ўтварэннямі спецыяльна для фра-зеалагізма з мэтай фарміравання яго сэнсавай структуры і яркай стылістычнайнапоўненасці. Дарэчы, такія фразеалагізмы актыўна ствараюцца і ў іншых мо-вах, напрыклад: польск. poznasz panią Brzezowską ‘атрымаць пакаранні бяроза-вай розгай’, руск. задать Храповицкого ‘моцна спаць’, укр. іхаті в Ригу черезГорлівку й Носівку ‘рыгаць’, заїхати в Зубцівській (Рожественський) повіт Хар-ківської губернії ‘пабіць каго-н.’

У гэтым артыкуле аналізуюцца фразеалагізмы, выпісаныя з беларускіх ды-ялектных слоўнікаў, а таксама занатаваныя аўтарам пераважна з гаворак Гро-дзеншчыны.

Штучна ўтвораныя ўласныя імёны ў фразеалагізмах нагадваюць рэальныяантрапонімы ці тапонімы, пабудаваныя па вядомых словаўтваральных мадэлях.Так, мужчынскія прозвішчы на -скі і назвы населеных пунктаў на -аўцы шыро-ка бытуюць у Беларусі і лёгка распазнаюцца ў фразеалагізмах як онімы: Сас-ноўскі пад’язджае ‘хто-н. дрэмле седзячы, стоячы ці знаходзіцца ў паўсоннымстане’, паехаць у Ложкаўцы ‘заснуць, спаць’ (СДФГ).


-14-

Многія анамастычныя кампаненты фразеалагізмаў выступаюць аманічныміда наяўных у беларускай мове назваў: пайсці ў Магілёў ‘памерці’ (Рыдзелі Гродз.),аж у Крычаве чуваць ‘вельмі моцна (крычаць)’ (Рап.), дзядзька Апанас пасту-каўся да каго-н. ‘хто-н. захварэў на панос’ (Масты Маст.).

Псеўдаанамастычныя ўтварэнні маюць выразную ўнутраную форму, суад-носяцца, «пераклікаюцца» каранёвай марфемай ці спалучэннямі гукаў з якім-н.утваральным словам. Такім словам часцей выступае назоўнік: хлеб з Тарбатова‘рэшткі яды, прывезенай дадому, якую прапануюць дзецям; зайцаў хлеб’ (Fed.)(Тарбатова


-15-

Некаторыя фразеалагічныя эўфемізмы абазначаюць натуралістычныя пра-цэсы жыццядзейнасці чалавека. Матывацыйная аснова іх падказваецца анамас-тычным кампанентам. Так, у выразе Аляксей спарваў (схапіў) каго ‘хто-н. хварэена панос’ (ЗФН) кампанент Аляксей з’яўляецца штучным ўтварэннем ад дыя-лектнага апелятыва польскага паходжання лякса ‘панос’ (польск. laksa ‘тс’).Шляхам анімізацыі гэтага апелятыва ўзнік і такі фразеалагізм: (праўдзівы) якЛяксей ‘вельмі, надзвычай (справядлівы, праўдзівы)’ (Семянякі Шчуч.).

З працэсамі сну, засынання звязаны фразеалагізмы паехаць (пайсці) да Снова‘спаць’ (Fed.) (Сноў


-16-

шматлікімі асацыяцыямі, немагчыма. Тут неабходна ўспомніць біблейскі сю-жэт пра вавілонскае стоўпатварэнне. Жыхары старажытнага горада Вавілонасталі будаваць вежу (стоўп) да неба, каб дабрацца да Бога. Разгневаны за гэтаБог «зблытаў мову іх», і яны перасталі разумець адзін аднаго. Горад Вавілонстаў месцам хаосу і разбэшчанасці, «спакусаў і мярзотаў людскіх». Гэты біблейскісюжэт і яго бытавое асэнсаванне паслужылі крыніцай некалькіх фразеалагіз-маў: вавілонскае стоўпатварэнне ‘поўная неразбярыха, беспарадак, гармідар’,разводзіць вавілоны ‘гаварыць ці пісаць намёкамі, зацяняючы сутнасць спра-вы’, трапло вавілонскае ‘балбатун’, выводзіць (пісаць) вавілоны ‘ісці хістаючы-ся (пра п’янага)’, вавілонская блудніца ‘вельмі разбэшчаная, распусная жанчы-на’. У іх ліку – і выраз Вавілён зарос. На яго развіццё аказаў уплыў не толькібіблейскі сюжэт, але, думаецца, і некаторыя з названых фразеалагізмаў, найпершвавілонская блудніца.

Фіктыўнасць псеўданазваў вельмі выразна праяўляецца, калі яны супада-юць аманімічна з рэальнымі ўласнымі імёнамі, часцей тапонімамі. Такія тапо-німы нярэдка маюць рэгіянальны характар, і пашырэнне адпаведных фразеала-гізмаў таксама з’яўляецца рэгіянальна абмежаваным. Напрыклад, фразеалагізмпаехаць у Храпянёва ‘спаць пахрапваючы’ бытуе ў гаворках Навагрудскага раё-на і менавіта ў гэтых гаворках успрымаецца з найбольшым камічным эфектам,паколькі ў межах Навагрудскага раёна існуе вёска з назвай Храпянёва.

Фразеалагізм на Карэлічы пайшлі ‘брудныя, заношаныя, карэлыя (шкар-пэткі, анучы)’ лакалізуецца гаворкамі Карэліцкага і Навагрудскага раёнаў – уваколіцах горада Карэлічы.

Такім чынам, псеўдаўласныя назоўнікі выконваюць важную фразеаўтва-ральную функцыю. Яны ўдзельнічаюць у фарміраванні семантыкі, вобразнасці,эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі фразеалагізма, утрымліваюць у сабе на-цыянальна-культурную інфармацыю. Фразеалагізмы з такімі назоўнікаміўспрымаюцца ярка, запамінальна, узбагачаюць і разнастаяць выяўленчыя рэ-сурсы мовы.

Скарачэнні

ЗНФ – Лепешаў, І.Я. З народнай фразеалогіі: дыферэнц. слоўнік / І.Я.Ле-пешаў. – Мінск: Выш. шк., 1991; Нос. – Сборник белорусских пословиц, состав-ленный И.И.Носовичем // Сборник Отделения русск. языка и словесности Импе-рат. АН. Т. ХII, № 2. – СПб, 1874; Рап. – Беларускія прыказкі, прымаўкі і за-гадкі / склад. Я.Рапановіч. – Мінск: Дзярж. выд-ва БССР, 1958; СДФГ – Дані-ловіч, М.А. Слоўнік дыялектнай фразеалогіі Гродзеншчыны / М.А.Даніловіч. –Гродна: ГрДУ, 2000; СПЗБ – Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняйБеларусі і яе пагранічча: у 5 т. – Мінск: Навука і тэхніка, 1979–1986; СФ –Лепешаў, І.Я. Слоўнік фразеалагізмаў: у 2 т. / І.Я.Лепешаў. – Мінск, 2008; Янк. –Янкоўскі, Ф. Яшчэ з народнай фразеалогіі / Ф.Янкоўскі, Т.Тамашэвіч, М.Алях-новіч // Слова, фразеалагізм і кантэкст: зб. арт. / пад рэд. Ф.Янкоўскага; Мінскіпед. ін-т імя А.М.Горкага. – Мінск, 1979. – С. 42–57; Fed. – Federowski, M. Ludbiałoruski na Rusi Litewskiej / M.Federowski. – Warszawa, 1935. – T. 4; Скароча-ныя назвы адміністрацыйна-тэрытарыяльных раёнаў: Астр. – Астравецкі;Гродз. – Гродзенскі; Дзятл. – Дзятлаўскі; Маст. – Мастоўскі; Навагр. – Наваг-рудскі; Шчуч. – Шчучынскі.


-17-

Спіс літаратуры

1. Бояркин, В.Д. Фразеологические единицы со значением «умереть» в русском и чешскомязыках (на материале ономастической фразеологии) / В.Д. Бояркин, Л.И. Степанова // Исследова-ния по общей и дагестанской фразеологии: межвуз. тематич. сб. науч. статей. – Махачкала: Дагес-танский гос. ун-т, 1989. – С. 60–67.

2. Пасік, Н.М. Псевдоономастичний компонент у структурі українських фразеологізмів /Н.М. Пасік // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах: материалыІІІ научной конференции (Гомель, 7-8 октября 2003 г.). – Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины, 2003. – С. 85–89.

Cz. Łapicz

JĘZYK BIAŁORUSKI I JĘZYK POLSKIW PIŚMIENNICTWIE TATARÓW

WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

Pytanie o język najwcześniejszych słowiańskich przekładów tekstów religijnychTatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej: WKL) bodaj jakopierwszy postawił znakomity badacz tego piśmiennictwa, profesor UniwersytetuWileńskiego, A.K. Antonowicz, w wydanej w 1968 r. pracy pisał:

Oчeнь интересным и чрезвычайно важным с научной точки зрения явля-ется и вопрос о том, который из двух названных нами языков – белорусский илипольский – первым был использован для перевода восточных текстов [1, s. 22].

Szukając odpowiedzi na to pytanie, wileński badacz wysunął tezę, iż pierwszeprzekłady tekstów religijnych Tatarów WKL powstały w języku białoruskim.

Хотя полного текста Корана с подстрочным его переводом на белорус-ский язык до сих пор не обнаружено, – pisze badacz, – однако имеется основа-ние полагать, что такой перевод в прошлом существовал [1, s. 19].

Według A. Antonowicza przekonująco miałyby o tym świadczyć liczne cytatybiałoruskiej wersji Koranu obecne w kitabach i chamaiłach muzułmanów WKL, częstozresztą pochodzących z XVIII i XIX wieku, a więc stosunkowo późnych. Jednak napoparcie swej tezy badacz nie przytoczył argumentów merytorycznych, historycznych,językowych lub innych. Wątpliwości i pytania odnoszą się zwłaszcza do najstarszegosłowiańskiego przekładu Koranu, wszystkie bowiem uwzględnione w pracyAntonowicza rękopiśmienne kopie tzw. tefsirów1 są polskojęzyczne z językowymielementami białoruskimi, co zresztą potwierdził sam autor monografii traktującej ografii rękopiśmiennych zabytków muzułmanów WKL słowami:

...все они восходят к одному общему для всех их переводу – оригиналу. Имею-щиеся в некоторых местах незначительные текстуальные различия легко объяс-нить простым искажением текста или его преднамеренным изменением в процес-се многократного переписывания разными писцами и в разные времена [1, s. 102].

Podobny pogląd wyraził inny badacz piśmiennictwa Tatarów WKL, P. Suter:Вначале встает вопрос о языковой базе переводных текстов. Языковую

базу всех доныне известных рукописей Тефсиров следует обозначить как польско-язычную [10, s. 146].

1Antonowicz uwzględnił w swej pracy trzy tefsiry: jeden pełny oraz fragment kolejnego z BibliotekiUniwersyteckiej w Petersburgu (sygnatury: ЛУ-867 i ЛУ – 868), a także rękopis z BibliotekiUniwersyteckiej w Wilnie (sygnatura ВУ – 892).


-18-

W przytoczonych cytatach kryją się zatem stwierdzenia bardzo ważne: ich autorzyprzyznają, że wszystkie znane dzisiaj badaczom kopie tefsirów, w liczbie okołodziesięciu rękopiśmiennych egzemplarzy, można sprowadzić do jednegowcześniejszego oryginału (protografu), zaś różnice formalne i językowe międzykopiami można wyjaśnić tym, że powstawały one w różnym czasie i w różnym miejscu.Ponadto ich autorami byli kopiści o różnym stopniu językowej i pisarskiej kompetencji,a odbiorcami i użytkownikami – litewscy wyznawcy islamu o różnym poziomiereligijnych potrzeb oraz religijnej wiedzy i ortodoksji. Pierwotny przekład Koranu najęzyk słowiański z arabskiego oryginału powstał zapewne nie wcześniej, niż w 2.połowie XVI wieku, może nawet na początku wieku XVII, natomiast najstarszy znanydziś egzemplarz tefsiru Tatarów WKL, przechowywany obecnie w BiblioteceBiałoruskiej Akademii Nauk w Mińsku, jest datowany w kolofonie na rok 1686.Powstaje więc pytanie o to, gdzie jest miejsce na ogniwo pośrednie – na ewentualnypierwotny przekład białoruski, który – po przełożeniu go na polski – miałby zaginąć,nie zachowując się choćby w jednym odpisie, a dopiero wtórny przekład na językpolski z pierwotnego przekładu białoruskiego miałby stać się podstawą zachowanychpolskojęzycznych kopii tefsiru. Konsekwencją przyjęcia tej tezy byłoby domniemaniezgodne z logiką, iż muzułmanie WKL przekładali Koran dwukrotnie: najpierw najęzyk białoruski, a następnie – z białoruskiego na język polski. Przy czym przekładpolski zachował się w późniejszych pełnych odpisach, natomiast rzekomy protografbiałoruski – tylko we fragmentach cytowanych wraz z oryginalnym tekstem arabskimw niektórych kitabach i chamaiłach.

W tym miejscu trzeba ponowić pytanie o to, na jakich przesłankach A. Antonowiczoparł swój wniosek o białoruskiej podstawie językowej pierwszych przekładów? Idlaczego już w tytule swej pracy badacz przesądził o «białoruskości» wszystkich 23zbadanych przez siebie tekstów; wszak tytuł jego pracy brzmi: Белорусские текстыписанные арабским письмом и их графико-орфографическая система? Wrzeczywistości w pracy tej nie ma właściwie ani jednego tekstu, który byłby czysto«białoruski». Są natomiast teksty białorusko-polskie i polsko-białoruskie, o ilościowej,a nie systemowej, przewadze cech jednego lub drugiego języka. Do większości tychkopii można bez wątpienia odnieść obserwacje poczynione na podstawie badań innychrękopisów, np. A. Zajączkowski tak ocenił język rękopisu chamaiłu z 1804 r.: Ale i wsamym tekście raz po raz napotykamy dłuższe teksty białoruskie, polskie oraz polskiez wyraźnymi białorusycyzmami [13, s. 310], natomiast I.J. Kraczkowski stwierdził,że autor XVIII – wiecznego rękopisu Koranu z Pskowa posłużył się mową polską zsilnymi białorusycyzmami [7, s. 162–165]. Z kolei cechą charakterystyczną KitabuMilkamanowicza z 1772 r. jest to, że jego język nie jest wynikiem interferowaniastruktur językowych białoruskich i polskich – jest raczej rezultatem transferencjirozumianej jako mechaniczne, przypadkowe przenoszenie umiejętności i nawykówjednego języka na drugi. W sensie ilościowym i objętościowym w systemie tymzdecydowanie przeważają językowe cechy białoruskie, choć są także zabytki, któreAntonowicz uznaje za polskie, polsko-białoruskie lub czysto białoruskie. W takim ujęciuKitab Milkamanowicza należałoby określić jako białorusko-polski, przy czym przezpojęcie to rozumieć trzeba nie tylko wypośrodkowany system o przewadze cechbiałoruskich, lecz także ilościową przewagę białoruskich tekstów [9, s. 218].

Jednym z możliwych wyjaśnień metodologicznej nieścisłości tytułu orazzawartości treściowej monografii A. Antonowicza może być fakt, iż badacz ten datował


-19-

powstanie pierwszych rękopisów tatarskich na 1. poł. XVI wieku. Wtedy rola i rangajęzyka białoruskiego w WKL była bezdyskusyjna. Dzisiaj wiemy jednak, iż pierwszerękopisy tatarskie powstały nie wcześniej, niż w drugiej połowie XVI wieku. W tymczasie sytuacja językowa w WKL gwałtownie się zmieniała. Współczesny pisarzbiałoruski, S. Janowicz, proces ten ujął bardzo lapidarnie: Szedł katolicyzm, a był onekspansją kultury polskiej [5, s. 29]. Fakty te potwierdzają, a także bogato iprzekonująco dokumentują, wszyscy badacze dziejów obu naszych narodów, zwłaszczabadacze ich kultur i języków w perspektywie historycznej.

Polonizacja najwcześniej dotknęła elitę Tatarów – muzułmanów WielkiegoKsięstwa Litewskiego, zwłaszcza ziemian. To właśnie oni mieli największy kontakt zpolską kulturą i językiem bądź poprzez służbę w wojsku, bądź pozostając na służbiekrólewskiej lub magnackiej. Tempo polonizacji muzułmanów WKL dobrze ilustrujestwierdzony przez historyków fakt, iż do ...około 1600 r. połowa podpisów muzułmanóww dokumentach sądowych złożona została alfabetem arabskim, druga połowa cyrylicą.W następnym półwieczu 1600–1650 w dalszym ciągu połowa piśmiennych Tatarówpodpisywała się alfabetem arabskim, ale reszta dzieliła się prawie na równo na grupępiszącą cyrylicą i alfabetem łacińskim. W drugiej połowie XVII w. większość Tatarówpolsko-litewskich podpisywała się już w wersji łacińsko-polskiej (75 %) i proces tenwyraźnie pogłębił się w następnym stuleciu [2, s. 31-32].

Historyczna zmienność językowej sytuacji w WKL wprawdzie nie czyni tezyA. Antonowicza nieprawdopodobną, jednak w odniesieniu do piśmiennictwamuzułmanów litewsko-polskich nie ma ona ani dostatecznych podstaw źródłowych,ani językowych lub historycznych. Z równym prawdopodobieństwem rozumowaniemożna by odwrócić: posługujący się językiem białoruskim kopiści ksiągmuzułmańskich wtórnie przekładali cytowane przez siebie polskie fragmenty Koranuna język białoruski. Ważne i chyba rozstrzygające spostrzeżenie A. Antonowicza (choćsam autor właściwych wniosków z niego nie wyciągnął), że język wszystkich trzechuwzględnionych przez niego tefsirów jest polski oraz że wszystkie te kopie mają jedną,wspólną, podstawę kopiowania (którą był prawdopodobnie pierwszy, oryginalny,przekład Koranu na język polski) trzeba odnieść również do innych znanych obecnietefsirów, których Antonowicz nie badał, np. do tefsiru z 1725 r., przechowywanego wBritish Museum w Londynie,2 do tefsiru Józefowa3 z 1890 r., będącego własnościąMuzeum Narodowego w Wilnie, a także do tefsiru skopiowanego przez JachięPółtorzyckiego, o którym informuje w swej monografii Tatarów litewskich S.Kryczyński. Zamieszczona w pracy tego autora reprodukcja dwóch stron datowanejna 1846 r. kopii tefsiru z Nowogródka pozwala identyfikować język tego rękopisujako polski. Potwierdza to zresztą sam autor monografii słowami: Tefsir ten liczy 394zapisanych kart. Pisany jest w języku polskim alfabetem arabsko-tureckim» [8, s. 223].

Szczególne miejsce w tych rozważaniach zajmuje tefsir z Centralnej BibliotekiNaukowej Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku, który obecnie jest najstarszym

2 Ostatnio tefsir ten był przedmiotem szczegółowych badań filologicznych, których wyniki zawierapublikacja P. Sutera, 2004, Alfurkan tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir. Bohlau Verlag.Wersja białoruska opracowania P. Sutera została wydana w 2009 r. w Mińsku pt. Альфуркан татарскі.Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага w przekładzie Ірыны Сынковай, ВіктараСвяклы oraz Міхася Тарэлкі, pod naukową redakcją Генадзя Цыхуна.

3 Tefsir ten został przedstawiony w pracy: Г. Мишкинене, С. Намавичюте, Е. Покровская,Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар, Издательство Вильнюсского универ-ситета, 2005, с. 32–33.


-20-

znanym egzemplarzem tefsiru; w kolofonie zawarte jest bezpośrednie datowaniemanuskryptu na rok 1098/1686. Badacze zadają dziś pytanie, czy ta data dokumentujeczas powstania przekładu, czy rok sporządzenia kopii. W tym wypadku z zapisu datywnioski trzeba wyciągać bardzo ostrożnie, co podkreśla (w e-mailowej korespondencjize mną) białoruski badacz piśmiennictwa Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego zMińska, doc. Michaił Tarełka. Diagnozował on czas powstania oraz autorstwo tegomanuskryptu, a swe przemyślenia opublikował w autorskim artykule [12]. Badaczzwrócił uwagę, że rękopis ten ma dwa kolofony, a datowanie jest zawarte przy końcupierwszego z nich, natomiast drugi kolofon żadnej daty nie zawiera. M. Tarełkawyciągnął z tego ważne wnioski:

Я даволі шмат працаваў з усходнімі рукапісамі (арабскімі, персідскімі, ту-рэцкімі), і калі там былі два калафоны, дык заўсёды першы быў аўтара, а другіперапісчыка. З гэтай прычыны я не выключаю, што гэта можа быць і датайзавяршэння перакладу. І неаправергальных доказаў таго, што пераклад быўзроблены раней, на мой погляд, пакуль няма. Гіпотэзу можна было б праверыцьпа філігранях... (korespondencja e-mailowa z 11 sierpnia 2010 r.).

Ot�

ШЛЯХ ДА ЎЗАЕМНАСЦІ droga ku wzajemnoŚcipdf.kamunikat.org/24058-1.pdfisbn...

Documents