1

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ

САМАРҚАНД ДАВЛАТ АРХИТЕКТУРА-ҚУРИЛИШ

ИНСТИТУТИ

“ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ ЁШЛАРНИНГ

ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ ЁШ ОЛИМЛАР,

МАГИСТРАНТ ВА ТАЛАБАЛАРНИНГ АНЪАНАВИЙ ХII РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ

КОНФЕРЕНЦИЯСИ

М А Т Е Р И А Л Л А Р И IV қисм

(2015 йил, 9-10 июн)

Самарқанд-2015

2

«Таълим, фан ва ишлаб чиқаришда интеллектуал салоҳиятли

ёшларнинг ўрни» мавзусидаги ёш олимлар, магистрант ва талабаларнинг

анъанавий ХII республика илмий-амалий конференцияси материаллари. – Самарқанд: СамДАҚИ нашри, 2015. Ушбу тўпламга конференция мавзусидан келиб чиққан ҳолда республикамизда Мустақиллик йилларида амалга оширилаётган шаҳарсозлик,

архитектура, қурилиш, иқтисодиёт ва бошқа соҳаларни ривожлантиришнинг

долзарб муаммолари, замонавий бунёдкорлик соҳасида олиб борилаётган

илмий-амалий изланишлар натижалари, мулоҳазалар ва таклифлар

киритилган. Тўплам материаллари олий таълим фанини ривожлантиришдаги

муаммоларни чуқурроқ ўрганиш, илмий тадқиқот ишларини янада

такомиллаштириш ва мустаҳкамлашга кўмаклашади. Конференция материаллари Самарқанд давлат архитектура-қурилиш

институти Илмий-техник кенгашининг қарори асосида нашрга тавсия этилди

(Баённома № 10, 28.05. 2015). ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ: СамДАҚИ ректори Илмий ишлар бўйича проректор Ўқув ишлар бўйича проректор Маънавий-маърифий ишлар бўйича проректор Молиявий ва иқтисодий ишлар бўйича проректор И ва ИПКТБ бошлиғи И ва ИПКТБ ходими Иқтидорли талабалар услубчиси

Ахмедов С.И., раис: Исаков Э.Х., раис муовини Қўлдошев А.Т. Яхшибоев Ғ.Х. Абдусаматов Б.К. Хушвақтов У.А. Ибрагимов Л.Т. Қосимова Ф.А.

Масъул муҳаррирлар: Хушвақтов У.А., Қосимова Ф.А., Ибрагимов Л.Т. Компьютерда саҳифаловчилар: Худойқулов Ж .Х., Валиев Х.Ш. Ушбу тўплам муаллифларнинг қўлёзмалари асосида ўзгартиришсиз тўлалигича

нашрга тайёрланди ва чоп этилди.

© Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти, 2015 й.

3

ФАН, ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИ - ЮҚОРИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ КАФОЛАТИ

С.И. Ахмедов СамДАҚИ ректори

Мамлакатимизда Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ, соғлом ва

баркамол авлодни тарбиялаш, ёшларнинг ўз ижодий ва интеллектуал

салоҳиятини рўёбга чиқариш, замон талабларига жавоб берадиган меҳнат

бозорида рақобатбардош кадрлар тайёрлаш учун зарур шарт-шароитлар ва

имкониятларни яратиш бўйича мақсадли йўналтирилган чора-тадбирлар амалга

оширилди. Жамият тараққиётини илм-фан ривожисиз тасаввур қилиб

бўлмайди. Чунки илм-фан ишлаб чиқариш, унинг моддий асосини яратиш, технологик ривожлантириш ва энг асосийси-кадрлар билан таъминлаш

вазифаларини ўз зиммасига олади.

Мамлакатимиз иқтисодий салоҳиятини юксалтиришда муҳим аҳамиятга

эга илмий-техника тараққиёти ютуқларини амалиётга кенг жорий этишга

алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, мухтарам Президентимиз И.А

Каримов таъкидлаганидек “Бугунги кунда миллий ва умуминсоний

қадриятларни умумлаштирган ҳолда замонавий билим, интеллектуал салоҳият

ва илғор технологияларга эга кишиларгина ривожланишда ўз олдига қўйган

стратегик мақсадларга эриша олади. Ҳар қандай мамлакатнинг жаҳон

бозорида рақобатбардошлиги нафақат табиий ресурсларнинг мавжудлиги,

балки биринчи навбатда, замонавий мунтазам янгиланиб турган

технологияларни ўзлаштиришга қодир, юксак билим ва интизомли ишчи кучини

мунтазам тайёрлашга боғлиқ”. Таълим жараёнида ёшларга тақдим этилаётган бундай имкониятлар

эртамиз эгалари бўлган ёш авлоднинг ўз салоҳиятини тўла намоён этиши, ўзи

танлаган касб бўйича ўқиши, ишлаши, ҳаётда ўз ўрнини топиб олиши ва

жамият равнақига муносиб ҳисса қўшадиган мутахассислар бўлиб етишиши

учун мустаҳкам пойдевор яратади. Шуни назарда тутиб Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

жамоаси ҳам Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги буйруқлари ҳамда

йўриқномаларида кўрсатилган меъёрий тартиблардан келиб чиқиб кадрлар

тайёрлаш вазифасини ўз фаолиятининг бош мезони қилиб белгилаган. Бу

долзарб масалани амалга оширишда илмий тадқиқотлар олиб бориш муҳим

ўрин тутади. Чунки, бу илмий тадқиқотлар ёш мутахассисларда синчковлик,

янгилик излаш ҳиссиётларини шакллантиради ҳамда институт илмий

салоҳиятини оширади. Институтимиз архитектура ва қурилиш соҳалари учун замон талаблари

даражасида юқори малака ва илмий салоҳиятга эга бўлган мутахассисларни

тайёрлашни ўз олдига асосий мақсад қилиб қўйган. Кундан кунга ривожланиб

бораётган илм-фан йўналишлари ютуқларидан оқилона фойдаланиш, бу соҳада

аниқ йўналишларга ихтисослашган малакали мутахассисларни тайёрлаш

мамлакат ободлиги, халқ фаровонлигини таъминлашда муҳим омил

ҳисобланади. Институтда таълим жараёнлари амалдаги дастурлар ва замонавий

услубий технологиялар ёрдамида назария ва амалиётни уйғунлаштирган ҳолда

4

амалга оширилмоқда. Шунингдек, талабалар иштирокида йирик корхона ва

ташкилотларнинг муаммолари ечимига қаратилган битирув малакавий ишлар,

магистрлик диссертациялари кўринишида илмий-тадқиқот ишлари олиб

борилмоқда. Илгариги йилларга нисбатан институт миқёсида ёш олимлар ва иқтидорли

талабалар илмий – тадқиқот ишларида фаол иштирок этишиб, уларнинг сони

жорий йилда 756 нафарни ташкил этди. Бугунги кунда институтда 2 нафар талаба Беруний номли Давлат

стипендияси, 5 нафар талаба Т.Ш.Ширинқулов стипендияси, 4 нафар талаба

Р.Р.Абдурасулов номидаги стипендияси совриндоридирлар. Иқтидорли талабаларимиз ҳозирги кунда инглиз, француз ва немис

тилларини мукаммал ўрганмоқдалар. Талабаларимиз интернет тизимига

уланган компьютер синфлари орқали ўзлари таълим олаётган йўналишлар

ҳалқаро илмий изланиш ишларида ҳам фаол қатнашиб келмоқдалар. Ёш олимлар ва талабаларнинг «Таълим, фан ва ишлаб чиқаришда

интеллектуал салоҳиятли ёшларнинг ўрни» мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси ёшларимиз интилишларини қўллаб-қувватлаш доирасида

ўтказилаётган тадбир бўлиб, унинг асосий мақсади иқтидорли ва қобилиятли ёшларни

илмий тадқиқот ишларига йўналтириш, ёшлар ўртасида ўзаро илмий-ижодий

ҳамкорлик муҳитини, дўстлик алоқаларини ривожлантириш, ўзаро фикр-мулоҳаза ва

тажриба алмашишлари учун шароит яратиб бериш, ёшларни фан-техника тараққиёти

йўлида бирлаштириш ҳамда ёш олимларнинг илмий фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва

рағбатлантиришдан иборатдир. Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институтида бўлиб ўтаётган

«Таълим, фан ва ишлаб чиқаришда интеллектуал салоҳиятли ёшларнинг

ўрни» шиори билан ёш олимлар, магистрант ва талабаларнинг анъанавий ХII илмий-амалий конференциясида республикамизнинг 25 та олий таълим

муассасаларидан 400 дан ортиқ ёш олимлар, катта илмий ходим изланувчилар ҳамда

иқтидорли талабалар ўзларининг 300 дан ортиқ мақолалари билан иштирок этмоқда.

Уларнинг илмий-тадқиқот ишлари шўъба йиғилишларида муҳокама қилинади ва улар

асосида тегишли таклиф-тавсиялар ишлаб чиқилади. Мазкур конференциянинг 4 қисмдан иборат материаллар тўплами чоп этилди ва

ушбу тўпламларда мамлакатимиз иқтисодиёт соҳаларининг устувор йўналишларида

олиб борилаётган илмий изланишлар натижаларини ёритувчи мақола ва тезислар

мужассамлашган. Ўйлайманки, анжуманда берилган таклиф ва тавсиялар республикамизда мазкур

соҳаларни ривожлантиришда ҳамда иқтидорли ёшларни илм-фанга бўлган

қизиқишларини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Мен, конференция ишига, Сизларга омад ва илмий изланишларингизга

ривож тилайман, келажакда илм фан соҳасида улкан ютуқларни қўлга

киритишингизга ишонаман.

5

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ

КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ПРОФЕССОР-ЎҚИТУВЧИЛАРДА

НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МОҲИЯТИ А.Т.Қўлдашев, Р.Қ.Одинаев (CамДАҚИ).

Бугунги кунда дунё ҳамжамияти ҳаёт фаолиятининг барча сохаларида кўп

қиррали ўзгаришлар бўлиб ўтмоқда, бу эса ўз навбатида бўлажак

профессионални шакллантиришга янгича ёндашувни талаб этади. Бутун дунёда бўлгани сингари юртимизда ҳам таълим мақсадлари

соҳасида кечаётган ўзгаришлар, инсоннинг ижтимоий оламга киришини

таъминлашга қаратилган глобал масалаларга мос келади. Хусусан, таълим

тизимини такомиллаштириш ҳужжатларида компетентли ёндашув таълим

мазмунини янгилашнинг муҳим бир концептуал ҳолати сифатида эълон

килинмоқда. Таълим тизимида компетентли ёндашувни амалга ошириш учун

реал ҳаётда ва касбий амалиётда асосий компетентлигини кўллаш қобилиятига

эга бўладиган ахборот технологиялари йўналиши кадрларини тайёрлаш ва

қайта тайёрлаш зарур. Мамлакатимизда узлуксиз таълим тизимини ислоҳ қилиниши, яъни таълим

стандартлари асосида таълим ва тарбия жараёнини қайта ташкил этишга

киришилган бир пайтда ўқитувчи фаолиятига, унинг педагогик маҳоратига

алоҳида эътибор берилмоқда, чунки айнан ўқитувчи мураббийгина баркамол

авлод бунёдкори саналади. "Таълим тўғрисида"ги қонун ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида кайд

этилган тамойиллардан бири ёшлар орасидаги қобилиятли ва

истеъдодлиларини аниқлаш ва уларнинг ҳар томонлама камол топишини

таъминлаш ҳисобланади. Таълим тизимининг барча босқичларида ёшларнинг

ижодий истеъдодларини ривожлантиришга катта эътибор қаратиш лозим

ўқитувчиларнинг асосий вазифаларидан бири-ёшларнинг ташаббуслар

инновацион ғоя ва фикрларини, истеъдод ва иқтидорини ўзвақтида кўра олиш

ва уни рўёбга чиқариш учун кўмаклашишдан иборатдир. Ёшлардан

ташкилотчилик қобилияти ва бошқарув маҳоратини ривожлантириш орқали

юксак маънавиятли етакчи ёшларни тарбиялаш, уларни мамлакатим тараққиёти

ва унинг истиқболи учун йўналтириш талаб этилади. Бугунги педагогнинг

маънавияти, мафкуравий эътиқоди ва ўқув жараёнини яхши билши катта

аҳамиятга эга. Бу ўринда давлатимиз рахбари И.А.Каримовнинг: «Кадрлар

тайёрлашнинг сифати, эркин фикрловчи шахс - фуқарони камол топтириш

эртага синфхоналар ва аудиторияларда кимлар дарс ва сабоқ беришига

боглиқ» деган гаплари жуда ўринлидир. Бугун педагогдан янгича фикрлаш, янгича муносабатлар талаб этилаётган

экан, унинг билимдонлиги қай даражада эканлигини таҳлил қилиш ўта муҳим

саналади. Бунда албатга педагогнинг касбий билимдонлиги ва компетентлиги

алохида ахамият касб этади.

6

"Компетенция" тушунчаси (лотинча "competere" - мос келмоқ

маъносини беради) қуйидаги мохиятларни ифодалайди: Компетенция сўзи кенг маънода - умумий ёки муайян кенг қамровли

масалаларни ечишда мавжуд билим ва кўникмаларни амалий тажрибада кўллай

олиш қобилиятини англатади. Касбий компетентлик - касбий фаолиятга оид масалаларни ҳал этишда

билим ва кўникмаларни амалий тажрибада самарали қўллай олиш

қобилиятидир. Компетенция - бу кутилган натижага олиб келувчи фаолият белгисидир. У

билим маҳсули бўлиб, мутахассис томонидан уни амалиётда қўллай олиш

қобилиятидир. Компетенциянинг билимдан фарқи шундаки, вазифани амалий

бажармасдан туриб, уни аниклаб ҳам, бахолаб ҳам бўлмайди. Малака

компетентликнинг муҳим мезони бўлиб, у турли ҳолатларда, шу қатори

муаммоли вазиятларда ҳам бир неча бор қўллаш натижасида намоён бўлади. Ҳозирги пайтда олий ўқув юрти профессор-ўқитувчисидан талаб

қилинадиган компетентлик қуйидаги турларга ажратилади: • профессор-ўқитувчи томонидан ўз билимини мунтазам равишда бойитиб

бориш, эгаллаган малакаларини такомиллаштиришга тайёр бўлиш, замон

янгиликларидан бохабар бўлиш; • таълим жараёнида ахборот коммуникация, информацион технологиялари

ва ўқитиш воситаларининг барча турини қўллай олиш кўникма ва малакасига

эга бўлиш; • англанган ва мустақил фаолият (мустакил фикр, мақсад қўйиш, ўқув

адабиёти ва қўшимча манбалардан тўғри фойдалана олиш); • ташаббускорликда ўз ҳаракатлари учун жавобгарликни ҳис қила олиш; • танқидий фикр юрита олиш ва дарс жараёнида юзага келган муаммоли

вазиятларни ижобий ҳал эта олиш; • ҳамкорлик, ўзаро бир-бирини тушуниш, эмпатия билдириш, ўзаро ҳурмат

ва ишончга асосланган педагогик мулоқотни ўрната олиш; • чуқур касбий билимдонликка эга бўлиш. Ҳозирги замон олий ўқув юрти профессор-ўқитувчисининг касбий

билимдонлиги ва кобилияти мезонларига куйидагилар киради: Ижтимоий билимдонлик - дарс мобайнида аудитория билан самарали

ўзаро муомала шаклини ташкил эта олиш, ёшлар билан тил топиш ва соғлом

маънавий муҳитни ҳосил қила олиш қобилияти. Услубий билимдонлик - барча билимларини, кўрган-кечирганларни

ёшларга тушунарли, равон тилда етказа олиши, таълим технологияси ва

методларидан самарали фойдаланиши. Ихтисослик билимдонлиги - ўз фани ва предмети соҳаси бўйича чуқур ва

ҳар томонлама мукаммал билимларга эга бўла олиши, ўз устида ишлаш

қобилияти. Бугунги талаба илмга, янгиликларга бўлган кучли қизиқиши, шунингдек,

замонавий ахборот-коммуникация технологиялари янгиликларидан

бохабарлиги сабабли анчагина маълумотларга эга, унинг эхтиёжлар тизимини,

7

ўқитувчига бўлган талаб-таклифларини аниқ билиб тил топиша олган шахсгина

педагогик жараёнда катта ютуқларга эришади. Педагогик фаолиятнинг самарали бўлиши учун ўқитувчида кобилиятнинг

куйидаги турлари мавжуд бўлмоғи лозим. Билиш қобилияти – яни бундай қобилиятга эга бўлган ўқитувчи фанни

ўқув курси ҳажмидагина эмас, балки анча кенг ва чуқуррок билади, ўз фани

сохасидаги кашфиётларни хамиша кузатиб боради, материални мукаммал

билади, унга ниҳоятда қизиқади, илмий тадқиқот ишларини ҳам бажаради. Тушунтира олиш кобилияти - ўқув материалини ўқувчиларга тушунарли

қилиб баён эта олиш, ўқувчиларда мустақил равишда тўғри фикрлашга

қизиқиш уйғота билиш. Ўқитувчи зарур ҳолларда ўқув материалини ўзгартира

олиши, кийин нарсани осон, мураккаб нарсани оддий, ноаник нарсани

тушунарли килиб талабаларга етказа олиши лозим. Қобилиятли педагог ўқувчиларнинг билим ва камолот даражасини ҳисобга

олади, уларни нимани билишлари ва ҳали нимани билмасликларини, нимани

унутиб қўйганликларини тасаввур этади. Кузатувчанлик кобилияти - ўқувчи шахсини ва унинг вактинчалик рухий

ҳолатларини тушуна билиш билан боғлиқ бўлган психологик кузатувчанлик.

Бундай ўқитувчи кичкинагина аломатлар, унча катта бўлмаган ташқи белгилар

асосида ўқувчининг руҳиятндаги кўз илғамас ўзгаришларни ҳам фахмлаб

олади. Нутқ қобилияти - нутқ ёрдамида, шунингдек имо-ишора воситасида ўз

фикр ва туйғуларини аниқ ва равшан ифодалашдир. Ўқитувчининг нутқи дарсда хамиша талабаларга қаратилган бўлади.

Ўқитувчи янги материални тушунтираётган, талабанинг жавобини таҳлил

қилаётган ёки бахолаётган бўлса ҳам, унинг нутқи ҳамиша ўзининг ички кучи,

ишончи, ўзи гапираётган нарсага қизиқаётганлиги билан ажралиб туради. Ташкилотчилик қобилияти - биринчидан, ўқувчилар жамоасини

уюштириш, жипслаштириш, муҳим вазифаларни ҳал этишга рухлантиришни,

иккинчидан, ўз ишини уюштиришни назарда тутади. Ўз ишини ташкил этиш деганда ишни тўғри режалаштира олиш ва уни

назорат қила билиш назарда тутилади. Тажрибали укитувчиларда вақтни ўзига

хос ҳис етиш - ишни вақтга қараб тўғри тақсимлай олиш, белгиланган муддатга

улгуриш хусусияти ҳосил бўлади. Обрў орттира олиш қобилияти - ўқувчиларга бевосита эмоционал-

иродавий таъсир кўрсатиш ва шу асосда обрў қозона олишдир. Обрў фақат шу

асосдагина эмас, балки ўқитувчиларнинг фанни яхши билиши, мехрибонлиги,

назокатлилиги ва ҳоказолар асосида ҳам қозонилади. Талабалар қўполлик

қилмайдиган, қўрқитмайдиган, ҳалол-покиза тўғри талаб кўя оладиган

ўқитувчини жуда хурмат қиладилар. Тўгри муомала қила олиш қобилияти - болаларга яқинлаша олиш, улар

билан педагогик нуқтаи назардан жуда самарали ўзаро муносабатлар ўрната

билиш, педагогик назокатнинг мавжудлиги. Келажакни кўра билиш қобилияти - ўз ҳаракатларининг оқибатини кўра

билишда, ўқувчининг келгусида қандай одам бўлишини тасаввур қила

8

олишида, тарбияланувчида қандай фазилатларни тараққий эттириш

лозимлигини олдиндан айтиб бера олишда ифодаланади. Бу қобилият

педагогик оптимизм, тарбиянинг қудрати, одамга ишонч билан боғлиқдир. Диқатни тақсимлай олиш қобилияти - ўқитувчи учун диққатнинг барча

хусусиятлари - хажми, кучи, кўчувчанлиги, идора қилина олиши, сафарбарлиги

кабиларнинг тараққий этган бўлиши муҳимдир. Ўқитувчи юкорида кўрсатилган қобилиятлардан ташқари бир канча

ижобий сифатларга - аниқ максадни кўзлаш, катъийлик, мехнатсеварлик,

камтарлик каби фазилатларга ҳам эга бўлиши керак. Профессор-ўқитувчи ўзини эгаллаб турган лавозими даражасида касбий

компетентликка эга эканлигини ҳис этгандагина педагогик жараённи

муваффақиятли ташкил этиши мумкин, деган хулосага келдик. Зотан уни

касбий билимдонлик, ҳалоллик, ростгуйлик, изланувчанлик, тинимсиз

сермаҳсул мехнат, ижодкорлик ва яратувчанлик каби фазилатлар юксалтиради.

Унинг билимдонлиги, фаоллиги, мехнаткашлиги, камтарлиги, маънавияти ва

маданияти, маърифатлилиги талабалари, бўлажак касб эгаларининг ҳурмат- эҳтиромига сазовор этади.

КАСБГА ЙЎНАЛТИРИБ ЎҚИТИШДА ИННОВАЦИОН

ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ А.Қ. Рахимов, Н.Н. Тўраева. (СамДАҚИ).

Замонавий педагогикада инновацион педагогик технологияларнинг

таркибий қисми инновацион технологияларни қўллаш сифатида тўғрисида кўп

гапирилади. Касбга йўналтириб ўқитишда инновацион технологияларни

қўллаш муоммолари ва уни ҳал этиш истиқболлари замонавий педагогикада

ўқувчи, талаба ёки тингловчи ўқитиш ҳаракатлари “обеъкти” сифатида номоён

бўладиган кескин “авторитар бошқарув” дан воз кечади,ўқитиш обеъктининг

билимларини эгаллашга ташаббускорлигини қуллаб–қувватлаш ва рағбатлантириш ташкиллаштириш тизимига, ижод қилиш учун шарт –

шароитлар яратишга, ижодий фаолият орқали ўқитишга, ҳамкорлик

педагогикаси шаклиги ўтмоқда. Ўқитувчининг сўнгги пайтларда олийгоҳларда

кенг жорий қилинаётган инновацион технологияларни қўллаш муомолари ва

уни ҳал этиш истиқболлари долзарб муаммога айланмоқда. Бунинг сабаби

шуки, педагогик фаолиятга хос бўлган касбий билимга эга бўлиши, мустақил педагогик фаолиятга ва ижтимоий муносабатларга, шу жумладан педагогик

жамоа таркибида ҳам тайёрлаш ва мослаштириш керак. Касбга йўналтириб ўқитишда инновацион технологияларни қўллаш, яратиш ва уларни бошқариш,

орқали таълим ва тарбиянинг бугунги долзарб вазифаларни ҳал қилиб беради. Шу боисдан ҳам педагогик инноватцияларни излаб топиш ўрганиш, таҳлил

қилиш орқали энг кўп самара берадиганларни танлаб олиш ва уларни амалиётга

қўллаш тартибини белгилаш мақсадга муқофиқдир. Шунинг учун ўқитувчи

талабани фаоллаштирадиган, ўзи ва ўрганувчи учун қулай бўлган йўлларни, усул ва услублар, ўқитиш шакллари ва воситаларни излайди, уларни

такомиллаштиради.

9

Ҳозирги кунда бу тизимни яратиш йўлида бир қатор изланишлар, сай- ҳаракатлар олиб борилмоқда. Инноватциялар долзарб аҳамиятга эга бўлиб, бир

тизимда шаклланган янгича ёндашувлардир. Улар ташаббууслар ва янгиликлар

асосида туғилиб, таълим мазмуни ривожи учун истиқболли ҳисобланади,

шунингдек, умуман таълим тизми ривожига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Интерфаоллик таълим бериш соҳасида умуман янги ҳодиса, бунга биноан

таълим берувчи: ўқитувчи, бошқа талабалар, маъмурият билан фақат шахсий

учрашув йўли билан эмас, балки таълим жараёнининг барча субъектлари билан

фаол ўзаро ҳаракат қилиши мумкин; мультимедиали объектларни таҳлил этиш

жараёнида уларнинг мазмуни, шакли, ўлчови ва рангини ўзгарувчан бошқариш,

уларни ҳар томондан кўриб чиқиш, шунга ўхшаш бошқа ҳаракатларни

бажаришни, энг кўп кўргазмалиликка эришишда тўхтатиш ва хоҳлаган жойида

яна ишга тушириши мумкин. Интерфаоллик даража қанча юқори бўлса, таълим

бериш жараёни шунча натижали бўлади. Кейс-стади (инглизча сase – вазият, ҳолат, study -ўрганиш). Кейс-стадида

баён қилинган ва таълим олувчиларни муаммони ифодалаш ҳамда унинг

мақсадга мувофиқ тарздаги ечими вариантларини излашга йўналтирадиган

аниқ реал ёки сунъий равишда яратилган вазиятнинг муаммоли-вазиятли

таҳлил этилишига асосланадиган ўқитиш усулидир. Кейс-стади - ўқитиш, ахборотлар, коммуникация ва бошқарувнинг

қўйилган таълим мақсадини амалга ошириш ва Кейс-стадида баён қилинган

амалий муаммоли вазиятни ҳал қилиш жараёнида прогноз қилинадиган ўқув

натижаларига кафолатли етишишни воситали тарзда таъминлайдиган бир

тартибга келтирилган оптимал усуллари ва воситалари мажмуидан иборат бўлган ўқитиш технологиясидир.

Ўқитиш вазиятининг долзарблиги: Энг кўп тарқалган ва хусусиятга эга

бўлган таълим усуллари қуйидагилар ҳисобланади: суҳбат, баҳс, ўйин, кейс-стади, лойиҳалар усули, муаммоли усул, ақлий ҳужум ва бошқалар

ҳисобланади Аниқ вазият таълим беришни ҳақиқийликка боғлайди: кейс

таълим олувчиларга вазиятни ташҳис қилиш, фаразларни ифодалаш,

муаммоларни аниқлаш, қўшимча ахборотларни йиғиш, фаразларга аниқлик

киритиш ва муаммоларни ечиш бўйича аниқ босқичларни лойиҳалашда амалий

фаолиятларини моделлаштириш имконини беради. Кейс таълим олувчиларга таҳлил қилиш, тенглаштириш йўлларини

қидириш ва муаммони ечиш эркинлигини беради. Кейсни кўриб чиқишда таълим олувчилар таълим олиш жараёнини

яратадилар ва жараёнда ўзаро ҳаракатда ҳақиқий фикр алмашиш ҳолатларини

яратадилар. Ўқув жараёнини ташкил этиш, самарали натижага эришиш кўп

жиҳатдан тўғри, оптимал методни танлашга боғлиқ. Энг қулай ва юқори самара

берувчи методни танлашда ўқитувчи бир қанча омилларни хисобга олиши,

уларни таҳлил қилиши ва шу тахлил асосида маълум вазиятга мос тушувчи

методни танлаш малакасига эга бўлиши талаб этилади. Бўлажак ўқитувчиларда

ҳар бир дарс учун мос келувчи энг қулай методни танлаш малакасини

шакллантириш ўта муҳим масала. Чунки тўғри танланган метод ўқув

жараёнини самарали бўлишга олиб келади.

10

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ А.Қ. Рахимов, Тўраева.Н.Н. (СамДАҚИ).

Малакали кадрлар тайёрлашнинг муҳим омилларидан бири - бу таълим

сифати ва самарадорлигини оширишдир. Таълим сифати ва самарадорлигини

оширишда ўқитишнинг замонавий усуллари, шакл ва воситалари, ўйин

технологиялари, муаммоли ўқитиш, хусусан, мустақил таълимнинг

ноанъанавий методлари ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Ҳозирги вақтда олий

таълим муассасаларида талабаларнинг мустақил таълимини ташкил этиш Олий

ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2005 йил 21 февралдаги 34-сонли

буйруғи асосида тасдиқланган «Талабаларнинг мустақил ишини ташкил этиш,

назорат қилиш ва баҳолаш тартиби» тўғрисидаги намунавий Низом асосида

амалга оширилмоқда. “Касб таълимида янги педагогик технологиялар” фани бўйича талабалар

мустақил ишини ташкил этишда талабанинг академик ўзлаштириш даражаси ва

қобилиятини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш мумкин: - фаннинг айрим мавзуларини ўқув адабиётлари ёрдамида мустақил

ўзлаштириш, ўқув манбалари билан ишлаш; - семинар машғулотларига тайёргарлик кўриб бориш; - белгиланган мавзулар бўйича ишланмалар тайёрлаш; - тестлар ечиш; - амалиётдаги мавжуд муаммонинг ечимини топиш бўйича кейслар ечиш; - мунозарали саволлар ва топшириқларга тайёргарлик кўриш; - кўргазмали воситалар тайёрлаш; - ахборот ресурс марказида белгиланган мавзулар бўйича назарий, амалий

ва статистик маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва муайян тизимга солиш; - белгиланган мавзулар бўйича замонавий ахборот технологиялари

ёрдамида тақдимот материаллари тайёрлаш; - талабалар ётоқхонасидаги маънавият хонаси, кутубхона, замонавий

ахборот технологиялар маркази имкониятларидан фойдаланилган ҳолда

мустақил ўқиш жараёнларида иштирок этиш; - кафедралар ва факультетларнинг илмий ҳамда илмий-услубий ишла Замонавий таълим технологияларини амалга ошириш шароитида талаба

қуйидаги умумўқув (ҳар қандай ўқув фанини муваффақиятли ўзлаштириш учун

зарур бўлган) кўникма ва малакаларга эга бўлиш керак: 1) маълумот билан мустақил ишлаш: асосий ҳолатларни аниқ, чизмавий ва

изчилликда конспект кўринишида қайд этиш; ўқув топшириқ ва вазифаларни

ечиш учун зарур бўлган ахборотларни топиши, таниши, тушуниши, танқидий

баҳолаши, уни йиғиш ва реферат, ҳисобот, белгиларда, шунингдек графикли

ташкил этувчилар кўринишида тақдим этиш; берилган талабларга

мувофиқликда ўзининг шахсий илмий матнини (мақола, маъруза, тезис)

яратиш; 2) тақдим этиш малакалари: ўқув топшириғини бажариш натижалари

бўйича сўзлаётганда ўзини дадил тутиши, турли кўргазмали воситалардан

фойдаланиши;

11

3) ўқитувчи билан талабани ўқув ўзаро ҳаракатини ташаббуслаш, ўз

нуқтаи назарини ҳимоя қилиш ва муроса йўлини топиш, суҳбатга киришиш,

ҳақиқат бўйича саволлар бериш, далилий жавоблар бериш, мунозара

қоидаларига риоя этиб уни олиб бориш, тортишувларда иштирок этишнинг

мулоқотлашув малакалари; 4) гуруҳли ўзаро ҳаракатга тайёрлиги ва қобилиятида – ўқув топшириғини

бажариш бўйича ҳамкорлик фаолиятини жамоавий режалашда, умумий

вазифани ечишда ҳамкорий мулоқот ва ўзаро ҳаракат, ўзаро ёрдам ва ўзаро

баҳолашда намоён бўладиган ҳамкорликда ишлаш малакалари; 5) муаммоли маърузада фаол иштирок этишни ва таълимий вазиятларни

(Кейс-стади) ва бошқаларни ечишни таъминловчи муаммоли вазифаларни

таҳлил қилиш, ўқув топшириғини ечишнинг оддий бўлмаган йўлларини топиш,

ғояларни ишлаб чиқиш ва хулосаларни қабул қилиш малакалари; 6) ахборот излаш, йиғиш, қайта ишлаш ва сақлаш учун замонавий

компьютер ва ахборот технологияларини қўллашнинг амалий малакалари. Мамлакатимиздаги олий таълим муассасаларида талабаларнинг назарий

ва амалий мустақил таълим олишлари учун катта имкониятлар яратилган.

Мустақил таълим олишда талаба ўзи мустақил равишда адабиётлар,

дарсликлар, газета ва журналлар, радио ва телевидение, электрон дарсликлар,

ўқув қўлланмалари, интернет ресурслари, ZiyoNET материаллари ва ўқув-услубий мажмуалардан фойдаланиши назарда тутилади. Мустақил таълим — ўқув материалини мустақил ўзлаштириш, мураккаблик даражаси турлича

бўлган топшириқлар, амалий вазифаларни аудиторияда ҳамда аудиториядан

ташқарида ижодий ва мустақил бажариш асосида назарий билим, амалий кўникма ва малакаларни шакллантиришга қаратилган тизимли фаолиятдир.

Мустақил ишлар дидактик мақсади, вазифаси, мураккаблик даражаси, кимга

(индивидуал ёки жамоа учун) мўлжалланганлигига қараб, бир-биридан фарқ

қилади. Мустақил таълим жараёнида танланган мавзуларнинг илмийлиги,

тизимлилиги ҳамда ўқув материалларининг қизиқарлилиги, амалиёт билан боғлиқлиги, фанлараро алоқадорлиги, шунингдек бериладиган мустақил ишлар

ва топшириқларнинг ижодий характерга эгалиги муҳимдир Талабаларнинг

фаол мустақил иши фақат жиддий ва мустаҳкам асосларгагина таянади. Энг

кучли асословчи омил - бу кейинги самарали касбий фаолиятга тайёргарликдир.

Яхши тайёргарликка эга бўлган иқтидорли талабалар ижодий ва изланиш

хусусиятига эга бўлган мураккаб топшириқларни бажарадилар. Камроқ

тайёргарликка эга бўлган талабалар, соддароқ топшириқларни бажарадилар,

бироқ шунга қарамай, топшириқлар устида ишлаш уларга умумий масалани ҳал

этишда гуруҳ билан бирга ишлашга имкон беради. Талабаларнинг мустақил

таълим олишларини муваффақиятли ташкил этиш учун фанни ўрганишда

услубий қўлланмалар зарур бўлади. Услубий қўлланмаларда ишнинг батафсил

алгоритми, муаммоли баҳслар учун мавзулар, мустақил ўрганиш учун адабиётлар, топшириқлар, компьютер тест ва тақдимотларни бажариш бўйича

маслаҳатлар, ўз-ўзини назорат қилиш учун савол ва тестлар келтирилган

назарий материал, амалий вазифалар, глоссарий ва ҳ.к.лардан иборат бўлиши

керак.

12

Талабаларга ўқув фанини мустақил фаолиятда ўрганиш ва билимлар

сифатини доимий ўзи текширишини ташкиллаштиришда ёрдам бериш учун

мўлжалланган. Берилган ўқув машғулоти тўғрисида маълумотни, жумладан кўзланаётган

ўқув натижалар, мустақил иш учун топшириқлар; уларни бажаришни

таъминловчи ўқув материал ва услубий тавсиялар; ўқув ютуқларини ўзи

текшириши учун тест, топшириқ ва саволлардан иборат. Талабани ўқув

машғулотига мустақил тайёрланишида ва ўқув жараёни вақтида унинг

мустақил фаолиятини ташкилий-дидактик таъминлаш вазифасини бажаради.

Ўқув ютуқларини доимий ўзи назорат қилишини таъминлайди. Бундан ташқари талабаларнинг мустақил таълимини ташкил этишда

амалиётларнинг аҳамияти жуда катта.бир амалиёт турлар танишув,малакавий

ва педагогик амалиётлар киради.ҳар қайси амалиёт талаб даражасида ташкил

этилса талабаларнинг мустақил таълимга ижобий таъсир кўрсатади.яъни

талабалар амалиёт вақтида кўрган ёки ўз қўллари билан бажарган ишлар

натижаларига бахс бериб, кўникма ҳосил қиладилар.

ТАЪЛИМ БЕРИШДА ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Б. Усмонов (СамДАҚИ).

Республикамизда қабул қилинган “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да

таълим сифати ва самарадорлигини оширишда, маъруза машғулотлари ва

амалий машғулотларни ҳозирги кун талабларига жавоб берадиган замонавий

педагогик технологиялар ва улар асосида яратилган интерфаол усуллар

ёрдамида ташкил этиш бугунги кун давр талаби бўлибгина қолмасдан, шу

ёрдамида талабаларнинг билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришдек

муҳим масалага катта эътибор берилган. Ана шунинг учун ҳам республикамизда амалга оширилаётган узлуксиз

таълим тизимининг ислоҳотида таълимдаги талайгина қоидаларнинг ўзгари-шини тақозо этади.

Таълим беришда ва унинг сифат ва самарадорлигини оширишда “Кадрлар

тайёрлаш милий дастури”нинг роли беқиёс даражада ўсиб бормоқда, лекин

унда кўрсатилган камчиликлар ва муаммолар қисмида, ўқитувчиларнинг

каттагина қисми яхши тайёргарлик кўрмаганлиги, уларнинг билими ва касбий

савияси пастлиги, малакали кадрлар етишмаслиги, таълим жараёнида ва

ўқитиш услубида ҳар хил камчиликлар, талабаларда мустақил фикрлаш, тўғри

ҳаётий ечимлар қабул қилиш учун етарлича тайёргарлик йўқлиги ва баъзи

ҳолларда бундай тайёргарлик бўлганда ҳам унинг сифати пастлиги таъкидлаб

ўтилган. Бизга кўп йиллик тажрибалардан маълумки талабаларга таълим-тарбия

беришда, мураккаб вазифаларни ҳал этишда ўқитувчининг ҳаётий тажрибасига,

эътиқодига, билимига, касб маҳорати ва маданиятига боғлиқ. Агарда ҳар кунги ўқув мағулотлари ўқитишнинг интерфаол усулларидан

фойдаланган ҳолда ўтказилса, талабаларнинг машғулот давомида фаоллиги, мустақил фикрлаш қобилияти ошади, муамолар ечимида энг тўғрисини танлаш

13

қобилияти пайдо бўла бошлайди, илмга ва фанга бўлган интилиши, қизиқиши

пайдо бўлади ва янада мустаҳкамлана боради. Бугунги кунда ўқув машғулотларини ўқитишнинг замонавий усулларидан

фойдаланган ҳолда ўтказиш ўзининг юқори натижаларини беради. Қайси

интерфаол усулларни қўллаш ҳар бир машғулотнинг дидактик воситасидан

келиб чиққан ҳолда танлаш мақсадга мувофиқ ва ўз самарадорлигини

кўрсатади. Машғулотларни ўтказишда анъанавий усуллардан фойдаланган ҳолда, уни

ҳар хил интерфаол усуллардан фойдаланиб бойитиш, талабаларнинг мавзуни

ўзлаштириш даражасини кўтаришга олиб келади. Бунга эришиш учун,

ўқитувчи машғулотларни тўғри ташкил қилиши, ўқувчиларнинг диққатини ва

қизиқишини ошириб, машғулотдаги фаоллигини рағбатлантириб турилиши,

ўқувчиларни берилган топшириқларни қай даражада бўлса ҳам мустақил

равишда бажаришга ундаш талаб этилади. Юқорида айтиб ўтилган усуллардан

фойдаланиб ўтилган машғулотларда талаба қизиқиши, фаоллиги ошади,

натижада бутун машғулот давомида актив қатнашади. Интерфаол усуллар ўқитувчи билан талаба ўртасидаги доимий муносабат

бўлишини тақозо этади. Ўқув машғулотларини қайси интерфаол усуллардан фойдаланган ҳолда

қўллаб ташкил этиш ва машғулот самарадорлигини ошириб бориш, унда барча

имкониятларни сафарбар этиш ўқитувчининг биринчи навбатдаги вази-фаларидан биридир.

Хулоса қилиб айтганда, малакали кадрлар тайёрлаш жараёнининг серма-шаққат ҳар бир босқичида, ўқув машғулотларини сифатли ташкил қилиш ва

уни юқори савияга кўтариш , таълимнинг энг асосий вазифаларидан бири бўлиб

қолади. Фойдаланилган адабиётлар.

1. К.Ж.Мирсаидов Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими. Т.

“Ўқитувчи” 1996 й. 2. Мунавваров И. «Педагогика». Т. “Ўқитувчи” 2005 й.

МУТАХАССИСНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА МУСТАҚИЛ

ФИКРЛАШНИНГ РОЛИ Катта ўқитувчи Б. Усмонов (СамДАҚИ).

Республикамизда илғор технологиялар ва чэт эл инвестициялари келиб

кириши натижасида меҳнат бозори талабларига мос ўзгаришларга олиб

келмоқда. Бундай шароитда малакали кадрлар тайёрлашнинг вазифаси олий ва

ўрта махсус, касб-ҳунари таълими тизимларининг ҳозирги кун талабларига мос ҳолда юқори малакали, ҳар томонлама ривожланган, замон талабларига жавоб

бера оладиган, чуқур билимли, ўз соҳасини севадиган, мустақил фикрлай

оладиган мутахассисларни тайёрлашдир. Узлуксиз таълимнинг “Касб-ҳунар коллежи – Олий таълим муассаси”

тизимида шахснинг касбий муҳим сифатларини шакллантиришга ва

14

ривожлантириш учун таълим жараёни самарадорлигини оширишдан ҳамда шу

асосда узлуксиз касбий таълим тизимида кадрлар тайёрлаш сифатини

оширишга, мустақил фикрлай оладиган ва шахсий ўз фикрига эга бўлган

мутахассисларни тайёрлаш зарурлиги кўрсатиб ўтилган. Ўқув жараёнида талабаларнинг билим ва кўникмаларини ўзлаштиришга

йўналтирилган методларни қўллаш билан бир қаторда уларнинг ҳар томонлама

ақлий ва фикрлаш қобилиятини, хотира, диққат ва кузатувчанлигини амалга

оширишни мақсад қилиб қўяди. Бунда талабаларда ақлий фикрлаш, ирода, тиришқоқлик, ҳаракатчанлик

мустақил фикрлаш, ўз ишини режалаштириш, натижаларни таҳлил қилиш ва

тўғри хулосага келиш каби хусусиятлар ривожланади. Агарда ўқув жараёни аниқ мақсадга йўналтирилган бўлса, ўқув

матераллари таълим олувчи имкониятига мос бўлса таълим жараёни янада

самарали ва унумли бўлади. Агар ўқув материаллари талаба имкониятига мос

бўлмаса, яъни жуда мураккаб ёки жуда содда бўлса ривожланиш кўзда

тутилганидек амалга ошмайди. Талабаларда қийинчилик ривожланиш жараёнини кучайтиради. Бундай

қийинчиликларни яратиш ва талабаларга уларни енгишда ёрдам бериш,

машқларни бажаришда ёрдам бериш орқалигина талабалар билим даражасини

ривожлантириш мумкин. Талабаларнинг қобилият ва хусусиятларини ривожлантириш, бу фақат

мустақил фикрлашни шакллантиришгина бўлиб қолмасдан, балки

ривожланишда шахсий фикрлашнинг асосий рол ўйнашини тушунтиришдан

иборат. Билим олувчиларнинг фикрлаш тажрибаси ва малакаси ўз ўзидан ҳосил

бўлмайди. Фикрлашга ўрганиш ва уни ўзлаштириш, хулосага келишни

ривожлантириш лозим, шу туфайли билим олувчилар, талабалар аста-секин

кўникмаларга эга бўладилар ва бўлажак мутахассис сифатида шакллана

борадилар. Талабаларннинг билим олишини, ақлий фаолиятини унумли, тўғри

йўналишда олиб бориш учун, педагогнинг ўзи мустақил фикр юритувчи,

тажрибали инсон бўлиши лозим. Талабаларнинг фикрлаш қобилиятини самарали ривожлантириш учун

уларда керакли миқдорда билимлар заҳираси бўлиши лозим. Ана шундагина

улар атрофлича фикрлаш қобилиятига эга бўладилар ва тўғри хулоса чиқара

оладилар. Ундан ташқари билим олувчиларда ақлий қобилият ҳам бўлиши зарур, чунки ақлий қобилият ёрдамида чуқур билим ўрганилади ва табиийки мустақил фикрлаш қобилияти ҳам шаклланади ва ривожланади

Фойдаланилган адабиётлар. 1. И. А. Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз.Тошкент.

Ўзбекистон, 2001. Т. 9-440 б. 2. Мавлянов А., Юсупова ., Асқаров Б., Абдалова С. Илмий-интерфаол

технологиялар. Т. Ворис, 2011-72 б.

15

АҲОЛИ РЎЙХАТИНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ У.Худаяров. СамДУ докторанти

Маьлумотларнинг кўрсатишича, аҳолининг ўсиш сурьатлари йилдан-йилга

жадаллашмоқда. Одамлар Ер шарида бундан бир неча юз минг йиллар аввал пайдо бўлиб, уларнинг сони 1830 йилга келиб миллиардга етган эди. Бу ўсиш сурьатлари кейинчалик анча тезлашди. Юз йил ичида (1930 йилга келиб) аҳолининг сони 2 миллиардга кишига етди. Атиги 32 йил ичида, яьни 1962 йилда 3 миллиард кишига етди.1 Тўртинчи миллиардга етиши учун эса атиги 15 йил кифоя қилди.2 Ана шу яхлит ер юзи аҳолиси муттасил равишда шиддат билан кўпайиб бормоқда. Ер шари аҳолиси ҳақида фикр юритиш, унинг кўпгина хусусиятларини тўғри тушуниш ва характерлаш учун, аҳолининг умумий сони, динамикаси, туғилиши, ўлиши, миграцияси, ёш ва жинсий таркиби ва бошқалар ҳақида аниқ маьлумотларга эга бўлиш зарур. Ҳозирги кунга қадар ер юзида бир вақтнинг ўзида бирон марта ҳам аҳоли рўйхати ўтказилмаган, бу эса дунё аҳолиси ҳақида аниқ маьлумотларга эга бўлишга тусқинлик қилади. Аҳоли деганда маьлум худудда яшаётган (мамлакатнинг бир қисми, бутун мамлакат, ёки бутун дунё аҳолиси) кишилар гурухи тушунилади. Ер юзининг айрим минтақаларида аҳоли жуда қадимги даврлардан ҳисобга олиб борилган.Масалан, Хитойда эрамиздан бир неча асрлар олдин аҳоли ҳисобга олинган. Эрамиздан олдинги 12 асрдан бошлаб эса, аҳоли ҳисоби бу ерда систематик равишда ўтказилиб турилган. Аҳолини ҳисобга олиш қадимги мисрда, Эронда, шунингдек Рим империясида эрамиздан аввалги 6 асрдан бошлаб мавжуд бўлган.3 Аммо, у пайтдаги аҳоли ҳисобини ҳозирги замон аҳоли рўйхати билан тенглаштириш мумкин эмас. Уша даврдаги ҳисоб-китоблар маьлум мақсад, масалан, солиқ тўлаш лозим бўлган ёки қўлига қурол олиш имкониятига эга кишиларнинг сонини аниқлаш учунгина амалга ошириларди. Аммо бу ҳисоблардаги маьлумотларда фақат эркаклар тўғрисида фактлар келтирилиб, улардан аҳоли ҳақида тўлиқ демографик маьлумотлар олиб бўлмайди. Ўзбекистон республикаси ҳудудида биринчи расмий аҳоли рўйхати 1897 йилда Россия империяси ҳукумати томонидан ўтказилди. Ушбу аҳоли рўйхатида чалкашликлар бир талай. Шунингдек, тўлиқ маьлумотлар берилмаган. Масалан, Семиреченск ва Сирдарё вилоятларидан тўпланган маьлумотлар, бир-бирига қўшиб юборилган. Аммо бў икки вилоят халқи бошқа-бошқа худудларда жойлашган эди. Шунингдек Сирдарё вилоятида яшаётган туркманлар тожиклар билан қўшиб юборилган ва уларнинг тили Ҳинд Европа оиласига мансуб деб ёзилган. Рўйхат маьлумотларида маҳаллий аҳоли тилини белгилашда айрим хатоликлар берилган, жумладан, ўзбек тилидан ташқари “Сарт” тили атамаси ишлатилган. Бу жуда тушунарсиз ҳолатлардан биридир. 1897 йил аҳоли рўйхати ўтказилган пайтда ҳозирги ўзбекистон худудининг фақат бир қисми кирган эди. Бухоро ва Хива хонликлари аҳолиси эса ҳисобга олинмаган эди.4 Чоризм шароитида рўйхат

1 Асонов Г.Р. Дунё аҳолиси . Т. “ фан” 1969 йил 3 бет 2 Асонов Г.Р. Аҳоли географияси.Т.”Ўқитувчи” 1978. 67 бет. 3 Асонов Г.Р. Дунё аҳолиси . Т. “ фан” 1969 йил 4 бет. 4 . Интернет маьлумоти. Перепись населения Российской империи (1897) 4 бет

16

расмий тус олди. Жойларда аҳоли рўйхатига статистикани билмайдиган чиновниклар раҳбарлик қилдилар, улар эса ҳисобчилар ишини руҳонийларга ва полициячиларга топширишни тавсия этар эдилар. Рўйхат материаллари яхши ишланмаган. Шунга қарамай, у 19 аср охиридаги Россия аҳолисининг сони ва таркиби туғрисида нисбатан тўғри маьлумотларларнинг бирдан-бир манбаи бўлиб қолди.5 Аҳоли рўйхатлари аҳоли тўғрисида энг тўлиқ ахборотни бериши мумкин жумладан, октябр инқилобидан кийин уч йил утиб 1920 йилнинг августида СНГда биринчи аҳоли рўйхати ўтказилганлиги факти бу тадбирнинг аҳамиятидан дарак беради, ўшанда аҳоли рўйхати қишлоқ хўжалик рўйхати билан ва саноат корхоналарини қисқача хисобга олиш билан ўтказилган эди,6 1926 йилнингдекабридаги Бутун иттифок аҳоли рўйхати биринчи марта мамлакатнинг бутун аҳолисини ўз ичига олди. Шу рўйхатни ўтказишга тайёргарлик кўриш чоғида машхўр статистиклар В.Г.Михайловский билан О.А.Квиткин ишлаб чиққан илмий принциплар аҳолининг мана шу ва навбатдаги аҳоли руйхатлари учун асос бўлди. 1926 йилги рўйхат маьлумот олишнинг пухта уйланган методикаси билангина эмас, шу билан бирга, айниқса аҳолининг социал таркиби тўғрисида ва оила ҳақида йиғилган маьлумотларнинг бойлиги билан хам ажралиб турар эди. Навбатдаги аҳоли руйхати 1937 йилнинг январида ўтказилди. Бироқ унинг ташкил этилиши қониқарсиз деб топилди.1939 йилнинг январида янги рўйхат ўтказилди .Бў рўйхатда хисобга олиш аниқлиги учун махсус чора-тадбирлар қўлланди. 1939 йилги рўйхат икки беш йиллик натижаларини якунлади.Унинг қисқача якунлари 1939-1940 йилларда эьлон қилинди. Иккинчи жаҳон Уруши бошланиб қолганлиги туфайли барча маьлумотларни тўла-тукис ишлаб чиқиш имкони бўлмади. Урушдан кийинги биринчи ахолии рўйхати 1959 йилда ўтказилди. Ташкил этилиши ва йиғилган маьлумотларнинг мазмуни жихатидан у бундан олдинги аҳолии руйхатидан деярли фарқ қилмас эди. Навбатдаги аҳоли рўйхати 1970 йилнинг январида бўлиб утди. Ташкилий ва методик жиҳатдан у аввалги икки рўйхатни эслатса хам, бироқ анча чуқур маьлумотлар олинди. Рўйхат маблағларни тежаш мақсадида жами аҳолини эмас, балки унинг 25 фоизидан сўраш йўли билан олинди. Рўйхат материалларини ишлаш пайтида бир қанча техник янгиликлар қўлланди. Яьни узоқ муддатли демографик прогнозларни ишлаб чиқиш учун унинг маьлумотларидан фойдаланилди. 1979 йилнинг январида навбатдаги аҳолии рўйхати ўтказилди унда савол-жавоб пайтида қилинган ёзувлар махсус ўқиш қурилмалари ёрдамида ЭХМ га киритилиб, магнит лентасига ёзиб олинди.7 Юкорида айтилган курсатгичларни аниқлаш демографик факторларга хам богликдир. 1959 ва 1979 йилларда утказилган ахолини руйхати маьлумотларидан маьлумки, Ўзбекистон ахолисини ўсиш суратининг уртача ўсиш сурьатига қараганда анча юқоридир. Аҳолининг ўртача ўсиш сурьатида 1,5 фоизни ташкил қилган бўлса, Ўзбекистонда 3,8 фоиздир. 1959-1983 йилларда аҳолиси 129,9 фоиз, Ўзбекистон аҳолиси 209,9 фоиз купайди.8 Ушбу йилларда марказ томонидан республика худудига

5 Асонов Г.Р. Дунё аҳолиси. Т. “ фан” 1969 йил 6 бет 6 Волков А.Г. «1989 йилги Бутуниттифок ахолии руйхати» Т.Меҳнат 1988й Русча нашрдан таржима.4 бет. 7 Уша жойда 11 бет. 8 Бекнозов Н. «Ахоли турмуш даражасининг ўсиши» Т. «Ўзбекистон» 1985. 29 бЕТ.

17

иттифоқдош республикалардан кўплаб аҳолини кўчириб келиш сиёсати қўлланганлиги сабабли ҳам ташқи миграция хисобидан аҳоли сони ортганлигини кузатишимиз мумкин. Республикамиз деярли доимо мусбат миграцион қолдиққа эга бўлиб келган. Масалан, 1970 йилги рўйхатнинг Ўзбекистонга таьлуқли материаллари шуни кўрсатадики, 1968-1969 йилларда республикамизга кўчиб келган аҳолига нисбатан кўчиб кетганлар сони кўпроқ бўлди. Республикамизда анашу йилларда миграцион ҳаракатда иштирок этган барча аҳолининг 64-70 фоизи Ўзбекистоннинг ўз ичида бир жойдан иккинчи жойга кўчиб жойлашганлардир. Бошқа республикалар билан миграцион алоқада (кўчиб келганлар сони бўйича ҳам, кўчиб келувчилар сони бўйича ҳам) РСФСР, Қозоғистон, Ўрта Осиёдаги қўшни республикалар асосий ўринни эгаллайди. Рўйхат маьлумотларидан яна шу нарсани кўриш мумкинки, 1968-1969 йиллар давомида Ўзбек миллатига мансуб бўлган 127.5 минг киши миграцион ҳракатларда иштирок этган. Миграцияда қатнашган Ўзбекларнинг 76, 0 фоизи Ўзбекистоннинг ўз ичида бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтган, 14.8 фоизи Тожикистон териториясига, 3.9 фоизи Қирғизистон, 3.3 фоизи Туркманистон ва 2.0 фоизи Қозоғистонга кўчиб ўтган. Ўша даврлардаги республикамиз аҳолисининг миграцион алақалари ҳақида шуни айтиш керакки, Ўзбекистон аҳолисининг ўсишида унинг роли унча катта бўлмасада, у муттасил мусбат характерга эга бўлиб келган.

Ўзбекистон аҳолисининг табий ўсиши ва миграция ҳисобига кўпайиши ( 1-жадвал)9

Йиллар

Аҳолининг ўсиши Ҳаммаси (минг киши) Шу жумладан

Табиий ўсиш миграция 1956-1960 1961-1965 1966-1970 1971-1975

1379.9 1677.9 1730.8 1949.7

1248.5 1448.3 1563.1 1817.3

131.4 229.1 167.7 132.4

Шундай қилиб, республикамиз учун миграцион қолдиқ ўша йилларда доимий мусбат характерга эга бўлиб, ўртача ҳар йили 20-30 минг кишини ташкил этган. Ўзбекистонда совет мустамлакачилик даврида аҳолининг ўсиш даражасининг юқорилиги кўрсатгчи бошқа республикаларга нисбатан анча анча баландлиги билан фарқ қилиши билан биргаликда турмуш даражасининг пастлиги, билан ажралиб турар эди.

СОБИҚ СОВЕТЛАР ДАВРИДА ЎЗБЕК ҲАЛҚИНИНГ МИЛЛИЙ ВА

ИЖТИМОИЙ ТАРКИБИДА СОДИР БЎЛГАН ЎЗГАРИШЛАР ТАРИХИ

ТЎҒРИСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР У. Худаяров СамДУ катта илмий ходим изланувчиси.

Ўзбекистон давлат мустақиллигини қўлга киритгач, тарих фанида ўзоқ

йиллар давомида яшириниб келинган демографик далиллар, ҳаққонийлик

тамойиллари асосида тадқиқ қилина бошланди. Тарихийлик тамойилларидан 9 Асанов Г.Р. “Аҳоли геграфияси” Т.”Ўқитувчи”. 1978 ЙИЛ 177 бет.

18

келиб чиқиб, аҳолининг хусусиятлари ва унинг миқдорий ўзгаришлари каби

демографик жараёнларни, ретроспектив усулда ёритишга имконият яратилди. Ўзбекистоннинг демографик тарихи ва Ўзбек халқининг миллий ва ижтимоий

таркибида содир бўлган ўзгаришлар энг мураккаб масала бўлиб ҳанузгача

тўласинча очиб берилмаган.Бунинг асосий сабабларидан бири советлар даврида

аҳоли тарихи ва унинг турмуш тарзини ёритиб берувчи манбалар, аҳоли

статистикасига оид архив хужжатлари махфий ҳолда сақланганлигидир. Мавзуни илмий жиҳатдан асослаб беришда 1924 йилда ўтказилган миллий

давлат чегараланишига тўхталиб утишимиз зарур. Анашу тадбир натижасида ўзоқ йиллар мобайнида бир тану бир жон бўлиб яшаб келган марказий осиё

халқлари суньий равшда алохида-алохида республикаларга бўлиб ташланди ва

бундан мустабид тузум раҳномолари устомонлик билан фойдаландилар.

Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, миллий давлат чегараланишидан

кейин марказий осиё худудида жами 8 131 062 киши яшаганлиги рўйхатга

олинган. Ўзбекистонда (Тожикистон Ўзбекистон таркибида эди) 4 702 788 киши яшаган. Юқорида келтирилган маьлумотдан кўриниб турибдики аҳолининг деярли ярмидан кўпроғи Ўзбекистон худудида истиқомат қилган.

1926 йилга келиб республикамиз аҳолиси 1913 йилдагига нисбатан 6,7 фоизга

ўсган.10 Миллий давлат чегараланиши ўтказилгунга қадар ўзбек миллати марказий осиё минтақасидаги асосан учта давлат Туркистон А, Бухоро халқ

республикаси, Хоразм халқ совет республикаси худудида яшаганлар.

Жумладан, Туркистон худудида 2 389 940 та, Бухоро халқ республикаси

худудида 975 565 та, Хоразм халқ совет республикаси худудида 391 800 та

ўзбеклар яшаганлиги ҳисобга олинган. 1926 йилги аҳоли рўйхатига кўра Ўзбекистонда ўзбеклардан ташқари, Ўрта Осиё еврейлари,эронлилар, қозоқлар, қорақалпоқлар, қипчоқлар, қирғизлар, қурама, сартқалмиқлар, тожиклар,

туркманлар, турклар,самарқанд ва фарғона турклари, уйғурлар, ягноблар каби

миллат вакиллари туб аҳоли сифатида рўйхатга олинган. Ўзбекистонда

марказий осиёнинг бошқа минтақаларига қараганда аҳоли сонининг ўсиши анча

баланд бўлган. Масалан, 1926 йилдан 1939 йилгача бўлган давр оралиғида марказий осиёда яшаётган ўзбеклар 23,3 фоизга, тожиклар 29,8 фоизга,

туркманлар 6,5 фоизга, қирғизлар 16,0 фоизга купайган. 1926 йилдаги

маьлумотларга кўра ўзбекистон худудида 50,1 минг қурама, 32,8 қипчоқлар

яшаганлиги аниқланган. Аммо вақт ўтиши билан улар ўзбек миллати таркибига

сингиб борган. масалан, 1956 йилнинг бошларига келиб ўзбекистон худудида

150 та қипчоқлар рўйхатга олинган. Собиқ совет ҳокимияти йилларида

республикамиз аҳолисининг сони тўхтовсиз ортиб борди. Кўпайиш

биринчидан, аҳолининг табиий кўпайиши ҳисобига бўлса, иккинчидан, совет

ҳокимияти йилларида кузатилаётган доимий мусбат миграцион қолдиқ

ҳисобига рўй берган. Масалан, 1956-1974 йилларда республикамиз аҳолиси

сони 6 миллион 347, 8 минг киши кўпайган бўлса, шундан 5 миллион 729, 6

минг киши табиий кўпайиш ҳисобига, 618,2 минг киши механик кўпайиш

10 .Мулляджанов И.Р, Вороновский Ю.В, Цепковская Т.С.”Население Ўзбекской ССР” Т.”Узбекистан” 1973

стр.14.

19

(миграция) ҳисобига қўшилди.11 1939 йилги аҳоли рўйхатига

мувофиқ,ўзбекистонда 6 271 300 киши яшарди. Шундан 1 449 300 киши

шаҳарларда ва 4 822 000 киши қишлоқларда кун кечирарди. Шулардан

4 081 100 киши ўзбеклар бўлиб, шаҳарларда 585 268 киши, қишлоқларда

3 495 982 киши яшарди.ўзбеклардан 2 101 765 киши эркаклар ва 1 979 334 киши

аёлларни ташкил қилган. Улар орасида 18 ёшдан юқори ёшдагилар 2 538 444 киши бўлиб шаҳарда 364 086 киши, қишлоқларда яшайдиганлар 2 174 358 кишини ташкил этган.18 ёшдан 59 ёшгача ишлайдиган аҳоли жами, 2 260 929 нафар бўлиб, уларнинг 1 165 378 нафарини эркаклар, 1 095 551 нафари

аёллардан иборат бўлган, экакларнинг 166 077 шаҳарда, 999 301 нафари

қишлоқларда ,аёлларнинг 158 151 нафари шаҳарда, 937 700 нафари

қишлоқларда истеьқомат қилганлар. ўша даврларда ўзбекистоннинг 6 271 300 аҳолисидан 44 фоизи , ёки 2 887 000 киши мустақил меҳнат қилиш ҳисобига даромад оладиган аҳоли бўлган.12 Республикамизда 1930 йилда пахтани қайта

ишлаш билан 21,273 киши банд бўлган. Шундан 13,646 таси яьни уларнинг 64

фоизи қишлоқ худудларида яшаганлар.13Тўқимачилик соҳасида эса 20 мингга

яқин,ипак толасини қайта ишлаш билан 13, 645 киши шуғилланган. Иккинчи

жаҳон уруши йиларида собиқ совет худудларидан урушда қатнашганлардан 20

млн кишининг қурбон бўлиши ўзбекистонга ҳам ўз таьсирини кўрсатмасдан

қолмаган. Аграда ўзбекистон аҳолиси 1940 йилга келиб 6 миллион 645 минг

кишини ташкил этган бўлса, урушдан кийин 1954 йилга келибгина ўша

кўрсаткичга етди. Урушнинг республикамиз аҳолисининг жинсий таркибига салбий таьсирини қўйидаги мисол орқали кўриб чиқишимиз

мумкин.Ўзбекистонда доимо эркаклар сони аёлларга нисбатан юқори бўлиб

келган. 1939 йилги аҳоли рўйхати утказилган вақтда аҳолининг 52 фоизини эркаклар 48 фоизини аёллар ташкил қилган эди. 1959 йилги аҳоли рўйхати

ўтказилганда эса эркакларнинг салмоғи 48 фоизга тушиб, аёлларники 52 фоизга

кўтарилди14 1939-1959 йилги аҳоли рўйхатларига назар ташлайдиган бўлсак анашу 20 йил оралиғида республикамиз аҳолиси 1 млн 821 минг кишига яьни

28,2 фозга 1959 йилдан 1970 йилгача бў кўрсаткич 3 млн 699 минг кишига 45 фоизга кўпайган.Бу ҳолатни қўйидаги жадвал асосида кўриб чиқишимиз

мумкин.

Аҳоли

сони Шу жумладан Барча аҳоли фозиз

ҳисобида Шаҳар

аҳолиси Қишлоқ

аҳолиси Шаҳар

аҳолиси Қишлоқ

аҳолиси 17.12 1926 йил ҳоати 17.01.1939 йил ҳолати 15.01 1959 йил ҳолати 15.01.1970 йил ҳолати

4 660 6 440 8 119 11 800

1013 1488 2729 4321

3647 4952 5390 7479

22 23 34 36

78 77 66 64

11 .Асонов Г.Р. Аҳоли гографияси.Т. “Ўқитувчи” 1978.74 бет. 12 Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати.”Ўзбекистон ССР давлат нашриёти” Т. 1960.481 бет. 13 Ўзр МДА,1619 фонд, 12 рўйхат,48-йиғма жилд, 45 варақ. 14 .Асонов Г.Р. Дунё аҳолиси. Ўзбекистон СССР фан нашриёти. Т. 1969. 42 бет.

20

Жадвал маьлумотларидан кўриниб турибдики 1926 йилдан 1970 йилгача

бўлган вақт орлиғида ўзбекистон аҳолиси 7 миллиондан зиёд кишига ёки

бўлмаса 156,7 фоизга кўпайган. Ўзбекистон аҳолиси собиқ иттифоқ

республикалари орасида энг юқори кўрсатгичга кўтарилиб 2,4 баробарга

ортган. Республикамиз худудида айрим миллатларнинг жойлашишида ҳам

маьлум фарқлар бўлган. Масалан, ўзбеклар Тошкент шаҳрида (37,1%), Тошкент

вилоятида (42,6 %) ва Қорақалпоқистон республикасида (30,3 %) аҳолининг

ярмидан кам. Қолган барча вилоятларда ўзбеклар аҳолининг асосан кўпчилигини ташкил этган .Хоразм (92,1%), Қашқадарё (85,1%), Андижон

(82,2%), Наманган (81,5 %)вилоятларида Ўзбекларнинг салмоғи айниқса катта

бўлган. Республикамизда сон ва салмоқ жиҳатдан иккинчи ўринда Руслар

турган, улар кўпроқ шаҳарларда (саноат марказларида) яшаганлар. 1970 йил

маьлумоти бўйича ўзбекистонда истиқомат қилувчи барча Русларнинг ярмидан

кўпи (57%), Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида, шунингдек Фарғона (9,4),

Бухоро (11,1 %), Самарқанд (7,8 %) вилоятларнинг шаҳарларида яшаганлар.

Республи камизда бошқа миллатлардан татарлар деярли ҳамма вилоятларида,

қозоқлар кўпроқ Қорақалпоқистон республикаси, Тошкент, Бухоро, Сирдарё

вилоятларида, тожиклар Самарқанд, Фарғона, Наманган, Сурхондарё, Тошкент

вилоятларида истеқомат қилганлар. Собиқ СССРда яшайдиган барча

ўзбекларнинг 84 фоизи Ўзбекистон худудида яшаган. ўзбекларнинг қолган 16

фоизи ( 1 миллион 470 минг киши) бошқа республикаларда яшаган. Умуман С

нинг барча республикаларида ўзбеклар бўлиб, улар Ўзбекистонга қўшни бўлган

республикаларда ( Тожикистон,Қирғизистон, Қозоғистон, Туркманистон ) айниқса кўпроқ яшаганлар.15 Энди эьтиборимизни 1970 йида Ўзбекистонда тўғилган болаларнинг миллий таркиби мисолида кўпайишига қаратсак.16

(2-жадвал)

Миллати Тўғилган

болалар сони Шундан 100 та қизга

тўғри

келадиган

ўғил болалар

сони

Ўғил болалар Қиз болалар

Жами тўғилган болалар Ўзбеклар Руслар Украинлар Қозоқлар Тожиклар Қорақалпоқлар Қирғизлар Туркманлар Белоруслар Бошқа миллатлар

406 819 302 937 28 427 2 580 17 593 15 407 7 709 3 511 2 333 427 25 895

208 502 154 708 15 358 1 369 8 943 7 776 3 912 1 809 1 179 222 13 226

198 317 148 229 13 069 1 211 8 650 7 631 3 797 1 702 1 154 205 12 669

105,0 104,4 117,0 114,1 103,4 102,0 103,5 106,5 102,5 108,0 104,4

15 . Асонов Г.Р. Аҳоли геграфияси. Т. “ Ўқитувчи” 1978. 122 бет. 16 Мулляджанов И.Р,.Вороновский Ю.В Цепковская Т.С. “ Население Узбекиской ССР”.а Т. “Узбекистан”.1973. стр. 43.

21

Совет ҳокимияти йилларида мамлакатимиз худудида суньий равшда кўп

миллатлиликни ошириб бориш ва ягона совет миллатини вужудга келтиришга

зўр бериб ҳаракат қилинди. Ўзбекистонда 1939 йилги рўйхат пайтида 97 миллат

ва элат қайд қилинган бўлса, 1959 йилда 113 эди, 1970 йилда эса 121 тага

етди.17 Марказнинг республикамиз худудига собиқ С нинг бошқа

минтақаларидан аҳолини зўр бериб кўчириб келтиришининг асосий мақсади

ҳалқ хўжалигини тиклаш эмас .Балким, сиёсий мақсадларни амалга ошириш

воситаси эди.Улар “Миллий чекка ўлкалар”ни руслаштириш орқали ишчилар

синфи таркибида рус ишчилари сони кўпроқ бўлишига интилар эди. Натижада,

аҳоли сонининг ортиб бориши баробарида ишчилар синфи таркибида ўзбек

миллати вакилларининг салмоғи камайиб борди.Масалан, 1926 йилда

ўзбекистон ишчилари орасида ўзбеклар 50,4 %ни ташкил этган бўлса, 1936

йилда – 36,5 %ни ташкил этади.Бутунлай иттифоқга бўйсинувчи йирик саноат

тармоқларида бу тафовут янада яққол кўзга ташланади. Бу ерда маҳаллий

миллат ишчилари улуши 30-йиллар охирларида 17,2% дан ошмасди.Техник

зиёлилар орасида мазкур кўрсаткич 20% дан камроқни ташкил этарди.18 Ўзбекистонда советлар даврида ишлаб чикилаётган саноат ва кишлок хужалик маҳсулотларини аҳоли жон бошига ҳисобланганда Иттифокдаги ўртача

кўрсатгичдан анча орқада колганлигини кўришимиз мумкин, бунинг обьектив

сабаблари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин. Биринчидан, маьлумки, Ўзбекистон С аҳолиси асосий пахта базаси бўлиб, манашу хом ашёни

етиштиришга ихтисослашгандир : Иккинчидан, юқорида айтилган кўрсаткич демографик факторларга хам боғликдир.1959 ва1979 йилларда ўтказилган

аҳоли рўйхати маьлумотларидан маьлумки, ўзбекистон аҳолисини ўсиш

сурьати С нинг ўртача ўсиш сурьатига қараганда анча юқоридир. Аҳолининг

ўртача ўсиш сурьати Сда 1,5 фоизни ташкил қилган бўлса, ўзбекистонда 3,8

фоиздир. 1959-1983 йилларда С аҳолиси 129,9 фоиз, ўзбекистон аҳолиси 209,9

фоиз купайди.19 Бу - халқимизга хос бўлган серфарзандлик аньаналари ҳамда

бошқа қатор ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий маданий факторларнинг

оқибатидир. Бизнинг республикамизда никоҳда бўлган аёлларнинг барча ёш

гуруҳларида ҳам тўғилиш коэффицинти бутуниттифоқ кўрсатгичларидан анча

юқори бўлган. Масалан, собиқ С бўйича энг кўп туғилиш 20-24 яшар аёлларга

тўғри келиб, ундан кийинги ёш гурухларида туғилиш пасайиб боради ва энг

юқори кўрсаткичи 25-29 ёшларга тўғри келади. Ўзбекистонда туғилиш 1975-1976 йилги маьлумотларга қараганда собиқ Сга нисбатан 35-39 ёшли аёллар

ўртасида 4 марта, 40-44 ёшли аёллар ўртасида 6 марта ва 45-49 ёшлилар

ўртасида эса деярли 12 марта юқори бўлган.Маьлумот 49 ёшли аёллар билан

тамомланган. Сабаби иттифоқнинг кўпчилик қисмида бола туғиш асосан анашу

ёшгача давом этган. Ўзбекистонда эса аёллар 49 ёшдан кейин ҳам, то 54 ёшгача

зурриёт кўрганлар.20 Ўзбекистонда 1986 йилда 18, 487 минг аҳоли истиқомат

17 .Асонов Г.Р. Аҳоли геграфияси. Т. Ўқитувчи нашриёти. 1978. 121 бет. 18 Тарих шохидлиги ва сабоқлари: чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий

бойликларини ўзлаштирилиши. Т. “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти. 2001 .199

бет. 19 .Бекнозов Н. Аҳоли турмуш даражасининг ўсиши.Т.”Ўзбекистон” 1985. 29 бет. 20 Асонов Г.Р. Аҳоли географияси.Т.”Ўқитувчи нашриёти” 1978. 48 бет.

22

қилган бўлса, 1990 йилга келиб бу курсаткич 20 миллион 322 минг кишига

етди, ёки кейинги беш йил мобайнида республика аҳолиси 1 миллион 835 минг

кишига купайди.21 Аҳоли сонинг ўсиши билан бирга уни кенг истеьмол

таварлари ва озиқ-овқат маҳсулотлари билан таьминлаш ҳам муҳим

масалалардан бири ҳисобланади. Аммо мустабид тузум даврида ўзбекистон

фақатгина матолар, шойи, ип газламани истеьмол қилишда умумиттифоқ

ўртача кўрсткичи жон бошига истеьмол қилишидан кўпроқ кўрсатгичга эга

бўлган. Гўшт ва гўшт маҳсулотларини жон бошига истеьмол қилиш ўзбекистонда ўртача иттифоқдаги кўрсаткичнинг 1960 й. 42,2 фоизини ташкил

қилган бўлса 1974 й. 55,5 фоизини,1983 й. 53,1 фоизини ташкил қилган.Сут

маҳсулотлари бўйича истеьмол 56,3 фоизни ташкил қилган.22 Ўзбекистонда жон бошига тўғри келадиган пахта, дон,тухум, гуруч, мева ва узум, полиз

маҳсулотларини етиштириш аҳоли эҳтиёжидан ортиқ миқдорда етиштирилсада, аммо республиканинг ўзида ушбу маҳсулотларга бўлган эҳтиёж қондирилмаган

эди. Оғир турмуш шароитларида яшаш ва меҳнат қилиш охир оқибатда миллат

генафондига ўз таьсирини кўрсатди. 1980 йилларнинг ўрталарига келиб

республикамизда турли хил юқумли касалликларнинг тарқалиши, оналар ва

болалар ўлими сонинг ортиши билан кузатилди. Хулоса қилиб айтадиган

булсак советлар даврида ўзбек ҳалқининг минг йиллар мобайнида ардоқланиб келинаётган аньаналари, миллий урф-одатлари, дини оёқ ости қилинди.

Мамлакатда бўлиб турган хунрезликларни кўриб турган миллий зиёлиларнинг

мамлакат фуқоролари ва миллат шаьнини ҳимоя қилишга бағишланган

чиқишлари, уша тузум байроқбардорлари ва гумашталари томонидан таьзйиқ

остига олинди. Уларни номлари тарих зарварақларига душман сифатида

мухрланди. Хайриятки, мустақиллик туфайли заминимизда йиллар давомида

йўл қўйилган хатоликлар ва келажак авлод олдида қарздорликнинг улкан,

залворли юки борлигини англаб турибмиз. Бироқ мустабид тузум даврида

халқимизнинг ижтимоий турмуши, маданий ҳаётдаги ўрни, миллат сифатидаги

мавқиени урганишнинг ўзи барча машаққатлардан кўра ҳузурбахшроқдир. Анашу имкониятнинг ўзиёқ кишига беқиёс куч-ғайрат, қудрат ва журьат бахш

этади.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ ЁШЛАРНИ ТАРБИЯЛАШДА

ПСИХОЛОГИК ЁНДОШУВ Жабборов И.А, Жабборов Ж.А(Қарши ДУ), Облоқулов Ж.Ж. (СамДУ)

Президент И.А. Каримов Юксак маьнавият- енгилмас куч асарида ёш

авлод тарбиясига алоҳида эьтибор бериб, “Биз халқимизнинг дунёда ҳеч

кимдан кам бўлмаслиги , фарзандларимизнинг биздан кўра кучли, билимли ,

доно ва албатта бахтли бўлиб яшаши учун бор куч ва имкониятларимизни

сафарбар этамиз” деган фикрлари мамлакатимиз таьлим тизимида ишлаётган

21 Нарзулла жўраев, шоди каримов. Ўзбекистон тарихи. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида.

Иккинчикитоб. Т. “шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2011. 671 бет. 22 Бекнозов Н. Аҳоли турмуш даражасининг ўсиши.Т.”Ўзбекистон” 1985.70 бет.

23

барча ўқитувчилар билан бир қаторда психолог мутахассислар олдида ҳам

масъулиятли вазифаларни юклади. Тўғри, хар томонлама баркамол шаклланган, интеллектуал салоҳиятли

ёшларни тарбиялаш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бирига айланди.

Бунинг учун мамлкатимизда амалдаги таълим тизимининг ҳамма босқичларида

жаҳон стандартларига мос моддий техник база ва таълим технологияларининг

илғор кўринишларидан фойдаланиш жорий этилган. Бироқ, ёшларнинг

жисмоний ва психологик ривожланиш қонуниятларини чуқурроқ ўрганиш,

уларнинг ҳар бирига хос лаёқат, иқтидор ва қобилият кўринишида намоён

бўладиган интеллектуал салоҳиятини аниқлаш ҳамда ўқув тарбия

жараёнларини ана шу имкониятларга қараб индивидуаллаштириш замонавий

талаблар даражасида ташкил этилган деб бўлмайди. Социологик ҳарактердаги психологик тадқиқотларнинг натижаларига кўра

иқтидорли ва интеллектуал салоҳиятли болаларни ўрганиш ҳамда уларни

тарбиялаш ишларининг янада олға силжишига кўп жиҳатдан ота-оналар,

тарбиячилар, ўқитувчилар ва кенг жамоатчиликнинг қобилият ва унинг турли

кўриниш даражаларини ифодаловчи психологик атамаларнинг моҳиятини

англаб, уларнинг узига хос ривожланиш қонуниятларини илмий асосда

тушунишлари билан ҳам узвий боғлиқлигини кўрсатмоқда. Таълим- тарбия соҳасидаги масъул кишиларда қобилият ёки интеллектуал

салоҳият ва шунга боғлиқ атамалар (лаёқат, иқтидор, қобилият, истеъдод,

талант, гений, доҳий, дарға) ҳақида ҳанузгача етарли тушунтиришлар йўқ

эканда, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Ҳозир амалдаги рус ва ўзбек тилида чоп этилган психологик адабиётларда

“қобилият”, “интеллект” ҳақида баъзи изоҳлар берилган, бироқ бундан ҳамма

ҳам бирдек хабардор бўла олмайди. Ҳатто ҳамма учун аҳамиятли бўлган ва

кенг жамоатчиликка мўлжалланган «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да ҳам

психологик тушунчаларнинг мукаммал изоҳланмаганлиги яққол сезилади.

Бунда айнан психолог олимларнинг илмий талқини кўринмайди. Жумладан, унда лаёқат-бирор ишга яроқлилик, қобиллик, бирор ишни

бажариш, уддалаш қобилияти; Иқтидор - куч, қудрат, қодирлик; Қобилият - бирор ишга қобилиятлилик, яроқлилик; бирор ишни бажара

олиш, қила олиш хусусияти, лаёқати; Истеъдод – ижодий қобилият, лаёқат, талант; Талант – катта қобилият, истеъдод; Гений – мисилсиз истеъдодли, заковатли; Доҳий – фавқулодда ақл заковатга эга бўлган доно, оқил йўлбошчи каби

йўсинда изоҳланган бўлиб, ўрганувчиларни қайсидир даражада ёки қайсидир

маънода қаноатлантириши мумкин. Бироқ, буларни илмий – психологик

нуқтаи-назардан изоҳланган деб бўлмайди. Кенг жамоатчилик бу тушунчаларни психологик мазмунини, уларнинг

моҳиятини ҳозирги илмий психология хулосаларига асосланган ҳолда

тушунишлари мақсадга мувофиқ бўлар эди.

24

Шунга кўра, лаёқат – тараққиётнинг дастлабки табиий шарти сифатида

кўринадиган инсонга хос мия тузилиши ва нерв тизимининг морфологик ҳамда

функционал хусусиятларига хос имконият эканлигини билиш керак. Иқтидор – бола ташқи оламдаги нарса ва ҳодисалар билан муносабатга

киришиб, ўзидаги биологик имкониятлардан фойдаланганда бу имконият ўз

қуввати ва моҳияти билан бошқа кишилардаги (болалардаги) имкониятлардан

ўзининг афзаллиги ва маъқуллиги билан кишиларнинг эътиборини торта олса,

ана шундай хусусиятларнинг борлигига қараб бундай болаларни иқтидорли

дейиш мумкин. Ана шундай болалар учун уларнинг имкониятлари ва

хусусиятларини эътиборга олиб ўқув – тарбия жараёнларини такомиллаштириш

ҳамда индивидуаллаштириш мақсадга мувофиқдир. Қобилият – шахснинг мазкур фаолиятни муваффақиятли амалга ошириш

шарти ҳисобланган ва бунинг учун зарур билим, кўникма ва малакаларни

эгаллаш динамикасида юзага чиқадиган индивидуал психологик хусусиятдир. Қобилият одамнинг маълум бир иш ёки муаммони бошқа одамларга

нисбатан осонроқ чаққонроқ ва моҳирлик билан бажара олишида намоён

бўлади. Ёки қобилиятли киши деб, бирор (ёки кўп) соҳани чуқур билган ҳамда

шу билган билимларини ишлата олиш маҳоратига (сифат ва фазилатларга) эга

бўлган кишини тушунамиз. Талант – ўзбек тилида юнон тилидан ўтиб келган (ўзлашган) бўлиб ўзбекча

муқобили – истеъдоддир. Истеъдод – шахс психик сифатларининг (ҳаёт

давомида эгаллаган) шу қадар мураккаб бирикмасики, уни қандайдир бирорта

ягона қобилият билан белгилаб бўлмайди. Истеъдод жуда кўп фаолиятларни

юксак даражада амалга ошириш имконияти билан таъминловчи психик

жараёнларнинг уйғун ҳолатда кечадиган характерли гуруҳи тарзида намоён

бўлади. Истеъдод деб одамнинг мураккаб меҳнат фаолиятини муваффақиятли,

мустақил ва оригинал тарзда бажариш имконини берадиган қобилиятлар

уюшмасига айтилади. Генийни, масалан гениал математик ёки гениал шоир маъносида тушуниш

мумкин. Бундай кишилар шу фанни мукаммал эгаллаш асосида юксак ақл-заковатга эга бўлиб, улар шу фан хулосаларини ҳаётнинг ҳамма томонларига

оқилона қўллай олиш имкониятларига эга бўладилар ва улар шу фанда катта-катта кашфиётлар яратишга маънавий қодир кишилардир.

Доҳийлар, даҳолар ёки авлиёлар – «фавқулодда» ақл-заковатга эга бўлган

кишилар бўлмай, бир ёки бир неча фаннигина эмас, ҳатто ҳамма фанларда аниқ

фикр юрита оладиган, умуман табиатнинг, жамиятнинг ва инсон

тафаккурининг энг умумий қонуниятларини чуқур англаган, шунга таяниб

оқилона иш тутадиган кишилардир. Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир ишнинг самарали бўлиши шу ишни

бошлашдан аввал унинг моҳиятини тўла - тўкис тушуниш ва моҳирона амалга

оширишнинг жисмоний ва психологик йўл-йўриқларини англаш билан узвий

боғлиқдир. Бу албатта, топшириқни амалга ошираётган кишининг қобилиятига

хос интеллектуал салоҳиятига асосланган ҳолда ечим топади.

25

Қобилиятнинг авлоддан -авлодга ирсият йўли билан ўтиши ҳақидаги

қарашлар илмий назарияларга зиддир. Хар бир кишининг психик тараққиёти

шу жумладан, ундаги қобилиятга хос интеллектуал салоҳиятнинг юксалиши

ижтимоий – тарихий қонуниятлар билан бошқарилади. Қобилиятнинг

уйғониши ижтимоий шарт-шароитларга боғлиқ бўлиб, дастлаб боланинг

эҳтиёжларида, қизиқиш ва йўналишларида намоён бўлади. Шу боис, ёшларда

қобилият ва интеллектуал салоҳиятни тарбиялаш учун ота-она тарбиячи,

ўқитувчи ва бошқа тарбия билан боғлиқ кишиларнинг ёшлардаги интеллектуал

тарққиёт ва унинг ўзига хос ривожланиш қонуниятларини билишлари ва унга

амал қилган ҳолда ўқув-тарбия жараёнларини оқилона ташкил этишлари

мақсадга мувофиқдир. BARKAMOL AVLOD TARBIYASIDA-MILLIY QADRIYATLAR

YETAKCHI OMIL QarDU Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi o’qituvchisi

Choriyeva Feruza

Bola tarbiyasi – insoniyatning ko‘p ming yillar va asrlar davomida tashvishga

solib kelayotgan azaliy va dolzarb muammolardan biridir. Ko‘p hollarda jamiyat

taqdiri o‘sib kelayotgan yosh avlodni to‘g‘ri tarbiyalashga, mazkur muammoni to‘g‘ri

hal etishga bog‘liq. I.V.Kireyevskiy shunday deb yozgan edi: “Har bir xalqning tarbiyasi unda ildiz

otgan turmush tarzi asosida bunyod etilmog‘i lozim. Xalqning tarixini yo‘q qilib

bo‘lmagani singari, uning aqliy hayot xususiyatlarini ham yo‘q qilish mumkin

emas..., bu qoidani unutish – xalqni yo‘q qilmoq bilan barobardir, zero, uning taomili,

tili, tushunchasi – bir so‘z bilan aytganda, uning to‘laqonli hayotidagi u yoki bu

darajada rivojlangan e’tiqodlari majmui mavjud emas ekan, u qanday qilib xalq bo‘lishi mumkin?” Shunday ekan, tarbiya xalqchillik xarakteriga ega bo‘lishi uchun

mana shu tushunchalarga tayanmog‘i lozim. Asrlar davomida xalqning ma’naviy ehtiyojlari asosida paydo bo‘lgan

qadriyatlarda ilgari surilgan g‘oyalarni o‘z ongida shakllantirgan, ularning mohiyatini

anglab yetgan hamda amaliy faoliyatida qo‘llay oladigan yoshlargina yurtimiz

taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘sha oladi. Bu esa o‘z navbatida, umuminsoniy va milliy

qadriyatlarning mazmun-mohiyatini chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Mazkur

vazifani amalga oshirishda ta’lim muassasalari muhim o‘rin tutadi. Ta’lim

muassasalarida faqat o‘quvchilarga ta’lim berilibgina qolmay, tarbiyasiga ham alohida e’tibor qaratiladi. Shuning uchun ham bizda Sharqona qarash mavjud: “Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi”.

Ta’lim – tarbiya oldiga qo‘yilgan asosiy maqsad — umuminsoniy va milliy qadriyatlarga, insonparvarlik tamoyiliga asoslangan holda dars mashg‘ulotlarini

tashkil etish va uning uzviyligi, izchilligi, ilmiyligi va dunyoviyligini saqlab qolishdan iborat.

Milliy va umuminsoniy qadriyatlardan tarbiya jarayonida foydalanishning mazmuni va o‘ziga xos usullari sharq mutafakkirlarining ta’limiy-axloqiy asarlarida o‘z ifodasini topgan. Allomalarimizning asarlari qadriyat sifatida milliy tarbiyaning

26

asosiy xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhimdir.

Hozir maktablarimiz uchun xalq an’analariga hurmat asosida yaratilgan

ma’naviy tarbiya dasturi har doimgidan ham zarurdir. Darsliklarimizda

keltirilayotgan ertaklar, rivoyatlar, maqol-u matallar, topishmoqlar, boshqotirmalar, tez aytishlar — barchasi yoshlarimizning ma’naviyatini taraqqiy ettirishga xizmat

qiladi. Jumladan, “O‘qish kitobi” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1 – sinfi uchun darslik “Sharq” nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati Toshkent – 2012, T.G‘afforova, E.Shodmonov, G.Eshturdiyevalar hammuallifligida chop etilgan darslikda 32ta maqol, 41ta topishmoq, allomalarimiz o‘gitlaridan 11ta,

hikmatli gaplardan 10ta, ertaklar 8ta, rivoyatlar 5ta, tez aytishdan 14ta, she’r – 28ta, hikoyalar 27tani, bundan tashqari turli-tuman rebuslar, boshqotirmalardan tashkil topgan.

Binobarin, bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, xalq pedagogikasini o‘rganish, xalqning tarixiy rivojlanishi jarayonida to‘plangan tarbiya borasidagi

tajribaga ega bo‘lish - zamonaviy maktab, oila va jamiyatning eng muhim ehtiyojlaridan biridir. Xalq zakovatining tarbiya xususidagi hikmatlarini bilish, xalq pedagogikasi yutuqlari ruhidagi tarbiya faoliyatining ko‘nikma va malakalariga ega

bo‘lishi har bir o‘qituvchi, sinf rahbari, ota-onalar, tarbiyachilar uchun zarurdir. Zero, bularning barchasi ularning pedagogik va ijtimoiy madaniyatini boyitadi.

BOLALARNI MUSTAQIL O‘QISHGA O‘RGATISH

QarDU Lingvistika kafedrasi o‘qituvchisi Fotima Choriyeva

Yurtimiz mustaqillikka erishgach ta’lim-tarbiyaga e’tibor kuchaytirildi, jumladan maktab inshootlari, oliy ta’lim muassasalari barpo etildi, ta’mirlash, qayta

jihozlash ishlari olib borildi, shuningdek, bolalarning yosh, fiziologik, psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda qator darsliklar yaratildi, yangidan – yangi gazeta va jurnallar tashkil etildi, bolalar kitobxonlik ko‘lamini oshirish maqsadida

bolalarbop kitoblar chop ettirildi va hokazo. Xususan, biz yuqorida “bolalar kitobxonligi” degan jumlani ishlatib o‘tdik.

Xo‘sh kitobxonlik degani nima o‘zi? Bolalarning kitobga qiziqishi qay ahvolda? Bolalarni kitobga qiziqishini oshirish uchun qanday ishlarni amalga oshirish kerak? degan savollar tug‘iladi.

Yuqoridagi savollarga javob tariqasida shuni aytishimiz mumkinki, kitobxonlik bu — o‘zbek adabiyotshunosi Safo Matchonov ta’riflaganlaridek, — “insonga

o‘qiganlari yuzasidan his-tuyg ‘u uyg‘onishi, uning ruhiyatini o‘stirish, kitob o‘qishning zaruriyatga aylanishi, bilim va tafakkurning ortishi, madaniy-ma’naviy

saviyaning oshishi, hayot bilan badiiy adabiyot o‘rtasidagi o‘xshashlikni anglab olish,

adabiyot bilan jamiyat taraqqiyoti o‘rtasidagi mushtaraklikni tushunish bilan bog‘liq

jarayondir”. Hozirgi kunlarda bolalarning kitobxonlik darajasi yaxshi ahvolda deya

olmaymiz. Sababi shuki, bir tomondan kompyuter o‘yinlarining ko‘payib ketishi, televideniya ko‘rsatuvlari bolalarning ko‘p vaqtini olishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan kitoblarning qimmatliligi va uni sotib olishga serfarzand oilalarning qurbi yetmasligi,

27

bolalarbop qiziqarli kitoblarning kamligi, ota-onalarning beparvoligi, bolalarbop asarlarning nashr ishlaridagi qiyinchiliklari tufayli kam chop etilayotganligi, kutubxonalarda kitob fondining kamayib ketishi, kutubxona va kitob do‘konlarining

kamayib ketganligini ko‘rsatishimiz mumkin. Kompyuter o‘yinlariga, efirga uzatib borilayotgan ko‘rsatuvlarga bolalarning mukkasidan ketishi ularni loqayd, layoqatsiz bo‘lib rivojlanishlariga sabab bo‘luvchi asosiy omillardan biri desak adashmagan

bo‘lamiz. Lekin bu degani barcha bolalarning bo‘sh vaqtlari shu tarzda o‘tadi degani emas, albatta. Bolajonlarimiz orasida gazeta va jurnallarni o‘qishni, kitob mutolaa

qilishni xush ko‘radiganlari ham talaygina. Bu, albatta, bizni quvontiradi. Bunday yoshlarni ko‘paytirish uchun esa bolalarni yoshligidan kitobga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashimiz, ularning kitobga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish lozim. Buning uchun esa:

— bolalarga ko‘proq kitob olib berish; — o‘qigan kitoblari haqida so‘zlab berish; — bolalarbop asarlar yaratish; — yozuvchi, shoirlar bilan ta’lim muassasalarida uchrashuvlar uyushtirish; — kutubxonalar fondini bolalarbop qiziqarli kitoblar bilan boyitish; — kitoblar narxini pasaytirish; — har bir oilada shaxsiy kutubxona tashkil etish; — o‘qish, adabiyot darslarini va sinfdan tashqari o‘qish darslarining sifatini

oshirish; — bolalarga kitob o‘qishga imkoniyat yaratib berish kerak. Bularning barchasi bolalarning kitobxonlik darajasini oshiribgina qolmay,

o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini, ehtiyojini, havasini, qiziqishini

tarbiyalaydi, shakllantiradi. Oz bo‘lsa ham bilmoq uchun ko‘p o‘qimoq zarur deganlaridek, bolalarni

mustaqil o‘qishga o‘rgatish, avvalombor, bolalarning bo‘sh vaqtlarini sermazmun, maroqli o‘tkazishga yordam bersa, ikkinchi tomondan esa bolaning ongini,

tafakkurini, mustaqil fikrlay olish qobiliyatini o‘stiradi, barkamol shaxs bo‘lib

shakllanishiga yordam beradi. Bularning barchasi O‘zbekiston kelajagi uchun juda

muhim rol o‘ynaydi. Zeroki yurtboshimiz I.A.Karimov aytganlaridek, kelajakda

O‘zbekiston yuksak darajada taraqqiy etgan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma’naviy jihatdan yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil qoldirishi lozim.

O‘YIN TARZIDA TASHKIL ETILGAN DARS ORQALI BOSHLANG‘ICH

SINF O‘QUVCHILARGA BILIM BERISH Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus ta’lim

kafedrasi o‘qituvchisi Zuhra Choriyeva

Qariyb yigirma to‘rt yil ichida Vatanimiz iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalarda katta o‘zgarishlarga yuz tutdi. Bunaqangi o‘zgarishlarda faol ishtirok etish har birimizdan chuqur bilim, yuksak madaniyat, ma’naviyat, keng dunyoqarashni talab etadi. Jamiyat ehtiyojiga mos kelajak avlod vakillarini yetkazib berish uchun esa biz qadamni boshlang‘ich ta’limdanoq boshlashimiz lozim.

28

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun darslarni oddiygina savol-javob, suhbat bilan tashkil etish juda zerikarli jarayon hisoblanadi. Bola nimaga qiziqadi? Albatta o‘yinga. Xo‘sh, biz unda nima uchun o‘yin va ta’limni hamohanglikda tashkil etmaymiz?

Agarda bolalarni kuzata turib, ularga o‘yin o‘ynash yoki darslikdagi mashg‘ulotlarni bajarish tanlovini bersangiz, aksariyat bolalar o‘yinni afzal ko‘radi. Ularning psixologiyasidan kelib chiqqan holda dars jarayonida o‘yin orqali dars mazmunini tushunib olsin. Bunga misol qilib esa “Mozaika” usulini keltirishimiz mumkin. Bu o‘yinni barcha fan doirasida qo‘llashimiz mumkin. Biz quyida 3-sinf Tabiatshunoslik fanidagi “Dorivor o‘simliklar” mavzusining mozaikasini tuzib oldik. Mozaikani tuzishda shunga e’tibor qaratish lozimki, matn, savol va surat o‘zaro hamohanglikda bo‘lishi lozim. Tayyor mozaikani biz chiziqlari bo‘yicha kesamiz va konvertga solib har bir guruhga bittadan beramiz. Qaysi guruh birinchi bo‘lib kesilgan kubikchalarni tez va to‘g‘ri birlashtirsa, o‘sha guruh g‘olib bo‘ladi,

Ko‘rib turganizdek, ushbu mozaikada dorivor o‘simlik nomlari, ularning xususiyatlari hamda suratlari keltirib o‘tilgan. O‘quvchilarga bu “Mozaika” usulidan foydalangan holda ta’lim berish orqali sinfdagi eng tortinchoq bolani ham dars jarayoniga jalb etishimiz mumkin. Bolalar bu usul yordamida ham dorivor o‘simliklar xususida ma’lumotni, ham ularning suratini o‘yin tarzida bilib olmoqdalar.

Xulosa o‘rnida shuni aytib o‘tish lozimki, o‘quvchilarga bilim berishda bolalarcha yondashilsa, ularning xohish-istaklaridan kelib chiqqan holda ta’lim jarayonini tashkil etish ham qiziqarli, ham samarali bo‘ladi.

INTEGRATSIYALASHGAN DIDAKTIK O‘YIN ORQALI

O‘QUVCHILARGA TA’LIM BERISH Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus

ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi Zuhra Choriyeva

Ta’lim insonni bilmaslikdan bilishga olib boruvchi jarayon bo‘lib, dars jarayonida ustalik bilan tuzilgan topshiriqlar ijodiy mustaqillikni namoyon bo‘lishiga yuqori darajada ko‘maklashadi.

Har bir o‘quvchining bilimlarini namoyon qilishga ko‘maklashadigan mustaqil ishlarni tashkil qilish, albatta, o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq. Bunda, ayniqsa, o‘qituvchi fanlararo o‘zaro aloqadorlikka, ya’ni integratsiyaga tayansa yanada samaraliroq bo‘ladi.

Maqolamizda aziz o‘qituvchilarga shuni taqdim etmoqchimizki, ushbu integratsiyalashgan didaktik o‘yinni biz deyarli barcha fanlar doirasida qo‘llashimiz mumkin. Bu didaktik o‘yin nomini “So‘zlardan shakl yasash” deb nomlab, ona tili fanidan so‘z turkumlari doirasida qo‘llaydigan bo‘lsak, quyidagicha bo‘ladi:

shirin minglab maktab ketadi attang besh a’lochi yozdi sakkiz chizdi nega oltovlon jimjimador uxladi beshtacha o‘n nafar kitob qizil daftar mingta berdi totli odobli ko‘m-ko‘k naqadar boryapti afsus uchinchi oson xushbo‘y go‘zal oldi bolalar birinchi achchiq

29

Yuqoridagi so‘zlardan “ot” so‘z turkumiga xos so‘zlarni toping va ularni

birlashtiring. Natijada siz qanday shaklni hosil qildingiz? Ushbu boshqotirmani yechish uchun o‘quvchiga qalam, o‘chirg‘ich va chizg‘ich

kerak bo‘ladi. O‘quvchi dastlab “ot” so‘z turkumiga xos bo‘lgan so‘zlarni belgilab,

so‘ngra ularni birlashtiradi. Natijada rombning shakli hosil bo‘ladi. Oddiygina savol, darslikdagi mashqlar, testlar o‘quvchi uchun yot emas, balki

— yod. Ammo ushbu didaktik o‘yinimiz esa butkul yangi bo‘lib, shu bilan birgalikda integratsiyalashgan hamdir. Sababi o‘quvchi ham ona tili faniga daxldor “ot” so‘z

turkumiga xos so‘zlarni topish bilan birgalikda, geometrik figura bo‘lmish rombning

ham shaklini chizmoqda. O‘qituvchilardan o‘quvchilarga saboq berishda noan’anaviy ta’limga murojaat

etish talab qilinmoqda ekan, dars jarayonida qo‘llaydigan didaktik o‘yinlarimizni,

metodlarimizni integratsiyalashtirish mumkin-ku. Yuqorida keltirib o‘tilgan didaktik

o‘yinni qaysi fan doirasida tuzishimizdan qat’iy nazar hosil bo‘ladigan geometrik figuralar orqali biz buni matematika faniga bog‘lashimiz mumkin. Yangilik

yaratishdan, uni amaliyotga tatbiq etishdan cho‘chimasligimiz lozim. Zeroki,

bularning barchasi bizning ertangi kuchimiz — yosh avlod uchun ekan, ularni bilimli, aqlli, dono, zukko qilib yetishtirishdek ulkan vazifani o‘z zimmamizga olgan

ekanmiz, nega endi biz yangilik yaratmasligimiz lozim? Nega faqatgina tayyor didaktik o‘yinlardan foydalanishimiz lozim?

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yurtimizda ta’limga berilayotgan yuksak e’tiborga xos va mos harakat bilan darsni jarayonini tashkil etish, albatta, o‘z

mevasini beradi. Buning uchun esa aziz ustozlardan tinimsiz izlanish, izlanish va yana izlanishni talab etadi.

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ТИЗИМИДА “УСТОЗ-ШОГИРД”

МУНОСАБАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ

ЖИҲАТЛАРИ К.Ғаниев, Т.Эрназаров (СамДАҚИ).

Бугунги кунда Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларидан келиб

чиқиб, таълим-тарбия тизимини янада такомиллаштириш, ўқитиш ва

тарбиялаш мазмунига миллий қадрият ва анъаналарни сингдириш, уларни

илғор ғоялар билан бойитишга йўналтирилган кенг кўламли ислоҳотлар амалга

оширилмоқда. Аждодларимиз томонидан асрлар давомида яратилган бебаҳо

маънавий мерос, унитилган қадриятларни қайта тиклаш, миллий ўзликни

англаш масаласи давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Миллий анъана ва

қадриятлар қайтадан мустаҳкам қарор топиши натижасида ўқитувчи-устоз

фаолияти бўлажак юқори малакали мутаҳассис кадрларни тайёрлашда нафақат

фан асослари юзасидан билим, кўникма ва малакалар билан қуроллантиришда,

балки аудиториядан ташқари бўш вақтларини мазмунли ташкил этишда,

уларнинг иқтидори, қизиқиши ва интилишларини инобатга олган ҳолда илмий-тадқиқот ишларига жалб этишда, уларда юксак маънавиятлиликни

шакллантиришда “устоз-шогирд” анъаналаридан фойдаланиш эҳтиёжга

айланиб бормоқда.

30

Дарҳақиқат юқори малакали муттассис кадрлар тайёрлашда “устоз-шогирд” тизимининг аҳамияти беқиёсдир. Мазкур тизим асосида замонавий

миллий кадрларни етиштиришда устознинг шогирд билан, яқин, самимий,

оқилона муносабатларини жонлантиришга қаратилаётган жиддий эътибор

диққатга сазовор. Шунингдек, мазкур тизим бу икки таълим субъектлари

орасида нафақат илм-фан маълумотларини ўзаро алмашиш, балки юқоридаги

хулоса: қайси фазилат ва сифатлар асосида илмий тадқиқотлар олиб боришга

киришиш, олинган билимларни амалиётга қандай тадбиқ этиш, қайси мақсад ва

ғоялар амалиётига йўналтириш ва бошқа шу каби маънавий-маърифий тарбия

масалалари билан уйғунликда олиб боришни кўзда тутмоқда. Демак, бугунги “устоз-шогирд” муносабатларида устоз – мураббийларнинг ўз издошларига

фақатгина билим бериш билан чекланиб қолмаслигига аҳамият қаратилаётгани

ўзига хос ва муҳим хусусият сифатида намоён бўлади. Хатто, тизимнинг

ташкил этилиши ва уни янада такомиллаштиришга берилаётган эътибор

марказида – шогирдларнинг маънавий камолотига ғамҳурлик қилтинаётгани

алоҳида феномендир. Глобал муносабатлар ривожланиб, турли аҳборотлар

билан бир қаторда, ранг-баранг ғоя ва қарашлар шиддат билан оммавийлашиб

бораётган ҳозирги даврда, ёшлар маънавий камолотига эътибор бериш ҳар

қачонгидан долзарблашиб, “устоз-шогирд” тизими олдига ҳам бир қатор

вазифаларни қўйиши табиийдир. Ҳар қандай юқори малакали кадрларни

тайёрлаш, уларнинг чуқур билимга эга бўлиши – маънавий камолот билан

уйғунликда олиб боришни тақозо этади. Ёшларда касбий маҳоратни тарбиялаш, уларнинг маънавий-маърифий

салоҳиятини ошириш, изланиш, ижод қилиш, бир сўз билан айтганда ҳар

томонлама етук шахсни шакллантиришда ўзига хос тарбиявий таъсир кўрсатиш

мавжудлиги билан “устоз-шогирд”анъаналари катта аҳамият касб этади.

“Устоз-шогирд”анъаналарининг яна бир характерли жиҳати шундаки, унда

шогирднинг ўз имкониятларига ишонч, вазиятни тўғри баҳолаш ҳамда

иродавий сифатлари шаклланади, энг асосийси унинг ижтимоий фаоллиги

устозлар назоратида бўлади. Устознинг энг буюк бурчи – юрт равнақига

ўзининг муносиб ҳиссасини қўша оладиган, ақл-идрокли, фаҳм-фаросатли ва

қобилиятли шогирдлар тайёрлашдан иборат. Устоз яхши шогирд тайёрлаш

учун аввало унинг ўзи касбий салоҳиятли, маънавий баркамол, кенг дунёқараш

ва соғлом фикрга эга бўлмоғи лозим. Қадимдан “устоз-шогирд” анъаналарида устоз нафақат шогирдига йўл-

йўриқ, кўрсатма берибгина қолмай, ўз навбатида уларни мустақил фаолиятга

тайёрлаган ҳамда ўзидан кейин иш тажрибаси, билим ва маҳоратини авлоддан-авлодга ўтишига имконият яратган.

“Устоз-шогирд” муносабатлари муайян дастур, режа асосида олиб

борилиши мақсадга мувофиқ. Бу борада шогирд билан олиб бориладиган иш

шаклларида устоз қуйидагиларга риоя қилиши лозим: - шогирдга тарбиявий таъсир кўрсатишда уларни замон талабларига,

жамият қонун-қоидаларига мос билимлар билан қуроллантириш; - ягона мақсад сари интилишга, ишнинг натижасини кўра билишга

ўргатиш;

31

- шогирднинг руҳияти, маънавиятига ижобий таъсир кўрсата олиш ва ўз

ўрнида талабчан бўлиш; - ўзини ва ўзгаларни ҳурмат қилишга одатлантириш; - муваффақиятни кўзлаган ҳолда олға одимлаш; - ижобий қайтувчан алоқани ўрнатиш; - тарбияда турли хил усуллардан фойдаланишга эътибор қаратиш; - тарбия жараёнида устознинг ҳар томонлама: маънавий, ахлоқий, касбий

жиҳатдан намуна бўлиши; - бурч, масъулият, жавобгарлик ҳиссини шакллантириб бориш ва ҳоказо. Юқори малакали ҳар томонлама етук мутаҳассис кадрлар тайёрлашга

қаратилган “устоз-шогирд” анъаналарида қуйидаги педагогик тамойиллар

муҳим аҳамият касб этади: - онглилик ва фаоллик, яъни эгаллаётган у ёки бу фаолиятнинг ўзига хос

жиҳатлари, моҳиятини онгли тарзда тўлиқ англаб етиш, унинг истиқболи ва

равнақида фаоллик билан ҳаракат қилиш; - таълим-тарбиянинг турмуш, ҳаёт билан чамбарчас боғлиқлигини

инобатга олиш; - ўқитиш, тарбиялаш мазмуни ва шогирдлик босқичлари изчиллик билан

белгилаб қўйилган аниқ мантиқий тартибга эга бўлиши; - илм-фаннинг сир-асрорларини эгаллашда пухталик; - шогирднинг ёши ва ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш; - мутақилликка, ижодий изланишга йўналтириб боришда назарий

билимларнинг амалиёт билан боғлиқлигини ҳисобга олиш; Юқорида таъкидланганидек таълим-тарбия тизимида “устоз-шогирд”

муносабатларин шакллантириш ва ривожлантириш таълим-тарбиянинг янада

самарадорлигини ошишига ёрдам беради, юқори малакали шогирд

тайёрлашдан кўзланган самарани беради. Педагогик таълимот ғояларига кўра

амалий кўникма ва малакалар бевосита машқлантириш, яъни муайян фаолиятни

амалга бевосита бажариш орқали шаклланади. “Устоз-шогирд” анъанаси эса

талаба-ёшларда бевосита ишлаш, уларнинг индивидуал хусуссиятларини

инобатга олган ҳолда ёндашиш, мавжуд иқтидорларини янада ривожлантириш

учун қулай шарт-шароитни яратиши билан аҳамиятлидир. Бу каби ҳолатлар

ёшларни нафақат меҳнат ва ишлаб чиқариш фаолиятига масъулият билан

ёндашиш, балки ўзгалар меҳнатини қадрлаш, ҳалол меҳнат қилиш, меҳнат

самарадорлигидан ғурурланиш каби маънавий-ахлоқий сифатларни ҳам

тарбиялайди. Фарзанд тарбиясида шарқона, қадимий аждодлар урф-одатлари,

анъаналари, ахлоқ-одоб қоидаларига амал қилишда халқимизнинг миллий

тарбия тизимидан унумли фойдаланишга алоҳида эътибор бериш ва бу борада

устозлар ўз кучи, ақл-заковотини аямасликлари лозим. Юқоридаги фикрлардан

кўринадики, ҳозирги кенг қамровли демократик ислоҳотлар муҳитида келажак

авлоднинг ватан равнақига ўз ҳиссаларини қўша оладиган юқори малакали

кадрлар қилиб тарбиялаш давр талабига айланди. Бу борада таълим-тарбия

тизимида “Устоз-шогирд” анъаналари имкониятларидан унумли фойдаланиш

муҳим аҳамият касб этади.

32

ЎҚУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ И.Ю.Эгамов, Ф.Д.Кураков (СамДАҚИ).

Ҳозирги кунда бўлажак ўқитувчиларни касб-ҳунар коллежларига тайёрлаш

тизимида янги ахборот технологияларини қўллаб дарс ўтиш муҳим ўрин эгаллайди. Коллеж ўқитувчиси ишлаб чиқариш тараққиётининг келажаги, йўл-йўриқлари ва хусусиятларини билиши, шу билан биргаликда ўзи яшаб турган халқнинг анъаналари ва урф-одатларидан ҳабардор бўлиши лозим. Аҳолининг руҳиятини, ижтимоий, ахлоқий, мафкуравий, хуқуқий, маиший, оилавий одатлари ҳақида янги ахборот олиб туриши ва буни ўз таълим тарбиявий ишларида фойдаланиши ахборот технологиясини вазифаларидан биридир. Бу янгича мазмун – ахборотларни ўқувчиларга маълум вақт чегарасида етказиш жараёнини тезлаштирувчи омиллардан биридир. Асосий эътибор ҳозирги замон талаблари асосида ишлай оладиган мактаблар, болалар боғчаларида ижодкорлик, изланувчанлик билан меҳнат қилиш, тажриба ва синовлар ўтказишдан чўчимайдиган, таълим соҳасидаги ислоҳотлар йўналиши ва моҳиятини чуқур англайдиган, ўз касбига садоқатли ўқитувчи ва тарбиячиларни тарбиялаб беришга қаратилмоқда.

Замонавий ахборот технологиялари, компьютерлаштириш ва компьютер тармоқлари негизида таълим жараёнини янги ахборотлар билан таминлаш ривожланади. Ахборот технологиясининг яна бир мақсади инсонпарварлик ғояларини тарғиб этиш билан бирга умумий эмас, аниқ бир шахс тарбиясига қаратилгандир. Яъни ҳозирги ҳар бир ўқувчининг ва талабанинг бошқа зарур сифатлардан ташқари мустақил, эркин, хур фикрли бўлиб вояга етишга бутун диққат эътибор қаратилган. Ҳозирги янги педагогик технология, таълим стандартлари, улар асосида тайёрланаётган дарсликлар ва қўлланмалар ўзининг мазмун-моҳияти билан ёшларнинг ана шундай мустақил фикрли қилиб тарбиялашга қаратилган.

Замонавий ахборот технологиялари ўқувчиларга ахборотни ноанъанавий манбаларига мурожаат қилиш имкониятини очиб беради. Мустақил ишлари самарадорлигини оишарди ва ижодий фаолият билан шуғулланишлари учун кенг имконият беради. Бундан ташқари телекоммуникация тармоқларидан фойдаланишга асосланган янги ахборот технологияларини қўллаш натижасида ўқувчилар ўзини ахборот билан таъминланганлик даражаларини оширибгина қолмай, балки деярли бутун дунёдаги ҳамкасблар билан мулоқот қилишдек ажойиб имкониятга эга бўлади.

Ахбротларни қабул қилиб қайта ишлаш ва янги ахборотни яратиш билан шуғулланувчи технологияларни компьютер асосида жорий этиш янги ахборот технологияларини вужудга келтиради. Ҳозир замонавий мутахассисни унинг компьютер саводхонлигисиз тасаввур этиб бўлмайди, чунки замонавий ишлаб чиқариш ва уни бошқа жараёнларни янги ахборот технологияларидан у ёки бу даражада фойдаланишни тақозо этади. Замонавий янги ахборот технологиялари ўқувчиларга ахборотни ноанъанавий манбаларига мурожаат қилиш имкониятини очиб беради. Мустақил ишлари самарадорлигини оишарди ва ижодий фаолият билан шуғулланишлари учун кенг имконият беради. ахборот технологияларига қўйилган дидактик мақсадларни амалга ошириш учун

33

ўқитувчиларга ўқитишнинг турли шаклларидан фойдаланиш имкониятини беради. Замонавий янги ахборот технологияларидан фойдаланар экан, ўқитувчи компьютерлаштирилган ўқитиш ва назорат қилиш дастурларини ўз талабига кўра ўзгартириш имкониятига эга бўлади. Замонавий янги ахборот технологияларини қўллаш орқали ўқитувчилар ўқувчи шахсини ривожлантириш, ижодий изланиш ва биргаликда ишлаш, ўқув дастурларини энг мақбулларини танлаш ёки янгиларини яратиш учун қўшимча имкониятларга эга бўлади.

Ҳозирги кунда Замонавий янги ахборот технологиялари ўқитувчи ва ўқувчиларни билим олиш йўлидаги асосий омиллардан бўлиб қолади

AXBOROT TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH VA UNI BIROR-

BIR SOHAGA TATBIQ ETILISHI I.Yu.Egamov, F.D.Kurakov SamDAQI

Axborot texnologiyasidan foydalanish va uni biror-bir sohaga tatbiq etish o’z

ichiga qator vazifalarni oladi. Quyida axborotlashgan faoliyat ob`ektlari haqida gap yuritamiz. Bunday ob`ektlarga sonlar (o’lchash va modellashtirish natijalari), matnlar, tasviriy axborotning statistik va dinamik ifodalari, rasmlar, chizmalar va animasiyalar, ovozli obrazlar (yozilgan ovoz, musiqa va boshqalar) kiradi. Foydalanuvchining mustaqil va ongli ravishda olib boradigan faoliyatiga axborot ob`ektlarini yaratish, kerakli axborot ob`ektlarini izlash, axborotlarni yig’ish, tahlil qilish va ajratib olish, tashkillashtirish, kerakli ko’rinishda tasvirlash, axborot ob`ektlarini (matn, suhbat, rasm, o’yin va boshqa ko’ri-nishda) uzatish, modellashtirish, loyihalash, ob`ektlarni rejalashtirish va boshqalar kiradi. Axborot texnologiyasi modellari muayyan amallarni ongli va rejali amalga oshirishda o’zlashtiriladi. Bu jarayon quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1.kompyuter, shuningdek, printer, modem, mikrofon va ovoz eshittirish qurilmasi, skaner, raqamli videokamera, multi¬media proektori, chizish plansheti, musiqali klaviatura kabilar hamda ularning dasturiy ta’minoti, 2. uskunaviy dasturiy ta’minot, 3. virtual matn konstruktorlari, multiplikasiyalar, musiqalar, fizik modellar, geografik xaritalar, ekran prosessorlari, 4.axborotlar majmui — ma’lumotnomalar, ensiklopediyalar, virtual muzeylar.5 texnik ko’nikmalar trenajyorlari (tugmachalar majmuidan tugmachalarga qaramasdan ma’lumot kiritish, dasturiy vositalarni dastlabki o’zlashtirish va h.k.). Hozirgi kunda axborot va kompyuter texnologiyalari iboralari kundalik turmushda eng ko’p qo’llaniladigan tushunchalar desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki hayotning qaysi sohasini olmaylik, qanday amallarni bajarmaylik, albatta, axborotlar bilan ish ko’ramiz. Ya’ni axborotlardan foydalanish, axborot almashish, ularni uzatish, o’zlashtirish inson faoliyatining asosiy negizini tashkil etadi. Axborot texnologiyasi jamiyatning jadal rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omildir. Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo’lgan bo’lsada, hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o’ziga xos xususiyati shundaki, sivilizasiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xom ashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o’rinni egallamoqda. Axborot texnologiyalari

34

industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan bog’liq faoliyat sohalari tashkil qiladi. Axborot texnologiyalari sohasida bevosita ishlamaydigan odamlar ham kundalik ishlarida uning imkoniyatlaridan foydalanadi. Darhaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish — inson hayotining barcha jabhalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan bog’liq, ob`ektiv jarayon hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz halqi turmush darajasining yaxshilanishiga, ijtimoiy ehtiyojlarning qondirilishiga, iqtisodning o’sishi hamda fan-texnika taraqqiyotining jadallashishiga xizmat qiladi.

Jamiyatni axborotlashtirish jarayonini 5 asosiy yo’nalishga ajratish mumkin: 1. Mehnat, texnologik va ishlab chiqarish jarayoni vositalarini kompleks

avtomatlashtirish. 2. Ilmiy tadqiqotlar, loyihalash va ishlab chiqarish jarayonlarini

axborotlashtirish. 3. Tashkiliy-iqtisodiy boshqarishni avtomatlashtirish. 4. Aholiga xizmat ko’rsatish sohasini axborotlashtirish. 5. Ta’lim va kadrlar tayyorlash jarayonini axborotlashtirish. har qanday fan borliqning ba’zi tushunchalarini umumlashtirish, bir-biriga

bog’langan holda o’rganadi. Masalan, fizika tabiatdagi voqealar, hodisalar, ularning kelib chiqish shart-sharoitlari, ulardan inson hayotida foydalanish kabilarni o’rganadi. Fizikani o’qitishda turli usul va uslublardan foydalaniladi. Fizikada bilishning asosini nazariy bilim va o’zlashtirilgan bilimni amaliyotda tekshirish tashkil etadi. Har ikkala holda ham materialni o’zlashtirishda ma’lum darajadagi axborotlar majmui o’quvchilar ongiga yetkaziladi.

Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni o’zlashtirishda kompyuter tizimining yordami benihoya kattadir. Axborot qanday ko’rinishda ifodalanishidan qat`i nazar, uni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va foydalanishda kompyuter texnikasining rolini quyidagilar belgilaydi:

ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ СТУДЕНТА

Старший преподаватель Ш.Я.Хусаинов, Студент М. Суфиев.

В последние годы активизировалось внимание к здоровому образу жизни студентов, это связано с озабоченностью общества по поводу здоровья специалистов выпускаемых высшей школой, роста заболеваемости в процессе профессиональной подготовки, последующим снижением работоспособности.

Здоровый образ жизни отражает обобщенную типовую структуру форм жизнедеятельности студентов, для которой характерно единство и целесообразность процессов самоорганизации и самодисциплины, направленных на упражнение адаптивных возможностей организма.

Физическая культура выступает как необходимая часть образа жизни студентов, т. к она представляет собой неотъемлемую часть общечеловеческой культуры, является областью удовлетворения жизненно необходимых потребностей в двигательной деятельности, обеспечивает методы и средства реализации задачи становления гармонической личности её физического совершенства, играет одну из первостепенных ролей в решении проблемы развития и рационального использования свободного времени.

35

Для становления личности специалиста особое значение имеют профессиональная, социально-психологическая и дидактическая адаптация.

Среди средств адаптации видное место принадлежит физической культуре, влияние которой многофункционально, например повышение работоспособности, расширение диапазона двигательных работоспособности, рациональной организации учебного труда, что в конечном счете сказывается на улучшении академической успеваемости.

Здоровый образ жизни несовместим с вредными привычками. Употребление алкоголя, наркотических веществ, табак входит в число важнейших факторов риска многих заболеваний, негативно отражающихся на здоровье студентов, а следовательно на их успеваемости. Важнейшим в здоровом образе жизни является двигательная активность.

Связь движений с умственной деятельностью характеризуют следующие закономерности. В период напряженного умственного труда, наблюдается сосредоточенное выражение лица, сжатые губы, напряженная шея. Чем сложнее задача, которую приходится решать, тем выше напряжение мышц. Импульсы направленные от напряженной мускулатуры стимулируют деятельность головного мозга, помогают ему поддерживать нужный тонус.

Тонус и работоспособность головного мозга поддерживаются в течении длительных промежутков времени, когда сокращение и напряжение различных мышечных групп ритмически чередуются последующим растяжением и расслаблением. Такой режим движение наблюдается во время ходьбы, бега и многих других упражнений, выполняемых с тренированный ум, но и тренированное тело.

Стремление людей к физическому совершенству и оздоровлению побуждает специалистов физического воспитания вести поиск новых методов достижения этих целей. Хорошо зарекомендовавшие себя виды спорта традиционно остаются в арсенале средств физической культуры. Повышение эффективности учебного процесса по физической культуре и массовых оздоровительно-физкультурных мероприятий, формирование у студентов устойчивой потребности в двигательной активности предлагает использование нетрадиционных видов упражнений и спорта, пользующихся большой популярностью у студенческой молодежи.

Пауэрлифтинг-это троеборье, состоящее из приседаний со штангой, жима штанги и тяги штанги. С 1975 года Международной федерацией пауэрлифтинга проводятся Чемпионаты мира поэтому виду троеборья. Результат определяется достижением шести спортсменов, занявших наиболее высокие места в каждой из одиннадцати весовых категорий.

Армрестлинг-борьба руками на столе высотой 104,14 см, длиной 92,71 см, шириной64,77 см. «Контейнеры» для локтевого сустава борцов располагаются на столах на одинаковом расстоянии от краев и перпендикулярно к ним. Имеют П-образную форму (15,24х15,24) и выступают над поверхностью стола на 3,81 см. Чемпионаты мира по Армрестлингу проводятся регулярно на которых выступают студенты по четырем группам: мужчины правши, мужчины-левши, и также женщины.

36

Соревнования проводятся в различных весовых категориях: для мужчин в весе до 59кг, 68кг, 90 кг и выше, для женщин до 61,68кг, 80кг и выше.

Летература 1. Т.И.Искандеров, Б.И. Исхаков Здоровый образ жизни: восточные традиции и

современность. 2. И.И.Брехман. Валеология-наука о здоровье. ФиС, 1990г 3. И.А.Кошбахтиев Основы оздоровительной физкультуры молодежи.

Ташкент,1994 4. Максименко, А. М. М 17 Теория и методика физической культуры: учебник

для вузов физической культуры. Физическая культура, 2009.

ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИДА КОМИЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИ ВА

АЖДОДЛАР МЕРОСИ ф.ф.н., доц. А.И.Сафаров(СамДАҚИ).

Мустақилликни мустаҳкамлашнинг энг муҳим устувор вазифаларидан

бири ёш авлодда миллий ғурур туйғусини тарбиялаш, бой маданий – тарихий меросимизнинг муносиб ворисларини вояга етказишдан иборат. Шубҳасиз, тарих сабоқлари асосида бунёд этилаётган бугунги кунимиз келажак тараққиётимиз учун замин яратади. Шу боис ўзлигини тикламоққа азм қилган ҳар бир миллат бу йўлда ўзига хосликни, мустақил ривожланиш йўлини танлайди. Бу йўлда аждодлар ҳаёт тажрибаси, билим ва тафаккури, яратган моддий ва маънавий бойликлари миллат ва жамият тараққиёти учун ишончли ва мустаҳкам таянч бўлиб ҳизмат қилади.

Шарқ фалсафий тафаккури тарихида азалдан инсон ва инсоний муносабатлар, инсон шахсини карор топтирадиган ижтимоий муҳит, инсон қадри ва эрки масалаларига алоҳида эътибор қаратилган.

Комилликка элтувчи йўл барча иллатлардан фориғ бўлиш, эзгу фикрларга ва эзгу амалларга таяниш, ҳақ йўлида илм – маърифатга интилиш орқали боради. Барча фазилатлар манбаини ўқиш, ўрганиш ва маърифат ташкил этади. Шу ўринда Абу Райхон Берунийнинг қуйидаги ҳикматини келтирмоқ ўринлидир: “Илм олиш дастлаб ахлоқий покликни талаб қилади. Шунингдек, таълим ва тарбия бир бутунликни кўрсатади, фақат шу борлиққа амал қилган шогирдлар камолот сари бора олади”.

Тарихдан маълумки, буюк аллома боболаримиз ўз фалсафий таълимотларида инсон комиллиги мезонларига алоҳида тўхталиб ўтганлар. Жумладан, Абу Наср Форобий инсон комиллигининг таянч манбаи сифатида етук ахлоқ, маърифатли ва адолатли жамият ғоясини илгари суради. Ахлоқий фазилатлар негизида инсонни комиллик сари етакловчи хислатлар шаклланади. Фозил инсон ғояси Форобий таълимотида фозиллик хислатларини тарбия этувчи фозил жамият ғояси билан уйғунлашиб кетган.

«Фозил одамлар шаҳри» асарида мутафаккир аҳлоқий етукликка эришган инсон ўн икки фазилатга эга бўлиши лозимлигини таъкидлайди. Булар: соғломлик; фаросатлилик; кучли ҳотира; зукколик; сабр-қаноатлилик; маърифатпарварлик; нотиқлик; ҳақиқатгўйлик; олийжаноблик; молпараст бўлмаслик; мардлик; адолатпарварлик.

37

Абу Наср Форобийнинг комиллик фазилатлари туркумида келтирган ушбу инсонийлик фазилатлари аввало инсоннинг маънавий етуклиги ҳислатлари билан узвий боғланиб кетгандир. Ваҳоланки, бугун биз ўзида комиллик фазилатларини мужассам этган баркамол инсон тарбиясини маънавий – маърифий ишларимизнинг пировард мақсади деб билар эканмиз, ёшлар тарбия инсонпарварлик, ватанпарварлик, эркпарварлик ва фидойилик туйғуларини қарор топтиришда буюк аждодларимиз белгилаб ўтган ахлоқий фазилатларни устувор деб биламиз.

Инсоннинг ахлоқий етуклиги ва инсоний фазилатлар уйғунлиги, инсонда тана ва руҳ тарбияси масалалари Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Алишер Навоий каби алломаларимиз таълимотларида муҳим ўрин эгаллайди.

Ўрта асрлар Шарқ алломалари фалсафий дунёқарашида фозил жамият ғояси алоҳида ажралиб туради. Айни шу маънода инсон комиллигини қарор топтирувчи, унинг тўкис моддий ва маънавий борлиғи мукаммаллиги учун асос бўладиган соғлом ижтимоий муҳит ғоясига ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Аллома Абу Али ибн Сино инсонпарварлик ва инсонда комиллик фазилатларини рўёбга чиқарувчи муҳит ўртасидаги узвий боғлиқликка доир чуқур фалсафий фикрларини баён этган. Табобат илмини инсон жисми ва руҳияти тарбияси илми билан узвийликда таҳлил этиш Ибн Сино фалсафасига хос хусусиятдир.

Ибн Синонинг инсонпарварлик, инсон ва унинг маънавий дунёсига оид фикрлари ахлоқий ғояларида баён этилган. Айниқса, аллома инсон комиллиги ҳақида гапирар экан, «Ахлоқ ҳақида рисола»сида комиллик фазилатларига мос хислатлардан ор-номус, қадр-қиммат, сахийлик, сабр-тоқат, шаън, ғайратлилик, сирни сақлай билиш, илм-маърифатли бўлиш, очиқлик, виждонийлик, садоқатлилик, дўстлик, ҳақиқатгўйлик сингари тушунчалар таърифини келтиради. Ушбу ҳислатларнинг камол топишида инсон дунёга келиб, вояга етадиган муҳит соғломлигига жиддий эътибор қаратилади. Бу борада оила, мактаб ва жамоа таъсири муҳим деб саналади. Соғлом муҳитда инсонни маънавият ва маърифат сари йўлловчи тарбия жараёни мақсад қилиб белгиланади. Хусусан, оила муҳитида қарор топадиган муносабатларда фарзанд тарбияси, эр ва хотин тарбияси амалга оширилади. Ибн Сино ота-она масъулияти, фарзандлик бурчи, аёл оқилалигига хос фазилатлар, устоз-муаллим ҳислатлари тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтади.

Шеърият мулкинининг султони Мир Алишер Навоий ижодида инсонпарварлик ғоялари, у яратган ижобий образлардаги инсонийлик фазилатлари орқали баён қилинади. Биргина унинг инсонийлик ҳақидаги фикрларини баён эта оладиган:

Одами эрсанг, демағил одамий, Ки ониким йўқ халқ ғамидин ғами.

мисраларининг ўзи инсонийлик хислатларни ифода эта олган. Ўзининг инсоний фазилатлари, илмий салоҳияти билан дунё аҳли

эътиборига тушган буюк аллома боболаримиз намунаси мустақиллик йўлида эзгу мақсадларимиз ифодаси ҳамда таянчи бўлган баркамол авлод тарбиясига ибрат мактаби бўлади. Ўрта асрлар Шарқ алломалари – буюк боболаримиз

38

тарихий ва маданий меросининг бугунги кун учун қанчалик аҳамиятли эканлигига эътибор қаратар экан, юртбошимиз Ислом Каримов 2014 йил 15 – 16 май кунлари Самарқандда бўлиб ўтган халқаро конференцияда сўзлаган нутқида таъкидлаб ўтдики, «Ўзининг тарихий, маданий ва интеллектуал меросини асраб авайлашга, бойитиш ва кўпайтиришга, шунингдек, униб – ўсиб келаётган ёш авлодни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялашга етарлича эътибор қаратмайдиган, ҳар томонлама уйғун ривожланган, мустақил фикрлайдиган, ўз қараш ва ёндошувига, гражданлик позициясига эга бўлган шахсни камол топтиришни ўз олдига мақсад қилиб қўймайдиган ҳар қандай давлат ва жамият тарих ва тараққиёт йўлидан четда қолиб кетишга маҳкум эканини биз ўзимизга яхши тасаввур этамиз»1.

Дарҳақиқат, ҳозирги даврда инсоният олдида турган барча умумбашарий муаммолар ечими авваламбор инсон омили ролининг фаоллашуви, унинг соғлом фикри юксак маънавияти ва маърифати билан боғлиқ бўлиб қолаётганлиги исбот талаб қилмайдиган ҳақиқатдир. Зеро, XXI аср инсоният тарихида янги бир даврни – цивилизациямиз олдида турган барча муаммоларни ва зиддиятларни юксак маънавият, теран ақл – идрок, билим ва тафаккур кучи, ўзаро ҳурмат ва келишув йўли билан ҳал қилиниши устувор бўлган даврни бошлаб берди. Бир сўз билан айтганда, янги аср бизнинг олдимизда турган барча муаммоларни оқилона ҳал этишнинг ўзига хос йўлини кўрсатиб турибди. Бу йўл барча халқлар ва миллатлар ўртасидаги тинч – тотувлик, ўзаро ҳурмат ва тенг ҳуқуқлиликка асосланган, шунингдек, умуминсоний ҳавфсизликка таҳдид солаётган кучларни бартараф этиш, барқарорлик шартлари ечимини берадиган ва тараққиёт кафолатларини таъминлайдиган истиқбол йўлидир. Ваҳоланки, бугунги кунда ҳал қилиниши лозим бўлган муаммоларни на сиёсий зўравонлик ва на куч ишлатиш йўли билан ҳал қилиб бўлмаслигини ҳаётнинг ўзи очиқ - ойдин кўрсатиб турибди.

Шундай экан, ҳозирги давр ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳаётида содир бўлаётган чуқур ўзгаришлар шиддати инсон тафаккурида ҳам ўзига хос ўзгаришлар ва янгиланишга олиб келмоқда. Ана шундай янгиланиш жараёнини тарихий давр маҳсули, инъикоси сифатида эътироф этиб, унга давр руҳини уйғунлаштириш орқали тафаккур тараққиётининг кенг имкониятларини яратиш бугунги куннинг долзарб вазифасидир.

КОМПЫЮТЕРДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА СОДИР ЭТИЛИШИ

МУМКИН БЎЛГАН МУОММОЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙЎЛЛАРИ (KEYS STADE УСУЛИ МИСОЛИДА)

Каримов А.А., Ғайбулов Қ.М.

Замонавий ахборот-коммуникация технологияларининг Республикамизда

ҳам барча соҳаларга кенг кўламли кириб бориши натижасида шахсий

компьютерлар ва ноутбуклар ҳамда бошқа турдаги компьтерли

технологиялардан турли соҳа ходимларининг фойдаланиш даражаси ҳам

юксалиб бормоқда. Ушбуларни инобатга олган ҳолда копьютерлар ҳам ҳар

доим ишчи ҳолатда бўлавермаслиги ва унга олиб келувчи айрим салбий

39

оқибатларнинг мавжудлиги ва уларни тузатиш ҳамда бартараф этиш йўллари

ҳақида фикр юритамаз. Бундай салбий оқибатлар турлича бўлиши мумкин-ки,

яъни мутахассис кўриги ва иштирокисиз ҳам тузатса бўладиган ҳолатлар ҳамда

бевосита мутахассис иштироки зарур бўлган ҳолатлар ва вазиятлар, уларни

ечишда таҳлилий ҳолатлар ва қарорлар қабул қилиш йўлларини Кейс стадии

усулида баён этамиз. Биз биламизки компьютерлар қуйидаги тизимли блок, монитор, клавиа-

тура ва мыш каби асосий қурилмаларнинг мажмуасидан ташкил топади ва

унинг самарали ишлаши учун ушбу қурилмаларнинг барчасининг бекаму-кўст

ишлаб туриши талаб этилади. Қуйида компьютерлар билан ишлаш жараёнларида содир этилиши мумкин

бўлган муаммо ва вазиятли ҳолатларнинг бир нечта вариантларини кўриб

ўтамиз. Муаммо: Тизимли блокдаги Power тугмачасини босгандан сўнг

компыютер ишга юкланмади. 1-вазият. Монитор экранида берилган хабарга кўра тизимли дастур

бузилган-лиги ҳақидаги хабар берилади: 2-вазият. Тизимли блок ишга туширилди, аммо экранда кузатилганда

охири-гача юкланмади ва яна такрор юклаш жараёни бир неча марта амалга

оширилади; 3-вазият. Тизимли блокда Power тугмачасини босиш орқали тизимли блок

ишга тушди аммо тизим ишга тушмади; 4-вазият. Монитор экрани кўрсатмаяпти; 5-вазият. Тизимли дастур ишга тушади аммо монитор ёнмади; 6-вазият. Тизимли блокка электр қуввати келмаяпти; 7-иазият. Монитор экрани тизимли блокда муоммо мавжудлигини таъкид-

лаяпти; 8-вазият. Тизимли блок ишламаяпти 1-ҳолат; 9-вазият. Тизимли блок ишламаяпти 2-ҳолат; 10-вазият. Тизимга пароль қўйилганлиги сабабли ишга юкланмаяпти; 11-вазият.Тизимли блок ишлаяпти аммо монитор ишламаяпти, сиз

тақдимотингизни намойиш қилишингиз керак; 12-вазият. Тизимли блок ва монитор ишчи ҳолатда аммо клавиатура

ишламаяпти, қоғоздаги маьлумотларни компыютер хотирасига киритиш керак. Таҳлил ва қарорлар қабул қилиш. 1-вазиятда берилган ҳолат учун қуйдагича таҳлилий хулоса берамиз: 1) тизимли дастурни иложи бўлса тиклаш яъни F8 тугмачасини босиш

орқали қуйдаги ҳолатларда: - хавфсизлик режимида(режим безопасности); - энг сўнгги омадли конфигурацияда (последнего удачного конфигурации); - оддий режимда (Обычный режим); 2) тизимли дастурни компакт дискдан қайта ўрнатиш йўли билан; - танланма ёки тўлиқ режимда. 2-вазиятда бундай ҳолатлар таъминот блоки талаб қилаётган истеъмол

қуввати етишмаётганлигини ифодалайди. Бундай ҳолларда тизимли блокнинг

40

нормал ҳолда ишга юкланиши учун қўшимча электр қувватини оширишга

тўғри келади: - қўшимча стаблизатор улаш ёрдамида электр қувватини ошириш орқали; - қўшимча трансформаторлар улаш ёрдамида электр қувватини ошириш

орқа-ли. 3-вазиятда компьютернинг дастурий таъминот зарарланган ёки шкаст-

ланган бўлиши мумкин. Бундай ҳолатдан чиқиш учун қуйидаги ишларни

амалга ошириш керак: - тизимли дастур зарарланиши интернетга уланишдан ёки ташқи маълумот

ташувчилардан фойдаланиш орқали вужудга келиши мумкин. Ундан

ҳимояланиш учун вирусга қарши дастурлардан бирини ўрнатиб қўйиш; - локал дискларни тозалаш, текшириш (снакирование) ва тартиблаш

(дефраг-ментация) амалларини бажариш орқали; - тизимли дастурнинг ўчиб кетган файлини интернетдан ёки дискдан

тиклаш; - вақти-вақти билан интернетдан тизимли дастурни янгилаб туриш. 4-вазиятда демак монитор экрани кўрсатмаяпти, бунда асосий сабаб

видеохарита куйган ёки ишдан чиққан бўлиши мумкин, бундай ҳолатларда

видеохаритани алмаштириш керак бўлади. 5-вазиятда баъзи ҳолларда мониторнинг шнури тизимли блока нотўғри

уланган бўлиши мумкин ёки монитор экрани ишдан чиққан бўлиши мумкин.

Бундай ҳолатларда қуйидаги чораларни қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади: - монитор шнурини текшириб кўриб қайтадан улаш; - мониторни таъмирлашга бериш ва бошқаси билан алмаштириш. 6-вазиятда тизимли блока электр қуввати келмаслигининг асосий

сабабларидан бири таъминот блоки ишламаётганлигидир. Бунинг учун

таъминот блоки текшириб кўрилади ва қуйидаги чоралар қўлланилади: - таъминот блоки носаз яъни электр энергиясидаги узилишлар ёки юқори

қув-ватли ток келиши натижасида унинг ишдан чиққан бўлса қайта таъминлаш

ёки алмаштириш; - таъминот блоки нотўғри уланган бўлса уни қайтадан тўғрилаб улаш. 7-вазиятда монитор экрани тизимли блокда муоммо мавжудлигини

таъкидлаётган бўлса, у ҳолда дастлаб қаттиқ диск текшириб кўрилади ва

вазиятга қараб қуйидаги чоралар кўрилади: - қаттиқ дискни тизимли диск ёрдамида қайта форматлаш; - қаттиқ диск ишдан чиққан бўлса уни алмаштириш. 8-вазиятда монитор экрани тизимли блокда муоммо мавжудлигини

таъкидлаяпти, у ҳолда оператив хотира ёки тизимли платада муоммо борлиги

аниқланади. Дастлаб оператив хотира текшириб кўрилади, унда нуқсонлар

бўлмаса сўнгра тизимли платада текшириб кўрилади ва вазиятга қараб

қуйидаги чоралар кўрилади: - оператив хотирани алмаштириш; - агар тизимли платада нуқсонлар бўлса уни таъмирлаш ёки алмаштириш. 9-вазиятда тизимли блок ишламаяпти яъни қурилмаларни бир – бири

билан боғловчи шлейфлар ёки тасмалардан бири ишдан чиққан бўлиши

41

мумкин. Бундай вазиятларда ишламаётган ёрдамчи қисмлардан нуқсонли деб

топилгани алмаштирилади. 10-вазиятда тизимга пароль қўйилганлиги сабабли ишга юкланмаётган

бўлса, кўйидаги чоралардан бирини кўллайсиз: - паролни унутган бўлсангиз ёки билмасангиз админстраторга мурожаат

қилинг; - паролни эслашга ҳаракат қилиб кўринг; - агар сиз паролни унитган бўсангиз компьютерни ўчиринг ва

батарейкасини ечиб олинг, бир соатдан сўнг батарейкани қайта жойига қўйиб

тизимли блокни ишга юкланг. 11-вазиятда тизимли блок ишлаяпти аммо монитор ишламаяпти, сиз

тақдимотингизни намойиш қилишингиз керак у ҳолда бундай вазиятдан чиқиш

учун хонада видеопректор мавжуд бўлса мониторнинг жойига уни улаб катта

экранга тўғридан-тўғри олиб чиқинг. 12-вазиятда эса тизимли блок ва монитор ишчи ҳолатда аммо клавиатура

ишламаётган бўлса ва қоғоздаги маьлумотларни компыютер хотирасига

киритиш зарурати туғилса сичқонча ҳизматидан фойдаланиб қуйидагиларни

амалга оширинг: - экранли клавиатурадан фойдаланинг; - сканер хизматидан фойдаланинг. Иш жараёнида компьютер иши бир маромда тўҳтаб қолди (бу ҳолат

кўпинча қотиб қолиш ҳолати дейилади), шундай ҳолатда Ctrl+Alt+Enter

тугмалари мажмуасини биргаликда босиш ёки Reset тугмачасини босиш орқали

компьютерни ишга қайта юклаш мумкин бўлади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, компьютерлар билан ишлаш

жараёнида фойдаланувчи дуч келиши мумкин бўлган вазиятлардан бир

нечтасини келтирдик ва улардан чиқиш ҳолатларини таҳлил қилиб бердик.

“КЕКСА АВЛОД ҲАЁТИ ЁШЛАР УЧУН ХАЁТ МАКТАБИ” доц. Бегматова С.Ж., талаба Ҳайитова Л.

Ўзбекистоннинг ўз мустақиллигини қўлга киритиш осонликча кечгани йўқ.

Бунинг учун република рахбарятининг Ўзбекистоннинг сиёсий суверенитетини

таьминлашга қаратилган қатиий йўли И.А.Каримов томонидан 1980 йилларда охиридан бошлаб бир неча марта кўндаланг қилиб қўйилди. Жумладан И.А.

Каримов КПСС Марказий Комитетининг 1989 йил 20 сентябрида Москвада

бўлиб ўтган Пленумида далил тарзда: “Биз иттифоқ ва республикаларнинг

вазифаларини,бурчларини ва ўзаро мажбуриятларини аниқ-равшан белгилаб

қўйиш, республикалар мустақиллигини ҳар жиҳатдан мустаҳкамлаш

тарафдоримиз”-деб такидлади. Орадан бироз вақт ўтгандан сўнг –Ўзбекистон

Компартийяси Марказий Комитетининг 1990 йил 23 мартидаги Пленумда

И.Каримов Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақилликга эришишининг асосий

йўлларини кўрсатиб: “Сиёсий системани янгилаш масалаларини

Ўзбекистоннинг иқтисодий мустақиллиги муаммоларидан ажралган холда

қараш мумкин эмас. Бизда бундай мустақиллик учун шарт-шароит бор деган

42

фикрни билдиради. Шу билан бирга И.А Каримов Пленумда республика сиёсий

тизими тўғрисидаги масалани кўриб чиқишни хаёт тақозо қилаётганлигини

кўрсатиб, реал хокимият Ўзбекистон Компартиясидан, унинг барча

даражалардаги комитетларидан ҳалқ депутатлари Советларига берилиши билан

боғлиқ барча қийинчиликларни енгиб утишлари лозимлигини такидлаб,юзага

келган вазиятда Ўзбекистон Президенти лавозимини таьсис этиш муҳим

ахамият касб етади”-деб такидлади. 1990 йил 24 мартида ўн иккинчи чакирик Ўзбекистон Олий Советининг

биринчи сессияси бўлиб, унда Ўзбекистон тарихида биринчи марта

Президентлик лавозимини тасис этиш тўғрисида қарор қабул қилинди.Сессия

якдиллик билан Ислом Абдуғаниевич Каримовни Ўзбекистон Совет

Социалистик Республикасининг Президенти этиб сайлаш туғрисида қарор

қабулқилинди. Ўзбекистонда президентлик лавозимининг таъсис этилиши

республиканинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллиги учун кураш борасида

қўйилган дастлабки қадамлардан эди.Ўзбекистон Олий Советининг XII –

чақириқ иккинчи сессиясида 1990 йил 20 июнида “Мустақиллик

Декларатсияси" қабул қилинди. Декларатцияда ўзбек халқининг давлат

қурилишидаги тарихий тажрибаси ва таркиб топган бой аньалари, урф-одатлари этиборга олинди. Мустақиллик сари олиб борилаётган йўл

барқарорлик ва изчиллик сиёсати давом эттирилди. 1991 йил 31 августкуни

жумхурият Олий кенгашининг навбатдан ташқари 6-сессиясида “Ўзбекистон

Республикасининг Давлат мустақиллиги тўғрисида” Олий кенгаш Баёноти

қабул қилинди.Ўзбекистон нинг номи Ўзбекистон Республикаси деб

ўзгартирилди. Мустақиллик куни 1 сентябр 1991 йилдан бошлаб, миллий

байрам ва дам олиш куни,деб эьлон қилинди. Дунёга донғи кетган машхур ва донишманд,давлат арбоби, саркарда Амир

Темур бутун умри бўйи қуйдаги жумлани доим такрорлаб: “Куч-қувватдан

кетган одамгина дам олади”- дер эди. Куч-қувватга тўла, чарчашни

билмайдиган, донишманд ва камтарлик юртбошимиз Ислом Абдуғаниевич

Каримов элу-халқ, Ватан, инсоният тинчлиги, осойишталиги ва фаровонлиги

учун мамлакатимизда ва жаҳонда кўрсатаётган фаолияти барча ўсиб келаётган

ёшларга, талабаларга беқиёс наьмунадир. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликга эришиши туфайли Оллоҳ

таолонинг бизга собит қадам Президентнинг ато қилиниши билан

маьнавиятимиз, тарихимиз, маьнавий-қадриятимиз тез суратлар билан тикланди. “Халқнинг маьнавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш” -дейди Ислом Абдуғаниевич Каримов, - Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг

мухим вазифасидир. Маьнавият шундай қиммат баҳо меваки, у бизнинг

қадимий ва навқирон халқимизнинг қалбида бутун Инсониятнинг улкан

оиласида ўз мустақиллигини тушуниб етиши ва озодликни севиш туйғуси

билан биргаликда етилган. Маьнавият инсонга она сути, ота наьмунаси

аждодлар ўгити билан бирга сингади. Она тилининг буйук аҳамияти шундаки, у

маьнавият белгиси сифатида кишиларни яқин қилиб бирлаштиради . Табиатга

яқинлик, жонажон ўлканинг бениҳоя гўзаллигидан баҳраманд бўлиши

маьнавиятга озиқ беради, кучайтиради. Маьнавият ўз халқининг тарихини,

43

унинг маданияти ва вазифаларини чуқур билиш ва тушуниб етишга

суянгандагина қудратли кучга айланади. Тарихга мурожат қилар эканмиз, бу

халқ хотираси эканлигини назарда тутишимиз керак. Хотирасиз баркамол киши

бўлмаганидек, ўз тарихини билмаган халқнинг келажаги ҳам бўлмайди. Президентимиз И.А.Каримов “Тарихий хотира ва инсон омили буюк

келажагимизнинг гаровидир” 2012-йил 9-май.Оммавий ахборот воситалари

вакилларига берган интервьюсида “Ўтганлар хотирасига эҳтиром, инсонни

ҳаётийлик даврида қадрлаш халқимизга хос эзгу фазилат” эканлигини

таькидлайди. Тарихий хотира тушунчасига тиьриф беради. “Тарихий хотира – бу умр мазмунини, авлодлар ўртасидаги ворислик туйғусини, уларнинг бир-бирига даҳлдор эканини, ҳаётнинг бамисоли узвий халқалар каби кетма-кет

боғланишини англаш, тарихдан хулоса чиқариб, бугунги кун учун тўғри йўл

топиши, ота-боболаримзнинг руҳи покларига ҳурмат билан қараш миллий

қадрият ва аньаналаримизни топташга йўл қўймаслик, уларни кўз қорачиғидек

асраш демакдир” – дейди. Юқоридаги фикрларни исботи сифатида 2015 йилга мамлакатимизда

“Кексаларни эьзозлаш йили” – деб ном берилиши хам мазмуни моҳияти ва

эьтибори билан жуда катта ҳаёт тажрибасига эга бўлган кекса авлодлар

тажрибасини, уларнинг босиб ўтган ҳаёт йўлини ёшларимиз тарбия

фойдаланиш муҳим аҳамиятга эгадир. Давлатимиз раҳбарининг шу йил 18-февралдаги қарори билан тасиқланган

“Кексаларни эьзозлаш йили” Давлат дастурида 2015-йилда амалга

ошириладиган ишлар белгилаб берилган. Дастур кексаларнинг ҳайётини янада

яхшилашга, уларни моддий ва маьнавий қўллаб – қуватлаш қўларимни

кенгайтириш, ёки улуғ инсонлар айниқса, 1941-1945-йиллардаги уруш ва

меҳнат фронт фахрийларига ижтимоий пенсия таминоти ва тиббий хизмат

кўрсатишни такомиллаштиришни, оила ва жамиятда, айниқса ёшларимизни

халқимизнинг кўп асрлик қадрият ва аньаналари руҳида тарбиялашда

кексаларимизнинг урнини мустаҳкамлашга алоҳида эътибор берилган. Уруш ва меҳнат фронти фахрийлари мамлакатимиздаги санаторий-

соғломлаштириш муассасаларига, йилига бир марта темир йўл транспортида

бепул юриш ҳуқуқидан, шунингдек, ҳаво транспортида 50% миқдордаги

чегирмадан (бориш-келиш) фойдаланиши мумкин. “Ҳеч ким меҳр ва

эътибордан четга қолмасин” шиори остида тадбирлар ўтказиш

режалаштирилган. “Кексаларни эъзозлаш йили” Давлат дастурида белгиланган хайрли

ишларни амалга ошириш учун 2 триллион 246,5 миллиард сўм ва 229,6

миллион доллар ажратиш кўзга тутилган. Президентимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси фуқаролари 1941-1945 йиллардаги уруш ва меҳнат

фронти фахрийларини “Иккинчи жаҳон урушидаги ғалабанинг 70 йиллиги”

эсталик юбилей медали билан мукофотлаш тўғрисидаги фармони ҳам

кексаларга кўрсатилаётган ғамхўрликнинг яна бир ёрқин тимсоли бўлди.

Давлатнинг куч-қудрати нафақат унинг армияси билан, балки мамлакатда ҳукм

сураётган тинчлик ва осойишталик, фуқароларнинг аҳиллиги, ҳамжиҳатлиги,

44

ватанпарварлиги, ёши улуғ инсонларга кўрсатилаётган эътибор ва

ғамхўрлигида ҳам намоён бўлади. Республикамиздаги барча вилоятлар қатори Самарқанда ҳам фаолият

кўрсатаётган “Нуроний” жамғармаси Ҳасан Норбекович Нормуродов

бошчилигида жуда катта ҳайрли ишларни олиб боришаяпти. У киши кўп

йиллар масъул вазифаларда ишлаб келган, “Эл-юрт ҳурмати” ордени билан

тақдирланган. Халқ депутатлари Самарқанд вилоят кенгашидаги ЎзХДП

гуруҳи аъзоси, ҳаракатчан, серғайрат, тиниб-тинчимас бу одамни ҳеч ким 77

ёшда деб ўйламайди. У киши жамғарма ишини наъмунали ташкил этганлиги

учун вилоят, шаҳар жамғарма бўлимларанинг янги раҳбарлари у кишидан

тажриба ўрганишади. Шунингдек “Зарафшон” ва “Самаркандский вестник”

газеталарининг бош муҳаррири Фармон Тошевдаги шижоат, куч-ғайрат, тиниб-тинчимаслик, ташаббускорлик ҳаётидан ҳозирги ёшларимиз ўрнак олишса нур

устига нур бўлади. У кишининг кўксидаги “Эл-юрт ҳурмати” ордени-фаоллиги

фидоийлигини кўрсатиб турибди. Ёшларимизни кекса авлод ҳаётий

тажрибаларидан фойдаланган ҳолда тарбиялаш билан бирга маънавий

қадриятларимиз орасида миллий урф-одатлар, аждодларимиз жасоратларига

бағишланган ҳадислар,ривоятларидан фойдаланиш ҳам муҳим аҳамиятга

эгадир. “Ватанни севмоқ иймондандир”. “Жаннат оналар оёғи остидадир”. “Тош отганга қанд от”. “Ёмонлик қилганга яхшилик қил”. “Бошлиқ яхши бўлса, эл ўзар”. “Бошлиқ ёмон бўлса, эл тўзар”. “Орангизда энг кучли ким?”,- деб сўрайди Муҳаммад алайҳиссалом.

“Жангда ҳаммани мағлуб этган киши энг кучли одамдир”,- деб жавоб берди

унинг шериклари. “Йўқ”-дейди пайғамбар алайҳиссалом,-жаҳли чиққанда

вазминлик билан ўзини боса олган киши энг кучлидир”,-деб жавоб беради. Кекса авлод босиб ўтган ҳаётий тажрибаларидан фойдаланиб келажаги

буюк бўлган давлатимизни ёшларимиз қуради. Ҳозирги кунда ҳар томонлама

билимдон, шижоатли, ғайратли, компъютер, интернетни яхши биладиган уч-тўрт тилда гаплашадиган ёшларимизни кўриб мустақил Ўзбекистоннинг

келажаги пойдевори эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. ALGEBRAIK TENGSIZLIKLARNI ISBOTLASH METODIKASI

I.Abdullayev, M.Botirov, T.Begmatov (SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey).

Akademik litsey va kasb-hunar kollej o’quvchilari o’rtasida o’tkaziladigan

an’anaviy ichki, tuman(shahar), viloyat, Respublika va xalqaro matematika fan olimpiadalari va ularda foydalaniladigan misollarga nazar tashlasak, ularda albatta tengsizliklar va ularni isbotlashga doir misollar uchraydi. Shuni tan olishimiz lozimki, ba’zan bunday tengsizliklarni isbotlashda o’quvchilar xatoliklarga yo’l

qo’yishadi.

45

Yuqorida aytilgan fikrlarni e’tiborga olib, algebraik tengsizliklarni isbotlashda

foydalaniladigan asosiy usullar bo’yicha ba’zi bir tushunchalarni keltiramiz va bu

usullarning ba’zilaridan foydalanib bir nechta misollarni ko’rib chiqamiz. Tengsizliklarni isbotlashning ko’pgina turli-tuman usullari mavjud. Ularni

isbotlashda tez uchrab turadigan usullarni keltiramiz: 1-usul. Tengsizlikning chap va o’ng tomonlari orasidagi ayirma qaraladi. Uning

ishorasi aniqlanadi va bu ishoraga ko’ra qaralayotgan tengsizlikning to’g’ri yoki

to’g’ri emasligi bo’yicha xulosa chiqariladi 2-usul. Tengsizlikning asosiy xossalaridan va ba’zi eng sodda tengsizliklardan,

masalan, ikkita musbat sonning o’rta arifmetik qiymati ularning o’rta geometrik

qiymatidan kichik emasligi yoki ikkita musbat o’zaro teskari sonlarning yig’indisi

ikkidan kichik emasligidan foydalanib, berilgan tengsizlik to’g’riligi ko’rinib turgan

(ayoniy) tengsizlikka keltiriladi 3-usul. Ayniy shakl almashtirishlar yo’li bilan ayoniy tengsizlikdan berilgan

tengsizlikka yoki aksincha, berilgan tengsizlikdan ayoniy tengsizlikka kelinadi 4-usul. Tengsizlikni kuchaytirish yo’lidan foydalaniladi 5-usul. Matematik induksiya metodidan foydalaniladi 6-usul. Ilgari isbot qilingan tengsizliklardan foydalaniladi. Bu usullardan ba’zilaridan foydalaniladigan bir nechta misol ko’rib chiqamiz.

1-misol. 0,0,0 cba bo’lsa, 9)111

)(( cba

cba tengsizlikni

isbotlang.

Isbot. )(3111)111

)((a

b

b

a

b

c

a

c

c

b

a

b

c

a

b

a

cbacba

.92223)()( b

c

c

b

a

c

c

a

Bu yerda, 2a

b

b

a tengsizlikdan foydalanildi. Isbotlandi.

2-misol. 0,0,0 cba sonlari uchun 2

322

2

22

2

22

2

ba

c

ca

b

cb

a

tengsizlik o’rinli bo’lishini isbotlang. Isbot. Bu tengsizlikni isbotlash uchun avval

222222 ,, cazcbybax yangi o’zgaruvchilar kiritamiz va ular orqali 222 ,, cba larni ifodalaymiz:

2,

2,

2222 xzy

czyx

byzx

a

U holda,

x

xzy

z

zyx

y

yzx

ba

c

ca

b

cb

a

22222

2

22

2

22

2

)3)()()((2

1)111(

2

1

x

z

z

x

z

y

y

z

x

y

y

x

x

z

x

y

z

y

z

x

y

z

y

x

.2

3)3222(

2

1 Isbotlandi.

46

3-misol. 2n son uchun n

n

n

11...

3

1

2

1222

tengsizlikni isbotlang.

Isbot. Matematik induksiya metodidan foydalanamiz: 2n da tengsizlik o’rinli

bo’ladi: .2

1

4

1 Tengsizlikni biror natural kn sonda o’rinli deb faraz qilamiz:

k

k

kkS

11...

3

1

2

1)(

222

bo’lsin. Tengsizlikni 1 kn da ham o’rinli

ekanligini isbotlaymiz:

222222 )1(

11

)1(

1)(

)1(

11...

3

1

2

1)1(

kk

k

kkS

kkkS

2

23

2

23

2

2

2

2

)1(

1

)1(

1

)1(

)1)(1(

)1(

)1)(1(

kk

kk

kk

kkkk

kk

kkk

kk

kkk

.1

1)1(

)1(

)1( 2

2

2

23

n

n

k

k

kk

kk

kk

kk

Demak, tengsizlik istalgan 2n da o’rinli. Isbotlandi.

4-misol. Ixtiyoriy haqiqiy a son uchun 21

22

2

a

a tengsizlik bajarilishini

isbotlang.

Isbot. .1

11

1

1

1

1

1

11

1

22

2

22

2

2

2

2

2

aa

aa

a

a

a

a

a Ikkita

musbat o’zaro teskari sonlar yig’indisining xossasiga ko’ra, .21

11

2

2

a

a

Demak, .21

22

2

a

a Isbotlandi.

5-misol. 1510178 ekanligini isbot qiling. Isbot. Har bir irratsional sonni kvadratga ko’taramiz:

156136.150225)1510(,136225)178( 22 shart

bajarilgani uchun .1510178 Isbotlandi. Foydalanilgan adabiyotlar:

1. И.С.Петраков “Математика тўгараклари”. Тошкент, “Ўқитувчи” 1991 2. S.Alixonov «Matematika o’qitish metodikasi», Toshkent, 1992.

ILM-FAN RIVOJI VA INTELLEKTUAL AVLOD TARBIYASI

ADU F.Ehsonova. ADU talabasi A.Umarov Sanoat va transport kxk S.Saidjaxonov.

Hozirgi davrdagi jamiyat taraqqiyoti intellektual salohiyatli avlodni tarbiyalash

muammosini nihoyatda dolzarbligini ta’kidlamoqda va u ham milliy, ham

umumbashariy mazmun-mohiyatga ega, uning ijrosi insoniyatni ma’naviyat va

ma’rifatga, yuksak barkamollikka, ezgulikka olib boradi. Shu sababli ham intellektual

47

salohiyatli avlod va uni shakllantirish muammosining yechimlari azal-azaldan xalqimizning ezgu-orzusi bo’lib kelgan.

Ushbu maqolada bo’lajak mutaxassislarni tayyorlashda ulardagi intellektual

salohiyatni shakllantirish bosqichlari haqida fikr yuritiladi. O’zbek xalqining o’tmishiga nazar soladigan bo’lsak ajdodlarimiz ham yoshlar

intellektual salohiyatini yuksaltirishga doimo e’tibor berib kelgan va ularning doimiy

amaldagi orzusi bo’lgan. Bunday orzuga erishish nafaqat oila boshlig’i yoki ta’lim

muassasalaridagi murabbiylar, balki yurtimizning donishmandlari-ziyolilari (olimlar, shoirlar, yozuvchilar, tarixchilar, hadischilar va h.k.) va adolatparvar hukmdorlarning ham bosh maqsadi bo’lgan. Jumladan, Abu Nasr Farobiyning fozillar jamiyati, Yusuf Xos Hojibning «Saodatga eltuvchi bilim», shuningdek, At-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshband, Hoja Ahrori Valiy, Al-Marg’inoniy, An-Nasafiy, Az-Zamahshariy, Najmiddin Kubro, Ya’qub Charhiy,

Xoja Muhammad Porso, Mahdumi A’zam Xojogon, Kosoniy, Xoja Yusuf

Hamadoniy, Abdulholiq G’ijdivoniy va boshqalarning ilmi hadis yo’nalishidagi

ta’limotlari va Al-Xorazmiyning dunyoviy ahamiyatga ega bo’lgan kashfiyotlari , Ibn

Sino tibbiyoti, Abu Rayhon Beruniyning qomusiy ilmi va ijtimoiy axloqiy qarashlari, Amir Temur davlatchiligi va tuzuklari hamda uning adolatli ijtimoiy-tashkilotchilik ishlari, Mirzo Ulug’bekning koinot haqidagi ta’limoti, Mirzo Boburning ta’limni

(«Xatti Boburiy») isloh qilish sohasidagi, Alisher Navoiyning adolatli jamiyat va ma’rifatga chaqiruvchi ta’limotlari, Ma’mun akademiyasining ta’limotlarida teran

ifoda qilingan. Zero, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: “...hyech

shubhasiz, buyuk ajdodlarimiz merosiga tayangan holda hozirgi zamon va taraqqiyotning yangi va yuksak cho’qqilarini egallashga intilishimiz, o’zimizning nimalarga, qanday ulkan ishlarga qodir ekanligimizni namoyon etishimiz, barchamiz, avvalo, navqiron avlodimiz uchun ham qarz, ham farz bulishi shart”1

Hozirda bunday boy o’tmish merosimizga ega bo’lgan ajdodlarimiz orzusiga mustaqillik tufayli erishildi va respublikamiz ahlini turli jabhalarida tub burilishlarga, islohatlar qilishga ilhomlantirdi. Jumladan, ta’lim tizimida «Ta’lim to’g’risida»gi

Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» (KTMD) qabul qilinib, bulardan maqsad – ta’lim sohasini tubdan isloh qilishni, uni o’tmishdan qolgan zararli

sarqitlardan to’la xolis etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasidagi yuksak

ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar

tayyorlashning milliy tizimini yaratishdir. Ma’lumki, bunday maqsadni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimi (UTT)da

islohatlarni muntazam amalga oshirib va kuzatib borishni takozo etadi. Ushbu faoliyatni amalga oshirishda quyidagilar nazarda tutilmog’i lozim: -ta’lim tizimining kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash, tarbiyachi, o’qituvchi,

muallim va ilmiy xodimning kasbiy nufuzini oshirish; -davlat va nodavlat ta’lim muassasalarining har xil turini rivojlantirish; -uzluksiz ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta qurish: ta’lim, fan, texnika va

texnologiyalarning iqtisodiyot va madaniyatning jahon miqiyosidagi zamonaviy yutuqlarni hisobga olgan holda ta’lim va kasb-hunar dasturlarini tubdan o’zgartirish;

48

-ilg’or texnologiyalarni keng o’zlashtirish va yangilarini yaratish iqtisodiyotdagi

tarkibiy o’zgarishlar, chet el invistisiyalari ko’lamlarining kengayishi, tadbirkorlik,

kichik va xususiy biznesni rivojlantirish bilan bog’liq, ya’ni kasb-hunar va mutaxassisliklar bo’yicha kadrlar, shu jumladan boshqaruv tizimi kadrlarni

tayyorlash, qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish; -milliy istiqlol tamoyillari va xalqni boy intellektual meros hamda

umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va

bo’g’inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va axloqiy fazilatlarni rivojlantirish; -ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish jamiyat boshqaruvi shakllarini

rivojlantirish, ta’lim muassasalarini mintaqalashtirish; -ta’lim olishda, shuningdek, bolalar va yoshlarni ma’naviy-axloqiy intellektual

va jismoniy jihatdan tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya va xalqaro fondlar rolini kuchaytirish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish hamda ularni amalga oshirish;

-ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatini baholash tizimini yaratish va joriy

etish; -uzluksiz ta’lim tizimi fan va amaliyot (ishlab chiqarish) bilan

integrasiyalashning mukammal mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish; -ta’lim , ilm-fan bilan bog’liq ishlarni chet el va xalqaro tashkilotlar bilan

hamkorligini kengaytirish xamda rivojlantirish; -ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy,

ekologik va sanitariya-gigiyena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish va h.k. Demak, yuqorida qayd etilganlarni hisobga oladigan bo’lsak, uzluksiz ta’lim

tizimining bosh masalalaridan biri yosh avlodni «Davlat ta’lim standartlari» (DTS)

talablari darajasida tayyorlashdan iborat. (Bu yerda DTS jamiyat taraqqiyotiga mos muntazam ravishda takomillashtirilib borishi ham e’tiborga olinadi).

Intellektual salohiyatli avlod tarbiyasining yuqorida qayd etilgan ketma-ketligiga O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining beshta tamoyili asos qilib olingan bo’lib, u bo’lajak mutaxassilarining amaliy faoliyatigacha bo’lgan jarayonini

o’z ichiga olgan va o’z xususiyatiga ko’ra intellektual salohiyatli avlodni shakllantirishga kompleks yondashuv xisoblanadi.

INTELLEKTUAL SALOHIYATLI YOSHLARDA MA’NAVIY-

MAFKURAVIY IMMUNITETNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI. I. Sattarova, Sh. Homidova ADU

Yurtimiz kelajagi biz yoshlar qo’lida. Respublikamiz aholisining ko’pchiligini

yoshlar tashkil etadi va shu sababli yoshlar masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan. Globallashuv davri deb qaralayotgan bugungi kunda milliy va

umumbashariy qadriyatlar insoniyat hayotida har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv sharoitida o‘zlarining g‘arazli niyatlarini amalga

oshirishga intilayotgan, jirkanch muddaolariga ommaviy madaniyatni targ‘ib qilish

orqali erishishga intilayotgan qora kuchlar mavjudki, ular ijtimoiy ongi shakllanib ulgurmagan, hayotiy tajribalari yetarli bo‘lmagan yosh avlodga ta’sir etishning turli

vositalari, usullaridan foydalanishga harakat qiladilar. Shunday ekan oilada, ta’lim

49

muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish, bolalar va o‘quvchi yoshlar bilan ishlash tamoyillarini rivojlantirish bugungi kundagi dolzarb vazifalar sarasiga kiradi. Bu xususida yurtboshimiz I.A.Karimov o‘zining «Yuksak ma’naviyat

yengilmas kuch» asarida shunday yozadi: "ommaviy madaniyat" degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, induvidualizm, egosentizm g‘oyalarini tarqatish,

kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik

an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni

qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi". Tarbiyada «immunitet» so‘zi hozirda keng qo‘llanilayotgan tushunchadir. Aslida

«immunitet» so‘zi biologik tushuncha sifatida o‘simlik yoki tirik organizmning tashqi

ta’sirlarga chidamlilik va yashovchanlik ma’nolarini anglatadi. Tarbiyaviy immunitet

shaxsning ma’lum ijtimoiy muhit ta’siri, olgan ta’lim va tarbiyasi natijasida unda

shakllantirilgan tushuncha, fikr va g‘oyalar tizimi ostida faoliyat ko‘rsatishida

ularning ustivor ahamiyat kasb etishi hamda shaxsning xarakter xususiyatiga aylanganligini ifodalovchi ilmiy pedagogik tushuncha deb qarash fikrimizni oydinlashtiradi. Ana shu tarbiyaviy immunitet shaxsning jamiyatdagi muayyan maqsadlar va ustuvor tamoyillar asosida shakllangan dunyoqarashi tizimi bo‘lishi

maqsadga muvofiq bo‘ladi. Insonda shakllangan estetik his-tuyg‘u va kechinmalar,

qarashlar hamda e’tiqod o‘ziga xos xarakterni tarkib toptiradi. Bunday estetik his va

ezgulik asosida tarbiyalangan shaxs hech qachon, o‘zligini yo‘qotmaydi va o‘zini, o‘z

ruhiy holatini boshqara oladi. Bugungi kunda ommaviy madaniyat qurollaridan biri turli axborot vositalardir. Xususan, internetdagi turli saydlar orqali, kinofilmlar maishiy hayotimiz va ehtiyojimiz bo‘lgan ust-bosh va boshqa anjomlar kabilarda o‘z

ifodasini topmoqda. Bunday yashirin salbiy ta’sirlar kishi ongiga sekin-asta o‘z

ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi va ularga yuz foiz to‘siq qo‘yish, chegaralash

imkoniyati yo‘q. Barkamol avlod tarbiyasida tarbiya jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq

pedagogik jihatdan to‘g‘ri, sermahsul bo‘lishi uni mahorat bilan tashkil etilishi va

uyushtirilishiga bog‘liqdir. Yosh avlodni aldamchi, buzg‘unkor, begona ta’sirlardan

saqlash, hayotga yengil-elpi munosabatda bo‘lishlariga yo‘l qo‘ymaslik, voqelikka

ko‘r-ko‘rona munosabatda bo‘lishlarini oldini olish orqali ezgu o‘y, fikrlarni

shakllantirish, ijtimoiy faol shaxs xususiyatlarini tarkib toptirish orqali o‘quvchi-yoshlar ma’naviy saviyasini yuksaltirish imkoniyatlari kengayadi. Tarbiyalanuvchi

shaxsida tarbiyaviy immunitet hosil bo‘lishiga erishuv orqali har qanday tashqi ta’sir

muammolari o‘z yechimini topadi. Bugungi kunda diyorimizda mamlakat taraqqiyoti omili bo‘lgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi ustivor yo‘nalish sifatida davlat siyosati darajasiga olib chiqilishi va o‘tkazilayotgan islohotlar o‘z hosilini bermoqda. O‘z

xalqi, yurt ravnaqi va mustaqil davlatimiz barqarorligi hamda ertasiga ishonch hissi O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lidan to‘g‘ri borayotganligi ifodasidir.

Yoshlar tarbiyasida tarbiya immunitetini hosil qilishda biz yoshlar ijtimoiy faollik ko‘nikmalarini shakllantirib borishimiz kerak. Jamiyatimizdagi ustivor

huquqiy, axloqiy me’yorlarga rioya etishimiz, sog‘lom turmush tarziga amal

qilishimiz, mamlakatimiz va dunyoda ro‘y berayotgan voqealarga to‘g‘ri

munosabatda bo’lishimiz, turli tadbirlarni faollikda o’tkazishimiz, ayniqsa, mustaqil

50

ijodiy ishlarimiz orqali milliy an’analarimizni rivojlanishiga hissa qo‘shishimiz

kerak. Prezidentimiz o’z asarida alohida ta’kidlaydi, “Barchamizga ayon bo’lishi

kerakki, qayerdaki beparvolik va loqaydlik hukm sursa, eng dolzarb masalalar o’zibo’larchilikka tashlab qo’yilsa, o’sha yerda ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga

aylanadi. Va aksincha-qayerda hushyorlik va jonkuyarlik, yuksak aql-idrok va tafakkur hukmron bo’lsa, o’sha yerda ma’naviyat qudratli kuchga aylanadi” .

Mustaqilligimiz, Prezident va xukumatimizning mamlakatimizni taraqqiy etishi borasidagi to‘xtovsiz sa’y-xarakatlari tufayli hozirgi taxlikali bir zamonda respublikamizda tinchlik, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik hukm surmoqda va taraqqiyotga yuz tutmoqda. Biz yoshlar ogohlik bilan chetdan kelayotgan hurujlarga qarshi immunitetimizni rivojlantirib, yurt tinchligi va farovonligi yo’lida

Prezidentimiz bilan yelkama-yelka turib kurashishga tayyormiz.

O’QUVCHI- YOSHLAR ONGIGA EKOLOGIK MADANIYATNI SINGDIRISH MASALALARI

G.Sobirjonova, L.Objigaylo, B.Isroilova. ADU

Sog’lom atrof muhit har bir insonning, bir butun millat salomatligining asosi,

insoniyat boyligidir. Shu bois zamonamizning eng qudratli va rivojlangan mamlakatlari o’zlarining kelajakka qaratilgan siyosiy va iqtisodiy dasturlarida bu

masalaga alohida e’tibor qaratmoqdalar. Buning sabablari bor: har qanday mamlakatning asosiy boyligi uning xalqi, shu mamlakatda yashayotgan insonlardir. Inson uchun eng oliy qadriyat-uning hayoti ekanligi inobatga olinsa, inson hayotiy faoliyatining ajralmas, zaruriy omili bo’lgan toza atrof-muhitning ahamiyati yaqqol namoyon bo’ladi. Hozirgi kunda mamlakatlar, davlatlarning umumiy rivojlanish

darajasi, sivilizatsiyaga erishganligining asosiy me’zoni- mazkur mamlakatlarda yashaydigan aholining o’rtacha qancha umr ko’rishi bilan belgilanadi.

Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining nuqtai-nazariga ko’ra, atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi ahamiyati jihatidan, dunyoda yadro urushi havfini oldini olish masalasidan keyin ikkinchi o’rinda turadi.

Jahondagi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy inqirozlar jamiyatdagi ayrim mintaqa,

mamlakatlar, muayyan qatlam va tabaqalarni chetlab o’tishi mumkin, lekin ekologik hatar-yoshi, jinsi, dini, iqtisodiy va siyosiy mavqeidan qat’iy nazar hammaga birdek

havf soladi. Eng muhimi, u chegara bilmaydi. Ekologik halokatni tikanli simlar, harbiy kuchlar bilan jilovlab bo’lmaydi.

Inson barcha tirik mavjudod singari avvalom bor biologik, so’ngra esa bio-ijtimoiy jonzod sifatida o’zini o’rab turgan atrof-muhit bilan chambarchas bog’liq.

Uning asosiy ekologik ehtiyojlari-toza oziq-ovqat,ichimlik suv, yetarli miqdordagi kislorodli sof havo, sog’liq va havfsizlikni ta’minlovchi uy-joy va.h.k, yani, umumiy qilib aytganda, toza tabiiy muhitdir. Ma’limki inson suv va havosiz yashay olmaydi,

tuproqdan esa oziq-ovqat manbalari sifatida foydalanadi. Odam ovqatsiz-1.5 oy, suvsiz -5 kun, havosiz -5 minutdan ortiq yashay olmaydi.

Biror masalaga jiddiy yondashishdan oldin uni tub mohiyatini anglab yetmoq zarur. Ekologiya tushunchasini ilk bor nemis biolog olimi Ernes Gekkelning 1866 yili

51

chop etilgan “Organizmlarning umumiy morfologiyasi” nomli kitobida tilga olingan. Gekkelning fikricha, har qanday organizmning tadrijiy rivojlanishiga faqat vujud ichida kechadigan sof biologik, biofizik, biokimyoviy va boshqa jarayonlar tasir etibgina qolmay uning taraqqiyotiga tashqi muhit ham faol ta’sir ko’rsatadi.

Ekologiyani insonlarni tashqi muhitga ta’siri, tabiatning tirik organizmlarga ta’siri

deb tushunish ham mumkin. Ekologik muammolar o’z-o’zidan paydo bo’lib qolgani

yo’q. Avval odamlarni tabiat boqqan, so’ngra ehtiyoj ko’payib kerakli narsalarni

tabiatdan o’zlari olishga tabiiy resurslardan turfa mahsulotlarni o’zlari ishlab

chiqishga kirishdilar, shu tariqa tabiatga ta’sir ko’rsatildi bundan esa ekologik

muammolar paydo bo’la boshladi. Bugungi kunda odamzod tabiatni himoya qilish,

resurslardan tejab-tergab foydalanish va ularni qayta tiklash kabi quyidagi dolzarb ekologik muammolarga duch kelib qoldi:

-havoning zaharlanishi; -daryo va suv havzalarining ifloslanishi; -tuproq tarkibining o’zgarishi va yerlarning sho’rlanib borishi; - ekologik toza oziq-ovqat mahsulotlari miqdorining kamayib borishi; - atmosferadagi azon qatlamining yemirilishi; - inson salomatligiga zarar yetkazadigan shovqinli texnika moslamalarining

ko’plab ishlatilishi. Atrof muhitni kurrai zamin miqyosida yo’l qo’yib bo’lmas darajada

ifloslanishiga olib kelayotgan sabablardan biri-insonning kosmik fazoni o’zlashtirishga qaratilgan faoliyatidir.

Yerga yaqin kosmik fazoda inson tomonidan chiqarilib tashlangan ko’plab axlat

va chiqindilar yoyilib ketgan, ularning miqdori 3000 t dan ortadi. Hozirgi kunda ushbu joyda 8000 dan ko’proq 10 sm va undan katta bo’lgan, 200 mingdan ortiq

mayda-chuyda temir-tersaklar uchib yuribdi. Yerning azon qatlamining kamayishi va iqlimning o’zgarishi ham, olimlarning fikricha, insonning kosmosni o’zlashtirish

borasidagi faoliyatining natijasidir. Atrof muhitning tozaligi, suv, havo, quyosh, hayvonot va o’simliklar olami kabi

asosiy ekologik omillar chegara bilmaydi, ular yer kurrasidagi barcha kishilar va mamlakatlar uchun umumiydir.“Ekologik xavfsizlik muammosi,- deb ko’rsatadi

I.A.Karimov,-allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o’zaro muayyan

qonuniyatlar asosida munosabatda bo’ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o’nglab bo’lmas

ekologik falokatlarga olib keladi”.23 Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi,uning joylardagi tarmoqlari, sog’liqni

saqlash, o’rmon xo’jaligi, ichki ishlar vazirligi, sanitariya- epidemiologiya xizmati, prokuratura va bir qator sohalar bilan shug’ullanuvchi mahkamalar, institutlar

ekologik muhitni yaxshilash va muhofaza qilish bilan qat’iy shug’ullanib

kelmoqdalar. Respublikada turli zararli,zaharli moddalarning me’yorlari qat’iy belgilab, ishlab

chiqarishga ega korxonalar me’yoriy-ekologik hujjatlariga ega bo’lishi shart qilib

23 I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida; xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.

T.”O’zb”, 1997. 112-113 betlar.

52

qo’yilgan va nazorati Respublika Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi

tomonidan amalga oshirilmoqda. Aholining, xususan onalar va bolalar salomatligini asrash mamlakatimizda sof

ekologik muhitni ta’minlash bilan bog’liq. Prezidentimiz tashabbuslari bilan Respublikamizda I- va II- darajali “Sog’lom avlod uchun” ordenining ta’sis

etilganligi aholi uchun qilingan ekologik g’amxo’rlikning yorqin dalilidir. Atrof muhitni toza saqlash qadimdan ota-bobolarimiz ruhiyatiga singib ketgan,

kundalik odat tusiga kirib qolgan. Ajdodlarimizning asrlar davomida yaratgan bitmas-tuganmas madaniy-ma’rifiy meroslarini, xususan atrof muhitni avaylab-asrash kabi umuminsoniy qadriyatlarni himoya qilish, inson manfaatlari yo’lida ularni

ko’paytirish, kelgusi avlodlarga yodgorlik etib qoldirish biz uchun ham farz, ham qarz.

TA’LIM MAZMUNINI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA

METODLARDAN FOYDALANISH. Shobdurahimova U. Umarov A. Qahhorov U. (AnDU).

Ta’lim-tarbiya jarayoni uzviy jarayondir. Ta’lim berish jarayonida

tarbiyalayotganligimizni unutmasligimiz lozim. Suxandonlik, kinoyasiz so‘zlash,

o‘qituvchiga xos kiyinish etikasi, fikrni erkin bayon qilish va uni tamasiz yetkaza

olish xususiyatlari o‘quvchilar uchun amaliy ko‘rgazma ekanligini unutmaslik kerak.

Ta’lim berishda o‘qitish metodlari asosiy o‘rinni egallaydi. Metod - yunoncha atama bo‘lib, aynan nimagadir yo‘l degan ma’noni anglatadi,

ya’ni maksadga erishish yo‘lini bildiradi. Metodlar (usullar)ni har kanday muammoni

(maksadni) uzatish va qabul qilish harakteriga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin:

Ta’limning rag’batlantirish metodlari: 1. Ta’limga qiziqishni rag’batlantirish metodi. 2. Ta’limga burch va mas’uliyatini rag’batlantirish metodi. Xuddi shuningdek, ta’limda nazorat va o‘zini-o‘zi nazorat qilish metodlari

quyidagilar. 1. Og’zaki nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish. 2. Yozma nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish. 3. Laboratoriya va amaliy nazorat va o‘z -o‘zini nazorat qilish metodi. 4. Test nazorati. Bu metodlardan talabalarda bilish faoliyatini, qabul qilish, anglash va amalda

qo‘llash faoliyatini shakllantirishda foydalaniladi. Tushuntirsh va uqtirish metodi. Ushbu tarzdagi metodni ko‘llashda o‘kituvchi so‘z vositasida mavzuni bayon

qiladi va tushuntiradi. O‘quvchilar esa tinglashadi, eslab qolish, anglab yetish orqali

uni faol qabul kiladi va o‘zlashtiradi Mavzuning asosini tushuntirish va uqtirishda xikoya usulidan foydalaniladi.

O‘quv materiallari mazmunini og’zaki bayon qilish, uning asosiy joylarini

tushuntirish ko‘zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun, xikoya metodini ko‘llash

samarali natija beradi. Bu metod orqali mavzuga xizmat qiladigan ma’lumot va

53

voqealarni bayon qilish dikkatni faollashtiradi, xotirada saqlashni jadallashtiradi. Xikoyani bayon qilish, uqtirish metodlarini samarali qo‘llash shartlari: rejani qunt

bilan o‘ylash, mavzuni yoritishning oqilona izchilligini ta’minlash, misollar va

xikoyalarni muvaffakiyatli tanlash, tushuntirish va uqtirishda zaruriy emotsionallikni tanlash darkor.

Ma’ruza matnini tushuntirish va uqtirish informatsiyani og’zaki bayon qilish,

uzoq vaqt davomida dikkatni tutib turish, tinglovchilarning fikrlashini faollashtirish usullari, isbotlash, tasniflash, sistemalashtirish, umumlashtirish va boshqa usullaridan foydalaniladi.

Tushuntirish va uqtirish metodi atroflicha o‘ylangan fikrlar, savollar yordamida

bilim berilib, u o‘quvchini faktlar tizimini, yangi tushunchalar va qonuniyatlarni

o‘zlashtirishga olib keladi. Ta’limning muammoli-qidiruv metodlari; tizimni so‘z orqali ifodalash,

ko‘rgazmali va amaliyot metodlari yordamida foydalaniladi. Ta’limni muammoli o‘qitish jarayonida o‘qituvchi talabalarning bilish faoliyatini qo‘zgatadigan,

faollashtiradigan, ongni charxlaydigan vazifalar beradi. Talabalar mustaqil xolda yoki o‘qituvchining yordamida uni yechish, xal qilish uchun ijodiy izlanadilar. Muammoli

o‘qitish yoki muammoli masalalarning yechilishini talab qilish oquvchilarning egallagan ilmiy bilimlariga hosil qilingan ko‘nikmalariga asoslangan xolda izlansa

yoki olingan bilimlarini xotirlasa, bemalol o‘zi yecha oladigan qilib tuzilish kerak.

Aks xolda, masala talabaning ulgurmagan bilimlariga ham asoslanib tuzilsa, u xolda talaba o‘ziga ishonmay qoladi, o‘zidagi bilimga ishonchi yo‘qoladi, har qanday ilmiy

ta’lim talaba uchun muammolidir.Chunki talabaga xozirgacha noma’lum bo‘lgan

yangilik bilan tanishtiradi. Muammoli o‘qitish talabaning fikrlash faoliyatini

o‘stiradi, har narsani bilishga qiziqish uyg’otadi. Faxm-farosatli, mustaqil ijod qilishga intilish kabi shaxsiy fazilatlarini tarbiyalashga yordam beradi.

Qanday sonning birinchi darajali hosilasi 1 ga teng? Logorifm manfiy asosda nima uchun ma’noga ega emas? Nima uchun trigonometrik funksiyalarning nomi o‘z juftini o‘zgartiradi? Yoki pedagogik muammoli masalalar yechimini qaraylik. Ma’naviy-ijodiy metodlar Inson ma’naviyatining shakllanishi juda murakkab jarayon. Insonning ma’naviy

sifatlarini shakllantirshda oila, atrof-muxit, jamiyat katta ro’l o‘ynaydi. Ota-onaning mexri, atrofdagilarning mexri, ularni olqishlari bolani mustaqil fikrlashga va mustaqil ish boshlashga ishonchini uyg’otadi. Ustozlar, ota-onalar boladagi bu harakatni, ishonchni sezgandan boshlab, ularga sharoit yaratish va ularni to‘gri yo‘naltirishlari

lozim. Ota-ona va ustozlar orasidagi tarbiya uzviyligi yoshlarning shakllanishida muxim ahamiyatga ega. Sen o‘zing uddalay olasan, bunga qurbing yetadi, deb ishontirish va bu ishonchni “Ma’naviy-ijodiy metod” orqali amalga oshirish mumkin.

Ushbu metod uch bosqichda amalga oshiriladi: a) o‘quvchilarda bilishga qizikishni uyg’ota bilish; b) o‘quvchilarning egallagan bilimiga va tajribasiga asoslangan xolda masala

qo‘yish, hamda ularga suyanib masalalarni taxlil kilish; v) o‘rganish kerak bo‘lgan muammo ustida mustakil fikr yuritib xulosa olishga

erishish.

54

Yuqoridagi bosqichlarni amalga oshirish jarayonida talabalar, insonning boy xazinasi uning o‘zida yashiringanligini tushunadilar. Faqat buning uchun o‘qituvchi

ulardagi qiziqishni, yashiringan iqtidorini anglay bilishi kerak. Ilm olish, odatiylik, aqlni peshlash, o‘z ustida ishlash, xikmatlarni bilish,

kamtarlik, ma’rifatli bo‘lish kabi fazilatlarga faqat mexnat qilish va bilim olish, o‘qib-o‘rganish, xayotni kuzatish orqali erishish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Tursunov I.,Nishonaliyev U. Pedagogika kursi.T.1996. 2. Munavvarov A.K. Pedagogika. ”O‘qituvchi”. 1996. 3. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. T. 1997. 4. Pedagogika. O‘quv ko‘llanma. T. 1996. 5. www.pedagog.uz 6. www.ziyonet.uz

BILISH JARAYONLARI – O’QUVCHILARINING BILISH FAOLLGINI

OSHIRISHNING ASOSI SIFATIDA P.f.n, dotsent T.T. G’aniyev, talaba H.N.Qodirova (AnDU).

Jamiyat rivojlanib borishi bilan bir qatorda rivojlanib boruvchi va shu borada

shaxsdagi intelektual salohiyatini o’stirish, jismonan sog’lomlikni ta’minlash,

madaniy-ma’naviy yetukligini tarkib toptirishni maqsad qilib qo’ygan uzluksiz

ta’limning bosh bo’g’ini hisoblangan boshlang’ich ta’limning ham mazmun mohiyati

shaxsdagi shaxsiy imkoniyatlarni aniqlash, layoqat qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish

va ularni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratishni maqsad qilib qo’yadi. Bilish faolligini oshirish masalasi pedagogik, psixologik, sotsiologik va metodik

muommo sanaladi. Bilish faolligini oshirishda bilish jarayonlari eng asosiy ahamiyatni kasb etadi.

Bilish faolligini oshirish masalasining ayrim umumdidaktik tomonlari to’g’risida Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, E.Drefenshtedt, B.P.Yepisov,

M.I.Mahmutov, T.I.Shamova va boshqa bir qator olimlar yirik fundamental asarlar bitgan. Psixologik tomonlarini B.G.Ananev, D.N.Bogoyavlenskiy, L.S.Vigotskiy, V.V. Davidov, N.F.Talizina, A.N.Leontyev, M.G.Davletshin, E.G’oziyev,

V.Karimova va boshqa ko’plab taniqli olimlarning ilmiy izlanishlarida aniq ifodasini

topgan. Metodik jihatlarini A.Q.G’ulomov, O.Roziqov, J.J.Jalolov,

T.A.Ladijenskaya, M.M.Razumovoskaya, A.V. Tekuchev va boshqa lingvodidaktlar o’quvchilarning bilish faolligini oshirishning ba’zi masalalarini masalaga oid ayrim

izlanishlar mavjud. Biz quyidagi ishda mavzudan chetlashmaslik uchun bilish faolligini oshirishning

psixologik tomonlarini ko’rib chiqamiz. Bilish, anglash-dunyo haqidagi yangi bilimlar hisoblanadigan sub’yekt va

ob’yektning o’zaro ta’sirini, voqyelikning ruhiyatda qayta ta’sir etilishi va aks ettirish

jarayonidir. Bilish-psixologik aks etish jarayoni, bilimlar hosil bo’lishi va o’zlashtirilishning ta'minlovchisi. Bilishning maqsadi esa xolis haqiqatga erishish bo’la oladi. Bilishning vazifasi umumiy tarzda jamiyat rivojining muhim jihatlarini

55

ochib bеrishdan iborat. Bu esa amaliy faoliyat natijasida ya'ni bilishning ikkinchi darajasini kеltirib chiqaradi.

Bilish jarayonlari – shunday psixik jarayonlarki, ular shaxsga o’zini o’rab turgan

atrof–muhitning ma'lum va muhim xususiyatlarini anglashga, tushunishga va ular ustida o’ziga zarur xulosalar chiqarib, o’z xulq–atvorini rejalashtirishga imkon beradi. Bilish jarayonlariga avvalo bilish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan hodisalar:

diqqat, sezgi, idrok, xotira, tafakkur xayollar kiradi. Quyida bilish jarayonlari tasnifini izohini keltiramiz.

Diqqat – inson ongini muayyan bir nuqtaga to’plab, obеktga nisbatan faoliyatini yo’naltirish jarayonidir. Diqqat psixik faoliyatning yo’naltirishi va shaxs uchun

ma'lum ahamiyatga ega bo’lgan ob'еkt ustida to’planishidan iborat bilish jarayonidir. Diqqat ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo’linadi.

Sеzgi – atrofimizdagi narsa va hodisalarning sеzgi a'zolarimizga bеvosita ta'sir etishi natijasida ularning ayrim bеlgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirish jarayonidir. Sеzgi bilish jarayonlari ichida oddiy psixologik jarayon bo’lib, tashqi olamdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Sezgi quyidagi turlarga bo’linadi: Ko’rish,

eshitish, ta'm bilish, tеri, muskul-harakat sеzgilari motor sеzgilar. Idrok – sеzgi a'zolariga bеvosita ta'sir etib turgan narsa- hodisalar obrazlarini

kishi ongida bir butun holda aks ettirish jarayonidir. Kishi narsa-hodisalarning ayrim xossalarini sеzadi. Uni bir butun holda idrok qiladi. Idrokning o’ziga xos juda muhim xususiyatdaridan yana biri kuzatuvchanlikdir. olganda idrok jarayonining hammasi kuzatish bilan har doim uzviy bog’liq.

Xotira – Individning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va kеyinchalik uni yana esga tushirishi jarayonidir. Xotira faoliyatida shaxsning g’oyaviy yo’nalishi katta o’rin egallaydi. Bu yo’nalish uning faoliyatini hayot sharoiti

ta'sirida shakllantiradi. To’plangan tajribadan kеyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma'lum matеrialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoddan chiqarishga olib kеladi.

Tafakkur –faqatgina sezgilar, idroklar, xotiralar asosida, ya'ni hissiy tajriba orqali to’plangan bilimlar asosida bo’lishi mumkin. Tafakkur insonlarda bilimlarni,

til vositasi asosida qayta ishlash, narsa va hodisalar o’rtasidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirish jarayonidir. Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ongli jarayon tariqasida sodir bo’ladi.

Akadеmik I.P.Pavlov ta'kidlaganidеk. "‘avvalo umuminsoniy empirizmni nihoyat, atrof olamni va insonning o’zini ham bilish uchun oliy qurol bo’lgan fanni

ham yaratuvchi maxsus insoniy oliy tafakkur zarurdir" Xayol – odamning ongida ilgaridan bor bo’lgan vaqtli aloqalarining

(assotsiatsiyalarni) qaytadan tiklanishi va bir-biri bilan yangicha qo’shilishi orqali narsa va hodisalarning yangi obrazlarini hosil qilish jarayonidir. Xayol - obraz tasavvur yoki g’oya shaklida yangi narsaning yaratilishi, o’z faoliyati, ya'ni ilgari idrok qilinmagan narsalarning obrazlarini; mavjud tasavvurlar asosida miyada yaratishda ifolalanadigan faoliyatdir. Xayol qilish jarayonida diqqat, xotira, tafakkur va iroda jarayonlari ham ishtirok etadi.

Ta’lim jarayuonida o’quvchilarning bilish faolligini oshirishda bilish jarayonlari bilan bir qatorda psixologik holatlar, shaxsning individual xususiyatlari ham

56

ahamiyatga ega. O’quv faoliyatini shaxning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan

holda tashkil etish samarali kechadi. Bolaning psixologik imkoniyatlari uning bilimlarni o’zlashtirishi, ko’nikma va malakalarini shakllanishida eng asosiy vazifani

bajaradi. O’quvchilarning bilish jarayonida ularning faollik darajasi yana bir

ahamiyatga ega bo’lgan jarayondir. Faollik (lotincha "astus" - harakat, "activus" - faol so’zlaridan kеlib chiqqan

tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha xatti-harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi tushuncha. O‘quvchining o‘qishga nisbatan munosabatini o‘qituvchilar, odatda, ularning faolligiga ko‘ra aniqlaydilar. Faollik (o‘qishdagi,

bilimlarni o‘zlashtirishdagi) o‘quvchining faoliyat predmetiga ta’siri darajasiga ko‘ra

belgilanadi. Faollik quyidagi ichki komponentlardan tashkil topadi: • o‘quv topshiriqlarini bajarishga tayyorlik; • mustaqil faoliyatga intilish; • topshiriqlarni ongli bajarish; • o‘qishning tizimliligi; • o‘zining shaxsiy imkoniyatlarini oshirishga harakat qilish va boshqalar. Dars jarayonida bilsh jarayonlari eng asosiy o’rinni egallaydi. Biz yuqorida

ularni ta’fini berib o’tdik. Har katta ahamiyat vazifasini o’taydi. Ta’limda bilish bilish

jarayonlarining tez va shiddat bilan ishlashi o’quvchilarning faolligiga olib keladi.

Ana endi faollikni oshirishda esa, ta’limiy o’yinlardan foydalanish yuqori natijalarga

erishishda qo’l keladi. Bu jarayonda o’quvchi bilim olishi bilan bir qatorda uning

psixik rivojlanishining takomillashishi, emotsional hissiyotlarini esa uyg’onishiga

sabab bo’ladi. O’quv mashg’ulotlarida ta’limiy o’yinlardan foyladalanish didaktik,

psixologik, metodik jihatdan barqarorlikka erishish va o’quvchilarning bilish

faolligini oshishiga olib keladi. ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA KOMPYUTERDAN

FOYDALANISHNING AVFZALLIKLARI D. Azamova- Jomboy transport kasb-hunar kolleji ona tili va adabiyot fani

o’qituvchisi.

Bugungi kunda ta’lim soxasida olib borilayotgan keng ko’lamli isloxotlar, ta’lim

mazmunini takomillashtirishga oid qabul qilinayotgan qarorlar darslarning samarodorligini oshirish, yurtimiz rivojiga o’z xisasini qo’shadigan har tomonlama yetuk va yuksak ma’naviyatli shaxsni tarbiyalashni talab etadi.

O’rta maxsus kasb hunar ta’lim olish maqsadida har kim umumiy o’rta ta’lim

asosida akademik litseyda yoki kasb hunar kollejida o’qishning yo’nalishlarini

ixtiyoriy tarzida tanlash huquqiga ega ekanligi va kasb-hunar kolleji o’quvchilarining

kasb-hunarga moyillighi, mahorat va malakasini chuqur rivojlantirishni tanlangan kasblar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisos olishni ta’minlaydigan uch yillik o’rta kasb

hunar yurti ekanligi O’zbekiston respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunning 13 moddasida qayd etilgan.

Kasb-hunar ta’limining asosiy maqsadi o’quvchilarga ta’lim tarbiya berish,

bilim va ko’nikmalarini hosil qilish va ularni chuqur rivojlantirishdan iborat. Shunday

57

ekan bugungi kunning pedagogidan ta’lim jarayonini zamon talablari asosida tashkil etish, ularda ilg’or pedogogik texnalogiyalardan foydalanish darslarda

komp’yuterlardan, internetdan foydalanishni talab etadi. Darslarni chiroyli va samarali tashkillashtirishda ko’rgazmali qurollardan,

tarqatma materiallardan, qisqa test savollari va grafik organayzerlardan foydalaniladi. Qolaversa o’quvchilarni guruxlarga bo’lib ularni o’zaro bellashtirish mumkin. Ammo

bularning barchasini dars jarayonida qo’llash dars vaqtini taqsimlash va

o’quvchilarning har biri bilan ishlashga noqulaylik tug’diradi. Aniqroq aytganda 80

daqiqalik dars vaqti bularning barchasini dars jaroyonida qo’llashga kamlik qiladi,

bunday vaqtda Ona tili va Adabiyot darslarida komp’yuterlardan foydalanishimiz

mumkin. Darslarda kompyuterni qo’llash ta’lim oluvchilarning axborot bilan ishlash ko’nikmalarini shakillantiradi. Ularning intelektual qobiliyatini rivojlantirib,

tadqiqotchilik faoliyatlarini kuchaytiradi. Kompyuterli o’qitishda o’quvchilar

texnologiyalarini qo’llash natijasida o’quv maqsadlariga samarali erishiladi. Chunki o’quvchilarning faolligi va mustaqil ishlash qobiliyati ikki barobariga oshadi.

O’quvchilarning psixalogiyasi ularning darsni qabul qilishi turlicha, ba’zi

o’quvchilar mavzuni o’zlari o’qib yaxshiroq tushunsa, ba’zilari eshitib tushunadi yana ba’zi birlari esa darsni sxemalar orqali xotiralarida yaxshi saqlaydi. Hattoki

darsni konspektlashtirish ham darsni o’zlashtirish va xotirada saqlab qolishda yordam

beradi. O’quvchilarning darslarni qabul qilishi va psixalogiyasidan kelib chiqqan xolda darsni tashkillashtirish kerak. Masalan Tohir Malikning “Alvido bolalik”

asarini o’tkanimizda ushbu asar haqida nazariy ma’lumot o’qituvchi tomonidan

o’quvchilarga yetkaziladi. Chunki bu asar bilan o’quvchilar to’liq tanish bo’lmasligi

mumkin. Ushbu asarni hayot va ma’naviyat asoslari fani bilan bog’lab yoshlarning

tarbiyasi haqida gapirib o’tilsa, mavzuning bayoniga ajratilgan vaqt yanada

cho’ziladi. Qolaversa ushbu darsda bir nechta grafik organayzerlardan foydalanish

mumkin, masalan Klaster, baliq skleti, ven diagrammasi va boshqalar. Bir darsning o’zida bularning barchasini qo’llashning iloji yo’q. Ammo bu muammoni

komp’yuterlardan foydalanimshimiz orqali hal etishimiz mumkin. Bunda o’qituvchi

mavzu bo’yicha qisqa ma’ruza matnini o’quvchilarga tarqatadi va uning rejasi asosiy tushunchalari bilan tanishib chiqishni taklif etadi. Keyin mavzu yuzasidan tayyorlagan ko’rgazmalar yozuvchi asar qahramonlarining sur’atlarini va slaytlarini

Power Point dasturi yordamida namoyish etadi va ularni sharxlab mavzu bo’yicha

asosiy nazariy xolatlarni bayon qiladi. Darsga jalb qiluvchi savollar beradi mavzuning har bir qismi bo’yicha xulosalar qiladi va berilayotgan ma’lumotlarini

o’quvchilarning daftariga qayt ettiradi. O’qituvchi komp’yuterdagi ko’rgazmalarga va grafiklardagi ma’lumotlarga qisqacha to’xtalib o’tadi. Yoki o’quvchi mustaqil

tarzda bo’lmasa o’qituvchi yordamida intyernetning ZiyoNET saytiga kirib dars mavzusida o’tilgan yozuvchilarnig hayot va ijodi, asarlari to’g’risida to’liq

ma’lumotlar olishi mumkin. Bu dars vaqtini tejab o’quvchilarda mavzu yuzasidan

ko’nikmani chuqurroq hosil qilishga yordam beradi. Kompyuterdan keng, to’g’ri va samarali foydalanish kerak. Biz ona tili va

adabiyot darslarida Microsoft Office Power Point dasturi orqali ko’rgazmali amaliy dasturlar matn, rasm, chizma, animatsiya, ovoz va boshqalardan tashkil topgan slaytlarni yaratishimiz mumkin. Slaytlar ketma ketligidan iborat tayyor ko’rgazmani

58

kompyuter ekranida yoki videoproektor orqali namoish etishimiz mumkin. Bunda o’qituvchi har bir darsga alohida tayyorgarlik bilan yondashadi. O’quvchilarning

o’zlari ham mustaqil tarzda mavzu yuzasidan taqdimotlar tayyorlashlari mumkin.

Alvido bolalik

Tohir Malik asari

Voyaga etmagan bolalarningaxloq tuzatish kalonalariga

qanday kelib qolgani uni qiziqtirgan

Bolalar uyida o’sadi

Jinoyatchi bolalarninghayoti tasvirlangan

Asarda baxtli bolalikningBaxtidan masuvo bo’lgan

bolalarning hayotitasvirlangan

Detektiv asar

Onasi tashlabketadi

Qamariddin

Salim

Qamariddinningbarcha aytganlarini

qiladi

Aqilli, o’qimishli

Asror

KLASTER

Foydalanilgan adabiyotlar

1. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim To’g’risidagi Qonuni. Toshkent. 1997 yil 29 avgust. 464-I- son.

2. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 9-son, 225 modda.

3. M. Kamoliddinov, B. Vaxobjonov Innovatsion pedagogik texnologiyalar. “Talqin”.

Toshkent 2010.

TURIZM, SOG`LIQNI SAQLASH VA SPORT SOHALARIDA O`ZBEKISTON VA XITOY HAMKORLIGINING AYRIM JIHATLARI

J.Begaliev (SamDAQI).

Annotatsiya: maqolada O`zbekiston va Xitoyning sayyohlik sohalaridagi hamkorligi, mamlakatimiz sog`liqni saqlash sohasiga Xitoyning foizsiz sarmoyalarining ajratilayotganligi va sport sohasidagi aloqalari faktlar asosida qisqacha yoritilgan.

Istiqlol yillarida uzoq tarixiy ildizlarga ega bo’lgan o`zbek va xitoy xalqlarining

do’stona aloqalari sifat jihatdan yangi darajaga ko`tarildi. O`zbekiston Respublikasi

hukumati va Xitoy Хаlq Respublikasi hukumati o`rtasida 1992 yil 13 martda tuzilgan “madaniyat, ta`lim, sog`liqni saqlash, turizm va sport sohalarida hamkorlik

to`g`risidagi bitim” mazkur hamkorlikning huquqiy аsosi bo`ldi. Ikki mamlakat o`rtasidagi turizm sohasidagi hamkorlik rivojlanishida

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1999 yili Xitoyga rasmiy

tashrifi chog’ida imzolangan "O’zbekturizm" MK va XXR Milliy turizm ma’muriyati

o’rtasida turizm sohasidagi hamkorlik to’g’risidagi bitim, “O’zbekturizm” MK bilan

“Сhinа International Touristic Service” turizm kompaniyasining hamkorlik bitimlari

59

muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Hozirda “Сhinа International Touristic Service”

kompaniyasi xitoylik sayyohlarni O’zbekistonga yuborish bo’yicha keng ko’lamdagi

ishlarni amalga oshirmoqda. O’zbekistonlik turistlarning Xitoyga bo’lgan qiziqishlari

ham ortib bormoqda. "Aviatur", "Avto Olami", "Jannat Oromi", "Mika Planet", "Nafosat Tur", "Planeta Tur", "Sport Tur" kabi yirik turistik firmalar o’z faoliyatlarini

O’zbekiston sayyohlarini Xitoy bilan yaqindan tanishtirishga yo’naltirdilar. Hozirgi kunda O’zbekistonning "Chevar Orli" va Xitoyning "Komfort"

kompaniyalari o’rtasida Xitoy sayyohlarini O’zbekistonga jo’natish bo’yicha aloqalar

o’rnatilgan va u muvaffaqiyatli rivojlanib bormoqda. Xitoyning "Chjoa Shan" va "Shang - Tang" sayyohlik kompaniyalari bilan hamkorlikda ishlayotgan "Avia Tur" va "TTS - Bridj" sayyohlik firmalari ham shu yo’nalishda muvaffaqiyatli faoliyat

ko’rsatmoqdalar. Turizm sohasida esa 2009 yilda O’zbekturizm va Xitoy milliy turizm ma’muriyati o’rtasida o’zaro anglashinuv memorandumi imzolandi[1].

2010-yildan O`zbekiston Respublikasigа Xitoy fuqarolarining guruh bo`lib

sayyohat qiladigan turistik mamlakat maqomini berish jarayoni boshlandi. Mamlakatimizning turizm sohasidagi sаlohiyati «China Outbound Travel & Tourism

Market-2013» (aprel, Pekin) hamda «WTF – 2013» (may, Shanxay) xalqaro professional turizm yarmarkalarida keng namoyish etildi[2]. XXR raisi Si Szinpinning 2013 yil 8-10 sentyabrda O`zbekistonga tashrifi chog`ida Samarqand shahriga kelishi natijasida xitoylik jamoatchiligining Vatanimiz tarixiy obidalariga bo`lgan qiziqishi ortdi. Jumladan, Хitoyning taniqli jurnalisti Vey Sin “Dunfan

Szyabao” vа “Мetra ekspres” gazetalari sаhifalarida Samarqand to`g`risida turkum

maqolalarini e`lon qildi. Ularda muallif “Мege-infa” tur loyihasi doirasida Samarqand bo`ylab аmalga оshirgan sаfar ta`surotlarini gazetaхоnlar bilan

o`rtoqlashar ekan, - Samarqand shahrida joylashgan tarixiy оbidalarni “Sharq

memorchiligining cho`qqisi”, Registon majmuasini “dunyoning eng go`zal

maydonlaridan biri”, “Маrkaziy Оsiyoning javohiri” deya ta`riflaydi[3]. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Маhkamasining 2004 yil 14 iyunidagi 280-

sonli―Sоg`liqni saqlash muassasalarini texnika bilan jihozlash uchun berilayotgan

Xitoy hukumatining foizsiz kredit mablag`laridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to`g`risidagi Qaroriga аsosan, ХХR hukumati tomonidan, o`n yillik

imtiyozli davrni qo`shgan holda 20 yil muddat bilan 30 mln yuan (3,62 mln АQSH

dollari) miqdorida foizsiz kredit taqdim etildi. 1.1-jadval: Xitoy Хаlq Respublikasi hukumati tomonidan berilayotgan foizsiz

kredit mablag`laridan foydalanishning asosiy yo`nalishlari [4]

Коmponent nomi

Кredit mablag`i mln yuan ming АQSH dollari

Laborotoriya аsbob-uskunalari 17,59 2124 Davolash-tashhis qo`yish аsbob-uskunalari 9,63 1163 Jarrohlik аsbob-uskunalari 0,9 109 O`quv аsbob-uskunalari 1,88 227 Hammasi: 30,0 3623

60

Ushbu taqdim qilingan foizsiz kredit mablag`lari mamlakatimizning "Тibbiyot

institutlarini va ularning klinika bazalarini davolash, tаshhis qo`yish va o`quv аsbob-uskunalari bilan jihozlash" loyihasini аmalga оshirishga yo`naltirildi. Мuhimi, ushbu

loyihani аmalga оshirishda O`zbekiston Respublikasi Таshqi iqtisodiy faoliyat milliy

banki Xitoy Хаlq banki bilan kredit bitimi imzolangan kunda belgilangan kurs bo`yicha АQSH dollarigа nisbatan hisob-kitob хizmati кo`rsatish bo`yicha banklarаro

bitim ham imzolanib, аlmashish kursi 1 АQSH dollari uchun 8,28 yuan hisobida

qabul qilingan. 2013 yilda ХХR tomoni аjratgan kredit hisobiga harid qilingan 1mlrd.

360mln. so`mlik zamonaviy tibbiyot аnjomlarining dastlabki qismi Farg`ona

vilyatidagi o`smirlar va bolalar ko`p tarmoqli davolash hamda diagnostika markazlari, bolalar shifoхоnalarigа yetkazib berildi. Shuningdek UZI, kislorod

taqsimlash, fiziologik monitoring, jarrohlik аpparatlari viloyatning chekka va оlis

qishloqlaridagi davolash muassasalarigа o`rnatildi[5]. O’zbekiston va Xitoyda

o’tkazilgan musobaqalarda har ikki mamlakat sportchilarining ishtiroki, ularning

o’zaro bellashuvlariga doir ma’lumotlar keltirilgan. Xususan, 1996 yil 4-11 fevral kunlari Xitoyning Xarbin va Yabuli shaharlarida III - qishgi Osiyo o’yinlari bo’lib

o’tdi, unda fristayl bo’yicha olimpiada chempioni L. Cheryazova boshchiligidagi o’n

nafar sportchilar ishtirok etdi. Sportchilar jamoa hisobida beshinchi o’rinni

egalladilar. Figurali uchish bo’yicha T. Malinina va fristaylchi S. Brener kumush

medallar bilan takdirlandilar. 1998 yil iyun oyida Xitoyning Chongding shahrida bo’lib o’tgan boks bo’yicha jahon kubogida M. Abdullayev va L. Zokirov oltin, T. Turg’unov kumush, N. Otayev, D. Yorbekov va D.Yo’ldoshev bronza medallarni

ko’lga kiritganlar. Xitoyda 1999 yilning sentabrida bo’lib o’tgan yoshlar va o’smirlar

o’rtasida og’ir atletika bo’yicha Osiyo chempionatida O’zbekistonlik sportchilar yuksak mahorat ko’rsatib 9 ta oltin, 16 ta kumush, 6 ta bronza medallariga ega

bo’lishdi. 2014 yil yanvarda Xitoyning Xanchjou shahrida tashkil etilgan engil atletika

bo`yicha yopiq inshootlardagi VI Osiyo chempionatida O`zbekiston terma jamoasi a`zolari uchta oltin, to`rtta kumush va bitta bronza madalini qo`lga kiritib, umumjamoa hisobida to`rtinchi o`rinni egallashdi. Xususan, Sofiya Burhonova (yadro uloqtirish), Svetlana Radzivil (balandlikka sakrash) hamda anastasiya Juravlyova (uch hatlab sakrash) Osiyo chempioni degan sharafli nomga sazovor bo`ldi. E`tiborlisi, Svetlana Radzivil o`z natijasi (196 sm) yopiq inshootlardagi qit`a birinchiliklari rekordini yangiladi. Darya Raznichenko (uzunlikka sakrash), Aleksandra Kotlyarova (uch hatlab sakrash), Yuliya Tarasova hamda Leonid Andreev(ko`p kurash) ikkinchi pog`onani band etgan bo`lsa, Ruslan Qurbonov(uch hatlab sakrash) kuchli uchlikdan joy oldi.

Umuman olganda O`zbekistonning Xitoy bilan turizm sohasidagi hamkorligida erishilgan ijobiy yutuqlarga qaramasdan hali foydalanish mumkin bo`lgan imkoniyatlar mavjudligini ta`kidlash o`rinlidir. Sog`liqni saqlash sohasida mamlakatlarimizning tibbiyot hodimlari o`rtasida o`zaro tajriba almashinish imkoniyatlarini yanada oshirish har ikki tomon uchun ham foydadan holi bo`lmaydi. Xitoylik sportchilarning Pekin (2008) va London (2012) olimpiyadalaridagi ijobiy natijalari tajribasidan foydalanish O`zbek sportchilari uchun foydali bo`lsa, o`z

61

navbatida O`zbekiston futbolining yutuqlari tajribalarini o`rganish xitoyliklar uchun ham muhimdir.

Foydalanilgan manbalar: [1] Н.O.Ғофуров. Ўзбекистон Республикасининг Хитой Халқ Республикаси

билан иқтисодий, илмий ва маданий соҳалардаги ҳамкорлиги (1991–2001 йиллар)// Тар. фан. ном. дисс. автореф.,- Т., 2011.

[2]Qadim vа navqiron Sаmarqand хitoylik jurnalist nigohida. Хаlq so`zi. 2013-yil 5-yanvar № 3(5677).,

[3]O`zbekiston-Хitoy: strategik hamkorlikning yangi ufqlari. Ма`rifat/ 2013 yil 11

sentyabr, № 73(8618)., [4]"O`zbekiston Respublikasi Хаlqаrо shartnоmаlari to`plami", 2004 yil, 2-son, 116-

bet., [5]N.Sоbirov. Кredit hisobiga tibbiy uskunalar. Хаlq so`zi, 2013 yil 8 may, №

89(5763). ИСЛАМАФОБИЯ ТУШУНЧАСИ: ТАРИХ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН

J. Begaliev (SamDAQI).

Дин азалдан инсониятни эзгуликка бошлаб келган. Бироқ дин омилидан

ғаразли мақсадларда фойдаланиш, кишилар онгида унга нисбатан нохолис

муносабат уйғотишга қаратилган уринишлар ҳам доимо бўлган ва бугунги

кунда ҳам бу жараён давом этмоқда. Геосиёсий жараёнларда ўз мавқеини

мустаҳкамлаш учун турли сиёсий кучлар ва марказлар томонидан илгари

сурилаётган ғоялар бунга мисол бўла олади. Бағрикенглик тамойилларига зид

бўлган исламафобия муаммоси ҳам ана шундай ҳаракатлардан биридир.24 “Фобия” сўзи луғатда жуда қўрқиш, ёмон кўриш, бирор нарсадан қаттиқ

нафратланиш каби маъноларни англатади. Юқоридаги маънолардан келиб

чиқиб “исламафобия” атамаси исломдан қўрқиш, ундан нафратланиш, уни

ниҳоят даражада ёмон кўришни билдиради. Бироқ сўнгги пайтларда мазкур

атама ўз маъносида эмас, балки ислом ва мусулмонларга нисбатан нохолис

муносабат тарзида намоён бўлмоқда.25 “Исламафобия” атамасининг қўлланилиш тарихи ўтган асрнинг 20-

йилларига бориб тақалади. 1922 йилда Этъен Дине ўзининг “Ғарб назаридаги

Шарқ” эссесида илк бор мазкур атамани ишлатди. 26 Ислом ва унга эътиқод

қилувчиларга нисбатан нохолис муносабат “исламафобия” атамасининг илмий

муомалага киритилиши билан бошлангани йўқ. Бундай муносабат Муҳаммад

алайҳиссалом (с.а.в.) давридаёқ мавжуд эди. Умуман олганда, исламафобия

ҳамда вайронкор ғояларни ислом ва мусулмонларга боғлаш ҳаракатлари

ўзининг узоқ ўтмишига эга.

24Қаранг: Алиев Ж. Исламафобиянинг геосиёсий жиҳатлари// Диншуносликнинг долзарб муаммолари(II) – Т:

Тошкент ислом университети. –Б. 245. 25 Қаранг: Ғуломов А. Исламафобия – бугунги куннинг долзарб муаммоси сифатида//Ислом маърифатида

дунёвий ва диний қадриятлар уйғунлиги (конференция тўплами).—Т: Тошкент ислом университети, 2011. –Б.

74. 26Ўша манба.

62

Исламафобия тарихида, унинг кейинги ривожланиш босқичларида Европа,

хусусан, Киев Руси муҳим роль ўйнади. Рус христианлаштирилгач ислом

Шарқдан бўладиган доимий хавф-хатар сифатида тушунила бошланди. Халқ

оғзаки ижодида одамларнинг ислом ва мусулмонларга нисбатан салбий

ҳиссиётларини жунбушга келтирадиган “поганые, собаки” каби ўхшатиш ва

қиёсларнинг қайта-қайта ва кўплаб ишлатилиши улар ҳақида нотўғри тушунча

пайдо бўлишида муҳим аҳамият касб этди. Шу тариқа Ўрта асрларга хос бўлган

нотўғри ғоя ва тушунчаларнинг қоришмалари шаклланди.27 Қадимги Рус исломга Византия томонидан муносабат билдирди ва шу

билан бирга Византиядан христианликнинг классик кўринишини қабул қилди.

Христианлик ва ислом қарор топгач “басурманство” деб номланган тушунча

кенг тарқалди. Мазкур тушунча ислом динига эътиқод қилувчи барча

халқларни ифодалаган. Ислом дини билан боғлиқ дастлабки нисбатан аниқ

маълумотлар Владимир Святославич(978- 1015) даврига оид. “Толковой

Палее”да “Бохмич эътиқоди” номи остида ислом тўғрисида танқидий фикрлар

билдирилган. 28 Мўғуллар босқини Ғарб дунёсида Шарқ тўғрисидаги кенгроқ тасаввурнинг

шакклланишига бўлган ҳаракатларни тўхтатиб қўйди. Олтин Ўрдага ислом

динининг кириб келиши Россиянинг зулмга қарши курашини диний қарама-қаршиликка айлантирди. Халқни бирлаштириш йўлида сиёсий ва диний

арбоблар исломни зўравон ва бағрикенгликка зид дин сифатида тарғиб

қилишди. Москва князлари “басурманлар” билан хоҳ дўстона, хоҳ душманлик

кайфиятида бўлишидан қатъий назар, оддий халқ томонидан улар доимо

душман тараф сифатида қабул қилинган. Ислом дини ҳақида гап кетганда, унга

зулмат, қоронғулик сифатида таъриф берилган. Дастлаб Византия, сўнгра Трапезунд империялари тушкунликка учрагач,

усмонли турклар томонидан Болқон, Қрим яримороллари ҳамда Қора денгиз

бўйидаги Генуя манзилгоҳларининг эгалланиши исломга бўлган қизиқишнинг

кескин ортиб кетишига олиб келди. Лекин туркларнинг Боязид бошчилигида

Ғарбга юриши Европадаги давлатлар ҳукмдорларини саросимага солиб қўйди.

Бостириб келаётган бундай кучга қарши курашиш ва уларга нисбатан

норозилик кайфиятини уйғотиш учун дин омилидан фойдаланилди.

Мусулмонлар қонхўрлар сифатида таърифланди, султон қўшинининг айрим

рақибларни йўқ қилишда қўллаган услублари бўрттириб кўрсатилди. Шу

тариқа уларга қарши кайфият уйғотишга ҳаракат қилинди. Ваҳолангки,

инквизиция даврида христиан дунёси томонидан амалга оширилган жазо

чоралари ҳали мусулмон олами ёдидан кўтарилмаган эди. Иван Грозний даврида Қозон ва Астраханнинг эгалланиши натижасида

Русда янги маданий муносабатлар шаклланди. Бироқ бу муносабатлар диалог

эмас, ҳали-ҳануз монолог шаклида эди.29 Зўрлик билан татарларнинг

христианлаштирилиши, бошқирд қўзғолонларининг бостирилиши, ўзга дин

вакили бўлгани ҳолда “чўқинганлар” учун турли имтиёзларнинг тақдим

27 Людмила Гатагова. Исламафобия в России. www.islam.ruсайти маълумотлари. 28Ўша манба. 29 Людмила Гатагова. Исламафобия в России. www.islam.ruсайти маълумотлари.

63

этилиши ҳам Россияда ягона конфессионал бирликка олиб келмади. XVIII

асрдаги Россия ва усмонлилар ўртасидаги урушлар Шарқ ва исломга бўлган

қизиқишни кучайтириб юборди. Айнан шу даврда антиислом руҳидаги адабиёт

шаклланди. Ёзилган асарларнинг аксарияти исломга нисбатан билдирилган

танқидий фикрлар билан тўла эди. Шунингдек, мазкур асарларда ислом ёлғон,

христианликка қарама- қарши турувчи дин сифатида таърифланган эди. “Исламафобия” Этъен Дине томонидан қўлланилгандан сўнг бироз вақт

унутилди. Унинг янгитдан қўлланила бошлаши 1997 йилда, Буюк

Британиянинг “Runnymede Trust” тадқиқот маркази томонидан эълон қилинган

“Исламафобия: барчага ундов” номли ҳисоботдан сўнг юз берди. Юқорида таъкидланганидек, “исламафобия” атамаси бугунги кунга келиб

ўзининг асл маъносида эмас, балки ислом ва мусулмонларга нисбатан нохолис

муносабат шаклида намоён бўлмоқда. Айниқса, Ғарб жамиятларининг

баъзиларида мусулмонлар ҳаётнинг барча соҳаларида бундай муносабатларни

сезиб яшамоқдалар. Юқоридаги фикрга Германиядаги ишсизлик

кўрсаткичларини далил сифатида келтириш мумкин. Мамлакат миқёсида

умумий ишсизлик 8 % бўлгани ҳолда, мутлақ кўпчилиги мусулмон бўлган

турклар орасида бу кўрсаткич 21% ни ташкил этади. Сўнгги йилларда бир қатор Европа мамлакатларида юз берган турли хил

ҳодисалар исламафобия муаммосининг сезиларли даражада кескинлашувига

олиб келди. Франция ва Белгиядаги шаҳарлар четидаги юз берган

тартибсизликлар, Швейцариядаги ҳайвонларни қурбонлик қилиш маросими

билан боғлиқ муаммолар, Данияда Муҳаммад алайҳиссалом (с.а.в.) ҳақидаги

карикатуранинг ишланиши ва нашр этилиши ана шулар жумласига киради. Айтиб ўтиш жоизки, мазкур воқеаларга нисбатан ислом оламида

жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш қабилида бир қатор ишлар амалга

оширилди. Ана шундай ишлардан бири, шубҳасиз, Баҳрайн давлатидаги

анжуманда Расулуллоҳ(с.а.в.)га ёрдам маъносини англатувчи “Дунё нусрат

ташкилоти”нинг тузилиши бўлди. Мазкур ташкилотнинг вазифаси Расулуллоҳ(с.а.в.)ни дунё оммасига яхшироқ таништиришдан иборатлиги

белгилаб қўйилди. 2008-йилда Қувайтда бўлиб ўтган ташкилотнинг умумжаҳон

анжуманида эълон қилинган “Бу-Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам”

номли китоб олдинга қўйилган мақсад сари қўйилган илк амалий қадамлардан

бири бўлди. Амалга оширилаётган терактларни билиб- билмай ислом билан боғлаш,

террорчиларга нисбатан “мужоҳид”, “шаҳид белбоғи”, “Аллоҳ лашкарлари”

каби сўзларнинг қўлланилиши, оммавий ахборот воситаларида ёритилаётган

айрим мавзулар кабиларни исламафобия ривожига таъсир кўрсатаётган

омиллар сифатида келтириш мумкин.30 Исламафобия муаммосининг ўз ечимини топишида соф, мўтадил исломни

тарғиб қилиш, исломий урф-одатларни тўғри талқин қилиш, оммавий ахборот

воситалари фаолиятини назорат қилиш муҳим аҳамиятга эга. Исламафобия

30 Қаранг: Ғуломов А. Исламафобия – бугунги куннинг долзарб муаммоси сифатида//Ислом маърифатида

дунёвий ва диний қадриятлар уйғунлиги (конференция тўплами).—Т: Тошкент ислом университети, 2011. –Б.

77.

64

каби мафкуравий таҳдидлар ва ғоявий хуружлардан огоҳ бўлиш бугунги

куннинг долзарб вазифаларидан ҳисобланади. Президентимиз И.А.Каримов

таъкидлаганларидек:”Ўз-ўзидан равшанки, бугунги замон воқеликка очиқ кўз

билан, реал ва хушёр қарашни, жаҳонда ва ён- атрофимизда мавжуд бўлган,

тобора кучайиб бораётган маънавий таҳдид ва хатарларни тўғри баҳолаб,

улардан тегишли хулоса ва сабоқлар чиқариб яшашни талаб этмоқда. Шу боис

юртдошларимиз, айниқса, ёш авлод онгида мураккаб ва таҳликали ҳаёт ҳақида,

унинг шафқатсиз ўйинлари тўғрисида бирёқлама ва сохта тасаввур бўлмаслиги

керак”.31 Дарҳақиқат, дунё тамаддуни ривожига мислсиз хисса қўшган, кейинги

уйғонишлар учун бешик вазифасини ўтаган ислом дини ва маданиятига

нисбатан қолоқ цивилизация сифатида қарашни тарғиб этувчи исламафобия

ҳам ана шундай мафкуравий таҳдидлардан биридир. Бундай таҳдидларга қарши

инсонлар онгида ўзига хос “иммунитет”ни шаклантириш ва уларга қарши

маърифат воситасида курашиш бугунги кунда долзарб аҳамият касб этмоқда. Ислом – енгиллик ва тинчлик ва хотиржамлик динидир.Ислом жаҳон

динлари ичида энг ёши ҳисобланади. “Ислом” – (арабча – “бўйсуниш”, “итоат

этиш”) – Аллоҳ тил билан имон келтириб, дил билан тасдиқлаш, унинг

кўрсатмаларига бўйсуниш, ўзини Аллоҳнинг динига бағишлашни англатади.

Ҳозирги кунда ислом омили тобора катта кучга айланмоқда. У давлатларнинг

ички ва ташқи сиёсати, ижтимоий-иқтисодий ҳаётига, давлатлараро ва халқаро

муносабатларга таъсир этиб келмоқда. Ҳозирда сиёсатчилар мусулмон оламига

дунё ҳамда халқаро муносабатлар истиқболига таъсир кўрсатувчи куч сифатида

қарамоқдалар. Ислом омилининг кучайишида мусулмон мамлакатлари

ҳудудларининг катталиги, яъни жўғрофий-стратегик имкониятларининг ҳам

ўзига хос ўрни бор. Ислом моҳиятан енгиллик динидир.Унинг эътиқод қилувчиларга фақат

енгилликни раво кўриши манбаларда етарлича баён этилган. Маълумки, шариат

аҳкомларини жорий қилиш Аллоҳ ёки У изн берган пайғамбарларга хос

нарса.Бошқа ҳеч ким,бирор-бир сабабга кўра бу ишни амалга ошириши,

бандалар устига шаръий амрни жорий қилиши мумкин эмас.

Муҳаммад(с.а.в.)ҳам ўз умматларига доим енгиллик, осонлик,ихчамликни

истаб келганлар.Шундай бўлса-да,экстремистик оқимлар ва баъзи тариқатлар

айрим ҳолат-тушунчаларга ортиқча урғу бериб,динимизни қийинлаштиришга

уринмоқда.Жумладан,айрим мутаассиб оқимлар Абу Ҳанифа (р.а.)нинг

фикрларига менсимасдан қараш, мазҳаб йўлини енгилликда

айблаш,мазҳаббошимиз шахсиятини камситиш каби қабиҳликлардан ҳам тап

тортмаяптилар. Шундай экан,огоҳ ва ҳушёр бўлиш давр талаби бўлиб қолаётганини ҳам

алоҳида таъкидлаш зарур. Исломнинг енгиллик дини экани, уни

қийинлаштириш, унга ўзгача талқин ва қарашлар олиб кириш қораланиши

Қуръон оятлари,ҳадислар ва уламоларнинг асарларида атрофлича ёритилган.

31 Каримов И.А. Юксак маънавият—енгилмас куч. – Т: Маънавият, 2008. –Б. 119.

65

TEKISLIKDA VA FAZODAGI O’XSHASH TEOREMALAR F.Xoliqulov, M.Botirov, Yo.Hamroyev (SamDAQI qoshidagi

1-son akademik litsey).

O’quvchilar stereometriyani o’rganishda bir qancha qiyinchiliklarga uchray-dilar. Chunki, ular fazo figuralari va ularning qismlarining o’zaro joylashishini to’la

tasavvur qila olishmaydi. Agar, biz tekislik figuralari bilan fazo figuralari orasidagi bog’liqlikka o’quvchilarning diqqatini tortsak, ular orasidagi mosliklarni tushuntirib borsak, stereometriya bilan planimetriya orasidagi bog’lanish o’rnatilib stereometriya

materiali o’quvchilar tomonidan chuqur va ongli o’zlashtiriladi. Tekislikning ikki o’lchamli fazo ekanligi ma’lum. Shuning uchun tekislikda

chiziqli bog’liqsiz bo’lgan (bir to’g’ri chiziqda yotmaydigan) uch nuqta mavjud. Shu

nuqtalardan va ularni bir-biri bilan tutashtiruvchi kesmalardan tuzilgan figura uchbur-chak deb ataladi. Demak, tekislikdagi asosiy figura deb uchburchakni qabul qilsa bo’-ladi.

Tekislik holidan fazo holiga o’tish uchun tekislikning o’lchamlarini bir birlikka

orttirish kerak. Shunda fazoda o’zaro bog’liqsiz bo’lgan (bir tekislikda yotmaydigan)

to’rtta nuqta mavjud bo’ladi. Bu to’rt nuqtadan va ularni tutashtiruvchi kesmalardan

tuzilgan figura tetraedr deyiladi. Demak, tetraedrni fazodagi eng asosiy figura sifatida qabul qilsa bo’ladi. Shuning uchun tekislik holida uchburchakka qarata aytilgan ba’zi

bir fikrlarga o’xshash fazo holatida tetraedrga qarata aytsa bo’ladi. Shunday fikrlar-dan bir nechtasini keltirib o’tamiz.

1. Pifagor teoremasi. To’g’ri burchakli uchburchak gepotenuzasi uzunligining

kvadrati katetlari uzunliklari kvadratlarining yig’indisiga teng bo’ladi. Tekislikdan fazoga o’tganda uzunlik tushunchasi yuza tushunchasiga, yuza tu-

shunchasi esa, hajm tushunchasiga o’tadi. Tekislikdagi to’g’ri burchakli uchburchak-ning bir uchidan chiqadigan ikki tomoni o’zaro perpendikulyar bo’lgani uchun uning

fazodagi analogi bir uchidan chiqadigan uch qirrasi o’zaro perpendikulyar bo’lgan

tetraedr bo’ladi. Bu holda to’g’ri burchakli uchburchakning burchagiga tetraedrning

to’g’ri uch yoqli burchagi mos keladi. Shunda tekislikdagi Pifagor teoremasiga fazo- dagi quyidagi teorema mos keladi: Teorema. To’g’ri uch yoqli burchakka ega bo’lgan tetraedrning shu uch yoqli burchakka qarshi yotgan yog’i yuzasining kvadrati boshqa yoqlari yuzalari

kvadratla-rining yig’indisiga teng bo’ladi. 2. Kosinuslar teoremasi. Uchburchakning istalgan tomonining kvadrati qol-gan

tomonlarini kvadratlarining yig’indisidan shu tomonlar bilan ular orasidagi bur-chak kosinusining ikkilangan ko’paytmasining ayirganiga teng bo’ladi.

Fazoda bu teoremaga mos keladigan teorema quyidagicha: Teorema. Tetraedrning istalgan yog’i yuzasining kvadrati qolgan yoqlari yuz-

lari kvadratlarining yig’indisidan, shu yoqlar juftidan tuzilgan ikki yoqli burchak ko-sinuslari bilan shu ikki yoqli burchak tuzadigan yoqlarning yuzlarining ikkilangan ko’paytmalarning ayrilganiga teng.

3. Sinuslar teoremasi. Uchburchak tomonlarining uzunliklari shu tomonga qarshi yotgan burchak sinusiga proporsional bo’ladi.

Bu teoremaning fazodagi analogi quyidagicha bo’ladi:

66

Teorema. Tetraedr qirrasining uzunligi shu qirradagi ikki yoqli burchakning sinusi bilan shu ikki yoqli burchakni tuzuvchi yoqlar yuzalarining ko’paytmasiga pro-porsional bo’ladi.

Uchburchak uchun aytilgan boshqa bir fikrlarning fazodagi analoglarini yana davom ettirish mumkin. Bunday ishlarning ayrimlarini matematika fan to’garaklarida

ko’rsatib, boshqalarini mustaqil bajarish uchun topshiriqlar sifatida ham bersa bo’la-di. Shunday usul bilan biz o’quvchilarning matematika faniga bo’lgan qiziqishlarini

orttiramiz va stereometrik teoremalarni planimetrik teoremalar bilan taqqoslash orqa-li bu fanni ongli ravishda chuqur o’zlashtirishlariga erishamiz.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. В.Погорелов «Геометрия» 7-11 кл. Москва, 1991 2. И.М.Яглом «Геометрия линейных многообразий в -мерном прост- ранстве».

Ярославль, 1980 3. I.Isroilov, Z.Pashayev «Geometriya» I, II-qismlar, Toshkent, 2004, 2005.

TASHABBUSKORLIK – O`QUV JARAYONINING MUHIM BELGISI

Jomboy transport kasb – hunar kolleji Xorijiy tillar kafedrasi ingliztili fan o`qituvchisi Erdanova Zebiniso Abulkasimovna

“We think too much effective methodsof teaching

and not enough abouteffective methods of learning” by John Carolus.

O`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida ko`zga ko`rinmas jipslik, yaqinlik bor desak yanglishmaymiz. Bola kamolotga yetishishida o`qituvchining o`rni kattadir. Ta`lim – tarbiyay etakchisi sifatida o`qituvchi ekanligini Qadamgi sharq mutaffakirlari ham ta`kidlab o`tishgan. Mashhur amerikalik yozuvchi Dr. Seuss “ The more that you

read, the more things you will know. The more that you learn, the more places you will go.” (Ko`p o`qisang, ko`p bilasan. Ko`p o`rgansang, ko`p joylarga borasan)

deganidek, kimki ko`p o`rgansa, bilimli yetuk inson bo`lsa, ko`p marralarni egallaydi. Tashabbuskor, intiluvchan, albattaki ko`p ishlarni o`z qo`li bilan yarata olgan insongina jamoaning nazarida bo`lgan.

Qadrli o`quvchi, hozirgi rivojlanish asrida chet tillardan birontasi o`rganish har tomonlama sizga foyda beradi. Chet tillarini o`rganish dunyoga keng yo`l ochadi.Yurtimizda uzluksiz ta`lim tizminida chet tillarni o`rganishga katta e`tabor qaratilmoqda.

Maqsad shuki, chet tillarini puxta biladigan, kuchli bilimli, barkamol avlodni voyaga yetkazish. Biz ta`lim sohasidagi xodimlar zimmasiga qo`yilgan vazifani a`lo darajada bajarmog`imiz lozim. Buning uchun eng avvalo kimni o`qityapmiz, nimani o`rgatyapmiz shuni anglamog`imiz, idrok qilmog`imiz lozim.

Har darsda qo`llayotgan didaktik materiallar, mavzular, topshiriqlarni o`quvchilarga tarqatib yoki tushuntirib emas, kutilyotgan natijaga ham nazar solmog`imiz lozim.

Eng avvalo o`quvchini darsga, mavzuga qiziqtirish, jalbqilish kerak. Biz qo`llayotgan metodlar samara bermadimi, o`quvchi qay usulda o`rganishni hohlashini topmog`imiz, tahlil qilishimiz kerak. O`qituvchi darsga tayyorgarlik ko`rar ekan, uni

67

qiziqarli o`tkazish maqsadida turli xil ko`rgazmali qurollar yaratib keladi. Bunda o`quvchi o`quvchilarning psixologiyasi, Yoshi va qiziqishini inobatga olishi kerak. Tarqatma materiallar o`quv jarayonini rang-barang o`tishin ta`minlaydi.

O`qituvchi mavzuni e`lon qilar ekan, yangi so`zlarning tarjimasi bilan keltirishi, xotirada tez saqlab qolishiga ko`maklashishi, dars maboynida audio vavideo materiallardan foydalanib o`quvchilarning tushushini osonlashtirishi, hattoki ular bilan birga jo`r bo`lib kuylashi lozim. O`quvchi ko`rib, tinglab, ushlab, harakatlanib o`rganadi. Shuning uchun har bir darsda shu usullardan foydalanib dars o`tishimiz lozim. Masalan: bir matn ustida ishlayotganimizda, o`sha mant so`zlarni tinglatib, nimani tinglab tushunayotgan bo`lsangiz o`shani qog`ozga rasmini chizing deb o`quvchilarga vazifa berish orqali, yangi so`zlarni o`rgatayotganimizda, doskaga rangli rasmlarini ilib o`quvchilarning diqqatini jalb etish, ko`zlari bog`langan holda o`quvchi biron bir narsani ushlab, uning nima ekanligini aytishi, shu kabi usullardan foydalanishimiz mumkin.

“Men eslab qolaman” O`yin tartibi: Siz va guruh a`zolari “Xotiralar oroliga” sayohat qilishidi. 1. Bitta tanga oling 2. Tanganing chiqarilgan sanasiga qarang. Bir daqiqa ushlab turing, qachon

bu tanga bosib chiqarilgan? Maktab vaqtingizdami? Bolaligingiz vaqtlaridami? O`sha yillar qanday muhum voqealar sodir bo`lgan? Shu kabi so`roqlarga javob bering.

3. Keyin siz o`zingizga hamroh toping, guruhdagi bir o`quvchini tanlab, unga boshingizdan o`tganlarini so`zlab bering. Hamroxingiz esa sizning gaplaringizni hikoya tarzida aytib berishi lozim. (siz ham hamroxingiz ham ingliz tilida gapirishi kerak).

“Adashma” o`yini O`yin tartibi: mavzu haqida tushuncha berilgandan keyin, mavzuni

mustahkamlash maqsadida, doskaga bir o`quvchini chiqarib, o`qituvchi doskaga mavzuga oid biron bir so`zni yozadi, doskaga chiqgan o`quvchi, doskaga orqacha bo`lib turadi. O`quvchilar unga o`sha so`zga ta`rif berishadi, doskadagi o`quvchi so`zni ta`riflar orqali topishi lozim.

O`quvchi yoshlarga yangiliklarga boy darslar o`tish, mashg`ulot davomida zamonaviy pedagogik texnalogiyalardan foydalanish, umuman olganda, ta`lim – tarbiya jarayonini davr talabiga mosravishda tashkillashtirish oson ish emas. Buning uchun o`qituvchidan kuchli bilim, yuksak mahorat, shijoat, izlanish talab etiladi. Olam sirlarini endigina anglayotgan o`quvchilarga ta`lim – tarbiya berish o`qituvchilarga katta ma`sulyat yuklaydi. Shu sababdan ham ta`lim berishda didaktik tarqatma materiallar samarali vositalar hisoblanadi. Shulardan “Kichik guruhlarda ishlash”, “ Aqliy hujum”, “Klaster”, “BBX”, “Muammoli vaziyat”, “Tushunchalar tahlili” kabi metodlardan foydalanish maqsadga muofiqdir. Mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda, o`yin qiziqarli, sodda, aniq bo`lishiga, imkoni boricha barcha o`quvchilar faol qatnashishiga ahamiyat bermog`imiz lozim.

Adabiyotlar 1. CEFR for languages learning, teaching assessment Cambride University

Press 2011

68

2. Mannual for language Test Development and Examining for use with the CEFR .Language Policy Division Council of Europe,April 2011

3. A HANDBOOK for Teachers of Foreign Languages with reference to the CEFR L.Kirkham, A.Iriskulov, F.Rashidova.

4. TKT (Teaching Knowledge Test ) Practical module.Handbook for teachers. Internet manbaalar :

1. CEFR Guidebook at Common European Framework of Reference for Languageswww.coe.int.

2. Manual at Manual for Relating language examinations to the CEFR 3. www.coe.int/.../Manuel1_EN 4. Wikipedia entry for Common European Framework of Reference for Languages

ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНИНИ

ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯНИНГ МОҲИЯТИ М.А.Файзиев (СамДУ), магистр Р.Ш.Садиков (ТАТУ Сам филиали).

Бугунги кунда таълим тизимида кечаётган инновацион жараёнлар саводли,

интеллектуал жиҳатдан баркамол инсонларни тайёрлашни такомиллаштириш

учун захиралар излаш масаласини кўндаланг қўймоқда. Замонавий таълим

тизимида фанлараро алоқа етарли даражада ривожланмаганлиги унинг муҳим

муаммоларидан ҳисобланади. Одатда битта фанни яхши ўзлаштирган талаба

билимларни нафақат ҳаётда, балки бошқа фанларда ҳам қўллай олмаслиги

мумкин. Бунинг асосий сабаби, одатда таълим муассасаларида асосий эътибор

билим беришга қаратилганлигидадир. Бугунги кунда билимларини ҳаётий

вазиятларга татбиқ эта оладиган мутахассисларни тайёрлаш лозим. Талабалар

катта ҳажмдаги маълумотларни қабул қилиш, қайта ишлаш, ихтиёрий фанлар

билан шуғулланиши учун замонавий воситалар, услублар ва технологияларни

ўрганиш мақсадга мувофиқ. Шу боис «Информатика ва ахборот

технологиялари» фанини ўрганиш объекти сифатида эмас, балки билим

беришнинг фаол воситаси сифатида қараш лозим. Бугунги кунда «Информатика ва ахборот технологиялари» фанини бошқа

фанлар билан интеграциялаштириш эҳтиёжи туғилганлиги долзарб масала

бўлиб қолмоқда. Бу эса таълим имкониятларини кенгайтириш, услубий

бойитиш ва билим бериш сифатини ошириш имкониятини яратади. Маълумки, таълимда янги сифат даражасига анъанавий таълим усули

билан эришиб бўлмайди. Таълим тизимига фанлар интеграциясини жорий этиш жамиятимизнинг

таълим олдига қўйган буюртмасини ечишга имконият яратади. Бир нечта

фанларнинг ўзаро интеграцияси қуйидаги имкониятларни яратади: - Фанларнинг узвий боғланишидан фанлараро узлуксиз боғланишга ўтиш

билим олишни осонлаштиради ва талабаларга бир объектда қўлланиладиган

усулларни иккинчи объектга қўллаш имкониятини яратади; - Фанлар интеграцияси тузилмасидаги муаммоли вазиятларнинг кўплиги

талабанинг фикрлаш қобилиятини фаоллаштиради;

69

- Интеграция дарснинг ахборот ҳажмини оширади; - Интеграция турли фанларни ўрганишда талабаларнинг муайян

кузатишлари, хулосаларини тасдиқлайдиган ёки чуқурлаштирадиган янги

омилларни топишга имкон яратади. - Интеграция ўқишга ундовчи восита ҳисобланади. У талабаларнинг ўқиш-

билиш фаолиятини фаоллаштиришга ёрдам беради, зўриқиш ва чарчоқдан ҳоли

бўлишга кўмаклашади. - Ўқув материалининг интеграциялашуви талабалар ижодини

такомиллаштиришга ёрдамлашади, уларга ўзлаштирган билимларни ҳаётий

шароитларда қўллаш имконини беради. «Информатика ва ахборот технологиялари» фанининг бошқа ўқув фанлари

билан интеграцияси ҳам юқорида келтирилганларни амалга оширишга

имконият яратади. Фанларни интеграциялашган ҳолда ўқитиш уларнинг туташ мавзуларини

бир вақтда ва бир-бирига боғлиқ ҳолда ўрганиш учун имкониятини яратади. Интеграциялаш фанларни ўқитишнинг янгича ёндашувидир. Бундай

дарслар турли фанларнинг ўқув материалларини бир-бирини тўлдириши

ҳисобига вақтни тежаш имкониятини беради. Интеграциянинг асосий усуллари қуйидагилардан иборат:

1. Дарслар бошқа фанлардаги мавзуларга боғлаб ўтказилади. 2. Дарслар ижодий лаборатория ишлари кўринишида олиб борилади. 3. Дарслар электрон ахборот таълим ресурслари билан тўлдирилади.

Анъанавий ўқув фанлари доирасида интеграциянинг энг енгил

усулларидан бири интеграциялашган дарсларни ўтказишдир. «Информатика ва

ахборот технологиялари» фани – бу деярли барча таълим йўналишларидаги

фанларни боғлаш имконини берадиган универсал боғловчи бўғиндир.

Информатика ва ахборот технологиялари воситалари ва талабаларнинг

тайёргарлик даражасига мос равишда барча таълим йўналишлари учун

интеграциялашган дарс қуриш, интеграциялашган топшириқлар ишлаб чиқиш

мумкин. Масалан, «Электрон жадваллар» мавзусини ўрганаётганда математика

ва физика масалаларини ечиш, функциялар графикларини қуриш,

тенгламаларни ечиш, тахминий ҳисоб-китобни амалга ошириш, физик

жараёнларни моделлаштириш имкони бор. Шунингдек, «Биология» таълим йўналиши мутахассислиги бўйича

талабаларга «Информатика ва ахборот технологиялари» фанининг «Компьютер

хотиралари» мавзуси тушунтирилаётганда биз компьютер қурилмалари ва асаб

тизими фаолиятининг қиёсий таҳлилидан фойдаланамиз. Иккала ҳолда ҳам

тўртта асосий жараён: ахборотни қабул қилиш, сақлаш, қайта ишлаш ва

узатишни ажратамиз. Инсоннинг қисқа ва узоқ муддатли хотираси билан

компьютернинг оператив ва ташқи хотираларини қиёслаймиз. Юқорида келтирилган материалдан кўриниб турибдики, биология билан

«Информатика ва ахборот технологиялари» фанининг интеграциялашуви

натижасида дарслар ҳаётий мисоллар ёрдамида тушунтирилади. Худди шунингдек, мазкур фанни ўрганиш жараёнидаги интеграция

масаласи бошқа фанлар мисолида ҳам қаралиши мумкин.

70

Хулоса қилиб айтганда, таълимда ахборот технологияларининг

интеграциялашуви талабаларга алоҳида ёндашиш имконини беради.

Билимларни тизимга солиш, ҳар томонлама ривожлантириш, ижодий ёндашув,

билим орттиришга қаратилган мотивация – буларнинг барчаси

интеграциялашган ўқитиш берадиган фойдали имкониятлардир. Фойдаланилган адабиётлар.

1. http://festival.1september.ru/articles/212416/ 2. http://pedsovet.org/component/option,com_mtree/task,viewlink/ link_id,

2344/ Itemid,118/

FIZIKA FANINI O’QITSHDA KOMP’YUTER TEXNOLOGIYALARIDAN

FOYDALANISH R.T.Parmanova (SamDAQI), magistrant J.T.Parmanov,

talaba M.T.Parmanova(SamDU).

Fizika kursini o’qitish jarayoniga komp’yuter texnologiyalarini qo’llash va ullar

asosidagi mul’timediya vositalaridan foydalanish pedagogik va psixologik nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo’lib, qo’yidagi muhim natijalarga olib kelishi

mumkin. -O’quv-tarbiya jarayoni faolashadi, dars samaradorligi oshadi; -O’quv materiallrining turli shaklda uzatilishi o’quvchilarning diqqatini o’ziga

tortadi; - Yuqori darajadagi ko’rgazmalilik o’quvchida, tinglovchida o’rganilayotgan

fanga nisbatan katta qiziqish uyg’otadi. -O’rganilgan o’quv materialining uzoq muddatga xotirada saqlanishini

ta’minlaydi; - Tinglovchlarning, o’quvchilarning mustaqil ta’lim olish imkoniyatlari

ko’payadi va vaqt tanqisligi muammosi kamayadi. Bundan 3500 yil oldin Konfutsiy “Eshitganimni esimdan chiqaraman,

ko’rganimni eslab qolaman, mustaqil bajarsam tushunib olaman” degan ekan.

Chunki, ta’limda information hamda pedagogik texnologiyalarni qo’llaganda

tinglovchi, o’quvchi eshitish, ko’rish ko’rganlari asosida mustaqil fikrlash imkoniyatlarga ega bo’ladilar.

Ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda

darslarni tashkillashtirish uchun ma’lum bir shart- sharoitlar va texnik vositalar mavjud bo’lish zarur.

Axborot resurslariga -Shaxsiy komp’yuter - Proektor -Mul’timediya vositalari - skaner - Video kamera - Printer, nusxa ko’chiruvchi qurilma va boshqa resurslar 2. Maxsus dasturey ta’minotlar kiradi.

71

Ta’lim tizimida mul’timediali elektron o’quv adabiyotlar, ma’ruzalar virtual

laboratoriya ishlari, har xl animatsion dasturlar va elektron versiya, slaydlar yaratishda kerak bo’ladigan maxsus dastur hisoblanadi.

Ta’lim jarayonida mul’timediya texnologiyalaridan “Открытая физика”

umumiy o’rta ta’lim va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim tinglovchilari uchun mo’ljallangan, mul’timediya- fizika kursi bo’lib, u quyidagi bo’limlarni o’z ichiga

oladi.”Mexanika’,” mexanik tebranishlar va to’lqinlar’, “Optika”, ”Qiziqarli fizika”

va hakozolar. Bu dasturda maktab fizika kursining hamma bo’limlariga oid minnga yaqin masalalar berilgan.” Репетитор по физике” o’quvchlarni tezkor usulda oily o’quv yurtlariga fizika fanidan interfaol uslubda tayyorlashga imkon beradi.

Oltinchi, to’qqizinchchi sinflar uchun elektron darsliklardan foydalanish katta ahamiyatga ega.

Ta’lim tizimida yuqorida keltirilgan dasturlar ya’ni fizikon kompaniyasining dasturlarida tayyor modellar mavjud bo’lib bunda foydalanuvchi boshlang’ich

parametrlarni kiritib bir nechta turkum ishlardan keng foydalanish mumkin. Fizika fanining har bir o’qituvchisi o’zining fizika ma’ruzasini rejalashtirishda

komp’yuter o’quv dasturidan to’g’ri foydalanish kerak, chunki komp’terlarni har

qanday darsda qo’llash mumkin. Shuning uchun uni rejalashtirish va ijobiy natijaga erishishda komp’yuterdan qachon va qanday foydalnishini bilishi zarur.

Komp’yuter dasturini qo’llash bilan komp’yuterda o’tilgan ma’ruzalar oddiy ma’ruzalardan ko’ra yaxshiroq samara beradi. Bu esa o’quv rejasining o’z vaqtida

bajarilishini ta’minlaydi. O’z tajribalarimizda fizika va fizikaning qisqa sohalariga doir kurslarni

o’qitishda komp’yuter dasturlaridan foydalangan holda, animatsiyali turda

mashg’ulotlar olib borish o’qituvchiga va tinglovchiga qullaylik yaratib qo’ymasdan, balki fizik jarayonlarning yuz berish mexanizmlari va bosqichlarini tushunib etishida yaxsh samara berishi kerak. Shuni e’tiborga olgan holda, fizik jarayonlar

mexanizmlarini, ularning yuz berish bosqichlarini kompyuterda animasion turda namoyish etishni tashkil qilish tinglovchilar va o’quvchilar uchun ko’rgazmali,

qiziqarli va yaxshi eslab qolishlari yordam beradigan mashg’ulot bo’lishi aniqlandi. Fizik jarayonlar mexanizmlarini, ularni ma’ruza, amaliy va ayniqsa tajriba

mashg’ulotlarida namoyish etish va bu holatlarni kompyuter texnologiyalariga tayangan holda olib borish o’qitish jarayonida tinglovchi va o’quvchiga bilim berish

va fan asoslariga doir ko’nikmalar hosil qilish samaradorligini oshiruvchi omillardan

ekanligi aniqlandi. Fizik jarayonlarini modellashtirish imkoniyatini beradigan dasturlarga: MatCad,

MatLab, Maple, Matematik tizimlari, Crocodile, Physics, Electronics Workbench va boshqa dastur paketlarini misol keltirish mumkin.

Demak, fizik hodisalarni namoyon qila olishda axborot texnologiyalaridan foydalanish yaxshi natijalar bermoqda. O’qituvchilar tasavvurlarini kengaytirishda va ularning bilimlarini yanada oshirishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash eng qulay

vosita va unimli usul hisoblanadi. Hulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida keltirilgan dasturlardan ma’ruza jarayonida qo’llash natijasida qisqa vaqt ichida

kerakli axborotni tinglovchi va o’quvchilarga ko’rgazmali qilib o’tkazish imkoniyati

bor. Bu esa o’quv samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib xizmat etadi.

72

Adabiyotlar 1.”Ta’lim to’g’risida” O’zbekiston respublikasi qonuni. т.,1997 yil 2. “Pedagogika” Ziyomuxammadov.B T.2006 yil 3. “Проверка знаний, умений и навыков учащихся по физике в средней школе”

О.В.Оноприенко Москва 1988 год 4. T. Rixsiboyev “ Kompyutr grafikasi ” T., 2006 yil

FIZIKA FANINI O’QITISHDA MUAMMOLI VAZIYATLARDAN CHIQISH

USULLARI R.T.Parmanova (SamDAQI), magistrant J.T.Parmanov,

talaba M.T.Parmanova(SamDU).

Ta’limda muammoli vaziyatlardan chiqish usullarni qo’llash asosiy maqsadi o’quvchlarni faol ta’lim olish jarayoniga jalb qilish, ularga bilish hamda izlanish malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika fani bo’yicha o’quv materiallarini puxta o’zlashtirishda faoliyatni oshirishdan iboratdir. Muammoli vaziyatlardan chiqish usullari o’qituvchi bilan o’quvchning faol munosabati, bir-birini to’liq tushunishga asoslanadi. Bu albatta, fizika fani o’qituvchilaridan o’z kasblariga ijodiy yondoshishni va o’quvchilarni o’qish bilan birga uqishiga, kuzatuvchanlikka o’rgatishni talab qiladi. Bunga erishishning ko’plab usul va uslublari bo’lib, o’qituvchi ushbu usullardan qay birini qo’llashdan qat`iy nazar o’quvchilarga topshirilgan vazifalarni mustaqil va aniq bajarish metodikasiga amal qilishdir.

Ta’limda muammoli vaziyatlardan chiqish usullarni o’quv jarayoniga joriy etishning tub maqsadi – dars qaysi shaklda bo’lmasin, qayerda o’tilmasin darsda o’qituvchi bilan o’quvchining hamkorlikda ishlashini tashkil etishdir. O’qituvchi darsda tegishli muammolarga o’quvchilarni jalb etish, Ularning harakatini faollashtirish va natijada o’zlashtirishlarni ta’minlash lozim. Ta’lim jarayoniga bilish vazifasini qo’yilishida muammoli savollar asosiy o’rinni egallaydi. Ular muammoli vaziyatlar yaratishning har qanday usullariga tegishli ravishda qo’yiladi. Bilishga doir savol o’quvchilar uchun muayyan darajada qiyin bo’lishi, ulardagi mavjud bilimlarning cheklanganligini ko’rsatish va ayni vaqtda, ular bajara oladigan bo’lishi ya’ni idrokning hayotiy va nazariy bilimlarning qay daraja egallaganliklariga bog’liqligini hisobga olish zarur.

Fizika darslarida o’quvchilarning erkin qobilyatlarini rivojlantirishda “Muammoli vaziyat” usulidan foydalanish yaxshi samara berishini biz o’z tajribamizda juda ko’p marotaba kuzatganmiz. Chunki fizika fanining har bir mavzusi hoh u nazariy bo’lsin, hoh u amaliy bo’lsin, muammoli savollarga duch kelasiz. “Muammoli ta’lim” usulining maqsadi: o’quvchilarga o’quv fanining mavzusidan kelib chiqqan turli muammoli masala yoki vaziyatlarning to’g’ri topishlariga o’rgatish, ularda muammoning mohiyatini aniqlash bo’yicha malakalarini shakillantirish, muammoni yechishning ba’zi usullari bilan tanishtirish va muammoni yechishda mos uslublarni to’g’ri tanlashga o’rgatish, muammoni kelib chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi xatti-harakatlarni to’g’ri aniqlashga o’rgatadi. O’qituvchi o’quvchilarni guruhlarga ajratib, ularni mos o’rinlarga joylashtirgandan so’ng, mashg’ulotni o’tkazish tartib qoidalari va talablarini tushuntiradi, ya’ni u

73

mashg’ulotni bosqichli bo’lishini va har bir bosqich o’quvchilaridan diqqat-e’tiborlarini jalb qilishini, mashg’ulot davomida ular guruhli va jamoa bo’lib ishlashlarini aytadi. Bunday kayfiyat o’quvchilarga berilgan topshiriqlarni bajarishga tayyor bo’lishlariga yordam beradi va bajarishga qiziqish uyg’otadi. Ana shundan so’ng mashg’ulot jarayoni boshlanadi. Muammoli o’qitish usuli ko’p jihatdan o’quv materiallarning mazmuniga bog’liq. Bunda fizik hodisalar, qonunlar, amaliy tajribalar va nazariyalarni o’rganish misolida ko’rish mumkin.

Fizik hodisalarni muammoli o’qitish. Yuqori sinflarda fizik hodisalarni muammoli o’qitishni quyidagicha tashkil etish mumkin.

1. Hodisani kuzatish. 2. Hodisani xarakterli xususiyatlarini aniqlash. 3. Mazkur hodisani, boshqa, avvaldan o’rgangan hodisalar bilan

aloqadorligini aniqlash va hodisaning (mohiyatini) tabiatini tushuntirish. 4. O’rganilayotgan hodisani xarakterlovchi yangi fizik kattaliklar va

kanstantalar kiritish. 5. Qaralayotgan hodisaga tegishli miqdoriy qonuniyatlarni o’rnatish. 6. Hodisani amaliyotda qullanilishi. Fizik hodisani o’rganishning barcha bosqichlarida muammoli o’qitish usulini u

yoki bu darajada qo’llash mumkin. Lekin muammoli o’qitishning imkoniyatlari ayniqsa hodisani aniqlashda ochiladi. Buni o’zinduksiya hodisasini o’rganish misolida ko’ramiz. O’zinduksiya hodisasini muammoli o’qitish uchun uning asosiy mohiyatini yaqqol ko’rsatib beruvch “tayanch” tajriba kerak.

Bunday usullar asosida tashkil etilgan mashg’ulotlar natijasida o’quvchilar qaysidir muammoni yechimini topishdan avval uning sabablarini aniqlash kerakligini, keyin esa ularni o’rganish va bartaraf etish uchun zarur bo’lgan uslub va usullarni tanlashi hamda o’z harakatlarini aniq belgilab olishlari kerakligini bilib oladilar.

Adabiyotlar 1.”Ta’lim to’g’risida” O’zbekiston respublikasi qonuni. т.,1997 yil 2. “Pedagogika” Ziyomuxammadov.B T.2006 yil 3. “Проверка знаний, умений и навыков учащихся по физике в средней школе”

О.В.Оноприенко Москва 1988 год. TENGLAMALARNI YECHISHNING NOSTANDART USULLARI

Hamroyev Yoqubjon, Jo’rayev Jonibek SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey o’qituvchilari.

Ko’pgina tenglamalarni, ayniqsa, ikkinchi va undan yuqori darajali tenglamalar

sistemalarini odatdagi usullar bilan, masalan, o’rniga qo’yish yordamida yechish qo’pol, uzundan-uzoq shakl almashtirishlarga olib keladiki, natijada ko’p sondagi xatolarga, ko’pincha esa hatto uzil-kesil natijani hosil qilib bo’lmaslikka sabab bo’ladi. Vaholangki, bu tenglamalarni ancha ratsional, yoki boshqacha aytadigan bo’lsak, nostandart usullar bilan osongina yechish mumkin.

Yuqoridagi fikrimizning isboti sifatida bir nechta misollarni ko’rib chiqamiz:

1-misol. 03932532 22 xxxx tenglamani yeching

74

Yechish. Agar bu tenglamani irratsional tenglama sifatida odatdagi usul bilan yechadigan bo’lsak, to’rtinchi darajali tenglama hosil bo’lib, uni Bezu teoremasini bilmay turib yecha olmaymiz. Ko’pinchi hosil bo’lgan tenglama, masalan, irratsional yoki kasr ildizlarga ega bo’lsa, uni yechishda Bezu teoremasi ham yordam bermaydi. O’zgaruvchi qatnashgan qo’shiluvchi ildiz ostida ham undan tashqarida ham bir xil

ekaniga e’tibor beraylik. Yangi 0,932 2 yxxy o’zgaruvchi kiritamiz. U

holda berilgan tenglama 03592 yy ko’rinishga ega bo’lib, bu yerdan

6,1 yy ga ega bo’lamiz. Biroq .1y 6932 2 xx tenglamani yechib, 5,4x va 3x ildizlarga ega bo’lamiz.

2-misol. xx 1212 tenglamani yeching

Yechish. 0x shart bajarilishi kerak. Yangi 0,12 yxy o’zgaruvchi

kiritamiz. U holda, 212 yx va berilgan tenglamadan:

,12 xy bu yerdan, .12 2xy Quyidagi tenglamalar sistemasiga ega

bo’lamiz:

.12

122

2

yx

xy

Birinchi tenglamadan ikkinchi tenglamani ayirib, 022 xyxy

tenglamani hosil qilamiz. Ko’paytuvchilarga ajratamiz: .0)1)(( xyxy

Ma’lumki, ,0,0 yx shuning uchun .01 yx Demak, ,0 xy ya’ni .xy

Buni ikkinchi tenglamaga qo’yamiz: ,0122 xx bu yerdan 4x va ,03x demak, 4x yechimga ega bo’lamiz.

3-misol. nnn xxx 4944)72()72(4 222 tenglamani yeching

Yechish. 5,3x tenglamani qanoatlantirmaydi. Demak, biz tenglama yechimini 5,3x qiymatlar to’plamida qarashimiz kerak.

Tenglamani ikkala qismini n x 2)72( ga bo’lib,

nn

x

x

x

x

72

724)

72

72(4 2

ga bo’lamiz. Yangi

n

x

xy

72

72

o’zgaruvchi kiritamiz, bu yerda, .0y Natijada:

,0442 yy bu yerdan .2y Demak, ,2

72

72

n

x

x

ya’ni, .2

72

72 n

x

x

Bundan

)12(2

)12(7

n

n

x yechimga ega bo’lamiz.

4-misol. bxaaxax n n nnnn n nnn 11 22

tenglamani yeching Yechish. Radikallarni kasr ko’rsatkichli darajalar bilan almashtiramiz, so’ngra

chap tomonni ko’paytuvchilarga ajratamiz:

75

bxaaaxxn

x

x

n

n

n

nn

n

n

n

n

n

n

)()( 111111

22

bxaaaxx nx

x

n

n

n

n

nn

n

n

n

n

n

1

111

1

111 )()(

.)(;)()(1

1111

1

11 baxbaxax n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

nn

n

n

n

Oxirgi tenglamaning ikkala tomonini

1n

n

darajaga ko’tarib, quyidagini hosil

qilamiz: .111 n

n

n

n

n

n

bax Bu yerdan, .)(,1

11111 n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

n

abxabx

Bundan ko’rinadiki, tenglama faqatgina 0 ab bo’lgan holda yechimga ega.

MILLIY MA’NAVIY QADRIYATLAR ZAMON YOSHLARI HAYOTIDA

Ilmiy rahbar: Safarov A., Ilmurodova L.A. (SamDAQI).

Har bir millat va elatning o’ziga xos urf-odatlari, milliy an’analari, o’zlari qadrlaydigan udumlari bo’lganidek, shu qatorda bizning ham o’zbekona milliy qarashlarimiz mavjud. Biz yoshlarning burchimiz necha ming yillardan buyon yashab kelayotgan qadriyatlarimizni asrash, bu an’analarni butun jahonga o’rnak sifatida ko’rsatishimiz lozim. Shu o’rinda e’tiroz bo’lishi mumkin, nega biz o’tgan zamon udumlari bilan yashashimiz kerak? U holda biz zamondan orqada qolib ketmaymizmi? Zamon bilan hamnafas bo’lish bugungi kunning talabi-ku. To’g’ri. Lekin biz buni inkor qilmoqchi emasmiz. Xech kim zamondan ortda qolishni xohlamaydi. Ayniqsa, biz yoshlar ilm-ma’rifat sari yuz tutib, dunyoning borlig’ini, hayotning mazmunini o’z aql- idrokimiz, tafakkur kuchimiz bilan mushohada etib, shaxsiy fikrimiz asosida xulosa chiqarishni maqsad qilib qo’yganmiz.

Quyidagi falsafiy hikmatga diqqatingizni qaratmoqchiman: “Ilm-fanni o’rganish – dunyoni anglash sari qo’yilgan qadamdir. Dunyoni anglash esa o’zlikni anglashdan boshlanadi”. So’z mulkining sultoni Alisher Navoiyning “El netib topgay menikim, Men o’zimni topmasam” yoki donishmand Suqrotning “O’zingni angla” degan naqllarida buyuk hikmat bor.

Xo’sh o’zlikni anglash deganda nimani tushunmoq kerak? Falsafa fanini o’rgana boshlaganimizda, birinchi ma’ruzadayoq ustozlarning aytgan ushbu o’gitlari yodimizda qolgan: “Falsafa – dunyoni bilish, o’zlikni anglash ilmidir. Shu bois, xech qachon, bir soniyaga bo’lsa ham ongu – shuurimizdan “Men Insonman” degan naqlni unutmang. Chunki ana shu iqroringiz sizni doimo o’z mohiyatingiz sari, ya’ni odamiylik va ezgulik sari yo’llab turadi”.

Shunday ekan, o’zlikni anglash eng avvalo har birimiz o’zimizni inson deb his qilmogimiz, namoyon eta olishimizdir. Insoniylik esa uning nasl-nasabiga, millatiga, xalkiga, Vataniga va e’tiqodiga xos fazilatlarni namoyon etishdir. Bunday fazilatlar esa kecha yoki bugun paydo bo’lib qolgan xislatlar emas, balki biz inson bo’lib dunyoga kelganimizdan, millat bo’lib shakllanganimizdan va xalq bo’lib qaror topganimizdan buyon biz bilan yashab kelayotgan, bizni dunyoga tanitgan xislatlarimizdir. Ana shu xususiyatlarimizda aks etgan urf-odatlarimiz, an’ana va udumlarimiz, axloqimiz va e’tiqodimiz singari milliy ma’naviyatimiz mezonlari biz

76

uchun dunyoni anglash orqali o’zligimizni anglash, o’zligimizga qaytish va namoyon qilish imkoniyatlarining tayanch zaminlaridir. Xolbuki, o’tmish tariximizdan yashab kelayotgan milliy ma’naviy merosimizga tayanish, uni dunyoga tanitish aslo kechagi kun soyasida qolib ketish emas, balki bugungi faxr-g’ururimiz, shonu-shuxratimiz bilan istiqbol sari zafarli kirib borishimiz kafolatidir.

Agar biz ushbu fikrlarning falsafiy mag’zini chaqib, mantiqiy xulosa chiqara olsak, unda hech bir muammoga o’rin qolmaydi. Shu narsani ta’kidlash joizki, yurtboshimiz I.A.Karimov aynan mustahkam ma’naviy tarakkiyot rejasiga asoslangan holda har yilning ramziy nomini belgilaydi ya’ni kirib kelgan 2015-yil “Keksalarni e’zozlash yili“ bu shunchaki oddiygina gap so’zlar emas, bu bizning yoshligimizdan qon-qonimizga singdirilgan milliy ma’naviy qarashlarimiz, qadriyatlarimizning natijasidir. Xalqimiz “Qarisi bor uyning parisi bor”, “Qari bilganini pari bilmas” deb bejizga aytmagan. Chunki bularning hammasi bizning o’zbekona qarash va qadriyatlarimizni ulug’lashimizdan ularni e’zozlashimizdan darak beradi.

Ushbu qadriyatlar zamon yoshlarining barkamol inson bo’lib, yaxshi hayot kechirishida qanchalik ahamiyat kasb etmoqda. Yuqorida ta’kidlangan qadriyatlarimiz yoshlarimiz hayotida qay darajada namoyon bo’lmoqda yoki aksincha?

Qadriyatlarimizni amalda qo’llayapmizmi? Ikkilanmay ha degan javobni beramiz. Chunki biz qadriyatlarimizga sodiqmiz va unga ehtirom ko’rsatamiz. Unda nega “Mehribonlik uylari”, “Qariyalar uyi” ochilyapti? Axir bizning qadriyatlarimizda inson ulug’lanadi-ku. Unda nega insonni mehrdan va e’tibordan uzoqlashtiryapmiz?

Vaholanki, bir eslang, II jahon urush yillarida bizning o’zbek oilalari turli millat bolalarini o’z tarbiyasiga olgan, mehr-oqibat, qadr ko’rsatgan. Bu akademik shoirimiz G’afur G’ulom “Sen yetim emassan” she’rida jonli tasvirlab bergan. Nimaga shunday og’ir zamonda minglab“Mehribonlik uylari” qurilib ketmadi? Ana shunday ajdodlarimiz bo’la turib, tinchlik, farovonlik zamonida nega endi “Mehribonlik uylari” ochilishiga yo’l qo’yib beryapmiz.

Aslida hamma bir-biridan qarz bo’lgan bir narsa bor, bu esa mehrdir. Hayot, turmush bu aslida kurash demakdir. Bu kurashda ongli yondashib, mehr-oqibat va qadriyatlarimizni toptamasdan, e’zozlab, avaylab- asrab mardonavor zafar quchishimiz albatta shart.

Bugungi kunda ushbu milliy qadriyatlarimiz tizimidada hamon o’z dolzarbligini yo’qotmagan, boyligi va go’zalligi bilan dong taratgan eng buyuk boyligimiz - ona tilimizdir. Bizning ona tilimiz necha yillik tarixga ega bo’lib, uning qanchalik so’zga boy ekanligi ma’lum. Buni buyuk bobomiz Alisher Navoiy hazratlari ham ta’kidlagan va isbotlaganlar. Shunday ekan, biz so’zlashuvimiz davomida turli xil xorij so’zlarini ona tilimizga qo’shib, uning qadrini yoxud qiymatini tushirmayapmizmi? … Yoki bu kabi so’zlashuvni “zamonaviylik” deb atashimiz to’g’rimikan? Mening fikrimcha esa ayrim yoshlar o’z ona tilidagi so’zlarning ma’nosini chaqa olmaganidan va tushunmaganidan turli so’zlarni qo’llab, vaziyatdan yengil chiqmoqchi bo’lishadi. Taajubki, o’zligini yoxud o’z ona tilini bilmagan “zamonaviy odamlar” qanday qilib xorij tillarini o’rganishi mumkin. Bu kabi holatni ko’proq yoshlar o’rtasida uchratamiz.

77

Qadriyatlar tarix haqida so’zlaydi. Tarixni bilmasdan esa kelajakni yaratib bo’lmaydi. Milliy qadriyatlarimizga serjilolik beramiz deb, ularning asl ma’no – mazmunini yo’qotib qo’ymoqdamiz. O’zimizdan turli urf-odatlarni o’ylab topib, yana o’zimizga jabr qilyapmiz, qo’shimcha tashvishlar orttirib hayotimizni og’irlashtiryapmiz. Axir tabiatan berilgan urf-odatlarimiz, tilimiz va dinimizga xos tabiiy go’zallikni buzishdan, bo’yashdan maqsad nima? Keling, ma’naviyatimizga mos go’zal udumlar, axloq-odob sohiblari bo’laylik. So’zlarimni oxirida shuni aytishim joizki, biz yoshlarning hayot kechirishimizda turmushning past-u balandidan o’tgan, sinalgan qadriyatlarimizning, urf-odatlarimizning qanchalik zarur va ahamiyatli ekanligini anglab yashash zamonaviy insonga xos xislatdir.

PANJARADAGI LAPLAS OPERATORI UCHUN INVARIANT QISM

FAZOLAR X.Z.Usmonov., J.X.Xudoyqulov., talaba A.Mardonov (SamDU).

Kirish. Hilbert fazolasida berilgan o‘z-o‘ziga qo‘shma operatorlarning spektrini

o‘rganishda uchraydigan eng sodda masalalardan biri – bu invariant elementlarni, hech bo‘lmaganda bu operator ta’sirida o‘zining yo‘nalishini saqlab qoluvchi elementlarni topishdan, ya’ni

fHf (1) tenlamaning yechimlarini topishdan iborat. (1) tenglamaning noldan farqli har

bir yechimi H operatorlarning xos vektori, - esa H operatorning xos qiymati deyiladi.

Panjaradagi ikki zarrachali sistema Hamiltonianining ba’zi spektral xossalari

[1] ishda tahlil qilingan. [2] ishda panjaradagi ikki zarrachali Hamiltonian ( )H k ning invariant qism (xos qism) fazolari chekli bo‘lishining yetarli shartlari keltirilgan. [3] ishda esa ikki o‘lchamli panjarada berilgan ikki zarrachali sistema Hamiltonianining

kvaziimpuls koordinatalaridan biri )1(k yoki )2(k bo‘lganda cheksiz ko‘p invariant qism fazolarga ega ekanligi isbotlangan. Ikki o‘lchamli panjarada berilgan ikki zarrachali Shryodinger operatorining invariant qism fazolari [4] ishda o‘rganilgan.

Bu ishda bir o‘lchamli panjarada ikki zarrachali sistemaga mos Laplas

operatorini qaraymiz. Toq funksiyalardan tashkil topgan )(2 TL

va juft funksiyalardan

iborat )(2 TL

qism fazolar bu operator uchun invariant qism fazolar bo‘lishligi isbotlangan.

Masalaning qo‘yilishi. Bir o‘lchamli panjara Z da ikki zarrachali sistemaga mos Laplas operatori L̂ o‘z-o‘ziga qo‘shma chegaralangan operator bo‘lib, u kvadrati

bilan jamlanuvchi funksiyalarning )(2 ZZ Hilbert fazosida quyidagi formula yordamida beriladi

22

11 2

1

2

1ˆ mm

L,

bu yerda 21, mm zarrachalarning massalari bo‘lib, ularni biz birga teng deb hisoblay-miz, I1 va I2 , – ayirmali operator bo‘lib, u zarrachaning bir

78

tugundan boshqa tugunga o‘tishini ifodalaydi, biz uni quyidagicha aniqlaymiz: 2( )( ) ( 2) ( 2), ( )x x x Z .

Bunday aniqlangan Laplasian )(2 ZZ Hilbert fazosida o‘z-o‘ziga qo‘shma chegaralangan operator bo‘ladi. Ikki zarrachali sistema Laplasianining koordinat ko‘rinishidan uning impuls ko‘rinishiga o‘tish Furye almashtirishi deb ataluvchi akslantirish orqali amalga oshiriladi.

)()(: 22

22 ZTLF ,

2

),(2

1),)((

T

msinti dsdtstfemnFf

,

bu yerda )(),()()( 2222

2 TLTLTLTL – sonlar o‘qida aniqlangan 2 davrli va ],[ T da kvadrati bilan Lebeg ma’nosida integrallanuvchi funksiyalarning

Hilbert fazosi. Ikki zarrachali Laplasianning impuls tasviri o‘z-o‘ziga qo‘shma chegaralangan

operator sifatida )( 22 TL Hilbert fazosida quyidagicha aniqlanadi

FLFL ˆ1 , ),())()((),)(( 212121 kkfkkkkLf , ( ) cos2q q - alohida olingan zarrachaning Tq momentdagi impulsi.

Ikki zarrachali Laplasian L unitar operatorlar gruppasi )(),,(),)(( 2

221)(

2121 TLfkkfekkfU kkis

s

bilan o‘rin almashinuvchi bo‘lganligi uchun u TkkL ),( operatorlar oilasining

to‘g‘ri integraliga yoyiladi [3-4] , ya’ni T

dkkLL )(, bu yerda

)()(:)( 22 TLTLkL , (2) ( ( ) )( ) ( ) ( ), ( ) 2cos cos2k kL k f p p f p p k p , (3)

Shuni aytib o‘tamizki, )(kL operator har bir Tk da )(2 TL fazoda chegaralangan va o‘z-o‘ziga qo‘shma operatordir.

)(kL operatorning invariant qism fazolari. )(2 TL fazoni toq funksiyalardan va juft funksiyalardan iborat

)()(:)()( 22 pfpfTLfTL

va )()(:)()( 22 pfpfTLfTL

qism fazolarning to‘g‘ri yig‘indisiga yoyish mumkin, ya’ni )()()( 222 TLTLTL .

1-teorema. )(2 TL

va )(2 TL

qism fazolar )(kL operatorning invariant qism fazolari bo‘ladi.

Isbot. )(2 TL

fazodan ixtiyoriy f

element olamiz. Bu elementga )(kL operator

ta’sirini qaraymiz: ).(2coscos2))()(( pfpkpfkL f

toq funksiya bo‘lganligi uchun

uning juft funksiya pk 2coscos2 ga ko‘paytmasi toq funksiya bo‘ladi. Demak,

ixtiyoriy )(2 TLf uchun )()( 2 TLfkL ekan. Bu esa )(2 TL

qism fazoning )(kL operatorga nisbatan invariant qism fazo ekanligini bildiradi. Juft funksiyalar

ko‘paytmasi juft ekanligidan, ixtiyoriy )(2 TLf uchun )(2coscos2))()(( pfpkpfkL

ning juft funksiya ekanligini olamiz, yani )()( 2 TLfkL . 1-teorema isbot bo’ldi.

79

Navbatdagi invariant qism fazolarni bayon qilish uchun biz )(2 TL

va )(2 TL

fazodagi ortonormal bazis

1

sin1

)(n

n ntt

va

1

0 cos1

)(,2

1)(

n

n nttt

lardan foydalanamiz. )(2 TL

va )(2 TL

azolarning har birini quyidagicha to‘g‘ri yig‘indiga yoyamiz:

)()()( 222 TLTLTL jt va )()()( 222 TLTLTL jt .

Bu yerda )(2 TL t

bilan ,,,, 1231

n sistemadan hosil bo‘lgan qism fazo, )(2 TL j

bilan ,,,, 242

n sistemadan hosil bo‘lgan qism fazo belgilangan.

2-teorema. )(2 TL t

va )(2 TL j

qism fazolar )(kL operator uchun invariant qism fazolar bo‘ladi.

Isbot. )(2 TL t

va )(2 TL j

qism fazolarning )(kL operator uchun invariant qism

fazolar bo‘lishini ko‘rsatamiz. Buning uchun )(2 TL t

fazoning ixtiyoriy

12n bazis elementiga )(kL operatorning ta’sirini qaraymiz:

2 1 2 1

2( ( ) )( ) ( ) ( ) cos cos 2 sin (2 1)n k nL k p p p k p n p

. Ko‘paytmani yig‘indiga keltirish 2cos 2 sin (2 1) sin[(2 1) 2] sin[(2 1) 2] sin (2 2 1) sin(2 2 1)p n p n p n p n p n p

formulasidan foydalanib uni 2 1 2 1 2 2 1 2 2 1( ( ) )( ) ( ) ( ) cos [ ( ) ( )]n k n n nL k p p p k p p

(4)

shaklda yozish mumkin, ya’ni 2 1 2( ) ( )tnL k L T

ekanligini olamiz. Bu yerda 1n bo‘lgan holda

2 2 1 1 1 2

1 1( ) ( ) sin( ) sin ( ) ( )t

n p p p p p L T

ekanligini hisobga olish kerak. (5) dan istalgan )(212

1

TLcf tn

nn

uchun

2 2 1 2 2 1 21

( ( ) )( ) ( ) ( ) cos [ ( ) ( )] ( )tk n n n

n

L k f p p f p k c p p L T

ekanligini olamiz. Shunday qilib )(2 TL t

qism fazo )(kL operator uchun invariant qism

fazo ekan. )(2 TL j

qism fazoning )(kL operator uchun invariant qism fazo ekanligini shunga o’xshash isbotlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. P P.A. Faria da Viega, L.Ioriatti and M.O‘Carrol. Energy-momentum spectrum of

some two-particle lattice Schrodinger Hamiltonian. Phys. Rev. E(3) 66, 016130, 9 pp. (2002).

2. J.I. Abdullaev and I.A. Ikromov. Finitness of the number of eigenvalues of the two-particle Shrodinger operator on a lattice. Theoretical and Mathematical Physics, 152(3): 1299-1312 (2007).

3. Абдуллаев Ж.И., Собственные значения двухчастичного оператора Шредингера на двумерной решетке, Узбекский Математический Журнал, № 1, 2005. C.3-11.

80

4. Абдуллаев Ж.И., Файзиев М.Ш., Шотемиров Й.С. Инвариантные подпространства двухчастичного оператора Шредингера на решетке, Узбекский Математический Журнал, № 3, 2009. C.3-10.

STEREOMETRIYANI O‘RGANISHDA NAZARIY BILIMLARNI

QO‘LLASH ASOSIDA O‘QITISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH USULLARI

J. Qamariddin, T. Begmatov (SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey).

Bunday masalalardan akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida geometriya o‘qitish jarayonida fazoviy jismlarni o‘rganishda ko‘pyoqlar, silindr, konus va shardan tuzilgan murakkab jismlar hamda 9 ta murakkab jism: 1) shar va piramida; 2) shar va prizma; 3) shar va konus; 4) shar va silindr; 5) konus va piramida; 6) konus va prizma; 7) konus va silindr; 8) silindr va piramida; 9) silindr va prizmalarni o‘rganish va ularga doir masalalar yechish metodikasi bo‘yicha quyidagicha nazariy ma’lumotlarni tahlil qilish taklif etilishi mumkin.

Bunda talabalarga masalalarni yechish uchun nafaqat u yoki bu ko‘pyoqqa tashqi yoki tashqi chizilgan sfera ta’rifini bilish, balki masalalar yechish uchun zarur bo‘lgan ichki va tashqi chizilgan sferalar bilan bog‘liq ma’lumotlarni ham bayon etish foydalidir.

Biz quyida shar va prizma hamda shar va piramidadan tuzilgan murakkab jismlar haqida fikr yuritamiz.

1. Shar va prizmadan tuzilgan murakkab jismlar Agar prizmaga shar ichki chizilgan bo‘lsa, u holda: 1) prizma balandligi shar

diametriga teng; 2) sharning yon yoqlari bilan urinish nuqtalari prizma balandligi o‘rtasidan (shar markazi) o‘tuvchi yon qirralariga perpendikulyar bo‘lgan prizmani kesuvchi tekislikda yotadi. Bundan prizmaga ichki chizilgan sharning yon qirralariga urinish nuqtalari bu sharning katta aylanasida yotadi. 3) Prizmaga tashqi sharni yasash uchun: a) prizma to‘g‘ri bo‘lishi; b) uning asosiga tashqi aylana yasash mumkin bo‘lishi zarur va etarlidir. 4) agar prizmaga tashqi chizilgan shar yasalgan bo‘lsa, u holda shar markazi prizma asosiga tashqi chizilgan aylana markazidan o‘tuvchi prizma balandligi o‘rtasi hisoblanadi.

2. Shar va piramidadan tuzilgan murakkab jismlar Bunga doir quyidagi teoremalar va ularning isbotlari ko‘rib chiqiladi va ularni

o‘rgatish metodikasini ishlab chiqish taklif etiladi. 1-teorema. Agar piramidaga shar ichki chizilgan bo‘lsa, u holda uning markazi

piramidaning barcha yon ikkiyoqli burchaklari bissektor tekisliklari kesishish nuqtasi hisoblanadi.

2-teorema. Agar piramidaga shar tashqi chizilgan bo‘lsa, u holda uning markazi piramidaning qirralari o‘rtalaridan ularga perpendikulyar o‘tkazilgan barcha tekisliklar kesishish nuqtasi hisoblanadi.

3-teorema. Piramidaga tashqi chizilgan shar yasash uchun uning asosiga tashqi aylana chizish mumkin bo‘lishi zarur va yetarlidir.

Talabalarga bu teoremalarni tushunib olishlari va tashqi shar chizish mumkin bo‘lgan piramidalarga misollar keltira olishlari ta’kidlanadi. Piramidaga tashqi

81

chizilgan shar tushunchasini o’zlashtirib olishlari uchun darslarda quyidagi savollarni berish va muhokamasi uyushtiriladi:

a) hamma vaqt ham piramidaga tashqi chizilgan shar markazi piramida markazida bo‘ladimi?

b) qanday shartda piramidaga tashqi chizilgan shar markazi bu piramidaning balandligini o‘z ichiga oluvchi to‘g‘ri chiziqda yotadi?

Mashg‘ulotlarda piramidaga va konusga tashqi chizilgan shar berilgan masalalarni yechishda piramida (konus) balandligini shar sirti bilan kesishguncha davom ettirib, to‘g‘ri burchakli uchburchak hosil qilishi, unda shar diametri gipotenuza bo‘lishi, yon qirrasi esa (yoki konus yasovchisi) katetlaridan biri bo‘ladi va to‘g‘ri burchakli uchburchak to‘g‘ri burchagi uchidan tushirilgan balandlik xossasi haqidagi teoremadan foydalanish lozimligi aytib o‘tiladi.

Yuqorida keltirilgan murakkab jismlar mavzusini o’tishda o’qituvchiga ko’proq o’quvchilarning mustaqil izlanishga, bilimlarini faollashtirib, xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishga imkon berishi tavsiya etiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. В.Погорелов «Геометрия» 7-11 кл. Москва, 1991 2. I.Isroilov, Z. Pashayev «Geometriya» I, II-qismlar, Toshkent, 2005.

KASB –HUNAR KOLLEJLARIDA TA’LIM VA TARBIYANING

DOLZARBLIGI S.S.Kamolova Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji o’qituvchisi,

Z.Yu.Muxtorov Urgut savdo va maishiy xizmat ko’rsatish kolleji o’qituvchisi

Kasb –hunar kollejlarida yoshlarga sifatli ta’lim berish bilan birgalikda ularning ma’naviyati yuksak bо‘lishi uchun tarbiya masalarlariga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Globallashuv jarayonlari inson hayoti va faoliyatini barcha jabha va sohalarini qamrab olayotgan dolzarb va keskin muammolarni yuzaga chiqarayotgan bir paytda yoshlarimizni turli oqimlardan, ta’sirlardan saqlab qolishning birdan bir yо‘li ta’lim bilan tarbiyani chambarchas bog‘lagan holda olib borishdir. Yuksak manaviyatga, ming yillik madaniy merosga suyangan xalq, davlatgina taraqqiyotga erishishi mumkinligi bugungi kunda tobora ravshan xaqiqatga aylnamoqda.

Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”, “О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” deb nomlangan kitoblarini chuqur о‘rgatish, ilgari surilgan yuksak g‘oyalarni ularning ongiga singdirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash oldimizda turgan dolzarb vazifalardan biridir. Bu borada muammoviy ma’ruzalar, suhbatlar, taqdimot, munozara shaklidagi mashg‘ulotlar institutimizda kо‘plab о‘tkazildi. Buni davom ettirish va yanada yaxshi natijalarga erishish uchun mutaxassislik fanlaridagi amaliy mashg‘ulotlarda yuqorida tilga olingan g‘oyalarga xizmat qiladigan repertuarlar tanlash muhim masaladir.

Bugungi kunda malakali kadrlar tayyorlashda о‘z faoliyatini yaxshi niyatlar bilan davom ettirayotgan kollej rahbariyati va о‘qituvchilari yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda qator ezgu ishlarni amalga oshirmoqdalar.

Shu kunlarda xalqimiz buyuk tarixiy sana – Vatanimiz mustaqilligining yigirma to’rt yillik qutlug‘ to‘yini katta shodu xurramlik, baland ruh va ko‘tarinki kayfiyat bilan keng nishonlashga tayyorgarlik ko‘rmoqda. Mana shu eng ulug‘, eng aziz

82

bayram arafasida mamlakatimiz ta’lim va tarbiya tizimini yangi, yuksak bosqichga ko‘tarib, sohadagi islohotlar izchilligini ta’minlashda hal qiluvchi qadam bo‘ladigan yana bir tarixiy hujjatdir.

Ma’lumki, O‘zbekiston o‘z istiqlolini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardan boshlab, dunyoda hech kimdan kam bo‘lmagan demokratik davlat barpo etish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va fuqarolik jamiyati qurish vazifasini yuksak malakali yangi avlod kadrlarini tarbiyalash masalasi bilan uyg‘un holda amalga oshirib kelmoqda. Chunki o‘z Vatanining taqdiri, uning buguni va kelajagi uchun mas’uliyatni chuqur his etadigan, mustaqil va yangicha fikrlaydigan, zamonaviy ilm-fan, kasb-hunar asoslarini puxta egallagan kadrlargina bugungi yuksak taraqqiyot asrida dunyo miqyosidagi keskin raqobat sharoitida samarali faoliyat yuritishga qodir bo‘ladi.

Ta’lim tizimidagi mana shunday ahvolni o‘nglash uchun Prezident Islom Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida sohaga doir davlat siyosati tubdan qayta ko‘rib chiqildi. O‘tgan yigirma to’rt yillik qisqa davr mobaynida mamlakatimizda XXI asrning yetuk mutaxassislarini tayyorlaydigan o‘nlab yangi ta’lim muassasalari — eng zamonaviy axborot texnologiyalari, o‘quv jihozlari, laboratoriya va sport zallari bilan ta’minlangan umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, institut, universitet va akademiyalar barpo qilindi va bu jarayon izchil davom ettirilmoqda.

Mamlakatimizda 1997-2010 yillarda ta’limning o‘ziga xos milliy modeliga asos bo‘lgan keng miqyosdagi Kadr¬lar tayyorlash milliy dasturi ishlab chiqildi va muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Farzandlarimizning uzluksiz va sifatli ta’lim olishini ta’minlash, ta’lim tizimining jamiyatdagi o‘zgarish va yangilanishlar, iqtisodiyotdagi yuqori malakali kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj bilan uyg‘un va hamohang bo‘lishiga erishish konsepsiyasini o‘zida mujassam etgan ushbu dastur doirasida 12 yillik majburiy ta’limga, jumladan, 9 yillik maktab ta’limi va undan keyingi 3 yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga bosqichma-bosqich o‘tilganidan jamoatchiligimiz, albatta yaxshi xabardor. Ta’limning barcha bosqichlarida o‘quv dasturlari va ta’lim standartlari qayta ko‘rib chiqildi va zamonaviy xalqaro talablarga moslashtirildi. Darslik va o‘quv qo‘llanmalarining yangi avlodini yaratish bo‘yicha ham keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. O‘qituvchilar tarkibini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, ularning yuksak malaka talab etadigan mehnatini rag‘batlantirishning zamonaviy, samarali tizimi yaratildi.

Hozirgi kunda mamlakatimizda zamonaviy ta’lim standartlari asosida jihozlangan 1536 ta kasb-hunar kolleji va akademik litsey faoliyat yuritib, ularda 1 million 625 mingga yaqin o‘g‘il-qiz bilim olmoqda.

Bugun, butun dunyoda aql-zakovat, tafakkur musobaqasi keskin tus olayotgan, jahon maydonida munosib o‘rin egallash uchun beqiyos kuch va salohiyatga ega bo‘lish talab etilayotgan zamonda o‘z istiqbolini, kelajak avlodlarining erkin va farovon hayot kechirishini o‘ylagan davlat, qadimgi Sharq hikmatlarida aytilganidek, «sholi yoki tut yetishtirish» masalasi emas, balki «bilim va kasb-hunar» masalasini bosh maqsad deb biladi. Buning uchun bor kuch va imkoniyatlarini ishga soladi. O‘zbekiston ana shunday mashaqqatli, ammo istiqboli yorug‘ yo‘lni tanladi.

Bu borada birgina raqam - zamonaviy ta’lim-tarbiya berish hamda bir necha kasb-hunarga, o‘z ona tili va xorijiy tillarni puxta o‘rgatadigan zamonaviy litsey va

83

kollejlarni barpo etish va rekonstruksiya qilish uchun 1998-2010 yillarda qariyb 2,5 trillion so‘m mablag‘ sarflanganining o‘ziyoq ko‘p narsani anglatadi.

Kasb –hunar kollejlarida yoshlarga sifatli ta’lim berish bilan birgalikda ularning ma’naviyati yuksak bо‘lishi uchun tarbiya masalarlariga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Globallashuv jarayonlari inson hayoti va faoliyatini barcha jabha va sohalarini qamrab olayotgan dolzarb va keskin muammolarni yuzaga chiqarayotgan bir paytda yoshlarimizni turli oqimlardan, ta’sirlardan saqlab qolishning birdan bir yо‘li ta’lim bilan tarbiyani chambarchas bog‘lagan holda olib borishdir. Yuksak manaviyatga, ming yillik madaniy merosga suyangan xalq, davlatgina taraqqiyotga erishishi mumkinligi bugungi kunda tobora ravshan xaqiqatga aylnamoqda.

YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYA

Lobar Berdiyeva QXTXQTMOI Pedagogika, psixologiya va ta’lim menejmenti kafedrasi o’qiuvchisi Dilbar Buxorova Qashqadaryo viloyati Qamashi tumani 7-

umumiy o’rta ta’lim maktabi o’qituvchisi.

Nafosat tarbiyasi barcha yoshdagi kishilarga bab-baravar zarur. Ammo butun tarbiya tizimida, amalda isbotlanganidek, nafosat tarbiyasini singdirishni insonning bolalik davridan boshlash nihoyatda muhim, u davr inson hayotida fe’l-atvor, irodaning, did, go'zallik tuyg'usi va hayotiy tushunchaning paydo bo'lishi va shakllanishi davridir.

Bolalikda aql-farosat, axloqiy ko'nikmalarni tarbiyalash bilan bir qatorda, ularda chiroyli, nafis, go'zal narsalardan zavq ola bilishni, go'zallikni dag'allikdan, qo'pollikdan tez ajrata olish qobiliyatini tarbiyalashimiz kerak.

Go'zallikni xunuklikdan ajrata olish, go'zallikni sevish, unga intilish qobiliyati soddalikdan murakkablikka qarab o'sib boradi. Bola to'rt - besh yoshidayoq kiyinishdagi go'zallikka, ixchamlikka, nafislikka, chiroylilikka e'tibor bera boshlaydi, to'qqiz-o'n yoshlarda esa yurish-turishdagi, xatti-harakatdagi go'zallikning ham fahmiga yetadigan bo'ladi, o'n to'rt-o'n besh yoshlarda mehnatdagi, ijtimoiy hayotdagi go'zallikni ham anglash qobiliyatiga ega bo'ladi. Lekin bu gap besh yoshli bolalarga ijtimoiy hayotdagi go'zallik haqida tushunchalar berishning hojati yo'q degan fikrni bildirmaydi. Yosh bolalarga ham mehnat haqida, hayot haqida gapirib berish mumkin, ammo bu suhbatlar nihoyatda sodda, ixcham va bola hurmat qiladigan biror kimsaning ishlari misolida olib borilsa, ayni muddao bo'ladi.

Nozik didni, go'zallik tuyg'usini shakllantirishda go'zal muhitning roli katta. Biz chiroyli muhit deganda bolaga chiroyli ko'ringan, uning qalbida zavq-shavq uyg'otadigan narsalar, buyumlar, voqealar, hodisalarni tushunamiz. Bunda oila, maktab va jamoatchilik asosiy rol o'ynaydi.

Oilada bolani tozalikka, tartiblilikka, go'zallikni sevishga o'rgatish kerak. Buning uchun, avvalo, uydagi barcha buyumlar did bilan tanlab, joylashtirilgan, toza, saranjom-sarishta bo'lgani ma'qul. Chunki bolaga ikki xil narsa ko'proq ta'sir qiladi. Birinchisi bolaning ko'ziga tez-tez tashlanadigan buyumlar, odamlar o'rtasidagi munosabat bo'lsa, ikkinchisi bolaning o'ziga bevosita tegishli bo'lgan narsalar—kiyim-kechak, idish-tovoqlar, kitoblar, o'yinchoqlar, yozuv stoli va boshqalardir. Bola o'z buyumlarini asrab, avaylab, toza-ozoda, saranjom-sarishta qilib yurishga o'rgansa, u yoshi ulg'aygan sayin go'zallikning murakkab ko'rinishlarini tabiatdagi

84

uyg'unlikni, san'atdagi go'zallikni payqab olish uchun tayyorlana boradi. Turmush go’zalligining asosini tozalik va tartiblilik mtashkil etadi. Sinf xonalarida tozalik saqlanishi, tabiat burchagining tashkil etilishi, o’quvchilar ijodiy ishlari ko’rgazmasi, a’lochilar taxtasi tizimining yangilatib turishham muhim ahamiyatga ega.

O'quvchilarda xushmuomala bo'lish, qo'pollikdan nafratlanish, ifloslik, tartibsiz-likka murosasiz bo'lish kabi xususiyatlar tarbiyalanib boradi. Nafosat tarbiyasi ta'sirida bolalar qalbi shunchalik noziklashadiki, ular liar bir so'zni darhol quloqqa oladigan bo'ladi, qalb fazilati ortadi, nafosat his-tuyg'usi kuchayadi, his etish, tushunish, qadrlash, zavqlanish, nafratlana bilish, bir hodisaga munosabat bildirish -bular nafosat tarbiyasining alifbosi hisoblanadi.

Nafosat tarbiyasining asosi oiladan boshlanadi, go'daklik davrida vaqtida ovqatlanish, uxlash tartibiga rioya etish, uyda ozodalik, saranjom-sarishtalik, oila a'zolari o'rtasidagi o'zaro hurmat, qadr-qimmat bola qalbida o'chmas iz qoldiradi. Bola oldida behayo so'zlarni aytish, bachkana qiliq, xatti-harakatlar qilish bola tarbiyasiga yomon ta'sir etadi. Nafosat tarbiyasi orqali ovqat pishirish, dasturxon atrofida o'tirib ovqatlanish jarayonidagi azaliy sharqona odat, odob qoidalariga amal qilish o'rgatiladi. Oila go'zallik tarbiyasining birinchi o'chog'i bo'lsa, undan keyin maktab, o'qituvchi-tarbiyachi o'giti, jamoatchilik, kattalar ta'siri ta'lim-tar-biyada muhim o'rin tutadi. Mana shu jarayonda bolaning bar bir xatti-harakati kuzatib borilishi, xatolarini sabr, chidam, o'rni, yotig'i bilan tuzatib turilishi lozim.

Nafosat tarbiyasi orqali o'z-o'zini boshqarish shakllanadi. Bu o'z-o'ziga asta-sekin talabchanlikni keltirib chiqaradi. O'z-o'zini tergash, o'zini mustaqil, ongli, oqilona boshqarish o'z xulq-atvori, xatti-harakatiga baho bera bilish ko'nikmalarini egallash demakdir.

ТАЛАБАЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШ ЖАРАЁНИДА ТАРБИЯНИНГ

МОҲИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ ХАҚИДА У.T.Хaкимoвa (Сaм DЧTИ), T.M.Хaкимoв., М.Турсунoв, T.Жаборовa

(Сaм KT вa ГM кxк), Ю.M.Хaкимoв (Сaм M вa И кxк).

Ҳар бир педагогка маълумки,тарбия бу – педагогик ва талабалар ўртасида

ташкил этилувчи педагогик фаолият бўлиб, талабанинг маълум бир мақсадга мувофиқ такомиллаштириш учун шахсга мунтазам ва тизимли таъсир этиш, жамиятнинг ижтимоий-тарихий тажрибаларига ёндашиб шахсни ҳар томонлама ўстириш, унинг хулқ-атвори ва дунёқарашини таркиб топтириш, ёш авлодни муайян мақсад асосида ҳар томонлама вояга етказиш, унда ижтимоий онг ва хулқ-атворни халқнинг бой мафкуралари асосида шакллантиришга йўналтирилган фаолият жараёнидир.

Тарбиявий фаолиятда жамиятнинг шахсга қўядиган ахлоқий талабларига мувофиқ келадиган хулқий малака ва одатларини ҳосил қилиш лозим. Бунга эришиш учун талабанинг онги, ҳиссиёти ва иродасига таъсир этиб борилади.

Тарбия моҳияти турлича бўлиб, унинг мазмуни мамлакатнинг ижтимоий мақсадлардан келиб чиқиб асосланади. Бу турли даврда ҳар хил ифодаланган бўлса ҳам, аммо йўналтирувчанлик хусусиятига кўра бир-бирига ўхшаш ғояларни ифодалайди. Зеро, ҳар бир халқнинг тараққий этиши, давлатларнинг

85

қудратли бўлиши авлодлар тарбиясига кўп жиҳатдан боғлиқлиги қадимдан ўз исботини топган.

Тарбия мазмуни ижтимоий тузум буюртмаси асосида белгиланиб, амалга ошишида маълум шарт-шароитларнинг мавжудлиги талаб этилади. Ушбу ғоялар яхлит тарзда қуйидагича акс этади / 3 /:

Ўзбекистон Республикаси ижтимоий-сиёсий мустақилликни қўлга

киритгач, ҳаётнинг барча соҳаларида туб ислоҳотлар олиб борилмоқда. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни, «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури» ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг қатор /1-2/ асарларида мустақил республикада ижтимоий тарбияни йўлга қўйиш мақсади ва вазифалари белгилаб берилгандир.

Тарбиявий фаолият фаолият нуқтаи назаридан ўзида қуйидаги хусусиятларни намоён этади / 3 /:

аниқ мақсадга йўналтирилган жараён; кўп қиррали жараён; узоқ муддатли жараён узлуксиз жараён; яхлит тизимлилик жараён; икки томонлама алоқа жараёни; қарама-қаршиликлардан иборат жараён. Тарбиявий фаолият педагог ва талабалар ўртасида ташкил этилувчи ҳамда

аниқ мақсадга йўналтирилган самарали ҳамкорлик жараёни демакдир. Тарбиянинг энг муҳим тамойиллари қуйидагилардан иборатдир / 4 /: Тарбиянинг маълум бир мақсадга йўналтирилганлиги ва ғоявийлиги. 2. Тарбияда демократик ва инсонпарварлик ғояларининг устунлиги. 3. Тарбияда миллий ва умумбашарий қадриятларнинг етакчи эканлиги. 4. Тарбияда изчиллик ва тизимлилик. 5. Тарбияни ижтимоий ҳаёт қонуниятлари билан боғлаб олиб бориш. 6. Тарбияни меҳнат фаолияти билан боғлаш. 7. Тарбияланувчи шахсига нисбатан чексиз ҳурматни сақлаш. 8. Тарбияда талабаниг ёш ва шахсий хусусиятларини инобатга олиш.

Тарбия Ўз-ўзини тарбиялаш Ўз-ўзини қайта

тарбиялаш

Мақсад, шакл, методлар,

фаолиятни ташкил этиш,

уни бошқариш

Ижтимоий

буюртма Педагогик шарт-

шароитлар

Шахсни шакллантириш жараёни

86

9. Жамоада ва жамоа аъзолари ёрдамида тарбиялаш. 10. Тарбиявий фаолиятда талаба хулқидаги ижобий ҳислатларга таяниб,

салбий одатларини йўқотиш. Адабиётлар рўйхати

1. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ , 1997. – 64 б.

2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 48 б. 3. Азизходжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. –

Т.: 2003, ТДПУ, - 174 б. 4. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар. – Тошкент: Молия, 2003 – 172 б.

ZAMANOVIY PEDTEHNOLOGIYA VA ELEKTRON DARSLIKLARDAN

FOYDALANIB INTELLEKTUAL SALOHIYATLI YOSHLAR BILIMINI YANADA OSHIRISH MUAMMOLARI HAQIDA

U.T.Hakimova (Sam DCHTI), T.M.Hakimov .,O.Aliqulov.,N.Yaxyayeva (Sam KT va GM kxk), Yu.M.Hakimov(Sam M va I kxk)

Elektron taqdimotlardan darsda namoyish etish va ko‘rgazmali material sifatida

foydalanish, pedagoglarga hozirgi vaqtda katta yordam bermoqda. O‘quv materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi, o‘tilayotgan mavzuninig yanada tushunarli bo’lishiga va uning ko‘rgazmaliligining oshishiga olib keladi. Namoyish slaydlarini talabalarga tarqatma material sifatida berilsa, u vaqtda intellektual salohiyatli talabalar slaydlarga o‘zlarining fikrlarini yozib, axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo’lishga erishadilar:

• grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki teskarisi; • muhokama etilayotgan mavzu bo‘yicha xulosalar va savollarni shakllantirish; • o‘zining o‘quv-bilish faoliyatini rejalashtirish. Bunday usulda yangi axborotlarni ko‘paytirib borish, intellektual salohiyatli

yoshlar tayyorgarlik darajasi o‘zgarishi bilan ma'lum bir mavzuga mo‘ljallangan

slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini ega bo’ladi. Savollar va ko‘rsatmalar soni nazariy va amaliy materiallarning salohiyatli

talaba tomonidan o‘zlashtirilishi hamda malakalarining shakllanishiga bog‘liq

ravishda beriladi. Amaliy tahlillar ta'lim jarayonida katta samaraga ega bo‘lishi uchun

o‘quv jarayonida interfaol didaktik o‘yinlar va mashq qildirishlardan foydalanishni

taqozo etadi. Ular talabalarning jamoa bo‘lib yoki individual faoliyatini, kasbiy

malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Interfaol o‘yinlar ma'lum

bir kasbiy sifatlarga va malakaga ega bo’layotgan bo‘lajak pedagogning shaxsini shakllantirish maqsadida unda kasbiy faoliyati bilan bog‘liq vaziyatlarni

modellashtirishga imkoniyat yaratadi. Aynan didaktik o‘yinlar va mashq

qildirishlarga asoslangan elektron o‘quv-uslubiy majmualar intellektual salohiyatli yoshlar bulimini yanada oshirishga olib keladi.Ammo bunday o‘quv-uslubiy majmualarni yaratish o’z navbatida dasturiy-texnik va uslubiy qiyinchiliklar bilan bog‘liqdir. Elektron darslikda fanning o‘quv materiallari talabaga interfaol usullar

bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy axborot texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanishiga katta qulaylik yaratadi.

87

Oxirgi vaqtlarda elektron o‘quv nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o‘z

tarkibiga oddiy gipermatn darslikdan tortib masofaviy o‘qitishning kompleks

tizimlarigacha qamrab olmoqda. Elektron darsliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

• matnning elektron versiyasi; • kitobning gipermatnli elektron versiyasi; • grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik; • animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik; • animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test tizimlari mavjud

darsliklar. Elektron darsliklarning an'anaviy usullarga nisbatan quyidagi afzalliklari

mavjuddir: 1. O‘quv axborotlarining taqdim etilish shakli. 2. Kerakli axborotlarni qidirish imkoniyati. 3. Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish usullarining mavjudligi. 4. O‘qituvchi bilan teskari aloqaning mavjudligi. Shulardan kelib chiqib, elektron darsliklarni yaratishning quyidagi tamoyillarini

keltirishimiz mumkin: • multimedia ma'lumotlari (matn, grafik, audio, video, animatsiya) asosida

axborotlarni taqdim etish; • qidirish va yo‘llash imkoniyatlarini kiritish; • olingan bilimlar darajasini nazorat qilishning ob'yektiv tizimini kiritish; • tarmoq texnologiyalari asosida o‘qituvchi va talabaning o‘zaro interaktiv va

teskari aloqasining yo‘lga qo‘yilishi. Yaqin kelajakda mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari

bozori industriyasini tarkib toptirish, jamiyatimizda chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarga

olib kelib, uni «axborotlashgan jamiyatga» aylantirishiga ishonchimiz komildir.

ВЛИЯНИЕ ГОРОДСКОГО ШУМА НА ОРГАНИЗМ ЧЕЛОВЕКА к.т.н.доцент. Худойбердиев.А., ассис. Санаева Н.П.,

магистр Ачилдиев Р.М., Кубаев. К. магистр. (СамГАСИ).

Шум – комплекс звуков, вызывающий неприятное ощущение или

болезненные реакции. Шум - одна из форм физической среды жизни. Влияние

шума на организм зависит от возраста, слуховой чувствительности,

продолжительности действия, характера. Шум мешает нормальному отдыху,

вызывает заболевания органов слуха, способствует увеличению числа других

заболеваний угнетающе действует на психику человека. Шум – такой же

медленный убийца, как и химическое отравление. Первые дошедшие до нас

жалобы на шум можно найти у римского сатирика Ювенала (60-127гг.). Современный шумовой дискомфорт вызывает у живых организмов

болезненные реакции. Шум от пролетающего реактивного самолета, например,

угнетающе действует на пчелу, она теряет способность ориентироваться. Этот

же шум убивает личинки пчел, разбивает открыто лежащие яйца птиц в гнезде.

Транспортный или производственный шум действует угнетающе на человека –

88

утомляет, раздражает, мешает сосредоточиться. Как только такой шум

смолкает, человек испытывает чувство облегчения и покоя. Уровень шума в 20-30 децибел (дБ) практически безвреден для человека.

Это естественный шумовой фон, без которого невозможна человеческая жизнь.

Для “громких звуков” допустимая граница примерно 80 децибел Звук в 130

децибел уже вызывает у человека болевое ощущение, а в 150 – становится для

него непереносимым. Звук в 180 децибел вызывает усталость металла, а при

190 заклепки вырываются из конструкций. Недаром в средние века

существовала казнь “под колоколом”. Звон колокола медленно убивал

человека. Любой шум достаточной интенсивности и длительности может привести к

различной степени снижения слуховой активности. Один из основных источников шума в городе – автомобильный транспорт,

интенсивность движения которого постоянно растет. Наибольшие уровни шума

90-95 дБ отмечаются на магистральных улицах городов со средней

интенсивностью движения 2-3 тыс. и более транспортных единиц в час. Уровень уличных шумов обуславливается интенсивностью, скоростью и

характером (составом) транспортного потока. Кроме того, он зависит от

планировочных решений (продольный и поперечный профиль улиц, высота и

плотность застройки) и таких элементов благоустройства, как покрытие

проезжей части и наличие зеленых насаждений. Каждый из этих факторов

способен изменить уровень транспортного шума в пределах до 10 дБ. В промышленном городе обычно высок процент грузового транспорта на

магистралях. Увеличение в общем потоке автотранспорта грузовых

автомобилей, особенно большегрузных с дизельными двигателями, приводит к

повышению уровней шума. В целом грузовые и легковые автомобили создают

на территории городов тяжелый шумовой режим. Шум, возникающий на проезжей части магистрали, распространяется не

только на примагистральную территорию, но и вглубь жилой застройки. Так, в

зоне наиболее сильного воздействия шума находятся части кварталов и

микрорайонов, расположенных вдоль магистралей общегородского значения

(эквивалентные уровни шума от 67,4 до 76,8 дБ). Уровни шума, замеренные в

жилых комнатах при открытых окнах, ориентированных на указанные

магистрали, всего на 10-15 дБ ниже. Акустическая характеристика транспортного потока определяется

показателями шумности автомобильности. Шум, производимый отдельными

транспортными экипажами, зависит от многих факторов: мощности и режима

работы двигателя, технического состояния экипажа, качества дорожного

покрытия, скорости движения. Кроме того, уровень шума, как и экономичность

эксплуатации автомобиля, зависит от квалификации водителя. Шум от

двигателя резко возрастает в момент его запуска и прогревания (до 10 дБ).

Движение автомобиля на первой скорости (до 40 км/ч) вызывает излишний

расход топлива, при этом шум двигателя в 2 раза превышает шум, создаваемый

им на второй скорости. Значительный шум вызывает резкое торможение

автомобиля при движении на большой скорости. Шум заметно снижается, если

89

скорость движения гасится за счет торможения двигателем до момента

включения ножного тормоза. За последнее время средний уровень шума, производимый транспортом,

увеличился на 12-14 дБ. Вот почему проблема борьбы с шумом в городе

приобретает все большую остроту. Для защиты людей от вредного влияния городского шума необходима

регламентация его интенсивности, спектрального состава, времени действия и

других параметров. При гигиеническом нормировании в качестве допустимого

устанавливают такой уровень шума, влияние которого в течение длительного

времени не вызывает изменений во всем комплексе физиологических

показателей, отражающих реакции наиболее чувствительных к шуму систем

организма. В основу гигиенически допустимых уровней шума для населения

положены фундаментальные физиологические исследования по определению

действующих и пороговых уровней шума. В настоящее время шумы для

условий городской застройки нормируют в соответствии с Санитарными

нормами допустимого шума в помещениях жилых и общественных зданий и на

территории жилой застройки (№ 3077-84) и Строительными нормами и

правилами II 12-77 «Защита от шума». Санитарные нормы обязательны для

всех министерств, ведомств и организаций, проектирующих, строящих и

эксплуатирующих жилье и общественные здания, разрабатывающих проекты

планировки и застройки городов, микрорайонов, жилых домов, кварталов,

коммуникаций и т.д., а также для организаций, проектирующих,

изготавливающих и эксплуатирующих транспортные средства,

технологическое и инженерное оборудование зданий и бытовые приборы. Эти

организации обязаны предусматривать и осуществлять необходимые меры по

снижению шума до уровней, установленных нормами. Одним из направлений борьбы с шумом является разработка

государственных стандартов на средства передвижения, инженерное

оборудование, бытовые приборы, в основу которых положены гигиенические

требования по обеспечению акустического комфорта. ГОСТ 19358-85 «Внешний и внутренний шум автотранспортных средств.

Допустимые уровни и методы измерений» устанавливает шумовые

характеристики, методы их измерения и допустимые уровни шума автомобилей

(мотоциклов) всех образцов, принятых на государственные,

межведомственные, ведомственные и периодические контрольные испытания.

В качестве основной характеристики внешнего шума принят уровень звука,

который не должен превышать для легковых автомобилей и автобусов 85-92 дБ, мотоциклов – 80-86 дБ. Для внутреннего шума приведены ориентировочные

значения допустимых уровней звукового давления в октавных полосах частот:

уровни звука составляют для легковых автомобилей 80 дБ, кабин или рабочих

мест водителей грузовых автомобилей, автобусов – 85 дБ, пассажирских

помещений автобусов – 75-80 дБ. Санитарные нормы допустимого шума обуславливают необходимость

разработки технических, архитектурно-планировочных и административных

90

мероприятий, направленных на создание отвечающего гигиеническим

требованиям шумового режима, как в городской застройке, так и в зданиях

различного назначения, позволяют сохранить здоровье и работоспособность

населения. Снижение городского шума может быть достигнуто в первую очередь за

счет уменьшения шумности транспортных средств. К градостроительным мероприятиям по защите населения от шума

относятся: увеличение расстояния между источником шума и защищаемым

объектом; применение акустически непрозрачных экранов (откосов, стен и

зданий-экранов), специальных шумозащитных полос озеленения;

использование различных приемов планировки, рационального размещения

микрорайонов. Кроме того, градостроительными мероприятиями являются

рациональная застройка магистральных улиц, максимальное озеленение

территории микрорайонов и разделительных полос, использование рельефа

местности и др. Существенный защитный эффект достигается в том случае, если жилая

застройка размещена на расстоянии не менее 25-30 м от автомагистралей и

зоны разрыва озеленены. При замкнутом типе застройки защищенными

оказываются только внутриквартальные пространства, а внешние фасады домов

попадают в неблагоприятные условия, поэтому подобная застройка

автомагистралей нежелательна. Наиболее целесообразна свободная застройка,

защищенная от стороны улицы зелеными насаждениями и экранирующими

зданиями временного пребывания людей (магазины, столовые, рестораны,

ателье и т.п.). Расположение магистрали в выемке также снижает шум на

близрасположенной территории. Список литературы

1) Природопользование: Учебник. Под редакцией проф. Э.А. Арустамова. – М.:

Издательский Дом «Дашков и К», 2000. 2) Петров К.М. Общая экология. Взаимодействие общества и природы. – С-Пб.:

Химия, 1997. 3) Радзевич Н.Н., Пашканг К.В. Охрана и преобразование природы. – М.:

Просвещение, 1986.

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ АЛИШЕР НАВОИЙ МЕРОСИ

АСОСИДА МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ Д.Мардиева (СамДУ).

Давлатимиз раҳбари И.А.Каримов ўзининг “Юксак маънавият-енгилмас

куч” асарида “Ўзбек халқи маънавий дунёсининг шаклланишига ғоят кучли ва

самарали таъсир кўрсатган улуғ зотлардан бири-бу Алишер Навоий

бобомиздир... Она тилига муҳаббат, унинг беқиёс бойлиги, буюклигини англаш

туйғуси ҳам бизнинг онгу-шууримиз, юрагимизга аввало Навоий асарлари

билан кириб келади. Биз бу бебаҳо меросдан халқимизни айниқса,

ёшларимизни қанчалик кўп баҳраманд этсак, миллий маънавиятимизни

91

юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фазилатларни камол топтиришда

шунчалик қудратли маърифий қуролга эга бўламиз”, -деб таъкидлаган эди. Сабаби мутафаккир асарларининг ҳар бир саҳифасида халқ, эл-улус, юрт,

раият деган сўзларнинг, меҳр-мурувват, оқибат, саховат, садоқат сўзлари билан

боғланиб кетганлигини кўрамиз. Ҳозирги кунда ёшларимизни шу жумладан,

бошланғич синф ўқувчиларни инсонпарварлик руҳида тарбиялашда буюк

мутафаккир, давлат арбоби Алишер Навоийнинг маънавий-ахлоқий меросидан

фойдаланишга эҳтиёж сезилмоқда. Шу боис, мутафаккирнинг маънавий

меросини бошланғич таълим педагогикаси нуқтаи назаридан ўрганиш давр

талабидир. Инсонпарварлик ғоясини ривожлантириб ўз асарлари ва фаолиятига

тадбиқ қилган инсонлардан бири буюк мутафаккир Алишер Навоийдир. Алишер Навоийнинг асарларида инсон эркинлиги, унинг қадр-қиммати,

инсонпарварлик ғоялари илгари сурилган. Ҳазрат Навоий “Ҳайрат ул-аброр”

достонининг муқаддимасида Мунча ғароибки, мисол айладинг, Борчани миъроти жамол айладинг. Ганжинг аро нақд фаровон эди, Лек, боридан ғараз инсон эди. Мутафаккир ўзининг “Ҳайрат ул-аброр” достонида одоб-ахлоқ

масалаларига тўхталиб: Элга шараф бўлмади жоҳу насаб, Лек шараф келди ҳаёв-у адаб. Яъни инсоннинг мансаби, насл-насаби эмас, балки одоби, ҳаёни

улуғланишни таъкидланган. Шунингдек, Кимки улуғроқ анга хизмат керак, Улки кичикроқ анга шафқат керак Яъни, катталарга ҳурматда, кичикларга иззатда бўлиш ғояси илгари

сурилган. Навоийнинг маънавий-ахлоқий қарашларида одамийлик асосий ўринда

туради. Мутафаккирнинг фикрича ўзидан бошқаларни тан олмайдиган,

бировнинг ташвишига шерик бўлмайдиган, фақат шахсий манфаатини

ўйлайдиган инсонларни ҳақиқий одам деб бўлмайди. Одамий эрсанг, демагил одамий, Онки йўқ халқ ғамидин ғами. Инсон ҳақиқий инсон бўламан деса ўз бойлигини бошқалар билан баҳам

кўриши лозимлигини таъкидлаган. Алишер Навоийнинг инсонпарварлик ғоялари ўқувчиларда жумладан,

бошланғич синф ўқувчиларида кичик ёшдан бошлаб сингдириб бориш

зарурлигини ҳаётнинг ўзи тақозо қилмоқда. Бошланғич синф ўқувчиларига Алишер Навоийнинг инсонпарварлик

ғояларини сингдиришда “Ўқиш”, “Одобнома”, “Она тили” дарсларнинг

имкониятлари етарлидир. Жумладан, Она тили предметининг “Ўқиш”

бўлимида ҳамда “Аждодларимиз фахримиз” қисмида сўз танлаш, гап тузиш,

92

ҳикоя тузиш каби мавзуларда Навоий асарларидан келтирилган ривоятлар,

ҳикматли сўзлар панд-насиҳатлардан фойдаланиш имкониятлари мавжуд.

Дарсликда берилган “Алишер Навоийнинг ҳикматли сўзлари” бевосита

бобомизнинг инсонпарварлик ғояларини шакллантиришга хизмат қилади. Таълим муассасаларидаги бу жараённи ўрганганимизда Алишер Навоий

мероси асосида бошланғич иснф ўқувчиларида инсонпарварлик фазилатларини

шакллантиришда қуйидаги жиҳатларга эътибор бериш лозимлигини англадик: - Мутафаккир мероси асосида кичик ёшдаги ўқувчиларда инсонпарварлик

фазилатларини шакллантиришга оид услубий қўлланма ва тавсияларга эҳтиёж

бор; - Кичик ёшдаги ўқувчиларда инсонпарварлик фазилатларни

шакллантиришда педагогик ва ахборот технологиялардан фойдаланишга

эътиборни қаратиш лозим; - Навоийшунос олимларнинг ўқувчилар билан учрашувларини мунтазам

йўлга қўйиш; - Тарбиявий соатларнинг имкониятларидан оқилона фойдаланиш; - Синфдан ташқари ўқишнинг имкониятларидан етарлича фойдаланиш; - Алишер Навоий номи билан боғлиқ таълим муассасалари, музей,

истироҳат боғлари, қадамжоларга саёҳатлар уюштириш ўқувчиларда

инсонпарварлик фазилатларини тарбиялашга хизмат қилида. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008. 176 б. 2. Каримов И.А. Улуғлари эъзозланган юрт завол кўрмагай//Ўзбекистон

адабиёти ва санъати. 2001. 25-август 3. Алишер Навоий мукаммал асарлар тўплами. 7-жилд. Хамса, “Ҳайрат ул-

аброр”. Т,: Фан. 1991, 390 б. 4. Ҳайитметов А. Навоийхонлик суҳбатлари. Т.: “Ўқитувчи”, 1993. 216 б. 5. Ҳамраева Ҳ. Алишер Навоийнинг инсонпарварлик ғоялаидан фойдаланиб

ўқувчиларни ахлоқий-эстетик тарбиялашнинг педагогик асослари.

Пед.фан.ном. дисс.-Т.: 1999, 131 б. 6. Ҳасанбоев Ж. ва бошқалар Маънавий-ахлоқий тарбия асослари. Т.: Ғ.Ғулом

номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000. 112 б.

IBN SINO MEROSIDA ESTETIK TARBIYA MASALALARI Nilufar Mo’minova (QDU).

Ibn Sino butun musulmon Sharqining ulkan qomusiy olimi, jahon ilmi va

madaniyatining eng mashhur namoyondalaridan biridir. U falsafa, tabobat, falakkiyot, zoologiya, botanika, musiqa, axloq, mantiq, adabiyot kabi fanlarga oid risolalar yaratdi. I.A.Karimov Ibn Sino haqida shunday fikr bildiradi: “Bu benazir

allomaning butun ilmiy faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya’ni,

ma’naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta’sir o’tkazdi, deb aytishga barcha asoslar

bor”.32

32 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. “Ma’naviyat” 2008, 43-bet.

93

Ibn Sino o’z asarlarida bola tarbiyasiga oid qarashlarini mukammal berib o’tgan.

Shu jumladan, yosh bolalarni tug’ilganidan boshlab estetik tarbiyalash masalalariga

alohida e’tibor beradi. Bola tug’ilganidan boshlab oyoqqa turguncha ma’lum tartibda

tarbiyalanib borishi mumkin. Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish,

uxlatish, yo’rgaklash kabi tartiblardan iborat. Bularni ham muayyan qoidalar asosida

amalgam oshirish zarur. Bola tabiatini mustahkamlashdagi vositalar asta-sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, ular tartib bilan amalga

oshirilsa, bola yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom baxsh etadi. Ibn Sinoning axloqiy qarashlari go’zallik, nafosat haqidagi fikrlari

bilan hamohangdir. Ibn Sinoning go’zallik, nafosat haqidagi fikrlari uning fors va arab tilida yozilgan she’rlarida badiiy asarlarida go’zallik, musiqa, she’riyat haqidagi

falsafiy fikrlarida o’z ifodasini topgan. Uning nafosat haqidagi tushunchalarini

o’rganishda uning “Kitob-ash-shifo” asarida mustaqil bo’lim shaklida berilgan “Ash-She’r” kitobi muhim ahamiyatga ega. Ibn Sino o’zining “Uy-joy tutish tadbiri”

asarida ayollarning o’n yetti xislatini ko’rsatadi. Ular quyidagilar: oqila va e’tiqodli,

sharm-hayoli va or-nomuslilik, ziyrat va farosatlilik, yoqimtoy, o’z eriga mehr-muhabbat qo’ygan, farzand ko’ra oladigan, ezma bo’lmagan, dili pok, itoatkor,

pokiza, jiddiy va ulug’vor. Bolani tarbiyalashda unga nafosat tarbiyasini berishda

avvalo onaning o’zi fahm-farosatli, ziyrak bo’lishini ta’kidlaydi. Tadqiqotchilar Ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning

faqat bir qismigina bizgacha yetib kelganligi haqida ma’lumot beradilar. Shulardan

biri “Musiqa bilimiga oid to’plam“ bo’lib, bunda tovushning sezgi a’zolariga ta’siri,

uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo bo’lishi kabi masalalarga to’xtaydi. Unda musiqaning kishi hayotida

qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi. Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali yengil tortsa, uning aksida oromi yo’qolib, nafrati paydo

bo’ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga ta’siri ham o’z fikrlarini bayon

etadi: - tovushning tabiat in’om etgan o’zoga xos xususiyatlari juda ko’p. Masalan,

insonlar va shuningdek hayvonlar o’z xursandchiligi va xafaligini ma’lum tovush

orqali bir-birlarini ma’lum tovush orqali bir-birlarini bildiradilar. Ba’zi tovushlar

og’riqni qoldirsa, ba’zilari dilgirlikni yo’qotadi. - o’z ovozidagi tovush ohanglarining o’zgarishini eng nozik his eta olgan shoir

eng yaxshi shoirdir. Chunki tabiat shoirga tovushni sevishdek baxt in’om etgan. - inson qalbi har bir yangi va ko’ngildagidek nag’madan orom oladi,

keyinchalik xuddi shu yoqimli nag’ma birdan g’oyib bo’lsa, qalb hayojonga tushadi. Xuddi shu oldingi nag’maga o’xshash ikkinchi nag’maning paydo bo’lishi bilan

qalbdagi hayojon yo’qola boshlaydi. Demak, yoqimli narsalardan rohatlanishning

birinchi sababi, yo’qolgan narsadan qalb iztirob chekib turgan vaqtda, o’sha istalgan tovushning qo’qqisdan paydo bo’lishidir.

- nag’malarning har bir birikmasidan inson lazzatlanavermaydi, balki bu

birikishga tegishli boshqa holatlar vositasi bilan lazzatlanish sodir bo’ladi. - she’r ko’proq tabiatan shoir bo’lganlarda qo’qqisdan va tabiiy ravishda

yaratiladi.33 33 O’zbek pedagogikasi antologiyasi. T.: “O’qituvchi” 1995. 144-145-betlar.

94

SINFDAN TASHQARI TARBIYAVIY TADBIRLAR JARAYONIDA O’QUVCHILARNI ESTETIK TARBIYALASH YO’L-USULLARI

Nilufar Sharopova (QXTXQTMOI).

Uzluksiz ta’limning bosqichi bo’lgan boshlang’ich ta’limning asosiy maqsadi

yosh avlodni jismonan sog’lom, ruhan tetik, axloq-odob egasi bo’lgan iymonli shaxs

sifatida tarbiyalash va voyaga yetkazishdan iborat. Olam va inson go’zalligi, mardlik, jasorat, yuksak insoniy g’oyalarni o’zida aks

ettirgan san’at asarlari insonlarni go’zallikni his etish, ularga intilib yashashga olib kelgan. Aksincha, g’oyaviy jihatdan saviyasi past asarlar o’quvchilar ongini

sayozlashtiradi, ularni chinakam go’zallikdan chalg’itadi, go’zallikni sevishga

bo’lgan ihtiyojlarini, intilishlarini susaytiradi, didini pasaytiradi. Respublikamizda umumiy o’rta ta’lim muassasalarida bolalarni hayotga

tayyorlashda estetik tarbiyaga alohida e’tibor qaratilib, unda tasviriy san’at

asarlaridan zavqlana olish, ranglarning nomlarini va ularning farqlarini ajrata olish, tasviriy faoliyat jarayonida turli materiallardan foydalana olish, musiqani tinglash va undan zavqlana olish, milliy cholg’u asboblari bilan tanishish, turli ohangdagi kuy va

musiqani farqlash, musiqa asosida qo’shiq aytish, raqsga tushish kabilar boshlang’ich

ta’limning asosiy vazifasidir. Bu vazifalarda, talablarda badiiy-estetik tarbiyaning hamma tomonlari qamrab olingan. Bu talablarga “estetik qarash”ni shakllantirishga

ham e’tibor berish lozim. “Toza”, “go’zal”, “xunuk”, “xushbo’y”, “xushbichim” kabi

tushunchalarni singdirish bilan birga ularga nisbatan o’quvchilarning o’z

munosabatlarini bildira olishlarini tarbiyalay olishlari lozim. O’quvchilarning go’zallik bilan bevosita muloqotda bo’lishlari ularga ko’proq

hissiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham o’qituvchi, tarbiyachilar tarbiyaviy ishlarni tashkil etish jarayonida o’quvchilarni badiiy jihatdan yuksak bo’lgan asarlar va tabiat manzaralari bilan tanishtirishga alohida e’tibor qaratish lozim. Tasviriy

san’at, haykaltaroshlik, me’moriy asarlar namunalari bilan o’quvchilarni tanishtirish ularda simmetriya, mutanosiblik, chiziqlar, rang uyg’unligini idrok etish tuyg’ulariga

ega bo’lishlarini ta’minlashga xizmat qiladi. O’quvchilar e’tiboriga ezgu g’oyalarni

tarannum etuvchi musiqiy asarlarning xavola etilishi, ulardan olinayotgan taasurotlar bilan o’rtoqlashish ularda musiqiy ohang, ritm va tovushlarning ifodaviyligi va sur’atini his etish ko’nikma va malakalariga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. Adabiy

asarlar esa o’quvchilarning nutq boyligini oshirish, fikrlash qobiliyatlarini o’stirish,

shaxsiy qarashlarini erkin bayon etishga imkon beradi. Bu vazifalarni o’qituvchi

nafaqat dars jarayonida balki darsdan va sinfdan tashqari mashg’ulotlatda amalga oshiradi. Sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilarning ijodkorligi va tashabbuskorligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Mana shunday mashg’ulotlardan birini o’tkazish

namunasini keltiramiz: ”Naqqoshlik – bu go’zal san’at” Tadbir rejasi: 1. Qatnashuvchilarni guruhlarga bo’lish va guruhlarni nomlash.(o’qituvchi

bajaradi) 2. Naqsh elementlari haqida fikrlar.( bahs-munozara) 3. O’zbekistonda naqqoshlik san’ati.( bahs-munozara)

95

4. Naqshlarda ranglar (bahs-munozara) 4. Naqshlardan namunalar. (butun guruh qatnashuvchilari birgalikda bajaradilar) 5. Naqshlardan namunalar (har bir guruhdan bittadan o’quvchi chiqib nashq

elementlarini chizib ko’rsatadi.) 6. Ishlarni baholash va g’oliblarni e’lon qilish. ”Musiqa va men ” Tadbir rejasi: 1. Qatnashuvchilarni guruhlarga bo’lish va guruhlarni nomlash.(o’qituvchi

bajaradi) 2. O’zbek musiqa san’ati turlari ( guruhlararo bahs-munozara) 3. Men tinglaydigan musiqalar ( guruhlaro bahs-munozara) 4. Musiqa asboblari va ularni sozlash (bahs-munozara va bajarib ko’rsatadilar) 5. ”Kim topadi ?” (musiqa ohanglarini tezkorlik bilan topish, guruhlaro yoki har

bir guruhdan o’quvchi chiqib bajaradi) 6. Erkin mavzu 7. Tadbirni yakunlash va g’oliblarni e’lon qilish.

BOLA TARBIYASIDA MA'NAVIY-MA'RIFIY TADBIRLARNING O’RNI

N.Ataqulova. F.Ehsonova (ADU).

Hozirgi globallashuv jarayonlari va fan-texnik sohasidagi ilg‘or tadqiqotlar ijtimoiy soha vakillarining zimmasiga shaxsning jamiyat talablari bilan uyg‘un

rivojlanishi va faol bilish motivatsiyasini qaror toptirish bilan bog‘liq zaruriy

vazifalarni yuklaydi. Bunday hollarda jamiyat ijtimoiy rivojining ilmiy asoslangan istiqbolli rejasini

tuzib, uning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab olish hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Aristotel o‘z vaqtida aytganidek, har doim va har joyda ezgulikka erishish ikki

shartning bajarilishiga: 1. Har qanday faoliyat yakunidagi maqsadni to‘g‘ri belgilash: 2. Pirovard maqsadga erishish chora-tadbirlarni izlab topishga bog‘liqdir. Ilmiy tilda buni faoliyatning metodologik asosini aniqlash va maqsadga

yetishish usul va uslublarni to‘g‘ri belgilash deyiladi. “Vatan, millat taqdiri hal bo‘ladigan qaltis vaziyatlardi to‘g‘ri yo‘lni tanlay olish

uchun avvalo tarixni va hayotning achchiq-chuchugini bilish kerak”, - degan edi I. Karimov.

Yuqoridagilar jamiyat hayoti barcha jabhalarining muvafaqiyatini belgilab beruvchi, shu bilan ularning poydevori hisoblanuvchi ta’lim-tarbiya sohasiga ham to‘laligicha tegishlidir.

Respublika Prezidenti ta’lim-tarbiya sohasiga milliy didaktik nuqtai nazardan yondoshib, uni quyidagicha ta’riflaydi: “Ta’lim O‘zbekiston xalqi ma’naviyatiga

yaratuvchanlik faoliyatini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avlodning barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga o‘tadi”.

Respublikamizning pedagogik olim va amaliyotchilar ilmiy asoslangan hamda O‘zbekistonning ijtimoiy-pedagogik sharoitga moslashgan ta’lim texnologiyalarini

96

yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo‘llashga intilmoqdalar. Bu yerda, nima uchun bugungi kunda pedagogik texnologiyalarni ilmiy nazariy

asosini yaratish va amaliyotga tatbiq etish zaruriyati tug‘ildi degan savol paydo

bo‘lishi mumkin. Jamiyatimizga qanchadan qancha bilimli kadrlarni va yuqori

malakali olimlarni yetishtirib kelgan pedagogika uslublari mavjudku, ularning eskirib, talabga javob bermay qolgan va mafkuralashtirilgan joylarni o‘zgartirib,

milliy tus berib, foydalanaversa bo‘lmaydimiQ’ - degan mulohazalar ham yo‘q emas. O‘zbekistonning shu kundagi pedagogik jamoatchilikning aksariyati, aynan

mana shu yo‘ldan bormoqda. Bu yo‘l ilojsizlikdan izlab topilgan bo‘lib, qisqa muddat

xizmat qilishi mumkin. Mustaqillikni qo‘lga kiritgan va buyuk kelajak sari

intilayotgan jamiyatga bu yo‘l uzoq hizmat qila olmaydi. Birinchidan: ma’lum sabablarga ko‘ra jahon hamjamiyati taraqqiyotdan ortda

qolib ketgan jamiyatimiz, taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o‘rin olishi uchun,

aholi ta’limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida eng ilg‘or

pedagogik tadbirlaridan foydalanish zarurligi: Ikkinchidan: an’anaviy o‘qitish tizimi yozma va og‘zaki so‘zlarga tayanib ish

ko‘rishi tufayli “Axborotli o‘qitish” sifatida tavsiflanib, o‘qituvchi faoliyati birgina

o‘quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga

aylanib qolganligi: Uchinchidan: fan-texnika taraqqiyotininig o‘rta rivojlanganligi natijasida

axborotlarning keskin ko‘payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun

vaqtning chegaralanganligi: To‘rtinchidan: kishilik jamiyati o‘z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida

nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo‘lgan, aniq yakunga asoslangan texnik tafakkurga o‘tib borayotganligi:

Beshinchidan:yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg‘or

bilim berish usuli hisoblangan ob’ektiv borliqqa yondashuv tamoyilidan

foydalanishni talab qilishidadir. Pedagogik texnologiya fani yuqorida sanab o‘tilgan 5 ta sababiy shartlarning

barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbirdir. Ayni vaqtda Respublika ijtimoiy hayotiga shiddatli tezlikda axborotlar oqimi

kirib kelmoqda va keng ko‘lamni qamrab olmoqda. Axborotlarni tezkor sur’atda

qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, hulosalash hamda o‘quvchiga yetkaza berishni yo‘lga qo‘yish ta’lim tizimi oldida

turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tatbiq etish yuqorida qayd

etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi. Shu bois, so‘nggi yillarda pedagogik jarayonni texnologizatsiyalash muammosi dolzarb masala darajasiga ko‘tarilib, ta’lim rivojining yangi vazifalarini xal qilish, shuningdek, o‘qitishda

kafolatlangan natijaga erishish vositasi sifatida tadqiq qilindi. Pedagogik texnologiya (PT) - shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3-ming

yillikda davlatimiz ta’lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, o‘qituvchi faoliyati

yangilanadi, talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari tizimli ravishda shakllantiriladi.

Dastlab "texnologiya" tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy

97

taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so‘zdan - "texnos" (Techne) - san’at, hunar va "logos" (1ogos) - fan so‘zlaridan tashkil topib

"hunar fani" ma’nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi.

Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi.

Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon - bu mehnat qurollari bilan mehnat ob’ektlari (xom ashyo)ga bosqichma-bosqich ta’sir etish natijasida mahsulot

yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ana shu ta’rifni tadqiqot mavzusiga ko‘chirish mumkin, ya’ni: PT - bu

o‘qituvchi (tarbiyachi)ning o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchi (talaba) larga muayyan sharoitda ta’sir ko‘rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda

oldindan belgilangan shaxs sifatlarni intensiv shakllantirish jarayonidir.

KUCHAYTIRILGAN KATTA SONLAR QONUNIGA OID NATIJALAR Xalikulov I.B., Norboyev N.Z. (SamDU).

Mazkur maqolada kuchaytirilgan katta sonlar qonuniga oid teoremalar keltiriladi. Ixtiyoriy ε>0 va η>0 lar uchun shunday sonni topish mumkin bo'lsaki, ixtiyoriy

s>0 va ushbu snnn 00 tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha n larda

111

max 11

00

n

kk

n

kksnnn M

nnP

tengsizlik o'rinli bo'lsa, { n } tasodifiy miqdorlar ketma - ketligi katta sonlarning kuchaytirilgan qonuniga bo'ysunadi deyiladi. Katta sonlar qonuni bilan katta sonlarning kuchaytiriligan qonuni o'zaro farq qiladi.

Agar

n

kk

n

kk M

nn 11

11

tengsizlikning snnnn 00 ,, ga nisbatan tekis bajarilishi talab qilinsa, biz katta sonlarning kuchaytirilgan qonuniga aksincha

n

kk

n

kk M

nn 11

11

tengsizlikning yetarlicha katta n da bajarilishi talab qilinsa, katta sonlar qonuniga ega bo'lamiz. Ta'rif 1: Agar ixtiyoriy musbat ε>0 son uchun n→∞ da

0 kP

bo'lsa, u holda ...... ,,1,2,1 n tasodifiy miqdorlar ketma - ketligi P ehtimol bo'yicha

tasodify miqdorga yaqinlashadi deyiladi.

Ta'rif 2: Agar ...... ,,1,2,1 n tasodifiy miqdorlar ketma - ketligi uchun

1)()(lim:

nnn

P

98

tenglik o'rinli bo'lsa, u holda ...... ,,1,2,1 n tasodifiy miqdorlar ketma - ketligi

tasodifiy miqdorga 1 ehtimol bilan yaqinlashadi deyiladi. Bir ehtimol bilan yaqinlashish )()(lim

n

n munosabatni qanoatlantirmaydigan ω

nuqtalarning o'lchovi nolga teng bo'ladi, ya'ni 0)}()(lim:{

n

nP

Teorema 1: O'zaro bog'liq bo'lmagan tasodifiy miqdorlar ketma - ketligi

),1,k 0,(M ...... ,,1,2,1 n katta sonlarning kuchaytirilgan qonuniga

bo'ysunishi uchun ushbu

1

2n

n

n

D munosabatning bajarilishi yetarlidir.

Lemma 1: Faraz qilaylik nb va nx sonli ketma - ketliklar bo'lsin,

k

nkn ba

1

, xxn , x . U vaqtda

xxba n

kkn

1

1

Lemma 2: Faraz qilaylik

1nkx yaqinlashuvchi, na . U vaqtda

01

kkn

xba

Isbot. Quyidagicha belgilashlar kiritamiz

1n

nxS , 101

1n1 ,0 ,S ,0

kkk

n

kk aabaxS

quyidagiga ega bo'lamiz:

01

-)(11

,1

11

111

n

kkk

nn

n

kkkk

n

n

kkk

n

n

kkn Sb

aSSSa

axa

aba

Shunday qilib, SSn 1 va oldingi lemmaga asosan

SSba n

kkn

1

1

lemmaning isboti kelib chiqadi. Faraz qilaylik bizga o'zaro bog'liq bo'lmagan tasodifiy miqdorlar ,...,...,, 121 n

ketma-ketligi berilgan va 0kM bo’lsin. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz:

nnS 21

n

S

nnn

n

21

12

210 2

1 ;

r

rnnrr

99

Teorema 2: O'zaro bog'liq bo'lmagan tasodifiy miqdorlar ,...,...,, 121 n ketma - ketligi uchun kuchaytirilgan katta sonlar qonuni o'rinli bo'lishi uchun ixtiyoriy, ε>0 bo’lganda

0r

rP

qator yaqinlashuvchi bo'lishi zarur va yetarlidir. Isbot. (Zaruriyligi) )p ya. .(0 dr teoremaning zarurligini isbotlaydi. Ixtiyoriy ε>0

uchun

0r

rP qator yaqinlashuvchi bo'lishi kerak. Bu faktning isboti Borel-

Kantelli lemmasidan kelib chiqadi. Bizga ma'lumki )p ya. .(0 d shu vaqtda va

faqat shu vaqtdaki 0к teorema isbotining zarurligi isbotlash uchun )p ya. .(0 d bo'lsin deb faraz qilaylik. U vaqtda )p ya. .(02 dк agar r→∞

)..(02

2...22 11

22

10 pyadr

rr

. shu munosabat zaruriy shartni keltirib

chiqaradi. Yetarliligi. Faraz qilaylik

U vaqtda yuqoridagi faktga asosan

yaqinlashuvchi bo'ladi. Yuqorida isbot qilingan lemmaga va (1) ga

asosan yaqinlashuvchi bo'ladi, bu yerda

Bu yerda esa

qatorning yaqinlashuvchiligi kelib chiqadi, shuning uchun Haqiqatan agar bo'lsa

(1) ga asosan bu esa teoremaning yetarliligini isbotlaydi. Yuqorida keltirilgan teoremalarni shartli bog’liq bo’lmagan tasodifiy miqdorlar

uchun ham o’rinli ekanligini isbotlash mumkin. Adabiyotlar:

1. С.Х.Сирожиддинов, М.М. Маматов Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Тошкент “Ўқитувчи” 1980 йил - 254 бет. 2. Петров В.В. Суммы независимых случайных величин. –Москва: «Наука»

1972г. 414 стр.

100

3. И.И.Гихман, А.В.Скороход, М.И. Ядренко Теория вероятностей и математическая статистика.Издательство «Выща школа» 1988г. 438 стр.

4. Я.Х. Кучкаров Вероятностные распределения со значениями в пространствах измеримых функций.-Ташкент.ФАН, 1984.-176 стр.

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЭКОЛОГИК ЙЎНАЛТИРИЛГАН

СИНФДАН ТАШҚАРИ МАШҒУЛОТЛАР П.ф.д.проф. Шодиев.Н., магистрант М. Пўлатова (СамДУ).

Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да

“ўқуввчиларнинг фанлар асослари бўйича мунтазам билим олишларини, уларда

атроф-муҳитга онгли муносабатда бўлишни шакиллантиради”, деб

таъкидланган. Ўқувчи ёшларда атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатни

шакллантиришга йўғрилган амалдаги Республикамиз «Синфдан ва мактабдан

ташқари тарбиявий ишлар йўриқномаси»да эса “табиат бойликларидан унумли

фойдаланиш, атмосфера ва атроф-муҳит тозалигини асраш,шовқин муаммоси, табиий бойликларни сақлаш,улардан тўғри фойдаланиш;табиат қонуниятлари

ҳақидаги билимларни) эгаллаш; саноат чиқиндиларининг зарари; сув

бойликлари, тупроқни захарловчи моддалар; ҳайвонот муҳофазаси, ов қилиш

қонун-қоидалари ҳақидаги асосий тушунчаларга эга бўлишлари лозим»34лиги

алоҳида ўқтирилган. Маълумки, бошланғич синфларда ўқувчиларга экологик таълим-тарбия

бериш вазифаси фақатгина синфда ўтказиладиган машғулотлар доираси билан

чегараланиб қолмайди. Чунки,ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ўзаро мураккаб

боғланишларини, табиатдаги тирик организмлар бир-биридан айри яшай

олмасликларини, улар биргаликда қўшилиб маълум тўп (туркум) ҳосил

қилишларини,бунда уларнинг бир-бири билан доимий равишда ўзаро

мустаҳкам алоқаларини, баъзи бир организмлар гуруҳлари (масалан, қушлар ва

ҳашоратлар, маданий ўсимликлар ва ёввоий ўтлар)нинг ўзаро муносабатларини

ўқувчилар бевосита табиат бағрида синфдан ташқари машғулотларда ўрганиш

имкониятларига эга бўладилар. Бошланғич синфларда ўқувчиларни экологик тарбиялашнинг самарасини ошириш вазифаси ўқув ва синфдан ташқари

машғулотларни ўзаро боғликликда бирга қўшиб олиб боришни тақозо этади.

Бунда дарсда бошланган дастлабки экологик мазмундаги тарбиявий ишлар

ўқувчиларнинг синфдан ташқари фаолиятида давом эттирилиши,уни

тўлдириши ва бойитиши керак. Аниқ мақсадга йўналтирилган синфдан ташқари иш қўшимча экологик

мазмундаги материалдан фойдаланишга имкон беради,ўқувчиларнинг табиатни

муҳофаза қилиш бўйича савияларини кенгайтиради ва уларнинг бу соҳадаги

билимларини ойдинлаштиради. Синфдан ташқари машғулотлар ўқувчиларни

табиат билан тез-тез мулоқотга киришишга, табиатни асраб-авайлаб сақлашга

(масалан, сув, шамол эрозиясига қарши дарахт ва буталар экиш)га қаратилган

ижтимоий-фойдали ишларни бажаришга имкон беради.

34 «Маърифат» газетаси,1993 йил 3 март

101

Синфдан ташқари экологик йўналтирилган ишлар жуда кенг кўламдаги

амалий ишлар ва тадбирларни қамраб олиши мумкин. Улар жумласига яшил ва

зангори патрулларни,ёш ўрмончиларни,табиатшунослик тўгаракларини,

“Табиатнинг дўстлари” клубларини ташкил этишни,экологик сўқмоқларни

яратишни киритиш мумкин. Синфдан ташқари машғулотларнинг мазкур

шаклларида болалар табиатни ҳимоя қилиш бўйича кучи етган ишларда-мактаб

атрофини кўкаламлаштириш, парк, сквер, маҳалла кўчаларини тоза тутиш

билан шуғулланадилар, қушлар, ҳайвонларни боқишда иштирок этадилар, уй

ҳайвонларига қарайдилар. Мактаб педагогик жамоаси инсонинг табиатга муносабати унинг табиат

тўғрисидаги экологик билимларни,аҳлоқий-этик меъёрларни,маълум хулқ- атвор ва фаолиятни ўйғотувчи эмоционал-эстетик туйғуларни ўз ичига олган

мураккаб таълимни эгаллаши лозимлиги ҳақида қайғургандагина экологик

таълим-тарбия самарали бўлишини ёддан чиқармаслиги жоиз. Юқорида баён қилинганлардан кўринадики,табиатни муҳофаза қилишнинг

дидактик асосини у ҳақдаги билимлар ҳамда инсон таъсирида бўлган экологик

тизимлар табиий компонентларининг экологик алоқалари ва ўзаро

муносабатлари ташкил қилади. Синфдан ташқари ишлар мавзуларини тузишда бошланғич синф

ўқитувчиси экологик мазмундаги синфдан ташқари тадбирларни ўқув дастури

материаллари билан боғлашни,муҳим топшириқларни ўқувчилар томонидан

бажарилишини,синфлар ўртасида узвийликка эришилишни,барча ўқувчиларни

ижтимоий-фойдали,унумли меҳнатга жалб қилинишни ҳисобга олиши керак. Қуйида 2-4- синфлар учун табиатни маҳофаза қилиш бўйича мавзули

режани келтирамиз (1-жадвал). Мазкур режа ҳар бир ўқитувчи томонидан

маҳаллий шароитни ҳисобга олган ҳолда янада аниқлаштирилиши мумкин. Ўтказил

ган

муддат-лари

2-синф 3-синф 4-синф

Машғулотларни ташкил этиш, 1 йилга мўлжалланган вазифа ва режаларни

муҳокама қилиш Сентябр Табиат ҳаётидан

қизиқарли фактларни

ўқитувчи ёки тайёргарлик

кўрган ўқувчи томонидан

баён қилиниши

Табиат материалларидан тайёрланган майда-чуйда нарсалар кўргазмасини, танловлар ўтказиш

“Табиат жумбоқлари” “Табиат шеърларда”, “Табиат насрда” Октябр “Ўрмонда куз”

экскурсияси “Табиий мўлжаллар” мавзусида экскурсия

Куз даврида дарахт ва бута ўсимликларини ўтказишда, дарахт ва

ўсимликларни қишга тайёрлашда иштирок этиш Қушлар учун охур ясаш ва озуқа тайёрлаш Ноябр “Мева ва уруғларни

саёҳати” ҳақида суҳбат Ёш табиатшунослар

фаолияти ҳақида

журналларда эълон

қилинган

материалларни

“Нимага ишониш, нимани текшириш”

суҳбати

102

экологик обзори “Қанотли дўстларга ёрдам” (охурларни осиб қўйиш, уларни озуқа билан

тўлдириш, уларга хизмат кўрсатиш бўйича вазифаларни тақсимлаш)

оператсиясини ўтказиш Декабр “Қуш ва ҳайвонлар

экологияси ҳақида нима

биламиз” мавзусида викторина

Тирик табиат

бурчагида яшовчилар.

Уларни яшаш тарзи

устидан кузатиш олиб

бориш

Бошланғич таълим

журналида баён

қилинганэкологияга доир

мақолаларни ўрганиш, умумлаштириш, обзар

бериш Январ “Қиш” байрамига

материал йиғиш ва унинг

дастурини ишлаб чиқиш

Ўлкашунослик

музейи “Она ўлкамиз

табиати” бўлимига

экскурсия

“Она ўлка экологияси”

оғзаки журнал дастурини

тузиш ва материаллар

тўплаш Феврал “Ким қишни қандай кутиб

олди” “Вилоятимиз ўсимлик

ва ҳайвонлари”

викторинаси

Ватанимиз табиати

ҳақидаги китоблар

обзори. Оғзаки журнални

ўтказиш Март-Апрел

“Уларни муҳофаза қилиш

керак” (қурбақа, илонлар

ҳақида) суҳбат

“Наврўзгул” суҳбати “Ватанимиз қўриқхона-лари бўйлаб” суҳбат

Апрел-Май

“Баҳорнинг илк

белгилари” экскурсия “Баҳор - жуда ажо-йиб” дастурини иш-лаб чиқиш ва мате-риал йиғиш

“Табиатга эҳтиёткорона

муносабатда бўлиш”

дастурини ишлаб чиқиш

Баҳорги кўкламлаштириш ишларида иштирок этиш, уларни парвариш қилиш Май-Июн “Дорихона оёқ остида”

(доривор ўсимликлар

билан танишиш, йиғиш ва

уларни ҳимоя қилиш

“Баҳор” байрамини

ўтказиш “Табиатга эҳтиёткорона

муносабатда бўлиш”

байрамини ўтказиш.

Экологик сўқмоқ бўйича

экскурсия Бажарилган ишга якун ясаш, келгуси йил учун иш режаси, ёзги каникул

даврида бажариладиган топшириқлар Ушбу жадвалдан кўринадики, унда асосий эътибор ўқувчиларни дарахт,

бута ўсимликларини, гулларни ўтқазиш,уларни парвариш қилиш, қушларга

охурлар ясаш, илиб қўйиш, озуқа жамлаш, тирик бурчаклардаги жонзотлар

ҳаёти устидан кузатиш олиб бориш каби ижтимоий фойдали меҳнат, табиат

бағрига уюштириладиган экскурсияларга ҳамда экологик суқмоққа катта ўрин

берилган. Бошланғич синфда таълим жараёнини шу йўсинда ташкил этиш, шубҳасиз,

экологик йўналтирилган синфдан ташқари машғулотларни бошқа турларини

тайёрлаш ва ўтказишга ижобий таъсир кўрсатади. Шу муносабат билан айрим

наъмуналар келтирамиз. Жумладан, “Баргни кўрсатиб дарахтнинг номини

айтш” ўйини. Ушбу дидактик ўйинда ўқитвчи аввалги йиллар тайёрланган

барглар гербарийидан фойдаланиб ўқувчиларга турли дарахт ва бута

ўсимликларининг баргларини намойиш қилади. Ўқувчилар эса мос равишда

таниганларини “Бу тол барги”, “Бу тут дарахти барги”, “Бу бодом барги” деб

жавоб берадилар. Худди шундай дидактик ўйинларни ҳайвонот дунёси бўйича

103

ҳам ўтказиш мумкин. Масалан “Бу қайси қуш” ўйини қуйидагича ўтказилади.

Бунда ўқувчилардан қушнинг хатти-ҳаракатлари, хусусиятлари, яшаш ва

кўпайиш шароитлари сўралади. Ўқувчилар шу асосда унинг қайси қуш

эканлигини айтишади. Масалан, “У бизда қишин-ёзин яшайди. Йилда у икки

марта жўжа очади, жўжаларига 20 мингга яқин ҳашорат едиради; ва ҳ.к. Синфдан ташқари экологик таълим-тарбия ишлар дарс машғулотларига

нисбатан экологиянинг жуда кўп масалалари мураккаб, комплекс характерга

эга эканлигини кенгроқ,чуқурроқ намоён қилишга имкон беради ҳамда уларни

ўрганишда бошланғич синфлар ўқув режасидаги ўрганилаётган барча

предметларнинг имкониятларига таяниб иш кўришни тақазо этади. Бошланғич

синф ўқувчиларида экологик характердаги элементар кўникмани

ривожлантириш маълум вақтни сарфлаш билан бўлиқ бўлиб, у кўпинча ўқув

режада кўрсатилган предметлар доирасига сиғмайди. Шундай қилиб, обдон ўйлаб ўтказиладиган синфдан ташқари ишлар

бошланғич мактаб ўқитувчиларига ўқувчиларни экология соҳаси бўйича фан ва

техника ютуқлари билан таништиришга кенг имкониятлар яратади, уларда

табиатга бўлган қизиқишни ривожлантиради.

ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING O’QUV

JARAYONIDAGI AHAMIYATI A.A.Eshbekov1, O.Raximov2, A.Axrorov3, J.Bozorov3, J.Hasanov3

1SamDU, 2SamDAQI, 3SamShMXKHK.

Ta’limning samaradorligini oshirish shaxsning ta’lim markazida bo’lishini va

yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun, ta’lim muassasalarida yaxshi

tayyorgarlik ko’rgan va o’z sohasidagi bilimlarini mustahkam egallashdan tashqari zamonaviy pedagogik texnalogiyalarini va interfaol usullarini biladigan, ularda o’qish

va tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foyidalanish qoidalarini biladigan o’qituvchilar kerak. Buning uchun barcha fan o’qituvchilarini yangi pedagogik texnologiyalari va interfaol usullar bilan qurollantirish va olgan bilimlarini o’quv

tarbiyaviy mashg’ulotlarida qo’llash, malakalarni uzluksiz oshirib borish zamon talabidir.

Hozirga kunda ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish keng ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, pedagogik texnologiya ta’lim tarbiya

jarayoni uchun loyihalanib, jamiyatda shaxs shakllanish jarayoni maqsadini aniqlab beradi. Pedagogik tizimni jamiyat o’zgarib borayotganligi sababli yangilash zarurligi talab etiladi. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ta’lim tarbiya maqsadini yangi

yo’nalishga burdi: "o’tmishdagi mafkuraviy sarqitidan to’la xalos etish, rivojlangan

demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqoari malakali kadrlar tayyorlash" deb belgilangan ekan, demak, hozirgi kunda pedagogik texnologiyaning mazmuni, ta’lim tarbiyaning maqsadi, pedagogik jarayonning takomillashuvi butunlay yangilanishi shart. An’anaviy o’qitish

usullaridan mohirona foydalangan holda ilg’or pedtexnologiyalar asosida o’qitish

zamon talabidir. Ta’lim tizimini islox qilishning asosiy maqsadi o’quvchilarni

mustaqil fikrlash qobilyatlarini shakllantirishdan, zamonaviy informasion

104

vositalardan foydalanish va o’z bilimlarini har kanday muammoni yechishga qo’llay

olishlariga o’rgatishdan iborat. Fan va texnikaning rivojlanishi yangi pedagogik texnologiyaning maqsadi

o’zgarishiga olib keladi. Ta’lim-tarbiya sohasida ham yangi uslublar ishlab chiqishini talab etadigan va ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan, unga

mutaxassis xodimlari shaxsini rivojlantirishning psixologik xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy multimedia tasvirli, axborotli, audiovizual, masofaviy o’qitish vositalari kirib kelganki, ular yangi pedagogik texnologiyalarni real voqyelikga aylantiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, yangi pedagogik texnologiyalarni

mexanizasiya va avtomobilsozlik sohasida ham boshqa texnologiyalar bilan bir qatorda o’zining xususiyatlari jihatidan metodlari, usullari, uslublari vositalariga ega bo’lishi va yangi mavzuga oid materiallari bilan birgalikda ish ko’rishi talab etiladi.

Yangi pedagogik texnologiya inson ongini shakllantirish, talabalarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish jarayonida murakkab tarzdagi pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan boshqa texnologiyalardan farqlanadi.

Xulosa qilib aytsak, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ta’limning

mazmunini yangicha belgilash, ta’lim tarbiya shakllari va vositalarini yangicha metodlar bo’yicha tayyorlash barcha fanlar qatori mexanizasiya va avtomobilsozlik

sohasidagi fanlar mazmuniga kiritish uchun vaziyatli matnlar, muammoli simvollar, testlar tizimini takomillashtirish, va yangi uslublar bo’yicha masofaviy o’qitish tizimi

asosida to’g’ridan to’g’ri ko’rsatish orqali shahsda kasbiy sifatlarni shakllantirish

nazarda tutilib, ularning ma’naviy fazilatlarini o’zlashtirishga yo’naltirilgan

topshiriqar tizimini ishlab chiqish, ta’limning natijasi va yangi pedagogik

texnologiyalar asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar natijasida talabalarning o’zlashtirish

darajasini aniqlash, ularni obyektiv baholash tizimini rivojlantirish va yangilash zamon talabidir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. «Ta’lim to’g’risida» Qonuni. 2. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». 3. Barkamol avlod orzusi. «Sharq» nashriyoti-matbaa konserni. 1999.

AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING TA’LIM VA TARBIYADAGI

AHAMIYATI 1Eshbekov A.A., 2Raximov O., 3G’aniev A.N., 3Qipchaqova S., 3Jumanova M.

1-SamDU, 2-SamDAQI, 3-SamMXKXK

Jamiyatning ravnaqi ko’p jihatdan pedagog kadrlarga bog’liq. CHunki o’sib

kelayotgan yosh avlodning tarbiyasi va bilimi ko’proq pedagoglarning qo’lidadir.

Pedagog kadrlar ma’naviy va ma’rifiy jihatdan kanchalik yetuk bo’lsa, ularning

tarbiyalagan kadrlari xam shunchalik yetuk bo’ladi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, mamlakatimiz ta’lim tizimida ham ko’zga

ko’rinarli islohotlar olib borilmokda. Ta’lim to’g’risidagi qonun va kadrlar

tayyorlashning milliy dasturining qabul qilinishi shular jumlasidandir, u yerda aytilishicha: «Barkamol avlod jamiyat taraqqiyotining poydevoridir». Yosh avlodni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash esa ta’lim jarayonini tubdan isloh qilishni

105

taqozo etadi. Bunga esa yangi axborot va pedagogik texnologiyalarni joriy qilish orkali erishish mumkin.

O’qitishning zamonavay axborot texnologiyalardan foydalanishning muhim

vazifalardan biri, talabalarni mutaxassislikka doir matnlar bilan mustaqil ishlashga o’rgatishdir. Bundan tashqari, talabalarga mavsum davomida o’tilgan mavzular

yuzasidan yana chuqurroq bilim va tushunchaga ega bo’lish uchun kompьyuter

tizimiga kiritilgan topshiriqlar beriladi. Bu borada yangi pedagogik texnologiyalardan, ya’ni masofadan o’qitish texnologiyasi ayniqsa qo’l keladi.

Masofadan o’qitish texnologiyasida talaba nafaqat shu fanni o’rganadi, balki u

kompyuterda ishlashni va internetdan foydalanishni ham o’rganadi. Zero, mustaqil

davlatning kelajak avlodlarida, eng avvalo, mustaqil fikr yuritish malakasi va ko’nikmalarini rivojlantirish kerak.

Umuman olganda, talabalarga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda dars o’tish, ham talaba, ham o’qituvchidan

tezkorlikni, izlanuvchanlikni, mustaqil fikr yuritishni va mustaqil ishlashni, o’ziga

nisbatan talabchanlikni va masuliyatni his etishni, xorijiy tillarni mukammal bilish va erkin muloqot kabi ko’nikmalarni rivojlantiradi.

Dasturlashtirilgan o’qitishda dasturlashtirilgan o’quv materiali o’qituvchi

tomonidan boshqarishdi. Bu vosita kompyuter, dasturlashtirilgan darslik, kinotrenajer va boshqalar bo’lishi mumkin. Dasturlashtirilgan o’quv materiali o’quv axborotining

bir necha va uncha katta bo’lmagan bo’laklaridan iborat bo’lib, ma’lum ketma - ketlikda taqdim etiladi.

Hozirgi kunda o’qitishning faol usullarini qo’llash pedagogik texnologiyaning

asosini tashkil etadi. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’qutuvchi bilan

o’quvchi o’rtasidagi pedagogik muloqot ko’rinishida amalga oshiriladi. Bu muloqot

davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga oshiradilar. Pedagogik

texnologiyaning asosiy jarayoni o’qituvchi uchun so’zlash, ko’rsatish, topshiriqlar

berish, nazorat qilish, mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rgatishdan, o’quvchi uchun

esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish, topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rgatishdan iborat.

Bu o’rinda, shuni alohida e’tirof etib o’tish joizki, jamiyatimiz ijtimoiy - iqtisodiy jihatdan jadal sur’atda taraqqiy etib, jahon hamjamiyatida o’zining siyosiy,

iqtisodiy, ma’naviy, madaniy mavqeini kundan-kunga mustahkamlab bormoqda. Bu kelajakda xalq xo’jaligining barcha jabhalarida, jumladan, sanoat, qishloq xo’jaligi,

madaniyat, maorif, harbiy mudofao sohalarida ishlaydigan yoshlarning bilimdon, ishbilarmon, tashabbuskor bo’lishini talab etadi. Bunday xususiyatlarga ega bo’lishning tamal toshi maktab ostonasida qo’yiladi. Shunga ko’ra bunday shaxslarni

tarbiyalash uchun o’qitish va tarbiyalashning mavjud, strategik usullari, shakllari,

vositalari yetarli emas. Demak ta’lim - tarbiya jarayoniga yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini tadbiq etish lozim. Chunki, yukorida qayd etib o’tilgan pedagogik

va axborot texnologiyalarini ta’lim jarayoniga joriy etish barkamol avlodni

tarbiyalashda muhim vosita bo’la oladi. Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Ta’lim to’g’risida» Qonuni. 2. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi».

106

ҚАЙТА ТИКЛАНАДИГАН ЭНЕРГЕТИКАГА ОИД ЗАМОНАВИЙ

ТЕХНОЛОГИЯЛАР 1Эшбеков A.A., 2Рахимов O., 3Ашуров У. 1-Сам ДУ, 2-СамДАҚИ, 3-магистрант.

ХХ асрнинг сўнгги йилларида яримўтказгичли асбоблар ва ахборот

технологиялари бутун жаҳонда сармоя киритиш учун энг истиқболли соҳалар

ҳисобланарди. Айни пайтда эса қуёш энергиясидан электр энергияси олиш

қурилмалари ишлаб чиқариш бу борада биринчи бўлиб турибди. Қуёш нурларидан электр энергияси олиш ва уни халқ хўжалигининг барча

соҳаларида кенг қўллаш учун унинг таннархи анъанавий усулларда олинган

энергия таннархига нисбатан рақобатбардош бўлиши зарур. Янги турдаги

энергиянинг таннархи эса асосан яримўтказгичли кремний баҳоси билан

аниқланувчи қуёш панелларининг таннархига асосланади. Ўзбекистон шароитида қуёш, шамол ва биомасса энергиясидан

фойдаланадиган қайта тикланадиган энергетика технологиялари, шунингдек,

кичик гидроэлектростанциялар ва геотермал қурилмалар долзарб ҳисобланади. Қуёш энергиясидан иссиқлик ишлаб чиқаришда ҳам, электр энергия ишлаб

чиқаришда ҳам фойдаланиш мумкин. Биринчи ҳолатда ясси концентра-циялашмаган қуёш коллекторлари қўлланилади. Уларда иссиқлиқ ташувчи

сифатида сув, ҳаво ёки антифризлар ишлатилиш мумкин. Иккинчи ҳолатда эса,

ёруғлик оқими энергияси фотоэлектр ўзгартиргичларда бевосита электр

энергиясига айланади ёки иссиқлик электр станцияларнинг анъанавий

схемалари ишлатилади. Қуёшдан қувват оладиган сув иситгич мосламалар қуёш коллекторлари

орқали сув ҳароратини ошириш учун қуёш нурлари энергиясидан фойдаланади.

Шаффоф қопламали ҳаво ўтказмайдиган корпусли, қора рангга бўялган, сув

ўтказгич найчаларга эга сингдирувчан металл пластина ва корпусининг орқа

ҳамда ёнбош деворларида иссиқликни йўқотмаслик учун изоляцияланган ясси

қуёш коллекторлари кенг тарқалган.

1-расм. Сув иситгич қуёш панелларини Сидней шаҳри (Австралия) кенгликларига мувофиқ

жойлаштириш.

Қуёш нуридан қувват оладиган сув иситгич панели қуёш энергиясидан

тўлиқ фойдаланишни таъминлаш учун қуёш ҳаракати траекториясига мувофиқ

107

жойлаштирилиши лозим. Одатда коллекторлар уфқ бурчагига қараб

жойлаштирилганда иш самарадорлиги юқори бўлади. Негаки бундай ҳолатда

қуёш нурлари қуёш коллекторлари устига кўпроқ тушади (1-расм). Қуёш

коллекторларининг йўналиши ўрнатиладиган жойга қараб, олдиндан ҳисоб-китоб қилинган ҳолда алоҳида аниқланади. Одатда қуёш коллектори қурилма

жойлаштирилган жой кенглигига мувофиқ уфқ бурчаги остида ўрнатилганда

максимал унумдорликка эришилади. Айтиш жоизки, серқуёш ўлкамизда ҳам «қуёшли уй»лар қуриш, уларни

қуёш нури билан иситиш, иссиқ сув ва фотоэлектрик энергия билан таъминлаш

имконияти юқори. Юртимизда экологик тоза энергия манбаларидан

фойдаланишга қаратилган инновация лойиҳаларининг ишлаб чиқилиши, бу

борадаги лойиҳаларга маҳаллий ва хорижий сармоявий манбаларнинг кенг

жалб этилиши мазкур соҳа истиқболини таъминлашга муносиб хизмат қилади. QUYOSH ELEMENTLARI VA KREMNIYDAN YASALGAN QUYOSH

ELEMENTLARI STRUKTURASI 1Eshbekov A.A., 2Raximov O., 3Xolmurodov J. 1-SamDU, 2-SamDAQI, 3-

magistrant

Quyosh elementlari (QE) to’g’ridan-to’g’ri quyosh nurlarini elektr energiyasiga aylantiradigan materiallardan tayyorlanadi. Savdo-sotiqqa chiqarilayotgan quyosh elementlarining ko’p qismi hozirgi vaqtda kremniydan tayyorlanadi va uning kimyoviy belgisi Si. Kremniy bu yarimo’tkazgich. U yer yuzida qum ko’rinishida

keng tarqalgan bo’lib, kremniy ikki oksidi (SiO2) hisoblanadi va kvartsit deb ham yuritiladi. Kremniyning boshqa qo’llaniladigan sohasi – elektronikadir. Bunda kremniy yarimo’tkazgichli asboblar va mikrosxemalar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.

Quyosh elementining tuzilishi.

1. yorug’lik (fotonlar). 2. yuza kontakt. 3. Manfiy qatlam. 4. o’tuvchi qatlam. 5. Musbat qatlam. 6. Orqa kontakt.

Quyosh elementi orqa kontakt va har xil o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan 2 ta

qatlamga egadir. Yuzida metall kontaktlar uchun setka va olachalpoq (antiblikovoe) quyosh shu’lalarida ravshanroq bo’ladigan qoplama bor. U quyosh elementiga

tegishli bo’lgan nozik ko’k rang beradi. Quyosh elementlarining turlariga monokristalli, polikristalli va amorf quyosh

elementlari kiradi. Quyosh elementlarining foydali ish koeffitsienti maksimumlari dunyoning ilg’or laboratoriyalarida olib borilgan natijalari asosida monokristalli,

polikristalli va amorf (yupqa qatlamli) tipidagilarda bo’lishi mumkin. Bularning

108

o’rtasidagi farq kremniy atomining kristallda qanday tashkil etilganligiga bog’liq.

Turli xil quyosh elementlari yorug’lik energiyasini aylantirishda foydali ish

koeffitsienti turlicha bo’ladi. Mono- va polikristall elementlar deyarli bir xil foydali ish koeffitsientiga ega bo’ladi. Bulardan yuqori bo’lgan quyosh elementlari amorf

kremniydan tayyorlanadi. Keyingi yillarda quyosh elementlari uchun yangi materiallar ishlab chiqilmoqda. Yupqa qatlam olish texnologiyasi murakkab fizik kimyoviy jarayonlarga tayanadi va bunda turli metall hamda dielektriklardan foydalaniladi. Masalan, yupqa qatlam qarshiliklari, kondensatorlar elektrodlari va elementlarni tutashtiruvchi o’tkazgichlar metallardan, qatlamlararo izolyatsiya va himoyalovchi qoplamalar esa dielektriklardan tayyorlanadi.

Oxirgi texnologiyalardan biri gibrid usulidir. Kristallar va amorf kremniy yorug’lik spektrining bir qismini bir muncha effektiv aylantiradi. Bunday gibrid

elementlarning qo’llanilishi quyosh elementlarining foydali ish koeffitsientining oshishiga imkoniyat yaratadi. Ilmiy laboratoriya sharoitlarida natijalar olingan bo’lib,

u 45% ga yaqinlashadi. Bunday texnologiyaning ommaviy savdo-sotiqda sotilishi yaqin orada bo’lmaydi, chunki dunyoda quyosh elementlarini tayyorlash tan narxini arzonlashtirish uchun izlanishlar olib borilmoqda. Bundan ko’rinadiki maksimal

foydali ish koeffitsientlari ko’p o’tishli elementlarda va kontsentrlangan yoritishda

olinadi. Ishlab chiqarishga qo’yilgan quyosh elementlarining foydali ish

koeffitsientlari quyidagilarga: monokristall: 15-22 % polikristall: 12-17 % amorf: 6-10 % tellurid kadmiy: 8-12 % teng. Yupqa plenkali modul umumiy holada kristall modulga nisbatan kremniy kam

ishlatilishi hisobiga arzon va tayyorlash texnologiyasi osondir. Ammo narxida farq unchalik katta emas, chunki oxirgi yillarda kristall quyosh modullari narxi tushib ketdi. Ikkala texnologiya effektivligi tez o’sadi va orasidagi narxlar farqi kamayadi.

O’QUVCHILARNI TURMISH TARZIDA IQTISODIY

SAVODXONLIGINI SHAKLLANTIRISH S.Qulmurodova., talaba A.Usanov (SamDU).

Bozor iqtisodiyotiga o’tilayotgan bir paytda yoshlarda iqtisodiy tafakkurni

tarbiyalash ayniqsa juda muhim. Avvalo o’quvchilar iqtisodiy tarbiya haqida mukammal, to’la tushunchaga ega bo’lmog’i darkor. Iqtisodiy tarbiya o’quvchilarda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va ayni vaqtda shu kabilar haqida fikrlay olish qobiliyatini kamol toptirishdir. Iqtisodiy tarbiya mazmuni Sharq mutafakkirlari tomonidan asosli boyitib kelindi. Chunonchi, Muhammad Ibn Sino, Al-Xorazmiy matematika fani inson hayotida asosiy o’rin

tutishini alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, kishi hisob ilmini bilishi va o’z ishiga

pishiq bo’lishi kerak. Shunda u o’z mehnatining natijalarini o’lchovlar orqali aniqlay olishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da:

«Ta’limning barcha darajalari ta’lim oluvchilarning iqtisodiy ta’limi hamda

109

tarbiyasini takomillashtirish», zarurligi (45-bet) a’lohida ta’kidlangan. Barkamol

inson avvalo iqtisodiy tarbiya olmog’i shart. Chunki iqtisodiy tarbiyasiz, unga bog’liq

ko’nikmalarsiz, odatlarsiz haqiqiy mukamml inson bo’lishi mumkin emas. U eng

avvalo o’z mehnati va boshqalar mehnatini qadrlaydigan, uni hayotda tadbiq

qilishning ta’limiy asoslarini ilmiy bilmog’i zarurdir. Iqtisodiy tarbiya iqtisodiy

ta’lim negizida quriladi. Tarbiya esa kundalik turmushda yuqoridagi sifatlarni

qo’llash jarayonida o’z ifodasini topadi. Bu muammo esa o’quvchilarda o’ziga xos

tarzda, ya’ni sodda shaklda tashkil etiladi. Bozor iqtisodiyoti oila tarbiyasida keng qo’llanilib kelingan milliy qadriyat

sifatida tajribalariga suyanishni ham taqozo etadi.Masalan o’zbek oilalarida bolalarni

tejamkorlik ruhida tarbiyalab kelganlar, isrofgarchilikka yo’l qo’ymaganlar. “Iqtisod”tushunchasiga mashhur o’zbek adibi Abdulla Avloniy quydagicha ta’rif

beradi: Iqtisod deb pul va mol kabi ne’matlatning qadrini bilmakka aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar o’rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o’rni kelganda,

so’mni ayamas. Sahovatning ziddi baxillik o’ldig’ikabi iqtisodning ziddi isrofdir.

Alloh Taolo isrof qiluvchilarni suymas” Oto-bobolarimiz o’z farzandlarini tejamkor bo’lishga undaganlarini maqollar,

rivoyatlar, o’lanlar ertaklar misolida ham ko’rishimiz mumkin. Xalq ongiga singib ketgan «Iqtisod bilan ishlagan kishilar faqir bo’lmaslar»

degan hadis bor, unga quyidagicha izoh berish mumkin: «Kirimiga qarab chiqimini tuta bilmagan kishi bor davlatini bitirib, oxiri xo’rlikka tushgani holda, kirimiga

qarab chiqimini tuta bilgan kishi boy bo’lmasada, o’zini faqirlikdan saqlay oladi».

(Yuz bir hadis. T., «Mehnat», 1991 y,). Demak, iqtisodning yaxshi yoki yomonligi tejamkorlik bilan bevosita bog’liqdir. Bas, shunday ekan bolaga oilada iqtisod, kirim-chiqim mohiyati haqida ta’lim-tarbiya berish kerak.

Bu ishni o’quvchi bevosita maktab ta’limi davrida oladi. Shuning uchun

o’quvchida ilk iqtisodiy tushuncha asoslari va ko’nikmalarni tarkib toptirishga

alohida e’tibor berilishi shu kunning muhim muammolaridan biridir. Mol jam etarda baxillik qilmag’il, bu badbaxtlikning shogirdidir. O’zingga ranj

berg’il, ya’ni o’zing mashaqqat tortg’il, nedinkim mol qiyinchilik bilan yig’iladi va

qohillik bila yo’q bo’lur. Donolar debdurlarki: «Harakat qiling to obodon

bo’lg’aysizlar va ozga qanoat qiling, toki mollaringiz ko’p bo’lg’ay, yumshoq tabiatli

va shirin so’zli bo’ling, do’stiniz ko’p bo’lg’ay». Demak, ko’p ranj bila topilg’on

ganjni (boylik) g’aflat va qohillik bila qo’ldan bermoq aqlli kishining ishi emasdur.

Qashshoq bo’lg’andin so’ng har qancha pushaymon bo’lsa, sud (foyda) qilmaydur.

Demak, moling barqaror bo’lguncha mashaqqat ustiga mashaqqat chekg’il, sen

bundan bahramand bo’lg’aysan. Demak yuqoridagi pand nasihatlarga amal qilgan holda jamiyatning o’sib

kelayotgan aqlan teran sog’lom fikrli tejamkor Barkamol adlovlarini yanada yuksaltirish biz tarbiyachilarning oily maqsadimiz hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. I.A.Karimov.”O’zbekiston: o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li.-T.,”O’zbekiston,” 1992. 2. R.Movlonova,N.Raxmonqulova,B.Normurodova “Tarbiyaviy ishlar ishlar

metodikasi” Toshkent-2010.

110

MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARDA ATROF-MUHITGA MAS’ULIYAT HISSINI SHAKLLANTIRISH

Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus ta’lim kafedrasi o’qituvchisi M. Safarova.

Xalqining yetuk milliy ongi, yuksak ma’naviyati har qanday taraqqiyotning bosh

omili hisoblanadi. Pespublikamizda demokratik huquqiy davlat va jamiyat qurish borasida ildam olg’a qadamlar tashlanmoqda. Yurtimizning buguni va ertasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ma’naviy-madaniy turmush tarzi har tomonlama kamol topayotgan yoshlar qo’lidadir. Shu boisdan ham kadrlar tayyorlash sifatini ustuvor qo’yayotgan davlatimiz yosh avlodni har tomonlama rivojlangan, madaniyatli, komil inson qilib shakllantirish masalasiga katta e’tibor qaratmoqda. “Biz o’z haq-huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak”

O’zbekistonning kelajagi hisoblangan sog’lom avlodni voyaga etkazish, yoshlarda ma’naviy boy bo’lgan ajdodlarimiz qoldirgan muqaddas meros va an’analarga mehr-muhabbat hamda ona Vatan, ona tabiat oldidagi mas’uliyat hissini shakllantirish, tarbiyalash borasida davlatimiz rahbariyati olib borayotgan izchil pedagogik siyosatning mohiyati ham ana shundadir.

Bolalarda atrof-muhitga mas’uliyatli munosabatni shakllantirish metodlari bilan bog’liq masalalarni ijobiy yechish uchun ijtimoiy ekologik boy tajribalardan kelib chiqish kerakligi tabiiy. Buning uchun tarbiyachi ta’lim va tarbiya maqsadini ko’zda tutgan holda birinchi navbatda bugungi ekologik vaziyatning asl mohiyati, uning tabiat va jamiyat oldidiga qo’ygan muammolaridan to’la xabardor bo’lmog’i, ta’lim va tarbiya mazmunini bolalar ongi va axloqiga singdirish zaruriyati va ehtiyojlarini hisobga olmog’i lozim.

Tabiatni muhofaza qilishning muhim vositalari: xalq pedagogikasi, o’zbekona urf odatlar, bolalar badiiy adabiyoti, padio, televideniya va boshqa ommaviy vositalar orqali olib boriladigan ko’rsatuv va eshittirishlar, tashviqotlar, shuningdek, mashg’ulotga olib kiriladigan san’at asarlari ekologik ta’lim-tarbiyada hal qiluvchi ahamiyatga molikdir.

Shunga ko’ra, aholiga ekologik bilimlarni xalqimiz to’plagan meros asosida berish, dastlab oilaning o’zida tarbiyaviy jihatdan to’g’ri munosabatni tarkib toptirish ekologik ta’lim va tarbiya borasidagi ijtimoiy vazifalardan biridir. Ana shu munosabatga doir tushunchalar dastlab oilada, maktabgacha ta’lim muassasasida, so’ngra maktabda uzviy rivojlantirilishi lozim.

Maktabgacha ta’lim muassasasida va oilada boshlang’ich ekologik tarbiyaning eng samarali yo’llaridan biri uni mehnat tarbiyasi bilan qo’shib olib borish, ya’ni bolaning bo’sh vaqtlarini foydali ishlarga jalb qilishdir. Chunki tabiatga ozor berish bilan bog’liq bo’lgan sho’xliqlar ma’lum darajada bolaning bo’sh qolishi natijasida kelib chiqadi. U qiladigan ishi yo’qligidan qushlarning iniga chiqib, poloponlarini oladi va hokazolar. Aslida bola jonilarga ozor bermasdan, ular bilan do’st tutunib ham olam-olam zavq olishi mumkin. Biz unga qanotli do’stlari uchun inlar yasashga o’rgatishimiz maqsadga muvofiqdir.

111

Xulosa qilib aytganda, bolalarni ekologik tarbiyalashda maktabgacha ta’lim yoshida bo’lgan yoshdan boshlasak, atrof-muhitni, tabiatni asrab-avaylashga o’rgatib borilsa, ekologik tarbiyaning poydevori yanada mustahkam bo’ladi.

ПЕДАГОГИКА КОЛЛЕЖИ ЎҚУВЧИЛАРИНИ МИЛЛИЙ ИФТИХОР

РУҲИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ Д. Сулаймонова.( СамДУ).

Замонавий жамият ўзининг билимларига, қобилиятларига таянадиган,

мустақил қарор қабул қилишга қодир, ҳамда ўзини мукаммаллаштиришга ва ўз қобилиятларини ҳаёт фаолиятида амалга оширишга интилувчан етук шахсни талаб қилади. Бу маънода Республикамизнинг эртанги гуллаб-яшнаши, келажаги бевосита боғлиқ бўлган таълим олаётган ёшларга асосий эътиборни қаратмоқ лозим.

Маълумки, коллеж ўқувчилари илк ўспиринлик ёшида бўлиб, улар ижтимоий фаол ва навқирон ёшдаги гуруҳ вакиллари саналишади [3]. Бу ёш даври уларда ўз-ўзини англашнинг шаклланишида ва ўз келажагини режалаштиришда сенситив ёш ҳисобланади. Мустақил ва жавобгарликни ўз зиммасига олишга қодир коллеж ўқувчиларининг онгини шакллантириш муаммоси ҳозирги, мураккаб ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар, глобаллашув, оммавий маданият ва шу каби омиллар улар онгининг шаклланишига кучли таъсир этаётган бир паллада айниқса долзарбдир.

“Мустақил дунёқарашга ва фикрлашга эга, аждодларимизнинг бебаҳо меросига ва умуминсоний қадриятларга таянувчи руҳан бой ва маънавий баркамол, ривожланган шахсни шакллантириш миллий истиқлол мафкурасини амалга оширишнинг устивор йўналишларидан биридир” [1].

Юксак маънавий покликка, фақат, юксак ҳаётий мақсадларга интилувчи эркин одамлар жамиятида эришиш мумкин. Шунинг учун мамлакатимизда ўсиб келаётган авлоднинг тарбиясига, фуқароларнинг руҳияти ва маънавиятининг шаклланишига, маънавий-маърифий ишларнинг сифат даражасини оширишга катта аҳамият берилмоқда.

Бу нарсаларнинг ҳаммаси коллеж ўқувчиларини тарбиялаш жараёнида педагогик-психологик билимларнинг аҳамиятини жиддий тушуниш зарурлигини кўрсатади.

И.А.Каримов бир неча бор шуни таъкидлаган эдиларки: «Иқтисод, сиёсат соҳасидаги барча ислоҳотларимизнинг асосий мақсади инсон ҳисобланади. Айнан шунинг учун миллий тикланиш ғоясини амалга оширишга қодир янги авлоднинг таълими ва тарбияси иши давлат иши, энг устивор масалалардан бири бўлиб қолади» [2].

Юқоридаги фикрларни давом эттирган ҳолда, яна шуни ҳам таъкидламоқчимизки, ўз насл-насабидан, келиб чиқиши ва негизларидан, ўз тарихидан, ўз миллатидан фахрланмайдиган, миллий ғурури бўлмаган, мухтасар қилиб айтганда миллий ифтихор руҳида тарбияланмаган комил инсон, етук шахс бўлмайди. Шундай экан, Ўзбекистон келажагини белгилаб берадиган ёшларни тарбиялашда миллий ифтихор рухини шакллантиришга катта эътибор қаратмоғимиз лозим.

112

Маълумки, инсоният цивилизацияси сўнги юз йил ичида мисли кўрилмаган тараққиёт поғонасига эришди. Кечагина илмий фантастика ҳисобланган ғоялар бугунги кунга келиб оддийгина турмуш икир-чикирларига айланиб қолди. Жамиятда ахборот алмашинуви шу қадар жадаллашиб кетдики, тараққиёт кетидан қувиб етиш амри маҳол бўлиб қолди. Янги инновацион технологиялар, транспорт воситалари, ОАВ, интернет кабилар “узоқни яқин қилиш” билан биргаликда “оммавий маданият” балосини ҳам олиб келди. Оммавий маданиятнинг энг хавфли томони – унинг миллийликка рахна солишидир [4]. Гап шундаки, ОАВ ва интернет тармоғи орқали намоиш қилинаётган, аниқроқ айтадиган бўлсак кўз-кўз этилаётган “тараққий этган маданият” тобора кўпроқ ёшларни ўз домига тортмоқда. Бу маданият ортидан кўр-кўрона эргашиш охир-оқибат қадриятлар тизимининг ўзгаришига олиб келади. Хўш, бунинг миллий ифтихор туйғусига нима дахли бор дерсиз? Тўғридан-тўғри дахли бор, бевосита дахли бор! Зеро ватанга муҳаббат унинг зарра тупроғини эъзозлашдан бошланмайдими, ўз халқи, миллатига бўлган ҳурмат унинг барча қадриятларини, маросимим-у урф-одатларини ҳурмат ила асраш ва келажак авлодга бенуқсон узатиш истаги билан белгиланмайдими?...

Миллий ифтихор туйғуси суст бўлган ёшлар ўзлари тимсолидаги инсон капиталини*35 ҳаёлий идеалларидаги чет мамлакатларга олиб кетмайдилар деб ким кафолат бера олади (умуман олганда, афсуски, бундай ҳолатлар сўнги йилларда тез-тез қулоққа чалинмоқда). Шундай экан, ёшларда миллий ифтихор руҳини юксак даражада тарбияламас эканмиз, етук малакали кадрлар ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас.

Коллеж ўқувчиларини миллий ифтихор руҳида тарбиялаш вазифасини ҳал қилишда замонавий педагогиканинг роли беқиёс, зеро, таълим ва тарбия яхлит педагогик жараён сифатида намоён бўлади. Бугунги кунда педагогика фан сифатида сезиларли ютуқларни қўлга киритди. Замонавий педагогик технологиялар кам вақт сарфлаб, юқори самарадорликка эришиш имконини яратади. Хусусан, миллий ифтихор руҳини тарбиялашда ҳам муаммоли таълим, тренинг, психодрамма технологияларидан фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлур эди. Шунингдек маъруза ва семинарларда ўзбек халқ мақоллари, матал ва масалларидан, достонлардан фойдаланиш, бу оғзаки ижод маҳсулларидаги ватанпарвар қаҳрамонларни намуна қилиб кўрсатиш, буюк аждодларимиз ҳаёти ва уларнинг ижод намуналарини алоҳида таъкидлаб ўқитиш, юртбошимиз таъбири билан айтганда, биз ҳеч кимдан кам эмаслигимиз ва кам бўлмаслигимизни уқтириш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунчалар ва тамойиллар.-Т.:

«Ўзбекистон», 2001. -50 б. 2. Каримов И.А. Мутахассислар тараққиёт омили. Давлат ва жамият қурилиши

Академияси очилишидаги нутқи. 3 октябр 1995 й. 3. Бозорова З.Э. Очиқ ахборот тизимларида ахборот-психологик хавфсизлик

фанидан маърузалар матни//Низомий номидаги ТДПУ//Т.: 2010 й

* Инсон капитали — инсон ва умуман жамиятнинг турфа ҳил эхтиёжларини қондиришда фойдаланиладиган билим,

кўникма ва малакалар йиғиндиси.// Википедия — эркин энциклопедиядан олинган маълумот

113

TA’LIM JARAYONIGA ZAMONAVIY PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH VA ULARNING TURLARI I.Ulashev, E.Begmatov, B.Xolmurodov SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey

tarix fani o’qituvchilari.

Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnologiyalar, hamkorlikda o’qitish texnologiyalarini o’quv jarayoniga qo’llashga qiziqish kundan-kun ortib bormoqda. Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi-talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgandir.

Pedagogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon bo’lib, u o’quvchi-talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija bo’lishiga qaratilgandir.

Hozirda mavjud bo’lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga qarab turlarini gapirishdan oldin shuni eslatib o’tishimiz kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks bittagina omildan, metoddan, tamoyildan foydalanmaydi, ya’ni quyida keltirilgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir pedagogik texnologiyada asosiy e’tibor ular tomoniga qaratilishi natijasida ularni shu belgilari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bu masalaga turlicha yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan ayrimlarini ko’rsatib o’tamiz.

Bilish faoliyatini boshqarish bo’yicha pedagogik texnologiyalarning quyidagi turlari ma’lum:

Klassik ma’ruza Texnika vositalari yordamida o’qitish Maslahatchilik xizmati Darslik bo’yicha o’qitish Kichik guruhlar tizimi Kompyuter vositalari yordamida o’qitish Repitetorlik tizimi Dasturlashtiriladigan boshqaruv Ta’lim oluvchiga yondashuv turi bo’yicha pedagogik texnologiyalar quyidagicha nomlanadi:

O’qituvchi O’quvchi talaba

Maqsad Natija

Mazmun

Metod

Vosita

Shakl

114

Avtoritar Didaktik yo’naltirilgan Ijtimoiy yo’naltirilgan Antrapologik yo’naltirilgan Pedagogik yo’naltirilgan Insonparvarlikka va shaxsga yo’naltirilgan Hamkorlik texnologiyalariga yo’naltirilgan Erkin tarbiyaga yo’naltirilgan Ezoterik ta’lim va tarbiyaga yo’naltirilgan Qo’llaniladigan asosiy metod bo’yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga bo’linadi: Dogmatik, reproduktiv metod Tushuntirish, ko’rgazmali Rivojlantiruvchi ta’lim Muommoli, izlanish Ijodiy metod Dasturlashtirilgan ta’lim metodi Diologli metod O’yin metodi O’z-o’zini rivojlantiruvchi ta’lim metodi Axborotli(kompyuterli) ta’lim metodi

Tashkiliy shakllarga ko’ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi: Hozirgi an’anaviy ta’lim Shaxsga yo’naltirilgan pedagogik jarayon asosidagi pedagogik texnologiyalar O’quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik

texnologiyalar O’quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi

pedagogik texnologiyalar Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi

pedagogik texnologiyalar Hususiy fanlar pedagogik texnologiyalari Alternativ texnologiyalar Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari Mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari Texnologiyalarni loyihalash va o’zlashtirish texnologiyalari

Bulardan tashqari, shaxsning xususiyat va sifatlari tarkibiga yo’naltirilganlik bo’yicha quyidagi turlarga ajratiladi:

Fanlar bo’yicha bilim, o’quv-ko’nikmalarni shakllantirishga yo’naltirilgan-axborot texnologiyalari

Aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga yo’naltirilgan-operatsion texnologiyalar

Estitik va axloqiy munosabatlar sohasini shakllantirishga yo’naltirilgan emotsional texnologiyalar

115

Shaxsning o’z-o’zini rivojlantirish mexanizmlarini shakllantirishga yo’naltirilgan o’z-o’zini rivojlantiruvchi texnologiyalar

Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan evristik texnologiyalar Amaliy faoliyat sohasini rivojlantirishga yo’naltirilgan amaliy texnologiyalar

Pedagogik texnologiyalarni yuqorida aytilganlardan tashqari bir qancha belgilariga ko’ra turlarga ajratishlar har bir pedagogik texnologiya o’ziga xos serqirra ekanligidan kelib chiqib hamda amaliy maqsadlar nuqtai nazaridan chuqur tahlil qilishga, o’zlashtirishlariga, yanada rivojlantirishga qaratilgan.

Yuqorida ta’kidlangan pedagogik texnologiyalarni umumiy o’rta ta’lim maktablari, o’rta maxsus kasb hunar ta’lim tizimi, oliy ta’lim hamda qayta tayyorlov va malaka oshirish ta’lim tizimlari uchun barcha fanlar bo’yicha qo’llash mumkin. Buning natijasida ta’lim oluvchilarning bilimlarini faollashtirib, o’zlarining mustaqil fikrlashga o’rgatish mumkin va buning natijasida biz o’qituvchilar kerakli yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. L.V.Golish, D.M.Fayzullayeva «Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish

va rejalashtirish», O’quv-uslubiy qo’llanma. Toshkent-2011 yil

ULUG’BEK ILMIY MAKTABI VA UNING MATEMATIKA FANI

RIVOJLANISH TARIXIDAGI AHAMIYATI (1)R.S.Safarov, (2)F.T.Xoliqulov, (3)Q.K.Janiqulov (1)SamDAQI “Fizika va

matematika” kafedrasi dotsenti, f.-m. f.n., (2),(3)SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey o’qituvchilari

«Mubolag‘asiz aytish mumkinki, fanimiz, aql-zakovat salohiyati-mizning noyob va go‘zal binosiga bundan ko‘p asrlar muqaddam poydеvor solingan edi. Mamlakatimiz fani juda qadim zamonlardan yuksala boshlanganligini, uning chuqur va qudratli ildizlari borligini faxrlanib ayta olamiz».

Islom Karimov Jahon fani tarixida o’zlarining juda boy ijodlari bilan nom qoldirgan olimlar

orasida o’zbek xalqining ko’p vakillari borki, bular orasida Ulug’bek ilmiy maktabi vakillari alohida o’rin egallaydi.

Matematika tarixida Ulug’bek ilmiy maktabi o’zining bir qancha muhim ahamiyatga ega ijodiy ishlari bilan salmoqli o’rin oladi. Haqiqatan ham, bu olimlarning asarlarida: o’nli kasrlarning ijod etilishi, bir hol uchun uchinchi darajali tenglamani taqribiy yechish, sonlardan ixtiyoriy darajali ildiz chiqarishning bir qancha usullari, sonining katta aniqlik bilan hisoblash, bir gradus burchak sinusini hisoblash, yangi astronomik jadvallar tuzish, algebraga musbat va manfiy sonlarni kiritish va boshqalar bayon etilgan, bu masalalar shu maktab vakillari tamonidan hal etilgan.

Ulug’bek ilmiy maktabida tahsil olgan va faoliyat ko’rsatgan olimlardan Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid al Koshiy va Ali Qushchi kabi allomalar matematika fani tarixida katta o’rin egallaydi.

Bu ishimizda biz Ulug’bek ilmiy maktabining buyuk vakillaridan biri bo’lgan Ali Qushchining faoliyati va matematika faniga oid ba’zi ishlari bilan tanishib chiqamiz.

116

Ulug’bek ilmiy maktabining atoqli namoyondalaridan biri, Ulug’bekning yaqin shogirdi, mashhur olim Aloviddin ibn Muhammad Ali Qushchi 1402 yil Samarqandda tug’ilgan.

Ali Qushchi faoliyati davomida matematika faniga oid juda ko’p asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari “Hisob risolasi”, “Kasrlar haqida risola” va

“Kitobul Muhammadiya” asarlaridir. Ali Qushchi bu asarlarida matematika faniga oid ko’plab formulalarni bayon

qilgan. Bulardan ba’zilari bilan tanishib chiqamiz: .10 Ali Qushchi kvadrat ildizni taqribiy hisoblash uchun quyidagi formulani

beradi:

,12

2

n

rnrnA yoki .

12

2

n

nAnA (1)

Masalan, 73205,13 hisoblangan. Kub ildizni taqribiy hisoblash uchun Ali Qushchi quyidagi formulani beradi:

,)1( 33

33

aa

raraA

yoki .

133 2

33

aa

aAaA (2)

Ali Qushchi umuman n darajali arifmetik ildizni hisoblash uchun quyidagi formulani beradi:

,)1( nn

n nn

aa

raraA

yoki .

)1( nn

nn

aa

aAaA

(3)

.20 Ali Qushchi bajarilgan amallarning to’g’riligini tekshirish uchun “Mezon olish” usulidan foydalangan. Bu usulga doir ba’zi masalalar Ali Qushchining “Kitobul Muhammadiya” asarida keltirilgan. Bu usulni Ali Qushchi quyidagicha izohlaydi:

Biror sonning 9 bilan olingan mezoni deb, shu sonning raqamlari yig’indisidan, agar yig’indi 9 dan katta yoki 9 ga teng bo’lsa, 9 larni chiqarib tashlaganda qolgan qoldiqqa aytiladi.

Masalan, 1523748 sonining mezoni ,308473251 bu yig’indi

30 dan 2793 chiqarilsa, qoldiq 3 ga teng. Demak, bu sonning mezoni 3 bo’ladi. 1. Qo’shish amalining to’g’riligini tekshirish uchun 9 bilan mezon olish

quyidagicha bo’ladi: agar qo’shiluvchilarning har biri mezonining yig’indisidan olingan mezon yig’indining mezoniga teng bo’lsa, bajarilgan qo’shish amali to’g’ri deb hisoblanadi.

Masalan, 572+667=1239. Bunda 5+7+2=14, 14-9=5; 6+6+7=19, 19219 . U holda, 5+1=6. Yig’indining mezoni 1+2+3+9=15, 15-9=6; 6=6. Demak, qo’shish amali to’g’ri bajarilgan.

2. Ko’paytirish amalining to’g’riligini tekshirish uchun quyidagicha: ko’paytuvchilar har birining mezoni ko’paytmasidan olingan mezon bilan ko’paytmaning mezoni teng bo’lsa, ko’paytirish natijasi to’g’ri bo’ladi.

Masalan, .298214213 Bunda, .39330.3056;541,6312

Ko’paytma mezoni 39221,212892 va 3=3. Demak, ko’paytma

to’g’ri bajarilgan.

117

Shunga o’xshash “mezon olish” usuli ayirish, bo’lish va ildiz chiqarish amallariga ham tadbiq etilgan.

Masalan, 475225625 ning to’g’ri ekanligi quyidagi qoidaga asosan

tekshiriladi: a) 4+7+5=16, 16-9=7. b) .4977 c) hosil bo’lgan 49 sonining mezonini olamiz: 4+9=13, 13-9=4,

mezoni 4 ga teng. d) ildiz ostidagi son mezonini olamiz:

,49222;22526522 mezoni 4 ga teng. Demak, ildiz chiqarish amali to’g’ri bajarilgan. Agar kub ildiz bo’lsa, mezon o’z-o’ziga uch marta, to’rtinchi darajali ildiz

bo’lsa, o’z-o’ziga to’rt marta va umuman n darajali ildiz bo’lganda, o’ziga n marta ko’paytiriladi.

Shuni ta’kidlash kerakki, bu “mezon olish” usullari bajarilgan amallarni to’g’riligini tekshirish uchun faqat zaruriy shart hisoblanib, yetarli shart bo’la olmaydi.

TALABLAR YIG’ILADIGAN OMMAVIY XIZMAT KO’RSATISH TIZIMI Ya.M. Xusayenov, O.N. Tog’ayev.(SamDU).

Sistema talablarni to’plovchi va bu talablarga xizmat ko’rsatuvchi asbobdan

tashkil topgan bo’lsin. To’plovchiga vaqtning tasodifiy momentlarida λ (vaqt birligi ichida keluvchi talablarning o’rtacha soni) parametrli Puasson qonuni bo’yicha taqsimlangan talablar keladi. To’plovchining hajmi chegaralangan va n ta talabga teng. Agar talab to’plovchi to’la bo’lgani ustiga kelasa, u holda bu talab yo’qotiladi. Xizmat ko’rsatuvchi asbob biron tasodifiy vaqt momentidan so’ng to’plovchidan shu vaqt momentigacha yig’ilgan talablarni xizmat ko’rsatishga oladi. Asbobning bu talablar massiviga xizmat ko’rsatish vaqti µ parametrli ko’rsatkichli qonun bo’yicha taqsimlangan tasodifiy miqdor. Massiv talablari to’la xizmat qilinib bo’lishi bilan to’plovchiga talablarni olish uchun yangi chaqiriq keladi va hokaz.

Qo’yidagi belgilashlarni kirUitamiz: – momentda to’plovchida bitta ham talab bo’lmasligi ehtimoli; – momentda to’plovchida ta talab bo’lishi ehtimoli.

Endi bizning masalamiz ehtimollar qanoatlantiradigan differensial tenglamalar tuzish va stasionar yechimlarni topishdan iborat .

ehtimolni topamiz. U quyidagi ehtimollar yig’indisiga teng*): - momentda to’plovchida bitta ham talab bo’lmagan va vaqt ichida talab

kelmagan bo’lishi ehtimoli ;

- momentda to’plovchida ta talab bo’lgan va vaqt ichida asbob ularni xizmat qilish uchun olgan bo’lish ehtimoli

118

Bunda

ni tenglikning chap tomoniga o’tkazib,

ni hosil qilamiz. Bu tenglikning har ikkala tomonini ga bo’lib, so’ng da limitga

o’tamiz:

Agar

ekanligini hisobga olsak, unda yuqoridagi tenglikdan

differensial tenglamaga ega bo’lamiz. Endi qolgan ehtimollar uchun differensial tenglamalar tuzishga o’tamiz.

bo’lsin. ehtimolni topamiz. U quyidagi ehtimollar yig’indisiga teng:

momentda to’plovchida ta talab bo’lgan va vakt ichida talab kelmagan, asbob oldingi talablarga xizmat ko’rsatib bo’lmagan bo’lish ehtimoli

momentda to’plovchida ta talab bo’lgan va vaqt ichida bitta talab

kelgan bo’lishi ehtimoli ,

bundan .

ni tenglikning chap tomoniga o’tkazib, hosil bo’lgan tenglikning

har ikkala tomonini ga bo’lsak,

tenglik hosil bo’ladi. Bu tenglikda da limitni o’tsak, ehtimoli uchun

differensial tenglama hosil bo’ladi.

ehtimolni topamiz. Bu ehtimol quyidagi ehtimollar yig’indisiga teng bo’ladi:

- momentda to’plovchida ta talab bo’lgan va vaqt ichida asbob oldingi talablarni xizmat qilib bo’lmaganligi ehtimoli

;

119

- momentda to’plovchiga ta talab bo’lgan va vaqt ichida bitta yangi talab kelgan bo’lishi ehtimoli

, demak,

Bundan quyidagi differensial tenglamalarga ega bo’lamiz:

Shunday qilib, ehtimollar uchun ushbu differensial

tenglamalar sistemasini hosil qildik:

Endi ( differensial tenglamalar sistemasining stasionar yechimini topamiz.

Stasionarlik sharti uchun, ya’ni da (1) differensial tenglamalar sistemasi quyidagi algebraik tenglamalar sistemasiga aylanadi:

,0

,0)(

.................................

,0)(

,0

1

21

01

10

nn

nn

n

kk

PP

PP

PP

PP

(2) bu yerda

Bizning masalamizda bu limit mavjud bo’ladi [1],[2]. Yozishning qulayligi

uchun

belgilash kiritamiz. Unda (2) sistema quyidagi ko’rinishga keladi:

.0

,0)1(

.................................

,0)1(

,0

1

21

01

10

nn

nn

n

kk

PP

PP

PP

PP

(3) Bu sistemaning tenglamalarini ketma – ket yechib, ehtimollarning

ifodalarini topamiz. Ma’lumki, ,

U xolda

120

bo’ladi. Buni hisobga olib, (3) sistemaning birinchi tenglamasidan ni

topamiz:

1

10

P (4)

bo’ladi. Ikkinchi tenglamasidan (4) ni hisobga olib, ni topamiz:

01

1)1( 1

P ,

Bundan

Xuddi shunga o’xshash, quyidagilarni topamiz:

3

2

2)1(

P

, 4

3

3)1(

P

,

5

4

4)1(

P

, …, n

n

nP)1(

1

1

. ni esa oxirgi tenglamadan topamiz:

n

n

n

n

nn PP)1()1(

1

1

. Shunday qilib, dastlabki (2) algebraik tenglamalar sistemasining yechimi

1)1(

k

k

kP

, ,

ko’rinishida bo’ladi. Bu formulalar to’plovchidagi talablar sonining matematik

kutilmasi, rad qilish ehtimoli va to’plovchining hajmi kabi muhim ko’rsatkichlarni topish imkonini beradi. Masalaning shartiga ko’ra kelgan talab rad javobini faqat

to’plovchida ta talab bo’lganda olishi mumkin. U holda rad qilish ehtimoli

ga teng.To’plovchidagi talablarning o’rtacha soni

munosabatdan topiladi. To’plovchida ta talab bo’lish ehtimolini topish

formulasidan foydalanib, berilgan xizmat ko’rmatish ishonchililigi va asbobning unumdorligida ( zarur bo’ladigan to’plovchi hajmini aniqlash mumkin:

121

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Гнеденко “Введение в теорию моссового обслуживание”. М.”Наука” 1989 й

2. Хинчин А.Я.”Работы по математической теорию моссового обслуживание ”. Физматгиз, М.1963.

EKSIOPOTENSIAL BAHOLAR

I.B. Xaliqulov., Z.X .Mamadiyorov (SamDU).

Mazkur maqolada bog’liq bo‘lmagan tasodifiy miqdorlar ketma-ketligi berilgan bo‘lib, matematik kutilmasi nolga teng va chekli dispersiyaga ega bo‘lgan tasodifiy miqdorlar uchun quyi va yuqori baholar olinadi.

Faraz qilaylik { } tasodifiy miqdorlar ketma-ketligi berilgan bo‘lsin va quyidagi belgilashlarni kiritamiz.

, .

Umumiylikka halaqit bermasdan { } ketme-ketlikni kamaymaydigan deb olamiz.[3]. Lemma1. Agar bo’lsa, u vaqtida

. (1)

Agar bo’lsa, u vaqtda (2)

Isbot. Faraz qilaylik t>0 va u vaqtda tengsizlikka ko’ra, ixtiyoriy uchun quyidagiga ega bo’lamiz.

1+

1+ ( .

.

Haqiqatan

bu yerda bo’lganda deb olsak, bo’lganda deb

olsak, (1) va (2) tengsizliklar kelib chiqadi.

Lemma2. Agar va u vaqtda ixtiyoriy fiksirlangan 𝜇>0 va

hamma yetarli katta n lar uchun quyidagi tengsizlik o’rinli

(3)

Isbot. Ixtiyoriy uchun bo’ladi. Agar bo’lsa, u vaqtda

122

Agar deb olsak, bu yerda kichik musbat son. U vaqtda va

ixtiyoriy fiksirlangan α>0 uchun quyidagi tengsizlik o’rinli.

(4)

yetarli katta n lar uchun. Keyin , (5) bu yerda integrallarni bo’yicha , ( ), ) va ( , ) intervallar bo’yicha mos ravishda integrallab,

yetarli katta n lar uchun (3) tengsizlikka kelamiz. Yuqorida keltirilgan natijalarni shartli bog’liq bo’lmagan tasodifiy miqdorlar uchun ham keltirish mumkin.[4].

Adabiyotlar 1. И. И. Гихман, А,В, Cкороход, М. И. Ядренко Теория вероятноcтей и

математичеcкая статистика, Изд-во “Вища школа” Киев 1988,-427 стр. 2. М. Лоев Теория вероятностей Изд-во, И, Л, Москва.1962, 719 стр. 3. В. В. Петров Суммы независимых случайных величин. –Москва. Наука,

1972, -414 стр. 4. Кучқаров Я. Х. Bероятностые распределения со значениями в

простратанствах измеримих функций. Ташкент. Фан, 1984, 176 стр.

СПОСОБЫ ПОЛУЧЕНИЯ СВЕРХПРОВОДИМОСТИ В

ПОЛУПРОВОДНИКАХ Абдуллаев А (Сам ГАСИ), ассистент Шералиев М (СамГУ).

В работе исследовались получения сверхпроводимости в антимониде

индия n-типа. Было получено исходный материал n-типа образцы прошли

термообработку. Термообработка производилось следующим образом: образцы подвергали прогреву при температуре 380 0С на воздухе в течение 2-5 минут и сбрасывали в ванну с форвакуумном маслом. Затем их очищали от масла, помещали ванну с жидким азотом и шлифовали абразивным порошком М-28. Хранение образцов осуществовали в жидким азоте. Для изменение образцы, не вынимая из жидкого азота, помешали в стандартный держатель с прижимными контактами, расположенными расстоянии 3 мм друг от друга и переносили в жидкий гелий, не допуская повышения температуре образцов с выше 200 К. После охлаждения образцов до температуры жидкого гелия 4.2 К. измеряли сопротивления между контактами и критический ток. В некоторых случаях термообработку с закалкой заменяли прогревом до температуры 440 -470 0С на воздухе и изгибом, кручениям или ковкой при этой температуре.

После этого образцы вынимали из печи и остужали на воздухе.

123

В таблице №1 сопоставляются результаты измерений сопротивления R и Iк

для ряда образцов, не прошедших термообработки – (R1 и I1) и прошедших термообработку (R2 и Iк2). Указан конкретный вид обработки по предлогаемому способу. В скобках указаны соответствующие значения R1. Из таблицы видно, что проведения термообработки дало возможность получить R2˂R1 на образцах, на которых без термообработки это не удалось.

Результаты измерений показывают, что сопротивления и сила тока после

термообработки и шлифовки изменяется на раза. Cопротивление уменьшается, сила тока увеличевается. Различные конкретные виды обработки дали близкие результаты, но некоторые предпочтения можно отдать термообработке с закалкой, применение который в некоторых случаях позволило получить критический ток 100 мк А.

Таблица №1. №

образцы R1(ОМ) I1(мк А) R2(ОМ) I2(мк А) Вид обработки

1 60 0 0<2 10 Ковки при 470 0С 2 90 0 0.01 100 Прогрев 380 0С

заколка в масле 3 2.5 1 0.1 100 Изгиб 480 0С 4 240 0 0.01 100 Прогрев 380 0С

закалка в масле 5 420 0 0.01 100 Прогрев 380 0С

закалка в масле 6 700 0 0.2 100 Изгиб при 440 0С Можно, по видимому считать, что описанный выше способ создания

сверхпроводимости, благодаря некоторым своим особенностям , может найти практическое применение, например он допускает создание сверхпроводящих участков любой произвольной конфигураций на поверхности массивного образца, сочетание в одном элементе характеристик полупроводника и сверхпроводника «стирание» (путем отжига при температуре больше 230 К) созданной ранее конфигурации сверхпроводящих элементов и нанесение новых их комбинации.

Появление сверхпроводимости является следствием локального приложения достаточно высокого давления, развивающегося под зерном абразива или острием.

В объёме, в котором вещество оказывается достаточно сжатым, происходит фазовой переход в металлическую фазу.

Поскольку обработка производится при низкой температуре образующиеся закрепления металлической модификации сохраняются после прохождения резца или зерно абразива неограниченно долгое время. При шлифовке эти скрепления образует, вероятно всего систему нитей. Таким образом, оказывается возможным наносить на полупроводниковую матрицу (образец) произвольный сверхпроводящий рисунок. Этот рисунок сохраняется неограниченно долгое время, если температура образца, на которое он нанесён не превышает 200 К.

124

Нагреванием до более высокой температуры этот рисунок «стирается». После этого на тот же образец может быть нанесён (при Т<200 К) новый

произвольный сверхпроводящих рисунок. Облучение образцов германия, покрытых индием или алюминием, не

привело к заметному сдвигу профилей распределения ионного тока этих элементов при комнатной температуре, так что их радиационно – стимулированная диффузия в германии не наблюдалось. Поверхность образцов, облучившихся в жидком азоте, оказалось сильно окисленной коэффициент

диффузии составил ≈ 5·10-16

Литература: 1. А.Абдуллаев “Исследование радиационных дефектов в антимониде

индия” кандидатская диссертация.

KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA GEOMETRIK YASASHLARGA OID AMALIY MASALALARNI ECHISH VA UNI O’QITISH USLUBINI

TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI B.Vоxidov., talaba O’.A.Yaxshiboeva (SamDAQI),

S.A.Abduxamidova (Jomboy transport kasb-xunar kolleji).

Mutaxassislik bo’yicha ishlarni bajarish uchun o’zlashtirilgan zarur bilimlar, o’quv va ko’nikmalar hamda kasbiy ham jamiyatlar doirasiga moslashish va samarali faoliyat yuritish uchun zarur universal - tayanch layoqat, madaniyatlar va tarmoqlar aro bilim, o’quv va qobiliyatlar zamonaviy ta’limning natijasi bo’lishi lozimligi jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan. Muvofiq tarzda bu vazifalarni hal etishni ta’minlovchi “Chizma geometriya va muxandislik grafikasi” fanidan ham pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va qo’llash dolzarb ahamiyatga ega bo’lmoqda. Aynan, “Chizma geometriya va muxandislik grafikasi” fanidan mavzular bo’yicha loyihaviy ta’lim texnologiyasi yaratish shular jumlasiga kiradi.

Bugungi davr talablaridan kelib chiqqan holda o’qitish jarayonida loyihaviy ta’limni qo’llash quyidagi ta’lim muammolarini hal etishga yordam beradi:

ta’limni real hayot bilan amaliy bog’laydi; nazariy ma’lumotlarni amaliy faoliyat bilan bog’lab, o’quvchilarni mustaqil

ishlashga jalb etadi; kasbiy va tayanch layoqatlarini shakllantiradi va rivojlantiradi. Loyiha (projekt) – tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning

beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun biror-bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi.

“O’quv loyihasi” tushunchasi–muayyan iste’molchiga mo’ljallangan, muammolarni izlash, tadqiq qilish va echish, natijani noyob (moddiy yoki intellektual) mahsulot ko’rinishida rasmiylashtirishga qaratilgan; talablarning mustaqil o’quv faoliyatini tashkil qilish usuli; nazariy bilimlar orqali amaliy vazifalarni echishga qaratilgan o’quv vosita va qurollari; rivojlantiruvchi, ta’lim va tarbiya hamda bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va malakalarni shakllantirishga qaratilgan didaktik vositadir deb ta’riflaniladi.

125

O’qitishning loyihaviy texnologiyasi – loyihalashtirish, rejalashtirish va amalga oshirish jarayoni, o’qituvchining yuqori malakaga egaligi ko’rsatkichidir. Shuning uchun ham bu texnologiya XXI asr texnologiyasi hisoblanadi.

Ta’limda loyihalashtirish o’qituvchi tomonidan o’quvchining muammoni izlash, uni hal etish bo’yicha faoliyatni rejalashtirish va tashkil etishdan to intellektual yoki oddiy mahsulotni ommaviy baholash uchun uni hal etish usulini taqdim etishgacha mustaqil harakat qilishini ta’minlovchi maxsus (laboratoriya sharoitlarida) tashkil etilgan maqsadli o’quv faoliyatidir.

Loyiha turi va uning asosiy belgilari fan jihatidan mazmunli soha, loyiha miqyosi, amalga oshirish davrining izchilligi, o’quv rejasiga kiritilganligi kabi jihatlari bilan tavsiflanishi mumkin.

“Chizma geometriya va muxandislik grafika” fanidan “geometrik yasashlar” mavzusidagi loyihaviy ta’limga asoslangan o’quv mashg’ulotining texnologik chizmasini quyidagicha shakllantiramiz:

Loyihali o’qitishning universal baholash mezoni va ko’rsatkichlari quyidagi tartibda amalga oshirishi tavsiya etiladi:

Guruhli loyihada quyidagilar baholanadi: Loyiha mahsuli- Ma’lumotnoma (eng yuqori 10 ball); hisobot (eng yuqori 5 ball); loyiha taqdimoti (eng yuqori 5 ball). 8-10 ball – “a’lo” , 6- 8 ball – “yaxshi”, 4- 6 ball – “qoniqarli”, 0 -4 ball –

“qoniqarsiz”. Adabiyotlar

1. A.Sh. Bekmurodov, L.V.Golish, M.E.Pulatov, K.N.Xajieva. Proektnaya texnologiya obucheniya v vuze: Metodicheskoe posobie (Seriya «Sovremenno’e texnologii obucheniya»). T.: TGEU, 2009.- 38 s.

2. Effektivno’e texnologii v ekonomicheskom i biznes obrazovanii: proektnaya texnologiya obucheniya. Sbornik proektno’x texnologiy obucheniya. Ch.1. - T.: TGEU, 2009. – 190 s.

АХБОРОТ ГЛОБАЛЛАШУВИНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИГА

ТАЪСИРИ Н.И. Амиров, М.С. Халилов (Қарши муҳандислик иқтисодиёт институти).

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейинги ўтган йигирма уч йиллик

давр бир қарашда жуда қисқа туюлади. Аммо мамлакатимиз имкониятлари, давлатимиз қудрати ва ҳалқимизнинг бунёдкорлик фазилати туфайли юз йилликларга татийдиган улкан ютуқлар қўлга киритилди. Жумладан, биринчидан, жаҳон давлатчилиги тажрибаси ва миллий давлатчилигимиз анъаналарини тахлил қилган ҳолатда миллий давлатчилигимизга асос солинди. Иккинчидан, мустақил тараққиёт йўлининг ҳуқуқий пойдевори яратилди ва мустаҳкамланди. Учинчидан, ўз тинчлигимиз ва барқарорлигимизни таъминлашга қодир бўлган ҳарбий тизим шакллантирилди. Тўртинчидан, иқтисодий мустақиллик мамлакат таянчига айланди ва бевосита Ўзбекистон дунёнинг ҳар қандай давлати билан тенг шерикчилик имкониятини намоён қила олди. Бешинчидан, ижтимоий ҳаёт шакли ва мазмуни ўзгарди. Бу бевосита

126

инсон қадр-қимматини ҳимоя қилинганлиги, ҳар қандай яратувчанлик бевосита инсон ҳаёти билан боғлиқ тарзда олиб борилаётганлиги билан белгиланади. Булар, албатта, мустақиллик туфайли эришилган тарихий воқелик ва буюк неъматдир. Истиқлол ўзаро ҳурмат, бир-бирини тан олиш, бир-бирини қадрлаш асосида мамлакат фуқаролари ўзаро муносабатда ҳам, жаҳон давлатлари ўртасидаги алоқаларда ҳам шу умуминсоний қадриятларга таяниш, ана шу умумий мезонлар асосида яшаш демакдир. Истиқлол- эркин дунёқараш, эркин тафаккурга суяниб яшаш салоҳиятидир. Зотан, эркин дунёқарашгина кишининг ички имкониятларини, яратувчанлик иқтидорини рўёбга чиқаради, ташаббускорликка даъват этади.

Бугунги кунда ахборот сўзи худди бозор сўзидек кенг қўлланилмоқда. Бунинг устига ахборот ва бозор сўзлари сабаб ва оқибат боғлиқлигида ҳам ишлатилиб келинмоқда. Албатта, ахборот технологияси барча соҳаларга кенг татбиқ этилмоқда. Мустақилликни мустаҳкамлаш масаласи билан ахборотлаштириш орасидаги диалектик боғлиқликни тушуниб етиш жамиятимиз ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник муаммоларини ҳал этиш йўл-йўриғини тўғри танлаш имконини ойдинлаштиради. Жамиятни ахборотлаштириш ишлаб чиқаришнинг юқори даражасидаги жараён бўлиб, жамоат ресурси сифатида фойдаланилади. Ахборотлаштириш, бу умум дунё жараёни бўлиб, тараққий этган мамлакатнинг жаҳон бозоридаги пешқадамлиги, иқтисодий ўсиши ва миллий хавфсизлигини таъминлайди.

Компьютер, интернет, телевидение ва бошқа воситалар бутун дунё ҳалқларининг мулкига айланди. Бу ўз навбатида дунё мамлакатлари ва уларда яшаётган ҳалқларнинг ўзаро боғланиш жараёнини ҳам тезлаштирди. Дунёнинг умумлашуви, глобаллашуви бир томондан умумий тараққиётга хизмат қилган бўлса, иккинчи томондан миллий ўзига хосликнинг барбод бўлишига, мамлакатлар маънавий ҳаётларини бир қолипга солишга, дунёдаги барча миллатлар учун ягона “оммавий маънавият”ни шакллантиришга кучли таъсир ўтказа бошлади. Бу жараёнда тенгсизликнинг вужудга келаётганини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Бу бир томондан инсон тараққий қилган мамлакатлар билан кам тараққий қилган, ёки энди тараққиёт йўлига кираётган мамлакатлар ўртасида иқтисодий, ижтимоий-сиёсий соҳада тафовутларда содир бўлмоқда, ривожланган мамлакатларнинг мавжуд иқтисодий ресурсларга эгалик қилиши, бугун интеллектуални қўлга киритиш ва шу билан ўз ҳукмронлигини таъминлашга интилишни кучайишига олиб келаётган бўлса, иккинчи томондан бу ҳукмдорликни таъминлаш воситаси орқали ўзларининг ғоялари, мафкуралари ва дунёқарашларини оммавийлаштиришни ҳам авж олдирмоқдалар. Шу маънода ҳам глобаллашувга қарши кураш истиқболини кўзлаш ҳар бир миллат учун ҳаётий заруриятдир. Лекин унинг жадал суръатлари дунё мамлакатлари ва уларда яшаётган ҳалқлар, миллатларга ва инсонларнинг ўзаро таъсири ва боғлиқлигини кучайишига ўтказаётган таъсири оммавий тус олаётган шароитда уни бутунлай тўхтатиб қолишга инсониятнинг қурби етадими-йўқми, буни вақт кўрсатади. Чунки, жараён нафақат бошланди, балки оммавий тус олди, у ўз домига бутун жаҳон мамлакатлари ва уларда яшаётган ҳалқларни тортиб бормоқда. Шунинг асорати ҳозирги кунда айниқса сезилмоқда, Республикамизда ҳам баъзан ёшларимизда ҳар қандай ахборотни

127

ҳам мутлоқ ҳақиқат сифатида қабул қилиниши ҳолларини келтириб чиқармоқда.

1) Интернетда ёт бузғунчи ғояларнинг кириб келиши (диний экстремизм, миллатчилик, ирқчилик каби) нинг таъсири;

2) ғарб яшаш тарзига хос, лекин ўзбек менталитетига зид ғоялар, қарашлар (кийиниш, чекиш, татиуровкалар ва ҳоказо ) нинг таъсири;

3) порнографик ахборотларнинг ёшлар тарбиясига таъсири; 4) текширилмаган ахборотлар (бўҳтонлар) нинг таъсири кабилар. Замонавий террористик гурухлар Интернетдан асосан қуйидаги усуллар

орқали фойдаланадилар: 1- усул- психологик уруш; 2- усул- реклама ва тарғибот; 3- усул- маълумотлар тўплаш; 4- усул- воситалар тўплаш; 5- усул- қўлга тушириш ва сафарбар этиш; 6-усул- тизимлар ташкил этиш; 7- усул- ахборот таъминоти; 8- усул- режалаштириш ва координация. Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, ахборот оқимининг ёшларга таъсири

масаласи, ёшлар маънавиятини шакллантириш масаласи бу аввало, мамлакатимизнинг миллий хавфсизлигига оид масала сифатида қаралиб, муаммони ҳал қилишга барчамиз жиддий ёндошмоғимиз керак. Айниқса, ёшларимизни ёт, бузғунчи ғоялар таъсирига тушиб қолишини олдини олишга қаратилган чора-тадбирларни кучайтиришимиз зарур.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.И.А. Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч.-Т.: “Маънавият”, 2008. 2.С. 2.С. Қосимов., Н. А. Мўминов. Глобаллашув, ахборот уруши: келиб чиқиш

омиллари, мақсадлари, шакллари ва унга қарши курашиш чоралари, Т-2007.

АКТИВИЗАЦИЯ ТВОРЧЕСКОГО ПОТЕНЦИАЛА УЧАЩИХСЯ С ПОМОЩЬЮ ИКТ НА ЗАНЯТИЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА (РУС ТИЛИ

МАШГУЛОТЛАРИДА АКТ ЁРДАМИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ОШИРИШ)

Атаева Хусния Курашовна преподаватель (Сам ГАСИ).

Аннотация. Ушбу маколада замонавий таълимда талабаларнинг рустили фанига булган кизикишини ва ижодий кобилятини ривожлантиришда янги замонавий ахборот ва коммуникация воситалардан; электрон кулланмалардан фойдаланиш самарадорлиги тугрисида авторнинг тажрибасидан мисоллар келтирилган

Творческая индивидуальность каждого человека, реализуемая им в личной, профессиональной и общественной сферах, является основным ресурсом развития современного общества.

Главной задачей образования сегодня становится не столько овладение суммой знаний, сколько развитие творческого мышления студентов, формирование умений и навыков самостоятельного поиска, анализа и оценки информации, самоутверждения и самореализации творческих способностей.

Поддержать и развивать индивидуальность учащихся, не растерять, не затормозить рост его способностей – это важная задача обучения творческих людей. Важно вовремя увидеть эти способности в учащихся, вооружить его

128

способом деятельности, дать ему в руки ключ, создать условия для выявления и расцвета его одаренности. При развитии творческого потенциала повышаются познавательный интерес к предмету, уровень интеллектуального развития, степень самостоятельного мышления, заинтересованность в выполнении заданий поискового характера, формируются такие качества, как любознательность, вера в себя, убеждённость.

Моя главная задача состоит в том, чтобы время урочной и внеурочной деятельности выявлять потенциальные способности и таланты обучающихся, их наклонности, интересы.

М. Горький ещё в начале XX века сказал: «Мы живем в эпоху, когда расстояние от самых безумных фантазий до совершенно реальной действительности сокращается с невероятной быстротой». Эти слова классика звучат необыкновенно актуально сейчас, когда развитие техники идёт семимильными шагами.

Педагогическая практика стала использовать новые педагогические технологии, направленные на обеспечение развития личности всех обучающихся. Применение ИКТ - одно из требований к условиям реализации вышесказанных.

В своей практике я стала активно использую в работе со студентами ЭОРы (электронные образовательные ресурсы). На сегодняшний день рынок электронных образовательных ресурсов предлагает преподавателю десятки обучающих, контролирующих программ учебного назначения. Это электронные учебники – прототипы традиционных, электронные пособия – оригинальные предметно обучающие системы, электронные библиотеки.

Ещё одна разновидность электронных средств обучения – электронные учебные пособия: репетиторы, тренажеры, интерактивные коллекции, словари, справочники; электронные издания для контроля знаний учащихся.

Актуальность использования компьютерных программ подобного типа для учителя и ученика состоит в том, что:

1) программы можно использовать как на уроке с помощью учителя, так и самостоятельно в компьютерном классе или дома;

2) есть возможность для повторения материала и ликвидации пробелов по конкретному разделу русского языка, исходя из индивидуальных затруднений обучающегося;

3) дают возможность обучающемуся выбрать индивидуальный темп обучения;

4) благодаря наличию обратной связи, при компьютерной форме обучения существенно меняется характер самоконтроля в процессе обучения. Каждый учащийся, отвечая на вопросы или решая учебные задачи, может сравнивать собственные ответы, способы решения задач с правильными, а в случае ошибки прийти с помощью компьютера к верному ответу;

5) особенно эффективно использование компьютера для тренинга и контроля за усвоением навыков грамотного письма у обучающихся. Известно, чтобы грамотно писать, мало знать и понимать орфографические и пунктуационные правила. Главное – выработать “автоматизированную

129

грамотность”, которая должна стать буквально подсознательным навыком. Именно в этом компьютер нам помогает;

6) в обучающих программах использованы разнообразные формы наглядности, демонстрируется не только статичная информация, но и различные языковые явления в динамике с применением цвета, графики, эффекта мерцания, звука, пиктографии, «оживления» иллюстраций. Это качественно новый уровень применения объяснительно-иллюстративного и репродуктивного методов обучения.

Информатизация образовательного процесса на уроке - это подготовка и передача информации обучающимся, основным средством осуществления которых является компьютер. Он в силу своей универсальности помогает эффективно решать задачу развития личности учащихся, увеличивая скорость овладения им учебным материалом, создавая условия для осуществления учащимся самоконтроля при решении учебных задач, расширяя информационное пространство вокруг него, предоставляя ему право выбора источника учебной информации. К тому же, это достаточно мощный рычаг, повышающий мотивацию учебной деятельности учащихся, который в мире компьютеров давно чувствует себя как дома.

Подводя итог, можно сказать, что ЭОР можно использовать на всех этапах занятия и при любой организации учебного процесса. При этом изменяется не только содержание учебного процесса, но и содержание деятельности преподавателя: преподаватель перестает быть просто «репродуктором» знаний, а становится разработчиком новых технологий обучения, что, конечно же, повышает его творческую активность, но и требует высокого уровня методической подготовленности.

Я считаю, что использование информационных и коммуникационных технологий в учебном процессе является актуальной проблемой современного образования. Необходимо расширять кругозор учащихся, повышать уровень их культурного образования, развивать языковые и коммуникативные навыки и умения.

Информационные технологии предоставляют широкие возможности для индивидуализации и дифференциации обучения, при их грамотном использовании позволяют сделать образовательный процесс интересным и взаимообогащающим сотрудничество преподавателя и учащегося.

ХОРИЖИЙ ТИЛНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ

ОШИРИШ ВА ҚИЁСЛАБ ЎРГАНИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ Ахадова Г.И.( Сам.ДАҚИ).

Таълим жараёнининг илмий, назарий, услубий ва амалий асосларини, яъни

таълим, билим бериш, ўқитиш назариясини биз педагоглар албатта билишимиз

зарур. Таълим бериш жараёнида ҳар бир педагогдан бугунги долзарб муаммо ва

келажак авлоднинг бундан кейинги йўналишини ҳис этиш талаб этилади.

Ўқитувчи таълим жараёнида фақат билим бериш билан чегараланмайди, балки

130

бу жараёнда ўқитувчи талабага таъсир кўрсатади, бу эса уларнинг билим

олишларини янада фаоллаштиради, натижада ўқитувчи таълим жараёнининг

фаол иштирокчисига айланади. Ҳозирги пайтда замонавий технологик воситаларда ҳорижий тилни

ўзлаштириш самарадорлигини инкор қилиб бўлмайди, лекин миллий ғурур ва

ватанпарварлик тушунчасини талаба онгига сингдириш қандай матнни

танлашга боғлиқ. Матн ватанпарварлик ва таълим ҳусусида енгил, тушунарли

бўлиши зарур. Дейлик 15-минут ёки 20-минутлик матнни тинглаш талабада эшитиш

қобилиятини тезлаштиради, агарда эшитаётган матн одоб-ахлоқ, ватан

ифтихори, келажаги ва ютуқлари хусусида бўлса, талабада Ватанга муҳаббат

тушунчаси, тилни ўзлаштириш билан уйғунлашади. Шартли равишда талабада

ўрганаётган хорижий тил билан ўз она-тили ўртасидаги қиёсий фарқ тушунчаси

пайдо бўлади. Бу эслаб кқолиш қобилиятини тезлаштиради, масалан: «Ouzbekistan et France», «Tachkent et Paris», «la population en Ouzbekistan», «la population an France», ва ҳоқазо. Таълимдаги ютуқлар аввало ўқитувчига боғлиқ мутахассис сифатида

ўқитувчи нафақат ўз фанини чуқур билиши педагогик мулоқот устаси,

психологик-педагогик ва услубий билим ва малакаларини эгаллаган бўлиши,

ҳар ҳил педагогик вазиятларни зудлик билан ўрганиш ва баҳолаш педагогик

таъсир кўрсатиш, мақбул усул ва воситаларини танлаб олиш кобилиятига эга

бўлиши керак. Таълим орқали ёш авлодга инсоният тажрибаси орқали тўпланган

билимлар берилади, зарурий кўникма ва малакалар ҳамда эътиқодлар

шакллантирилади. Хорижий тилни ўрганишда ҳам бу зарур омилдир. Ҳозирги

замонавий техник асрда, булар турли техник воситалар ёрдамида тез ва

самарали амалга ошириш мумкин бўлади, масалан: Франциянинг тарихий ёдгорликлари талабаларга намойиш этилади ва шу

билан бир қаторда Самарқанднинг дунёга машҳур тарихий обидалари ҳам

филъм охирида қиёсий сўзлар ёзилади: «Gour-Emir-Tour Eiffel», «Chakhi-Zinda-L'Arc de Triomphe», «La place

Reguistan-Le musee du Louvre» ва хоказо. Бунда талабаларда кўриш, қиёслаш ва қиёсий ҳис этиш қобиляти уйғонади.

Тил ўрганиш борасида талабада ўз юртига меҳри ортади ва эслаб қолиш

кўникмаси тезлашади. Дастлаб талаба кўрган нарсаларини эслаб қолади. Агар ўтилган мавзуга

асосланган янги сўзлар ва сўз бирикмалари ёзма равишда таржимаси билан

мустаҳкамланади. Кейин таниш сўзлардан фойдаланиб эркин суҳбат тарзига

ўтилади. Суҳбат имкони борича эркин ва ўйин тарзида олиб борилса бу

мақсадга мувофиқ. Бу жараёнда талаба зерикмайди, балки ҳаракатда бўлади.

Масалан; Кетаётган талаба суҳбатдошига савол беради. Биз биламизки, маълум

бир вақтда давом этаётган иш-ҳаракат “Present de l'indicatif” замон формасида

ифодаланади. A . Ou vas-tu ? B. Je vais a l'institut.

131

Ўзи ҳаракатда турган талаба буни чуқур ҳис этади ва тез қабул қилади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки ҳорижий тилни ўрганишда қиёсий

ўрганиш, ўқитиш услубининг муҳим омилларидан бири деб айта оламиз

СУЩНОСТЬ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ И СЕМАНТИКИ Ахмедова М., Халиков Ф (Сам ГАСИ).

Основными дифференциальными признаками словосочетания в

английском языке являются следующие. Первым основным признаком словосочетания является конкретизация

одного понятия другим определенным признаком, выраженным в определении

и содержащим отношение говорящего к действительности. Вторым основным признаком словосочетания является его

двусоставность, поскольку абстрактного понятия (определяемого) к

определенному признаку (определяющему). Третьим признаком словосочетания является совокупность

специфических форм грамматической связи: либо согласование определения и

определяемого грамматической категории принадлежности, либо примыкание

определения и определяемого при определенном их порядке: определение

только в препозиции по отношению к определяемому, либо управление - определяемое выражено именем или функциональной неличной формой

глагола при дополнении. Четвертым признаком словосочетания является определенная логическая

мелодия или интонация, которая, хотя и присуща каждому словосочетанию, но

не определяет его, так как является общей и для предложения. Существенные различия наблюдаются в ГСС при употреблении

словосочетаний N of N, N in N в сочетании с глаголом. Это есть результат

реализации не одной, а нескольких валентностей стержневого или зависимого

компонента. Это есть проявление глубинности структуры языка, системно

субординированных отношений его единиц, трансформируемости

(функционального преобразования) единиц предшествующего, более низкого

уровня в единицы последующего, более высокого уровня. При этом любое

сложное словосочетание можно свести к ядерному (простому), структуры

которого непременно включает 1) главный член, 2) зависимый член и 3)

связующее средство. Словосочетание четко противопоставляется как предложению, так и

слову, с одной стороны, а также аналогичным по структуре устойчивым

сочетанием слов и аналитическим синтаксическим построениям. Однако не всё решено в изучении словосочетания и можно сделать вывод

о том, что проблема словосочетания до сих пор продолжает оставаться одной из

наиболее интересных и спорных лингвистических проблем. Это прежде всего

вопрос отличия словосочетания от предложения. Если словосочетание

выделяется как особая единица синтаксиса, то ей, в отличие от предложения, не

присуща предикативность - основной признак предложения.

132

Приходится также признать, что до сих пор остаются нерешёнными

проблемы сочинительных и предикативных словосочетаний. Нет однозначного

решения и проблемы беспредложных словосочетаний, где наряду с

подчинительными существуют сочинительные отношения между

компонентами. При этом словосочетание ближе к слову, чем к предложению, ибо само

понятие словосочетания несоотносительно с понятием предложения. Многие

словосочетания, приобретая статус устойчивых, структурно сближаются

именно со словами. При этом словосочетание есть сложное наименование. Для

него характерна та же номинативная функция, что и для слова. Как и слово,

словосочетание в состоянии обладать целой системой форм. Вместе с тем

неправомерно приравнивать любое словосочетание к отдельному слову.

Словосочетание (будучи расчленённым обозначением предмета или явления)

всё же отличается от любого слова (даже сложного), которое есть неделимое на

самостоятельные лексические значимости целое. Неверной будет и точка зрения, что все виды синтаксических

конструкций представляют собой результат «распространения» какого-либо

слова в зависимости от деривационной актуализации его семантики, ибо само

«распространение» слова не будет конечной имманентной причиной

синтаксического конструирования, потому что зависит от тех связей реальной

действительности, которые отражаются в общественном сознании и

воспроизводятся в конкретном речевом акте. Для исследования группы словосочетаний, расположенных между двумя

полюсами - идиоматикой и свободными словосочетаниями, необходим

диалектический подход к предмету исследования, предполагающий выявление

семантических особенностей словосочетаний разной природы, позволяющее

определить степень тяготения исследуемых сверхсловных образований к

единицам языка или единицам речи. Эти словосочетания неоднократно

подвергались исследованию: рассматривались факторы, определяющие их

устойчивость, а также номинативные особенности словосочетаний этого типа,

особенности семантики компонентов, характер связанного значения

глагольного компонента в словосочетаниях типа V+N и др. [Н.А.Андромонова,

1995, с. 24; P.J.Binkert, 2004, c. 114-115]. Однако номинативные процессы, лежащие в основе формирования

подобных словосочетаний, и механизмы становления значения словосочетания

до настоящего времени не подвергались специальному исследованию. Прежде

всего здесь речь идёт о конструкциях типа ГСС. Фойданилган адабиётлар рўйхати:

1.Андромонова Н.А. Системность и несистемность в синтаксисе // Лингвистика

на исходе XX века: итоги и перспективы.- Т.1. - М., 1995. -С. 23-24. 2.Анипкина Л.H. Оценочные высказывания в прагматическом аспекте //

Филологические науки. – М., .2000. - №2. - С. 58-65. 3.Aрнольд И.В. Семантика. Стилистика. Интертекстуальность. СПб.: Изд-во

С.Петербург, ун-та, 1799. – 444 с.

133

НОТИҚЛИК КАМОЛОТ БЕЛГИСИДИР Г.Я Ахмедова (СамДАҚИ қошидаги 2-сон академик лицей).

Ривожланган етук жамиятни барпо этувчи комил ва қодир инсонларни

шакллантиришда ота-она, устоз-мураббийлар билан бир қаторда лектор (нотиқ) ларнинг ўзига хос ўрни бор. Шу муносабат билан бугунги куннинг тарғиботчиси ким ва қандай бўлиши керак, деган йўналишда баъзи фикр-мулоҳазалар билан ўртоқлашишни мақсад этдик.

Нотиқ биринчи галда замон руҳини, давр талабини билмоғи лозим. Демак, ана шу долзарб масаланинг ечими юзасидан ўзини дахлдор ва масъул ҳис қила билиши керак. Табиийки, ҳар қандай масаланинг ҳал этилиши кишидан чуқур, ҳар томонлама пухта билим, тинимсиз меҳнат ва тажрибани талаб этади. Яъни, лектор кераклича билим ва малакага эга бўлмаса, аудитория ҳурматини қозонолмайди. Лектор учун зарур бўлган хусусиятлардан бири, зукколик, фаҳм-фаросатдир. Зукко нотиқ сўзлари аудиторияга қандай таъсир этаётганини ўз вақтида сезади ва шунга қараб иш тутади. Умуман олганда, моҳир нотиқ бўлиш йўлидаги кўрсатмалар, йўл-йўриқлар баён этилган адабиётлар оз эмас. Улардан ўрганиб билим ва тажрибаларни бойитиб бораяпмиз. Аммо, маънавият-маърифат тарғиботчисининг, яъни лекторнинг шахсий феъл-атворида нотиқлик салоҳияти бўлмаса, турли тарздаги ёрдамчи воситаларнинг таъсири камроқ бўлади. Сўз қўллаш маҳорати маърузачи учун ўта муҳим талаблардан биридир. Муайян вазиятда зарур сўз ва иборани топа билиш, уни лозим тарздаги урғу ва таъкид билан, керак бўлса, мувофиқ тарздаги хатти-ҳаракатлар билан баён қила билиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Тан олинган нотиқ учун бундай жиҳатларнинг мавжудлиги табиий бўлиши керак. Бундай фазилатга эга бўлган маърузачининг ўз вазифасини хўжакўрсинга, расмий тарзда бажариши мумкин эмас. Билимли нотиқ ҳар бир ишни куюнчаклик билан астойдил амалга оширадики, албатта, ҳамсуҳбатлари (тингловчилари) ҳурматига сазовор бўлади.

Лектор муваффақиятини таъминловчи омиллардан яна бири, турмушдаги ютуқ ва камчиликларни айта билишгина эмас, балки айни пайтда, тингловчида муайян ҳис-туйғу, муваффақиятлардан ифтихор, камчиликлардан афсус-надомат кайфиятини пайдо қила билиш маҳоратидир. Фақат бугина бўлмай, улардан тегишли хулоса чиқариш, ютуқларни кучайтириш, камчиликларни бартараф этиш учун саъй-ҳаракатларга даъват уйғотиш, аслида нотиқ мурожаатларининг асосий мақсади бўлмоғи лозим. Яхши нотиқ аввало миллий адабий тилни, имкон қадар унинг шеваларини, шунингдек хорижий тилларни ҳам билса, фойдадан ҳоли бўлмайди. Бинобарин, тингловчилар турли миллатга мансуб турли ёшдаги кишилар бўлиши мумкин. Бундай вазиятда айрим таянч ибораларга у ёки бу тилда, ўрни билан, маҳаллий аҳоли шевасида изоҳ бериб қўйсангиз зарар қилмайди.

Қисқа ва лўнда гапириш ҳамиша муҳим. Зеро, “қисқалик – талантнинг синглисидир” деган экан машҳур ҳикоянавис, шифокор Антон Чехов. Хуллас, лекторнинг тингловчи ҳурматига сазовор бўлишини таъминлайдиган омиллар бир талай. Уларни ўрганиб, ўзлаштириб, иш фаолиятининг таркибий қисмига айлантириб олиш осонмас.

134

Назаримда, лекторни тингловчидан йироқлаштирадиган, аудиторияга манзур бўлмайдиган баъзи бир жиҳатлар хусусида ҳам тўхталмоқ жоиздирки, бундай салбий ҳолатни юзага келтирадиган омиллар ҳам оз эмас.

Булар – лекторнинг ўзини аудиторияда ўтирганлардан юқорироқ, билимдонроқ қилиб кўрсатиши; ёзиб келган маърузани ўқиб бериш ёки “аравани қуруқ олиб қочиш”; савол-жавобга тоқатсизлик; ўта расмий, хўжакўрсинга маъруза қилиш; тингловчига танбеҳ (баъзан шахсиятга теккани ҳолда) бериш; минбарда ўзини тутишдаги беписандлик ва ҳоказо кўринишлар нотиқлик нуфузи ва шарафига путур етказувчи иллатлар ҳисобланади.

Сўзни авайлаб ўз ўрнида, лозим тарзда гоҳо холис, гоҳо дахлдор оҳангда қўллай билиш моҳир нотиқларга хос фазилатдир. Элга манзур бўлишга интилмаган лекторнинг муваффақият қозониши амри маҳол.

Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда истиқбол эгаларининг ҳар томонлама етук инсонлар бўлиб етишиши учун барча қулай имконият ва шароитлар мавжуд. Жумладан, журналистик маҳорат мактабларидан бошлаб, иншолар кўрик танловлари, “Олтин қалам” соҳиби мукофотларининг мунтазам жорий этилиши-ю, муассаса ва ташкилотлардаги лекторлар гуруҳи тўгаракларининг ташкил этилиши каби ўнлаб ташкилотчилик ишлари ана шу муҳим масала ривожига бағишланган тадбирлар ҳисобланади.

Ана шу масъулиятли жараёнда биз ўқитувчи ва мураббийларнинг алоҳида ўрнимиз ва ролимиз борлигини унутмаслигимиз лозим.

К ВОПРОСУ ИНТЕНСИФИКАЦИИ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ

ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ Ахроркулова М.А. (Сам.ДАҚИ).

С каждым годом к системе обучения иностранным языкам в вузах

предъявляются всё новые и высокие программные требования. В связи с этим возникает необходимость разнообразить и совершенствовать методы и приёмы своей работы, изыскивать новые способы обучения, гибко меняя методы работы в зависимости от усвоения материала. Использование новых педагогических технологий даёт возможность повысить эффективность формирования умений и навыков речевого общения.

Поиск оптимальных способов организации учебного процесса, улучшение качества преподавания заставило преподавателей иностранных языков обратиться к таким современным методическим приемам как "Warming up exercises’*, "Guessing games”, "Jigsaw tasks", “Discussion games”, “Problem-solving activities”. Применение подобных эффективных методов усвоения английского языка, обладающих широким спектром коммуникативной направленности получило признание и используется в университетах США и Европы. Этим нетрадиционным методам посвящены работы Heyworth (1978), Lynch (1977), Moskowitz (1978), F. KJippel (1980), '{опубликованные в американских изданиях. В основе этих методов положен 'принцип открытой ролевой игры, моделирование ситуации, элементы дискуссии, используется зрительно - слуховая и поступочная наглядность, облегчающая понимание и воспроизведение английской речи. В каждой заданной ситуации четко

135

определяется цель, указывается вид работы и для какого уровня владения английским языком она предназначена (Beginner's, Intermediate and Advanced levels), организация и подготовка занятии и время в минутах.

“Warming up exercises”- это вид коммуникативной деятельности, направленный на реорганизацию активности студентов, чтобы взбежать монологическую речь, когда один студент отвечает , остальные пассивно слушают. Эта парная или групповая работа. К “Warming ар exercises” относятся такие речевые деятельности как: "Choosing pictures”, "Clusters*, ’'Groupings1', “Similar or deferent”, "Back to back”, "Find someone who..." "Go and find out”, “Names”, ’’Names circle”. Упражнение типа "Groupings” содержит в себе огромное количество идей, вариантов, возможностью вовлечь всех студентов в интенсивную работу над овладением навыками устной речи. Этот вид работы с успехом можно использовать на первых курсах с тем, чтобы познакомиться со студентами поближе. Вот один из примеров использования "Warming up exercises":

NAMES Aims Skills-speaking Language-questions Other- getting to know each other’s names Level Beginners Organization Class Preparation As many small slips of paper as there are students. Time 5-10 minutes Procedure Step 1: Each student writes his full name on a piece of paper. All the papers are collected and redistributed so that everyone

receives the name of a person he does not know. Step 2: Everyone walks around the room and tries to find the

person whose name he holds. Simple questions can be asked, e.g. 'Is your name...?' 'Are you...?'

Step 3: When everyone has found his partner, he introduces him to the group.

Variations 1: No direct questions of the type 'Are you...?* may be asked Students have to find out by asking, e.g. “Have you got more

than one first name?’ 'Does your surname end with an ”e”?* Are your initials F. K.?* 2: Step 3 is expanded. When everyone has found his

partner/he asks him a few questions about his family, background hobbies, est. When he introduces him to the group, these are mentioned as well.

Guessing games - игры-загадки. Guessing games нравятся студентам любого возраста т.к. они сочетают в себе языковую практику с элементам и юмора и развлечения. Но, приступая к подобным видам работы в группе, преподаватель должен быть уверен ,что игроки знакомы со словами и выражениями, необходимыми для игровых ситуации.

Элемент игры - важный методический прием при изучении иностранных языков т.к. вовлекает всех студентов, активизирует работу в группе , заставляя

136

вспомнить все, что они изучали ранее. При положительных эмоциях преодолевается негативный чувственный фильтр неприятия информации.

Рациональному использованию игр - как эффективному методическому приему, посвящены работы Chamberlin (1976), Steinberg (1976), Rixon (1981), F. Klippel (1980).

Если Play rо1е - ролевая игра, самая распространенная из этих методов, где короткие сцены (scenes), отражают реальную повседневную жизнь от проигрывания сцены покупки в магазине до интервью и проблем трудоустройства (Looking for a job), то Simulation моделирование. Реальные Simulation и Role playa имеют много общего с ситуативным методом преподавания и чаще используются на более высоком уровне владения английским языком (Intermediate and Advanced levels)/Они предусматривают \ предварительную разработку и усовершенствование своей собственной методики преподавания с применением аудиовизуальных средств, видео для комментарий, handouts - текстов раздаточного материала. Материалы, необходимые для моделирования должны быть разнообразными и усложненными, чтобы соответствовать многослойной структуре моделирования речи.

Таким образом, самостоятельное употребление языкового материала, неограниченность тематических ситуаций, ролевых игр, вариативность речевых высказываний студентов являются первыми ступенями от репродуктивной речи к инициативной, их можно отнести к группе игровых упражнений с элементами драматизации. Подобные виды работы развивают у студентов речевую деятельность, они способствуют также появлению у студентов желание общаться на английском языке не только на уроке, но и в реальной жизни, иными словами здесь успешно формируется внутренний мотив к изучению иностранного языка.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ

ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Б.Э.Юсупов, Э.С.Набиев (ҚарМИИ).

Замонавий жамиятнинг фарқли хусусиятларини ҳисобга олиб,

Республикамизда 1997- йилда “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ишлаб чиқилди ва уни амалда қўллаш таклифи киритилди. Бу қабул қилинган “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да узлуксиз таълим тизимининг фаолият олиб боришини таъминлаш соҳа тараққиётининг муҳим шароитларидан бири эканлиги қайд этилган. Ушбу таълим тизимига уч йиллик ўрта-махсус касб-ҳунар таълимининг жорий қилиниши жаҳон амалиётида ҳам кўрилмаган тажрибадир.

Республикамизда янги педагогик кадрлар тайёрлаш тизими яратилаяпти, унинг асосида тайёрланадиган кадрлар ривожланган демократик давлат талаблари даражасида бўлиши, мамлакатимизда мутахассисларнинг малакавий даражаси жаҳон тажрибасида қабул қилинган талабларга тўла жавоб бериши лозим. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, бозор иқтисодиёти шароитида малакали

137

рақобатбардош етук кадрларни тайёрлаш олий ва ўрта махсус касб-ҳунар таълимининг асосий вазифаси ҳисобланади.

“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” қабул қилинганидан кейин ўтган давр мобайнида уни ҳаётга тадбиқ этиш борасида мамлакатимизда муайян ишлар амалга оширилди. Масалан, янги тизимнинг ҳуқуқий асослари яратилди, ўрта махсус таълимнинг давлат таълим стандартлари ўқув предметлари бўйича замонавий талабларга жавоб берувчи дастурлар ва меъёрий ҳужжатларга амалиётга киритилди. Энг асосийси, ўқув муассасалари ходимларининг эътибори таълим мазмунининг такомиллаштирилишига, янги илғор педагогик технологияларни жорий этишга қаратилди.

Таълимда замонавий педагогик технологияларни қўллашда ўйлаб топилаётган, илгари сурилаётган барча услубларни тўплаб, амалда қўлланса ва самарали натижа берган усуллар тарғибот этилса, мақсадга мувофиқ бўлади.

Ўзбекистон Республикаси “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, „Таълим тўғрисида“ги қонуни миллий тажрибанинг таҳлили ва таълим тизими асосида юксак умумий ва касб-ҳунар маданиятига ижодий ва ижтимоий фаолликка, истиқбол вазифаларини илгари суриш ва ҳал этишга қодир кадрларнинг янги авлодини шакллантиришга йўналтирилган. Бу вазифаларни амалга ошириш учун аввало ўқитувчининг билим ва педагогик маҳоратини шаклланганлик даражасига боғлиқ.

Бинобарин, ўқув жараёни ижодий бўлими, дарсни ташкил этиш ўқитувчи фаолиятини чекловчи андоза кўрсатма ёки кўргазма асосида эмас, балки, ҳар бир ўқитувчини замонавий тарзда дарсни уюштирилиши, ўз ишига ижобий ёндашиш, ўқитишнинг энг самарадор усулларидан фойдаланишга асосланган бўлиши лозим. Бунинг учун дарс жараёни оқилона ташкил қилиниши, ўқитувчи томонидан ўқувчиларнинг қизиқишларини ошириб, уларнинг таълим жараёнидаги фаоллигини муттасил таъминлаш, ўқув материалларини кичик-кичик бўлакларга бўлиб, мавзуда ишлатиладиган таянч ибораларни мазмунини очишда баҳс мунозара, ақлий ҳужум, кичик гуруҳларда ишлаш, тадқиқот ўйинлари методларини қўллаш, ранг-баранг қизиқтирувчи баҳолаш усулларини қўллаш, таълим воситаларидан жойида ва ўз вақтида фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Ёш авлодни тарбиялаш ишига жалб этилган ўқитувчилик касби ўзига хос муносабат ва ишбилармонликни ҳам тақазо этади. Педагог учун юқорида айтилган сифатлардан ташқари юксак инсонийлик, ўқувчи-талабаларга меҳр-шафқат, уларнинг иддивидуал хусусиятларини батафсил ўрганиш, оила ва жамоатчилик билан мустаҳкам алоқа ўрнатиш, шунингдек ўз навбатида фидойилик тарғиботчиси бўлиш ҳам жуда зарурдир.

Ўз меҳнат ва касбининг ижтимоий аҳамиятини англамай туриб, самарали меҳнатга ҳам, касбга ҳам муҳаббат бўлиши мумкин эмас. Чунки, иштиёқ ва маънавий рағбатгина меҳнатга онгли муносабатни таъминлай олади. Касбга муносабатнинг ана шу мотивлари касбий тарбия жараёнида таркиб топади.

Баркамол шахс ва малакали мутахассис сиймоси ўзаро илм-фан, техника ва ишлаб чиқариш технологияларининг асосларидан хабардор ижтимоий воқеа ва ҳодисалар аҳамиятини теран англаб, объектив баҳолай оладиган мустақил фикр ва кенг дунёқараш эгаси бўлиш каби сифатларни намоён этади. Малакали кадрларни тайёрлаш узоқ муддатли, мураккаб жараён бўлиб, ушбу жараён

138

муваффақиятли якунланиши касбий таълим беришда умумий педагогик фаолиятни мазмуни жиҳатдан тўғри ташкил этиш, ўқитишнинг юқори самарадорликка эга технологияларини қўллаш ва кенг кўламли ахборотлардан фойдаланишга боғлиқ.

Малакали кадрлар тайёрлашда касбий таълим беришнинг педагогик омиллари қуйидагилардан иборат:

-“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” мақсади ва вазиифаларини рўёбга чиқариш учун касбий таълим беришни жадаллаштириш;

-Касбий таълим бериш жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи муносабатини ривпожлантириш;

-Фан-техика тараққиётининг ўта ривожланганлиги натижасида ахборотларнинг кўпайиб бораётганлиги боис уларни ёшларга етказиш;

-Назарий билимларга асосланган тафаккурдан тобора фойдали натижага эга бўлган аниқ якунга асосланган касбий тафаккурга ўтиш.

-Ўқувчи-талабаларга илғор билим бериш усули ҳисобланган объектив бирликка тизимли ёндашув тамойилидан фойдаланиш.

Демак, ўқитувчининг ҳар томонлама ривожланган илмий тафаккури, касбига доир тегишли таълимотларга эга бўлиши, мулоқот даражаси, педагогик-психологик ва услубий билим ҳамда малакаларни эгаллаган бўлиши, турли педагогик вазиятларни одилона ҳал қилиши, тўғри ёндашиши, баҳолай олиши, педагогик таъсир кўрсатишнинг энг мақбул усул ва воситаларини танлай билиши каби фазилатлар касбий таълим беришнинг асосий шартидир.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, рақобатбардош кадрлар тайёрлашнинг асосий мезонларидан бири, бу ўқитувчиларни ўз касбига доир билимларни чуқурроқ эгаллаши ва илғор технологияларни қўллашнинг педагогик асосларни билишлари учун уларнинг малакаларини ўз вақтида ошириб боришларини тизимли ташкил этишдан иборатдир.

BOSHLANG’ICH SINFLARDA BOLALAR QO’SHIQLARNING

KUYLANISHI S. N. Batasheva., K. S. Anvarova (QDU).

Qo’shiq xalq og’zaki ijodida shakllangan lirik janr sifatida mashhurdir. Uning

muhim belgisi – ijro uchun mo’ljallangan xalq qo’shiqlari biror mavsum marosimga bag’ishlab musiqa jo’rligida (lapar, yor-yor), muayyan ish harakat ritmi (qo’sh qo’shiqlari, charxchi qo’shiqlari), yoki ma’lum bir ruhiy holat mohiyatiga (yo’qlovlar) mos tarzda kuylangan. Bu jihatlar bolalar qo’shiqlarida ham o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi.

Bunday qo’shiqlar bolalarning yoshi va xarakteriga, psixologiyasiga moslangan bo’lib bolalarni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalashga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinflar musiqa darsligini olib qaraydigan bo’lsak, ayniqsa, uchinchi chorakda berilgan bahor haqidagi qo’shiqlar o’quvchilarda o’zgacha bir his tuyg’ularni uyg’otadi.

Lola. O’zbek xalq qo’shig’i. Lolachada ishim bor, hey lola,

139

Kistamda kishmishim bor, hey lola. Kishmish bo’lsa mayliga, hey lola, Qiz bolada ishim bor, hey lola. Tom ustida nelar bor, hey lola, O’rdak bilan g’ozlar bor, hey lola. O’rdak ketib, g’oz qolsin, hey lola, Dushman ketib, do’st qolsin, hey lola.

Qo’shiqda lola bevosita obraz darajasiga ko’tarilgan. Bu qadimda ajdodlarimizning bahor kelishi bilan lola sayliga chiqqanida aytiladigan qo’shiqdir. Lolalar bilan bezangan dalalarda bayram qilib, ko’ngillariga tugib qo’ygan niyatlarini aytib qo’shiq aytishgan. Binobarin qo’shiq mazmunini olib qaraydigan bo’lsak, unda bu olamda dushman emas do’st qolishi so’ralmoqda. Ma’lumki, g’oz vazniga ko’ra og’irroq bo’lganidan ko’p ucholmaydi, odamlar ularni xonakilashtirishi oson; o’rdak esa balandroq uchadi va asosan yovvoyi holatda ko’llarda yashaydi. O’rdakning sadoqatsizligi dushmanga parallel qo’llanilishi shundan.

“Xo’p hayda” qo’shig’ining boshlang’ich sinflarda o’rgatilishi ham tarixiy-ta’limiy ahamiyatga ega. Bu qo’shiqlarda dehqonning o’gir mehnati natijasida yetishtirilgan hosilni tezroq yanchib olish istagi bayon etiladi. Poxolidan ayrilgan don dehqon uchun, poxoli esa ish hayvoni uchun qishki ozuqa ekanligi alohida ta’kidlanadi. Ish hayvoni tez va sifatli ishlashga da’vat etiladi.

Darhiqiqat, davrlar o’tishi bilan mehnat usuli taraqqiy topdi. Bugun donni boshoqlardan ajratib oluvchi zamonaviy texnikalar mavjud. Ish jarayonida hayvonlaridan esa qisman foydalanilmoqda. Dehqonning mehnatini yengillashtiruvchi vositalar takomillashtirilmoqda. Ammo shunisi muhimki, u haqdagi mehnat qo’shiqlari hamon yashab kelmoqda.

Xulosa qilib aytganda asar matni tahlili, badiiy til vositalari – sifatlash o’xshatish, jonlantirish shuningdek xalq yaratgan bolalar qo’shiqlari mazmunini puxta o’rganish ilmiy manbalar asosida uning genetik asoslariga e’tibor qaratish, o’quvchilarni so’z obraz poetik ko’chimlar to’grisidagi tafakkurrini o’stirish ona tiliga muhabbat hissi, asar g’oyasini chuqurroq idrok etishga zamin hozirlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Umarova D., Hakimova Sh. O’qish kitobi 3-sinf uchun darslik. Toshkent 2010 26-bet 2. S. Matchonov va boshq. O’qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. ,Toshkent., 2011 36-bet 3. G.M.Sharipova Musiqa o‘qitish metodikasi T.: 2008 yil 3-4 b

АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАРДА “ПИНБОРД” ТАЪЛИМ БЕРИШ

УСУЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Бобобекова Б.О.( Самарқанд қурилиш ва миллий ҳунармандчилик касб-ҳунар

коллеж).

Мавжуд таълим–тарбия тизимини тубдан ислоҳ қилиш, уни замон талаблари даражасига кўтариш, миллий кадрлар тайёрлашнинг янги тизимини барпо этиш, келажак учун баркамол, салоҳиятли авлодни тарбиялаш, таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни вояга етказиш тўғрисидаги фармонлар ва "Таълим тўғрисида" ги қонун ва кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастурнинг негизини ташкил қилади. Шу жумладан,

140

ёш авлодни ғоявий, маърифий ва эстетик тарбиялашнинг муҳим омиллари сифатида қаралмоқда. Шу сабабли мамлакатимиздаги барча таълим муассасаларда, хусусан касб - коллежларида шакли ҳамда мазмуни жиҳатдан хилма–хил таълим бериш методикаси ва усулларни кўриш мумкин. Айни пайтда уларнинг сифатига қўйилаётган талаблар ҳам ортиб бораётир. Бу талаблар амалий ўқув машғулотларига бевосита дахлдорликни хамда таъсирчанлигини оширадиган янги воситаларни, янги композицион ечимларни топишга давъат этмоқда. Ана шу борадаги изланишлар ҳозирча маълум бўлган ва таълим тизимида муваффақиятли қўлланаётган назарий асосларни такомиллаштиришда, янги воситалардан оқилона фойдаланишда ўз аксини топмоқда. Жумладан, амалий таълим жараёни хам янгиланиш ва изланишлар оркали таркибан бойиб бормокда. Таълим услубияти, услублар ва улардан амалий жихатдан самарали фойдаланиш имкониятлари хам кенгайган.

Умумий олганда таълим бериш усули – бу белгиланган таълим бериш мақсадига эришиш бўйича таълим берувчи ва таълим олувчилар ўзаро фаолиятини тартибли ташкил этиш йўли ёки воситаси шаклида кутилаётган натижага эришиш, таълимий мақсадни амалга ошириш бўйича таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасидаги мураккаб жараённинг ҳамкорлик фаолиятини асоси ҳисобланади. Усуллар белгиланган таълим бериш давридан чиққанда таълим олувчининг билиши, уддалаши ва қадрлаши лозим бўлган кўзланаётган натижаларга эришишини таъминлайди. Усулларни танлашнинг асосий қоидаси, турлича усулларни эмас таълим бериш мақсадига мос келадиганини танлаш бўлса, асосий талаби натижа берадиган фақат биттасини қўллашдан иборатдир. Аммо узлуксиз таълим тизимининг асосий шартларидан бири бу, факатгина интерфаол таълим усулларига ёндашув бўладиган бўлса, усулларнинг асосий натижавийлигини мезонини, белгиланган вазифани ҳал этиши учун уни қўллашнинг мослиги, назарий ёки амалий машғулотлардаги таълим бериш технологияларининг ва таълим усулларининг натижавийлигини қайси мезонлар аниқлайди? Усулни қўллашдан сўнг натижалар қайси соҳаларда, айнан назарий билимлар соҳасидами, амалий кўникмалар ва малакалардами? Ёки мустакил фаолият орқали олинган маълумотда кўп бўлади?

Бу каби бир қатор саволларга жавоб топиш учун, айни амалий машгулотлар учун қўллайдиган таълим технологияларимизни тахлил килиш, шу оркали таълим жараёнидаги технологияларни ва усулларни қўллашнинг натижавийлигини, ўқув машғулотида ечиладиган топшириқлар билан боғлик ҳолда, белгиланаётган таълим усули қўлланилаётган ўқув машғулотининг мақсад ва вазифаларини бажарилишини баҳолашимиз мумкин.

Тажрибаларнинг кўрсатишича, энг кўп тарқалган ва натижавий хусусиятга эга бўлган таълим усуллари қуйидагилар ҳисобланади: суҳбат, баҳс, ўйин, кейс-стади, лойиҳалар усули, муаммоли усул, пинборд технологияси, ақлий ҳужум ва бошқалар ҳисобланади.

Амалий ўқув машғулотларида аксарият холларда юқорида номлари келтирилган таълим усуллардан “П И Н Б О Р Д” методи (Пинборд (инглизчадан: pin- маҳкамлаш, board – ёзув тахтаси) таълим усуллари ёки ўқув жараёнини амалий усул билан мослашдан иборат)дан фойдаланиш имкониятларини юқори деб биламан. Асос маълумот ёки амалий ишни

141

кўрсатиш, кейинги босқич билан уни мустаҳкамлаш ва маҳкамлаш орқали маълумотларнинг қайтарилиши, амалий етказилаётган билим ва малакалар таълим олувчининг хотирасида кўпроқ қолади.

Бунда таълим берувчи: → Таклиф этилган муаммони ечишга ўз нуқтаи назарини баён қилади. → Оммавий тўғри ақлий ҳужумни, яъни маълумот беришни

ташкиллаштиради. Жавобан таълим олувчилар: → Муаммолар ёки маълумотларни ечишнинг бошка усулларини таклиф

этадилар, муҳокама қиладилар, баҳолайдилар энг кўп мақбул (самарали ва бошқа ечимларни танлайдилар ва уларни қоғоз варағига асосий сўзлар кўринишида (2 сўздан кўп бўлмаган) ёзадилар ва ёзув тахтасига бириктирадилар.

→ Гуруҳ аъзолари (таълим берувчи томонидан белгиланган 2-3 таълим олувчи ёзув тахтасига чиқадилар ва бошқалар билан маслаҳатлашиб:

- аниқ хато ёки қайтарилувчи ечимларни саралайдилар; - белгиланган ёки кутилаётган натижаларни аниқлайдилар; - натижаларни тизимлаштириш мумкин бўлган белгилар бўйича

аниқлайдилар; - шу белгилар бўйича ҳамма ечимларни ёзув тахтасида гуруҳлайдилар

(карточка, варақлар). Таълим берувчи: →Умумлаштиради ва иш натижаларини баҳолайди. Амалий таълим бериш соҳасида “Пинборд”ни усулини қўллаш

имкониятларида таълим берувчи: - ўқитувчи билан талаба фақат шахсий учрашув йўли билан эмас, балки

таълим жараёнининг барча субъектлари билан фаол, ўзаро ҳаракатланишига шароит яратса;

- амалий иш жараёни учун берилган объектларни таҳлил этиш жараёнида уларнинг мазмуни, шакли, ўлчови ва рангини ўзгарувчан бошқариш, уларни ҳар томондан кўриб чиқиш, шунга ўхшаш бошқа ҳаракатларни бажаришни, энг кўп кўргазмалиликка эришишда тўхтатиш ва хоҳлаган жойида яна ишга тушириши мумкин булган шартларга риоя килинганда, таълим бериш жараёни шунча натижали бўлади.

“Пинборд” усулидан амалий таълим жараёнида фойдаланишдан таълимий мақсадларга эришиш бўйича таълим берувчи (ўргатиш) ва таълим олувчини (ўрганиш)дан иборат ҳамкорлик фаолиятларининг ўқув - услубий натижаларини қуйидагича гуруҳлаштириш имконини беради:

1-гуруҳ: тайёр ўзлаштирувчилик ва визуал имкониятларига кура ўқув фаолияти ва таълим олувчиларга билимларни 1-даражада ўзлаштиришни таъминловчи усул;

2-гуруҳ: эсда қолганларни тасвирловчи ва берилган маълумотларни махкамлаш учун кайтартирувчи, ўқув фаолияти ва таълим олувчиларга билим ва кўникмаларни 2-даражада ўзлаштиришни таъминловчи усул;

142

3-гуруҳ: муҳокама қилувчи, қисман - изланувчилик ёки ўқув фаолиятида мустақил изланувчиликни ва ўзлаштиришни таъминловчи 3-даражадаги таълим усули.

Амалий дарсларда таълим беришнинг “Пинборд” усули қуйидаги вазифаларни бажариши керак:

• ўргатувчи: умумўқув малакаларни шакллантириш; ижодий қобилиятни ривожлантириш, шу жумладан, тушуниш, янги ҳолатларни шакллантириш ва таҳлил қилиш;

• ривожлантирувчи: мантиқий фикрлаш, нутқ, атроф-муҳит шароитига ўрганиш қобилиятини ривожлантириш;

• мотивацияли: таълим олувчиларни ўқув фаолиятига ундамоқ, мустақил хулоса қабул қилишини рағбатлантирмоқ;

• тарбияловчи: маъсулиятлиликни, фикр алмашишликни шакллантириш. Умуман олиб қараганда хар бир таълим методикаси ўзига хос

хусусиятларга эга. Уларнинг хеч бирини маъқул ёки номаъқулга чиқариш тушунчасидан йироқмиз. Амалий машғулотларда таълим технологияси фойддаланишнинг мазмун ва ғоясини, мақсад ва вазифаларини онгли равишда идрок этиш муҳимдир. Бажарилган вазифаларнинг камчилик ва сабабларини муҳокама қилиб тушунтириб ижодий фикрлашни шакллантириш лозим. Инсон учун зарур билимлар миқёси тобора кенгайиб бораётган ҳозирги шароитда муайян фактлар йигиндисини ўзлаштириш билан чекланиб бўлмайди. Шунинг учун ўқувчиларга ўз билимларини мустақил равишда тўлдириб ва бойитиб боришни, ўзининг диққат–эътиборини илмий, сиёсий ва амалий ахборот, маълумотларнинг энг муҳимларига қаратишни ўрганиш керак. Бу вазифа ўқувчиларнинг амалий бажараётган ишларини таълим–тарбия жараёни билан узвий боглиқ ҳолда кенгайтириш ва ривожлантиришни тақозо этади. Пировард мақсад қандай таълим усулини танламайлик, уларнинг асосини кутилаётган натижалар самараси ва олдимизга қуйилган мақсадларга эришиш бўлиши керак.

ДАРС ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ИЛМИЙ ТАФАККУРИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ М.Н.Бобоқулова, Р.Р. Раджабова (СамДАҚИ).

Буюк Шарқ мутафаккири Абу Райҳон Берунийнинг фикрича, комил инсон

сифатлари - билимлилик, ахлоқий поклик, яхши хулқ, маънавий етукликдан иборат. Инсон исталган нарсага меҳнат сарфлаш, билим орқали эришади.

“Оқил (шахс) мамнуниятни доимий маънавий ишлардангина олади, нодон эса ҳақиқий бойлик нима эканлигини билмайди, ўз нигоҳини ер юзидаги хилма-хил безаклар билан безатилган фақат ҳайвонларнигина қувонтира оладиган томонга қаратади”

Ҳозирги кунда ёшларимизга шундай таълим-тарбия беришимиз керакки, улар нафақат маънавий меросимизни ўрганибгина қолмасдан, улар ўзларининг илмлари билан мамлакатни янада ривожлантиришлари жоиздир. Одамнинг ривожланиши – бу барча туғма ва ҳосил қилинган хусусиятлар: организмнинг

143

анатомик тузилиши, физиологик ва психологик функциялари, фаолият ва хатти-ҳаракатнинг миқдор ва сифат жиҳатидан ўзгариш жараёнларидир.

Илм-фанга интилиш инсоннинг энг олий маънавий ҳаракатларидандир.

Чунки, илм одамни маънавий юксакликка кўтаради, жамият равнақининг

асосий омили бўлиб хизмат қилади. Ўсиб келаётган авлоднинг ҳар томонлама

баркамол бўлишини таъминлаш учун ўқитишнинг таълимий, ривожлантирувчи

ва тарбиявий мақсадлари бирлигини кучайтириш зарурдир. Бугунги кун таълимига қўйиладиган талаблар нималардан иборат? Ёшларда жамият равнақи учун хизмат қиладиган ижодий қобилиятларни

ўстириб бориш, фикрлашга ундовчи, доимий равишда билимларини тўлдириб

бориш – дарслар самарадорлигининг биринчи галдаги вазифасидир. Фикримизнинг энг олдинги қаторига талабаларнинг билиш жараёнини

сурсак бўлади. Билиш жараёни шундай фаолиятки, у ўқитувчидан ўзганинг

фаолиятини ташкил қилишни талаб этади. Таълим мураккаб жараёндир. Талаба дарсда берилган мавзунинг

тузилишини тушуниб етсагина, билимларни хақиқатдан ўзлаштириб олиши

мумкин. Топшириқларда ўзлаштирилган материалдан тўғри фойдаланиш,

ўтилаётган мавзу бўйича ўзлаштиришнинг муҳим кўрсаткичидир. Талабаларга

дарс давомида нафақат янги билимларни бериш билан кифояланиб қолмасдан,

уларда илм олиш эҳтиёжларини (мотив) кучайтириш, турли билим манбалари

билан ишлашни, уларга ўз ҳаракатларини режалаштиришни йўлга қўйишни,

билиш жараёни ҳаракатлари, операциялари ҳақида маълумот беришни, фикрни

бир жойга тўплай билишни, мақсадни йўналтира билиш, интизомлиликка,

эришилган натижани тўғри баҳолай олишга ўргатиш зарурдир. Талабаларнинг дарс вақтида ўқиш сифати ва маҳсулдорлиги қанчалар

юқори даражада бўлса, шунчалик уларнинг мустақил билиш фаолияти ташкил

қилинган ва таъминланган ҳисобланади. Шу боисдан ҳам дарс давомида "фикр

юритиш асбоби" тўғри ясалиши лозим. Бу ерда янги билимлар назарияси ва

усулларини мустақил равишда ўзлаштиришга қулайлик яратиш орқали олинган

методологик билимлар ҳақида сўз юритилмоқда. Бу эса ҳақиқатдан ҳам ўта

индивидуал, шахсга қаратилган таълим технологиясидир. Бунда ҳар бир талаба

ўзлигича ҳаракат қилиши, ўқитувчи ёрдами эса турлича кўринишларга эга

бўлиши мумкин. Лекин, уларнинг ҳар бирида ўқитувчи ва ўқувчи ҳамкорлиги,

таълим мақсадларини ойдинлаштирилиши, натижалар тушунарли бўлиши,

айрим ўқитувчиларнинг ўз хатоларини англаши, “алоқа канали” нинг

ўрнатилиши ва ўқишнинг эҳтиёжга айлантирилиши шартдир. Шу ўринда қомусий олим Абу Райҳон Беруний таълимий методлар (оғзаки

баён этиш, кўргазмали, қиёслаш, муаммоли ва тарихий тадқиқот, синовли-текшириш) аҳамиятини кўрсатиб шундай деган эди: “Фақатгина сезги аъзолари

ёрдамида ўзлаштирилган билимлар хатоларга олиб келиши мумкин. Агар инсон

сезгиларидан фикрлаш, тафаккурда ишлаш, амалиётда текшириш ва хулоса

чиқариш усуллари ёрдамидан фойдаланса нарсаларни ўрганишда жуда катта

ютуқларга эришмоғи мумкин бўлади”. Маълумки, ўқитиш уч бўлинмас компонентдан иборат: таълим мазмуни,

ўқитиш ва ўқиш фаолиятларидан. Илмий билимларнинг ҳар қандай соҳаси

144

(математика, физика, кимё, тарих ва ҳ.к.) аниқ билимлар тизимини ҳосил

қиладики, булар фан деб юритилади. Тизим сифатида эса, ички тузилиш ва бир-бирига алоқадор элементлар мажмуидан иборатдир. Ҳар бир фанда

умумлаштирилган назарияларни аниқ билимларга ажратиш мумкин (физикада

бу механика, электр ва молекулалар назарияси ва ҳ.к.). Ўз навбатида ҳар бир

назарияни яна ташкил қиладиган элементларга ажратиш мумкин. Булар:

тушунчалар, қонуниятлар, ғоялар, тамойиллардир. Худди мана шу юқоридаги ўқув элементларини тўғри ташкил қилиш

ўқитувчидан катта масъулият талаб этади. Қисқа вақт ичида таълимда юқори

натижага эришиш учун таълим қандай тўғри йўлга қўйилиши керак? Талабаларнинг ижодий билиш фаолияти бу назарий билимлар олиш ва

уларни мустақил изланиш асосида амалиётда қўллай билишидир. Талабанинг

ўқув-билиш жараёнида икки турдаги маълумот кузатилади: эсда олиб қолган

маълумотларни тиклаш (репродуктив) ва олдиндан билиш маълумоти

(прогноз). Эсда олиб қолган маълумотлар – бу ўқувчи томонидан тайёр ҳолда

ўзлаштириладиган ўқув материалидир. Бунда ўқувчи онгига маълумот келиб

тушади ва уни қайд қилади, сўнгра нутқи орқали юзага чиқаради. Олдиндан билиш маълумоти – бунда ўқувчи тайёр билим келишидан

олдинроқ, унинг онгида ишланадиган ўқув материалидир. Ўқувчи уни ўз онги

ва нутқи орқали рўёбга чиқаради ва кейингина унинг тўғрилигини эталон билан

солиштириб кўради. Тадқиқотлар натижаси шуни кўрсатдики, ҳар қандай

ижодий фаолият асосида эталон натижадан фарқ қиладиган муайян далиллар

асосида бирор ўқув материали натижасини бошқалардан олдин билиш

маълумоти ётади. Олдиндан билиш маълумотида натижага мос тушмаслиги

мумкин бўлган хатоликларга йўл қўйилади, чунки бу ерда бир нечта

текширилмаган вариантлар мавжуд бўлади. Қанчалик текширилмаган

вариантлар кўп бўлса, шунчалик уларнинг эталон натижасига мос тушиш

эҳтимоли кам бўлади. Ижодий бўлмаган фаолият (репродуктив – эсда олиб

қолган маълумотни тиклаш) фақат бир ягона вариант қатнашади ва бу эса аниқ

ва тўғри натижани беради. Ижодий ва ижодий бўлмаган фаолиятнинг тамойили

худди ана шу ерда яққол намоён бўлади. Демак, ўқув материалини “Олдиндан

айтиб бериш маълумоти” орқали ўзлаштирилсагина ижодий фаолият олиб

борилади. Таълим сифати ҳам шкалалар бўйича тебранишга эга. Бу тебранишлар

тўласинча ўқувчиларнинг дарс давомидаги ички бир ботиний ўзлаштиришга

бўлган интилишларига боғлиқдир. Маълумки, яхши дарс ўқув вазиятлари билан тўлдирилиб борилади. Яхши

ўтилаётган дарс талабаларни саволлар, иккиланишлар, ҳайрат ва

эътиборлиликка етаклайди. Буларнинг ҳаммаси талабаларда ўқитилаётган ва

тадқиқ қилинаётган нарсани нафақат англашга, бир вақтнинг ўзида уларнинг

тушунмаган жойларига эътиборини қаратишни, саволлар туза билишни,

аниқланмаган жиҳатларига аниқлик кирита билишни ҳам ўргатади. Худди мана

шу йўл билан таълимда изланувчанликка, жумбоқларни ечишга иштиёқ, буюк

илмга нисбатан интилиш каби қимматбаҳо истакни талабалар қалбида пайдо

қилади.

145

Адабиётлар: 1. Ишмуҳаммедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион

технологиялар (таълим муассасалари педагог-ўқитувчилари учун амалий тавсиялар).-Т.: Истеъдод, 2008.

2. Толипов Ў., Усмонбоева М. Янги педагогик технологияларнинг татбиқий асосалари.-Т.: 2006.

БАРКАМОЛ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ

ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ З.Бодирова (Сам ДУ қошидаги 2-сон академик лицей)

Эстетик тарбия бу баркамол авлоднинг эстетик фаолияти ва эстетик онги

орқали амалга ошириладиган билим, кўникма, малака, эстетик эҳтиёж, эстетик

дид ва эстетик мулоҳазалар тарбиялашни ўз ичига олади. Эстетик фаолият

инсонларнинг эҳтиёж ва талабларини ташкил этади. Эстетик тараққиёт шахснинг эстетик онги ва эстетик фаолиятининг

шаклланиш ва такомиллашиш жараёнидир. Эстетик тарбиянинг шаклланишида

бевосита таъсир қиладиган яна бир муҳим омил бу таълим-тарбия тизимидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Ўзбекистон XXI

аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт

кафолатлари номли асарида тарбия тўғрисида қуйидаги фикрларни билдиради:

“Тарих миллатнинг ҳақиқий тарбиячисига айланиб бормоқда. Буюк

аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлантириб,

янги фуқаролик онгини шакллантирмоқда. Бу аҳлоқий тарбия ва ибрат

манбаига айланмоқда”.36 БМТ Бош Ассамблеясининг 48 сессиясида юксак жаҳон минбаридан туриб

бутун дунё оммасига қарата Президентимиз Ислом Каримов: “Маънавий,

илмий ва эстетик қадриятлар халқимизнинг турмуш тарзида, анъанавий

маданиятида муҳим ўрин олганлиги ҳеч кимга сир эмаслигини” таъкидлайди.

Эстетик онг ҳар бир халқнинг тарихий ривожланиши натижасида ўзгариб,

такомиллашиб боради. Эстетик онгнинг такомиллашиб бориши миллий

қадриятларни тиклаш, ўрганиш ва ҳаётга жорий этиш билан боғлиқ. Тарбиявий

қадриятларни тиклаш ва замонавийлаштириш умуминсоний эҳтиёж ҳамдир. Масалан, “Темур тузуклари”да одоб ва аҳлоқ меъёрларининг баёни,

одамларга таълим-тарбия бериш, мардликка йўллаш, каттага ҳурмат, кичикка

иззатда бўлиш ҳақида ёзилган. Бобурнома асарида болалар тарбияси

мураккаблиги ва бунда тарбиячи ҳамда атрофдаги кишиларда ўрнашиб қолган

одатларнинг аҳамияти ҳақида фикрлар келтирилган. Буюк мутафаккир Абдулла Авлонийнинг “Тарбия биз учун ё ҳаёт – ё

мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир”, деб таъкидлаб

ўтган. Бу сўзлар халқимизнинг турмуш тарзида энг муҳим ўрин эгаллаб

келмоқда.

36 Каримов И. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва

тараққиёт кафолатлари.-T.: Ўзбекистон, 1997. –Б.140.

146

Албатта, таълим- тарбия бу онг маҳсули, лекин айни вақтда онг даражаси

ва ривожланишини белгилайдиган ва халқмаънавиятини шакллантирадиган ва

бойитадиган энг муҳим омилдир. Таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан

ажратиб бўлмайди . Маънавият ва эстетик маданият бир-бири билан ўзаро чамбарчас

боғлиқдир. Яъни ақлий, аҳлоқий, илмий, амалий сифат ва фазилатларнинг

яхлитлигидир. Баркамол авлодни эстетик тарбиясини шакллантириш, аввало инсоннинг

ҳаётдаги ва санъатдаги гўзалликни тушуниш ва қадрига етишдир. Эстетик тарбиянинг асосий мақсади жамият аъзоларининг ҳар томонлама

мукаммал ривожланиши учун гўзалликни ҳис қилишга

кўмаклашишдир.Эстетик тарбия шахснинг эстетик камолотига таъсир

ўтказадиган ташқи ва ички шарт-шароитларга боғлиқ бўлиб, инсонларни

гўзалликка бўлган муносабатини ривожлантирадиган тарбиявий фаолият

ҳисобланади. Эстетик тарбия ёшларни гўзалликка интилишга, ҳаётий

воқеаларни тўғри тушунишга, уларни ҳис-туйғу ва интилишларини

шакллантиришга ёрдам беради.Инсонларни дунёда мавжуд бўлган гўзалликни

тўғри англаш ва ҳаётда ҳақиқий гўзаллик учун курашишга ўргатади. Шахснинг шаклланишида эстетик тарбия энг аввало, табиатда ҳамда

санъат асарларида гўзалликни кўра билиш ва уни қадрлаш қобилиятини

тарбиялашдан иборат. Табиат инсон учун ҳар доим эстетик таъсир кўрсатиб

келган ва шундай бўлиб қолади. Марказий Осиё халқларининг ўтмишда ва

ҳозирги кундаги ҳаётида буни кўришимиз мумкин. Эстетик ҳис-туйғу ҳар доим ақлий ва аҳлоқий тарбияланиш орқали намоён

бўлади. Айниқса, ҳис-туйғуни болаларнинг ақлий ва аҳлоқий тарбиясини

ривожлантириб, тарбиялаш орқали эстетик дид ҳам тарбияланади. Эстетик дид

инсонларнинг ҳулқ-атвори, ҳатти-ҳаракати, маданияти, моддий ва маънавий

ижодкорлиги орқали намоён бўлади. Эстетик ҳис-туйғуни тарбиялаш ҳақида

Белинский шундай дейди: “Болаларда эстетик ҳис-туйғуни тарбияланг. Бу

барча гўзаллик ва олийжанобликнинг манбаидир”. Эстетик ҳис-туйғу бу чуқур

маънавий туйғудир. Баркамол авлодни эстетик тарбияси шахснинг жисмоний ривожи,

дунёқараши, маънавий-аҳлоқий қиёфаси, эстетик дидини ўсишига

йўналтирилган фаолиятни англатади. Эстетик тарбия инсоннинг

инсонлилигини таъминлайдиган энг қадимги ва абадий қадриятдир. Тарбия

туфайли одам ва жамиятнинг мавжудлиги бир авлоддан бошқа авлодга ўтади.37 Хулоса қилиб айтганда баркамол авлоднинг эстетик тарбиясини

шакллантириб, ривожлантириб, такомиллаштириб борган сари унинг

ижтимоий-руҳий, мафкуравий-ғоявий, сиёсий-маънавий интилишлари

тиниқлашиб боради. Чунки эстетик тарбия инсонларда эстетик маданиятни,

воқеликни эстетик идрок этиш жараёнларини кўрсатиб беради.

37 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.10.-Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти. 2005. –Б.270.

147

PEDAGOGIKA DARSLARIDA TALABALARGA MEHR-MURUVVAT TUYG’USINI SHAKILLANTIRISH YO’LLARI

R.Boliyeva, talaba M.Qurbonova (SamDAQI).

Prezidentimiz I.A.Karimov 2015-yil “Keksalarni ezozlash” yili deb e’lon qildi. Vatanimizdagi ko’p sonli katta yoshdagilarni nihoyatda quvontirib yubordi.

Har qanday jamiyatning yoshi ulug’ odamlarga bo’lgan etibori va g’amxo’rligi va uning madaniy darajasini belgilaydi.Soddagina o’zbekona qilib aytganda,keksalarga hurmat-ehtirom,mehr-oqibat ko’rsatish ma’naviy hayotimizning tong ma’noda ajralmas qismiga aylangan.

Bir o’ylab ko’raylik “Qarisi bor uyning parisi bor”, “Qariyalar-xonodonimizning fayzi va farishtasi” degan maqol va hikmatli so’zlarimizda qanday chuqur mano bor.

Haqiqatdan ham qaysi xonadonda nuroniy otaxon yoki onaxon bo’lsa,bu oilada albatta fayzu-baraka,farovonlik bo’lishi barchamizga ma’lum.Shu boiz bugun turli sohalarda erishayotgan yutuqlarimizda ota-onalarimiz,mo’tabar qariyalarimizning unutilmas va ulkan xizmati borligini, biz ular oldida umurbod qarizdor ekanligimiz,qo’limizdan kelganicha ularni og’irini yengil,umrini uzoq qilishni o’zimizning insoniy burchimiz deb bilishimiz lozim.Katta yoshdagilarga beriladigan ilim,mehr-muruvvat kishilarni yomonlikdan saqlaydi, jaholatdan qutqaradi,ma’naviy dunyosini kengaytiradi.Xalqimizda “Qush uyasida ko’ganini qiladi” degan hikmatli so’zlarni bejizga aytilmagan.Chunki shaxs tarbiyasi uning kamoloti mustaqillikning asosini tashkil etmog’i kerak.

Yuqoridagi o’gitlarni talabalarga singdirishimiz uchun milliy tarbiyaning ma’naviy ozuqasidan foydalanishimizga to’g’ri keladi.Ayniqsa pedagogik o’quv mashg’ulotlarida talabalarga yoshi ulug’larni ardoqlash,ularga xizmat qilish,hamda mehr-muruvvat ko’rsatish,kattalar murojaatiga,pand-nasixatlariga sabir-toqat bilan quloq solishga yo’llash talabalarda mehr-muruvvat tuyg’ularini shakllantirishda asosiy omil hisoblanadi.

Mustaqil O’zbekistonimizning olib borilayotgan dono siyosati yoshlarni oilada, umumiy o’rta maktablarda , kasb-hunar kollejlarida , akademik litseylarda, oliy o’quv yurtlarida vatanni sevish va unga jon fido qilib, mehnat qilish katta yoshdagilarga hurmatda bo’lish ummuman insonlarni e’zozlash ruhida tarbiyalashga qaratilgandir.

Kattalar oldida sukut saqlash. Tartib intizomli bo’lish va ustozlar topshiriqlarini so’zsiz bajarish, o’zidan kattalarga katta yoshdagilarga oldidan salom berib o’tish, o’rnidan turib qarshi olish suhbatni bo’zmaslik kabi qoidalar, odatlar faqat o’zbek honadonida, bog’chada emas, uzliksiz ta’limning kelajak yosh avlodga singdira olgan va ularda insoniylik tuyg’ularini shakllantirgan bo’lamiz. Bundan tashqari yoshlardagi bunday tuyg’ularni shakllantirishda turli auditoriyadan tashqarida o’tkaziladigan tadbirlardan tarbiyaviy soatlarning olimlarning hayoti va mehnat faoliyatiga aloqador malumotlar bilan tanishtirish, shuningdek adabiyotga ezgulik, aql-idrok timsoli bo’lib kelgan badiiy obrazlar to’g’risida so’zlab berish, kerak bo’lsa talabalarning o’zlariga tayyorlatib, o’zoro muloqat qildirish ijobiy samara beradi.

Barchamizni oq yuvib oq taragan ona yurtimizning og’ir yukini uning quvonch va tashvishlarini umr bo’yi yelkasida ko’tarib kelgan mo’tabar bobolarimiz va momolarimizni, ota-onalarimizni rozi qilish ularni duosini olish dunyodagi eng ulug’, eng savobli ish.

148

Pedagogika fanidan o’tkazilgan to’garak mashg’ulotlaridan ulug’ donishmandlarimizning “nasihat” xaqidagi quydagi nasihatlaridan foydalanishingiz lozim.

-Odamlar! Bir-biringizni sevinglar! Bir-biringizga muruvvatli bo’linglar! bir –biringizdan yaxshilikni ayamanglar!

-Eshit! Ota-bobong nasihatini jerkib qayirma, har xil o’yinu-sho’xliklarga foydasiz berilma.

-Ey farzandlarim, yolg’on va behuda so’zlamang, bexuda so’zlash tarbiyasi bo’shning ishidir.

-Ulug’larni sira aldamang, ularga ma’qul bo’lmagan ishni qilma, aksincha ularning ko’ngliga qarab gapirib, ozor bermaslikka harakat qil

-kim yoshligida ulug’lar so’zini olsa keksayganda uning o’zi uluglanadi -keksa odamga qattiq gapirma, aksincha ohista va muloyimlik bilan gapir. Talabalarda mexr-muruvvat tuyg’usi asosan ta’lim ta’lim tarbiya yo’li bilan

xosil qilinadi . Yosh avlod tarbiyasida ahamiyat kasb etuvchi qator omillar mavjud. Ya’ni:

1. Mutafakkirlarning buyuk siymolarning yo’l-yo’riqlari, hikmatli so’zlari, pand-nasihatlari.

2. Milliy dinniy qadryatlar qoida tasavvur berish, bayram tadbirlari birlari bilan tanishtirish.

3. Ulug’ shoir, yozuvchi jamoat va davlat arboblarining ibratli hayot yo’li, faoliyati to’g’risida hikoya qilib berish,

Xullas, bu yilimiz “keksalarni e’zozlash” yili ekan, o’zbek xalqining qadimiy urf-odatlarini, keksa avlod vakillarini qadrlash orqali yosh avlodni tarbiyalash barchamizning burchimizdir.

BO’LAJAK KASBIY TA’LIM O’QITUVCHILARING MA’NAVIY-

KASBIY TARBIYALASH HAQIDA Boliyeva R., (SamDAQI).

O’zbakiston uzluksiz ta’lim tizimining keyingi yillardagi taraqqiyoti uning jahon

hamjamiyatdagi o’rnini, moxiyati belgilab beradi. Ravshanki bugungi kunda jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy jixatdan o’sishi ta’lim va madaniyat sohalarini yuksalishlar bilan uzviy bog’liq. Keyingi 20 yil ichida ta’lim tizimida o’ziga xos tarixiy xususiyatlar shakllandi. Ular nafaqat iqtisodiy va ma’naviy soxalar uchun kadrlar tayorlash omili, balki milliy madaniyat, milliy pedagogikasi mavjud bo’lishi shakli, xalqimizning unitilgan madaniy, kasbiy tajribalarini tiklash usulini namoyon etadi.

Ta’lim holatini belgilovchi asosiy shaxs o’qituvchi xisoblanadi. Jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy jixatdan rivojlanish natijalari mustaqil hayotga, erkin fikrlashga qadam qo’yayotgan yosh avlodning ma’naviy axloqiy qiyofasi, madaniyati va kasbiy tayorgarligi darajasi, qiziqishlari doirasi va fuqarolik mavqeyiga bevosita bog’liq.

Ma’naviy-kasbiy tarbiyalanganlik - bo’lajak o’qituvchini kasbiy jixatdan tarbiyalashning maqsad va natijasidir. Uning asosida shaxsning atrof-borliqqa, pedagogning kundalik kasbiy turmush tarzi rejalariga ma’naviy-axloqiy munosabati

149

bo’lajak mutaxassisning ma’naviy boyligi ko’lamini, uning ijtimoiy faolligi darajasini, go’zallik va ezgulik yaratishga, ijtimoiy foyda keltirishga bo’lgan intilishlarini ifodalaydi.

Uning dunyoni tushunish va his qilish, “go’zallik qoidalari” ga ko’ra o’zgartira olish qobilyatini aks ettiradi. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda bo’lajak pedagogning dunyoni o’zgartirish va takomillashtirishga, eng birinchi navbatda, kelajak insonni tarbiyalab voyaga yetkazishga intilish juda muhim ma’naviy sifat hisoblanadi.

O’qituvchining bunday tarzda ijtimoiy faolikka, yaratuvchanlikka, jamiyatga foyda keltirishga intilish kasbiy tarbiyalanganlik moxiyatini tushunib yetishga asosiy omil hisoblanadi. Tarbiyalanganlik umumiy va kasbiy bilimlar darajasi, faollik, mustaqil ta’lim olish istagi va o’quv bilan birgalikda insonning ijtimoiylashuvini belgilab beradi. Ijtimoiylik - pedagogik jarayonning oxirgi va faol mahsullaridan biri. Ijtimoiylik pedagogik jarayonning tarkibiy qismi, katalizatori, rag’batlantiruvchisiga dinamikasi omiliga aylanadi.

Demak, bo’lajak o’qituvchining ijtimoiy faolligi bilan birga qo’shilgan ziyolilik sifati uning ichki moxiyati yoki ichki kasbiy tarbiyalanganligining tashqi namoyon bo’lish shaklidir. Albatta, pedagog uchun ziyolilik muhim va zarur, qimmatli, ammo ziyolilik xususiyati nafaqat insonning bilimi, balki boshqalarni tushunish qobilyati orqali ham ifodalaydi. Boshqa odamlarni (o’quvchilarni ) tushuna bilish, ularning dardi, ruxiy xolatini xis qilishi, o’zgalarga ta’masiz yordam qo’lini cho’zish, uning taqdir - qismatida ishtirok etish, bilmaganini so’rab o’rganish, o’zini kamtar tutish, bir so’z bilan aytganda, ziyolilik shaxsning ma’naviy-axloqiy sifatidir.

Ziyolilik - bu tushunish qabul qilish qobilyati, bu tevarak atrofga va odamlarga sabr-toqat bilan munosabatda bo’lish. Shunisi muhimki, o’qituvchining kasbiy tarbiyalanganligini izoxlashda axloqiy va ma’naviyat tushunchalarini o’zaro chambarchas bog’liqlikda qarash kerak. Bu o’zaro bog’liqlik shu bilan belgilanadiki, axloqiylik o’qituvchi faoliyati va mavqeyining ijtomoiy asosini, ma’naviyat uning insoniyligini aks ettiradi, axloqiylik shaxs tarbiyalanganligi mazmun-moxhiyati, uning shaxsiy sifatlarining faoliyatida mujassamlanishi usullari va xulq-atvorini, o’qituvchi mexnatining ijtimoiy axamiyatini, ma’naviyat esa shaxs erkinligini, tevarak-atrof olamini yaratish va o’zgartirish va uning kelajagini yaratuvchi insonni tarbiyalab voyaga yetkazishdagi faolligini ifodalaydi.

Ma’lumki, kasbiy faoliyatga kirishish, kasbiy ideallarga amal qilish jarayonining o’zi, odatda hamma vaqt bir tekis yoki uyg’un kechmaydi, ya’ni muammosiz bolmaydi.

Bundan kelib chiqadigan bo’lsak, bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy tarbiyalanganligiga ko’ra, tiplarga ajratish g’oyasi paydo bo’ladi. Bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy tarbiyalanganlik darajasini bunday tushunish ma’naviy-kasbiy tarbiyalanganlik tiplarini aniqlashga imkon beradi. Kasbiy tarbiyalanganlik turlari: “Har tomonlama uyg’un rivojlangan “, “Rivojlanishda bir oz orqada qolgan“, “Rivojlangan“, ”Nouyg’un“, “Kasbiy yo’nalish ola bilmagan“, “Faoliyati muvofiqlashmagan yoki muammoli“ kabilarga ajratib tadqiq etish ma’qul boladi.

Bunda quydagi komponentlarga aloxida ahamiyat beriladi. 1. Kognitiv soxada - ma’naviy-estetik qiziqishlarning kengligi va barqarorligi,

shaxsning ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga yo’nalishi;

150

2. Emotsional soxada - chuqur emotsional reaksiyaga layoqati, ularni ma’naviy-axloqiy jixatdan qabul qilish va his etish;

3. Amaliy faoliyat soxada - ijodiy va kasbiy faoliyatda faol, ongli holda ishtirok etish, muloqot, munosabat, turmush soxalarini, xususiy soxalarini go’zallashtirish.

Keltirilgan ko’rsatgichlar bo’lajak o’qituvchining ma’naviy-axloqiy tarbiyalanganlik darajasini aniqlashga hamda borliqqa munosabatlar - ehtiyoj, qiziqish ( motiv ), qadriyatlarini, intilish-holatlari, didi, bilimi, ideallari, his etishi, baholashi, fikr yuritishi, faoliyat shaxsiy sifatlarining rivojlanishi haqida xulosaga kelishiga imkon beradi.

MUSIQIY TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INTERFAOL

USULLARDAN FOYDALANISH. B.Boltaev, A.Odilov (SamDU).

O’qituvchining kasbiy tayyorgarligi, pedagogik mahorati hamda ma’naviy-

ahloqiy fazilatlariga ega bo’lishida oliy ta’lim muassasasi asosiy zamin vazifasini o’taydi. Chunki mahorat sirlarining ilmiy hamda amaliy negizi ularda o’z vaqtida shakllantirilmasa, uni oliy o’quv yurtidan keyingi ish faoliyatida kashf etish har doim ham o’z-o’zidan barpo bo’lavermaydi. Oliy pedagogik o’quv yurtlarida bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlashda ularning kasbiy mahorati, ijodiy qobiliyatini shakllantirish g’oyasi yetakchi o’rinda bo’lishi lozim. Yuksak mahoratli omilkor shaxsni shakllantirish yo’nalishiga o’z mutaxassisligi bo’yicha puxta tayyorgarlik, metodologik bilimlarni egallash madaniyati bilan birga pedagogik ijodkorlik ham kiradi. Ijodkor o’qituvchi o’z sohasi bo’yicha yangicha pedagogik texnologiya metodikasini ajrata olishi hamda uni amalda samarali qo’llay olishi kerak. Mashg’ulotlarni noan’anaviy shakllarda tashkil etish ta’lim-tarbiya samaradorligini oshiradi. Shuning uchun ham hozirga kunda ta’limning zamonaviy texnologiyalariga alohida ahamiyat berilyapti.

Pedagogika va psixologiyaga oid izlanishlarda A.K.Markova, L.M.Mitina, A.B.Orlov, A.A.Verbitskiy, A.N.Smolkin, M.V.Klarin, G.K.Selevko, A.N.Leontg’ev va boshqalar zamonaviy talabga javob beradigan o’qituvchilarni tayyorlashda interfaol metodlardan foydalanish orqali ta’lim samaradorligin oshirish hamda o’yinga asoslanuvchi faoliyatning mohiyati, ularning o’ziga xos xususiyatlari, imkoniyatlari bo’yicha boy nazariy manba tayyorladilar. Ayni paytda bu borada biz zarur nazariy va amaliy ma’lumotlarga egamiz.

Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ma’lumototlarni o’zlashtirish sifati ta’lim oluvchilarning axborotlarni qabul qilish va faollik darajasiga bog’liq bo’lib, ta’lim olishda inson 10% o’qiganini, 20% tinglaganini, 30% ko’rganini va 90% o’zi mustaqil bajarganini o’zlashtirar ekan. Aynan interfaol metodlar berilgan vazifa va topshiriqlarni talabalarning o’zi mustaqil bajarishi uchun qulay muhit yaratadi. Bugungi kunda musiqiy ta’limda ham zamonaviy texnologiyalarning interfaol metodlaridan unumli foydalanilmoqda. Chunki interfaol metodlar talabalarning mustaqil ravishda qo’shiqlarni cholg’u asbobida chalib, kuylab tahlil qilish, musiqa savodxonligini oshirib borish, sof intonatsiyada kuylash, xotirani mustahkamlash, obrazli tasavvur hosil qilish, o’z qobiliyatini to’la namoyon qila olish, musiqa fanlari bo’yicha puxta bilimlarni egallash, mulohaza va suhbat doirasini kengaytirish, erkin

151

va ijodiy fikrlash, o’qituvchi va guruh o’rtasida hamkorlikni qaror toptirish, pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustuvorligiga erishish kabi bir qator muhim ta’lim maqsadlariga erishishni ta’minlaydi.

Ta’lim jarayonini interfaol uslublar yordamida amalga oshirish uchun o’qituvchi pedagogik mahoratga ega bo’lishi lozim. Pedagogik mahoratga ega bo’lish uchun esa o’qituvchi o’z ustida tinimsiz ishlashi kerak bo’ladi. Interfaol metodlarni qo’llash uchun o’qituvchi interfaol ta’lim jarayoniga zarur bo’lgan g’oyalar va harakatlar majmusini tuzishga hamda o’qitishning ijodiy rivojlanish tartibida ishlashga o’rganishi lozim. Muammoli - izlanuvchanlik uslublarini o’zlashtirish - talabalarning ijodiy-izlanuvchanlik faoliyatini tashkillashtirish asosi, binobarin interfaol ta’limning ham asosidir.

Interfaol ta’lim jarayonida talabani barcha yo’nalishlarda ishlash ko’nikmasini shakllantirish muhim:

- muhim muammolarni izlash va ajratish - muammolarni tahlil qilish - ish faoliyatining maqsad va vazifalarini aniqlash - hal etish yo’llarini izlab topish - muammoni yechish o’zagini topish - ish dasturi va rejasini tuzish Ta’lim jarayoninnig muvaffaqiyati ko’p jihatdan o’zaro hamkorlikka bog’liq

bo’ladi. 1) o’qituvchining talabalar bilan 2) talabalarning bir-biri bilan 3) har bir talabaning o’qituvchi bilan Musiqa o’qituvchisining metodik tayyorgarligida pedagogik loyihalash va

pedagogik o’yinlar muhim ahamiyatga egadir.Talaba ijrochilik faoliyati bilan bog’liq mahoratini taqsimlashni, muloqot qilishni o’rganishi, ta’limga qo’yilgan maqsad natijalarini oldindan ko’ra bilishi lozim. Loyihalash pedagogik jarayonni tashkil etish va uning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. U asosan alohida talaba va talabalar guruhi tomonidan tashkil etiluvchi faoliyat mazmunini yoritishi zarur. Loyihalashda o’quv rejasi, dasturlari, darslik, metodik tavsiyalar va boshqa o’quv qo’llanmalar muhim manba bo’lib xizmat qiladi.

Amaliy mashg’ulotlarda pedagogik o’yinlarni qo’llash esa talabalarga pedagogik faoliyat texnikasiga erishish va o’z tayyorgarliklarini real sharoitda-sinfda tekshirish, sinab ko’rish imkonini beradi (talabalardan biri sinfda musiqa o’qituvchisi , qolganlari esa o’quvchilar sifatida ishtirok etadilar). O’yin metodlarini qo’llash natijasida talabalar musiqaning nazariy va amaliy sohasini puxta o’zlashtirib boradi, egallagan ijroviy malaka va mahorati yanada o’sadi, ichki his-tuyg’u bilan idrok etish

Ўқитувчи

талаба

талаба

талаба

152

jarayonidagi o’ziga xos yutuqlarini orttirib, kamchiliklarini bartaraf etish odat tusiga kirib boradi.

Quyida “Qora quti” interfaol metodi ustida to’xtalib o’tamiz. Mazkur metoddan o’zlashtirilgan bilimlarni yanada mustahkamlash maqsadida

foydalanish mumkin. Ayni paytda talabalarning hamkorlikda ishlash, ma’lumot vaziyatlarni boshqarish malakalarini oshirishga ham imkon yaratiladi. Xususan, Musiqaning elementar nazariyasi fanidan “Dominantseptakkord va uning aylanmalari” mavzusi bo’yicha olib boriladigan amaliy mashg’ulotda mazkur metod yordamida xotirani mustahkamlash, o’z qobiliyatini to’la namoyon qilish, musiqa savodxonligini oshirishni mustahkamlash mumkin. Mazkur metod vositasida quyidagi harakatlar tashkil etiladi: talabalar juftlikka biriktiriladilar. Ularga mavzu mohiyatini yorituvchi asosiy tushuncha, yahni Dominantseptakkord va uning aylanmalari ladning nechanchi pog’onasidan tuzilishi, qanday intervallardan iborat ekanligi hamda septakkordlardagi turg’un va noturg’un pog’onalarning joylashish tartibini kartochkalarga yozish topshiriladi. Talabalar ma’lumot vaqtda ushbu topshiriqni bajarganlaridan so’ng, o’qituvchi tomonidan tekshiriladi. Topshiriqni to’g’ri bajargan guruhning bir a’zosi o’qituvchi rolini bajaradi va to’g’ri javobni yozuv taxtasiga yozadi:

V D7-kat 3+kich3+kich3(V, VII, II, IV) VII D65-kich 3+kich3+kat2(VII, II, IV, V) II D43-kich 3+kat 2+kat 3(II, IV, V, VII) IV D2-kat2+kat3+kich 3(I', V, VII, II) So’ngra talabalar yozuv taxtasida qayd etilgan fikrni sharhlaydilar. O’qituvchi d-

moll tonalligida Dominantseptakkord va uning aylanmalarini tuzib yechishni topshiradi. Topshiriqni to’g’ri bajargan talaba o’qituvchilik vazifasini bajarib, juftliklarga mavzu mohiyatini yorituvchi sxema yoki jadval tuzishni topshiradi va mashg’ulot o’z-o’zini boshqarish tarzida olib boriladi, topshiriqning bajarilishi tekshiriladi.

Noananaviy dars turlarini ish faoliyatining asosiy shakliga aylantirish hamda ularni maqsadsiz qo’llash mumkin emas. Jahon psixolog-pedagoglarining tadqiqotlarida 21 asr metodlari sifatida ko’rilayotgan interfaol metodlar nafaqat zamonaviy maktablar uchun yuksak malakali o’qituvchilarni tayyorlash vazifasini bajarishda, balki ushbu jarayonni tezlashtirib ta’lim sifatini oshirishga ham sharoit yaratadi.

BOSHLANG’ICH SINFLAR MEHNAT TA’LIMI DARSLARIDA MILLIY

HUNARMANDCHILIKKA YO’NALTIRISH ISHLARINING

XUSUSIYATLARI G.S.Pardayeva, O.O.Pardayev (SamDU).

Mustaqillikka erishgan O’zbekiston Respublikasida dastlabki davrlaridanoq

jahon sivilizasiyasining taraqqiyotida muhim o’ringa milliy ma’naviyatimiz asosida kelajagi buyuk davlatni barpo etish - bosh maqsad etib belgilandi. Ushbu buyuk maqsadga erishishda asosiy e’tiborning yosh avlodni barkamol, ma’naviy va jismonan sog’lom, yuqori malakali kasb egasi qilib tarbiyalashga qaratilganligi milliy an’analarimiz, mentalitetimizning o’ziga xos ifodalanishidir. Prezidentimiz

153

I.A.Karimov tomonidan taklif etilgan va respublikamizda izchil amalga oshirib borilayotgan kadrlar tayyorlash milliy modeli bugungi kunda jahon miqyosida e’tirof etildi va o’zining dastlabki natijalarini bermoqda.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosiy maqsadi ham ta’lim tizimini jahon talablari darajasida isloh qilishdan iborat bo’lib, bunda amalga oshirilishi lozim bo’lgan asosiy yo’nalishlaridan biri o’quvchilar mehnat tayyorgarligini, kasbga yunaltirish ishlarini takomillashtirishdan iborat.

Har bir o’quvchining shaxsiy sifatlari, jamiyat talablari hamda kasb talablariga mos keluvchi sohani ongli ravishda tanlash ko’nikmalarini shakllantirish muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, boshlang’ich ta’lim jarayonida milliy hunarmandchilikka o’rgatishda o’quvchilarni ijtimoiy foydali faoliyatga faol jalb qilish, ularning tashabbusi va mustaqilligini rag’batlantirish, individual qiziqishlari, mayl va qobiliyatlarini rivojlantirish kabi jarayonlar amalga oshiriladi.

Boshlang’ich sinflardan mehnat ta’limi mashg’ulotlari mazmuni va usullari o’qituvchilar tomonidan insonlarning umumiy mehnat va kasb faoliyatlariga doir dastlabki mehnat ko’nikmalarini o’zlashtirishga qaratilgan bo’lib, o’quvchilar har bir mehnat harakatini ongli ravishda va shu harakatdan ko’zlangan maqsadga muvofiq shaklda bajarishga o’rgatib boriladi.

Kasbga yo’naltirish ishlari 1-sinfdan boshlab barcha fanlar mazmuni uzviy bog’liqligi asosida ularning kasblar turlari bilan tanishtirish hamda shaxsiy xislatlari kasblarnng ma’lum 5 ta turi, ya’ni odamantabiat, odam-texnika, odam-odam, odam-belgi tizimi, odam-badiiy obraz turlarining qaysi biriga mos ekanligini aniqlash hamda shu yo’nalishda rivojlantirib borish jarayonining natijasi hisoblanadi.

Boshlang’ich sinfda o’quvchilarni milliy hunarmandchilik kasblariga yo’naltirish ishlari mahalliy ehtiyojlar, imkoniyatlardan kelib chiqqan holda shuningdek istiqbolni belgilash tashkilotlari tavsiyasi hamda kollej va liseylar yo’nalishini hisobga olgan holda tashkil etiladi.

O’quvchilar milliy hunarmandchilik kasblariga yo’naltirish ishlarini amalga oshirish uchun quyidagi tashkiliy va uslubiy vazifalarni hal qilishimiz lozim: mehnat ta’limi bo’yicha nazariy amaliy mashg’ulotlar uchun o’quv xonalari hamda unda maxsus ish joyi tashkil qilish, xavfsiz va qulay mehnat sharoitini yaratish zarur. Xom ashyo materiallar, asboblar moslamalar mexanizmlar bilan ta’minlash, sanitariya-gigiyena, mehnat xavfsizligi bo’yicha belgilangan talablarni to’liq bajarilishini ta’minlash va muntazam nazorat qilib borish, mashg’ulotlarning yarim va bir yillik ish rejalarini tuzish, bunda mahalliy sharoit va ehtiyojlar va imkoniyatlarni hisobga olib, o’quvchilarni yaqindan tanishtirish mumkin bo’lgan kasb turlarini tanlash, o’g’il va qiz bolalarning o’zlariga xos mehnat mashg’ulotlarini va kasb tanlashlarini amalga oshirish borish, mashg’ulotlarda zamonaviy ilg’or pedagogik texnologiyalar, didaktik vositalardan keng foydalanish mehnat ta’lim va tarbiyasining birligini ta’minlash orqali o’quvchilarga turli kasblarga tegishli dastlabki ko’nikma, mehnatga qiziqish va mehnatsevarlikni shakllantirishimiz mumkin.

O’quvchilarning bilim, o’quv ko’nikmalarini turli usullar bilan nazorat qilib borish, o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma malmkalar quyidagi mezon bo’yicha baholash: shakllangan nazariy bilimlar shakllangan ko’nikma va malakalar milliy hunarmandchilik sohalari bo’yicha shakllangan umumta’lim

154

bilimlari milliy hunarmadnchilik kasblarining integrativ asoslarini o’zlashtirib boriladi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari maktabga ilk kunlaridan boshlaboq ularning turli xil yo’nalishdagi qobiliyatlari, qiziqishlari e’tiborga olib qaralishi maqsadga muvofiqdir. Milliy hunarmandchilikka yo’naltirish ishlarini samarali ravishda amalga oshirish, boshlang’ich sinflarda o’zlashtirgan bilim, malaka va ko’nikma va malakalarini mustahkamlaydi, dunyoqarashini shakllantiradi, ularning ijodiy qobiliyatlarini o’stgiradi hamda bidiiy estetik didini oshirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Kimda qog‘oz bilan ishlashga kimda tikish va bichishga, kimda rang-tasvirga, yana kimdadir kashtachilikka xullas bir sinfda 25-30 nafar turli xil yo‘nalishga moyilligi, qiziqishi mavjud o’quvchilarni kelajakda mashhur modiler, tikuvchi, usta, duradgor, rassom, pazanda, kulol, haykaltarosh bo’lib shakllanishiga sharoit yaratishimiz lozim. O’z vaqtida, rejali, tartibli o’tkazilgan mashg’ulotlar o’quvchilarning qiziqish va havaslarini oshiradi, ma’naviy, mafkuraviy qarashlarini boyitadi, xulosa qilib aytganda o’quvchilarga boshlang’ich sinfdanoq kelajakda milliy hunarmandchilik kasbni tanlashlariga ulkan zamin yaratilsa, kelajak-avlodning barkamol bo’lishida, jamiyatimizning rivojlanishida o’z ulushlarini qo’shadigan inson etib tarbiyalanadilar.

Adabiyotlar 1.Mazur V.A., Davidova L.G. Milliy hunarmanchilikka o‘qitish jarayoni va uni

tashkil qilish (metodik tavsiyalar, ruschadan B. Raximjonov tarj.) - T.: NIIPO. 1996. -18 s.

2.Mehnat ta'limidan umumiy o‘rta ta'lim maktablari uchun davlat ta'lim standartlari. Ta'lim taraqqiyoti. IV maxsus son. 1999

МОДУЛЛИ ЎҚИТИШНИНГ ТАМОЙИЛЛАРИ

Қ.М. Ғайбулов, Т.Н. Аъзамов, М.Х.Эшмуродов ( СамДАҚИ).

Информациянинг юксалиб бораётган кучсимон оқими тезлигини таъминлаш мақсадида, замонавий телекоммуникацияли информацион тизимлар қўлланилмоқда.

Кўриниб турганидек, илм-фан ва информациянинг хозирги замон усиш тезлиги ва хажми уларнинг утган 15-30 йилдаги холатидан кескин фақр қилади.

Илм-фан ривожи, олий маълумотли мутахассисларнинг фаолият доирасидир. Шунинг учун олий маълумотли мутахассисларни тайёрлаш тизими, уларнинг ўта иқтидорлиларига замонавий информация оқимини ўзлаштиришга, илмий текшириш фаолияти, индивидуал ва мустақил ишлаш куникмаларини ривожлантиришга, илмий-техникавий информация ва ўқув илмий адабиёт билан ижодий ишлай олишга имконият бериши лозим.

Модулли ўқитиш технологияси асоси бўлиб, қуйидаги тамойиллари хизмат қилади.

1. Тизимли квантлаш усули. Бу принцип информациянинг сиқиб бериш назарияси, мухандислик

билимлар концепцияси, дидактик бирликларни йириклаш назарияларининг талабларига асосланади. Шулар билан бир қаторда бу принцип қуйидаги психологик-педагогик конуниятларни хисобга олишни тақозо этади:

155

- катта хажмдаги ўқув материали, қийинчилик билан ва хохишсиз (исталмасдан) эсланади;

- маълум тизимда қисқартирилган холда берилган ўқув материали, осонроқ ўзлаштиради;

- ўқув материалидаги таянч қисмларнинг ажратилиб кўрсатилиши, эслаб қолиш фаолиятига ижобий таъсир этади.

Шу билан бир қаторда, ўкув метриалининг асосини илмийлик ва фундаменталилик ташкил этиши лозим. Модулда тизимли квантлаш тамйили, ўқув информациясининг тегишли структурасини тузиш йули билан эришилади. Модул умумий куринишда қуйидаги элементлардан иборат бўлиши мумкин:

- тарихий - бу муаммо, теорема, масала, тушунчаларнинг тарихига қисқача шарх бериш;

- муаммоли – бу муаммони шакллантириш; - тизимли – бу модул таркиби тизимини намоён этиш; - фаоллаштириш – бу янги ўкув материалини ўзлаштириш учун зарур

булган таянч иборалар ва харакат усулларини ажратиб курсатиш; - назарий – бу асосий ўқув материали булиб, унда – дидактик мақсадлар,

муаммони ифодалаш, гипотеза (фараз)ни асослаш, муаммони ечиш йуллари очиб курсатилади;

- тажрибавий – бу тажрибавий материални (ўқув тажрибаси, тажрибавий ишни ва бошқаларни) баён этиш;

- умумлаштириш – бу муаммо ечимининг тасвири ва модул мазмунини умулаштириш;

- қўлланиш – бу харакатларнинг янги усулларини ишлаб чиқиш ва ўрганилган материални амалиётда қуллаш буйича масалалар тизими;

- хатоликлар – талабаларнинг модул мазмунини урганишдаги узлаштиришда кузатиладиган бир турдаги хатоликларини очиб ташлаш, уларнинг сабабини аниқлаш ва тузатиш йулларини курсатиш;

- уланиш – ўтилган модулни бошқа билан шу жумладан ёндош фанлар

билан боғликлигини намоён этиш; - чуқурлаштириш – иқтидорли талабалар учун юқори мураккабли ўқув

материалини тақдим этиш; - тест – синовлаш – модул мазмунини талабалар томонидан ўзлаштириш

даражасини тестлар ёрдамида назорат қилиш ва бахолаш. 2. Мотивация (қизиқишни уйғотиш тамойили) Бу тамойилнинг мохияти, талабанинг ўқув-билим олиш фаолиятини

рағбатлантиришдан иборат бўлади. Бу асос солувчи қоидадир. Модулнинг ўқув

материалига қизиқишни ўйғотиш, билим олишга рағбатлантириш, машгулотлар

пайтида актив ижодий фикрлашга даъват этиш модулнинг тарихий ва

муаммоли элементларнинг вазифалари хисобланади. 3. Модуллилик тамойили

Бу тамойил, уқитишни индивидуаллаштиришнинг асоси бўлиб, хизмат қилади. Биринчидан, модулнинг динамик структураси фан мазмунини уч хил

куринишда намоён этиш имкониятини беради: Тўла, қисқартирилган ва

156

чуқурлаштирилган. Ўқитишнинг у ёки бу турини танлаш талабага хавола

қилинади. Иккинчидан, модул мазмунини ўзлаштиришда, усул ва шаклларнинг

турлилигида хам модуллик намоён бўлади. Бу эса ўқитишнинг

фаоллаштиришга шакл усулар (диалог, мустақил ўқиш, ўқув ва имитацион

ўйинлар ва ҳоказо), хамда муаммоли маърузалар, семинарлар, маслахатлар

бўлиши мумкин. Учинчидан, модуллик, янги материални поғонасимон ўзлаштиришда

таъминланади, яъни ҳар бир фан ва ҳар бир модулда ўқитиш оддийдан

мураккабга қараб йуналган бўлади. Тўртинчидан, модулга кирувчи ўқув элементларининг мосланувчанлиги

туфайли, ўқув материалини мунтазам равишда янгилаб туриш имконияти

туғилади. 4. Муаммолилик тамойили Бу тамойил, муаммоли вазиятлар ва ва машғулотларни амалий

йуналтирилганлиги туфайли, ўқув материалининг ўзлаштирилиш

самарадорлигини ошишига имкон беради. Машғулотлар пайтида гипотеза

қуйилади, унинг асосланганлиги кўрсатилади ва бу муаммонинг ечими

берилади. Купчилик холларда бизнинг ўқитувчилар дарсларда фақатгина

далиллар келтирадилар (улар хатто янги бўлса хам), аммо мисол учун АҚШда

ўқитувчи масалани ўрганиш услубига, ўзи қўйган муаммонинг ечим йўлларини, тажриба хусусиятини, унинг натижаларини кўрсатади ва тушунтиради. Яъни

тадқиқотчи сифатида намоён бўлади. 5. Когнитив визуаллик (кўз билан кузатиладиган) тамойили Бу тамойил психологик-педагогик қонуниятлардан келиб чиқади, уларга

кура ўқитишдаги кўргазмалар, нафақат сурат вазифасини, шу билан бирга

когнитив вазифасини бажарган тақдирдагина узлаштириш унумдорлигини

оширади. айнан шунинг учун когнитив графика-сунъий интеллект

назариясининг янги муаммоли сохаси булиб, мураккаб объектлар компьютер

суратчалари куринишда тасвир этилади. Модулнинг таркибий тузилмаси булиб

рангли бажарилган, когнитив-график ўқув элементлари Расмлар блоки) хизмат

килади. Шунинг учун расмлар модулнинг асосий бош элементи

хисобланадилар. Бу эса: Биринчидан, талабанинг кўриш ва фазовий фикрлаш қобилиятини

ривожлантиради. яъни ўрганиш жараёнига миянинг тасвирий унг ярим шари

бой имкониятлари қўшилади. Иккинчидан, ўқув материали мазмунини ўзида зич жойлаштириб равшан

кўрсатувчи суръат (расм), талабада тизимли билим шаклланишига ёрдам

беради. Учинчидан, рангли суратлар, ўқув информацион материални қабул

қилиниш ва эсланиш самарасини оширади, хамда талабаларни эстетик

тарбиялаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Инсоннинг билим олиши,

фикрлашнинг худи иккита механизмдан фойдаланганидек бўлади: уларнинг

бири символли бўлса, иккинчиси геометрик (алгебраик) бўлади.

157

Когнитив графиканинг асосий вазифаси билим олиш жараёнини

фаоллаштирувчи фикрлашнинг символли ва геометрик механизмларини ўз

ичига олган, билим беришни уйғунлашган моделларини яратишдан иборатдир. График (кўзга кўринувчи) информация миянинг ўнг ярим шари

имкониятларини фаоллвштиради, олий маълумотли мутахассис учун зарур

бўлган, тасвирий фикрлаш қобилиятини, интуициясини ривожлантиради. Буюк

олим А. Энштейн айтганидек – «интуиция хақиқатда энг катта бойликдир.

Менинг ишончим комилки, бизнинг фикрлашимиз асосан символлар орқали шу

билан бирга биз англамасдан кечади». Хақиқатда илм-фан гипотезасиз

(фаразсиз), фараз эса интуициясиз мавжуд бўлмайди. Шу билан бирга, кўргазмали информация оғзаки информациядан кўра,

ахамиятлироқ ва унумлироқдир. Кўриш механизмининг информацияни

утказиш қобилияти, эшитишникидан кўра анча юкоридир. Бу эса ўз навбатида,

кўриш тизимига, инсон қабул қилинадиган информациянинг қарийб 90

фоизини етказиш имкониятини беради. Ундан ташқари кургазмали информация

бир вақтнинг ўзида берилади. Шунинг учун информацияни кабул қилиш ва

эслашга оғзаки информациядан кўра кам вақт талаб этилади. Кўргазмали

информация ишлатилганда, таасурот хосил булиши оғзаки баёндан кўра ўртача

5-6 мартаба тезрок кечади. Инсоннинг кўргазмали информациядан

таъсирланиши, огзаки информациядан кўра шунча юқори булади. Купчилик

холларда у охиргисини ўтказиб юборади. Кўргазмали информацияни қайта

такрорлаш осон ва аниқроқдир. Одамнинг кўргазмали информацияга ишончи

огзаки информациядан кўра юқори бўлади. Шунинг учун «юз бор эшитгандан

кўра, бир бор кўрмоқ афзалроқдир» деб бежиз айтилмаган. 6. Хатоликларга таяниш тамойили Бу тамойил, ўқитиш жараёнида доимий равишда хатоликларни излаш учун

вазиятлар яратилишига, талабаларнинг рухий фаолияти функционал тизими

таркибида олдиндан пайқаш тузилмасини шакллантиришга қаратилган

дидактик материаллар ва воситаларни ишлаб чиқишга йуналтирилган булади. Бу тамойилнинг амалга оширилиши, талабада танқидий фикрлаш

қобилиятини ривожлантиришга ёрдам беради. 7. Ўқиш вақтини тежаш тамойили Бу тамойили талабаларда индивидуал ва мустақил ишлаш учун ўқув

вақтининг захирасини яратишга йўналтирилган бўлади. Тўғри ташкил қилинган

модули ўқитиш, ўқиш вақтини 30% ва ундан ортиқ тежаш имкониятини беради.

Бунга эса модули ўқитишнинг барча принципларини тўла амалга оширилганда,

ўқув жараёни комптютерлаштирилганда, ёндош фанларнинг ўқув дастурлари

мувофиқлаштирилганда эришиш мумкин. Бу муаммоларнинг долзарблигини хисобга олиб, мазкур ишда ўқитишнинг

модул тизими ва педагогик технологияси амалий асослари тақдим этиляпти. Фойдаланилган адабиётлар

1. «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» Т.: 1997, 64 бет. 2. Н.Х.Авлиёкулов «Ўқитишнинг Модули тизими ва педагогик технологияси

амалий асослари», Бухоро, 2001.

158

ОРГАНИЗАЦИЯ ИТОГОВОГО КОНТРОЛЯ В ПРАКТИЧЕСКОМ КУРСЕ

РУССКОГО ЯЗЫКА Ганиева Р.Р. (СамГАСИ).

Аннотация: Данная статья посвящена организации итогового контроля в

практическом курсе русского языка, в ней рассматриваются направления, объекты, предметы контроля, а также общие требования к итоговому контролю.

Ключевые слова и выражения: диагностическая, оценочная, прогнозирующая функции; речевые навыки, речевая деятельность, объекты контроля, объективные критерии; рецептивные, продуктивные виды речевой деятельности, качественные, количественные показатели; монологическая, диалогическая речь; объективность.

Организация итогового контроля в практическом курсе русского языка предполагает решение нескольких вопросов: что проверяем, как проверяем и с какой целью?

Цели конкретного вида контроля обусловлены его функциями, выдвигаемыми в качестве основных. Итоговый контроль проводится для выявления степени сформированности и качества речевых навыков и умений, а также для уточнения и коррекции системы работы в последующий период обучения.

Содержание контроля определяется характером задач обучения и содержанием учебной дисциплины. Принцип активной коммуникативности, ведущий в практическом курсе русского языка, в качестве основной задачи обучения выдвигает развитие и совершенствование русской устной и письменной речи студентов. Основные показатели практического владения различными видами речевой деятельности выявляются при контроле по следующим направлениям:

умение читать и понимать прочитанное; умение понимать речь на слух; умение говорить (монологическая и диалогическая формы); умение выражать мысли в письменной форме. Итак, объектами контроля в практическом курсе русского языка являются

все виды речевой деятельности. Вместе с тем считаем необходимым и важным в итоговом контроле на каждом этапе обучения выделение одного из видов в качестве основного, ведущего, когда несоответствие сформированных навыков и требований к ним в данном виде речевой деятельности не позволяет считать обучение успешным.

Целесообразна следующая последовательность выделения видов речевой деятельности по этапам обучения: чтение, аудирование, говорение, письмо. В первую очередь выделяется чтение и аудирование, т.к. без владения определенным уровнем навыков и умений в этих видах речевой деятельности дальнейшее обучение в вузе сопряжено с большими трудностями. В последнюю очередь – письмо как наиболее сложный вид речевой деятельности.

Организация контроля предполагает определение объективных критериев (качественные и количественные показатели) уровня сформированности навыков и умений в каждом виде речевой деятельности.

159

В рецептивных видах речевой деятельности предметом контроля является понимание воспринимаемой информации.

Ведущий показатель понимания текста при чтении и аудировании – понимание фактов. Он имеет качественную сторону (правильность) и количественную (число правильно понятых фактов). В ходе контроля внимание акцентируется на содержании, а не на количестве передаваемой информации.

Общеизвестно, что читать можно по – разному: читать и не понимать, читать и понимать, читать и понимать даже то, что не написано. Это в полной мере относится и к восприятию аудиотекста. Умение студента осмыслить логические связи, о которых прямо не говорится в тексте, сделать обобщение содержания свидетельствует о глубине понимания воспринимаемой информации. Глубина понимания – это дополнительный показатель уровня сформированности навыков и умений студентов в чтении и аудировании.

В качестве основного приема итогового контроля навыков и умений в рецептивных видах речевой деятельности наиболее целесообразным представляется письменный пересказ текста.

В продуктивных видах речевой деятельности контролируется содержание высказывания и качество его оформления.

Содержание монологической речи оценивается по следующим показателям: соответствие теме, полнота раскрытия темы, правильность фактического материала, последовательность изложения. Это требование к информационной стороне высказывания и его логическому построению. Указанные критерии можно рассматривать как качественные показатели уровня сформированности речевых навыков и умений. Объем высказывания (количество предложений) – количественный показатель.

Контроль языкового оформления высказывания осуществляется также на основе качественных и количественных показателей. Качество речи определяется ее богатством, точностью и выразительностью. Следовательно, качественными показателями сформированности навыков в оформлении высказывания являются:

разнообразие используемых лексических и грамматических средств; точность словоупотребления; стилевое единство высказывания. Количественным показателем является количество ошибок. Чтобы

количественные показатели оценки содержания и оформления речи не вступали в противоречие (чем больше по объему высказывание, тем больше разного рода ошибок), целесообразно рассматривать и оценивать количество ошибок на определенный объем высказывания (на 5 – 6 предложений).

Рассмотренные качественные и количественные показатели уровня сформированности навыков и умений монологической речи в полной мере могут использоваться и при контроле диалогической речи. Данные показатели варьируются в зависимости от этапа обучения, наполняются вполне конкретным содержанием, отражающим постепенное их усложнение во всех видах речевой деятельности в соответствии с требованиями программы.

Специфика практического курса русского языка обусловливает необходимость оптимальной формы итогового контроля – такой организации, когда контроль осуществляется в несколько приемов. На предварительном

160

этапе (до итогового контроля) контролю подлежат орфографические и пунктуационные навыки, навыки и умения аудирования и письма. При этом контроль навыков и умений аудирования и письма совмещается, т.к. изложение воспринятых фактов аудиотекстазаписывается.

На итоговом контроле определяется уровень сформированности навыков и умений чтения и говорения. Студент получает итоговую оценку, выведенную на основе результатов контроля всех видов речевой деятельности.

Таким образом, общие требования к итоговому контролю в практическом курсе русского языка сводятся к следующему:

объектами контроля на всех этапах обучения являются все виды речевой деятельности;

контроль речевых навыков и умений осуществляется в пределах изученных тем;

контрольные задания не должны быть новыми для студентов; уровень сформированности речевых навыков и умений определяется на

основе объективных и единых показателей; объективность итогов контроля обеспечивается обоснованными

критериями оценки.

ШАХС ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ ЎРНИ М.Файзиева (Қарши ДУ).

Оиланинг этнопсихологик хусусиятларини, оила аъзолари онгига соғлом

фикрларни сингдиришнинг педагогик тамойилларини, психологик механизмларини, оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг маънавий-маданий жиҳатларини инобатга олиш мақсадга мувофиқдир. Бугун барчамизга истиқлол мафкураси ва миллий ғоя мамлакатимиз эришаётган ва эришажак ютуқларнинг асосларидан бирини ташкил қилиши, миллатни миллат, халқни халқ қилиб бирлаштирувчи, жамият ижтимоий тараққиётининг зарурий мезони эканлиги тарихий ҳақиқатдир. “Оила ҳақида гапирар эканмиз, авваламбор, оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи эканини тан олишимиз даркор”38.

Маълумки, иймонлилик, инсонпарварлик, диёнат, эътиқодлилик каби шахс мафкуравий тасаввурларининг асосида ётган фазилатлар ўсмирнинг энг аввало оилавий муносабатлар тизимида тутган ўрнидан, ота ва она, оиладаги бошқа катта авлод вакилларининг ижтимоий мавқелари ва роли мазмунидан келиб чиқади. Зеро, мафкуравий тасаввурлар ҳамда улар асосида шаклланувчи инсоний фазилатлар шахснинг яхлит структурасидаги муҳим омиллардан ҳисобланади.

Миллий ғояни оила муҳитида боланинг онги, қалбига сингдиришнинг

38Каримов И.А. Оила фаровонлиги – миллат фаровонлиги: Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг

Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 5 йиллигига бағишланган мажлисидаги табрик сўзи. // Халқ сўзи газетаси. – 1997. – Б. 8. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида: Т.6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 400 б.

161

муҳим воситаси – бу оилавий қадриятларни сақлаш ва илғор оилавий анъаналарни кундалик тарбия тизимига жорий этиш, турмуш тарзининг бир бўлагига айлантиришдир. Бунда ота-онанинг ўрни ва роли бевосита характерга эга бўлиб, фақат соғлом муомала ва самимият муҳитигина ўсмирнинг дунёқараши шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади.

Ҳар бир инсоннинг, айниқса, эндигина ҳаётга қадам қўйиб келаётган ёшларнинг онгига шундай фикрни сингдириш керакки, улар ўртага қўйилган мақсадларга эришиш ўзларига боғлиқ эканлигини, яъни бу нарса уларнинг собитқадам ғайрат-шижоатига, тўла-тўкис фидокорлигига ва чексиз меҳнатсеварлигига боғлиқ эканлигини англаб етишлари керак. Худди шу нарса давлатимиз ва халқимиз равнақ топишининг асосий шартидир.

Шу нуқтаи назардан, оилавий анъаналар, расм-русмлар ва одатлар орқали болаларимиз онгига миллий ғояни ва истиқлол мафкурасини сингдиришни таъминловчи психологик омиллар ва шарт-шароитларни аниқ билиш ўта долзарб ва муҳим вазифадир.

Халқ психологиясида мафкуравий таъсирчан омиллар моҳиятини билиш, янгича расм-русмлар маросимларнинг аҳамиятли томонларини кундалик турмуш тарзига айлантириш ёшлар эътиқодига самарали таъсир кўрсатувчи педагогик технологияларга киради.

Таъкидлаш жоизки, оила ижтимоий институт сифатида ўзининг барча вазифаларини бажарган тақдирдагина, мафкуравий тарбиянинг кафолатли ўчоғига айланади. Зеро, ҳар бир оиланинг муқаддас вазифаси – қобилиятли фарзандларни ўстириш, уларни жисмоний, интеллектуал ва маънавий томондан етук қилиб, ота-онасига, Ватанига садоқатли инсонлар қилиб тарбиялашдан иборат. Яъни, ҳам маънавий, ҳам жисмоний жиҳатдан соғлом, баркамол инсон фақат соғлом оилада шаклланиши мумкин. Оиладаги соғлом муҳит ва барқарорлик эса яхлит жамият маънавий такомилининг асносидир.

ИЛМИЙ НАЗИРИЯ ВА АМАЛИЁТ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛИҚЛИК.

С.Н.Норов., ўқитувчи. Мухаммадиев А.А. (СамДАҚИ).

Илмий назария қандай бўлмасин, у шу соҳада илмий ижод фундаменти, база ҳисобланади. У ўзининг ҳаракатида илмий ижодда янги-янги ахборотларни олиб беради, кўпайтиради. Илмий назария ривожланиш вақтида илмий революция бўлиши мумкинки, бунда мавжуд илмий назариялар ўрнини янги, янада мазмунли, чуқур ва ахборот даражаси юқори назария ва ғоялар келади. Илмий назариянинг тўлалиги, ҳақиқийлиги унинг тушунтириш ва олдиндан айта билиш функцияси билан боҳоланади. Илмий назариянинг асосий функциялари тизимига илмий билимни системали тушунтириш, мавжуд билимларни кенгайтириш, чуқурлаштириш ва аниқлаштириши, янги фактларни олдиндан айта билиш, илмий билимнинг мустаҳкамлигини ошириш, фандаги эмпирик ва назарий билимларнинг синтези ва амалиётга жорий этиши киради.

Системалаш-бу мантиқий тузилма шаклида бўлган факт ва билимларни тартибга солиш демакдир. Бундай таърифлаш, яъни тушунтириш материал тайёрлашда муҳим роль ўйнайди. Чунки, тушунтиришда олдинги олинган барча маълумотлар, фактларнинг ўзаро боғлиқлиги қонунияти, умумийлиги,

162

объектнинг ички ва ташқи боғлиқлигини очиб беради. Кейинчалик булар кенгайтирилади, чуқурлаштирилиб, аниқлаштириладики, келажак ҳақида илмий прогноз олишдек ажойиб функцияси бажарилади. Назарий билимлар синтетик ва комплекс характерда бўлади. Амалиёт илмий назарияни тўғрилигини синовдан ўтказиб исботласа ёки нотўғрилигини билдирсада, кейинчалик илмий назария ҳудди шу амалиётни ривожлантиришга сабабчи бўлади. Синовдан ўтиб, ўз тасдиғини топган илмий назария амалиёт бошқарувига раҳбарлик қилади. Унинг фаолиятини олиб боришга қўлланма бўлиб хизмат қилади.

Назариянинг амалиёт билан боғланиш механизмини тушунтиришда Кельвин фикрини келтирсак, мақсадга мувофиқ, яъни у назарияни тегирмон тошига қиёслайди, амалиёт натижаларини эса шу тегирмон тошига тушаётган донга. Бундан шу тушунча келиб чиқадики, тегирмон тоши ўзи қанча айланмасин ҳеч қандай фойда беролмайди ( назария фақат ўзига хизмат қилади). Ундан чиқадиган ун, доннинг сифати билан аниқланади, агар дон чириган бўлса, сифатли ун беролмайди. Шунинг учун ҳам яхши эксперимент, тажриба илғор назария тузишга асосий шарт хисобланар экан, албатта бу амалий натижалар олиш шарти ҳамдир. Кўп ҳолда амалиёт тушунчаси, одамларни ўраб турган дунё ва жамият предметларининг ўзгаришига боғлиқ моддий фаолияти тушунилади. У ўзининг эксперимент, ишлаб чиқариш ва социал-ўзгарувчан фаолиятига таркиби қисмидан иборатдир. Умуман олганда, бунда субъектнинг объектга ёки тескариси объектнинг субъектга бўлган таъсири, унинг бир-бирига боғлиқлиги аниқланади. Планетада меҳнат жараёнида инсоният жамият ва табиат орасида моддалар алмашинуви, энергия ва информация бўлади. Меҳнат объекти натижаси, воситаси, меҳнат субъектининг ўзи ва мақсади планетанинг табиий ривожланиш маҳсулоти сифатида объект хусусийлиги шароитининг тасаввури бўлади. Албатта, бу одамзот амалиётига ҳам таъсир этади, яъни табиатни билиш қонунларига асосланиб ўзгартирувчи, кейинчалик амалиётнинг эҳтиёжини фақат ер объектлари ва шароити қониқтирмай қолди. Балки инсон космик ахбаратлар билан қизиқиб қолди. Билиш назарияси критерийси сифатидаги амалиётга астрономик, кузатишлар, кашфиётлар ва ҳ.к. киритиладики, амалиёт ногеоцентрик формага келтирилади. Бу асосан кузатиш билан аниқланади. Кузатиш бир томонлама ахборотлар бўлганлиги учун субъет кузатиш объектини ўзгартиролмаслиги ва унинг энергияси ва нарсаларнинг ишлаб чиқариш мақсадида қўллай олмайди (албатта, Қуёш нуридан бошқа).

Одамзотнинг фаолиятини асосийси, бу унинг амалий фаолияти ҳисобланади. Ҳар қандай фаолият ҳам ўзининг стуктураси, таркибий қисмига эгаки, уларнинг ўзаро муносабати у ёки бу фаолиятнинг табиатини аниқлайди. Структуравий таркибининг асосийларига унинг субъекти, объекти воситаси, операциялар, натижалар, мақсад ва фаолият шароити киради. Агар фан ривожланиши даврида назария ва эксперимент, назария ва ҳаёт, назария ва амалиёт ўртасида ажралиш бўлса, бу фаннинг нормал ривожланишини бузилганлигидан далолат берадики, буни дарҳол тўғрилаш керак бўлади. Назария ва амалиётнинг бир-бирига ўта яқинлигини ҳозирги замон иқтисодий назарияда кўришимиз ҳам мумкин Умуман, иқтисодий назария-бу ижтимоий

163

фан бўлиб, ишлаб чиқаришдаги одамлар ва гуруҳлар ҳаракатини чегараланган ресурслар шароитида талабни қондириш мақсадида моддий бойликни тақсимлаш ва истеъмол қилишни ўрганади.

Унинг ўрганиш объекти сифатида ишлаб чиқариш сохасидаги одамлар амалиёти, тақсимот ва истеъмол олинади. Албатта, иқтисодий назария ҳамма саволларга ҳам тўла жавоб бера олмасада, унинг иқтисодий ҳаётда, менежментда, ишлаб чиқаришни ташкил этишда, конкуренцияда тўғри қўлланилиши тадбиркорлар, бизнесменлар, бу билан шуғулланган барча одамларда ижодий изланишга интилишини уйғотади ва унга йўналтирилади. Француз файласуфи О.Кант таъбирича, билим олдиндан кўришга, олдиндан кўриш эса ҳаракатга келтиради.

ГИПОТЕЗАНИНГ ИҚТИСОДИЁТДАГИ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

С.Н.Норов., ўқитувчи. Мухаммадиев А.А. (СамДАҚИ).

Гипотеза-илмий жиҳатдан асосланган, таҳмин, фараз бўлиб текширилаётган объект ҳақидаги факт ва маълумотларга зид бўлмаган, лекин ҳақиқатлиги исботланмаган илмий билиш шаклидир. Илмий билиш тарихида кўплаб гипотезалар бўлиб, улар бир-бирини тўлдирувчи, бир-бирига зид, қарама-қарши инкор этувчи бўлиш мумкин. Гипотезанинг пайдо бўлиши маълум шарт-шароитни талаб қиладики, худди шунда ечилишида хам маълум шарт-шароит бўлиши зарур. Вақт жиҳатдан ана шу икки шароит гипотезанинг туғилиши ва ечилиши ўртасидаги суратларда илмий изланиш олиб борилади.Гипотеза изланувчиларни, йўллантирувчи илмий қурол ҳамдир. Илмий билишда пайдо бўлган гипотезалар кейинги тадқиқотларда текширилиб, уларнинг ҳақиқатлиги ё тасдиқланади ёки хатолиги исботланиб, рад қилинади. Гипотезани рад этиш учун унинг хатолигини исботловчи биргина илмий фактнинг бўлиши кифоядир. Барча гипотезаларнинг тахминий фаразларга мосланганлиги уни орасида исботлаш-асослаш учун янги фактларни қидириб топишни, бунинг учун экспериментлар ўтказишни ва шу соҳа бўйича барча билимларни таҳлил этишга йўналтирилади. Улар албатта амалиётда синалади, тадқиқот этилади.

Бир жараённи ўрганишда бир неча гипотеза айтилиши мумкин. Уларни танланган ҳатто соддалик, тежамлилик моментлар хам маълум аҳамиятга эга бўлади, чунки улар яқинроқ назарий системани аниқлашда ёрдамчи восита бўлиб қолади. Фанда “Каяма қонуни” номи билан юритиладиган қоида у ҳақиқат-содда бўлади, деб қабул қилган. Масалан, Ньютоннинг қонунида жами бўлиб тўрт фактор бўлса, яъни жисм массаси, тезлик, вақт ва анча соддалашган (ҳақиқийлашган). Эйнштейн қонунида эса: масса, нур тезлиги ва энергия ташкил этади.Хозирда бундан аниқ, соддароқ ва аҳамиятли қонун фанда йўқ. Шунинг учун ҳам, тафаккур объекти реалликни, унинг алоқаларининг бутун ранг-баранглигида акс эттириш вазифаларини ҳал қилишга томон энг оқилона, содда, равшан йўл билан бормоғи лозим. Бошқа муносабатларда тенг қимматли гипотезалардан ўз мақсадида соддароқ, равшанроқ, тежамлироқ тарзда борадиган гипотеза афзал қўрилади. Албатта, бундай танлашда асосий

164

воситалари сифатида юзага келади. Амалиёт эса, уларни танлашда асосий воситалардан ҳисобланади.

Гипотезани асослаш ва исботлаш уни назарияга олиб келади, агар улар тасдиқланса фанда назария пайдо бўлади. Гипотезанинг ижоддаги ўрни, унинг тафаккуридаги олдиндан кўрилган, айтилган фаразни амалиёт билан боғланиш ҳисобланади. У унгача бўлган билимни умумийлаштириб изловчини фаолиятини активлаштиради, ижод жараёнини янги даражага кўтаради, унинг фантазиясини активлаштиради, ижод жараёнини янги даражага кўтаради, унинг фантазиясини, ўйловини, интуициясини кўчайтиради.

Иқтисодиёт соҳасида гипотеза алоҳида ўрин эгаллайди. Иқтисодий назариянинг яратилиши, кўпгина иқтидорли олимларнинг ўз тасдиғини ҳаётий қарашларида акс этган, гепотезалардан ташкил топганди. Улардан иқтисодий ривожланиш қонуниятлари, ривожланиши самарали йўлларни танлаш, чегараланган табиий ресурсларни оптимал қўллаш, одамларнинг талабини максимал даражада қондириш масалалари ҳақида илмий фикрлар берилади. Масалан, ҳар қандай ишлаб чиқаришни ташкил этиш бизнес режани тузишдан, яъний бизнес иқтисодий гипотезадан бошланади. Худди шунингдек, давлат ва жамият иқтисодий ривожланишида ҳам гипотетик билимлар кенг қўлланиб келинмоқда. Масалан, иқтисодий соҳадаги либерализм бўйича. Олим Людовиг фон Мизес эса, иқтисодий материализм назариясида, жамиятнинг иқтисодий сферасида либерализм-бизнинг цивилизациямизда абсолют асосий ҳисобланадики, уни таркибий қисмини меҳнат тақсимоти хусусийлик, хусусий мулк, эркин айирбошлаш ташкил этади.

Ф.Хайекнинг фикрича, замонавий либериализм қуйидаги асосий таркибий қисмларни ўз ичига олади: қонун олдида ҳамма баробар ғояси рационаллик ғояси, толерантик ва тарихийлик ғояси, яъни муаммони келажакда эмас, шу ерда ва ҳозир ечиш кераклигини билдиради. Буни машҳур иқтисодчи олим Р.Дворкин бу ерга бозор иқтисодиётини ҳам либериализм программасининг ядроси, асосийси деб ҳисоблайди. Парламент томонидан, ушбу лойиха бир мунча қайта ишланиб, ўзини тасдиғини топади ва ҳаётга татбиқ этилади. Агар у ҳаётдаги ўз татбиқида тўғрилигини исботласа, ундан шу соҳада гипотетик билан янада ривожланиб, кўпаяди. Ҳар кунги ҳаётда ҳам, бир киши доимо ўзининг локал гипотезаларини яратиб,уни кунлик ҳаётида қўллайди. Масалан, қандай қилиб оилавий бюджетни рацинол ва самарали сарф этиш, ўзининг жамғармасини нималарга: акцияларгами, қимматбаҳо нарсаларгами ёки аниқ мақсадларгами ишлатилишини ҳал қилади. Бундай пайтларда уларнинг шахсий ҳаётий тажрибалардан келиб чиққан билимлар асосий роль ўйнайди. Бундай шахсий гипотезалари асосида, унинг турмуш даражасининг ўсиши, тараққиёт мувафаққияти турадики, буларни бартараф этиб, гипотетик билимларни реал қўлланишда унинг қобилияти, ҳохиши, меҳнатсеварлиги иқтидорлиги, ижодий патенциали ва интилиши муҳим ўрин эгаллайди. Иқтисодий фанларнинг ривожланишида гипотетик билимлар асосида назарияларни тузиш маълум концептуал схема орқали, яъни гипотезалар, изланаётган объектнинг табиати ҳақида билимлар ва буларга қўшимча назарий хулосалар ва хотималар, айрим таркибий элементлар орасидаги эмпирик боғлиқликлар билан берилади. Бундай схемаларни самарали қўллаш эса, изланувчининг ижодий ёндошувига,

165

қобилиятига боғлиқ бўлади. Мақсадга мувофиқ, худди ана шундай пайтда, яъни гипотезалардан назарияга ўтишда, изланувчи ўзини ижодини максимал даражада кўрсатиши шароити бўлади.

ОЛИЙ МАТЕМАТИКАДАН МУСТАҚИЛ ИШЛАРНИ БАЖАРИШДА АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ М.С. Жабборов., Қ. Мамасолиев. (СамДАҚИ).

Кейинги пайтларда талабалар мустақил ишларини ташкил этиш, уларнинг шакли ва мазмунига нисбатан янгича талаблар қўйилмоқда. Шунга мувофиқ "Олий математика" дан ҳам фан ўқитиладиган деярли барча таълим йўналишлари учун ўқув дастурига мос назарий ва амалий мустақил ишлар топшириқлари, уларни бажариш бўйича услубий кўрсатмалар ишлаб чиқилган ва ишлаб чиқилмоқда. Ҳозирги ахборотлаштириш асрида олий техника ўқув юртларида фанларни талабаларга ўргатишда янги педагогик технологиялардан, жумладан, ахборот-коммуникацион технологиялар(АКТ)дан фойдаланиш долзарб вазифадир. Мазкур мақолада олий техника ўқув юртларида "Олий математика" фанидан мустақил ишларни ташкил этишда АКТдан бири сифатида “Математик пакетлар” ёки “Компьютер математика системалари” (бундан кейин КМС деб аталувчи) компьютер дастурларидан фойдаланиш масалалари қаралган. "Олий математика" фанини талабаларга кўргазмали ўргатишда, бундан 25-30 йиллар олдин фаннинг бир неча мавзуларинигина ўз ичига олган кинофильмлар, диафильмлар бўлиб, улар ҳам институт бўйича битта жойда - ўқитишнинг техника воситалари хонасида сақланар эди. Ҳозирда фанни кўргазмали ўргатишга хизмат қилувчи бир неча воситалар мавжуд. Шуларнинг асосийларидан бири КМСдир. Уларнинг бир неча турлари яратилган: Maple, Matlab, Matematika, Matcad, Derive. Биз Maple КМСдан фойдаланиш ҳақида сўз юритамиз. Бу система 1980 йилда Канаданинг Ватерлоо университетида Кейт Геддес ва Гастон Гоннетлар томонидан ташкил этилган символли ҳисоблашлар гуруҳи томонидан “Windows учун Maple” номи билан яратилган. Бу система мунтазам равишда мукаммаллиширилиб келинмоқда. Унинг охирги Maple-15 версияси ёрдамида мураккаб графикларни ясаш, тенгламалар ва улар системаларини ечиш, оддий ва хусусий ҳосилали дифференциал тенгламаларнинг бир неча синфларини ечиш имконияти бор.

Ҳозир дунёнинг кўпгина ривожланган мамлакатларида математика фанини ўқитишда, фанга оид услубий адабиётлар яратишда КМСдан кенг фойдаланишга ўтилмоқда. Бизнинг “Олий математика ва физика” кафедрасида ҳам ўқув жараёнида КМСдан фойдалиш бўйича маълум ишлар қилинмоқда. Биз бу ерда фан бўйича мустақил ишларни бажаришда КМСдан фойдаланиш ҳақида мулоҳазаларимизни билдирмоқчимиз. “Олий математика” бўйича мустақил ишларни бажариш иккита – амалий ва назарий қисмдан иборат. Амалий қисмга оид топшириқлар талаба мустақил бажариши лозим бўлган мисол-масалаларни ўз ичига олади. Одатда, мустақил ишлар бўйича услубий кўрсатмалар тайёрланган бўлиб, уларда топшириқларни бажаришга оид қисқача назарий маълумотлар берилади ҳамда намунавий мисол-масалалар ечиб кўрсатилади. Намунавий мисол-масалаларни КМСда ҳам бажариб

166

кўрсатилиши мақсадга мувофиқ. Бу талабаларда ўз вариантига тегишли топшириқларни КМСда ҳам бажариб кўриш, бунда масалада қатнашган ўзгарувчилар(параметрлар)нинг турли қийматларида масала ечимининг қандай ўзаришини кузатиш имкони бўлади. Натижада мустақил ишни бажариш жараёни фақат ёзувлардан иборат бўлмасдан, маълум даражада қизиқарли бўлади. Буни қуйидаги мисолда кўриш мумкин. Айтайлик, мустақил ишлар топшириқларида қуйидаги топшириқ бажариб кўрсатилган бўлсин: берилган

f(x)=x2, g(x)=lgx функциялар учун қуйидагиларни топинг:

f[g (x)], f(g(10), g[f(x)], g[f(10)], g[f(-2)] Бажарилиши: y=f(x)=x2, u=g(x)=lgx; f[g(x)]=f(u)=u2=lg2x; f[g(10)]=lg210=12 =1; g[f(x)]= g(y)=lgy=lg(x2); g[f(10)]=lg102 = 2; g[f(-2)]=lg(-2)2 = lg4=0,60206. Энди топшириқнинг Mapleда бажарилиши келтирамиз. Олдин графикларни ясаш дастурини ишга тушириб, restart оператори

билан ўзгарувчи ва ўзгармасларнинг илгариги қийматларини бекор қиламиз[1]: > with(plots): (1) > restart: (2)

f(x) ва g(x) функцияларни Mapleда аниқлаймиз: f:=x->x^2; g:=x->log10(x); (3)

Энди бу функцияларнинг қийматларини ҳисоблаш мумкин: f(g(x)); f(g(10.)); g(f(x)); g(f(10.)); g(f(-2.));

Натижа компьютер экранида қуйидагича чиқади: ( )ln x 2

( )ln 10 2

1. ( )ln x2

( )ln 10 2.000000000 0.6020599913

Берилган функциялар ҳақида тасавуримиз тўлароқ бўлиши учун улар графикларини бирорта, масалан, [1; 10] оралиқ учун ясаб кўрамиз:

> plot([f(g(x)), g(f(x))], x=1..10, color = [green, blue]); (4) Бу ерда plot –функциянинг графигини ясаш оператори; color – чизиқ

рангини билдиради; green - яшил; blue - кўк. Натижада f(g(x)) – яшил (green), g(f(x)) – кўк (blue) рангда чизилади (1-расм).

1-расм

Агар мустақил иш топшириқларида талабадан f(x)=3sin2x, g(x)=e-x/2 функциялар учун f[g (x)], f(g(2), g[f(x)], g[f(2)], g[f(-1)] ларни топиш талаб қилинса, талаба ўз топшириғини фақат (3) ва (4) ни ўзгартириб, бажариши мумкин. Берилган ҳисоблашлар зерикарли бўлмайди ҳамда функциялар графикларини турли оралиқлар учун, ҳар хил рангларда ясаб кўравериш имконияти бўлади.

167

КЕКСАЛАР БИЛИМИ ЭЗГУЛИККА ЕТАКЛАЙДИ, УНИНГ ИЛМИ

ГАВҲАР ХАЗИНАСИДИР А. Тоштемирова, катта ўқитувчи А.Э.Зиётова (СамДАҚИ).

Тарих тажрибаси шундан далолат берадики, ўз халқига, унинг

анъаналарига, тили ва маданиятига муҳаббат ва ҳурматни тарбияламасдан туриб, ҳақиқий инсонни тарбиялаш мумкин эмас.

“Кексаларни эъзозлаш йили” Давлат дастуридан кўзланган мақсад, Президентимиз таъкидлаганидек, “Ҳар қайси халқ миллий қадриятларини ўз мақсад-муддаолари, шу билан бирга, умумбашарий тараққиёт ютуқлари асосида ривожлантириб, маънавий дунёсини юксалтириб боришга интилар экан, бу борада тарихий хотира масаласи алоҳида аҳамият касб этади. Яъни, тарихий хотира туйғуси тўлақонли равшда тикланган, халқ босиб ўтган йўл ўзининг барча муваффақият ва зафарлари, йўқотиш ва қурбонлари, қувонч ва изтироблари билан холис ва ҳаққоний ўрганилган тақдирдагина чинакам тарих бўлади”

Қадимги Ҳинд эпоси “Махабхарат” достонида “кенг дунёни тор қилган нима?” деган саволга “жаҳолат” деб жавоб берилган экан. Агар шу саволинг акси сўраладиган бўлса, у ҳолда мантиқан шундай жавоб олиш мумкин: “Жаҳолатдан тор бўлган оламни одамлар кўзига ёруғ, суйгули этгувчи – маърифатдир!” Мантиқийлик занжирини суқротона улайверсак ана шу ёруғлик, зиё манбаи бўлган олимлар, донишмандлар шоҳсупасига етиб келамиз.

Самарқанднинг бугунги буюк олимлари, донишмандлари шоҳсупасида етук тарихчи олим сифатида муносиб ўринга эга бўлган, “ҳикмат излаганга ҳикматдир дунё”, - деган эзгу ғоя билан тарих зарварақларини ўзларининг илмий асарлари билан бойитиб келаётган, тарих фанлари доктори, профессор Шакар Ахадовни кўрамиз.

Олимнинг эзгуликка юғрилган ҳаёт йўлига назар солсак, ярим асрга тенг вақтини илмга бахшида этиб, мамлакатимизнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий – маданий ва диний соҳаларига доир тарихий сабоқларни бугунги тараққиётимиз учун тадбиқ ва тадқиқ этаётганлигини, маърифий соҳада талаба ёшлар қалби ва онгини миллий менталитимизга хос хусусиятлар билан бойитишда жонбозлик кўрсатиб фолият олиб бораётганлигини гувоҳи бўламиз.

Айниқса, домланинг 2012-2013 йиллардаги илмий фаолияти янада салмоқли бўлганлигини қатор илмий, тарихий рисолалари орқали билишимиз мумкин. Жумладан, 2012 йилда Самарқанд “Зарафшон” нашриётида чоп этилган “Маънавиятимиз даҳоларининг иннтеллектуал салоҳияти” номли манбавий кўрсатмали монографик қўлланмасида Ватанимизнинг моддий ва маънавий маданиятини яратиб, уни жаҳон халқлари умуминсоний тараққиёти даражасига кўтара олишда буюк хизматлари бўлган, жаҳон халқлари маданиятидан муносиб ўрин олган ватандошларимиз ҳақида, уларнинг илм-фан, маданият ривожида миллий маънавиятимизнинг юксак намуналарини яратишдаги хизматларига тасниф берилиб таҳлил қилинган.

Ш.Ахадовнинг яна бир салмоқли тарихий рисоласи 2013 йил Тошкент, “Навруз” нашриётида чоп этилган, миллий маънавиятимизнинг йирик намоёндаларидан бири - ислом дунёсида қаландарлик (дарвишлик)- суфийлик

168

тариқати сардорларидан кўзга кўринган ташкилотчи раҳбарларидан бўлган, ислом тасаввуф таълимоти, нақшбандия тариқати тарғиботчиси сифатида танилган, илмий тасаввуф билимдони, маънавий-маърифий фазилатларга бой бўлган валийлик даражасига етган, вахийлик кароматлари соҳиби Хожи Сафо (Фахриддиншох) Вали Ҳазратлари ҳақида ёзилган биринчи рисола эканлиги билан диққатга сазовордир.

Ҳазрат Хожи Сафои Валининг бугунги обод турмуш учун, маънавий камолот бустонининг буюк яратувчиси сифатида кўрсатган фаолиятларининг 300 йиллиги муносабати билан Шакар Ахадовнинг ташаббусларини вилоят ҳокимлиги қўллаб-қувватлаб ҳудудий илмий-амалий анжуман ташкил этилганлигидан кўпгина китобхонларимиз, илм аҳли хабардор.

2014 йилда “Хожи Сафои Вали Ҳазратлари руҳий пок номлари, васиятлари замондошлари, шогирдлари ва авлод-аждодлари қалбида барҳаётлиги ва унинг ёшларни баркамоллик руҳида тарбиялашдаги роли” мавзусида ёзилган (2 китоб) монографик тарихий асар ҳам устоз Ш.Ахадов томонидан чоп этилди.

2014 йил - Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг ғоявий ташаббуслари билан “Соғлом бола” йили деб эълон қилинди. Ушбу йилнинг ёш авлодни нафақат жисмонан, балки ақлан, илмий қарашларини шакллантириш, тараққий эттириш учун ҳам яна бир улкан имкониятлар яратилганлигини асоси бўлди. Бундан рўҳланган устоз Шакар Ахадов ўзининг навбатдаги устоз-шогирдлик тамойилларига бағишланган монографиясини ёзиб тугаллади. 2014 йилнинг 7-8 май кунлари мазкур мавзуда, яъни, “Миллий мафкура руҳида мутахассис кадрлар тайёрлашда маънавий баркамоллик-комил инсонийлик мезонлари ва устоз-шогирдлик тамойилларининг роли ҳақида” Республика илмий-назарий конференцияси ўтказилди.

Умумбашарий маънавият таҳлилида Мирзо Улуғбек (1394-1449)нинг фикрлари ҳам ўзига хос ўрин тутади. Бу борада фикр юритганда домла Ш.Ахадов, 2009 йилнинг 9-11 июн кунлари Мирзо Улуғбек таваллудининг 615 йиллиги ҳамда халқаро Астраномия йили муносабати билан “Мирзо Улуғбекнинг жаҳон илм-фани ривожига қўшган ҳиссаси” мавзусида ўтказилган халқаро илмий конференциянинг нақадар аҳамиятли бўлганлигини таъкидлайди.

Устознинг жорий 2015 йилда “Мирзо Улуғбекнинг маънавий-маърифий фаолияти ва Абдулатифнинг падаркуш эмаслиги” номли илмий рисоласи чоп этилди. Мазкур масалага доир, яъни “Мирзо Улуғбекнинг маънавий-маданий, илму фанда фалакшунослик фаолияти намунасида ёшларни Ватанга муҳаббат туйғуси руҳида тарбиялашнинг долзарб муаммолари” мавзусида республика илмий-амалий конференциясини СамДАҚИда ўтказиш режалаштирилди.

Ўтмиш қадриятларимиз, ўрганилмаган буюк ватандошларимиз тарихини, қолдирган маънавий, илмий, амалий меросларини ўрганиб, ёш авлодни улардан хабардор қилаётган устоз Шакар Ахадовнинг илмий фаолияти ҳақида қисқача тўхталадиган бўлсак, устоз олим, 1961 йилда СамДунинг тарих факультетини тамомлаб, 1969 йилда Санг-Петрбург (Ленинград Давлат Университети)даги аспирантурани битирган. 1991 йилда Тошкентда Ўзбекистон Фанлар академияси тарих институти илмий Кенгашида докторлик диссертациясини ёқлаб, ЎзФА Самарқанд бўлимида минтақавий координацион Кенгаши раиси

169

бўлиб ишлаган. Шу билан бирга Самарқанд Давлат Архитектура-қурилиш институти “Социология ва иқтисодиёт” назарияси кафедраси мудири ва кафедрада ҳар йили ўтказиладиган Республика илмий-назарий конференциялар ташкилотчиси ва бир қанча халқаро, минтақавий илмий анжуманлар иширокчисидир. Илмий фаолияти, салмоқли меҳнатлари эвазига “Олий таълим аълочиси”, “Меҳнат фахрийси”, “Мустақилликнинг 15 йиллиги”, “Мустақилликнинг 20 йиллиги” медаллари билан тақдирланган. 400 га яқин илмий, илмий-услубий ишлари, 60 га яқин ўқув, ўқув-услубий қўлланмалари, маъруза матнлари, таълим техналогиялари бўйича мажмуалари, ўқув қўлланмалари, 40 дан зиёд рисолалари ва 20 дан ортиқ монографиялари чоп этилган. Шунингдек, Республика “Маънавият ва маърифат маркази тарғиботчиси” сифатида вилоят, шаҳар, маҳаллалар, олий ва ўрта махсус ўқув юртларида олиб бораётган маънавий маърифий тарғиботлари ҳам таҳсинга сазовордир.

Бизнинг ўқув масканимиз бўлган Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институтида бундай забардаст олимларимиз борлигидан фахрланамиз ва устозга мустаҳкам соғлик, омонлик ижодий ва руҳий кўтаринкилик, узоқ умр тилаймиз.

КЕКСАЛИК –ИНСОН УМРИНИНГ ДОНИШМАНДЛИК ДАВРИ

Ш. Ҳайдаров, катта ўқитувчи Зиётова А.Э (СамДАҚИ).

Халқимизга хос ўлмас қадриятлардан бири, бу-ёши улуғ кишиларни ардоқлашдир. Зеро, ҳаётнинг пасту-баландини кўп кўрган, аччиқ-чучигини тотган нуронийларнинг ҳар бир сўзи ёшлар учун ибрат саналади. Уларга ғамхўрлик кўрсатиш, дуосини олиш дунёдаги энг улуғ, энг савобли ишдир.

Бинобарин, 2015 йилнинг мамлакатимизда “Кексаларни эъзозлаш йили” деб номлангани ҳам юртимизда пиру бадавлат отахону-онахонларимиз нечоғли юксак эътиборда эканлигини кўрсатади.

Шарқда азалдан ёши улуғ инсонларга алоҳида иззат-икром кўрсатилган, уларнинг маслаҳатига, панд-насиҳатига қулоқ тутилган. Негаки, табаррук отахону, онахонларнинг бой ҳаётий тажрибаси оилалар мустаҳкамлигини таъминлашда, фарзанду набираларни ел-юртга, миллий анъана ва урф-одатларга ҳурмат руҳида тарбиялашда жуда асқотган. Кексалик – инсон умрининг донишмандлик даври. Нуронийлардаги оқиллик, узоқни кўра билиш, вазминлик, тўғри баҳолаш, етти ўлчаб бир кесиш хусусиятлари келажак авлод тарбияси, оила, маҳаллада тинчлик-тотувлик, жамиятда осойишталикни таъминлашда беқиёс аҳамиятга эга. Шу жиҳатдан олганда, аждодлар буюк меросини, қадрият ва урф-одатларимизни ёшлар онгига чуқур сингдириш, турмушимизни тобора гузал ва фаровон, файзу баракали қилишда ота-боболаримизнинг хизматини жойига қўйиш маънавиятимизни янада юксалтиради.

Айни пайтда вилоятимизда 224 800 нафар пенсионер, 337 нафар иккинчи жаҳон уруши иштирокчилари, 5950 нафар фронт орти меҳнат фахрийлари яшамоқда. Мустақиллик йиларида кексаларга кўрсатилаётган ғамхурлик, уларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга эътибор туфайли уларнинг уртача умри

170

узайди. Бугунги кунда вилоятимизда ёши юздан ошган қарияларимиз сони 134 нафарни ташкил қилаётгани ана шу ғамхурликнинг амалдаги ифодасидир. Кексаларимиз ҳолидан қанча кўп хабардор бўлсак, уларни маҳалла ва бошқа жамоат ишларига жалб этиб, маслаҳатларини, дуоларини олиб турсак умрлари шунча узаяди.

Нуроний отахону онахонлар бой ҳаётий тажрибага эга дедик. Шундай экан, маҳалла жамоатчилик кенгашлари комиссияларига кўпрок фаол кексаларни жалб этиш лозим. Мактаб, коллижларда ўтказиладиган маънавий-тарбиявий тадбирларга таклиф этиш, отахонлар йигитларга, онахонлар қизларга оила, никоҳ, тарбия ҳақида сўзлаб берсалар натижа янада самарали бўлади. Ёшлар ўзаро меҳр-оқибат туйғуларини ҳис этадилар.

Кексаларнинг вақтини мазмунли ўтказиш, бир-бирлари билан ўзаро бир пиёла чой устида гурунглашиб, шахмат- шашка ўйнаб, газета-журнал ўқиб маданий ҳордиқ чиқаришлари учун маҳалла оқсоқоллари “Нуронийлар чойхонаси” ташкил этиш ҳақида қайғуришса нур устига аъло нур бўларди. Зеро, улар кўпни кўрган жонли тарих, ҳар бир суҳбати, гурунги ёшларга ҳаётга тегишли сабоқ, тўғри хулоса чиқаришига ёрдам беради.

Инсон борки, ҳалол меҳнат қилиб, жамиятда ўз ўрнини топишни, пешон терини тўкиб топган насибасини оиласи билан баҳам кўришни, қисқача айтганда, фаровон ҳаёт кечиришни орзу қилади. Бу эзгу ниятнинг ижобат бўлиши учун эса юрт тинчлиги ва озодлиги керак.

Нуроний кишилар дуога қўл очганида, энг аввало, тинчлик ва фаровонлик сўзини тилга олиши бежиз эмас албатта. Чунки, мустақил Ўзбекистонимизнинг осмони мусаффо. Эртанги кунимиз, фарзандларимиз тақдиридан кўнглимиз тўқ. Бу истиқлолнинг беқиёс инъомидир.

Бугунги доруломон кунларнинг сурури, гашти бошқача. Лекин бунга осонликча эришилаётгани йўқ. Ҳар биримиз “Ким эдигу, ким бўлдик” деган саволни қалбимиз қўридан ўтказсак, умрнинг қадрни янада теранроқ ҳис қиламиз. Ахир ҳозирги мураккаб шароитда мустақиллигимиз мустаҳкамланиб, тенглар ичра тенг бўлиб турганимизнинг ўзи уларнинг жасорт маҳсули эмасми?! Халқимиз, истиқлолга қадар не-не синовларни бошидан ўтказмади дейсиз? Таҳликали кунлар, иқтисодий танглик руҳимизни туширгани бор гап. Мустақиллик эса қаддимизни ва қадримизни тиклаб берди. Шунинг учун юртдошларимиз бу табаррук неъматнинг моҳияти ва қадрини жуда яхши тушунади. Уни кўз қорачиғидек асрашни ўз бурчи деб билади.

Ҳар тонг яхши ният билан ишга, ўқишга отланар эканмиз, меҳрибон ота-оналаримизнинг дуоси қувват беради. Ҳар қадамда улкан бунёдкорлик, ободончилик ишлари давом этаётганини кўргач қалбимизни фахр ҳисси чулғаб олади. Буларнинг бари тинчлик деб аталмиш неъматнинг қанчалар тотли, ҳузурбахшлигини чуқурроқ идрок этишимиз учун асос бўлади. Осойишта ва фаровон ҳаётимизни мустаҳкамлашга муносиб ҳисса қўшишга руҳлантиради.

Юртбошимиз раҳномолигида инсонни улуғлаш, барча соҳада адолат тамойилига амал қилиш бўйича ҳаётга тадбиқ этилаётган ислоҳотлар ва уларнинг юксак самаралари бунга яққол далилдир.

Соғлиқни сақлаш вазирлиги ташаббуси билан ташкил этилган аксияларда ҳам уруш ва меҳнат фахрийлари, ёлғиз, қаровчисини йўқотган қариялар

171

чуқурлаштирилган тиббий курикдан ўтказилмоқда. “Кексаларни эъзозлаш йили” деб номланган жорий йилда бу борадаги

хайрли ишлар янада кенг тус олган. Ҳар бир инсонга, хусусан, ёши улуғ кексаларга эътибор ва ғамхурлик кўрсатиш, нуроний отахону онахонларни рози қилиб, уларнинг дуою-маслаҳатларини олиш ҳаётимизнинг барча жабҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларда янада ёрқин намоён бўлмоқда. Бир сўз билан айтганда, биз кексаларнинг доимо ёнида, хизматида бўлиб, ҳурматини жойига қўйишимиз, уларни “Бўлди, энди бу ёғи қаричилик” деб тушкунликка тушушига йўл қўймаслигимиз лозим. Токи, улар юриш-туришда, яшашда, тарбияда ёшларга ибрат, сўзлари, ишлари билан фаол жамоатчи эканликларини ҳис этиб туришсин.

Халқимиз бежизга айтмаган “Қариси бор уйнинг париси бор”. Шундай экан ҳар бир ёши улуғ отахон, онахонларимизни дуоларини олиб яшайлик.

БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯСИДА ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ИЛМ

АСОСЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММОЛАРИ Ш. Эргашев, катта ўқитувчи Зиётова А.Э (СамДАҚИ).

"Агар мендан нега миллий қадриятларимизнинг шунча замонлар оша безавол яшаб келаяпти , деб сўрашса, бу - аввало муқаддас динимизнинг ҳисобидан деб жавоб берган бўлар эдим "

Ислом Каримов Бугун тараққиёт йўлидан изчил боришимизда, эзгу мақсадларни амалга

оширишда замонавий билим ва касб-ҳунарларни эгаллаган, мамлакатимиз истиқболи учун маъсулиятни ўз зиммасига олишга қодир бўлган имон-эътиқодли ёшларни шакллантириш давлат сиёсатида асосий вазифа ҳисобланади.

Ҳозирги даврда ёшларнинг динга бўлган муносабатлари турлича эканлиги ва мустақил қарашлари борлиги яхши, аммо уларни айрим ҳолларда баъзи бир диний ақидаларга мойил бўлган гуруҳларга қўшилиб қолиб чалғиётганлиги ҳам сир эмас. Бундай гуруҳларнинг олдига қўйган асосий вазифаси эса ислом дини ниқоби остида сиёсий кураш, ёшларимизнинг шу билан бирга бутун омманинг сиёсий онгига таъсир кўрсатиш, бузғунчи ақидалардан қурол сифатида фойдаланишдир. Бу гуруҳлар ортида ҳокимият учун кураш олиб бориш ҳақидаги кўрсатмага амал қилувчи кучлар мавжуд.

Дунёда бирон дин йўқки, унда инсоният саодати мақсад қилиб олинмаган бўлса. Аксинча, радикал диний оқимлар ва уларнинг кичик гуруҳлари ҳам, бугун инсоният хотиржамлиги, тинчлиги йўлига ғов бўлибгина қолмасдан ҳатто талофат ва ташвишлар келтираётгани, бугун ҳам уларни тегирмонига сув қуювчилар мавжудлигидан, уларга эргашаётганлар топилаётганлигидан далолатдир.

Чоризм мустамлакачилиги даврида динни камситиш, имомлар (ислом мураббийлари) ни йўқотиш ва омон қолганларини бўйсундириш учун энг кескин чораларни кўрган эди. Дин сунъий равишда мафкуравий курашнинг ўта қизғин жабҳаларидан бирига айлантириб қўйилган эди. Ислом динининг ўн минглаб имомлари таъқиб қилинди. Дастлаб минглаб масжидлар ва юзлаб

172

мадрасалар бузиб ташланди. Бу обидаларнинг кўпчилиги халқимиз учун, инсоният цивилизацияси учун бебаҳо меъморий ва тарихий қадрият ҳисобланар эди. Исломий маърифат таъқиқлаб қўйилган бу даврда, чин маънодаги билимдон ислом мураббийлари йўқ қилинди. Натижада, жаҳолатпараст удумлар ривож топди, “чала муллалар” ҳозирги кунда, аксарият ҳолларда олий ҳақиқатни фақат уларгина билишларини, одамларни тақдирини ҳал этиш ҳуқуқини даъво қилиб чиқдилар ва бунга одамларни ҳам жалб этишга хамон уринмоқдалар. Уларнинг бу сўзларига аксарият ҳолларда айрим ёшларимиз алданиб қолишларига асосий сабаб ҳам, уларнинг аввало оилада сўнг таълим муассасаларда етарлича билим олмаганлиги, ислом динининг туб моҳиятини билмаганликларидадир.

Прeзидентимиз ўзининг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида шундай дейди: “Муқаддас ислом динимизни пок сақлаш, уни турли хил ғаразли хуруж ва ҳамлалардан, тухмат ва бўҳтонлардан ҳимоя қилиш, унинг асл моҳиятини униб-ўсиб келаётган ёш авлодимизга тўғри тушунтириш, ислом маданиятининг эзгу ғoяларини кенг тарғиб этиш вазифаси ҳамон долзарб бўлиб келмоқда ”.39

Бизнинг муқаддас динимиз ҳаққонийлиги ва бағрикенглиги, одамзоднинг доимо эзгуликка чорлаши, ҳаёт синовларида ўзини оқлаган қадрият ва анъаналарни аждодлардан - авлодларга етказишдаги беқиёс ўрни ва аҳамяти билан ва халқимизнинг маънавиятини шакллантиришга, ҳар қайси инсоннинг Оллоҳ марҳамат қилган бу ҳаётда тўғри йўл танлаши, умрнинг мазмунини англаши, авваламбор, рухий покланиш, яхшилик ва эзгуликка интилиб яшашида унинг таъсирини бошқа ҳеч қандай куч билан қиёслаб бўлмайди.

Шу билан бирга ислом дини, унга эътиқод қилувчиларни илм олишга, маърифатли бўлишга даъват этади. Илк ваҳий ҳам “Ўқи!” деган амр бўлганлиги бунинг яққол исботидир. “Илм” сўзи Қуръони каримнинг саккиз юз ўн бир жойида турли маънолари билан келганлиги айни ҳақиқат.

IХ—ХII асрларда ғарбда аҳолининг тўқсон беш фоизи саводсиз бўлганлиги, ҳатто диний уламолар ҳам ўқишни, қўлларига қалам тутиб ёзишни билмаган бир вақтда мусулмон ўлкалардан диний ва дунёвий барча фанларнинг илғорлари етишиб чиқди ва анча муддат “Араб цивилизацияси” номи билан аталиб келинди. Шу даврда мусулмон оламида илмнинг турли соҳаларида саксон олти мингга яқин йирик олимлар иш олиб борганлиги, биз бебаҳо ҳисоблаган, маънавий мерос ва мулк эгаси эканлигимизнинг исботидир.40

Давлатимиз мустақилликка эришгандан сўнг, ўз эътиборини ўсиб келаётган ёш авлодни илмли, маърифатли қилиб тарбиялашга қаратди. Бунинг самарасини ҳозирги кунда жамиятнинг ҳар бир соҳасида кузатиш мумкин. Ёшлар қайси соҳани танлашмасин, ўз соҳаси бўйича етарлича билимга эга бўлишлари керак. Муқаддас динимизда келтирилган қирқта асосий фарзлардан бири ҳам илм излаш фарзидир. Илм йўлидаги киши Оллоҳнинг ҳимоясидадир, дейилади ҳадисларнинг бирида.

Шу ўринда таъкидлаб ўтишимиз керакки, илм мансаб, мол-у давлатга эришиш учун ўрганилмайди. Зеро, Алишер Навоий таъкидлаганларидек: 39 И.А.Каримов . Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: “Маънавият”, 2008. 37-бет. 40 “Ҳидоят”.Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг диний-маърифий, илмий-адабий нашри 2008.5-нашри

173

“Илмни ким воситаи жоҳ этар, Ўзинию халқини гумроҳ этар”. Қадриятимизда ота-боболар ўз фарзандини Оллоҳдан қўрқадиган,

одамларга яхшилик қиладиган, ориятли, номусли қилиб тарбиялашгани ва одоб, ахлоқ билан бирга илмни ҳам ўрганишларига алоҳида эътибор кўрсатишган. Ҳазрат Али: “Фарзандларингизга давр илмини ўргатинглар, улар сизнинг даврингиздан бошқа даврда дунёга келгандир ”, деганлар. Бу ўгитга амал қилган миллатнинг келажаги порлоқ бўлади.

Расулуллоҳ (саллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар: “ Ер юзидаги амалларнинг афзали учтадир: илм талаб қилиш, нафсига қарши курашиш ва касб қилиш. Илм талаб қиладиган инсон Оллоҳнинг севикли бандасидир. Нафсига эрк бермайдиган инсон Оллоҳнинг яқинидир. Ҳунарли эса Оллоҳнинг дўстидир”.

Ёшларнинг жамиятдаги фаолликлари тобора ошиб бораётган бугунги даврда улар эришаётган улкан ютуқларни эътироф этган ҳолда, уларда маънавий мукаммаликни ошириш учун қуйидагиларни инобатга олиш керак деб ҳисоблайман:

- улар фаннинг қайси соҳасида ижод қилишмасин, диний қадриятлардан хабардор;

-тарихий хотирага эга; -ўзликларини англаган; -мустақил фикирга эга – эътиқодли бўлишлари уларнинг янада қудратли,

комил шахс бўлиб шаклланишига асосдир. Зеро, бугун мустақил диёримизда амалга оширилаётган ислоҳотлар, бир сўз билан айтганда, давлат сиёсати ёшлар фаолиятини қўллаб – қувватлаб турганлиги, мамлакатимиз ёшларининг имкониятлари кўламига кафолатдир. Ундан оқилона фойдаланиш миллий қадриятларимизнинг асосларидан бири бўлмиш диний эътиқод масаласида диннинг мазмун-моҳиятини тўлиқ англаган ҳолда амал қилиш муҳимдир. Шундагина диний қадриятларнинг илму-фан ривожидаги аҳамияти яққол намоён бўлади.

КЕКСАЛАРНИНГ СЎЗИ - ҲИКМАТ

Ибрагимова М. О.( СамДАҚИ).

Кексалик санъати ёшларга туғаноқ эмас - суянчик, рақиб эмас -муаллим, бефарқ эмас - ҳамдард бўлиш демакдир. Ҳа, нуроний муйсафид бўла олиш буюк санъатлардан биридир, инсоният ўзлигини донишманд қария қиёфасида бутун борлиғи билан намоён этса ажаб эмас. Унинг қалби ҳаммага очиқ, у янги авлодни муборакбод этади, унга ўз тажрибасини узатади. Ўз навбатида ёшлар ҳам кексалардан ўрнак ва намуна олиб, уларнинг маслаҳатларига қулоқ тутган ҳолда ўз аъмолларини тўғри йўлга қўйиб оладилар.

Ўтган замонларнинг бирида гуллаб-яшнаган бир шаҳар бўлган экан. Шаҳар аҳолиси тинч-тотув, туқ ва фаровон яшар экан. Шаҳар ахолиси ҳунарманду фозил экан. Ҳар бир иш кексаларнинг маслаҳати ва кенгаши билан амалга оширилар, бундан шаҳар кўркига кўрк, чиройига чирой қўшилиб борар экан. Иттифоқо, ажал ўз ҳукмини ўтказибди-ю, шаҳар аҳли донишманд ва

174

тадбиркор, ёши улуғ оқсоқол ҳокимидан жудо бўлишибди. Шаҳар аҳли қаттиқ мотам ичида қолиб, ўз йўлбошчиларига уч кеча-ю уч кундуз мотам тутибди. Мотам маросимларини кўнгилдагидек адо этишгач, ўзларига янги-ёш ва навқирон ҳокимни сайлаб олишибди. Ёш ҳоким билимдон, тадбиркору ишбилармон бўлиб, жами билимларни пухта ўзлаштирган, шижоатли, ёвқур экан. Илму камолда тенгсиз бу йигитнинг донишманд, давр долғаларида синалган нуроний отаси ҳаёт бўлиб, доимо элу юртнинг тинчлигини тилаб дуо қилар экан. Йигит кекса отасининг насиҳату дуоларига кўпда ҳам эътибор беравермас экан. Йигит, айниқса, отасининг "Уйинг донга тўлсин" деган ҳикматли сўзларини "хазм" қилолмас, ҳатто, ёқтирмас экан.

Йигит туқ ва бадавлат шаҳар аҳлини бир йил жуда яхши бошқарибди. Обод ва бой шаҳарнинг довруғи сарҳадлар оша бутун дунёга тарқалибди. Бироқ иккинчи йилга келиб, қурғоқчилик оқибатида буғдой ва ғалла ҳосили камайиб кетибди. Бунинг устига шаҳарда ўлат тарқалиб, шаҳар аҳли икки томонлама: ҳам очлик, ҳам касалликдан азоб чека бошлабди. Ёш ҳоким бундай вазиятдан қутилиш учун бор имкониятларини ишга солибди. Шаҳарга қўшни ўлкаларнинг энг фозил олиму уламоларини, табибу ҳозиқларини чорлабди. Бироқ уларнинг бирортаси ўлат теккан бу шаҳарга келишни исташмабди. Чорасиз қолган йигит яна ўз аъёнларига мурожаат қилибди. Аъёнлар ҳам йигитнинг ўзи каби ёш, навқирон, билимдон, бироқ ҳаётий тажрибага эга бўлмаган ёшлар эди.

Аъёнларидан ҳам бирор жўяли маслаҳат эшитмаган ёш ҳоким ўзи насиҳатларини тинглашни истамаган нуроний отасининг оёқларига остига йиқилиб, узр сўрабди. Ундан халқи бошига ёғилган балоларни даф қилиш учун ёрдам беришини ёлвориб сўрабди. Ота ўғлига шаҳардаги кекса донишмандларни чақириб, улар билан маслаҳатлашиш лозимлигини айтибди. Отасининг айтганидек йўл тутган йигит тезда шаҳар аҳлини бало-ю қазолардан эсон-омон олиб чиқибди...

Бу бир ривоятда дейишимиз ҳам мумкин. Бироқ доно халқимизнинг "Қари билганни пари билмас" деган ҳикматли сўзларининг маъно-мазмунини мушоҳада қилиб кўрсак, кўп ҳақиқатлар аён бўлади.

Мамлакатимизнинг мудофаа қобилияти, иқтисодий, маданий ва интеллектуал салоҳиятини оширишда, жамиятимизда тинчлик, тотувлик ва барқарорлик муҳитини мустаҳкамлашда кекса авлод вакилларининг муносиб ҳиссалари бор. Соғлом ва баркамол авлодни тарбиялашда яна ана шу билимлар хазинаси бўлган отахону онахонларга мурожаат қиламиз.

Республикамизда кексаларнинг ҳаёт даражаси ва сифатини янада яхшилаш, уларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш кўламини кенгайтириш, ёши улуғ инсонлар, айниқса, 1941 - 1945 йиллардаги уруш ва меҳнат фронти фахрийларига ижтимоий, пенсия таъминоти ва тиббий хизмат кўрсатишни такомиллаштириш, оила ва жамиятда, ёшларни ўзбек халқининг кўп асрлик қадрият ва анъаналари руҳида тарбиялашда кексаларнинг ўрнини мустаҳкамлаш мақсадида, шунингдек, 2015 йилнинг "Кексаларни эъзозлаш йили" деб эълон қилиниши муносабати билан "Кексаларни эъзозлаш йили" Давлат дастури” қабул қилинди. Давлат дастурини ёш авлоднинг кексаларга бўлган ҳурмат ва эҳтироми рамзи сифатида қабул қилиш ҳамда унинг ижросини таъминлашда ҳар бир ёш ўзини маъсул деб ҳис қилиши лозим.

175

МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙ ИЖОДИЙ МЕРОСИНИНГ

МАЪНАВИЯТИМИЗ ТАКОМИЛИДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ М.О.Ибрагимова (СамДАҚИ).

“Аждодларимиз тафаккури ва даҳоси билан яратилган энг қадимги

тошёзув ва битиклар, халқ оғзаки ижоди намуналаридан тортиб, бугунги кунда кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган минг-минглаб қўлёзмалар, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, аҳлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, минералогия, кимё, астрономия, меъморлик, деҳқончилик ва бошқа соҳаларга оид қимматбаҳо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир”.41 Президентимиз томонидан таъкидланган ана шундай маънавий бойликнинг яратувчиларидан бири, Самарқанд адабий муҳитининг иқтидорли адабиётшунос ҳамда шоири сифатида ном қолдирган йирик вакили - Мутрибий Самарқандийдир. Ўзбек адабиётшунослигида Мутрибийнинг ҳаёти ва ижодига бўлган қизиқиш ўтган асримизнинг 60-йилларидан бошланган. В.Абдуллаев, Р.Муқумов, Б.Валихўжаев каби таниқли мунаққидларнинг, тарихчи олим Б.Аҳмедов ҳамда шарқшунос олим Исмоил Бекжонларнинг илмий изланишлари натижасида Мутрибий ва унинг илмий мероси тўғрисидаги қимматли маълумотлар тўпланди. Бу маълумотлар бири иккинчисини тўлдириб, бойитиб бориш характерига эга. Бироқ ушбу илмий ишларда бир-бирига мос келмайдиган, ўрни келганда бири иккинчисини рад қиладиган маълумотлар ҳам мавжуд. Бу ҳолни дастлаб, Мутрибий Самарқандийнинг асл исми ва туғилган санаси борасидаги хилма-хилликда кўриш мумкин. Академик В.Абдуллаев Мутрибийнинг туғилган йилини милодий 1559-йил ва тўлиқ исмининг Султонмуҳаммад Нойи Мутриби Самарқандий эканлигини қайд этади.42

Тарихчи олим Б.Аҳмедов юқоридаги масала хусусида тўхталганда шундай дейди: “Муаллифнинг (Мутрибийнинг-изоҳ бизники) ҳақиқий исми – шарифи маълум эмас. Унинг фақат тахаллусини биламиз. У илмий жамоатчиликка “Мутрибий” (“чалғувчи”, “мусиқашунос”) номи билан маълум. Асарида келтирилган айрим маълумотларга қараганда унинг асли самарқандлик ва 1559 йили зиёли оилада таваллуд топган”.43

Сўнгги йиллар ўзбек адабиётшунослигида Мутрибийнинг ҳаёти, ижодий фаолияти устида жиддий тадқиқот ишларини амалга оширган олим И.Бекжоннинг илмий изланишлари диққатга сазовордир. И.Бекжон томонидан 1998 йили Эронда Мутрибийнинг “Нусхайи зебойи Жаҳонгирий” тазкирасининг форсча матни эронлик олим Саид Али Мавжоний билан ҳамкорликда сўзбоши ва зарур изоҳлар билан таъминланган ҳолда чоп этилди. Ушбу тазкиранинг “Хотима” деб номланган қисмини эса ўзбек тилига таржима қилиб “Ҳинд сафари” номи билан нашр эттирди.44

И.Бекжон тадқиқотларида, айниқса, Мутрибий Самарқандийнинг ҳар иккала тазкирасида (бу жойда Мутрибийнинг “Тазкират уш-шуаро”сига ҳам

41 Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., “Маънавият”- 2010 йил, 31-бет. 42 Абдуллаев В. Ўзбек адабиёти тарихи. 16 асрдан 19 асрнинг иккинчи ярмигача Т., “Ўқитувчи”, 1980 йил 39-бет. 43 Аҳмедов Б. Мутрибийнинг “Нусҳайи зебойи Жаҳонгирий” тазкираси. “Мулоқот” журнали, 2000 йил 35-бет. 44 Мутрибий Самарқандий. Ҳинд сафари. Таржимон ҳамда муқаддима, сўнгги сўз ва изоҳлар муаллифи И.Бекжон. Т.,

Махпират номидаги Ўрта Осиё халқлари тарихи институти, 2005 йил.

176

ишора қилинган) Ўрта Осиё-Ҳиндистон, Ўрта Осиё-Эрон адабий алоқаларининг ифодаланиши масаласига жиддий эътибор берилган.

И.Бекжон ҳам ўз тадқиқотларида Мутрибийнинг таваллуд санаси ва ҳақиқий исмига алоҳида тўхталади. Ва юқорида номлари айтилган тадқиқот ишларидан фарқли равишда Мутрибий таваллуди санасини 1556 йилнинг 9 декабри деб айтиб ўтади ҳамда асл исми номаълумлигини, бу хусусида аниқ маълумотларнинг йўқлигини таъкидлайди.45

Ўзбек адабиётшунослик илмида Мутрибий ва унинг “Тазкират уш-шуаро” асари ҳақида биринчи бўлиб академик Б.Валихўжаев муфассал сўз юритган эди. У ўзининг “Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. 10-19 асрлар” номли монографияси хамда турли йилларда ёзилган қатор илмий мақолаларида Мутрибий Самарқандий шахсияти, ҳаёти ва ижоди, айниқса, “Тазкират уш-шуаро” асари ва унинг Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” тазкираси билан боғлиқ жиҳатлари ҳақида қимматли маълумотларни беради. Академик Б.Валихўжаевнинг (акад. В.Абдуллаев билан ҳамкорликда) 1978 йилда эълон қилинган бир мақоласида46 Мутрибийнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятига доир янги маълумотларнинг топилгани айтилади:”...манбаларда Мутрибий ҳақида маълумот берилар экан, унинг моҳир созанда ва хонандалиги, ҳаттотлиги қайд қилинарди-ю, номи, кўчирган асарлари тилга олинмас эди. Сўнгги йилларда, 16 асрнинг охирларида Бухорода чиройли қилиб кўчирилган бир китоб қўлга киритиладиги, ҳозирда у СамДУ доценти Т.Саидқуловнинг шахсий кутубхонасида сақланмоқда. Китоб охирида котибнинг номи Султон Муҳаммад Нойи Мутрибий Самарқандий тарзида ёзилган. Агар биз китоб кўчирилган вақтда Мутрибийнинг Бухорода яшаганини ҳисобга олсак Ҳамда мазкур нусханинг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган ва 1605 йилда Мутрибий томонидан тузилган “Тазкират уш-шуаро”нинг хати, қоғози, ёзиш услуби билан ўхшашлигини назарда тутсак, унда бу китобни кўчирган котиб бизни қизиқтираётган Мутрибий эканлиги аниқланади”.47

Юқоридаги мақола ва унда айтилган фикрлар синчков олим И.Бекжон назаридан четда қолган бўлиши мумкин эмас. Бироқ негадир у ўз изланишларида ушбу мақолада айтилган фикрларга изоҳ бериб, ойдинлик киритиб ўтмайди. Ваҳоланки, И.Бекжон “Ҳинд сафари” (Мутрибий Самарқандий) асарига ёзган муқаддима қисмида Мутрибийнинг истеъдодли хаттот бўлганлигини таъкидлаб шундай дейди: “Мутрибийнинг ҳуснихат ва китобат санъатига тааллуқли тахҳиб соҳасига ҳам зўр қизиқиши бўлиб, Рустам наққошдан қўлёзма китобларга олтин суви югуртириш ва замонасининг моҳир ҳаттотларидан ҳуснихат турларини ўзлаштириб, бу соҳаларда ҳам ажойиб намуналар яратади. У қандай китобларни ва нечта нусхада кўчиргани тўғрисида ўз асарларида муфассал маълумотлар ёзиб қолдирган”.48

Ўзбек адабиётшунослиги тарихида тазкиралар алоҳида жанр сифатида ривожланиб келгани маълум. Шу билан бирга 20-аср ўзбек адабиётшунослиги

45 Мутрибий Самарқандий. Ҳинд сафари. 3-бет; 6-бет. 46 Мутрибий ҳақида янги маълумотлар. “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали, 1978 йил, 4-сон 25-29 бетлар. 47 Мутрибий ҳақида янги маълумотлар. 25-26 бетлар. 48 Мутрибий Самарқандий. Ҳинд сафари. 4-бет.

177

илмида тазкирашунослик янгича тадқиқот йўналиши сифатида пайдо бўлди ва ривожланди. Мумтоз адабиёт тарихини ўрганишда тазкираларнинг ўрни қай даражада беқиёс бўлса, тазкирашунослик илми ҳам ана шундай мавқега эга. Бу соҳада аниқ далил ва исботларга асосланган ҳолда янги тадқиқот ишларини олиб бориш бугунги кун тадқиқотчисининг асосий вазифаси ҳисобланади.

ЎҚУВЧИЛАРНИ КАСБИЙ МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА

ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ М.П. Имомов ЎМКҲТТКМО ва УҚТ институти мустақил изланувчи-

тадқиқотчиси

Республикамиз иқтисодиётининг барча соҳаларига замон ва истиқбол талабларига жавоб берадиган мутахассис кадрлар тайёрлаш том маънода Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори ҳисобланади. Бу пойдеворнинг қанчалик мустаҳкамлиги ҳозирги пайтда касб-ҳунар коллежларида амалга оширилаётган таълим-тарбия ишларига боғлиқ. Чунки, мутахассис кадрларнинг ижтимоий фаол, ижодкор, янги техника ва илғор технология сирларини яхши ўзлаштирган ва шу билан бирга касбий маданиятли бўлишини замонни ўзи тақозо этмоқда.

Маълумки, маданият инсон шахсида ўзини-ўзи тарбиялаш натижасида шаклланади. Маданиятни камол топтириш, - шахс ўзида қимматли инсоний қадриятларни онгли равшда ривожлантириш йўлидир. Ҳар қандай мутахассис ўз-ўзини тарбиялашга интилмас экан, бошқалар уни тарбиялай олмайди, унга тарбиявий таъсир кўрсатиш мумкин, холос. Бундай маданиятнинг асосини таълим-тарбия ташкил этиши келиб чиқади. Демак, таълим-тарбиясиз маданиятни тасаввур қилиб ҳам бўлмайди.

Маданият- инсоннинг эгаллаган билимлари ва тажрибаларига асосланган малакали ҳатти-ҳаракатлари ёки меҳнат фаолиятининг маҳсулидан бунёд бўлган ҳамда бошқаларда завқ уйғота оладиган ижтимоий ҳодисадир.

Касбий- касб-ҳунарга оид деган маънони билдиради. Касбий маданият - тушунчасида касбий билимлар билан фаол ишлаб-

чиқариш фаолият орасидаги алоқадорлик шартлари намоён бўлади. Касбий маданият мазмунида маданият ва касбнинг ўзаро таъсири хусусиятлари мужассамланиб, унинг таркибига касбий ижодкорлик, касбий фаолият, касбий этика ва касбий муносабатлар киради. Юқорида тилга олинган хислатларнинг ўқувчиларда шакллантириш учун таълим –тарбия жараёнида замонавий педагогик технологияларининг ўрни беқиёс ҳисобланади. Масалан айтайлик, такрорлаш (мустаҳкамлаш) дарсларда “Case-study” ўқитиш технологиясидан фойдаланилса ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш кўникмаси шаклланади.

“Case-study”- инглизча сase – вазият, ҳолат, study – ўрганиш (вазиятни ўрганиш, таҳлил қилиш) деагн маънони англатади .

“Ўқувчиларни касбий маданиятини шакллантириш иқтисодиётнинг ривожлантиришдаги аҳамияти” мавзудаги “Case-study”

Иқтисодий-ижтимоий ривожланиш давридаги Ўзбекистонда ёшларни касбий тайёргарлигига янгича ёндошувларни ва амалий ечимларни топишни тақоза этади. Бўлажак мутахассисни тайёрлаш жараёнида асосий эътибор унинг

178

касбий муҳитга тез мослашишини таъминлайдаган шахсий ва касбий маданиятини шакллантириш ҳамда ривожлантиришга қаратилмоқда. Бугунги кунда ўзгарувчан шароитларда фаолият олиб бораётган умумий ва касбий маданияти, лаёқати юқори бўлган касб эгаларига эҳтиёж сезилмоқда.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими битирувчилари ўз касбларига масъулиятсиз, дунё қараши тор ва касбига меҳрсиз бўлиб шаклланиб қолмоқда.

Фаолияти давомида “Менга нима” деб қараш, лоқайдлик, беписандлик, ўз манфаатини ҳаммадан устун қўйиш, ҳамма нарсалар менинг ҳузур-ҳаловатимга хизмат қилиши керак дейиш, бировни эшита билмаслик, хатосини тан олмаслик, совуққонлик билан ишига ёдашиш оиласига салбий хабарларни олиб келиши, нафақат оилада балки унақанги инсонлар жамиятни риожланишига сабий таъсир кўрсатмоқда.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида таҳсил олаётган ўқувчилардан қайси устоз яхши? деб сўралса, улар санашни бошлайди: бизни кўнглимизга қарайдиган, кам уйга вазифа берадиган, онсон баҳо қўйиб берадиган ва доимо бизни айтганимизни бажарадиган устоз деб жавоб беришади.

Юқорида келтирилган жавоблардан амин бўламизки, бундай устозларни кўпайёши оқибатида китоб билан ишлаш, ўз устида ишламаслик иллатлари шаклланиб қолади.

Мутахассисларнинг ишларига масълулиятсиз ёндашишлари бу- иқтисодиётнинг ўсишига ҳам салбий таъсир кўрсатмоқда. Бунинг олдини олиш учун албатта ўз кaсбигa бўлгaн қизиқиш, кaсбий соҳaдaги билими, ижодкорлиги, жaмоa орaсидa ўзини тутa билиши вa бошқa aхлоқий фaзилaтлaрини шакллантириш зарур.

Кaсбий мaдaният кaсбгa, меҳнaтгa, ижодгa, иш жaрaёни вa одaмлaргa бўлгaн муносaбaтлaр aсосидa шaкллaнaди.

КҲК битирувчиларининг касбий маданиятини шакллантиришда компетентлик ёндошуви асосида таълим-тарбия жараёнини ташкил этиб, ўтказиш зарур. Бунинг учун албатта қуйдагиларга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ.

ўқувчиларнинг танлаган мутахассислиги бўйича таълим жараёнига муносабати ва хулқидаги шахсий ўзгаришларни ҳисобга олиш;

назарий ва амалий машғулотларнинг мутанносиблигини таъминлаш; ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этиш; касбий маданият ва компетентликни шакллантиришга қаратилган

тадбирларни уюштириш ва ўтказиш; таълим берувчиларнинг малака ошириш тизимининг узвийлигини

таъминлаш; Ушбу кейс стадини бажариш учун қуйидаги йўриқномадан фойдаланинг. Кейс-стадини ечиш бўйича йўриқнома 1. Аввало, Кейс-стади билан танишинг (муаллиф қандай муаммони

кўтарган). 2. Кейс-стадини 2- марта ўқинг. Ўқиганингизда қуйидаги белгиларни

қуйинг:

179

“Д”-муаммони тасдиқловчи далиллар; “С”-муаммонинг келиб чиқиш сабаби; “Е У”- муаллиф томонидан тавсия этилган муаммони ечиш усуллари. Бегиларни аниқланганлиги қуйидаги жадвални тўлдиришда ёрдам беради.

Кичик гуруҳларга бўлинган ҳолда жадвал тўлдирилади ва гуруҳдан бир вакил чиқиб тақдимот қилинади.

Муаммони тасдиқловчи далиллари

Муаммони келиб чиқиш сабаблари

Гуруҳ ечими

КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ИНГЛИЗ ТИЛИДА ПЕДАГОГИК

ТАЪЛИМНИНГ ЁЗМА КЎРИНИШЛАРИНИ ЎҚИТИШ ДОЛЗАРБЛИГИ Исомиддинов О, Саттарова Ф (Самарқанд педагогика коллежи).

Ўзбекистон иқтисодиёти ва жаҳон ҳамжамияти учун хос бўлган халқаро

алоқаларнинг кенгайиши, иқтисодиётнинг глобаллашуви ўрта-махсус касб-ҳунар таълими битирувчиларидан хорижий тил лаёқатининг мавжудлигини

талаб қилмоқда. Инглиз тилидан халқаро алоқаларни, ҳалқаро мулоқотни

муваффақиятли амалга ошириш воситаси сифатида фойдалана олиш меҳнат

бозорида бизнинг мутахассисларимизнинг рақобатбардош-лигини таъминлайди

ҳамда туризм соҳасини юксалтириб уларни яхши ишларга жойлашиш

имкониятларини очиб беради ва бошқа профессионал ҳамда шахсий

ривожланиш истиқболларини кафолатлайди. Чет тилларни ўқитишда илғор педагогик технологиялардан, шу билан

бирга компьютер технологияларидан фойдаланиш, ўқитиш жараёнини

жадаллаштириш, видео ва аудио ресурслардан фаол фойдаланиш юқорида

таъкидланган мақсадларга эришишда яхши восита бўла олади. Касб-ҳунар коллежларида таълим олишни янада касбий ва ижтимоий

йўналтирилган шаклда олиб бориш учун, ҳамда мамлакатимиз ўрта махсус

таълим маскани битирувчилари учун мутахассислиги бўйича ўзининг

имкониятларини амалга оширишда чет тилларни ўқитишни битирувчиларнинг

мутахассислик бўйича фаолиятининг биринчи қадамларидан олган кўникма,

малака ва билимларини амалиётга тадбиқ қилиш учун жамиятда мавжуд

замонавий талаблар ва шартлар асосида ташкил қилиш лозим. Ёш мутахассис

ўз касбий фаолиятига киришида чет тилида мулоқот қилиш зарурати билан

юзма юз келади буни муваффақиятли амалга ошириш кўп жиҳатдан иш жойи

ва меҳнат фаолиятига боғлиқ бўлади. Буларнинг барчаси талабаларга хорижий

тилда иш юритиш ҳужжатларини олиб боришни ўргатишнинг долзарблигини

яна бир бор намоён этади. Талабаларга хорижий тилда хизмат юзасидан ёзма мулоқотни олиб

боришни ўргатиш махсус танлаб олинган аутентик ва методик жиҳатдан тўғри

ташкиллаштирилган аутентик матнларни ўқишга асосланган, ҳамда мос

машқларга таянган ҳолда олиб борилса, янада самарали ва ижтимоий

йўналтирилган бўлади.

180

Мулоқотнинг ҳар бир йўналиши ўзига хос коммуникатив вазиятларга эга.

Касбий мулоқотнинг икки вазиятини фарқлаш мумкин: ёзма нутқ мулоқот

вазияти ва оғзаки нутқ мулоқоти вазияти. Ўзаро ёзма нутқ мулоқоти

вазиятларига ҳисоботлар ёзиш, хизмат ёзишмалари, телекс ва факслар тузиш,

юридик ҳужжатларни расмийлаштириш, ҳалқаро шартномалар тузиш

кабиларни киритиш мумкин, рекламалар тузиш, ёзишмалар олиб боришни

киритиш мумкин. Юқорида номлари келтирилган вазиятлар чегарасида

маҳсули диалогик ёки монологик характерга эга ёзма мулоқот коммуникатив

фаолияти амалга оширилади. Илгарилари “халқаро алоқалар” атамаси деярли фақатгина давлатлараро

муносабатлардагина қўлланилган бўлса, ҳозирда кўпчилик фирмалар,

компаниялар чет мамалакатлардаги ҳамкорлар билан ишлаб ўз ҳалқаро

фаолиятини олиб боришмоқда. Одатда бундай алоқаларнинг асосий воситаси

сифатида инглиз тилида ёзишмалар олиб бориш чиқади. Юқорида таъкидланганидек, бугунги кунда иқтисодиёт рақобатбардош ўз

касбий маҳоратларини мунтазам ошириб борувчи, юқори адаптив ва

профессионал мобилликка эга мутахассисларни талаб қилмоқда.

Ўзбекистоннинг жаҳон иқтисодий алоқаларидаги фаол иштироки, бизнес

соҳасида халқаро алоқаларнинг кенгайиши, чет эл корхоналари билан

ҳамкорликда қўшма корхоналарнинг ташкил этилиши миллатлараро алоқа

воситаси сифатидаги хорижий тилларни билувчи мутахассисларга эҳтиёж

сезмоқдава бу эҳтиёж туризм соҳасини янада ривожлантирмоқда. Бунинг натижаси сифатида таълим муассасаларида инглиз тилига фан

сифатида ёндашувнинг шакл ва мазмун жиҳатидан ўзгаришига олиб келди.

Жамият тараққиётининг ҳозирги босқичида ўрта махсус касб-ҳунар таълим

муассасаларида, олий таълим муассасаларида “Чет тили” курсининг асосий

мақсади талабаларни хорижий тилда хизмат юзасидан мулоқот қила олишга

ўргатиш ҳисобланмоқда. Инглиз тилини касбий йўналтирилган ҳолда ўқитиш – бу 1960 йиллар

охирида вужудга келган илмий йўналиш ҳамда таълим олувчиларнинг

таълимий эҳтиёжларига ва жамиятнинг ижтимоий буюртмасига жавоб берувчи

таълим хизматидир. ESP (English for Special Purposes) қисқартмасиҳозирда инглиз тилини

касбий йўналтирилган ҳолда ўқитиш назариётчилари ва амалиётчилари илмий

доирасига кирган атама ҳисобланади. Инглиз тилини “English for Special

Purposes” сифатида ўқитиш нафақат унинг методикасига, балки чет тили

мазмунига ҳам янгича ёндашув билан қарашни талаб қилади. Инглиз тилини касбий йўналтирилган ҳолда ўқитиш дейилганда, инглиз

тилини ўрганувчиларга уларнинг ихтисосликларига мос тарзда ўқитишни

назарда тутмайди. Чунки, талабаларнинг мутахассислик лексикасини билиши

реал шарт-шароитларда инглиз тилида мулоқот ўрната олишларини кафолат

қила олмайди. Ҳар қандай касбий йўналтирилган курснинг ўзига хос жиҳатлари

бўлишига қарамай, чет тилини ўрганиш жараёнлари умумтаълим курсидагидан

фарқ қилмаслиги керак.

181

Фойдаланилган адабиётлар 1. Блох М.Я. Строй текста современного английского делового письма.-

М,2002. 2. Баранова Л.Л. Онтология английской письменной речи.- М,1998. 3. Russel R.J. English Business Correspondence taught by an Englishman.-

N.Y.,2001

ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ ЎҚИТИШ МАШҚЛАРИНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТИЗИМИ

Кенжаев Мирзоҳид (СамДАҚИ).

Бундан бир неча йил олдин бирон – бир чет тилидаги маълумотларни, қўлланмаларни таржима қилиш учун мутахасисларга мурожат этилар эди. Бугун эса ҳар бир ўқув юртида пуҳта билимга эга, малакали чет тили ўқитувчилари фаолият юритиб келмоқда. Бундан ташқари ўқитувчилари орасида малака ошириш курслари, семинар ва тажриба алмашиш дарслари ташкил қилинмоқда. Шунингдек, ҳар бир олийгоҳда ўз эҳтиёжларидан келиб чиққан холда ўқитувчилар учун таътил давомида хорижий тилларни ўрганиш курслари ташкил қилинмоқда. Бу Президентимизнинг 2012 йил 10 декабрда қабул қилинган “Чет тилларини ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида олиб борилаётган изчил ишларнинг ёрқин ифодасидир. Мазкур ҳужжат ижроси доирасида республикамизнинг барча вилоят ва туманларида чет тилларини ўқитиш бўйича янги ўқув дастурларининг мазмун – моҳиятини педагогик жамоага етказиш, замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш бўйича ўқув – семинарлар ташкил этилмоқда ҳамда дарс давомида ўқувчи ва тингловчилардачет тилларини ўрганишнинг янгича тизими бўлган тинглабтушуниш, гапириш, ўқиб тушуниш ва ёзиш кўникмаларини шакллантириш кераклиги такидлаб ўтилмоқда.

К.Д.Ушинский таъкидлаганидек, машқларнинг маълум тизим ҳолида бўлиши уларнинг муваффақиятли қўлланилишининг энг биринчи ва асосий хусусиятидир. Машқлар тизимининг камчилиги эса кўп сонли, кўп вақт бажарилиши ва машқларнинг ўқувчи билим даражасига қараб танланмаганлиги чет тилларини ўрганишда машқлар тўплами натижа бермаслигининг асосий сабабидир. Амалий ва назарий жиҳатдан тил ўқитиш шарт – шароитларини тизимини яратиш муаммоси жуда муҳим ҳисобланади. Унинг муҳимлигини бугунга қадар чет тилларини ўқитиш методикасининг маълум мақсадга

йўналтирилган тўла машқлар тизимига эга эмаслиги билан белгилаш мумкин.

Чет тили ўқитишда қўлланиладиган машқларнинг айрим тип ва турлари қанчалик самарали бўлса, улар тил ўргатишнинг бутунлай муваффақиятли бўлишини таминлайди.

Бугунги тилшуносликда чет тилларини ўқитишда қўлланиладиган машқлар тизимига тўртта кичик кичик тизимдаги машқлар киради:

1. Гапиришни ўргатадиган машқлар; 2. Тинглаб тушунишни ўргатадиган машқлар; 3. Ўқишни ўргатадиган машқлар;

182

4. Ёзувниўргатадиган машқлар. Ҳар бир кичик тизимдаги машқлар ўз навбатида бир неча хусусий

кўникмаларга эга машқлар йиғиндисини ўз ичига олади. Масалан, диологик нутқни ўргатадиган машқлар тўплами, монологик нутқни ўргатадиган машқлар тўплами. Бундан ташқари ҳар бир машқлар тўплами фонетик, грамматик ва лексик малакаларни шакллантирувчи қисмлардан иборат. Ушбу машқлар тизими ўзаро бирга ва бир – бирига боғлиқ равишда бажарилиши мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, тил ўрганувчиларда машқлар тизимининг фонетик, грамматик ва лексик малакаларни шакллантирувчи қисмлари ўз навбатида – талаффузни ўргатадиган, гапиришнинг синтактик томонларини ўргатадиган, оғзаки нутқнинг морфологик малакаларини ўргатадиган машқлар циклига бўлинади. Машқлар цикли маълум тил ҳодисаларини ўргатадиган анча кичик машқлар гуруҳига бўлиниши мумкин.

Ҳар бир машқ кичик тизимини тузишдаги биринчи методик тамойил машқларнинг асосий типлари ва турларини ўргатилаётган нутқ фаолияти тури лингвопсихологик хусусиятларига мос келишлик тамойили ҳисобланади. Ушбу тамойилга кўра гапиришни ўргатадиган машқлар кичик тизимида гапиришда кўлланиладиган коммуникатив машқлар, ўқишни ўргатадиган машқлар кичик тизимида ўқишни ўргатадиганкоммуникатив машқлар қўлланилиши мақсадга мувофиқдир.

КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА АМАЛИЙ КАСБИЙ ТАЪЛИМНИ БОШҚАРИШ САМАРАДОРЛИГИ

Қосимов Ш.У. ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ, катта илмий ходим-изланувчи.

Касб-ҳунар коллежларида амалий касбий таълим мақсадининг, яъни ўқувчиларда касбий маҳорат асосларини шакллантириш самарадорлиги алоҳида олинган ҳар бир ходимда шахсий мақсаднинг қанчалик тўғри аниқланганлиги ва бу мақсадга эришиш борасидаги вазифаларнинг нақадар самарали адо этилишига боғлиқ бўлди.

Зеро, самарали бошқарув мақсадига доимо аниқ талаблар қўйилган бўлади, яъни, мақсад бир маъноли, аниқ, миқдоран ўлчовга эга ва бажарилиши мумкин бўлиши, бажарувчиларга тушунарли бўлмоғи, бўлинмалар ва масъуллар бўйича аниқ тақсимланган ҳамда кўп қиррали бўлиши шарт.

Шу сабабли амалий касбий таълимнинг ҳар бир иштирокчиси мақсадига нисбатан қуйидаги талаблар қўйилади.

Биринчидан, қуйи бўғин мақсадлари юқори бўғин мақсадларига бўйсундирилиши ва унга мослаштирилиши лозим. Бошқача айтганда, ўқув-ишлаб чиқариш устахонаси мудири, махсус фанлар ўқитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими усталарининг алоҳида олинган шахсий (якка) мақсадлари юқори поғонадаги мақсадлар остида бирлаштирилди ва мувофиқлаштирилди.

Натижада қуйидаги ҳолларда қуйи бўғин мақсадларининг юқори бўғин мақсадларига хизмат қилиши аниқланди:

- ишлаб чиқариш таълими устаси ёки махсус фан ўқитувчисининг ўз олдига қўядиган шахсий мақсади режалаштирилган бўлиши керак. Агар мақсадлар режалаштирилмаса кутилган натижага эришиш қийинлашади, оқибатда амалий касбий таълимнинг умумий мақсадига путур етказилади;

183

-якка мақсадларнинг пировард натижаси ва аниқ муддати белгиланган бўлиши керак, акс ҳолда у мавҳумликка юз тутади;

-режалаштирилган якка мақсадлар ҳатти-ҳаракатлар эвазига эришиладиган, шу билан бирга, амалга ошириладиган даражада бўлиши лозим.

Иккинчидан, амалий касбий таълим мақсадларининг самарадорлиги эришилган натижаларга тўғри баҳо берилишига ҳамда уни рағбатлантириш даражасига боғлиқ бўлиши керак. Шу сабабли тажриба-синов ишлари жараёнида эришилган натижаларга адолатли баҳо берилиб, тегишли рағбатлантириш ишлари олиб борилдики, натижада ўрнатилган бошқариш усулининг мақсадга мувофиқлиги таъминланди.

Мақсадга эришиш йўлида ресурслардан – масъул ходимлар меҳнатидан, ўқув-лаборатория жиҳозлари ва воситаларидан (станоклар, хом-ашё ва ҳ.к.), сув, маблағ ва шу кабилардан унумли фойдаланиш зарур. Мазкур ресурслар қанчалик хилма-хил бўлмасин, улар моҳиятан икки асосий гуруҳга бўлинади: моддий ва инсон ресурслари. Уларни амалий касбий таълим жараёнини ташкил қилиш омиллари деб ҳам аташ мумкин.

Касб-ҳунар коллежларида инсон ресурсларини бошқариш моддий ресурсларни бошқариш каби бошқарувнинг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.

Юқорида санаб ўтилган хусусиятларга кўра касб-ҳунар коллежларида инсон ресурсларини бошқариш фаолиятнинг алоҳида бир тури ҳисобланадики, у махсус вазифаларни бажаришни ва мазкур фаолият билан шуғулланадиган раҳбарларда алоҳида фазилатларнинг бўлишини талаб қилади. Зеро, ишлаб чиқариш таълими усталарини бошқариш ғайри ихтиёрий тарзда эмас, балки ижодий ёндашувни тақозо этди.

Хуллас, касбий таълим жараёнида инсон ресурсларини бошқариш муҳандис-педагогларни танлаб олиш ва уларни сақлаб қолиш, касбий педагогик маҳоратини ошириб бориш ҳамда ҳар бир ходимнинг фаолиятига мақсадга эришиш нуқтаи назаридан баҳо беришдан иборат бўлиб, бу жараён педагоглар хулқ-атворига тузатишлар киритиб боришга имкон берди. Мазкур жараёнларни ташкил этишнинг алоҳида усуллари ва дастурлари биргаликда инсон ресурсларини бошқариш тизимидан иборат бўлди. Бу тизим педагог ходимларни танлаш, ўқитиш ва ривожлантириш, баҳо бериш ва рағбатлантиришни ўз ичига олади.

БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ МУСИҚИЙ

МЕРОСДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ И.Қудратов, катта ўқитувчи Э.Джалилов (СамДУ).

Республикамизда таълим тизими ва мазмунини янгича, миллий асосда

шакллантириш илғор мамлакатларда қўлланилаётган янги технологик жараёнларни ўзлаштириш билан бир қаторда, ҳалқимизнинг тарихий анъаналари, маънавий ва маданий меросидан оқилона фойдаланиш кўлами ва сифати ҳамда самарадорлигига кўп жихатдан боғлиқдир.

Буни Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Республика Олий Мажлисининг 1997 йилда бўлиб ўтган IX-сессиясида сўзлаган «Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» номли тарихий нутқида

184

қуйидагича баён этган эди; «Замонавий миллий таълимнинг ўзи нимадан иборат ? … Болаларимизга қачондан бошлаб, қандай усулда ва услубда миллий қадриятларимиз, урф-одатларимизни ўргатишимиз, чуқур англатишимиз керак?».

Ҳақиқатдан ҳам узоқ йиллар давомида бизда таълим-тарбия ишлари жаҳон цивилизациясининг илғор ютуқларидан ва ҳалқимизнинг тарихий илдизларидан узиб қўйилган эди. Мустақиллигимиз шарофати билан барча жабҳаларда бўлгани каби мусиқа таълими ва тарбиясини миллий негизда шакллантириш ва ривожлантиришга давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида қаралди, уни ҳалқимизнинг миллий маданияти, санъати, анъаналари негизида барпо этишнинг кенг имкониятлари яратилди.

Ҳалқ мусиқа мероси ўз мазмунида ҳалқимизнинг муайян тарихий босқичлари, ижтимоий, иқтисодий, маънавий турмуш тарзи, ҳаётий қарашлари, орзу умидлари, урф-одатлари, умуминсоний ғояларни мужассамлаштиради. Шу боис улардан ёш авлодни миллий ғоя ва мафкура руҳида, қолаверса баркамол шахс сифатида тарбиялашда фойдаланиш ҳеч қачон ўз долзарблигини йўқотмайдиган вазифалар сирасига киради. Бу эса Республикамизда амалдаги таълимнинг барча бўғинларида, хусусан, таълимнинг энг муҳим шакллантирувчи босқичи бўлган умумтаълим мактабларида ўқувчи-ёшларни миллий мусиқа меросимизнинг энг ноёб намуналари – ҳалқ қўшиқлари, ашулалари, куйлари, мумтоз ва мақом асарлари билан чуқур таништириб боришни тақозо этади.

Мустақил ривожланиш йилларида мусиқа таълими соҳасида, уни миллий асосларда қайтадан шакллантириш борасида улкан ўзгаришлар амалга оширилди. Бугунги кунда таълим тизими олдига қўйилаётган замонавий талаблар бу ишларни янада такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратиш заруриятини юзага келтирмоқда. Бу ўринда қуйидагиларни кўрсатиб ўтишни жоиз деб ҳисоблаймиз:

1.Умумтаълим мактабларининг «Мусиқа маданияти» фани бўйича ўқув дастурлари ва дарсликларига киритилган куйлаш ва тинглаш учун тавсия этилган асарлар репертуарини қайта кўриб чиқиш, ўзбек ҳалқ қўшиқлари, мумтоз (мақом) мусиқа ҳақида билим ва малакалар ҳосил қилишга мўлжалланган ўқув материалларни муайян синф, чорак мавзулари доирасида чекланиб қолмаслигига эътибор қаратиш лозим.

2. Юксак ва мураккаб ижод намунаси бўлган мумтоз куй-қўшиқлар воситасида амалга ошириладиган таълимий-тарбиявий ишларни синфдан ташқари шаклларини узвийлик ва тизимлилик тамойиллари асосида йўлга қўйиш.

3. Ҳалқ мусиқа мероси (фольклор мумтоз ва мақом ) мусиқа ҳақидаги ўқув материаллари ва улар учун ажратилган ўқув соатлари ҳажмини кўпайтириш, мазмунан янада бойитиш зарур.

Шуни эътироф этиш жоизки, ўзбек ҳалқ мусиқа мероси улкан маънавий хазина бўлиб, унинг тарткибидаги оғзаки анъанадаги фольклор куй-қўшиқлар, мумтоз ашулалар негизида ҳалқ оғзаки ижоди ёки мумтоз шеърият намуналарига хос адабий матн ётади. Бу бебаҳо ҳазинанинг яна бир қимматли жиҳати замонавий композиторларнинг кўпчилиги улардан илҳомланиб, янги-янги асарлар яратиб келинаётганлигида кўринади.

185

Мумтоз адабиёт вакиллари томонидан яратилган шеърий асарлар юксак ижод намунаси сифатида асрлар давомида ҳалқимиз томонидан эъзозланиб келинади. Уларнинг бадиий асар сифатида юксак маҳорат ва истеъдод меваси эканлиги, улар мазмунида ифодаланган ғоялар, ишқ тарифи баён этилганлирик кечинмалар, нозик ҳис-туйғулар, ғоят нафис тасвирлар, ўхшатишлар, ранглар тавсифи ҳар қандай киши қалбида ўзига хос, ажиб ҳиссиётлар уйғотади. Бундай асарларни ҳар гал ўқиганда бир-бирини такрорламайдиган туйғуларни туясан киши. Шоирнинг бетимсол ҳаёлоти, ўз ҳаёлотида сиймосини чизган машуқасининг олийжаноб фазилатлари-ю, киши эркини забт этувчи ташки кўриниши, ҳаракатлари беихтиёр ўқувчининг ҳам қалбини ўзига ром этади. Бундай шеърий матнга басталанган куй, мусиқанинг сеҳрли таъсири билан уйғунлашиб, инсон ҳиссиётига кучли эмоционал таъсир этиши билан эстетик тарбиянинг қудратли воситасига айланади. Шунинг учун ҳам ҳалқ мусиқа меросидаги фольклор ва мумтоз мусиқа асарларидан, уларнинг маънавий ва эстетик тарбиявий имкониятларидан педагогик мақсадларда фойдаланиш яхши самара беради.

Инсон ўз табиатига кўра доимо гўзалликка интилиб яшайди. Гўзалликка интилиш майли билан яшайдиган инсонни ёшлигидан гўзаллик қонунлари бўйича тарбиялаш, уларда гўзалликни ҳис этиш, баҳолаш, ўз муносабатини билдира олишга ўргатиш, гўзаллик яратишга бўлган истеъдодини рўёбга чиқаришига имконият яратиш, эстетик тарбиянинг бош мақсади ва вазифасини белгилайди.

Миллий нафосат ва миллий аҳлоқ, миллий этика ўзбек ҳалқининг, республикамиз маънавий-маърифий ҳаётининг равнақида нақадар муҳим ва салмоқли аҳамиятга эга бўлса, эстетик ва аҳлоқий тарбия ҳам ёшларнинг маънавий баркамол, ақла нетук, миллий қадриятларни теран ҳис этувчи шахс сифатида камол топишида бебаҳо воситадир. Шунинг учун ҳам маънавий эстетик анъаналардан, миллий қадриятлар, миллий мусиқий меросдан унумли ва ўринли фойдаланиш бугунги кунда таълим-тарбия олдига қўйилаётган ижтимоий буюртмани муваффақиятли бажаришда муҳим ўрин тутади. Бугунги кунда турли техник воситалар (интернет тармоқлари, телефон) орқали беҳаёликни, шармсизликни, қуруқ оҳанг билан йўғирилган «рақс»лар, шовқинлар, бақироқ, йиғлоқи нолаларни «оммавий маданият» ниқоби остида ёшлар ҳаётига кириб келаётганлиги, замонавий эстрада санъатидаги қўшиқчиликни «интернационаллашуви» (бошқа ҳалқлар мусиқасига тақлид, ўзбекчага ўгириш, оҳангидан фойдаланиш, шуларга мос ҳатти-ҳаракат, қилиқлар билан «безалган» клиплар) натижасида ҳалқимизнинг чинакам миллий, бетакрор жозибасига эга бўлган мусиқий анъаналар, ижрочилик услубларига эга бўлган санъат ўрнини сохта, енгил-елпи оҳангларга қизиқиш майиллари эгаллаб олаётганлиги ачинарли ҳолдир. Буларнинг барчаси бугунги кунда таълимнинг барча бўғинларида, хусусан умумтаълим мактабларида ўқувчи-ёшларни миллий маънавий қадриятларга муносабатини миллий ғоя ва мафкура мазмуни ҳамда моҳиятига монанд шакллантириш, муаммоларнинг назарий асосларини таҳлил қилиш ва уларнинг ижобий ечимини таъминлаш чоралари, иш усуллари, воситалари, педагогик шарт-шароит ва имкониятларини аниқлаш, биринчи навбатда миллий мусиқа меросимизни чуқур ўрганиш, унга қизиқиш ва муҳаббат туйғуларини ўстиришнинг илмий

186

педагогик тизимини ишлаб чиқиш ёш авлод тарбияси учун масъул педагог-мураббийлар олдига ўз фаолиятига юксак масъулият билан ёндашиш вазифаларини қўяди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И.А.Каримов. «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» -

Т.:Шарқ; 1997 йил, 7-8 б. 2. И.А.Каримов. «Юксак маънавият - енгилмас куч» Т.:Маънавият, 2008 йил. 3. Умумий ўрта таълимнинг ДТС ва ўқувдастури. Мусиқа .Т.:Таълим

тараққиёти, ахборотнома, 6,7-махсус сонлар 1999 йил.

БАРКАМОЛ АВЛОД МАЪНАВИЙ ТАРБИЯСИДА МУСИҚА ТАЪЛИМИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ

М. Ш. Қурбонова, Қ.О. Эргашева (Қарши ДУ).

Ҳозирги кунда жамиятимизнинг энг муҳим вазифаларидан бири баркамол шахсни тарбиялашдан иборатдир. Президентимиз таъкидлаганидек, “Биз халқимизнинг дунёда ҳеч кимдан кам бўлмаслиги, фарзандларимизнинг биздан кўра кучли, билимли, доно ва албатта бахтли бўлиб яшаши учун бор куч ва имкониятларимизни сафарбар этаётган эканмиз, бу борада маънавий тарбия масаласи, ҳеч шубхасиз, беқиёс аҳамият касб этади. Агар биз бу масалада хушёрлик ва сезгирлигимизни, қатъият ва масъулиятимизни йўқотсак, бу ўта муҳим ишни ўз холига ташлаб қўядиган бўлсак, муқаддас қадриятларимизга йўғрилган ва улардан озиқланган маънавиятимиздан, тарихий хотирамиздан айрилиб, охир оқибатда ўзимиз интилган умумбашарий тараққиёт йўлидан четга чиқиб қолишимиз мумкин”. (И. А. Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч Т. , “Маънавият”, 2008. 4-б)

Ўсиб келаётган ёш авлод маънавий онгини юксалтиришда, истеъдодини хар томонлама камол топтиришда миллий мусиқамизнинг хам ўз ўрни бор. Мусиқа инсон тарбиясида салмоқли аҳамиятга эга бўлиб, у сехрли куй ва оҳанглар, ажиб туйғулар ва хиссий кечинмалар оламини яратади.

Мусиқа ўзининг бетакрор табиати билан ёшларнинг маънавий дунёсига катта таъсир этади, уларнинг бадиий ва ахлоқий маданиятини шакллантиришга, миллий ғурур ва ватанпарварлик тарбиясини амалга оширишга, ижодий маҳорат, нафосат ва бадиий дидини ўстиришга, фикр доирасини кенгайтиришга, мустақиллик ва ташаббускорликни тарбиялашга хизмат қилади. Унинг бу кучидан мазмунли ва унумли фойдаланиш хар бир мусиқа мутахассисининг муқаддас бурчидир.

Ўзбек халқи азалдан ўзининг маънавий бойлиги, миллий ва умуминсоний қадриятлари ва миллий мусиқий маданиятининг юксаклиги билан жаҳон халқлари орасида етакчилик қилиб келган. Президентимиз, “Куй, қушиққа, санъатга мухаббат, мусиқа маданияти халқимизда болаликдан бошлаб, оила шароитида шаклланади. Уйида дутор, доира ёки бошқа чолғу асбоби бўлмаган, мусиқанинг хаётбахш таъсирини ўз хаётида сезмасдан яшайдиган одамни бизнинг юртимизда топиш қийин, десак, муболаға бўлмайди”, - деб таъкидлайдилар. (И. А. Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч Т. , “Маънавият”, 2008. 141-б)

187

Бугунги кунда мустақил Ўзбекистонимизда мусиқа таълими ва тарбиясининг тўғри йўлга қўйилиши, миллий мусиқий қадриятларнинг барча имкониятларидан тўла ва самарали фойдаланишни тақозо этади. Жахон мусиқа маданиятининг миллий маънавиятимизга ижобий таъсир қилишини инкор қилиб бўлмайди. Бироқ, мусиқа таълими жараёнида бошқа халқлар мусиқий – педагогик меросининг ижобий намуналаридан қанчалик фойдаланмайлик, барибир, ўзбек миллий мусиқий қадриятлари маънавий камолотимизнинг асоси бўлиб қолаверади. Ёш авлодда иймон, виждон, ҳалоллик, поклик, меҳнатсеварлик сингари хислатларни шакллантиришда умуминсоний ҳамда миллий анъана ва қадриятлардан фойдаланиш ёшларнинг маънавий юксалишида муҳим ўрин тутади. Айниқса, жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган, тасаввуфий ва диний оҳангларда ўз даври рухини мусиқий-шеърий шакллар билан ўлмас асарларида акс эттирган, мусулмон олами тарихи ва илм-маданияти, ахлоқий ривожига кучли таъсир қилган Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа буюк мутафаккирлар ўз асарларида мусиқа илмининг назарий ва амалий масалаларини тасаввуф таълимоти нуқтаи назаридан ёритиб беришди. Шу ўринда айтиш керакки ашула, катта ашула ва мақомлар суфийлар томонидан хам ижро этиб келинган эди.

Бугунги кунда ёшларнинг маънавий қиёфасига, аҳлоқига зид бўлган турли хорижий мусиқаларнинг оммалашувига қарши курашиш зарурияти туғилди. Бу эса миллий мусиқий қадриятларимизни ўрганиш, ахлоқий тарбияни такомиллаштиришни тақозо этади.

Хулоса ўрнида шуни таъкидлашимиз лозимки, миллий ва мумтоз мусиқамиз жахон мусиқа маданияти ривожининг барча босқичларида ўзининг мафтункорлиги ва чуқур фалсафий мазмуни билан инсон онгига маънавий озуқа сифатида хизмат қилиб келган. Шундай экан, ёшларимиз маънавий дунёсини шакллантиришда уларни баркамол инсон бўлиб улғайишларида бизнинг миллий ва мумтоз мусиқамиз хамиша беқиёс тарбия манбаи бўлиб қолаверади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1 И. А. Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч Т. , “Маънавият”, 2008.

176 б 3. М. Тоиров. “Маънавият – қалб чироғи тўплам: маънавий юксалиш

йўлида”. Т. , “Маънавият” 2008 йил

ЁШЛАРНИ БАРКАМОЛ АВЛОД РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА КАДРЛАР ТАЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИНИГ ЎРНИ

Қ.А.Нурбоев (СамДАҚИ).

Ўзбекистон мустақилликка эришгач, ўз тараққиёт йўлини аниқ белгилаб олди. Бу – демократик ҳуқуқий давлат, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти ва кучли фуқаролик жамиятини барпо этишга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар йўлидир. Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, олдимизда турган энг эзгу мақсадларимиз – мамлакатимизнинг буюк келажаги ҳам, эртанги кунимиз, эркин ва фаровон ҳаётимиз ҳам, Ўзбекистоннинг ХХI асрда жаҳон ҳамжамиятидан қандай ўрин эгаллаши ҳам – буларнинг барча - барчаси,

188

авваламбор, янги авлод, униб - ўсиб келаётган фарзандларимиз қандай инсонлар бўлиб вояга етишига боғлиқдир49.

Узоқни кўзлаб айтилган бу сўзлар истиқлол йилларида мамлакатимизда амалга ошириб келинаётган давлат сиёсатининг мазмун - моҳиятини ёрқин ифодалайди. Жисмонан соғлом, маънавий етук, юксак интеллектуал салоҳият, замонавий билимларга эга, мустақил фикрлайдиган, келажакка ишонч билан қарайдиган баркамол авлодни тарбиялаш ҳақида ғамхўрлик қилиш ушбу сиёсатнинг устувор йўналишидир. Айни пайтда “агарки Ўзбекистонда аҳолининг қарийб 35 фоизини 16 ёшгача бўлган болалар, 60 фоиздан зиёдини эса 30 ёшгача бўлган ёшлар ташкил этишини ҳисобга оладиган бўлсак, бу ислоҳотларнинг роли ва аҳамияти ўз – ўзидан тушунарли ва равшан бўлади”50.

Шу муносабат билан 2013 йил 17 - феврал куни Тошкентдаги Симпозиумлар саройида Президентимиз Ислом Каримов ташаббуси билан ташкил этилган “Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш – мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” мавзуидаги халқаро конференция бўлиб ўтди.

Форумда кўплаб йирик халқаро ташкилотлар ва молия институтлари, жумладан, БМТ, Осиё тараққиёт банки, Жаҳон банки, Ислом тараққиёт банки вакиллари, Буюк Британия, Германия, Италия, Хитой, АҚШ, Жанубий Корея, Япония, Россия каби дунёнинг 48 давлатидан таълим тизими раҳбарлари, олимлар ҳамда мутахассислар иштирок этди.

Конференция узлуксиз таълим ва ёш авлодни баркамол этиб тарбиялашнинг миллий моделини яратишда Ўзбекистон тажрибасини ўрганишга бағишланди. Зеро, мамлакатимизда фаол, ўз мақсади сари интилувчан, серқирра истеъдод ва юксак маънавий фазилатларга эга, замонавий билим ҳамда касбларни эгаллаган – бугунги ва эртанги кунимизнинг ҳал қилувчи кучи бўлган ёшларни тарбиялаш учун барча шароит ва имкониятлар яратилган.

Ўзбекистонда ҳозирги кунгача ҳам жуда юқори меҳнат ресурслари салоҳиятига эга. Ушбу меҳнат ресурслари аввалги ўн йилликларда туғилиш даражаси юқори бўлганлиги ҳисобига рўй бермоқда. Шу боисдан Кадрлар таёрлаш миллий дастурини амалга оширишда аҳолини иш билан таъминланганлиги динамикаси ва таркибини билиш ҳам катта аҳамиятга эгадир.

Меҳнат ресурслари сони ва сифати мамлакатлар иқтисодиётида муҳим ўрин тутади. 2004 йилда Ўзбекистонда меҳнат ресурслари жами аҳолининг 54,3 фоизини ташкил етди. 2000 йилдан кейинги даврда меҳнат ресурслари сони йилига ўртача 400 минг кишига ортиб бормоқда. Мамлакат аҳолисининг ўртача ёши 25 ёшни ташкил этиб, давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш даражаси билан белгиланувчи мазкур омил, ўз навбатида, уни ривожлантириш ва тараққий эттиришда ҳал қилувчи роль ўйнайди.51

49 Миллий таълим модели ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури: «Ислом Каримов модели» - Ўзбекистон

мустақиллигининг юксак ютуғи ва натижаси: ўқув қўлланма. – Тошкент: Baktria press, 2012. – Б. 9 – 18. 50 Миллий таълим модели ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури: «Ислом Каримов модели» - Ўзбекистон

мустақиллигининг юксак ютуғи ва натижаси: ўқув қўлланма. – Тошкент: Baktria press, 2012. – Б. 10. 51 Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н. Узбекистан: природа население экономика. – Т.: «Узбекистон миллий

энциклопедияси», 2009. – С. 94.

189

Республика аҳолисининг сони 2013 йилда 29,9 млн. кишини ташкил этди. Ўзбекистон аҳолиси йилига салкам 439,2 минг кишига кўпаймоқда. Ҳозирги кунда мамлакат аҳолисининг ўсиши – йилига ўртача 1,5% га тенг.52

Халқнинг бой интеллектуал мероси ва умумбашарий қадриятлар асосида, замонавий маданият, иқтисодиёт, фан, техника технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш Ўзбекистон тараққиётининг муҳим шарти эканлиги Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида белгилаб берилган. Мазкур дастур мамлакатимиз иқтисодиёти ва ҳаётининг барча жабҳалари учун юқори малакали, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш, таълим, илм - фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциялашувини таъминлаш, ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида маънавий - ахлоқий тарбиялаш, шунингдек, кадрлар тайёрлаш борасида ўзаро манфаатли халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган яхлит ўқув – илмий - ишлаб чиқариш комплекси сифатида таълим тизимини босқичма - босқич такомиллаштириш вазифасини муваффақиятли ҳал этишга хизмат қилмоқда. Хуллас бугунги кунда таълим соҳаси тараққиётнинг бош омили сифатида эътироф этилаётганини таъкидлаш зарурдир. Ўзбекистон таълим тизимида изчиллик билан ҳаётга татбиқ этилаётган ислоҳотлар Мингйиллик ривожланиш мақсадларига эришишда муҳим омил бўлиб хизмат қилмоқда. Ўзбекистонда истиқлол йилларида ҳар томонлама иқтидорли, юқори билимли ва юксак интеллектуал салоҳиятга эга ёш авлод ўсиб - улғайди. Президентимиз раҳнамолигида мамлакатимизда келажагимиз эгалари бўлган ҳар томонлама баркамол авлодни тарбиялашга қаратилган ишлар нечоғли муҳим аҳамиятга эга эканлигини ҳаётнинг ўзи тасдиқлаб турибди. Чунки, иқтидорли, билимли, юксак интеллектуал салоҳиятга эга, элим - юртим деб ёниб яшайдиган авлодгина янги жамият, янги ҳаёт барпо этишга қодирдир.

ЎҒУЗНОМА

(Эски ўзбек ёзма адабий тилининг шакилланиш даврларини ўрганишда муҳим манба)

У.Санақулов, А.Қурбонов (CамДАҚИ).

Эски туркий адабий тилининг XIII-ХIV асрлар даври ёзма ёдгорликларидан бири сифатида «Ўғизнома” асари ўзига хос ўрни бор. Ушбу асарнинг муаллифи ҳам, ёзилган даври ҳам ҳатто бизгача етиб келган кўчирма нусхаларининг ҳам ким томонидан ва қачон, қаерда нусхалаштирилгани ҳақида аниқ маълумот йўқ.

“Ўғизнома”нинг бир неча кўчирилган нусхалари ҳозирги давригача етиб келган. Улар орасида кўпчилик олимларнинг диққат эътиборини ўзига жалб этган нодир қўлёзма нусхаси Шеффер номи билан фан оламида машҳурдир. Ушбу қўлёзма нусха Париж Миллий кутубхонасининг туркий тиллар адабиётлари бўлимида № 1001 – тартиб рақамида сақланмоқда. Асар ҳақида илк бор маълумот берган шарқшунос олим Дитц ҳисобланади. У «Ўғизнома”дан баъзи бир парчаларни немис тилига ўгириб, 1815 йилда Берлинда нашр этди.53 52 Gazeta.uz , 19 февраля 2013. 53 Dietz. Der neuentdeckte oughuzishe Cyklop, Berlin,1815.

190

“Ўғизнома”нинг ушбу Париж нусхаси уйғур ёзувида 22 қўлёзма варақдан ёки 42 саҳифадан (бетдан), ҳар бир саҳифаси эса 9 қатордан тузилган. Ушбу қўлёзма нусхасининг кўчирилган даврини тилшунос А.М.Шчербак ХIV-ХVасрларда деб тахмин қилган. Аммо асл нусхаси эса анча олдинги даврларда ёзилган деб таъкидлайди.54

Бошқа шарқшуносларнинг, жумладан П.Пелльонинг тахминий фикрича “Ўғизнима”нинг асл қўлёзмаси ХIII асрнинг охири ХIV асрнинг бошларида Тўрфонда ёзилган. Хуллас,»Ўғизнома” ва унинг қўлёзма нусхаси бўйича В.В.Радлов, П.Пелльо, В.Банг, Ризо Нур, А.М.Шчербак каби бир қанча олимлар ҳам ўз фикр мулоҳазаларини билдирганлар ва тадқиқот ишларини ёзганлар.55

Айниқса, А.М.Шчербакнинг «Ўғизнома” асари бўйича олиб борган тадқиқоти диққатга моликдир.Олим асардаги воқеалар даври мазмуни, моҳияти, қайси худудлар ва шахслар билан боғлиқлиги масалаларида фикр билдириб, П.Пелльо фикрларини қувватлайди. Шу каби асарнинг лисоний жиҳатлари тўғрисида ҳам ўз мулоҳазаларини билдиради. У «Ўғизнома” бўйича олиб борган махсус тадқиқотида асар тилидаги баъзи мўғулча сўз ва иборалар, айрим грамматик унсурларнинг учрашига қараб қўлёзма нусхани икки (туркий ва мўғул) тилни биладиган хаттот томонидан кўчирилган, деган хулосага келган.56 У асарни кўчирилган ерини тахминан Еттисув худуди бўлса керак, дейди. Шунинг учун ҳам асарда қарлуқ-уйғур диалектига хос унсурлар ҳам мавжудлигини, умуман, Ўрта Осиё адабий тилининг диалектларига боғлиқ томонлари сезилади, деб такидлайди.57

“Ўғизнома”нинг араб ёзувида кўчирилган яна бир неча нусхалари бор. Жумладан, асарнинг арабча нусхаларидан иккитаси Ўзбекистон ФАнинг Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар бўли-мида сақланмоқда.Бу нусхаларнинг барчаси сўнги даврларда кўчирилган. Хуллас,”Ўғизнома” асари А.М.Шчербак томонидан амалга оширилган тадқиқот муҳим аҳамиятга эга бўлди. Олим тадқиқотида «Ўғизнома” бўйича деярли барча илмий ишлар, айтилган фикр-мулоҳазаларни ҳисобга олиб, ижодий таҳлил этиб,асарнинг қўлёзма нусхаларини қиёслаб, уларнинг ёзилиш санаси, ўрни, туркий тилларга муносабати, лисоний жиҳатлари, диалектал асоси ҳақида холисона фикр юритди. Шунингдек, уйғур нусхасининг транскрипцияси матни ва рус тилида таржимасини ўзининг нашр этган китобига киритиши «Ўғизнома” асари билан тўлиқ танишиш имкониятини ва асар бўйича туркий халқлар учун ҳар томонлама, жумладан лисоний тадқиқотларни ҳам олиб боришга анча қулайликлар яратди. Чунончи , олимнинг Ушбу ёдгорлик бўйича чоп эттирган китоби эски ўзбек ёзма адабий тилининг шакилланиш даврларини ўрганишда муҳим манбалардан саналади .

54 А.М.Щербак. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХIII вв. из восточного Туркестана. М-Л.1961.

стр 28-29. 55 В.В.Радлов. 1) Кутадку билик. Факсимиле уйгурской рукописи. СПб., 1890, стр 191-192; 2) Das Kudatku Bilik.т.1 СПб., 1891,стр 232-244; 3) К вопросу об уйгурах, стр 21-29.P.Pelliot. Sur la legende d`Uyuz-khan en ecriture ouigoure. T`oung Pao, vol. XXVII, Leide, pp, 247-358$ Dr.Riza-Nour. Oughouz-name, Epopee turque. Alexandrie, 1928$ W/Bang. Die Legende von Oghuz Oghan. SPAW, XXV, Berlin, 1932,SS. 683-724. 56 А.М.Щербак. Огуз-наме. Мухаббат-наме. Памятники древноуйгурской и староузбекской письменности. М.1959. стр.107. 57 А.М.Шчербак. Ўша асар. 108-б.

191

O’TMISH SADOSIDA TARIX SABOQLARI VA MA’NAVIYAT К.Садуллаева., ўқитувчи Х.Х Хайдарова (СамДАҚИ).

Vatanimiz Qadim zamonlarda Turon, o’rta asrlarda Turkiston va Mavorounnahr

nomlari bilan shuxrat topgan yurtimiz tarixi bayonida shuni e’tirof etish joizki xalqimizning bu ko’hna o’tmishi avvalambor uning ulkan bunyodkorlik faoliyati tarixidir. Bu davrda uning betinim mehnati tufayli o’lkamizda azim daryolar, katta-kichik soy va jilg’alar jilovlanib dehqonchilik maydonlari kengaytirildi, bog’-rog’lar va bustonlar barpo etildi. Xozirgi kunda sizu-biz hayot kechirayotgan voha va viloyatlar shakillandi va obod etildi.

Son-sanoqsiz qishloq va shaxarlar bunyod etildi. Shaxarlar kengayib hunarmandchilik tijorat ma’rifat ilm-fan hamda madaniyatning markaziga aylandi. Hunarmandchilikning turli tarmoqlari rivoj topib quli gul mohir hunarmadlarning nozik did va maxorat bilan yasagan buyum-u, asboblari hamda zebu- ziynatlari o’ziga xos yuksak san’at asarlari darajasida qiyomiga yetkazildi.

Bir tamondan sug’orma dehqonchilik va chorvachilik bog’dorchilik ikkinchi tamonda hunarmandchilikning taraqqiyoti o’z navbatida ichki va tashqi tijoratning kengayishiga, ayniqsa, tashqi bozor bilan olib borilgan aloqalarning mustahkamlanishiga va bular esa shubxasiz xat-u savod, ilm-u ma’rifatning yuksalishiga olib keldi. Aynan shu davrda Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy Ahmat al-Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va Mirzo Ulug’bek, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Abu Mansur al-Matrudiy, Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy Burxoniddin al-Marg’iloniy, Ahmat Yassaviy, Ahmat Yugnakiy, Mahmud Qashg’ariy, Yusuf xos Hojib singari alloma olimlar yetishib chiqdi. Ular jahon ilmu-fanning taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdilar. El-yurtini boshqarishda ham o’ziga xos davlatchilik qonun qoidalari yer va mulkga bo’lgan haq-huquq tizimlari yuzaga keldi. Bu diyorda yirik viloyatlar hokimlari boshqargan mahaliy voha hokimlaridan tortib Turk xoqonligi samoniylar Shayboniy- Qoraxoniylar, Xorazimshoxlar hamda Amir Temur saltanati kabi buyuk davlatlar tashkil topdi. Bu tarixiy voqeylik shuni qat’iy tasdiqlaydiki, Vatanimiz xududlarida davlatchilik madaniyati o’rta asrlarda yanada rivoj topib saltanatdek boshqaruv tizimigacha ko’tarildi. Davlatchilik tizimi voha hokimlaridan markazlashgan saltanat ya’ni “Shahonshoxlik” emperiya darajasigacha ravnaq topishi, shuningdek, aholisini umumdavlat dini va e’tiqodida xususan, Islom dini mafkurasi asosida tashkil topishi beshak tarixiy Turon-Turkiston mintaqasida qadimdan yashab kelayotgan ajdodlarimizni birlashtirdi. Ularni xalq bo’lib shakllanishi jaroyonida yengilmas kuch sifatida asosiy omil vazifasini bajaradi. Tarix taqazosi bilan Sharq va G’arbdan turli qabilalarga mansub etnik guruxlar o’lkamizga kirib kelib maxalliy tub axoli bilan qo’shilib qorishib ketdi. Asrlar davomida yuz bergan bunday entik jarayonlar natijasida o’z xududi, davlatchiligi, tili, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy turmush tarziga ega bulgan o’zbek xalqi shakillandi. Mashaqqatli mehnat dehqochilikning barokat-u, rohat-u, uqubati yerga egalik qilish munosabatlari xalqimizning turmush tarziga kuchli ta’sir qilib, unda mustahkam e’tiqod, pok axloq, sabr-qanoat qilish odobini shakillantirdi. Bu davrda Imom al-Buxoriy, Abu Iso At-Termiziy, Buxoriddin Marg’iloniy, Xuja Axror va Bahouddin Naqshband kabi zabardas daho va ullamolar yetishib chiqdi. Ular islom dini va qonunshunosligi taraqqiyotiga hamda

192

uning jahon dini darajasiga ko’tarishiga katta hissa qo’shdilar. Islom dini odamlar e’tiqodini mustahkamladi va tarix bunday zabardas jamoatchilik qudratini yuzaga keltirgan.

Turkiston-O’zbekiston tarixida buyuk karvon yo’li sharq-u g’arb davlatlarining

o’zoro iqtisodiy va madaniy munosabatlarini shakllanishida bag’rikeng va omilkor vositachi hamda qolgan mamlakat sifatida faoliyat ko’rsatib kelgan. Vatanimiz uzoq tarixi guvohlik beradiki, adolat yo’qolib zulim kuchaygan vaqtlarda el-yurtda tanglik va notinchlik yuzaga keldi. Xalq g’alayonlari ko’tarilib mamlakat iqtisodiy va siyosiy buhronga duchor bo’ldi. Bunday og’ir va mushkul vaziyatli davrda ayniqsa mahalliy hokimlarning markaziy hokimiyatga nisbatan xatti-harakati avj olib ketadi. Bunday davrlarda mamlakat tanazzulga yuz tutib davlat barxam topadi. Bu borada Temuriylar saltanatining fojiyali qismati ayniqsa saboqdir. Ona vatanning mana shunday qismatidan saboq chiqargan ota-bobolarimizning “vatanni sevmoq iymondandir” degan sharafli so’zlaridan olam odam ma’no-mazmun mujasamlashgan. Vatanga bo’lgan muxabbat esa ota-ona va ustozlarga bo’lgan izzat-hurmat oilaga bulgan sadoqat va e’tiqoddan boshlanadi.

ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ

ҚЎЛЛАШДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР Б. Э. Юсупов (ҚарМИИ), Қ.О. Эргашева (ҚаршиДУ).

Ҳозирги кундаги илмий-техникавий тараққиёт нафақат ишлаб

чиқаришнинг кўп сонли тармоқларига, балки маданий, ижтимоий гуманитар билимлар, таълим соҳасига ҳам замонавий технологияларни жорий этишни тақозо этмоқда. Маълумки, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да “ўқув-тарбиявий жараённи илғор педагогик технологиялар билан таъминлаш” таъкидланиб, узлуксиз таълим сифатини ошириш ва такомиллаштириш иккинчи ва учинчи босқичларида бажариладиган муҳим вазифалардан бири сифатида белгиланган эди.

Шу маънода мустақил Ўзбекистон Республикаси тараққиётида халқнинг бой маънавий салоҳияти ва умуминсоний қадрятларга ҳамда ҳозирги замон иқтисодиёти, илм-фан, техника ва технологиясининг сўнгги ютуқларига асосланган мукаммал таълим-тарбия тизимини, шунингдек, миллий педагогика ва замонавий педагогик технологияларнинг назарий ва методик асосларини

193

яратиш ҳамда амалиётга тадбиқ этиш зарурати рақобатбардош мутахассисликларни тайёрлаш вазифасидан келиб чиқади.

Юртимизда юз бераётган улкан ўзгаришлар барча соҳаларга, шунингдек, олий таълим жараёнига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. эски ижтимоий муносабатлар шаклларининг бузилиши ва янги демократик ҳаёт тизимининг вужудга келиши шахснинг ижодий фаоллигини талаб қилади. Ижодкор, фаол, мустақил фикрловчи шахсни тарбиялаб вояга етказиш учун олий таълимда муҳим ўзгаришлар ва қайта қуриш ҳаётий зарурат бўлиб қолмоқда. Шу боисдан олий мактабда туб ўзгариш ясаш, фаол, ижодкор, ақл-заковотли, зиёли мутахассисларни тайёрлашнинг илмий асосларини яратиш қатор фанларнинг вазифаси бўлиб ҳисобланади. Таълим жараёнида шахсни камол топтиришнинг шарт-шароитларини белгилаш сингари мураккаб вазифани ҳал қилиш психология фанининг тадқиқот объектига ва мазмунига киради.

Узоқ давр таълимнинг психологик концепцияси шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабатларига фақат бир томонлама ёндашилган, яъни таълим жараёни инсоният томонидан топилган билимларни ва амалий кўникмаларни ўзлаштириш, деб қаралиб келинган, лекин бу жараёнда талабаларнинг шахсий ҳаётий нуқтаи назари, фаол ва теран фикрлаш уларнинг интилишлари, ички руҳий имкониятлари, касбий жиҳати қарийб ҳисобга олинмай келинди. Таълим жараёнида шахснинг мустақиллиги, чекланганлиги сабабли такомиллаштириш талабалар билимларини мустақил эгаллашга, ижодий фикрлашга, ўз шахсини такомиллаштириш ва индивидуал фаолиятини ташкил қилишда бир қатор қийинчиликлар сезадилар. Чунки таълим репродуктив ўқиш жараёни негизига қурилганлиги учун ўқитишнинг бошқа шаклларидан кам самара бериши билан ажралиб турар эди. Шунунг учун ўқиш жараёни негизига маҳсулдор фаолият деб тушунинш заминига қуриш орқали талабаларда билимларни ўзлаштириш билан чекланиб қолмасдан, балки уларни комил шахс сифатида шаклланишини, ижодий касб кўникмаси, мустақил фикрлаш ўқувини ва касбий малакаларини эгаллашни таъминлаш мумкин. Таълим ижодий ва маҳсулдор фаолиятга айланишда ўқитувчи билан талабалар ҳамда талабаларнинг ўзаро ҳамкорлиги муҳим аҳамият касб этади.

Демак, педагогик технологияларнинг марказий муаммоси – талаба шахсини ривожлантириш орқали таълим мақсадига эришишни таъминлашдан иборат. Ана шу нуқтаи назардан қараганда, “замонавий педагогик технология асослари” фанининг асосий мақсади – касб таълими (иқтисодчи-педагог) йўналиши бўйича таҳсил олаётган талабаларни фанни ўрганишда қўлланиладиган таълимнинг замонавий технологиялари билан таништириш ва келажакда ўз фаолиятларида интерактив усулларни қўллашни ўргатишдир.

Педагогик технологияларнинг вазифалари – педагог ўқитувчиларни замонавий педагогик технологияларнинг моҳиятидан хабардор қилиш ҳамда уларни махсус фанлар асосларини ўқитишга йўналтирилган машғулотлар жараёнини ноанъанавий шаклларда ташкил этишга, таълим жараёнини мукаммал модул асосида лойиҳалашга эришиш, таълим жараёнини лойиҳалаш технологиясидан оқилона фойдалана олиш кўникма ва малакаларига эга бўлишга, таълим олувчиларнинг назарий билимларининг пухта, чуқур

194

ўзлаштирилишининг, уларда амалий малака ва кўникмаларининг ҳосил бўлишининг кафолати бўла олишга ўргатишдан иборатдир.

Таълим жараёнига замонавий педагогик технологияларни киритиш ва уларни қўллашда қуйидагиларга эътибор қаратиш мақсадга молик:

-замонавий таълим технологиялари асосида ишламоқчи бўлган педагог ўқитувчиларни дарс мавзулари бўйича интерфаол методлар асосида ишлаб чиқилган сценарийлар бўлиши, унда билимларнинг шаклланиши учун вақт ўрнини белгилаш, талабаларда мотивацияни уйғотиш учун даъват қисмининг бўлиши, лойиҳаланаётган матнни бўлакларга бўлиш асносида методларни қўллаш ёки лойиҳалаш ҳамда кўргазмалиликнинг кўрсатилиши лозим;

-замонавий педагогик технологиялар асосида ишловчи педагог-ўқитувчилар томонидан ишлаб чиқилган педагогик технология лойиҳасини машғулотлар жараёнида синаш, мақсаднинг натижаланганлик даражасини таҳлил этиш ва замонавий педагогик технологиялар бўйича ишлашнинг афзалликларини инноватор ўқитувчиларни кафедра йиғилишида илмий-услубий семинарларда, олий ўқув юртлари илмий кенгашларида чиқишларини ташкил этиб, педагогик жамоа томонидан қўллаб-қувватланишини таъминлаш;

-олий ўқув юртлари қошида ташкил этилган замонавий педагогик технологиялар бўйича ишловчи инновацион (педагогик технология) марказлар зарур дидактик ва методик материаллар, техника воситалари билан таъминланиши зарур;

-педагогик технологиялар ва ундан таълим жараёнида фойдаланиш доирасида назарий ва амалий билимларга эга бўлган илғор педагог-ўқитувчидан инноватор педагогик жамоани шакллантириш ва ҳ.к.

Мазкур вазифаларнинг ижобий ҳал этилиши таълим-тарбия жараёнида муайян самарадорликка эришиш билан бир қаторда баркамол шахс ва рақобатбардош малакали мутахассисларни тайёрлашга имкон беради.

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ

ЭТИШНИНГ МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ Катта ўқитувчи М.Ш.Султанова.

Талабаларни ўз устида мустақил ишлашга ўргатиш ҳозирги куннинг

асосий вазифаларидан бири бўлиб келмоқда. Бунинг учун талабанинг ижодий қобилиятини уйғотиш ва аудиторияда олган билимини янада чуқурлаштириш учун қўшимча ишлаш кўникмасини шакллантириш зарур. Мустақил ишлаш эҳтиёжи ҳар бир шахс учун қўшимча ишлаш кўникмасини шакллантириш зарур.

Мустақил таълимни ташкил қилиш билан боғлиқ методик ишланма ва кўрсатмалар тузиш, ҳамда мустақил таълим самарадорлигини ошириш ҳар бир фан ўқитувчилари олдида турган муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.

Бу эса ўз навбатида қўйидаги муаммоларнинг ечимини топши зарурлигини тақазо этмоқда:

- Мустақил таълим шароитида ўқитувчи ва талабанинг ўзаро муносабати; - Мустақил таълим шароитида талабалар фаоллигини ошириш омиллари;

195

- Мустақил таълим юзасидан берилган топшириқларни талабалар томони-дан бажарилганлик даражасини аниқлашга қўйилган мезонлар ва бошқалар.

Мустақил таълим ҳақида сўз юритганда, уни ўқитувчи раҳбарлигида бериладиган таълим шакли (маъруза, семинар, амалий дарс) дан фарқлаб олиш мақсадга мувофиқ. Мустақил таълим деганда талабаларнинг ўқув дастурлари ва режаларида берилган мавзуларни асосий ва қўшимча адабиётлардан мустақил фойдаланган ҳолда ўз билимларини кенгайтиришларини ва улар асосида мустақил хулосага келишларини, ўзларини қизиқишларига кўра аудитория соатларидан ташқари пайтда ташкил қилинадиган иш турларини тушуниш мукин.

Мустақил ишни ташкил қилиш асосан икки мақсадни кўзда тутади: - бўлажак мутахассисларнинг ижодий фикрлаш қобилиятини

ривожлантириш учун талабаларни ўз устида мустақил ишлашга ўргатиш; - талабаларга мустақил таълим олиш йўли билан билим олишга ўргатиш,

масалан, ўқитувчи раҳбарлигида талабанинг ўз устида ишлашини ташкил этиш. Талабаларнинг мустақил ишлашини ташкил қилишда ўқитувчининг

вазифаси мустақил иш самарадорлигини таъминлаш, маслаҳат, амалий ёрдам бериш ва мустақил таълим натижасини назорат қилишдан иборатдир.

Мустақил таълим икки кўринишда бўлиши мумкин: - ўқитувчи томонидан аввалдан лойиҳалаштирилган ишларни, маълум

кўрстмалар асосида талабалар томонидан ўқитувчининг қисман назорати асосида бажариладиган мустақил иш;

- талабанинг ўз қизиқиши ва истак-ҳоҳиши асосида ўз томонидан режалштирилган ва ўз билимини оширишга қаратилган мустақил иш.

Иккинчи ҳолда талабадаги ички мотивация мустақил таълимнинг ўз-ўзини назорат қилиш орқали олдинга қўйилган мақсадга эришишни назорат қилади.

Мустақил таълимни ташкил қилишдаги биринчи муҳим қадам ўқув режасида мустақил таълим учун ажратилган соатлар ҳажмидан келиб чиқиб ўқув материалини танлаш ва уни ўргатиш кетма-кетлигини аниқлаш лозим. Ўқув материали ўрганиладиган мавзуларни, лексик ва грамматик материални ўз ичига олади. Шундан сўнг мустақил таълимни ташкил қилиш шакллари ва уни бажариш учун сарфланадиган вақт (соати) ҳамда жойи (уйда, кутубхонада, лаборторияда) ва ташкил қилиш усулларини аниқлаш лозим.

Шунинг учун ҳар бир фан ўқитувчиси талабаларга мустақил изланиш йўлларини ўргатиш, бу изланишдан талабанинг мамнун бўлиши, мустақил ишлаш учун кўпроқ имконият яратиш, билим олишга қизиқишини оширишга ҳаракат қилиши зарур.

Мустақил таълим олишнинг турли шакллари мавжуд: Бунда ўқув методик адабиётларни берилган методик кўрсатмалар билан

чегараланиб қолмасдан мустақил таълимни ташкил қилишнинг самарали усулларини излаб топиш учун ижодий ёндашмоқ керак. Масалан, гуруҳ-гуруҳ, жуфт-жуфт, индивидуал иш турлари ва кластер каби интерфаол усул турларидан мақсадли фойдаланиш йулларини олдиндан аниқлаб мустақил таълимни ташкил қилишни пухта лойиҳалаштириш зарур. Бу ҳозирги вақтда таълимда кенг қўлланилаётган педагогик технология ва технологик ёндашув

196

талабларига тўла мос келади. Шунингдек, ўрганиладиган ҳар бир мавзуга мос кўргазмали қуроллар ва тарқатма материаллар тайёрлаш ҳам зарур.

Чет тилидан тавсия этилаётган мустақил ишларнинг мазмуни қўйидагича: - талабаларнинг мустақил ишлари нутқ фаолиятининг қўйидаги турлари

бўйича ташкил қилинади. Бу ўқиш, тинглаб тушуниш, гапириш ва ёзишдир. Мустакил таълимни амалга оширишда талабалар фаоллигини ошириш

кўзланган натижага эришишнинг энг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Бу эса талабаларда ўрганилаётган мавзуларга нисбатан мотивация ҳосил қилиш зарурлигини кўрсатади.

Яна шуни унутмаслик керакки, мустақил ишни ташкил қилишда ўқитувчи талабаларнинг индивидуал хусусиятларини, билим даражаси, қизиқиши, қобилияти билан бир қаторда талабадаги уятчанлик, иккиланиш, ўз кучига ишонмаслик, хато қилиб қўйишдан қўрқиш каби ташаббускорликни буғувчи психологик омилларни ҳам ҳисобга олиш керак. Бундан ташқари ўқитувчи-талаба муносабатида ҳам талабага нисбатан ҳайрихохлик, унинг фикр мулоҳазаларига, истак-ҳоҳишига эътибор қаратиш, юз ифодасида эса доим ўта жиддий ҳолда эмас, балки юзда бир оз таббасум ифодаси билан муносабатда бўлиш ҳам тил ўргатишдаги пировард натижани ижобий бўлишини таъминловчи, талабада берилган топшириқларни бажаришга нисбатан мотивацияни ҳосил қилувчи омиллардан ҳисобланади.

Мустакил таълимни ташкил қилишдан олдин ўқитувчи унинг таълим тизимида тутган ўрни, ўқув режасида мустақил таълимга ажратилган соатлар ҳажми ва уни ташкил қилишдан кўзланган мақсад хусусида яхши тушунчага эга бўлгандагина мустақил таълим учун зарур бўлган шароитни ва ўқув воситаларини тўғри танлаб олади.

Мустақил таълимнинг турли шакллари мавжуд: 1.Дарслик ва ўқув қўлланмалардан айрим мавзуларни ёки қисмларни

мустақил ўрганиш. Мустақил таълимнинг бу тури одатда ҳали етарлича мустақил ишлаш кўникмасига эга бўлмаган биринчи курс талабалари учун қулай ҳисобланади. Бундай ишнинг натижаси семинар машғулотлари ёки коллоквиумларда, бажарилган рефератлар, индивидуал топшириқлар ва шунга ўхшаш ишларни бажариш орқали текширилади.

2.Илғор ахборот технологияларидан фойдаланиш.Мустақил таълимнинг бу туридан амалий машғулотлар ва лаборатория топшириқларини бажаришда самарали фойдаланилади. Айниқса, интернет тизимидан фойдаланиш, элетрон дарсликлардан ва масофавий таълим имкониятидан фойдаланиш янги ахборотлар олиш имконини беради. Интернетдан фойдаланиш орқали талабалар ўзларини қизиқтирган мавзуларга оид турли қўшимча ва янги илмий-амалий маълумотлар олишлари ва уларни ижодий таҳлил қилишлари, ҳамда ўз изланишларига тадбиқ қилишлари мумкин.

Мустақил таълим орқали талабада мустақил фикрлаш, воқеа-ҳодисаларга нисбатан ўз фикрига эга бўлиш, қийин вазиятларда тез қарорга келиш, билимларни янада чуқурроқ ўзлаштириш, мустақил тадқиқот ишларини олиб боришда хотиранинг ички резервларидан фойдалана олиш каби хислатлар ва кўникмалар шакллантирилади.

197

Хулоса қилиб айтганда, мустақил таълимни ташкил қилишда талабанинг лингвистик тайёргарлиги, психологик имкониятларидан келиб чиқиб, таълим шаклларини танлаш таълим самарадорлигини оширади ва талабаларда ўрганилаётган мавзуга нисбатан мотивация ҳосил қилади.

БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ ЎЗИГА

ХОС ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ п.ф.н. М.С.Мақсадова., ўқитувчи Д.Р.Шукурова (Қарши ДУ).

Ҳозирги замон бошланғич синф ўқитувчиси касбий-фаолиятли мослашувининг самарали кечишида замонавий ўқитиш услубининг ўзига хос хусусиятлари ҳисобланган қуйидаги жабҳаларга қатъий амал қилиши мақсадга мувофиқдир:

-таълим жараёнини илмий-ғоявий тамойилларга мослаб дастурлаштириш (режалаштириш);

-ўқув-билув материалининг мураккаблик даражаси ва ўрганиш суръатини ўқувчиларнинг ёш ва индивидуал психологик хусусиятларига мослаш;

-ўқувчиларнинг назарий ва амалий тайёргарликларини ўзаро боғлиқлиги ва бир-бирига сингишини таъминлаш;

-ўқувчиларнинг фаоллиги ва таълим жараёнининг автономлигини ошириш;

-таълим олувчиларнинг индивидуал-амалий ва жамоавий ишларини бирга қўшиб олиб бориш;

-ўқув жараёнини замонавий техник воситалар ҳамда кўплаб техмодуслар ёрдамида жадаллаштириш;

-таълимни табақалаштириш ва ўқув фанларини комплекс-компьютер дастурларини энг янги лойиҳаларда бирлаштириш.

Бошланғич синф ўқитувчиси таълим ва тарбия жараёнида қуйидаги принципларга амал қилиши лозим:

а) Ўзини-ўзи ташкил этиш принципи-ўқув-билув фаолиятини самарали ташкил этишнинг мунтазам шаклланиб ва такомиллашиб бориш қонуниятларига амал қилади;

б) Эволюция принципи- ўқув-психологик жараёнининг шакл ва усулларини доимий ўзгартириб боришни назарда тутади;

в) Автономлик принципи-устоз ва тарбияланувчини таълим жараёнида ташаббускор ҳамда фаол динамик ҳаракатларни бажаришга йўналтиради; г) Масъулиятлилик принципи-бу, билим олиш, малака ва кўникмаларни эгаллашда ўзи бажарадиган амаллар, ҳатти-ҳаракатларни изчил назорат қилиб боришини тақозо этади;

д) Ролли иштирок принципи-бу, устоз ва таълим олувчидан специфик функциялар бажаришни талаб этади: устоз ўқувчининг ўқув-билув фаолиятини ташкил этувчи, бошқарувчи; талаба эса ижро этувчи ролини бажаради.

е) Психологик сифат ва самарадорликни таъминлаш принципи-бу, ўқитувчи ва ўқувчилар фаолиятининг барча компонентлари мувофиқлаштирилган ягона механизмдек бўлишини назарда тутади; бунда жамоанинг барча аъзолари умумий мақсадга эришиш йўлида бир-бирларига

198

ёрдам бериб, қийинчиликларни биргаликда бартараф этишга интилишлари ва маънавий-руҳий ҳамкорлигини кўрсатади.

Педагог ва психолог олимларнинг таъкидлашича, замонавий мактаб ўқитувчисининг энг муҳим хислатлари қуйидагилардан иборат бўлиши лозим:

1. Ўқитувчининг шахсий хислатлари: ўз ватанига, халқига содиқлик, болаларни севиш, амалий-психологик саводхонлик, меҳнатсеварлик ва ижодкорлик, жамоат ишларида фаоллик, меҳрибонлик, дилкашлик, одамийлик , камтарлик, самимийлик, қатъийлик, дадиллик ва мустаҳкам характерга эга бўлиш, ўз билими ва маҳоратини изчил оширишга интилиш.

2. Ўқитувчининг касбига хос билими: таълим ва тарбия жараёни моҳиятини чуқур англаш, унинг мақсад ва вазифаларини тушуниш, умумий психология, педагогик ва ёш даврлари психологияси, этнопсихология билим асосларини эгаллаш, ҳозирги замон педагогикасининг назарий ва амалий асосларини билиш, ўз фанини ўқитиш методикасини билиш, мактаб ёшидаги болаларнинг билиш жараёнлари ва психологик хусусиятларини тушуниш, уларга тарбиявий таъсир этишнинг самарали усулларини билиш, ота-оналар ва жамоатчилик билан олиб бориладиган тарбиявий ишларнинг мазмун-моҳиятини билиш.

3. Ўқитувчининг касбига хос хислатлари: миллий ғоя ва миллий мафкурани тушуниш ва унга содиқ бўлиш, замонавий ўқув-тарбия асосини ташкил этган умуминсоний ва миллий бойликлар, анъаналар, қадриятлар ва урф-одатларнинг аҳамиятини тушуниш, ўқитувчи фаолиятининг сифат ва самарадорлигини таъминловчи педагогик қобилиятлар, педагогик кузатувчанлик, ўз диққат-эътиборини тақсимлай олиш, педагогик фантазиянинг ривожланганлиги, ўзига танқидий муносабатда бўлиш, ўзини тута билиш, педагогик тактнинг мавжудлиги ва нутқнинг эмоционал ифодаланиши каби компонентларнинг ўзаро уйғун намоён бўлиши.

Юқорида кўрсатиб ўтилган хислатлардан ташқари ҳозирги замон ўқитувчиси яна, мақсад сари интилиш, уддабуронлик, меҳнатсеварлик, камтарлик, фидойилик каби қатор ижобий хислатларга ҳам эга бўлиши лозим. Шу билан бирга бошланғич синф ўқитувчиси доимий равишда ўз малака ва маҳоратини ошириб, ўз фаолияти муваффақиятини юқори даражада таъминлашга ёрдам берадиган шахсий ва касбий хислатларни ўзида тарбиялаб бориши зарурдир.

ЗАРДЎШТИЙЛИК ТАЪЛИМОТИ ВА ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИДА

ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИ БОРАСИДА МОНАНДЛИК МАСАЛАСИ Й.А.Худойқулов ТошДАУ доценти ф.ф.н., Қ.Ҳ.Мамараҳимов СамДАҚИ

Юртбошимиз таъкидлаганидек, “Адолат ва ҳақиқат ғояси ижтимоий

ҳаётимизнинг барча соҳаларини қамраб олмоғи даркор. Адолат ва ҳақиқат ғояси қонунчилик фаолиятимизнинг замини, бош йўналиши бўлмоғи шарт. Ўтмишда Олий адолат ғояси мансабдор шахсларга қўйиладиган талаб ва баҳонинг асоси бўлган. У давлатчилик негизларини белгилаш мезонларининг

199

пойдевориниташкил этган”58. Дарҳақиқат, юртимиз ҳудудида мавжуд бўлган адолат ва ҳақиқат ғояларини жамият бошқарувидаги ўрни ошиб бораётганлигини кузатиш мумкин.

Маълумки жамият ва давлатни бошқаруви масаласи инсон томонидан бирикиб яшаш, унинг ижтимоийлашуви ва жамиятни вужудга келтириши жараёни авж олиши биланоқ муҳим муаммолардан бирига айланган. Юртимиз ҳудудида қадимда мавжуд бўлган улкан ҳудудни ва кўплаб халқларни бирлаштирган Турон заминида ҳам жамият бошқаруви борасида кўплаб юксак ижтимоий-фалсафий фикрлар илгари сурилган. Мана шундай юксак ғояларни ўзида бирлаштирган Зардўштийлик диний таълимоти бунга яққол мисол бўла олади. Зардўштийлик динидаги жамият бошқаруви борасидаги ижтимоий-фалсафий ва сиёсий ғоялар ўз навбатида юртимиз ҳудудида яшаб ижод этган буюк мутафаккирларнинг таълимотларида айнан бўлмасада, ҳамоҳанг равишда ривожлантирилган.

Тадқиқотимиздаги асосий масала Зардўштийлик диний таълимоти ва буюк мутафаккир Абу Наср Форобийнинг ижтимоий-фалсафий қарашларидаги монандлик, ҳамоҳангликнинг илдизлари бу Турон заминида шаклланган инсон, унинг эркинликлари ва ҳуқуқлари, инсоннинг жамиятдаги тутган ўрни масаласидаги шарқона қарашлар, шунингдек, бу худудда яшаган ҳалқларнинг яшаш тарзи, менталитети, урф-одатлари, қадриятлари ва анъаналари ҳисобланади.Турон заминида вужудга келган Зардўштийлик диний таълимотида илк ижтимоий-фалсафий ғоялар илгари сурилган бўлса, кейинчалик буюк мутафаккирлардан бири ҳисобланган Абу Наср Форобийнинг ижтимоий-фалсафий қарашларида ҳам жамиятни бошқариш масаласида фикрлар билдирилган.

Зардуштийлик таълимоти ва Форобий қарашларидаги жамиятни бошқариш масаласидаги энг асосий монандлик бу эзгуликка асосий эътиборни қаратилиши, адолат ва тинчлик учун кураш хисобланади. Масалан, “Авесто” да адолат ва сулҳу ният тангриси Хварна шундай таърифланади: “Эй осмон каби беҳато Хварна. Сен жаҳонда тенглик ва давалту амният(тинчлик) хосиласисан, сен туфайли адолат тирилди, нозу-неъмат кўпайди, одаму паррандалар сони ошди... Кимда-ким ёмонлик ёд этса, хирад топмагай. Сен мағрур туриб, дили нопоку тили бадгўйлардан қуролингни аямайсан”(“Ясна”, 19)59.

Форобийнинг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий қарашлари акс этган асарларида, янг муҳими унинг идеал жамият ҳақидаги таълимотида жамият бошқарувида эзгулик, адолат ва ҳақиқат тамойилларига асосланиши алоҳида таъкидланади. Абу Наср Форобий ўз асарларида адолат ва қонуннинг жамиятда тутган ўрни, унинг мавқеи тўғрисида фикр юритган: “Халқ қонунларга эҳтиёж сезиши ва уларни чуқур ўрганиши зарур, чунки улар кейинчалик халқнинг ўзига фойда келтирадилар. Акс ҳолда қонундан кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди”60.

58И.А.Каримов“Ўзбекистоннингсиёсий ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари”, Тошкент,

“Ўзбекистон”, 1995 й. 13-б. 59Бобоев Ҳ., Ҳасанов С. “Авесто” – маънавиятимиз сарчашмаси. –Т: Адолат, 2001. –Б.54. 60Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри.- Т., 1993. 18-бет.

200

Шунингдек, “Авесто” да қайд этилган жамият бошқарувидаги қонун ва хуқуқ, жиноятчилик доир бевосита қарашларга ҳам эътиборни қаратиш мумкин. Жумладан, “...Зардуштийлик дини қонун қоидаларида Ер, Олов, Сув ва Хавони ифлослантириш гуноҳ(жиноят) деб ҳисобланган, бундай гуноҳкор жиноятчи 400 қамчи уриб жазоланган ёки қилган жинояти оғирроқ бўлса, ўлим жазосига маҳкум этилган, бундай жиноят қилганларни катта жарима эвазига авф этиш ёки қул сифатида улардан фойдаланиш масалаларини Олий кохин судья Заратуштроэма – Оқсоқоллар Кенгаши вакиллари ва жамоанинг нуфузли аъзолари билан бамаслаҳат адолат қонунлари асосида ҳал қилганлар61”.

Форобийнинг ижтимоий-сиёсий қарашларида марказий ўринни эгалловчи идеал жамиятни ўзида акс эттирган«Фозил шаҳар аҳолисининг қарашлари» номли асаридаги фозил шаҳар ва унинг бошқарувида ҳам айнанликни топиш мумкин. Масалан, “Авесто” жамоани бошқариш олий коҳин ва оқсоқоллар кенгаши томонидан олиб борилган бўлса, Форобий тавсифлаган жамиятда ҳам жамият бошқарувида доно ва оқил кишиларнинг бирлиги асосий ўринга қўйилган.

Шунингдек, “Авесто”да жамиятда инсон хуқуқ ва эркинликлари маълум бир нормаларда намоён бўлганлигини кузатиш мумкин. Биринчидан, жамиятда инсон фаолиятининг эркинлиги асослантирилган; иккинчидан, инсон ҳақиқат ва тўғриликнинг қатъий тарафдори бўлишга чақирилган; учинчидан, инсон эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги кураш жараёнининг кузатувчиси бўлиб қолмасдан, балки ҳақиқат ва инсонийлик қарор топиши учун эзгуликнинг фаол тарафдори бўлишга ундалган62.

Бу борада Абу Наср Форобий ижодига мурожаат қилганда даврий нуқтаи назардан жамият ва унда инсоннинг тутган ўрни, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамиятда ҳуқуқ ва қонунчилик тизими ўз навбатида Зардуштийлик диний таълимотидаги қарашлардан албатта фарқ қилади. Чунки, Форобий даврида мусулмон маданияти ва ислом фиқҳшунослиги катта ўрин эгаллаганлигини, юнон файласуфлари Арасту ва Афлотунларнинг фалсафий таълимотларини таъсирини ҳам инобатга олиш лозим.

Бироқ, қадимги Турон заминида шаклланган жамият бошқаруви, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, қонун ва ҳуқуқчилик тизими, адолат ва ҳақиқат, эзгулик ва тинчлик учун кураш мана шу заминда бир неча минг йиллар яшаган ҳалқлар, миллат ва элатларнинг урф-одатлари, дунёқараши, менталитетига асослангандир.

«БОБУРНОМА» ДА ШАХС АХЛОҚИ ВА МАВҚЕИ МАСАЛАСИ А.

Махсуталиев., талабалар И. Фозилжонов, М. Каримов (Андижон қишлоқ хўжалик институти).

Буюк давлат арбоби, шох ва шоир Захириддин Мухаммад Бобурнинг биз

авлодларга қолдириб кетган бой тарихий, илмий-адабий, маънавий-маърифий ва иқтисодий меросини ўзида акс эттирган машхур асари “Бобурнома”дир. 61Бобоев Ҳ., Ҳасанов С. “Авесто” – маънавиятимиз сарчашмаси. –Т: Адолат, 2001. –Б.76. 62Махмудова Г.Т. Историко-филосоский анализ учения Зороастризма(На материалах “Авесты”). Автореф. дис.

... д-ра филос. наук. – Ташкент, 2012. – С.28.

201

Тарихий манбалардан маълумки, ушбу асар Бобур вафотитдан сал вақт ўтмай форс тилига, 1826 йили Лейден-Эрскин таржимасида Лондонда инглиз тилида, кейинроқ 1828 йилда немис тилида, 1871 йилда француз тилида, 1021 йилда яна инглиз тилида ва кўплаб марта шу ва бошқа тилларда нашр этилди. Мазкур асарда бизни эътиборимизни тортган жиҳати давлат бошқарувида “шахс ахлоқи ва мавқеи” масаласидир. Бунда характерланувчи шахснинг табиати, жумаладан энг асосий мезон сифатида ахлоқи, қўл остидагиларга муносабати, сахийлиги ва очкўзлиги, шариат аҳкомлари, ислом ақидаларига муносабати ва унга амал қилиши, саводи, илм, шеъриятга ихлоси, шароб ичиши ёки бунга рағбати йўқлиги, кўнгилочар ишларга муносабатига алоҳида эътибор қаратилади.

Асарда шахсга баҳо беришда давлат бошқаруви билан боғлиқ стратегик масалаларни хал қила олиши ёки бунга уқувсизлиги, ҳарбий маҳорати, салтанат ишларини ечишда маслаҳат кенгаш тамойилларига нечоғли амал қилиши, хазинадаги бойликни тасарруф этишдаги қобилияти, бунёдкорлик ишларидаги кўлами сингари муҳим нуқталар Бобурнинг диққат марказида туради. Албатта, бу меъёрларни у барча давлат бошқарувида бўлган кишилар учун бир хилда қўймаган. У одатда бу мезонларни кўпинча йирик султонлар, саркардалар, даврнинг машҳур шахсларига баҳолар беришда қўллайди. Айни пайтда Бобур шахс тасвири орқали ўз дуёқарашини ҳам ифодалайдики, бу тасвирлар ўзининг ўз ички дунёсини янада теранроқ тасаввур этишимизга кўмак беради.

“Бобурнома”да салатанат ишларида бек ва шаҳзодаларнинг иштироки, ўша пайтдаги давлат девонини юргизишда фаолият кўрсатган шахсларнинг ўрни ҳам кенг ёритиб берилган. Бобур қайси бек ёки султонга баҳо бермасин, энг аввало, Амир Темур салтанатининг яхлитлиги, юрт тинчлиги ва раият манфаати билан боғлиқ масалаларни инобатга олиб фикр юритади. Унинг давлатчиликка муносабатида биринчи навбатда салтанат идораси билан боғлиқ кишиларнинг ўз вазифасига муносиблиги, уларнинг аҳлоқий жиҳатлари, айниқса унга юклатилган вазифани қай даражада бажариши масаласи туради. Бобур ўз ишини бировга юклатадиган, вазифасига лоқайд ва бепарво бўлган, ўзига ортиқча баҳо берадиган давлат хизматчиси, жангчи ва зобитлар, айниқса бекларга салбий муносабатда бўлган. Аксинча, мардлик, жасорат, шароитдан чиқиб мустақил фикр билдирадиган, зудлик билан аниқ қарорга келадиган, раиятпарвар, сипохийнинг маъмуру ҳаловатини ўз бурчи доирасида биладиган беклар хамиша унинг диққат марказида бўлган, тахсинга сазовар бўлган.

Муаллиф “Бобурнома” да бир қатор бекларнинг зикрини келтирадики, улар ўша давр сиёсий, ижтимоий, ҳарбий холатига жуда катта таъсир ўтказмаганлар. Аммо уларнинг бу асардан ўрин олиб, зикр этилишига табиатларидаги юксак инсонийлик, ҳарбий қуроллар билан моҳирона фойдаланишлари, мардлик ва жасорат каби хусусиятлари сабаб бўлган. Масалан, Бобур Бобо Али номли шахсга баҳо берар экан, у саройда эшик-оға вазифасида бўлганлигини, Алишер Навоий назарига тушиб унинг хизматида бўлгани, кейинроқ беклик мартабасига етганини билдиради. Адиб фикрича, Бобо Али бу эҳтиромга “мардоналиғи” боис эришганки, бу ҳам давлат хизматида бўлган шахснинг ахлоқ ва фаолият мезонини ташкил қилган. Бобо Алидан сўнг Бобур Хусайн Бойқаронинг кўримли бекларидан Бадриддинни мисол келтиради ва унга қуйидагича баҳо берадики, унинг “чуст ва часпон”

202

лиги маъқул бўлган. Яна бир жиҳат: Бобур бу иккала шахснинг бир-бири билан ҳам суҳбатлигига ишора қилар экан, улардаги яхши инсоний хислатлар бир-бирларига ўтганлиги, шунинг учун шахсиятлари ижобий баҳоланганлиги таъкидини кўрамиз: “Яна Бадриддин эди. Хейли чуст ва чапсон экандур. Дерларким, етти оттин сачроғандур. Бу ва Бобо Али мусоҳиблар эдилар”.

Бобурнинг бу асарида давлат бошқарувида шахс мавқеи мавзуида яна кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Мухтасар хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, “Бобурнома” асарини нафақат ёшлар балки катта ёшдаги мавқеидан қаътий назар шахслар ҳам такрор ва такрор ўқиб унинг бебаҳо неъматларидан баҳраманд бўлса, ўйлаймизки фойдадан холи бўлмайди.

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШНИНГ САМАРАЛИ ЖИХАТЛАРИ Л.Ташаев., талаба Р.Артиқов (СамДАҚИ).

Ўзбекистон Республикасининг таълим тўғрисидаги қонуни ва кадрлар

тайёрлаш миллий дастурига мувофиқ мамлакатимизда узлуксиз таълим тизими жорий этилган. Бунда баркамол шахс ва малакали мутаҳасислар тайёрлашда умумий ўрта таълим мактабларининг фаолияти ва ушбу ўқув муассасаларда бошланғич синф ўқувчиларга берилаётган таълим мазмуни бойитиш кўзда тутилган Дастлаб мактабга қадам қўйганда бола ижтимоий муҳит таъсирида ақлий томондан ривожланиб боради. Теварак-атрофдаги кишилар билан муомала қилиш жараёнида у тилни ва у билан бирга таркиб топган тушунчалар системасини ўзлаштиради. Натижада бола тилни шунчалик эгаллаб оладики, ундан муомала воситаси сифатида эркин фойдалана оладиган бўлиб қолади. Бошланғич синф ўқувчиларига ақлий тарбия беришни тўғри ташкил этиш учун уларнинг ақлий ривожланиши қонуниятлари ва имкониятларини билиш керак.

Бошланғич синфга келиб болалар теварак-атроф тўғрисидаги каттагина ҳажмдаги оддий билим ва тушунчаларга эга бўлиб борадилар, асосий фикрлаш жараёнларини эгаллаб оладилар, нарса ва буюмлардаги, воқеалардаги муҳим ва муҳим бўлмаган томонларни ажрата оладиган, баъзи бир сабаб ва натижалардаги боғланишларни билиб оладиган бўлиб қоладилар, уларда ўқув фаолиятининг дастлабки куртаклари шаклланиб, фақат яхши ташкил этилган фаолият жараёнидагина тўлақонли ақлий ривожланиш рўй беради. Шу сабабли педагогларнинг вазифаси болага муайян мақсадни кўзлаб, тарбиявий таъсир кўрсатиш учун керакли шароитлар яратишдир. Болаларнинг билимларни эгаллаб олишлари уларнинг ақлий фаоллигини ривожлантириш эмас мустақиллик, ақлий малака ва кўникмаларни эгаллаб олишлари уларнинг мактабда муваффақиятли ўқиши ва бўлажак меҳнат фаолиятига тайёрланишида муҳим манба бўлиб хизмат қилади.Бошланғич синф ўқувчиларини ақлий тар-биялашнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:болаларда табиат ва жамият тўғрисидаги билимлар тизимида илмий дунёқарашни

шакллантириш,билишга доир руҳий жараёнларни ривожлантириш, яъни сезги, идрок, хотира, хаёл, тафаккур, нутқ. билишга қизиқишни ва ақлий қобилиятларни, ақлий меҳнат маданиятини ривожлантириш, ақлий малака ва кўникмаларни ривожлантиришдир. Бошланғич синфда ўқитиш жараёнида бола

203

ҳар куни ўзи учун нотаниш бўлган нарса ва ходисаларга дуч келади. Бунда педагогнинг вазифаси болалардаги билимларни мунтазам равишда ошириб бориш, уларни тартибга солиш, ва аниқлаштиришдир.

Бошланғич таълимда инновацион таълим технологияларини қўллашда муҳим талаблардан бири ортиқча руҳий ва жисмоний куч сарф этмай, қисқа вақт ичида юксак натижаларга эришишдир. Қисқа вақт орасида муайян назарий билимларни таҳсил олувчиларга етказиб бериш, уларда маълум фаолият юзасидан кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, шунингдек, таҳсил олувчилар фаолиятини назорат қилиш, улар томонидан эгалланган билим, кўникма ҳамда малакалар даражасини баҳолаш ўқитувчидан юксак педагогик маҳорат ҳамда таълим жараёнига нисбатан янгича ёндошувни талаб этади. Инновацион таълим технологияларини мажбуран қўллаш орқали мақсадга эришиб бўлмайди. Аксинча, тажрибали педагоглар томонидан асосланган ёки улар томонидан қўлланилаётган илғор технологиялардан фойдаланиш билан бирга уларни ижодий ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. Инновацион педагогик технологиялар боғчада боланинг ривожланишида ижобий ўзгаришига олиб келади, бунда идрок этиш, ҳиссий мотивизация жараёнида улар боланинг характерига таъсир кўрсатади, бу вақтда таълим олувчини идрок этишга қизиқиши кучаяди. Инновацион технологияларидан фойдаланиш таълим олувчининг ўқув жараёнида мустақил ишлаш, ўз-ўзини тарбиялаш, ўз-ўзини ўқитиш, ўз фаоллигини ошириш, ўзи мустақил қарор қабул қилиш кўникмаларини шакллантиради. Бундан кўриниб турибдики, ўқитишнинг янги педагогик технологиялари қаторига компьютер технологиясини киритиш зарурати кундан-кунга ошиб бормоқда. Бироқ таълим жараёнида замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда дарсларни ташкил этиш учун керакли шарт-шароитлар ва техник воситалар мавжуд бўлиши лозим. Бугунги кунда таълимни ривожлантириш, унинг самарадорлигини ошириш йўллари бўйича олимларимиз томонидан илмий изланишлар олиб борилмоқда ва таълимда янги ахборот технологияларни жорий этиш масаласи оммалашмоқда. Бу эса ўқитувчиларнинг ўз меҳнати фаолиятига янгича ёндашувини талаб этади. Ўқув жараёнида янги технологияларнинг жорий этилиши, ўқитувчини техникавий воситалар томонидан сиқиб чиқарилишига эмас, балки ўқитувчининг вазифалари ва ролини кучайтиради. Замонавий ўқитувчи келажак бунёдкоридир, янги педагогик технологиялар, назариялар, концепцияларнинг муаллифи, ишлаб чиқарувчиси, тадқиқотчиси, фойдаланувчиси ва тарғиботчисидир. Замонавий ўқитувчи томонидан ўқув жараёнининг ташкил этилиши жараёнида дарс мазмунидаги асосий маълумотлар ва ўқув материали шундай тақдим этилиши керакки, у ўқувчининг визуал идрок қилиш қобилиятини осонлаштирсин. Зеро ўқитувчи таълим ислоҳотининг бош ижрочисидир. Бунда ҳар бир ўқитувчини қисқа вақт ичида жуда катта миқдордаги ахборот тўпламини ўзлаштириш, қайта ишлаш ва амалда қўллай олишга ўргатиш муҳим аҳамиятга эга. Уни ҳал қилишда ўқитувчига ўқитишнинг анъанавий усуллари билан бирга замонавий ахборот технологиялари, жумладан, компьютерлардан фойдаланиш ёрдам беради. Дарсда компьютердан фойдаланиш ўқитиш жараёнини қизиқарли олиб бориш, ҳар бир ўқувчига индивидуал ёндашиш имконини беради.

204

Таълим-тарбия жараёнидаги инновациялар, илғор педагогик технологиялар, янгиликлар, дарс ўтишнинг интерфаол усуллари ўз-ўзидан таълимга кириб келмайди. Демак,ўқитувчидан билим, ижодий меҳнат ва касб маҳорати талаб қилинади. Чунки ўқитувчи фаолияти янгилан-маса таълимда самарадорликка эришиб бўлмайди. Ўқитувчи томонидан болаларни ижодий изланиш, фаоллик, эркин фикр юритишга йўналтирувчи таълим шакли, услуб ва воситаларининг тўғри танланиши дарсларнинг қизиқарли, баҳс-мунозараларга бой бўлиши, ижодий тортишувларнинг юзага келишига туртки беради. Мана шу ҳолатдагина болалар ташаббусни ўз қўлларига оладилар, ўқитув-чининг зиммасида эса уларнинг фолиятини маълум йўналишга солиб юбориш, умумий фаолиятни назорат қилиш, мураккаб вазиятларда йўл-йўриқ кўрсатиш, маслаҳатлар бериш ҳамда улар фаолиятини баҳолаш каби вазифалар қолади. Берилаётган билим оддийгина хотира ёрдамида эмас балки, боланинг ўз фикрлаш саъй-ҳаракатлари билан эгаллангандагина мустаҳкамланади. Боланинг эркин фикрлаш, айниқса тасаввур этиш, фараз қила олиш қобилиятини ривожлантириш, кўникма ва малакаларни вужудга келтириш муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳар бир ўқитувчи ўз дарсларида болаларга чуқур билим бериши учун ахборот ва педагогик технологиялар, инновацион методлардан фойдаланиши мақсадга мувофиқдир. Шундагина дарслар ўтишда замонавий педагогик технологияларни қўллаш натижасида самарали натижаларга эришади. Бугунги кунда бошланғич таълимда инновацион технологиялардан фойдаланишга алоҳида эътибор берилаётганининг асосий сабаби қуйидагилардир:

Биринчидан, инновацион технологияларда шахсни ривожлантирувчи таълимни амалга ошириш имкониятининг кенглигида.

Иккинчидан, инновацион технологиялар ўқув-тарбия жараёнига тизимли фаолият ёндашувини кенг жорий этиш имкониятини беради. Учинчидан, инновацион технология ўқитувчини таълим-тарбия жараёнининг мақсадларидан бошлаб, ташхис тизимини тузиш ва бу жараён кечишини назорат қилишгача бўлган технологик занжирни олдиндан лойиҳалаштириб олишга ундайди.

Тўртинчидан, инновацион технология янги воситалар ва ахборот усулларини қўллашга асосланганлиги сабабли, уларнинг қўлланилиши Ўзбекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» талабларини амалга оширишни таъминлайди.

Бешинчидан ҳар қандай инновацион технологиянинг ўқув-тарбия жараёнида қўлланилиши шахсий ҳарактердан келиб чиққан ҳолда, болани ким ўқитаётганлиги ва ўқитувчи кимни тарбиялаётганига боғлиқ. Инновацион технология асосида ўтказиладиган машғулотлар болаларнинг муҳим ҳаётий ютуқ ва муаммоларига ўз муносабатларини билдиришларига интилишларини қондириб, уларни фикрлашга, ўз нуқтаи назарларини асослашга имконият яратади. Шунинг учун ҳам таълим муассасаларининг ўқув-тарбиявий жараёнида замонавий ўқитиш услублари интерфаол услублар, инновацион

технологияларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Олтинчидан инновацион технология ва уларнинг таълимда

қўлланилишига оид билимлар, тажриба болаларни билимли ва етук малакага эга бўлишларини таъминлайди. Шу билан бирга таълим-тарбия жараёнларида

205

янги педагогик технологияларни қўллашда алломаларимизнинг ғоя ва қарашларидан фойдаланиш ўқувчи-талабаларни ўқитиш ва тарбиялашни янада самарали бўлишига олиб келади.

Хулоса, янгича фикрлаш, ўз фикрига эга, бозор шароитларида муваффақиятли иш юритадиган, юксак малакали, чуқур билимли ёшларни тарбиялаш юмуши ўқитувчиларнинг инновацион фаолияитни жадаллаштириш самараси ўлароқ ривожланади.

ТАЪЛИМ – ТАРБИЯ РИВОЖИНИНГ ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИГА

ТАЪСИРИ Мусулмонов Н.Х., Советов Қ.Т, Каржавов А.Р (СамМИ)., Фозилов Р.Н.,

Иноятов К.Х., Ашуров Ж.Н (Самарқанд Педагогика коллежи).

«Фарзандимизнинг келажакда қайси касбни эгаллаши, қандай феъл-атвор эгаси бўлиши унинг мурғаклигидаги тарбиясига, камол топаётган муҳитига боғлиқ. Шундай экан, мамлакатимизда, ўғил-қизларга юксак ғамҳўрлик кўрсатилмоқдаки, бунинг замирида уларнинг ёруғ истиқболини кўришдек эзгу ғоя мужассам».

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов Глобаллашув жараёнида турли хил ахборот ва интернет тармоклари оркали

юртимиз тинчлигига тахдид солувчи турли хил диний экстремистик гуруҳ ва ақидапарастлар томонидан ахборот ҳуружлари амалга оширил-мокда. Бизга маълумки, юртимиз аҳолисининг 60 фоизидан кўпроғини ёшлар ташкил этади. Ёшлар бундай ахборот ҳуружларига тез берилувчан бўлиб, уларнинг онги ва тафаккури бундай ҳуружларга бардошли эмас. Бу эса жамиятимиз олдида турган долзарб муаммолардан биридир.

Таълим-тарбиядаги сифат ўзгаришлар ва юқори самарадорлик кўпроқ миллий педагогикамизнинг тарихий илдизлари ва замонавий ютуқларини талабалар онгига сингдиришни қай даражада олиб борилганига боғлиқ бўлиб, у баркамол авлод тарбиясида мустаҳкам асос бўлади. Шундай асосларда таълим тарбия бериш бўлажак мутахассисларни янгича шароит-ларда ишлашга тайёрловчи инновацион жараён бўлиб, олдинги эгаллаган билимлар асосида ижобий педагогик самараларни берувчи янгича ёндашув технологияларини яратиш ва жорий этишдан иборатдир. Бу талабларни бажариш таълим-тарбия жараёнини илм-фан ва техника-технологияларнинг энг сўнгги ютуқлари асосида, замон талабларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этиш давлат ва жамиятимизнинг максад ва вазифаларидан бири бўлиб ҳисобланади.

Бизга маълумки, ёшлар юртимиз аҳолисининг салмоқли қисмини ташкил қилади. Уларнинг ижтимоий таркиби ҳам хилма-хил ва ўзига хос. Айниқса иқтисодиётни ислоҳ қилиш, жамиятни янгилаш, замонавий технологияларни ўзлаштириш ва жорий этиш борасида ёшлар энг фаол қатламдир.

Мустақиллик даврида давлатнинг ёшлар бўйича миллий сиёсати шаклланди, улар сиёсат субъектига айланди. Шу асосда диёримизда ёш авлоднинг етук ва баркамол бўлиб вояга етиши, давлат ва жамият ривожига муносиб хисса қўшиши учун барча имкониятлар яратилмоқда. Уларга фаол субъект сифатида сиёсий жараёнларнинг муҳим иштирокчиси ва бунёдкор куч сифатида қаралмоқда.

206

Шу ўринда Президентимиз Ислом Каримовнинг қуйидаги фикрларини эслаш мақсадига мувофиқ: «Бугунги кунда бир оддий ҳақиқат барчамиз учун аён бўлиши керак: олдимизда турган энг эзгу мақсадларимиз – мамлакатимизнинг буюк келажаги ҳам, эртанги кунимиз, эркин ва ва фаровон ҳаётимиз ҳам, Ўзбекистоннинг ХХI асрда жаҳон ҳамжамиятидан қандай ўрин эгаллаши ҳам, буларнинг барча – барчаси авваломбор янги авлод униб-ўсиб келаётган фарзандларимиз қандай инсонлар бўлиб вояга етишига боғликдир»

Ўтган давр мобайнида Юртбошимиз томонидан юртимизда таълим-тарбия сохасини ислох килиш борасида минглаб амалий ишлар амалга оширилди. Буларга «Таълим тўғрисидаги» - қонун, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ҳамда Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури жаҳон андозалари даражасидаги таълим даргоҳларини барпо этиш, мавжудларини қайта таъмирлаш, уларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, замонавий ўқув лаборатория ускуналари билан жиҳозлаш имконини беради. Бу янгиланишлар, ўз навбатида ўқитиш сифатини мутлақо ўзгартириб, юксак самарадорликка эришишда мустаҳкам пойдевор вазифасини ўтамоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 25 августдаги ПҚ-451-сонли «Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий маърифий ишлар самарадор-лигини ошириш тўғрисида»ги қарорининг қабул қилиниши мамлакатимизда маънавият соҳасида олиб борилаётган ишларга туб бурилиш ясади ва бугунги кунда ўз самарасини кўрсатмоқда. Президентимизнинг 2012 йил 10 декабрда қабул қилган «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаш-тириш чора – тадбирлари тўғрисида»ги қарори ҳам фарзандларимизнинг келгуси тақдирида ғоят муҳим аҳамиятга эга.

Истиқлол йилларида Юртбошимиз раҳнамолигида Ўзбекистон халқ таълими тизимидаги асосий сифат ўзгаришлари сифатида умумтаълим мактабларини капитал реконструкцияси, жорий таъмирлаш ва янгидан барпо этиш ишлар юксак даражада ривожлантирилиб амалга оширилмоқда.

Бугунги кунда республикамиздаги мавжул 9779 та умумий ўрта таълим мактабларида 4 миллион 682 минг 477 нафар ўқувчи-ёшлар, 1536 та, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида (шундан, АКлар сони, 142 та, КХКлари сони, 1394 тани ташкил этади.) 1 млн 601 минг 732 нафар ўқувчилар, шундан, 107 минг 705 нафари АКларда, 1 миллион 494 минг 27 нафари КХКларида таҳсил олмокдалар.

Республикамиздаги мавжуд 70 та олий ўқув юртлари ва уларнинг филиалларида эса 250 мингдан ортиқроқ талабалар таҳсил олмоқдалар. Халқ таълими тизимида 423 минг 574 нафар ўқитувчи-ходимлар ёшларга таълим-тарбия бермоқдалар. 113 мингдан кўпроқ ўқитувчи ҳамда техник ходимлар эса ўрта-махсус таълим тизимида ёшларга 217 та касб, 590 та ихтисослик бўйича мутахассислар тайёрлашда фаол иштирок этмоқдалар.

Бугунги кунда республикамизда филиаллар билан қўшиб ҳисоблан-ганда, жами 70 та олий ўқув юртлари фаолият кўрсатмоқда. Мавжуд олий ўқув юртларида 274 минг 500 нафар профессор-ўқитувчилар таълим-тарбия бериб келмоқдалар. Фундаментал илмий тадқиқотларни олиб боришга йўналтирилган Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси тасарруфидаги 39 та илмий тадқиқот институтларида фаолият кўрсатаётган 5733 нафар ходимнинг 2351

207

нафари илмий ходимлар бўлиб, буларнинг 1030 нафари фан номзодлари ва 442 нафари фан докторларидир.

Таълим муассасаларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш максадида давлат бюджетидан, хорижий инвестициялар ҳисобидан сармоя-лар киритилмоқда, бундан ташкари Корея ҳукумати, Ислом тараққиёти банки томонидан, Германия тараққиёт банки томонидан, Швейцария тараққиёт ва ҳамкорлик агентлиги томонидан, Германия техникавий ҳамкорлик жамияти (GTZ) томонидан грантлар лойиҳалари амалга оширилмоқда. АЛлар ва КХКлари учун тиражи 6,7 млн. нусхадан ортиқ бўлган 1446 номдаги дарс-ликлар ва ўқув қўлланмалар, 131 номдаги электрон дарсликларнинг янги авлоди тайёрланган ва нашр қилинган.

Спорт соғломлаштириш ишлари таълим муассасаларида 6328 та спорт иншоотлари, жумладан, 1592 та спорт зали, 4686 та спорт майдони, 43 та сузиш бассейни, 7 та манеж барпо этилган ва қурилиши давом эттирилмоқда. Уч боскичли спорт мусобақалари ташкил этилган бўлиб, уларга қуйидагилар:

1. “Умид нихоллари” – мактаб ўқувчилари ўртасида, 2. “Баркамол авлод” – АЛ ва КХК талабалари ўртасида, 3. “Универсиада” – ОТМ талабалари ўртасидаги уч йилда бир

маротабадан ўтказиладиган спорт мусобақаларини келтириш мумкин. Республикамиз ижтимоий – иқтисодий, маънавий-маърифий ҳаётидаги

янгиланиш ва ўзгаришларни ёритиб боришда оммавий ахборот восита-лари(ОАВ)нинг ўрни муҳим бўлиб, уларнинг таълим-тарбия жараёнига таъсири қуйидагиларда кўришимиз мумкин. Таълим муассасаларида самарадорликни ошириш максадида ОАВларида маънавий-маърифий кўрсатувлар сони оширилди. Бундан ташкари:

1. Спорт соғломлаштириш ишларини ёритишда “Спорт” телеканали, 2. Маънавий-маърифий ва тарихий-тадрижий ҳаётини ёритишда

“Маданият ва маърифат” телеканали, 3. Маҳаллалар ҳаётини ёритиб бориш учун “Маҳалла” телеканали, 4. 18 ёшгача бўлганлар учун “Болажон” телеканали, 5. 18- 40 ёшгача бўлганлар учун “Ёшлар” телерадиоканали, 6. 40 ёшдан катталар ва бутун омма учун “Ўзбекистон” телерадио-

каналлари ташкил этилиб фаолият олиб бормокда. Улар барчаси мустақил Республикамиз ижтимоий-иқтисодий, маънавий-

маърифий ва спорт соғломлаштириш соҳаларидаги ривожланишларни, янгиликларни мунтазам равишда ёритиб бормоқда.

Юқоридагилардан хулоса қилиб айтганимизда, таълим – тарбия ривожи жамият тараққиётининг муҳим омилларидан бўлиб ҳисобланади ва уларни қуйидагиларда кўришимиз мумкин.

“Давлат-фукаро-жамият” учлиги ўртасидаги ҳуқуқий мувозанат ва ўзаро тенглик барқарор фуқаролик жамиятининг пойдеворидир. Шу ўринда ёшларга ташқи таъсир ва диний акидапарастликларга карши “курол” ғоявий етукликни бермоғимиз керак. Ёшлар таълим-тарбиясида аждодларимиз меросидан фойдаланиш ва ёшларда ахборот ҳуружларига қарши ижтимоий иммунитетни кучайтириш керак. Таълим-тарбия жараёнига замонавий илм-фан ютуқларини жорий қилиш ва ёшларни янги жамият эҳтиёжлари, ғоялари мезонлари асосида

208

тарбиялаш керак. Таълим-тарбия жараёнида ОАВ ролини ва таъсирчанлигини ошириш керак.

ФАН-ТЕХНИКА ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ИНСОН ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ

ХАВФСИЗЛИГИДАГИ ЎРНИ Доцент Н.Холдоров, катта ўқитувчи Ф.Н.Жамолов, лаборант

Д.Н.Холдорова (СамДАҚИ).

“Миллий хавфсизликка қарши яширин таҳдидларни кўриб чиқар эканмиз, экологик хавфсизлик ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш муаммоси

алоҳида эътиборга моликдир” Ислом Каримов

Одам пайдо бўлган даврлардан то ҳозирги кунга қадар турли хил ҳаётий эҳтиёжлар, заруратлар ва албатта, хавф-хатарлар гирдобида ҳаёт кечириб келмоқда ва шундай бўлиб қолиши табиий. Ҳаётий эҳтиёжларини ҳал қилиш йўлида изланишлар олиб бориши натижасида инсон турли хилдаги қурилма, асбоб-ускуна, жиҳозлар ва машина-механизмлар яратди, яратмоқда ва бу ҳаракатлар доимий равишда давом этади. Бу изланишлар натижаси эса инсониятни фан-техника тараққиёти даврида ҳаёт кечиришга олиб келди.

Сўнгги асрларда фан-техника тараққиётининг амалга ошишида атом таркибининг аниқланиши, радиоактивликнинг кашф этилиши, нисбийлик назариясининг, квант механикасининг, генетиканинг, кибернетиканинг, реактив техникаларнинг яратилиши, ишлаб чиқаришнинг механизациялаштирилиши ва автоматлаштирилиши, шунингдек оммавий ахборот ва коммуникация воситаларининг ривожланиши муҳим аҳамият касб этди. Бундан ташқари бугунги кунда оддий ҳисобланган автомобил, самолёт, радио, телевидение ҳам фан-техника тараққиётининг маҳсулидир.

Аммо, таъкидлаш жоизки, фан-техника тараққиёти хусусида ХХ асрнинг ўрталарида атом бомбаси яратилганидан сўнггина сўз юритила бошланди. Атом энергиясидан фойдаланиш инсониятга жуда катта руҳий натижа берди. Чунки, бу билан одамлар фаннинг нафақат яратувчанлик, балки барбод этиш имкониятининг чексизлигига ишонч ҳосил қилдилар. Инсоннинг космосга чиқиши фан-техника тараққиётининг яна бир муҳим босқичи бўлиб ҳисобланади.

Бугунги кунда электрон ҳисоблаш машиналари фан-техника тарққиётининг рамзи сифатида намоён бўлмоқда. Сабаби, инсон электрон ҳисоблаш машиналарининг зиммасига мантиқий фикрлаш функцияни ҳам юкламоқда ва истиқболда бошқарув ҳамда ишлаб чиқаришни мажмуали тарзда автоматлаштиришни кўзламоқда (Ноосфера).

Шунингдек, фан-техника тараққиёти шароитида сунъий-кимёвий маҳсулотларни кенг қўлланила бошланганлигини, биотехнологиянинг ривожланганлигини, қишлоқ хўжалигида минерал ўғитлар ҳамда пестицидлардан фойдаланиш натижасида ҳосилдорликнинг оширилиши (яшил инқилоб) ни ҳам алоҳида таъкидлаш лозим.

Фан-техника тараққиёти даврида яшаётган инсон бир қатор муваффақиятларга эришганлигига қарамасдан, тараққиётнинг ҳаёт фаолияти

209

учун ҳалокатли таъсирлари доирасига тушиб қолмоқдаки, бу муаммо инсониятнинг олдида турган энг долзарб муаммолари сирасига киради.

Шу ўринда собиқ Иттифоқ Фанлар академиясининг ўша даврдаги президенти А.П.Александровнинг сўзларини келтиришни лозим деб топдик. “Ядро энергетикаси корхоналари энг “Тоза” энергия ишлаб чиқаришни таъминлайди ва атроф муҳитга энг кам таъсир кўрсатади”. Ушбу жумлалар Чернобил фалокатидан бир неча кун илгари янграган эди. Бу фалокат оқибатлари эса, яна бир неча 10 йиллар мобайнида кузатилади. Биринчи атом электростанцияси мамлакати, АЭС да содир бўлган энг йирик атом фалокати мамлакатига айланди.

Б.Коммонер ўзининг экология қонунларидан бирида “Ҳеч бир нарса бекорга берилмайди” - дея таъкидлайди. Фан-техника тараққиёти табиий муҳитга нисбатан босимнинг кучайишига олиб келади. Фан-техника тараққиётининг экологик салбий оқибатларига, табиий ресурсларнинг чекланганлиги ва тоғ-кон саноатида капитал маблағлар сарфининг ўсишини, табиий муҳитнинг ифлосланишини, электростанцияларни қуриш натижасида ҳудудларга сув бостирилишини, флора ва фауналарнинг айрим вакилларини йўқ бўлиб кетаётганлигини кўрсатиш мумкин.

Шунинг учун ҳам таълим тизимида талаба-ўқувчиларга дарс бериш жараёнида ҳар бир профессор-ўқитувчининг қандай фандан дарс беришидан қатъий назар фан-техника тараққиётининг ҳаётимизда нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини тушунтиришдан ташқари, унинг инсон ҳаёт фаолиятига салбий оқибатлари қандай хунук оқибатларга олиб келиши борасида маълум тушунчалар бериб бориши барчамиз учун долзарб вазифа деб ўйлаймиз.

Адабиётлар. 1. И.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,

барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти, 2003.

2. Ғуломов П. Н. Инсон ва табиат. Тошкент. “Университет”, 1994.

АНЪАНАВИЙ ТАЪЛИМНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМДАН ФАРҚИ

Ф. Назаров – Самарқанд автомобил ва йўллар касб-ҳунар коллежи директори, Ю. Нарзуллаева – Самарқанд автомобил ва йўллар касб-ҳунар

коллежи “Тиллар” кафедраси мудири.

Таълим жараёнининг барча йўналишларида бўлганидек бугунги кунда автомобил ва йўллар соҳаси бўйича таълим-тарбия жараёнида ҳам интерактив методлар, инновацион технологиялари, педагогик ва ахборот технологияларини ўқув жараёнида қўллашга бўлган эҳтиёж, қизиқиш ва талаблар кундан-кунга кучайиб бормоқда. Бундай бўлишнинг сабабларидан бири собиқ Иттифоқ тузуми давридаги анъанавий таълим тизимидаги асосий мақсад ўқувчи-талабалар фақат тайёр билимларни эгаллашга қаратилган бўлса, ҳозирги мустақиллик даврида ҳар томонлама етук мутахассис тайёрлашда ноанъанавий таълим тизими эса ўқувчи-талабани замонавий технологиялар асосида билимларни эгаллашга, мустақил ўрганишга ва ҳатто хулоса, баҳони ҳам ўзлари келтириб чиқаришга, яъни таълим жараёнида фаол таълим олувчи

210

бўлишга ундайди. Ўқитувчи эса бу таълимда шахсни ривожланиши, шаклланиши, билим олиши ва тарбияланишига шароит яратади ва шу билан бир қаторда бошқарувчанлик функциясини ҳам бажаради. Замонавий таълим технологияси ўзининг концептуалиги, тизимлилиги, бошқарувчанлиги, самарадорлиги, мақбуллиги билан анъанавий таълим тизимидан кескин фарқланади.

Анъанавий таълим беришда концептуал асослар таълим олувчига ёндашиш бўйича назоратли-насиҳатгўй,эгаллаб бўлинган усул бўйича қайта тиклашли, таълим олувчиларнинг ташаббускорлиги ва мустақиллигини бостирувчи, қатъий ташкил этилган бўйсиниш асосидаги ( авторитар) таълим; ўрганиш – эслаб қолиш вазифаси, дарс бериш – асосий фаолият бўлиб ҳисобланиб келса, технолгия ёндашувга асосланган таълим беришда ( ноанъанавий таълим) концептуал асослар эса шахсга йўналтирилган таълим ва таълимга тизимли – ҳаракатли ёндашишга асосланади.Таълим олувчи шахс – таълим жараёнининг марказий эгаси.Таълимнинг янги парадигмаси, яъни: таълим олувчи – китоб – таълим берувчи. Ноанъанавий таълим бериш тизимининг яна бир фарқланиб турувчи белгиларидан бири шуки, таълим олувчиларнинг мустақил билиш фаолиятлари ташкилотчиси, уларнинг масъул маслаҳатчиси ва ёрдамчиси. Таълим олувчиларнинг нафақат БМК назоратини, балки эҳтимолий четга чиқиш ўз вақтида тўғрилаш мақсадида уларнинг таълим берганлик ташҳисини таъминлайди. Таълим бериш воситалари ҳам бу икки таълим бериш тизимида тубдан фарқ қилади, яъни анъанавий таълим бериш тизимида таълим бериш воситаларига таълим берувчи сўзлари , кўргазмали ва техник воситалар, мураккаб ( техник) тилда ёзилган ўқув адабиётлар, шу боис қабул қилишга мураккаб; асосан уй вазифаси учун қўлланилади. Ноанъанавий таълим бериш тизимида эса анъанавий воситалар билан бир қаторда – ахборотли технологиялар, ўқув материаллар таълим олувчилар томонидан билимларни мустақил излаш учун ишлатилади.

Анъанавий таълимнинг замонавий таълим технологияларига асосланган таълимдан фарқи

Анъанавий таълим Ноанъанавий таълим

Ўқитувчи Ўқувчи Ўқитувчи Ўкувчи

1. таълим субъекти, ахборот берувчи

Таълим объекти, ахборот олувчи

Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этувчи

Таълим субъекти. Ўқитувчи ёрдамида ўзи билимни эгаллайди

2. Бутун дарс давомида

Одатда, пассив энг муҳими фактларни ёдлаш

Билиш жараёнини, ўкувчиларнинг мус-тақил фаолиятини ташкил этади, йў-налтиради

Фаол фикрлаш жараёнига кўшилади

3. Авторитар муносабатлар устун бўлади

Мосланувчан муносабат.

Хамкорлик, кооперация асосидаги демократик

Педагогик жараённинг фаол иштироқчиси сифатида ўзини ўзи

211

муносабатлар устунроқ бўлади

топади

4. Таълим жараёни ва унинг натижаларига жавобгар

Таълим натижаларига шахсий жавобгарликни кам тушунади.

Ўқувчилар билан бирга таълим натижаларига жавобгар

Ўзининг ривож-ланиши тараққиёти учун, ўқув жараёни натижаларининг му-ҳимлигини тушунган тарзда жавобгарликка қўшилади.

5. Ташқи кизиқтириш асосий ролни ўйнайди

Ўқишга қизиқиш паст

Мотивацион ўкиш таъминланади

Ички мотивациялар устун туради

6. Ахборот усуллари хукмрон

Мавзуни репродуктив такрорлаш билан чекланади

Мустақил иш, ақлий хужум усуллари устунроқ

Ўхшаш ва ўзгарган вазиятларда билим-ларни қўллаган ҳолда, тадқиқот ишларини олиб боради.

7. Ўзини-ўзи тахлил этишга баҳолашга эътибор кам

Ўзининг ақлий фаолиятини тахлил этмайди

Ўкувчилар билиш фаолияти устидан рефлексив бошқаришни ўтказади

Фикрлаш фаолиятини ўзи тахлил этишга ва баҳолашга қушилади

Ноанъанавий талим бериш тизимида машғулотларнинг асосий

технологик жиҳати – ўқув жараёнининг сўнги натижаларига йўналтирилганлигини кузатишдан иборатдир, яъни талабанинг ўз имконияти даражасига мос , кафолатланган билим олишига қаратилади. Бу эса машғулотларни ўзлаштириш ва талабалар билимининг индивидуаллашувига олиб келади.

Ўқитувчининг касбий камолотга эришувининг энг юқори поғонаси педагогик маҳоратини белгилайди. Шундай экан, анъанавий таълим бериш тизимидан воз чекиб, яъни замон билан ҳамнафас, ҳамфикр бўлиб ва албатта,янги педагогик технологиялардан кенг ва ўринли фойдаланган ҳолда, ҳар бир ўқув предметининг ўзига хос ҳусусиятларига монанд ёндашиш,педагогнинг ўқитишнинг усуллари ва йўлларининг ноанъанавий таълим бериш тизимини танлай олган ҳолда дарс жараёнинг тўғри ташкил этиши муҳим роль ўйнайди ва бу талабаларнинг билим савиясини мукаммалаштиришда яхши самара беради.

XIX АСР ОХИРИ – XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН

ТИББИЁТИДА ХУСУСИЙ ДОРИХОНАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ Нарманов Ф.А. (СамДУ).

Тарихдан бизга яхши маълумки, чор Россияси ҳукмрон доиралари

Туркистон ўлкасини тўрт босқичли босқинчилик режасига асосан мустамлакага

айлантирди. Ўлка мустамлкага айлантирила бошлаган даврда ўлканинг

дастлабки генерал-губернатори бўлган фон Кауфман Туркистон ўлкасининг

212

табиий шароити, бойликлари Метрополия ҳукумати ўлкада мавжуд бўлган ва

фойда келтириши мумкин бўлган соҳаларни ўз қўлига ола бошлади. Россия

империяси мустамлакачилик сиё тўғрисида маълумот тўплаш ниятида бир

қатор рус олимларини ўлкага жалб этди. Ана шундай рус олимларидан бири

И.И.Краузе эди. Туркистон ўлкасида хусусий дорихоналарнинг вужудга

келиши ва кўпайишида ўлкада фаолият юритган рус олими И.Краузе бош-қош

бўлди. Зеро, у 1870 йилдан бошлаб ўлкада фаолият юритиб келаётган эди.

И.Краузе 1845 йилда Литвадаги Россия уездида дунёга келган бўлиб, асосан

Москвадаги билим юртларида таълим олган эди. Туркистон ўлкасини илмий

ўрганиш ишлари бошланган даврда И.Краузе ҳам ботаник ва тиббиётчи

сифатида таклиф этилди. Туркистон ўлкасидаги унинг дастлабки фаолияти

Қўқон хонлиги таркибидаги Наманган яқинида жойлашган Мойлисойни

ўрганишдан бошланди.63 Асосий фаолиятини ўлкада ботаник сифатида

бошлаган бу рус олими рус қўшинларининг Хива хонлигига юриши вақтида

қатнашди ва хонликни илмий жиҳатдан ўрганишга ҳаракат қилиб генерал-губернатор учун маълумот тўплади.

1880 йилнинг 25 январ куни Тошкентнинг янги шаҳар қисмида

И.Краузенинг дастлабки хусусий дорихонаси фаолият бошлади. Қайд этиб

ўтиш лозимки, ўлкада ташкил этилган хусусий дорихоналарнинг асосий

мақсади бойлик орттиришдан иборат эди. И.Краузенинг Тошкентда ташкил

этган илк хусусий корхонасидаги тиббий дори-дармонлар Москвадан

келтирилган товарлар билан бирга унинг ўзи ташкил этган текширув

муассасида тайёрланди. Ушбу даврга оид Туркистон даврий матбуотида ўлкадаги ижтимоий

аҳволга доир маълумотлар орасида аҳолига тиббий ёрдам кўрсатиш масалалари

атрофлича келтириб ўтилган.64 Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилган даврда ўлкада даволаш

учун зарур бўлган дори-дармонларни етказиб берувчи дорихоналар мавжуд

эммас эди. Ўлкада мавжуд бўлган тиббиёт муассасаларида секин-аста дори-дармонга бўлган талаб ортиб борди.

Дорихоналарнинг юқоридаги каби фаолияти Туркистон ўлкасининг барча

ҳудудларида деярли бир хил кўринишда кечди. Бу жараён айниқса

Самарқанддаги дорихоналар фаолиятида яққол кўзга ташланади.65 Дори-дармонларни бепул тарқатиш шаҳарнинг маҳаллий аҳоли яшайдиган қисмида 2

та амбулаториянинг очилиши натижасида анча кенгайди. XX аср бошларидаги

дорихонанинг ҳолати ва фаолияти ҳақида Н.Г.Маллицскийнинг таҳлилий

маърузасида шундай дейилади: «1908 йилда дорихона учун 51939 рубль

сарфланди ва олинган фойда 44106 рубльни ташкил этди. Бепул дори-дармонлар шаҳар даволаш муассасаларига, дезенфекция учун, полиция

амалдорларига, мактаб ўқувчиларига, камбағалларга тарқатилган шу билан

бирга турли хил хайрия ташкилотларига мулки бўлмаган кишиларга 32757

63 Лунин Б.В. Научныне общества Туркестана. Т.1962 64 Шодмонова С. Туркистон тарихи матбуот кўзгусида. Тошкент. Янги нашр. 2011. 65 Обзорь Самаркандской области за1895 годъ. Самаркандъ. Типография Штаба войскъ Самаркандской области.

213

рубллик яъни дорининг тайёрлаш учун кетадиган харажатигача чегирма

тариқасида берилган».66 1909 йилнинг 1 январига келиб дорихона инвентарларининг умумий

қиймати 7725 рублгача етди. Ўз навбатида дорихона савдо ташкилоти сифатида

шаҳарга 1905 йилда 8153 рубль, 1906 йилда 6684 рубль, 1907 йилда 6833 рубль

ва 1908 йилда 10068 рубль фойда келтирди. 1910 йилда 38059 рубль

миқдоридаги боғлаш воситалари ҳамда дори-дармонлар бепул тарқатилди. Шу

йилда дорихонанинг соф фойдаси 58851 рубдь, харажатлар эса 60701 рубльни

ташкил қилди. 1907 йилнинг сентябрида дорихона қошида кимё-бактриологик кабенит

очилди. Ушбу кабинет ўзининг ягона ва катта фойдасини 1908 йилда вабо

касаллиги тарқалган вақтда берди. Айнан ушбу кабинетнинг ёрдами билан

бирор-бир бемор касалхонага холера касаллиги билан касалхонага

жўнатилмади. Кабинет кенг миқёсидаги тадқиқот ишларини олиб борди.

Тадқиқотлар натижасида ариқ сувидан холера микроблари тадқиқ қилинди.

1908 йилда кабинет 293 та шаҳар ташкилоти ва 256 та жисмоний шахсларнинг

талаби билан 549 турдаги тадқиқотлар олиб борди. 1908 йилда дорихона

жойлашган бинонинг ижара ҳақи оширилиши (йилига 3600 рубль шундан

таъмирлаш, сувоқчи ва фаррош тўловлари шаҳар думасининг зиммасида

бўлган) натижасида дума дорихонанинг ўзига алоҳида бино қуриб беришга

қарор қилди. Пишиқ ғиштдан ишланган дорихона мудири учун алоҳида хонаси

бўлган ва икки қаватли дори сақлаш омборхонаси бўлган бу бино 41800 рубл

ҳисобига қуриб битказилди. Дорихона янги бинога 1910 йил 1 январда кўчиб

ўтди. Дорихонанинг янги биноси шаҳарнинг Романовсикий кўчасида

жойлашган эди. Дорихона шаҳар аҳолисининг дори-дармонга бўлган талабини

қондириш билан бир вақтнинг ўзида ўзига хос тадқиқотлар базасига ҳам

айланди. Яъни, 1910 йилнинг 16 февралида дорихона қошида Туркистон

врачлари жамияти амбулаторияси ташкил этилди. Мазкур жамиятга аъзо

бўлишни хоҳлаган ўлкадаги ҳар бир врач 40 копейка пул тўлаган. Ушбу

жамиятнинг фаолият бошлаши Туркистон ўлкасида хусусан Тошкент шаҳрида

врачлар ўртасидаги алоқаларни ривожланишига туртки бўлди. Биргина врачлар

жамияти тузилган йилнинг ўзида амбулаторияда 3229 кишидан иборат бўлган

врачлар кенгаши ҳам иш бошлади.

“OMMAVIY MADANIYAT” KO‘RINISHIDAGI MAFKURAVIY

TAHDIDLARINING YOSHLARGA TA’SIRI N.X. To’g’izov., A.E. Nuriddinov., Sh. Sh. Turg’unboyev (Sam DU).

Ma’lumki, insonning yoshlik davri hayotiy hodisalarga turlicha yondashuvlar,

ikkilanishlar, aniq pozitsiya, munosabatning etishmasligi kabi holatlar ta’sirida

kechadi. Bu davrda yoshlarning dunyoqarashi shakllanishini, kelgusidagi hayotiy yo‘lini belgilab olishda tashqi omillarning, ayniqsa unga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan

oila, maktab va jamiyatning o‘rni katta bo‘ladi. Sharq allomalari aynan bu davrni

66 Положение об амбулаторной лечебнице для тузимных женщин и детей Самарканде. Туркестанской

ведомости.-1885.-№37.

214

“majnunlik davri” deb ataydilar. Shuning uchun ham inson ongli va eng oliy

mavjudot hisoblansada, har doim ham ijtimoiy hayotdagi o‘rnini, umr mazmunini,

mavjudlik uchun mas’ulligini har doim to‘g‘ri idrok etavermaydi. Inson ikki

tomonlama, ziddiyatli, hatto oliy darajada qutbiy mavjudotdir. U ilohiy va hayvoniylikka, yuqori va pastga, erkin va tobelikka, yuksalish va tubanlashishga ham, sof muhabbat va fidoyilikka ham, ulkan yovuzlik va cheksiz g‘aflatga ham moyildir. Uning qalbida ikki kuch – yaxshilik va yomonlik jihatlarining doimiy kurashi davom etadi. Mana shunday vaziyatda nafaqat inson, u hayot kechirayotgan ijtimoiy muhit, jamiyatning o‘zi ham kurashlardan holi bo‘la olmaydi.

Insoniyat tarixida turli xil g‘oyaviy-mafkuraviy kurashlar ko‘plab kuzatilgan.

Ularning ba’zilarida ezgulik, ayrimlarida esa vayronkorlik ruhiyatidagi kuchlar g‘olib kelgan. Ayniqsa, kishilik taraqqiyoti rivojlanib borgani sayin bunday kurashlar avjiga chiqa boshlagan. Dunyoning hozirgi murakkab va sertashvish manzarasining zamirida ham mana shunday jarayonlar turadi. O‘zbek xalqining o‘ziga xos

mentalitetini, dunyoqarashi va qadriyatlarini o‘zida mujassam qilgan milliy g‘oya

bunday vaziyatda asosiy kurash vositamiz, najot manbaimizga aylanib bormoqda. Milliy mafkura insondagi salbiy xususiyatlarni kamaytirib, uni tub islohotlarning sub’ekti va ob’ektiga aylantirishni nazarda tutadi. Buning uchun esa u demokratik o‘zgarishlar japayoniga jalb etilishi zarur.

Mafkuraviy kurashlar va nizolar kuchayib borgani sayin uning yangidan yangi turlari ommalashib bormoqda. Mana shunday ko‘rinishlaridan biri yoshlarimiz

orasida keng tarqalayotgan “ommaviy madaniyat”dir. “Biz bugun yurtimizda yangi

hayot barpo etar ekanmiz bir masalaga alohida e’tibor berishimiz lozim, - deb ta’kidlaydi Prezident Islom Karimov, - ya’ni kommunistik mafkura va ahloq

normalaridan voz kechilgandan so‘ng, jamiyatda paydo bo‘lgan g‘oyaviy bo‘shliqdan

foydalanib, chetdan biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, g‘oyaviy va axloqiy tubanlik

illatlarini o‘z ichiga olgan “ommaviy madaniyat” yopirilib kirib kelishi mumkinligi

barchamizga ayon bo‘lishi kerak” “Ommaviy madaniyat”ning targ‘ibotchi va homiylari, ularning ortida turgan

kuchlap katta mablag‘ va “g‘oyaviy” qurol-aslahalarga, ilg‘op texnologiyalardan

keng foydalanish imkoniyatlariga ega. Lekin ular soxta “gumanizm” g‘oyalariga

burkanib, zimdan eng xavfli uslub, insonning onggini egallashga intilmoqdalar. Ularning bu tutgan uslubi milliy qadriyatlarimizga to‘g‘ri kelmaydigan, ayniqsa, yosh

avlodning ongi va tafakkupini zaharlaydigan buzg‘unchi mafkuradir. Chiroyli va

apzon narsalar hisobiga, og‘ir mehnat qilmasdan kayf-safo bilan yashashni istovchi ayrim yoshlar bunday mafkuraga ergashishi, taassufki, hayotimizda uchraydigan holdir. Ular uchun ota-bobolarimizning elini, yurtini erkin, ozod ko‘rish istagi

shunchaki da’vat, o‘tmishda unut qolgan o‘gitlardir. Ular o‘tkinchi aysh-ishratini o‘ylaydi, xolos.

Bunday yoshlarning ongida mustaqillik qanday mashaqqatlar, qurbonlar evaziga qo‘lga kiritilganini, qanchadan-qancha fidoyi hamyurtlarimiz kunu tun shu ulug‘

maqsaddan ilhomlanib yashagani, unga o‘z hayotini baxshida qilganini to‘g‘risidagi

tasavvurlar kelmaydi, bunga urinmaydilar ham. Yon-atrofdagi g‘oyaviy tahdidlap,

missionerlik, narkobiznes, korrupsiya, xalq mehnatidan boyishga intilayotgan badniyat shaxslar, nafsining quli bo‘lgan amaldorlar, o‘z manfaatlari yo‘lida ijtimoiy

215

adolat qonunlarini oyoqosti qilib, odamlarni aldashga, xo‘rlashga tayyor bo‘lgan

manfur kimsalar hali istagancha topilishini, bu muammolarga qarshi kurash uchun davlat, jamiyat bilan jipslashish zarurligini xayoliga ham keltirmaydi. Chunki, ularda hayot tajribasi ham, siyosiy ong ham, ajdodlarimizning tarixiy-madaniy merosi uchun mas’ullik hissi ham etarlicha shakllanmagan.

Bunday vaziyatlardan chiqib keta olish, avvalombor uning olidini olish uchun intilishdan boshlanadi. Bu borada milliy ma’naviyatning shakllanishi va rivoji odatda uch tarkibiy bo‘g‘inda namoyon bo‘ladi. Mafkura ko‘rinishidagi birinchi bosqich

ma’lumot, axborot to‘plash, asosan so‘z, mulohaza, ibrat, g‘oya va nazariyalar

darajasida ifodalanadi. Inson ma’naviy meros, qadriyatlar bilan tanishadi va ularni o‘zlashtiradi, yangilikni dunyoqarashiga singdiradi. Bu - ishonch bo‘g‘inidir.

Taassufki, yoshlarimizda ma’naviy merosimiz haqidagi bilimlar hamon sayozligicha

qolib ketmoqda. Loqaydlik, o‘z manfaatini hamma narsadan ustun qo‘yish, xudbinlik,

shuhratparastlik kabi salbiy odatlar egotsentrizm dardiga duchor bo‘lgan odamning

asosiy xususiyatlaridir. Bizning qadimiy asori atiqalarimiz, boy madaniy merosimiz farzandlarimizni egotsentrizmdan himoya qilishga chorlaydi, xudbinlikni qoralaydi: "Kengga - keng dunyo, torga - tor dunyo", "Yomon – o‘z g‘amida, yaxshi - el g‘amida". "Dindan chiqsang ham eldan chiqma:' singari maqol va hikmatli

so‘zlarimiz ham buning tasdig’i bo‘la oladi. Bizda yana bir kasallik - atrofimizda bo‘layotgan voqea-hodisalarni sezmaslik, ularga befarq munosabatda bo‘lish, hali oq-qorani ajrata olmagan farzandlarimizni o‘z domiga tortayotgan, boshqalarga ham

iflos panjalarini cho‘zayotgan turli yovuz kuchlarning xatti-harakatlariga loqaydlik holati mavjud. O‘zbekning bag‘rikengligi, soddadilligi, ishonuvchanligi shunga

kelganda pand berayotganga o‘xshaydi. Shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, ma’naviyatimizga, kelajagimizga

“ommaviy madaniyat” kabi xavf-xatarlar rahna solib turar ekan, bizning bu boradagi vazifalarining metodolgik asosini bunday kurashlarda orttirilgan tajribalarni, yangiliklarni qabul qilish, qadriyatlarga, ajdodlar ruhiga tayanish va yangiliklarning ijodiy ravnaqini tarbiyalash bo‘lishi lozim. Biz ayniqsa globallashgan, tezkor kommunkatsiyalashgan, to‘liq axborotlashgan mafkuraviy to‘qnashuvlar kuchaygan,

Prezident Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, “ma’lum bir davlatlar va siyosiy

kuchlarning manfaatlarigagina xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli ma’no-mazmundagi mafkuraviy kuchlarning ta’siri” doimo bilinib

turadigan davrda yashayotgan ekanmiz, eng avval yoshlarimiz ongida mafkuraviy bo‘shliq paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligimiz lozim. Yoshlarda tashqi g‘oyaviy

ta’sir va xurujlardan himoya qiladigan mustahkam g‘oyaviy immunitet shakllantirish kerak bo‘ladi. Buning uchun yoshlarimiz erkin, mustaqil fikr yuritishni o‘rgatib

borib, iymon-e’tiqodli, aql-zakovatli, irodasi mustahkam, dono, turli axborotlar qarshisida o‘z fikriga ega bo‘lishiga g‘oyaviy – moddiy madad ko‘rsatishimiz talab etiladi. Yana o‘tmishi buyuk yurtimiz tarixi, milliy qadriyatlarimiz hamda ulug‘

ajdodlarimiz qoldirgan bebaho ilmiy va ma’naviy merosini yoshlarmiz ongiga,

qalbiga singdirishimiz lozim. Ko‘r-ko‘rona taqlid qiluvchilarning keksalik davri qanday kecharkin, deb o‘ylab

qolasan kishi. Agar o‘zi “rep”ga raqsga tushgan bo‘lsa, o‘g‘li yoki nevarasi qaysi

216

kuyga muqom qiladi ekan?! Yo u vaqtga borib rep, rok deganlaridan ham murakkablari chiqarmikan. Shundoq ham globallashuv, modernizatsiyani niqob qilgan g‘arblashtirish (vesternizatsiya) amaliyotchilari va boshqa mafkuraviy shaklda

qurollangan, turli maqsadlarni ko‘zlagan transmilliy korporatsiyalar (TMK), nodavlat

tashkilotlar, guruhlar barcha jarayonni nazorat qilish ishlarini qiyinlashtiradi. Prezident Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Har qanday kasallikning oldini olish

uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimizni ona Vatanga muhabbat, boy tariximizga, ota –bobolarimizning muqaddas diniga sadoqat ruhida tarbiyalash uchun, ta’bir joiz bo‘lsa avvalo ularning qalbi va ongida mafkuraviy immunitetni kuchaytirishimiz zarur”

“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati bu borada juda ko‘p tadbirlar rejasini ishlab

chiqarib amaliyotga joriy qilayotgani quvonarli holdir. Ular anjumanlarida yoshlarni bugungi globallashuv jarayonida turli ta’sirlardan asrash, mamlakatda diniy

bag‘rikenglikni ta’minlash, milliy an’analarimiz hamda ma’naviy merosimizni

o‘rganish kabi ma’ruzalar tayyorlayotganlari salmoqli natijalar beradi. Biz kelajak egalari bo‘lmish avlodni tarbiyalab voyaga etkazishimiz uchun

ularni nafaqat jismoniy sog‘lom, balki sharqona xulq-odob va umumbashariy g‘oyalar bilan kamol topgan barkamol inson qilib tarbiyalashimiz kerak bo‘ladi va bu

sohada bir muncha natijalarga erishilmoqda. Bu borada mahalla oqsoqollari va faollari, har narsadan ogoh fuqarolik yig‘inlarining diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy masalalar bo‘yicha maslahatchilarining samarali ishlari ham o‘z mevasini

bermoqda. “Bugungi kunda o‘z hayotini ana shunday mas’uliyatli sohaga bag‘ishlagan ko‘plab iste’dod sohiblari yurtimizda yangi hayot, yangi jamiyatning

ma’naviy asoslarini mustahkamlash, komil insonni tarbiyalash yo‘lida munosib hissa

qo‘shib kelmoqda. Ayniqsa, hozirgi vaqtda dunyoda kuchayib borayotgan turli ma’naviy tahdidlarning oldini olish, “ommaviy madaniyat”ning zararli ta’siridan

farzandlarimizning ongu tafakkurini himoya qilishda ilmu fan va madaniyat jamoatchiligi, ijod ahlining o‘rni va roli tobora ortib bormoqda. Nega deganda,

bizning milliy ruhimiz va tabiatimizga yot va begona bo‘lgan ana shunday

“madaniyat” namunalarini faqat tanqid va inkor qilish yoki ularni taqiqlash bilan

biron natijaga erishib bo‘lmaydi. Bunday xatarlardan hayotimizni asrash, ma’naviy

bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik uchun avvalambor ezgu insoniy g‘oyalar va yuksak

mahorat bilan yaratilgan asarlar orqali boshqacha aytganda, bugun jahon maydonida yuz berayotgan keskin aql-zakovat va iste’dod musobaqasida bellashuvga qodir bo‘lishimiz shart” — deganida Prezident Islom Karimov naqadar haq so‘zni

ta’kidlagan. Yana shu o‘rinda davlatimiz rahbari xorijiy “madaniyat” omillarini

tanqid qilish bilan bir ish chiqmasligini aytmoqda. Haqiqatan, o‘sha qurama

taomillarning o‘rnini bosadigan muqobil g‘oyalar, milliy mashg‘ulotlar, saboqlar ishlab chiqishimizga da’vat qilinmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni –xalq, millatni –millat qilishga

xizmat etsin. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008.

217

ЎРТА ОСИЁ ОЛИМЛАРИ ВА МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ИЛМ-ФАН

РИВОЖЛАНИШИДАГИ ТАРИХИЙ МЕРОСИ, УНИНГ ЗАМОНАВИЙ

ЦИВИЛИЗАЦИЯСИДАГИ РОЛИ ВА УНИНГ АХАМИЯТИ О.К. Ҳалилов, ассистент Ж.А. Ҳотамов, талаба У.Б.Худайбердиев (ЖизПИ).

Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримов 2014 йил 15-16-майда

Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган конференцияда ўрта асрлар шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти ҳақидаги нутқида қуйидаги фикрларни билдирдилар.

“Бугунги конференциямизнинг мақсади – ўрта асрларда шарқ оламида яшаб ижод этган буюк аллома ва мутафаккирларнинг илмий меросини чуқур муҳокама қилиш ва англаш унинг замонавий цивилизатсия тарихида тутган ўрни ва ролига баҳо беришдан иборат.

Ўрта асрлар шарқ тарихи шундан далолат берадики маданият, таълим–тарбия, тиббиёт, физика, адабиёт, саньат, архитектура соҳаларидаги беқиёс юксалиш ва ривожланиш барқарорлигини таъминланиши билан бевосита боғлиқ бўлган. Ўрта асрларнинг илк даврида шарқда амалга оширилган буюк илмий кашфиётлар ҳақида гапирар эканмиз, замонавий математика, тригонометря ва география фанлари тараққиётига беқиёс ҳисса қўшган Мусо ал–Хоразмий номини биринчилар қаторида тилга оламиз. У ўнлик пазицион ҳисоблаш тизимини нўл белгиси ва қутблар кординаталарини биринчилардан бўлиб асослаб берди ва амалиётга тадбиқ этди. Бу эса математика ва астраномия фанлари ривожида кескин бурилиш ясади.

Ал-Хоразмий алгебра фанига асос солди, илмий маълумот ва трактатларини баён этишнинг аниқ қоидаларини ишлаб чиқди. У астрономия, география ва иқлим назарияси бўйича кўплаб илмий асарлар муаллифидир. Алломанинг дунё илм–фани ривожидаги ҳизматлари умум эътироф этилган бўлиб, шарқ олимлари орасида унинг номи ва асарлари “алгоритм” ва “ал-жабр” (алгебра) каби замонавий илмий атамалари абадийлаштирилди.

Аҳмад Фарғоний томонидан IХ асрда яратилган “Астрономия асослари” фундаментал асарида оламнинг тузулиши, ернинг ўлчови ҳақидаги дастлабки маълумотлар сайёрамизнинг шарсимон кўринишга эга экани ҳусусидаги далиллар мавжуд бўлиб, маскур китоб ХVII асрга қадар Европа универиситетларида астрoномия бўйича асосий дарслик сифатида ўқитиб келинган ҳамда буюк географик кашфиётлар даврида Колумб Магеллан ва бошқа саёҳатчиларнинг кашфиётлари учун илмий асос бўлиб ҳизмат қилган. Аҳмад Фарғонийнинг амалий ютуқларидан бири унинг Ўрта асрлардаги асосий астрономик асбоб–устурлоб назариясини ишлаб чиққани ва шунингдек, Нил дарёсида “ниломер” деб номланган кўп асрлар давомида сув сатҳини ўлчайдиган восита сифатида ҳизмат қилиб келган машҳур иншоотни яратган эди.”

Шарқ алломаларининг бизларга қолдирган бой мероси хазирги илм-фан ривожининг асосий ўзаги сифатида этироф этамиз ва ҳозирги ёш авлодга шундай алломаларимиз бўлганлигини билдириш жуда муҳим аҳамиятга эга.

218

Ўзбек ҳалқи бошқа ҳалқлар қатори ўзининг бой илм-фани, маданияти, ҳалқпарвар анъаналарини, ўзлигини англаш ва ҳис этиш жараёнини бошидан кечирмоқда .

Ўрта Осиёда яшаб ижод этган олимларнинг физика, астрономия ва бошқа табиий фанлар соҳасида олиб борган ишларини ўрганиш, уни бугун ва эртанги кунимиз учун ҳизмат қилишдек олийжаноб иш ўзининг янги босқичига кўтарилмоқда. Аждодларимиз илмий меросини ўрганиш муҳим касб этмоқда.

Ҳозирги кунларда жамиятимиз илмий-техникавий, иқтисодий, маданий-маънавий жихатдан ижобий ўзгаришларни бошидан кечираётган бўлса, бой ва серқирра илм-фан ва маданий меросни ҳар томонлама илмий тадқиқ этиш жараёнида ҳам шунчалик чуқур ва мазмундор ишлар амалга оширилиши зарурлигини гувохи бўлмоқдамиз. Ўтмишга муносабат келажакка муносабатни белгилашдир.

Ўрта Осиё олимларининг табиий фанларни риважлантиришга қўшган бебаҳо ҳиссалари борлигини ёш авлодга етказиш, ҳалқимиз қадрятларни тиклашда ва талаба ўқувчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашда муҳим ўрин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. “Ўрта асрлар шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси,

унинг замонавий сивилизация ривожидаги рўли ва аҳамияти” Халқаро конференсия. Самарқанд 2014-йил 15-16-май Тошкент-“Ўзбекистон” -2014.

2. А.Ўралов, И.Сувонқулов - “Алломалар олами” Тошкент 1991 й. 3. М.М. Хайруллаев- “Шарқ мутаффаккирлари” Тошкент 1991 й. 4. М.Маматазимoв - “Ўрта Осиё мутафаккирларининг илмий ишлари”

Тошкент 1994 й.

TALABALARNING CHOLG’U IJROCHILIK MAHORATINI

SHAKLLANTIRISHNING TARBIYAVIY TAMOYILLARI A.Odilov, B.Boltaev (SamDU).

Cholg’u sozlarida ijro etishga, o’rganish jarayoni estetik tarbiya ishini

samaradorligini ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Unda o’qituvchi va talabaning musiqa asarining badiiy xususiyatlari, ijro etish uslubi, obrazlilikni ijroda qo’llash yuzasidan suhbat va fikr almashishlari talaba shaxsini ma’naviyatli bulg’usi pedagog sifatida shakllanishida muhim rol o’ynaydi.

Bu jarayonda yetuk sozandalar ijrosini texnik vositalar orqali magnit lentada yozuvini tinglash muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi talabaning ijro etish harakatlarini nozik va chiroyli bo’lishini kuzatib borishi, ijroni asar xarakteriga mos bo’lishiga e’tibor qaratishi lozim.

Mashg’ulotlarda talabalarning ijrochilik ko’nikmalari muayyan musiqa asari ustida ishlash bilan bog’liq rivojlanadi. Bu jarayonda o’qituvchi faqat talabaga o’rgatishni emas, balki, talabaning mustaqil fikrlash, mushohada qilish darajalariga ham e’tibor berib borishi pedagogik jihatdan to’g’ri bo’ladi. Musiqiy asarni baholash, talabani musiqiy – badiiy rivojlantiradi. Bu o’rinda :

- kuyning yo’nalishi, usuli (ritm) va tonalligini eshitib seza bilish;

219

- ijroning ifodaviyligi, sozanda ko’rinishi va harakatlarining musiqiy asar xarakteriga mos kelishi;

- ijroga ijodiy yondoshish; - boshqa cholg’uchi sozandalarning ijro sifatlari va uslublarini to’g’ri baholay

olish; - talabalarda mustaqil ishlash va ijodiy yondashish ko’nikmalarini shakllantirish

muhim omillar sanaladi. Ta’lim – tarbiya jarayoni aniqlik, tartib va davomiylik tamoyillariga tayanib ish

tutishni talab qiladi. Tajribalardan ma’lumki, metodik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan darslar ijrochi – talaba ongiga, sezgi va irodasiga ijobiy ta’sir etibgina qolmay, balki, ularda ma’lum badiiy-emotsional kayfiyatni hosil qilib, ko’zlangan maqsadga erishishda intizom, mehnatsevarlik va o’z faoliyatiga talabchanlik kabi sifatlarni ham shakllantiradi.

Mashg’ulotlar faqat asar o’rganish, texnik ko’nikmalarni hosil qilish bilan chegaralanib qolmasligi kerak. To’g’ri fikrlaydigan va mustaqil ishlay oladigan cholg’uchini shakllantirish asosiy vazifadir. O’qituvchi faqatgina cholg’uchilik san’atini o’rganayotgan talaba bilan emas, balki, tarbiyalanuvchi bilan ishlayotganini unutmasligi kerak. Ta’lim va rivojlanish jarayoni bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Rivojlanish bevosita ta’lim jarayonida kechadi. Talabalarning muayyan bilim, ko’nikmalarini o’zlashtirishlarining individual mohiyati ta’lim mazmuniga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shunga qaramasdan ta’lim ta’siridagi rivojlanish natijasi hamma vaqt ham bir xil bo’lavermaydi. Bu yerda ta’lim jarayonining mazmuni, shakl va metodlari hal qiluvchi rol o’ynashi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu jarayonda eng asosiysi talabaning ijro ko’nikmalarini o’zlashtirish bilan umumiy musiqiy rivojlanishining bog’liqligidir,

Cholg’u ijrochiligi mashg’ulotlarini talabalarning umumiy musiqiy rivojlanishidan ma’lum darajada ajralgan holatda olib borish hollari ham yo’q emas. Buning sabablari quyidagicha:

- kundalik dars jarayonida ijrodagi kamchiliklarni bartaraf etib borish maqsadida berilayotgan ko’rsatmalar yetarli darajada asoslanmaydi, ya’ni kamchilikni keltirib chiqarayotgan sabablar atroflicha tahlil qilinmaydi;

- mashg’ulotlar paytida asosiy e’tibor ijrochilik ko’nikmalariga qaratilib, talabaning umumiy musiqiy rivojlanishi uchun zarur nazariy bilimlarni o’zlashtirish vazifasi ikkinchi darajaga tushib qoladi, zarur nazariy xulosa va umumlashtirish amalga oshirilmaydi;

- talabalarning o’rganilayotgan asarlar repertuari xarakter, ijro murakkabligi jihatdan bir xil bo’lib qoladi;

- o’zlashtirilayotgan bilim, ko’nikma va malakalar o’zining mazmuni va hajmi jihatdan tor doirada chegaralanib qoladi;

- ba’zi talabalar notanish musiqa asarini mustaqil ravishda o’rganishga botina olishmaydilar.

Ushbu aytilganlardan kelib chiqib, aytish joizki, cholg’u mashg’ulotlari jarayonida talabalarni ijrochilik malakalarini rivojlanishlari uchun faollik, mustaqillik va ijodiy tashabbusga yetarli e’tibor berilmaydi. Ushbu kamchiliklarni diqqat bilan tahlil qiladigan bo’lsak, ta’lim jarayonida repertuarning chegaralanganligi, mustaqil ishlashga e’tiborni sustligi, talabada mustaqil faollik, tashabbus, ijodiy yondoshish

220

ko’nikmalarini rivojlantirishga ikkinchi darajali vazifa deb qaralishi asosiy sabablar degan xulosa chiqarish mumkin.

Talabalarni cholg’u ijrochiligiga tayyorlashda ularni umummusiqiy rivojlanish imkoniyatlarini o’quv-tarbiya ishidan tashqarida emas, balki, aynan shu jarayon mazmunida aks ettirish lozim. Savol tug’ilishi mumkin: Talabalarning ijrochilik sifatlarni maqsadga muvofiq holda rivojlanishi uchun ijrochilik mashg’ulotlari qanday tashkil etilishi zarur? Bu savolga asosli javob topish uchun, pedagogikaning didaktik prinsiplariga murojat qilish to’g’ri bo’ladi. Musiqa pedagogikasida to’rtta asosiy prinsipi bu o’rinda yetarli javob olish imkonini beradi.

- ta’lim jarayonida foydalaniladigan materiallar miqdori repertuarlarni kengaytirib borish;

- talabalarning turli ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida o’zlashtirishlarini ta’minlash;

- mashg’ulotlar jarayonida nazariy, tarixiy ma’lumotlardan imkon boricha kengroq maqsadga muvofiq foydalanish, aniq misollar asosida tasavvur va tushunchalarni boyitib borish;

- talabaning musiqa materiali bilan ishlashida ularning mustaqillik hamda tashabbuskorligiga keng yo’l ochish, imkon yaratish.

Cholg’u ijrochiligi mashg’ulotlarida talabalarning ijrochilik mahoratini shakllantirishning tarbiyaviy va kasbiy vazifalarining yana bir muhim jihati, o’qituvchi va talabaning o’zaro ishchan-ijodiy munosabatlaridir. Musiqa ijrochiligi bo’yicha ta’lim berishda, o’qituvchining sozandalik mahorat va tajribasini o’zi yetarli bo’lmaydi. Unda pedagogik fikrlash, tahlil qilish, talabaning ichki dunyosiga kira bilish, uning individual xususiyatlarini bilaolishi ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. O’qituvchining pedagogika, psixologiya sohalaridan yetarlicha xabardor bo’lishi o’ta muhim.

Xulosa o’rnida shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’lim jarayonida talabani cholg’u ijrochiligi bo’yicha ijrochilik ko’nikma, bilim, malakalarini shakllantirishda pedagog – o’qituvchilarning o’rni va ahamiyati juda katta. Cholg’u sinfida mashg’ulot olib boruvchi o’qituvchilarning faoliyati faqat dars o’tish bilan cheklanib qolmasligi lozim. Bu o’rinda uning faoliyat doirasi juda keng va serqirra bo’lishi kerak.

1. Ta’lim – tarbiya jarayonini mazmuni, vazifalarini belgilash, a) tashkiliy – mazmunli mashg’ulot,

2. Ta’lim – tarbiya jarayonida o’qituvchi – talabaning o’zaro aloqa, munosabatini jamoatchilik bilan hamkorlikni yo’lga qo’yish,

3. Ta’lim – tarbiya jarayonining rejasini amalga oshirishga doir tashkiliy ishlar, 4. Har bir talabaning musiqiy ijrochilik malakalarini rivojlanishini kuzatib

borish, shunga oid vazifalarni belgilash, 5. Talabalarda ijtimoiy ahamiyatli qadriyatlarning muayyan jamlanmasini –

g’oyalar, qadriyatlarni, ehtiyoj, qiziqish, didlarni shakllantirishga, faoliyat va hatti-harakatlarni bir maqsadga yo’naltirishga doir ishlar

Maxsus bilimlar umumiy musiqa pedagogikasining tarixi va nazariyasini ham, cholg’u ijrochiligi metodikasini ham o’z ichiga oladi. Mana shunday bilim, malaka va ko’nikmalarni rivojlantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat talabalarni ta’limning keyingi bosqichlariga tayyorlashda asos bo’lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

221

1 Karimova D. «Musiqiy pedagogik mahorat asoslari» T., TDPU., 2008 2. Odilov A.I.«O’zbek xalq cholg’u asboblari tarixi»,(Usl. qo’l) SamDU., 2010 3. Soipova D. «Musiqa o’qitish nazariyasi va metodikasi», O’q.qo’ll. T., 2009 4. Qo’chqorov G’. «O’zbek milliy cholg’ularini o’rganaylik» Toshkent., 2002

КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ХОРИЖИЙ ТИЛЛАРНИ

ЎҚИТИШДА ФАОЛ ТАЪЛИМ УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Бекали Одинаев Самарқанд автомобил ва йўллар касб-ҳунар коллежи.

Хорижий тилларни ўқитишнинг мақсадлари жамият ва давлат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Келажаги буюк бўлган ватанимизнинг жаҳон ҳамжамиятида тутган ўрни тобора ўсиб бораётган халқаро алоқалар, савдо-сотиқ, туризм ва мамлакатлар ўртасидаги маданий ва иқтисодий алоқалар ривожланаётиб, мустаҳкамланиб бораётган ҳозирги кунда унинг келажагини яратувчи ва белгиловчи баркамол авлодга, ёшларга хорижий тилларни пухта ўргатиш ва хорижликлар билан бевосита мулоқот давомида ўзига тааллуқли, яъни касбига алоқадор бўлган масалаларни эркин муҳокама қила олиш, оғзаки ёки ёзма шаклда мулоқот қилишни ўргатиш энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Замонавий мутахассис учун хорижий тилни билиш аҳамиятлидир, негаки ҳозирги фан ва техниканинг жадал ривожланиши ва ҳамда технологияларнинг четдан кириб келиши мукаммал ва пухта билимни талаб этади. Барчамизга маълумки, хозирги кунда педагогик таълим бериш усул ва воситалари кескин ўзгариб бормоқда, яъни касб-ҳунар коллежларда хорижий тилларни ўқитиш жараёнида ўқитувчилар замонавий педагогик технология ҳамда ахборот воситаларидан самарали фойдаланиш зарурлигини бугунги кун ҳаёти тақозо этмоқда. Хозирги кунда таълим беришнинг фақат анънавий усулларини қўллаш билан самарали натижаларга эришиб бўлмайди.

Хорижий тилларни ўқитишда ўқитувчилар ўз олдига аниқ мақсад қўйиб

олиш ва дарс бошланишиданоқ ўқувчилар билан “Тил муҳити”ни ярата олиши лозим. Фақатгина бугунги кун билан чекланиб қолмасдан, юртимизда ва хорижда содир бўлаётган янгиликлар ва коллежда бўлиб ўтаётган маънавий ва маърифий тадбирлар ҳамда ўқиган китоб ва асарлири ҳақида суҳбат ўтқазиб ҳам “Тил муҳити”ни яратиш мумкин. Дарс жараёнида ўқувчиларга муаммоли

222

саволлар билан мурожаат қилиниб, улар улар эътиборига турли хил вазиятлар ҳавола этилади.

Бугунги кунда касб-ҳунар коллежларда CEFR B1 даражасида билиш учун тўртта: “Listening”-мавзуни диққат билан тинглаш орқали ўқувчиларнинг эшитиш ва тушуниш қобилиятини шакллантириш, “Speaking”-тинглаганини гапириши орқали талаффуз ва равон гапришини таъминлаш, “Reading”-тинглаган мавзуни ўқиш орқали тинглаганларини бойитиш, “Writing”-тинглаган мавзуни иншо, доклад ҳамда тақдимот тарзда ёза олиш каби қобилятларни шакллантириш лозим.

“Эшитиш”-бутун вужудни қулоққа айлантириб тинглашни, мавзуниниг мазмун-моҳиятини тушунишни ҳамда хушёрликни талаб этади.

“Гапириш”-аниқ талаффуз қилишни, мулоқотни тўғри ташкил этишни ва суҳбат олиб боришни талаб этади.

“Ўқиш”-сўз бойлигининг ошишини, грамматик қоидаларни ўзлаштиришни ҳамда билимни бойитишни, нутқнинг равон бўлишини ўз олдига мақсад қилиб қўяади.

“Ёзиш”-ҳар томонлама фикрлаш ва сўз ва гапларни хотирада сақлаб қолиш имконини яратади.

Дарсларни фаол таълим усуллари асосида ташкил этиш энг аввалло ўқувчиларнинг хорижий тилларни мукаммал эгаллашлари ўқув материалларини ўзлаштиришлари юқори бўлишини таъминлайди ва албатта, ҳар бир мавзуни ўрганишда ўқувчиларнинг коллежда шуғулланадиган касб-ҳунар меҳнати фаолияти тажрибаларига таяниб ўтилиши лозим бўлади.

ИХТИЁРИЙ ХОТИРАНИ РИВОЖЛАНТРИШ ВА УНИНГ

ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ АҲАМИЯТИ Д. Иргашев, Ш. Ойдинов, Т. Қўшатов (СамДУ).

Инсоннинг кўриш хотираси психологияда энг муҳум ҳисобланади, асосан

рассомликни касб қилиб олаётганлар учун бу янада муҳимроқдир. Ҳар қандай инсон атрофни кузатар экан ундан ўзича тасирланади, кўрганларидан завқланади, ҳулосалар чиқариб воқейликларни англашга ҳаракат қилади. Вақт ўтиши билан хотирасида сақланиб қолганларини қайта хотирада жонлантриш ҳам керак бўлади. Ким кўпроқ муҳумроқ воқеаларни, нарсаларни аниқроқ эслаб қолиши муҳим рол ойнайди. Ҳудди шундай хотира тасвирий санъатни, рассомчиликни касб қилганларга ҳам керак. Рассом қандай қилиб кўриш хотирасини кучайтриши ёки машқ қилдириши мумкин. Бу масалага ижодий ёндашадиган бўлсак бари-бир ҳаммасини асосида сер машақат меҳнат ётишини англаб оламиз. Биламизки бирор нарсани такрор ва такрор ёдга олинмаса, ўрганилмаса, такрорланмаса, бориб-бориб вақт ўтиши билан у унитилади. Шундай экан, рассом хотираси ҳам доимий сермашақат машқлар, машақатли меҳнат туфайли кучайиб, шаклланиб боради. Олдинроқ айтиб ўтганимиздек кўриш, кузатиш хотирасини тинимсиз машқ қилдириб бориш мақсадга етишнинг асосий йўлидир. Шунинг учун ҳам рассомчилик ўқув юртларида ўқийдиган талабаларга ҳар куни ўнталаб наброска (қоралама) чизиш вазифа сифатида топширилади. Бу ишни доимий бажариши кераклиги айтилиб,

223

кузатиб борилади. Баъзида хотирадан чизиш ҳам талаб қилинади. Бу талабанинг тасвирлашини яхши ўзлаштриши учун керак.

Рассом хотирасини кучайтриш учун ҳар куни расм чизади ва хотирадан расимлар чизиб ҳар вақт хотирани тинимсиз машқ қилдиради. Шунинг оқибатида расм чизиш асосини ҳам чуқур ўрганади. Расм чизишни ўрганиш осон, тюлиши табиий аммо унинг энг моҳир чизувчиси бўлиш ниҳоятда қийин масала эканлигини ҳамма ҳам билмайди. “Кунига расим чизиш керак, ҳеч нарсанг бўлмаса, кузинг билан чиз” – дейишган. Бу ҳар бир воқеани, нарсалар шаклини, тузилшини, кўринишини кузатиб хотирада сақлаб қолишни ўрганиш керак дегани бўлади. Бу бошқа касбдагилардан кўра рассом ва расм ўқитувчиларига кўпроқ даҳлдордир. Тасвирий санъатни ўрганар эканмиз қайсики бир жанрда чизаётган суратларимиз кўпроқ ўхшайверади. Демак, биз шу каби нарсаларни аниқроқ идрок қиламиз ва кўз ўнгимизда хотирадан жонлантрамиз. Шунинг учун ҳам, қайсидир бир рассом фақат манзара жанрида жуда ҳам самарали ижод қилади, кимдир портрет чизишда моҳир ва унга тенг келадигани йўқ. Яна кимдир ҳайвонларни ажойиб қилиб чизадиган бўлса, бошқа бир рассом эртак қаҳрамонлари расмини яхши чизади. Мана шу каби ёш ўрганувчи ҳам маълум бир тур ва жанрда яхши расм чизувчи бўлиши мумкин. Албатта бунинг учун рассомдан тухтавсиз расм чизиб машқ қилиши ва яна машқ қилиши талаб этилади. Шундай машқлардан баъзи бирларини келтриб ўтишни лозим топдик ва уларни қуйидагича тушунтриб ўтсак.

1. Натюрморт оддийгина (пастановка) кўза, олма расмини чизиш керак бўлса уни чизишни 1-соатча давом эттириш лозим.

2. Яна бир соат соя ва ёруғларга ажратган ҳолда штрихлар билан бажарилсин. Бунда ҳар бирини обёми (ҳажми) бўйича тугалланган расм сифатида қабул қилинг.

3. Кейин яна бир соатча шу чизганини қарамасдан бошқа қоғазга чизиб кўришни тавсия этамиз. У ҳам турли вақт оралиғида, чизувчи хохиши билан бажарилишини назардан қочирмаслиги керак. Ўзингизни мажбур этиб расм чизишга киришманг, бу мумкин эмас. Фақат ўрганишни мақсад қилиб олганлар унга қўл ўриши лозим. Ана шу мақсадга эришишнинг асосини белгилайди. Чизилаётган нарсалар чизувчи хотирасида доимий сақланиб қолади.

Энди иккинчи машқни қилиб кўрайлик, бу яна шу нарсалар бўлади. Фақат шу каби чизган расмни, ёки натюрмортни баъзи элементлари жойини алмаштришган ҳолатида яна қайтадан чизиб кўришга имкон яратилади. Ишни олдингиси билан таққослаб кўрилса янада яхшироқ бўлади. Шунда чизувчи, ҳам чизиб, ҳам кўриб идрик қила олади ва ўрганади. Рассомдан ҳамиша ҳам жуда кузатувчан бўлишлиги талаб қилинади. Акс ҳолда қўйилган мақсадга эришиб бўлмайди. Бунинг учун энг авволо диққатни тўплашни ўрганиш керак экан ҳар нарсага чалғиб кетавериш асло мумкин эмас. Диққатни барқарорлаштриб олишга ҳаракар қилиш иш самарадорлигини оширади. Яна шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, Ле Карбюзе шундай ёзган эди: “Тасвирлаш – бу кузатиш, яратиш, ихтиро қилиш декакдир”. Инсон ҳамма нарсасига кузатиш, таҳлил қилиш, уриниб кўриш орқали, эришади. Ана шуларнинг энг ўзига хосларини кераклисини эслаб хотирасида сақлашга ёдга олиб қолишга ҳаракат қилади. Мана шуларнинг ҳаммаси инсон псохологиясида яхшилик ва ёмонлик

224

жиҳатларига баҳо бериб унинг ўзаро мезонини яратади. Санъаткор ҳалқи, айниқса рассомчилик ижоди билан машғул инсонлар доимо олийжаноб кишилардир. Улардан ҳеч қачон ёмонлик чиқмайди. Бундай фикрларни эшитиш яхши. Чунки, ижодкор ҳалқи ўзнинг-фикрлари доирасида, ҳаёл оғушида, ижод завқлари билан юради. Кўп нарсаларга ҳуда, беҳуда аралашавермайди. Ижод сокинликда, тинчликда яшнайди. Тасвирий санъат билан машғул одамлар ҳам ана шундайдир.

Ихтиёрий хотирасини ривожлантриш тасвирий санъат усталари учун ниҳоятда муҳум эканлиги яна бир бора такидлар эканмиз Испан рассоми Франциск Гояниг энг етук рассомлик вақтида ҳашаматли сарой ҳаётини ташлаб, оддий инсонларга қизиқиб қолишини ҳам кузатиш натижасида ўзгарган дейиш мумкин. Одамларнинг оғир меҳнати, ноҳақликлар, синовлар остида у тобланади. Натижада атрофга, одамларга, ҳаётга муносабат ҳам ўзгаради, ривожланади. Бир нарсани такрор ва такрор бажариб бориш аста-секин – кўникма, кейин эса малакага айланади. Кузатиш хотираси тасвирий санъат усталарининг ҳаётида энг муҳим ҳаётнинг ажралмас бир қисми бўлиб ҳисобланади ва шу билан бир бутунликни ташкил этади. Биламизки тасвирий санъар графика, рангтасвир, ҳайкалтарошлик, амалий санъат меъморчилик каби турларга бўлинади. Кўпчилик фото, кино, театр санъатини ҳам тасвирий санъат турларига қўшади. Лекин, ҳар бирининг тасвирий воситалари, услублари, материаллари ва ҳакоза фарқлари мавжуд. Шундай бўлсада ҳаммаси замирида кузатиш хотираси билан боғлиқ, жиҳатлари талайгина. Доимий нарсаларни, табиатни, одамларни, қушларни, ҳайвонларни, майда ҳашоратларни қўйин-ки барча жонли ва жонсиз табиат иномларини кузатиш орқали ўрганиб борамиз. Шундай бўлгач уларнинг расмини чизиш орқали онгимизга сингдриб қоламиз, хотирамизга муҳрлаймиз.

Ихтиёрий хотирани ривожлантришда фақат қаламтасвирдагина эмас балки рангтасвирда ҳам у шундай машқларни бажариб бориш талаб этади. Қайта-қайта ёдга олавериш, тасвирлаш ва бажариш билангина кузатишларимизни шакллантриб бораверамиз.

Адабиётлар рўйхати. 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. –Т.: “Университет”, 2002. 2. Аткинсон Р. Человеческая памятъ просцесс обучения. –М., 1980. 3. Ляудус В.Я. Памятъ в процессе развития. –М., 1966. 4. Ҳасанов Р. Тасвирий санъат асослари. Т.: Ғ. Ғулом номидаги наширёт

матбаа –ижодий уйи, 2009. 5. Бойметов Б. Қаламтасвир. –Т.: “Мусиқа” наширёти, 2006.

TA`LIMNING INTERFAOL STRATEGIYALARI L. Omanova (Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji).

O’qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko’ra bilish va uni tasavvur

etish uchun bo’lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o’qituvchiga u

tomonidan bo’ladigan darsning texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga

ega, darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o’qitilayotgan

predmet, fanning xususiyatidan, o’quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib

225

chiqqan holda tuziladi. Texnologik xaritani tuzishda bir qator omillarga etibor berish kerak, jumladan o’qituvchi pedagogik, psixologik, xususiy metodika va axborot texnologiyalaridan xabardor bo’lishi, shuningdek, juda ko’p metodlar, usullarni

bilishi kerak bo’ladi. Har bir darsning rang–barang, qiziqarli bo’lishi avvaldan puxta

o’ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog’liq. Darsning texnologik xaritasini qanday shaklda tuzish, bu o’qituvchining

tajribasi, qo’ygan maqsadi va ixtiyoriga bog’liq. Texnologik xarita qanday tuzilgan

bo’lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo’lishi hamda aniq belgilangan

maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to’liq o’z ifodasini topgan bo’lishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi o’qituvchini

darsning kengaytirilgan konspektini yozishdan xalos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining barcha qirralari o’z aksini topgan bo’ladi. Texnologik xaritaning

o’quvchining imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida

ta’limning markaziga olib chiqadi. Bu esa o’qitishning samaradorligini oshirishga

imkon yaratadi. O’qitish jarayonida o’quvchi–talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik

texnologiyalar hamda individning jarayonli sifatlarini shakllantirish, ta’lim

oluvchining faoliyatini faollashtirish va tezlashtirish, o’quv jarayonida uning barcha

qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo’naltirilgan zamonaviy

metodlarning qo’llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir

masalaga ijodiy yondashish, mas’uliyatni sezish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish,

tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, o’qishga,

fanga, pedagogik va o’zi tanlagan kasbga bo’lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Bunday

natijaga erishish o’quv jarayonida innovasion va axborot texnologiyalarni

qo’llanilishini taqozo etadi. Ular juda xilma-xil bo’lib, biz ulardan ba’zilari xaqida

to’xtalib o’tamiz va ularni o’tkazish tartibi haqida uslubiy ko’rsatma beramiz. Ushbu

metodik ko’rsatmada keltirilgan zamonaviy metodlar yoki o’qitishning samarasini

oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar talaba-o’quvchilarda mantiqiy,

aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis bo’lishlariga hamda mutaxassisga

kerakli bo’lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Ushbu metodik ko’rsatmadan foydalanuvchilar o’quv jarayonini tashkil etish uchun havola etilgan texnologiya treninglarni xuddi shu tartibda o’tkazishlari shart emas, xar qaysi

o’qituvchi bu treninglarning umumiy shaklini olgan holda o’zlarining dars

texnologiyalarini yaratishlari, berilgan treninglarning to’liq yoki ularning ba’zi bir

bosqichlari, elementlarini ishlatishlari mumkin. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga

qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir.

Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish,

ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek,

o’quvchilar foliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko’nikma

hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat

hamda ta’lim jarayoniga nisbatdan yangicha yondashuvni talab etadi.

226

TABBIIY FANLARNI O’QITISHDA FAN TEXNOLOGIYASI VA

INNOVATSIYALARI Jamalov.F., assistentlar Tugalov.F., Payzullayev.А.,

Parmanova.R (SamDAQI).

Bugungi kunda o’qitishning an’anaviy usulidan farq qiladigan zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash yuqori samaradorlikka erishishga imkoniyat yaratadi. Fizika fanini o’qitishda talaba (o’quvchilar) ongida nazariyalarga oid tasavvurlarni shakillantirish, hodisalar va jarayonlar bilan tanishtirishning samarali modellarini ishlab chiqish muhimdir. Kompyuterlashtirish jarayoni shunday ketmoqdaki bir necha yildan keyin har bir talaba kompyuter bilan ta’minlanadi. Shuning uchun kompyuterdan o’quv jarayonlarida samarali foydalnish bo’yicha uslubiy-o’quv qo’llanma ishlab chiqish zamon talabiga aylanmoqda.

Fizik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish uchun axborot texnologiyalaridan foydalanishda fizikaviy bilimlarga ega bo’lish muhim o’rin tutadi. Shuningdek, modellashtirishning o’ziga xos tamonlari shundan iboratki, unda turli xil fizik jihozlar va asboblar tayyorlash shart emas. Hodisalarni jonli va tabbiy ko’rinishda tasvirlash, qisqa fursat ichida istalgan paytda uni takroran namoyish etish, kuzatish qiyin bo’lgan va oddiy sharoitlarda umuman kuzatilishi mumkin bo’lmagan jarayonlarni ham namoyish eta olish fizika fanini o’qitishda texnologiya va innovatsiyalarni qo’llashning o’ta muhim jihatlari bo’lib hisoblanadi. O’qitishga bunday yondashuv ko’pginaga fizik hodisalarni namoyish etishi imkonini beradi hamda yangi noan’anaviy o’qitish usulini takomillashtirishga olib keladi. Har bir fizika fani o’qituvchisi o’zining darslarini (ma’ruza. amaliy va b) rejalashtirishda kompyuter o’quv dasturidan unumli foydalanishni e’tiborga

olishi zarur. Chunki, kompyuterlarni har qanday darsda qo’llash mumkin va buning natijasi samarali bo’ladi. Shuning uchun kompyuterdan qachon va qanday foydalanishni bilish katta ahamiyatga ega. Bu esa o’quv rejasining o’z vaqtida va samarali bajarilishini ta’minlaydi. Shu yo’nalishda ish olib borayotgan olimlarning kuzatishlari natijasida chiqargan xulosalari shuni ko’rsatadiki, tabiiy

fanlarni, jumladan, fizika fanini o’qitishda yangi pedtexnologiyalarni qo’llash talabalarning o’tilgan mavzularni batafsilroq o’zlashtirishlariga sabab bo’lmoqda. Shuni e’tiborga olgan holda, fiizk jarayonlar mexanizimlarini, ularning yuz berish bosqichlarini kompyuterda animatsion usulida namoyash etishni tashkil qilish talabalar va o’quvchilar uchun ko’rgazmali, qiziqarli va yaxshi eslab qolishga yordam beradigan mashg’ulot bo’lishi aniqlangan. Fizik jarayon mexanizmlarini, ularni ma’ruza, amaliy ayniqsa tajriba mashg’ulotlarida namoyish etish bu holatlarni kompyuter texnologiyalariga tayangan holda olib borish o’qitish jarayonida talaba va o’quvchiga bilim berish va fan asoslariga doir ko’nikmalar hosil qilish samaradorligini oshiruvchi omillardan ekanligi aniqlangan. Zammonaviy axborot texnoligiyalari asosida dars beruvchi malakali fizik pedagoglarni tayyorlashni yannada yaxshilash maqsadida pedagogika oily o’quv yurtlari bakalavriat yo’nalishlarida axbarot texnologiyalariga oid maxsus kurslarning o’quv rejasiga kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Bu kurslarda axbarot texnologiyalarini fizika fanini o’qitishga joriy etish bo’yicha bilimlar berilishini ta’minlash maqsadga muvofiq bo’lardi. Bundan tashqari pedagogika oily o’quv yurtlarining yuqori kurslarida

227

o’qitiladigan “Fizika o’qitish metodikasi” faninig o’quv dasturlarini qayta ko’rib chiqish lozim va ularga shu fanni o’qitishda zamonaviy axbarot texnologiyalarini joriy etish mavzularini kiritish zarur. Ta’lim mazmuni va uning sifatini yaxshilash masalalari ustuvor yo’nalish sifatida qaralayotgan hozirgi davirda ta’limda yangi axborot texnologiyalarini joriy etish uning rivojlanish va samaradorligining oshishiga zamin yaratadi va xizmat qiladi.

Foydalinilgan аdabiyotlar. 1. Ильщкая И.А. Проблемные ситуаций и пути их создания на уроке М:

Педагогика 1985 г. 2. Bo’ri Ziyomuhammadov Pedagogika Toshkent – 2006 y.

ТАЛАБАЛАРГА РАМЗИЙ НАҚШЛАР МАЪНОЛАРИНИ

АНГЛАТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Ш. У. Жумаев, Ш.Ш.Пирназаров, талаба У.Т.Юлдашева (СамДУ).

Ибтидоий давр одамларининг қоя тошларга чизган расмлари ҳам муайян

маънони англатган. Уларнинг аксариятида ёввойи ҳайвонларни овлаш, қўлга ўргатиш жараёнлари тасвирланган. Ўрта Осиёда ислом дини жорий этилгунига қадар монументал тасвирий санъат юксак ривож топган. Бунга Афросиёб, Варахша, Болаликтепа каби обидалардаги сюжетли паннолар гувоҳ бўла олади. Уларда элчиларнинг совға-салом билан ташриф буюришаётгани, меҳмондорчилик қизиган пайт, ов жараёни каби хилма-хил мавзулар ўзининг аниқ ифодасини топган. Ислом дини жорий этилгандан сўнг тасвирий санъат ўрнини, асосон, орнаментал, яъни ўсимликсимон, геометрик нақшлар эгаллаган, уларнинг ҳам рамзий маъноси бўлган. Ранг-баранг ўсимликсимон ва геометрик нақшлар ўзаро композицион боғланиб, ғоявий маъно жиҳатидан сержило, сермазмун яхлит паннони ташкил этган. Қуйида бир неча турдаги нақшларнинг рамзий маънолари устида фикр юритилади.

Қадимда одамлар қуёш, ой, юлдуз,сув ва оловга сиғинишган. Жумладан, Хоразмда беморга кечқурун томга қўйилган қатиқни, Ҳиндистонда эса касалга кумуш идишдаги сувга ой аксини тушириб ичиришган. Қадимги мисрликлар қуёшдан куч олиш учун қўлларини қуёшга қаратиб кўтаришган. Юнон тарихчиси Геродотнинг ёзишича, Массагетлар шоҳи Тўмарис “массагетлар ҳукмронлиги қуёши билан қасам ичаман”, дер экан.

Қадим замонларда одамлар табиатдан, сайёралар кучидан мадад кутишган, уларга сиғинишган, уларга атаб ибодатхоналар қуришган.

X аср тарихчиси Маъсудийнинг ёзишича, ибодатхоналар рамзий шакл ва рангларга эга бўлган. Чунончи, Собийлар ибодатхонаси айлана шаклида; Сатурн – қора тошдан олти қиррали тарзда ишланиб, унга қўрғошиндан бут қўйилган; Юпитер – яшил рангли пирамида; Марс – қизил тошдан узунчоқ тўртбурчак шаклида; Қуёш сариқ тошдан квадрат шаклида ишланган бўлиб, унга тилла бут қўйилган; Венера – квадрат ичига ҳаво ранг тошдан учбурчак тарзида ишланган бўлиб, у оқ бут шаклига эга; Меркурий – узунчоқ тўртбурчак ичига кўк рангли тошдан учбурчак шаклида ишланган; Ой – кумуш ранг саккиз бурчак тарзида ишланган ва унга кумуш бут қўйилган.

228

Демак, олти қиррали нақш – Сатурн, пирамида тарзидаги нақш – Юпитер, узунчоқ тўртбурчак шаклидаги нақш – марс, квадратсимон нақш – Қуёш, квадрат ичида ўрнатилган учбурчак нақш – Венера, узунчоқ тўртбурчак ичига ўрнатилган нақш – Меркурий, саккиз бурчакли нақш – Ой рамзини ифодалаган.

Узоқ ўтмишда ҳар бир халқда квадрат шакли – дунёнинг тўрт томони, осмон сарой, қуёш фарзанди, абадийлик, ёруғлик маъноларини билдирган. Ҳинд ва эрон халқлари достонларида тасвирланишича, Вишвакармон ўғли Вивасманга тўрт томони бир хил осмон сарой қуради. Бу ярқираган саройда на қариш, на бахтсизлик, на очлик, на ташналик ва на бирон кўнгилсизлик бўлан эмиш.

Хоразмдаги иморатлар пештоқига қадимда айлана шаклида нақшлар ўйилган. Нақл қилишларича, ёвуз ниятли одамнинг бундай нақшга кўзи тушса ниятидан қайтар эмиш. Айрим халқларда эса айлана нақш – вафодорлик, квадрат – дўстлик, ярим айлана – бахт рамзини англатган. Ҳозирги Ўзбекистон ва Тожикистоннинг кўпгина қишлоқларида илгари наврўз байрами куни уй деворларига айлана нақшлар чизишган. Бундай нақшлар қуёшга бағишланган байрамни нишонлашни ифодалаган. Юқоридаги далиллар халқ бадиий безагида ўрин олган айлана, квадрат, тўғри тўртбурчак, учбурчак нақшлари табиат омиллари рамзи бўлиб, улар вафодорлик, бахт, умр, инсонийлик белгилари рамзини англатганлигидан далолат беради.

Салб шаклидаги нақш Ўрта Осиёда жуда қадим замонлардан буён мавжуд. Олтинтепадаги бронза даврига оид салиб шаклидаги тамғалар, X –XI асрларга оид Афросиёб деворий паннолар ушбу фикрлар далилидир. Салб шаклидаги нақшни халқлар турли даврларда табиатнинг пайдо бўлиши тушунчаси, қуёш рамзи, ўлиш ва тирилиш ҳамда диний ақидалар белгиси, деб билишган.

Чечен – ингушларда эса меҳмон кетишдан олдин мезбон эшигига дўстлик рамзи сифатида салб нақшли ўз тамғасини ўйиб кетар экан. Мўғулларда мураккаблаштирилган салб тасвири “ўн минг йиллик бахт” маъносини англатган. Ўтовга киравериш пештоқидаги нақш “ҳеч қачон бу уйнинг чироғи ўчмасин”, деган маънони англатган.

Ромб шаклидаги нақшни Ўрта Осиё орнаментал тасвирий санъатида кўп учратиш мумкин. Олимларнинг таъкидлашича, ромб илк тош давридан бошлабоқ аёл, яъни она ер белгиси ҳисобланган. Аёл – насл, ер эса ҳосил беради. Ернинг ҳосилдор бўлиши учун деҳқончилик билан шуғулланувчи қабилаларда турли маросим ўтказилган. Жумладан, Янги Гвинея, Жануби-шарқий Осиё, Африка, Австралиянинг деҳқончилик билан машғул қабилаларида экиш олдидан экин экиладиган далада ҳар ҳил маросим ўтказилиб, бундай маросимларда серфарзанд ва эгизак туққан аёлларга алоҳида эътибор берилган. Шунинг учун ромб серфарзандлик, серҳосиллик рамзи сифатида эъзозланган. Бу ўринда шуни айтиш керакки, устуннинг кўзаги қисми Яқин Шарқда наслийлик рамзи ҳисобланган. Ислом динида дарахт шохчалари нақши саодат дарахти, маъносини англатган.

Қадимда Помир тоғидаги қишлоқларда наврўз байрами куни хонадон эркаги саҳарда сариқ тол шохчасини олиб хона тўсинларига илиши расм бўлган. Бу эса табиат уйғониши ва баҳор кирганининг рамзи эди.

229

Хуллас хона шифти ва деворларига чизилган ўсимликсимон нақш, гул ва лолалар расми баҳор, хонадонга бахт, сиҳат-саломатлик ҳамда хонадонда ҳамма вақт муҳаббат ҳукм суриши орзусини тараннум этган.

ЁШЛАРНИ КАСБГА ЙЎНАЛТИРИШДА ОИЛАНИНГ

АҲАМИЯТЛИЛИГИ Пўлатов Ж.А. (ЎМКХТТКМО ва УҚТИ).

Сир эмаски, ўзбек этнопсихологиясига хос яхши ҳислатлардан бири ҳар

бир ҳаракатда оиладагилар измидан бориш, улар билан маслаҳатлашиш, уларга уҳшашликка ҳаракат қилиш, оиланинг касбий сулоласини давом этириш муҳим аҳамиятга эга.

Шу боисдан бўлса керак, кўпчилик ўсмир йигитлар ота, қизлар эса она касбини танлайди. Бу ҳислатлардан унумли фойдаланиш ёшларга касб танлашда амалий ёрдам кўрсатиш учун ўқув муассасаларида фақат қабул жараёни бошланиш арафасидагина эмас, балки ўқув йили давомида тез-тез “Очиқ эшиклар куни”, “Касблар фестивали” каби касбга йўналтириш тадбирларини ўтказиб туриш мақсадга мувофиқдир.

Бунда айниқса, ўқув муассасаларда фаолият кўрсатиб келаётган ота-оналар кенгашларига ҳудуддаги маҳалла вакллари, фаол ота-оналарни жалб қилиниши яхши самара беради. Шу билан бирга ўқув муассасаларда фаолият кўрсатиб келаётган ота-оналар кенгашларида доимий оммавий ота-оналар билан учрашув куни тадбирларини ўтказиб борилишини таъминлаб бориш лозим.

Бу тадбирлар асосида ота-оналарга Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 27 июлдаги “Умумтаълим мактаблари битирувчиларини академик лицей ва касб-ҳунар коллежларда таълим олишларини кенгайтириш чоралари тўғрисида”ги ПҚ-427 сонли қарорнинг мазмуни моҳияти билан таништириш, ахборотлар етказиб бериш муҳим аҳамият касб этади.

Чунки оилада ота-онанинг фарзандларининг келажакда қайси касб эгаси бўлишлари, уларни танламоқчи бўлган касб доирасидаги дунёқарашлари, қизиқишлари, қобилиятлари асосида касбга йўналганлик жараёнлари, аввало оилада намоён бўлади.

Шу боис, ота-оналарга фарзандларини касбга йўналтириш жараёнларида қўйидаги омиллар асосида ёндашишлари тавсия этилади:

1. Ўқувчи шахсининг касбий қизиқишлари, лаёқатлари, қобилиятлари асосида ёндашиш;

2. Ўқувчи шахсида монелик қилувчи касалликларни инобатга олган ҳолда ёндашиш;

3. Ўқувчи шахсига касблар таснифи ва касб эгасига қўйилган талаблар асосида маълумотлар етказиб бериш жараёнларига эътибор қаратиш;

4. Ҳудуднинг кўпроқ қайси касбга, меҳнат бозорига бўлган талаблари асосида ёндашиш;

5. Ўқувчи шахсининг психологик хусусиятларига мослигига доир ёндашиш.

230

Шу билан бирга ота-оналар фарзандларининг қобилиятлари, психофизиологик хусусиятлари асосида танламоқчи бўлган касб доирасида қўйидаги дарсдан ташқари машғулотлар асосида билим, кўникма, малакаларини шакллантириб боришларида қўйидаги омиллар муҳим саналиши мумкин:

Бу ўқувчиларни касб танлашда ўз-ўзини англаш, ўз-ўзини қандай

баҳолашларига имкон берувчи омил бўлиб сананалиши мумкин. Албатта оилада ота-оналар томонидан касбга йўналтириш ишларини олиб борилиши таълим муассасаларда олиб бориладиган касбга йўналтириш ишлари жараёнларидан фарқли улароқ, яъни индивидуал ёндашув асосида олиб борилиши кўп жиҳатдан аҳамиятлилиги билан фарқ қилиши табиий.

Мазкур касбга йўналтириш омиллар асосида умумтаълим мактаблари ва касб-ҳунар коллежларидаги касбга йўналтириш ишларида ота-оналарнинг ҳамкорлигини таъминлаб борилиши натижасида ўқувчи шахсида қўйидаги тасаввурлар юзага келади:

- ўқувчининг касбий ўзлигини англаши ортади, касбий қарор қабул қилиши тезлашади;

- касбий танловга иккиланаётган ўқувчилар зарурий касбий ахборот, маслаҳатларга эга бўлади;

- ўқувчининг турғун (доимий) касбий қизиқиши ва мойиллиги шакллантирилади;

- танлаган касби ўзининг психофизиологик имкониятига мос келиш келмаслиги ҳақида тушунчага эга бўлади;

- ўқувчиларнинг касб танлашда жамият олдидаги бурчи ва маъсулият ҳисси ортади. Хулоса қилиб айтганда, умумтаълим мактаблари ва касб-ҳунар

коллежларида фаолият кўрсатиб келаётган ота-оналар кенгашларида доимий ота-оналарнинг иштирокини таъминлаб бориш ва оилада ота-оналарнинг фарзандлари билан доимо касбга йўналтириш жараёнларга индивидуал ёндашишлари, ўқувчи шахсининг келажакдаги касб танловларида муҳим аҳамият касб этиши табиий.

АДОЛАТ ВА ҲУҚУҚ ҒОЯСИНИНГ МОҲИЯТИ

Б.Б. Расулов (СамДАҚИ), талаба З.Б. Тожиев (ТДЮУ).

Инсоният тарихий тараққиёти давомида ўзининг яшаш шароитларини яхшилаш баробарида уни ҳимоялаш масаласини ҳам мунтазам тадқиқ этиб келади. Давлатчиликнинг ривожланиши, инсонлар орасидаги ижтимоий тенгсизликнинг ортиб бориши жамият ва давлатлар ҳаётида адолат ва ҳақиқат тушунчаларининг алоҳида ўрганилишига сабаб бўлган. Инсонларнинг ҳақ-

Ўқувчи шахси Тўгараклар Спорт

мажмуалар

Болалар ижодиёт уйи

Оила

231

ҳуқуқларини ҳимоялаш, барчанинг тенг ҳуқуқлилигини таъминлаш, эрксизликни тугатиш энг асосий муаммолардан бири ҳисобланган. Зеро, иқтисодий тенгсизлик инсонлар ўртасида қарамликни келтириб чиқарган. Бу қарамлик инсонларнинг қийналиши, жабр-зулмга дучор қилиниши оқибатида адолатсизлик ва зулмга қарши курашувчанлик руҳи вужудга келган.

Бундай қарашлар ва курашувчанлик руҳи кейинчалик қонунларга кучади. Юнон олими Солон ўзининг қонунлари билан (мил. Авв. 594 й.) қарзли қулчиликни йўқ қилган. Афинада зодагонлар ва демоснинг, бойлар ва камбағалларнинг муросаси ғояси билан суғорилган муътадил цензли демократияни жорий қилган. У ўз ғояларида кучни ҳуқуқ билан қовуштириб, қонун ҳокимияти билан ислоҳ қилганлигини, барчага “тўғри ҳақиқат”ни кўрсатганлигини ва “оддий одамга зодагон билан тенг” қонунларни берганлигини қайд этган.[1] Пифагор эса, “Адолат бошқаларга тенг ажр (савоб) берилишидан иборат”дир деб таъкидлайди. Бунда у таллион принципи (“қонга қон, жонга жон”)ни маъқуллайди. Пифагор ушбу қарашларида ҳуқуқий тенглик, мутаносибликни илгари сўради. Демокрит эса, табиатга монандликни адолат мезони сифатида баҳолайди. Унинг фикрича “Нимаики адолатли деб ҳисобланса, адолатли эмас: табиатга зид нарсалар адолатсизликдир”.

Платоннинг таъкидлашича, “Адолат ҳар кимнинг ўз иши бўлишидан ва ўз ишини бажаришидан иборатдир” [2]. Мазкур қарашлар барча даврлар учун хос ғоядир. Ҳуқуқ ва адолат бир-бирига ўзвий боғлиқ, бири иккинчисини тўлдирувчи тушунчалар сифатида қараш мумкин. Аквинаклик Фоманинг фикрича, ҳуқуқ – инсоннинг жамоа бўлиб яшашида илоҳий адолат (iustita) нинг амал қилишидир. Адолат – ҳар кимнинг ўзиники бўлган, ўзига тегишли ажрдан иборат бўлган аҳлоқий савоб ишлардан биридир.

Ўрта асрларда эса, ғарб мамлакатларида легизм ва қонунийлик ғоялари кенг тарғиб қилина бошлади. Улар кенг маънодаги умумий эркинлик, барчанинг қонун олдида тенглиги, крепостной қарамликнинг ҳуқуқа зид ҳодиса эканлигини эътироф этадилар. Улар ҳуқуқнинг асосий белгиси сифатида “Адолат” ғояси ётишини таъкидлайдилар.

Янги даврга келиб эса, қарашлар бирмунча ўзгарди. Эндиликда “табиатан барча ўзига нисбатан зуравонлик қилинишига қаршилик курсатиш ҳуқуқига эга”, деган фикрлар тарқала бошлаган. Янги давр олимлари ва сиёсатчиларининг фикрича, “табиатан ҳар ким ўз ҳуқуқининг ҳимоячиси бўлиб, бизга қўл шунинг учун” берилганлигини таъкидлашади.

Бугунги кундаги ижтимоий адолат ва демократизм принциплари барча қонунларнинг асосий тамойилига айланган. Замонавий ҳуқуқий тизимлар антик давр олимлари фикрларини тўлиғича рад эта олмайди ва аксинча, тўлиқ қабул ҳам қила олмайди. Чунки бир томондан уларнинг фикрларида худди табиат қонунлари каби мукаммал қарашлар, ҳар бир давр учун муҳим бўлган тушунчалар акс этган бўлса, иккинчи томондан эса, ушбу қарашларда маълум маънода ҳарбий демократия ёки қулдорлик давлатларига хос қарашларни учратамиз. Ҳозирги давр ҳуқуқий қарашларида адолат ва ҳуқуқ ғоялари мукаммал даражадаги ҳуқуқий ҳимояни, адолатнинг қонун билан қатъий кафолатланганлигини, биринчи ўринда инсон омилининг юқори даражада ҳимояланганлигини, барчанинг нафақат қонунан, балки, аҳлоқан тенглигини

232

эътироф этиши билан ажралиб туради. Адолат ва ҳуқуқ бугунги кунда юқори даражадаги қонунчилик тизимлари ва ҳуқуқий воситалар орқали ҳимоя қилинмоқда. Ҳар бир алоҳида ижтимоий ҳодисаларга алоҳида ҳуқуқий ечим ишлаб чиқилган.

Ўзбекистон шароитида ҳам мустақилликка эришганимиздан сўнг ижтимоий адолат ва ҳуқуқий қарашларда демократик тамойилларнинг етакчи мавқега кутарилганлигини курамиз. Мамлакатда ижтимоий адолатни таъминлаш, инсон ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш биринчи галда қонунларимизда, хусусан, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ўз аксини топди. Асосий қомусимизнинг принциплари сифатида давлат суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги, давлат ҳокимиятининг бўлиниши, конституция ва қонунларнинг устунлиги каби тамойиллар мустаҳкамланди. Бугун фуқароларимиз ўз хоҳиш-истакларини эркин билдиришлари, уларга нисбатан содир этилган ҳуқуқбузарликлардан мустақил ҳимояланишлари, мулкдор бўлишлари, эркин иш танлаш ва меҳнат қилишлари мумкинлиги, ҳуқуқий муносабатларда барчанинг амалда тенглиги таъминланганлиги мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат ва эркин фуқаролик жамияти барпо этилганлигидан далолат беради. Зеро бу борада Президент И.А.Каримов ҳам қўйидагиларни таъкидлайди: “Маълумки, демократик жамиятнинг халқаро миқёсда эътироф этилган тамойиллари бор. Инсоннинг ўз хоҳиш-иродасини эркин билдириши ҳамда уни амалга ошириши, озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши, барча фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилиги, давлат ва жамият бошқарувида қонун устуворлиги, давлатнинг асосий органлари сайланиши, уларнинг сайловчилар олдида ҳисоб бериши, тайинлаш йўли билан шаклланадиган давлат органларининг сайловчи ташкилотлар олдидаги жавобгарлиги ва бошқалар шулар жумласига киради.” [3]

Фойдаланган адабиётлар рўйхати: 1. Аристотель. Афинская полития. М., с 19-21. 2. Государство, 443b,e. 3. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. - Т.:

Ўзбекистон, 1996. 8-6.

ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА ХОРИЖИЙ

ФИРМАЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН Б.Э. Рахимов (СамДУ).

Ўзбекистоннинг Россия империяси мустамлакачилиги давридаги тарихи

ҳақида сўз кетганда, ўлкада саноат корхоналарининг юзага келиши, уларнинг фаолият соҳалари ва минтақадаги ижтимоий-сиёсий жараёнларда тутган ўрни борасида тўхталмасликнинг иложи йўқ. Айниқса, ушбу даврдаги хорижий фирмаларнинг фаолиятини ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади.

Россияни ўлка билан боғлаган темир йўллар ишга туширилгач, рус ва чет эл капиталининг Туркистонга кириши учун катта имкониятлар очилди. Ўлкада кўплаб чет эл фирмалари фаолият юритган. Улар орасида жаҳонга машҳур “Зингер” фирмаси алоҳида ўрин тутади. Бундан ташқари ўлкадаги банклар билан кенг алоқалари ёрдамида катта миқдорда пахта сотиб олиш билан

233

шуғулланган “Ака-ука Н. ва А. Терь-Микиртичевлар», «Форс ширкати», «С.Х.Кеворковлар», «Б. Арзуманов». [6, 115], «Вадьяевлар савдо уйи» [7, 30, 31], Асхабад ва Марв шахарларида фаолият юргизган Германиянинг “Герхард ва Гей Акционерлик жамияти” каби пахта фирмалари яхши фойда кўрган [8, 118]. Туркистонда пахтачиликка йўналтирилган саноат бирлашмаларидан бири Ярослав Катта мануфактураси эди. XIX аср 80-йилларида Туркистон ўлкасида пахтачилик саноати кескин суръатларда ривожланиб бораётганини кўрган ширкат раҳбарияти минтақада ўз контораларини очишга киришди. Дастлаб бош контора Тошкентда очилди ҳамда Самарқанд, Сирдарё ва Фарғонада пахта тозалаш заводлари қуриб ишга туширилди. Ширкат 1890 йилга келиб Россиянинг Европа қисмидаги фабрика-заводлари орасида ишлаб чиқариш бўйича 9-ўринни, тўқимачилик саноати бўйича эса 4-ўринни (Николской, С.Морозова ва К.Кренгольмский, В.Морозовдан сўнг) забт этди. XIX аср охирида компания мақомини олган Ширкатнинг капитали 6 млн. рублни, заҳира маблағи эса 1,5 млн. рублни ташкил этди.. [2, 24-33].

Туркистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги 1894 йилда қабул қилинган қонунда «Туркистон ўлкасида ер ва умуман кўчмас мулкни сотиб олишга фақатгина насроний динидаги рус фуқароларидан Туркистон ва у билан чегарадош Ўрта Осиё давлатлари фуқароларидан тузилган пайчилик асосидаги ширкатлар ва акциядорлик жамиятларигагина рухсат этилади» - дейилганди. Шу қонунда чет элликларга ёки яхудий динига эътиқод қилувчи шахсларга кўчмас мулкни сотиб олиш тақиқланган,уларни фақат вақтинча фойдаланиш учун сотиб олишига рухсат берилиши кўрсатилган. [9, 98].

Бундан ташқари 1907 йили Туркистон ўлкасидаги акциядорлик жамиятлари ўзларининг Низомларидан «жамиятнинг акцияларига чет эллик шахслар эгалик қилишлари тақиқланади» деган жумлани олиб ташлашни сўраб, Савдо ва саноат министрига мурожаат қилганлар. Бу масала хусусида Туркистон генерал-губернатори ўлкага чет эллик сармоядорларнинг кириб келишига қаршилик билдиради, Ҳарбий вазирлик ҳам бу фикрни қўллаб,ўлкада шаклланаётган рус тадбиркорлигини хориж капиталидан ҳимоя қилиш керак, дейди. Лекин Савдо ва саноат министри Россиянинг ички пул бозорини оғир аҳволи хориж капитали ҳисобидан яхшиланади, деб Низомлардан юқоридаги жумлани олиб ташлаган.1 июлъ куни эса бу масала юзасидан Николай II ўз розилигини билдирган.

1907 йил 30 октябръ куни министрлик: «Россия ҳудудида кўчмас мулкка эгалик қилувчи жамият бошлиқлари фақат яҳудий динига мансуб бўлмаган шахслар бўлишлари мумкин» деган қарор чиқарган. [1, 61]. 18 декабр куни эса Николай II нинг имзоси билан Савдо ва саноат министри орқали Франция, Англия, Германия ва Белгия давлатлари акциядорлик жамиятларининг Россия ҳудудида иш олиб боришига рухсат берилди.

Шундан сўнг Хивага банк капиталининг кириб келиши биланоқ хорижий капитал ҳам ўз фаолиятини бошлаб юборди. Маълумки, Подшо Россияси йирик банкларининг аксарияти француз ва немис капиталига тобе эди. Мисол учун, Рус-Осиё банкининг 36,7 % ва Сибир савдо банкининг 40 % капитали асосан французларга тегишли эди. Москва ҳисоббанки,Савдогар ва Тижорат-саноат банкларининг 40%, Азов-Дон банкининг 40% капитали немис, француз, инглиз

234

ва бошқа хорижий акциядорларга тегишли бўлган. Рус-Осиё банкининг Янги Урганч бўлими ўз савдо операцияларини «Адолф Тайлгеймер» номли Гамбург фирмаси ва Нъю-Йоркнинг «Гейман ва К°» фирмалари орқали амалга оширган. [5, 158].

Хива хони ва унинг аъёнлари немис-меннонитлар (Эмилъ Ризен ва бошқалар)нинг хизматидан кенг фойдаланишган. Хорижий фирмалар билан бўлган савдо операциялар шуларнинг ёрдамида амалга оширилган. Хоннинг ёзги қароргоҳи Нуриллабой саройи,шифохона ва савдо-телеграф конторасининг қад ростлаши учун қурилиш материалларини Москва ва Германия фирмалари етказиб берган. Хон саройи учун безак материал ва электр жиҳозларни,шу жумладан, қандиллар ҳам Поллак,Вестингауз ва Умумжаҳон электр компанияси каби немис фирмалари орқали Берлиндан келтирилган. Хон ва унинг аъёнлари Германиядан чиниворлар,пишириқлар,конфетлар (Кентц, Крупп ва Эйнеман), Лейпциг сигаретлари ва Миср папиросларини сотиб олишган [5, 160].

Ватанимиз билан Германия фирмалари ўртасидаги иқтисодий алоқалар анъаналари чуқур илдизга эга эканлигини Президент И.А.Каримов қуйидагича таъкидлайди: “Асримиз бошидаёқ “Сименс” фирмаси Тошкентдаги биринчи телефон станциясини барпо қилишда иштирок этган эди.” [2, 236]. Афсуски ўшанда бошланган алоқалар кейинчалик ривожланмай қолди.

Бундан ташқари Россия сармоядорлари Туркистонда ипакчилик соҳасига катта қизиқиш билан қараганлар. Шунингдек, Туркистонда жами 583 та ипакчилик пунктлари бўлиб, улардан 84 таси Сирдарё, 157 таси Самарқанд, 304 таси Фарғона вилоятида жойлашган эди. Ипак толалари фирмалар томонидан сотиб олинар ва Россияга жўнатиларди. Биргина Фарғона вилоятида шундай фирмалардан 3 таси фаолият юритар, улардан Туманьянц фирмаси энг кўп ипак сотиб олар эди. Фирмалар орқали 1904 йилда Фарғона вилоятидан 84246 пуд ипак олиб кетилган.Ипак толасини нафақат руслар,балки французлар ҳам кўплаб сотиб олишган. [4, 145-149].

Хулоса қилиб айтсак, хориж капиталининг кучайиб кетаётганидан хавфсираган Туркистон генерал- губернатори Самсонов 1911 йили: “ўлкадаги кўпгина корхоналар русларнинг эмас, чет элликларнинг қўлига ўтяпти” деб ёзган. Мазкур маълумот негизида саноатга хориж капиталининг кириб келаётганидан империя маъмурларининг хавотирланаётганлигини ва Туркистонни “фақат руслар учун“ сақлаш йўлларини қидирганини сезишимиз мумкин.

Адабиётлар рўйхати: 1. Жамолхожи И. Туркистонда рус ва хорижий нефтъ ширкатларининг

фаолияти //Ўзбекистон тарихи илмий журнали, 2004 йил 2-сон. 61-бет. 2. Каримов И.А. “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир” Тошкент.”Ўзбекистон”,

1995. 236-бет. 3. Мирзаев А. XIX аср охири – XX аср бошида Ярослав Катта мануфактураси

ширкатининг Фарғона водийсидаги фаолияти //Ўзбекистон тарихи илмий журнали, 2011 йил 4-сон. 24-33 бетлар.

235

4. Мустабид тузумнинг Ўзбекистонда миллий бойликларини талаш сиёсати: тарих шоҳидлиги ва сабоқлари (1865-1990 йиллар).Т.; “Шарқ”, 2000. 145-149 бетлар.

5. Садыков А. С. Экономические связи Хивы с Россией во второй половине XIX –начале XX вв.Т.,”Узбекистан”, 1965. 158, 160- бетлар.

6. ЎзМДА, Ф-И-3, 461-иш, 115- бет: 7. ЎзМДА, Ф- И, 461-иш , 30.об, Ф.- И, 1496-иш, 31, 31 об. 8. ЎзМДА, Ф- И-3, 461-иш, 118 об. 9. Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия империясидан Туркистонга

кўчирилганлар. Тошкент.”Фан”нашриёти, 2006, 98- бет.

TA’LIMNI TASHKIL ETISHDA PSIXALOGIK OMILLARNI

OMMALASHTIRISH A.T. Raxmonova, Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji.

Pedagogika bilan psixologiyaning o’zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va

azaliy bo’lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuzi o’ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan

yangi «Ta’lim to’g’risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi»ni

amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o’zaro aloqasini har qachongidan ham

dolzarb qilib qo’ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo’lib yetishishi, barkamolligini

kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va

tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o’z uslub va qoidalari yetarli

bo’lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining

ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha o’qitish

texnologiyalarini bola tomonidan o’zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual

qobiliyatlarga nechog’lik ta’sir ko’rsatayotganligini o’rganish asosida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi. Ayniqsa, ma’naviy barkamollik tamoyillarini

maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish ham shaxs

psixologiyasini teran bilgan holda o’qitishning eng ilg’or va zamonaviy shakllarini

amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o’zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik

bo’lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish sharoitida iqtisodiy

ong hamda iqtisodiy xulqning o’ziga xos namoyon bo’lish qonuniyatlarini o’rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi. O’zbekiston Prezidenti I. A. Karimov

mustaqillikning dastlabki yillaridayoq fuqarolarda, birinchi navbatda, yoshlarda yangicha iqtisodiy tafakkur shakllanishining jamiyat iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyatiga e’tiborni qaratgan edilar. Demak, yangi davr shaxsini tarbiyalash va

uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo’lga kiritgan

yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga olsa, iqtisodiyot o’z navbatida iqtisodiy islohotlarning obyekti hamda subyekti bo’lmish

inson omilidagi barcha psixologik o’zgarishlarni aniqlash, taxlil qilish va shu asnoda

bashorat qilish vazifasini yechishi kerak.

236

Jadval 1. Psixikaning namoyon bo’lish shakllari va ularning

o’zaro bog’liqligi Psixik jarayon lar Psixologik holatlar Shaxsning

xususiyatlari bilish jarayoni hissiy-irodaviy individuallik

sezgilar emosiyalar yo’nalishlar idrok e’tiqodlilik temperament xotira bardamlik xarakter

tafakkur tetiklik qobiliyatlar xayol apatiya iqtidor nutq qiziquvchanlik aqliy salohiyat

diqqat hayratlanish xulq motivasiyasi ishonchlilik ish uslubi ijodiy ruhlanish mas’uliyat

Faoliyat mahsulini tahlil qilish metodi. Inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va hayolining xususiyatlarini aniqlash

maqsadida bu metod ish davri psixologiyasida keng qo’llaniladi. Bolalar chizgan rasmlar, yasagan o’yinchoklar, modellar, yozgan she’rlarini tahlil qilish orqali ularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va adabiy qobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallar qo’llash mumkin. Mazkur metoddan foydalanishda mahsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi. Obyekt bilan subyekt o’rtasida muloqot o’rnatish uchun shaxsning psixikasi to’g’risida sirtdan ma’lum xukm xulosa chiqariladi.

Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali bolalar, o’quvchilar, talabalar, konstruktorlar, olimlar, hunarmandlar, ishchilar psixik xususiyatlari to’g’risida ma’lumotlar tuplash mumkin. Lekin insondagi psixik o’zgarishlar kamol topish va ularning kechishini ifodalovchi materiallar yig’ish uchun bu metodning o’zi yetmaydi. Shuning uchun o’quvchining psixikasini o’rganish maqsadida boshqa psixalogik metodlarni ham ommalashtirish maqsadga muvofiqdir.

COMMUNICATIVE APPROACH IN LANGUAGE TEACHING

teacher at KarSU, chair Linguistics F.Chorieva.

The primary goal of foreign language teaching is enabling the students to use the language to communicate. Communication involves using language functions as well as grammar structures and this one is considered very pompous in language teaching. Cause of that, though how much the teacher tries to teach grammar rules or theoretical information, he or she is not successful in fulfilling the task before the students, unless they can communicate in L2. Because the language is alive in communication.Students should be taught how to use anadditional language clearly, accurately and effectively for genuinecommunication. They should read and listen to live language;they should speak and write it in ways that can be understoodby native and non-native speakers. Learners, moreover, shouldeventually be able to produce and comprehend additionallanguages independently without the aid of a teacher

237

.Classes cannot allow enough time to teach everything aboutadditional languages. If students are taught how to learn ontheir own, they can acquire vocabulary and language skills bythemselves without their teachers. Successful strategies includetaking a slow breath to reduce anxiety, raising pertinent questions about difficult points, and being sensitive to the difficulties of others. Other strategies are tricks to memorize words,guessing and then checking meanings, and maximizing opportunities for language practice. In classroom teachers can employ several techniques for encouraginglanguage-learning strategies:

• Observe students to see which learning strategies lead tobetter learning. • Instruct students in strategies that can help them successfully learn and which

allow them to become independent. • Be aware of learners’ emotions and use techniques to reducetheir anxiety. • Encourage students to share successful strategies with eachother. • Teach students strategies that can help them compensatewhen they do not

understand or cannot think of a word orphrase Nowadays, communicative approach is of great importance andconsidered very

efficient way of teaching foreign languages. The main condition of this strategy is to create free ambiance to students for expressing their ideas easily. Now I’ll present to you the lesson plan, which is based on communicative approach:

Topic: cities and country life Title: Problems of big cities Introduction part:Greeting. Asking feedbacks or opinions about the name of the

topic before supporting some data by a teacher. (a little motivation should be presented to the students for the topic will be more interesting)

The main part: posing the main issue, asking “What kind of problems we may encounter in big cities?” “Living in a country isn’t more enjoyable to you than doing in the city” divide the class into 2 or more groups and give it time to think over abovementioned issues for 5-7 minutes and make a debate among groups.

Concluding part: the teacher state the presented main ideas on the issue and conclude with general ideas and also gives feedbacks to the participation of the groups, their advantages and disadvantages .

If paying attention to the lesson, the students are in the focus, the teacher is an only motivator here, and by this way students are being made communicate.

All in all, communicative approach in teaching foreign languages is an efficient and productive to achieve the goal .

ЎҚУВЧИЛАРНИ ИҚТИСОДИЙ ТАРБИЯЛАШДА ШАРҚ

АЛЛОМАЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ Ш.А. Усанов (СамДУ), ўқитувчи С. Қличева (Сам педагогика коллежи).

Иқтисодий тарбия инсон ҳаётини тўлақонли ташкил қилишнинг объектив

зарурий эҳтиёжи, талаби бўлиб қолди. Шунинг учун ҳам иқтисодий тарбияни бола онгига сингдирмасдан комил инсонни шакллантириш мушкул. Тежамкор инсон аввал ўз меҳнатини, ўзгалар меҳнатини, бутун мамлакат меҳнат аҳлининг меҳнатини қадрлайди. Чунки инсон учун зарур бўлган барча нарсалар одамларнинг амалий ишлаб чиқариш меҳнати билан бунёд қилинади.

238

Марказий Осиё, жумладан, Ўзбекистон Республикасида болани иқтисодий тарбияси борасида тўпланган тарбия услублари орқали ёш авлод таълим-тарбиясида маърифий ва амалий аҳамиятга эгалиги илмий манбаларда қайд этилган. Мустақиллик шарофати билан ўтмишда яшаб ижод этган шарқ мутафаккирлари ижодига қизиқиш кучайди. Қимматли ўлмас асарлар яратган Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Абу Носир Фаробий, Алишер Навоийлардан тортиб маърифатпарварлар, Аҳмад Дониш, Абдулла Авлоний ва бошқалар халқимиз ўлмас асарлар яратдики, уларнинг мазмуни билан танишиш вақти келди.

Алломаларимизнинг асарларидаги иқтисодий билимлар нафақат комил инсонни шакллантиришнигина эмас, балки оила аъзоларини тўқ, фаравон ҳаёт кечиришининг, оилани барқарорлаштиришнинг, мустаҳкамлашнинг шунингдек, мамлакатнинг жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб ўрин эгаллашини таъминловчи омил ҳамдир. Шу нуқтаи назардан ёндошганда узлуксиз таълим тизимида ўқувчи-талабаларни иқтисодий тарбиялаш, оилани, жамиятни, мамлакатни иқтисодий, ижтимоий тараққиётини таъминлайди.

Ўқувчи-ёшларни иқтисодий тарбиялаш ҳақида машҳур аллома Абу Наср Форобийнинг: «Инсон ўз маблағини тўғри сарфлашни билиши керак. Пул сарфлашда қизғончиқлик қилиш, хасисликка олиб келади. Пулларни режасиз ишлатиш эса инсонни бебошликка етаклайди»67, -деб билдирган фикри болани иқтисодий тарбиялашда асосий ўринда турмоғи лозим.

Ал-Бухорий эса: «...Ҳар ишнинг бир сабаби бордир. Аммо қашшоқликнинг сабаби исрофдир. Исроф фақат молни сарф қилишнигина эмас, овқатда, кишининг қизиқишлари, нутқида ҳам исроф бўлади, исроф танни алдайди, нафсни ранжитади, ақлни қочиради ва тирикни ўлдиради»68 ва яна «Исроф -у қайси кўринишда бўлмасин кишининг бор йўғини совуради яксон қилади», -деган фикрлари билан инсонни тежамкор бўлишга ва нарсаларни исроф қилмасликка даъват қилган. Исроф ҳар бир инсонни, ҳар бир оилани, ҳар бир давлатни аввал заифлаштиради, кейин эса уларнинг таназзулини таъминлайди. Шунинг учун ҳозир оилада болани, таълим муассасаларида ҳар бир ўқувчини ёшликдан барча моддий неъматларни, нарсаларни исроф қилмасликка, тежашга ўргатишлари зарур.

Бизнингча ота-оналар, ўқитувчилар ўқувчи-ёшларги иқтисодий тарбиялашда иқтисодий тасаввур, тушунча, билим, кўникма, малака ва уларни амалда қўллаш билан боғлиқ иқтисодий тажриба ва одатларни таркиб топдиришга эришмоғи даркор. Ота-оналар ва ўқитувчилар бунга эришиш учун болага «иқтисод», «тежаш», «кирим-чиқим», «даромад», «бурамод», «сарф», «оила маблағи», «оила харжи», «фойда», «зарар», «қашшоқ», «тўқ-фаравон» каби сўзларнинг маъносини тушунтириб, англатишдан бошлаши мақсадга мувофиқ.

Иқтисод тушунчасига Абдулла Авлоний «Иқтисод деб пул ва мол каби неъматларнинг қадрини билмакка айтилур… Ҳозирги замонда мақсудга етмак, ўз миллатига хизмат қилмак, халқға мақбул бўлмак учун илм ва мол лозимдур.

67 Ал Фороби. Социально – этические тракты – Алма-Ата, 1973. - стр.17-18 68 Ал–Бухорий. Ал-адаб ал-муфрат. - Тошкент, “Ўзбекистон”, 1990. - 131-бет

239

Оламдаги ҳамма миллатларнинг ҳол ва қудратлари мол ва бойликлари билан ўлчанадур»69. Боболаримизнинг «бўлса бўлар, бўлмаса ғовлаб кетар» замонлари ўтиб, ўрнига “билган битар, билмаган йитар” замони келди. Сўзнинг қисқаси ҳозирги замонга мувофиқ киши бўлмак учун илм ва маърифат ила баробар иқтисод, инсоф, туганмас саъй, битмас ғайрат лозимдур»70, -деб иқтисод тарбиясининг педагогик асосларини кўрсатиб, инсон камолотида ва миллатнинг ривожланишида тутган ўрнига тўғри баҳо берган.

Аммо ҳозирги даврда иқтисодий тарбия нафақат пул ёки мол қадринигина билишни эмас, балки оламдаги барча моддий неъматларни ва уларни етиштирадиган инсонларнинг меҳнатини, ҳаттоки воситаларнинг қадрига етиш зарурлигини кундалик ҳаёт исботлаб турибди. Унинг бу фикрлари заминида ҳамма давр учун амалий аҳамиятли мазмун ётади.

Тежаб-тергаб сарфлаш хусусида Кайковус ўз фарзандига қуйидагича: «Эй фарзанд, ўзингни мол жам этмоқдан ғофил тутмағил ва лекин ҳар нарсани этмоқ тиласанг жахд қилғил, токи ҳалоллик била жам бўлсун ва ҳамиша сенга боқий ҳамда ёқимли бўлсун. Агар молинг кўп бўлса, уни тақдир ва тадбир била ишга яратғил. Нединким, тақдир ва тадбир била яратган озгина мол тақдирсиз ва тадбирсиз кўп молдин яхшидур. Агар мол оз бўлса, ҳам яхши сақламоқни вожиб билғилки, ҳар киши оз нарсани сақлай олмаса, кўп нарсани ҳам сақлай олмағувсидир. Ҳар нарса қўлингга тушса, бир тангадан икки ҳиссасини қарилиғ ва ожизлиғ вақтининг зарурий ишларига эҳтиёж учун эҳтиёт қилиб қўйғил, ва ундан кўз юмиб асло унга қўл урмағил» ва яна «Жам этгандан сўнг яхши сақлагил ва ҳар ботил (бузуқ) иш учун уни қўлдин бермағил, нединки, сақламоқ йиғишдан мушкулдур. Агар керак вақтда зарур иш учун олиб харж этсанг, ҳаракат қилиб уни ўрнини тўлдирғил. Агар харж этиб, яна жойини тўлдирмасанг, агар ҳориннинг ганжидек бўлса ҳам, у бир кунда йўқ бўлур»71, -деб маслаҳат берган.

Демак, иқтисоднинг яхши ва ёмонлиги тежамкорлик билан бевосита иш юритишга боғлиқдир. Бас, шундай экан, болага оилада, таълим муассасаларида иқтисод, кирим-чиқим моҳияти ҳақида таълим-тарбия бериш шарт. Буни амалга ошириш ота-оналар ва ўқитувчиларга алоҳида ижтимоий масъулият юклайди. Юқоридаги педагогик манбаларнинг барчаси ёш авлодни иқтисодий тарбиялашга асос негиз бўла олади ҳамда бола тарбиясининг асосини ташкил қилади.

СОҒЛОМ ОИЛА– СОҒЛОМ АВЛОД ПОЙДЕВОРИ

Н.Халилова (СамДУ).

Фарзанд - оила қувончи, жамият таянчи. Унинг соғлом, илмли ва иродали бўлиб улғайиши нафақат ота-она, балки давлатимиз сиёсатининг эзгу мақсадларидан биридир. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан юртимизда “Соғлом она - соғлом бола” масаласи давлат сиёсатининг устувор йўналишига айланди. Фарзандларимизнинг ҳеч кимдан кам бўлмай таълим-тарбия 69 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. - Тошкент, “Ўқитувчи”, 1992. - 33-бет. 70 Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. - Тошкент, “Ўқитувчи”, 1992. - 34-бет. 71 Кайковус Қобуснома. - Тошкент, «Истиқлол», 1994. - 70-бет

240

олишлари, ўз билим ва иқтидорларини намоён қилишлари учун барча шарт-шароитлар яратилмоқда. Миллий жиҳатдан мукаммал ривожланган инсонни вояга етказиш ҳозирги кунда муҳим вазифалардан бири бўлиб келмоқда. Соғлом, жисмонан ва ақлан бақувват авлод барпо этиш устида қайғуриш, ёшлар соғлигини мустаҳкамлаш ва муҳофаза қилиш, одамга ўз соғлигини ва бошқалар соғлигини асрашни ўстириш ҳар бир инсоннинг бурчидир.

Ёшлар ўртасида соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш нафақат тиббиёт ходимларининг, балки устоз ва мураббийларининг, ота-оналар, маҳалла фаолларининг ҳам вазифасидир. Ёшларнинг ҳар хил оқимларга кириб қолишдан сақлаш, уларни соғлом фикрлашга ўргатиш, зарарли одатлар гирдобига тушиб қолишдан сақлаш ҳар биримизнинг вазифамиздир. Уларга қариндош-уруғ ўртасидаги никоҳнинг салбий оқибатлари, ёш турмуш қуришнинг асоратлари ҳақида кўпроқ тушунча беришимиз зарур. Мустақиллик йилларда “Соғлом она- соғлом бола” тамойили асосида мамлакатдаги барча мутассади институтлар, давлат ва жамоат ташкилотлари фаолиятининг “Соғлом авлод” ғояси асосида бирлаштирилиши ва йўналтириши миллат генофондини асрашга шакллантириш борасидаги амалга оширилган барча тадбирлар мажмуи қўйидаги йўналишларда мужассам этилади:

-соғлом оилани шакллантириш; -давлат, жамият ва оиланинг соғлом авлод туғилишига эътиборни ошириш; -болалар саломатлигини мустаҳкамлаш; -хотин-қизларнинг оила ва жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий мақомини

ошириш. Оилада насл саломатлигига мустақил оилада ота-она бўлишига

тайёргарлик борасидаги замонавий билимларни кенгайтириш муҳим вазифалар доирасига киради. Оилада маънавий-руҳий ва тиббий саломатлик негизини яратиш аҳоли тафаккурини соғлом турмуш тарзини шакллантириш, спорт билан шуғилланиш, хомиладор аёлларга ғамхўрлик қилиш, оила қўрғонини ҳам чиройли, ҳам чароғбон давлат ва жамият ташкилотлари иш фаолиятининг бош мавзусига айланади. Ёшлар орасида олиб бораётган маънавий-маърифий ишлар, жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш, уларнинг саломатлигини яхшилаш ва ва мустаҳамлашишга касаликлардан тезда фориғ бўлиши ўзининг катта самарасини беради.

Организимда темир, ёд ва бошқа микроэлементлар танқислиги натижасида турли хил касалликларнинг келиб чиқишининг олдини олиш, рак, сил касалиги, қандли диабет, бош мия ва юрак фаолиятининг бузилиши, жинсий ожизлик, бепуштлик ва бошқаларнинг олдини олишликка даъват этмоғимиз лозим. Организм қувватини оширишда барча имкониятлардан самарали фойдаланилилишликка интилиб яшашни ўргатиш ҳар бир одам ўзи ва яқинлари учун қўлидан келган барча имкониятлардан фойдаланиши керак. Шундагина келажагимиз фарзандларимиз жисмонан ва ақлан бақувват, соғлом, интеллектуал етук шахс бўлиб шакллланади. Давлатимиз томонидан аҳолини соғломлаштириш борасидаги қонуний ҳужжатларни амалга ошириш ҳаммамизнинг вазифамиз. Бундай сифатларга эса соғлом турмуш тарзида яшаган ва унинг талабаларига эътиқод қилган кишиларгина қодир бўладилар.

241

ИЗУЧЕНИЕ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА В ТЕХНИЧЕСКОМ ВУЗЕ В

СИСТЕМЕ ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Марданова Ф.С.(CамГАСИ).

Основной особенностью современного высшего образования становится

его гуманитарно-личностная направленность, когда особое место отводится формированию ценностно-смысловых образований личности и ее духовно-культурному росту. Существенной частью культурного процесса является освоение ценностей мировой культуры, что требует изучения иностранных языков, владения языком других стран. Изменение отношения к изучению иностранного языка связано также с процессами глобализации, расширением связей Узбекистана с другими странами, поворотом к гуманитарным ценностям. В этих условиях знание иностранного языка дает возможность расширения межкультурных коммуникаций, побуждает людей, принадлежащих к разным культурам, контактировать и вести диалоги. В свете этого владение иностранным языком является необходимым условием профессионального становления будущих специалистов в системе вузовского образования.

Вместе с тем в высшем техническом образовании просматривается противоречие на уровне специальной и общекультурной подготовки. Принцип профессионализации предполагает узкую предметную направленность, изучение и погружение в сущность той науки, которая является основой специализации. В парадигме высшего технического образования в настоящее время не существует однозначного ответа на вопрос об оптимальном сочетании общекультурной и специальной подготовки. В стандартах наблюдается неоправданное сужение блока гуманитарных дисциплин, что противоречит общим тенденциям в мировом образовательном пространстве, ориентированным на гуманизацию.

Радикальный поворот к человеку как самоценности остро обозначил проблему изменения технологий изучения иностранных языков. Современная методика преподавания иностранного языка ориентирована в большей степени на когнитивные, гностические модели. Сегодня объективно требуется операционализация гуманистически ориентированного образования в процессе изучения иностранных языков в техническом вузе, создание личностно-развивающей среды, разработка инновационных моделей образовательного процесса и соответствующих педагогических технологий.

Изучение и анализ практики показал, что мотивация студентов в процессе изучения иностранного языка в техническом вузе ориентирована в большей степени на профессиональную деятельность и в меньшей степени – на личностное самоопределение и саморазвитие. Потребности студентов в коммуникативно-языковой деятельности при изучении иностранного языка реализуются не в полной мере, что можно объяснить недостаточной реализацией в практике обучения в вузе технологий личностно-ориентированного образования.

Содержательная часть технологий личностно-ориентированного образования обогащается за счет включения в содержание обучения универсальных общечеловеческих, общенациональных и региональных

242

ценностей культуры; наполняется жизненными проблемами студентов; усиливается практическая направленность изучения иностранного языка как языка специальности и разговорно-коммуникативного общения в повседневной жизни (страноведческая, специализированная, бытовая тематика).

Процессуальная часть технологий при изучении иностранного языка реализуется через использование коллективных форм работы между студентами, организацию деловых, ролевых игр, дискуссий, диспутов, дебатов по проблемам реальной жизни и будущей профессиональной деятельности; организацию межличностного общения, диалога, полилога; создание благоприятного эмоционального фона для активизации внутренних источников саморазвития личности; диагностику личностного роста каждого студента; психолого-педагогическую поддержку.

В соответствии с данной моделью личностно-ориентированных технологий ведущее место в нашей работе по обучению студентов технического вуза иностранному языку заняли процессы, стимулирующие самоопределение и самореализацию студентов и обеспечивающие их профессионально-личностное развитие.

Во-первых, изучение иностранного языка строится на основе системы ценностей профессиональной и личностной направленности: профессиональной компетентности и потребности в самореализации и самовыражении, культуры и творчества, взаимопонимания и толерантности, духовности и нравственности. С этой целью создаются ситуации обсуждения профессионально ориентированных текстов для студентов различных специализаций, но с выделением культурологических, ценностно-гуманитарных аспектов. Так, специальный текст «Экология сегодня» (строительный факультет, специализация – экология) рассматривается студентами в плане совершенствования своих знаний в области будущей профессии и позволяет им утверждаться в личностном отношении к жизненным проблемам.

Во-вторых, содержательный компонент технологии изучения иностранного языка наполнялся личностно значимым содержанием. Предлагаемые занятия посвящены конкретным темам, связанным как с обогащением общей культуры студентов, так и с усилением профессиональных интересов. В текстах имеются диалоги, направленные на развитие как монологической, так и диалогической речи. Задания носят творческий характер и направлены на формирование профессионально значимых умений и навыков работы с литературой по специальности.

В процессе подготовки и проведения дебатов обращается внимание на развитие логического и критического мышления; способности работать в команде; терпимости к различным взглядам; уверенности в себе и умения оценивать последствия действий и убеждений. Так как дебаты являются популярным видом жизнетворчества, то каждый раз в процессе подготовки к дебатам мы побуждали студентов брать на себя ответственность за обогащение своих знаний и расширение способностей, достичь более высоких показателей в основной учебе и освоении иностранного языка, вырабатывать критическое мышление, развивать чувство уверенности в себе.

243

В-третьих, в процессе изучения иностранного языка перед студентами ставятся задачи самостоятельно спроектировать индивидуальную программу профессионально-личностного развития через овладение технологиями самопознания, самооценки, самоанализа и прогнозирования.

В-четвертых, в процессе изучения иностранного языка студентам требуется помощь и поддержка со стороны преподавателей, чтобы обеспечить переход от объектного к субъектному поведению, которое проявляется в ценностном самоопределении, самосозидании, адаптации в процессе профессионально-личностного саморазвития.

В содержание курса иностранного языка в вузе обычно входит страноведческая, специализированная, бытовая тематика.

Гуманитарная направленность обучения английскому языку осуществляется в нашем опыте за счет того, что мы стремимся «вывести» эти проблемы на уровень личностных ценностей (профессиональная компетентность как личностное качество, как возможность самореализации в жизни, труде, обществе, ориентированность в специальных знаниях как возможность участия в международных проектах и др.).

Обучение студентов иностранному языку с использованием личностно-ориентированных технологий позволяет определить условия их влияния на процессы профессионально-личностного становления будущих специалистов. К числу таких условий можно отнести следующие:

– изучение иностранного языка наполняется личностно значимым содержанием, способным порождать личностные смыслы учения, профессии, жизни;

– актуализируются механизмы профессионально-личностного развития студентов (самопознание, самооценка, самоутверждение и др.);

– обеспечивается реализация принципов культуросообразности, профессиональной компетентности, индивидуализации;

– реализуются приоритеты гуманитарно-личностного подхода при построении учебных занятий, когда в роли субъекта выступает студент, а цель связывается с перспективами его профессионально-личностного развития как будущего специалиста.

Использование личностно-ориентированных технологий при изучении иностранного языка в техническом вузе усиливает его гуманитарные функции, если осуществляется:

– интеграция личностной и профессиональной направленности при изучении иностранного языка;

– обогащение содержания изучения иностранного языка за счет элективных курсов культурного, социального, профессионального плана;

– широкое использование коммуникативно-личностно-деятельностных форм и методов обучения (диалог, дебаты, ролевые и деловые игры и др.);

– стимулирование самостоятельной работы студентов; – реализация индивидуально-творческого подхода к студентам при

изучении иностранного языка;

244

– организация ситуаций рефлексии, позволяющих осмысливать обучающимся и обучающим все параметры процесса обучения и свои действия по его организации;

– отслеживание уровня профессионально-личностного развития студентов. Личностно-ориентированные технологии изучения иностранного языка в

техническом вузе позволяют студенту стать истинным субъектом деятельности, создают условия для определения смыслов, ценностей, выбора способов профессионально-личностного становления, что и определяет качество гуманитарного образования специалистов. ПРОВЕДЕНИЕ ФАКУЛЬТАТИВНЫХ ЗАНЯТИЙ ПО ИНОСТРАННОМУ

ЯЗЫКУ В СРЕДНИХ ШКОЛАХ А.М. Темиров (СамГАСИ).

Во многих школах Республики Узбекистан прочное место заняли

факультативные занятия, с помощью которых педагоги ищут новые методические решения, направленные на оптимизацию учебно-воспитательного процесса, проверяют доступность научных терминов и понятий, отрабатывают более современные приемы обучения. Заслуживает внимания идея органического слияния факультативов с учебными предметами и школьными программами. Все это позволит ученикам углубить знания, совершенствовать навыки по изучению основ науки.

В эпоху резкого возрастания объема информации важно прививать школьникам умение самостоятельно пополнять свои знания и ориентироваться в стремительном потока научной информации. Для этой цели должны служить факультативные занятия по иностранному языку. Цель таких уроков состоит в том, чтобы по окончании средней школы выпускных мог читать иностранную литературу, вести беседу в пределах изучаемого материала при поступлении в высшее учебное заведение, воспринимать иноязычную речь на слух, делать сообщения на иностранном языке. Решение обозначенных задач предполагает правильную организацию учебного процесса в старших классах. Ученики старших классов должны читать и переводить общественно – политические статьи из иностранных источников: журналов, газет и книг.

Очевидно, что методика работы на факультативных занятиях должна бить гибкой и постоянно видоизменяться. Когда учителя переходят непосредственно к подготовке учеников к экзамену, то помимо переводов газетно-публицистических текстов необходимо вырабатывать навыки пересказа научно – популярных статей. Эта работа включает в себя несколько этапов: а)чтение текста вслух; б) ознакомление с новой лексикой; в)чтение текста про себя; г)ответы на вопросы по тексту; д)пересказ текста.

Факультатив по иностранным языкам в школах Республики Узбекистан позволит активизировать тестовую аттестацию по иностранному языку. Комуникативные занятия наряду с формированием навыков увеличивают чувство ответственности у студентов.

Мы знаем, что изучение родного языка происходит условно через слушание, визуально и чувственно, но по достижении определённого возраста

245

изучение иностранного языка требует отдельных занятий. Одно из этих занятий –коммуникативные занятия, о которых мы упоминали ранее.

Одной из главных критериев изучения иностранных языков является изучение наизусть, и в этом конечно же, помогают коммуникативные занятия. Студент, который получил от преподавателя начальное понятие на данную задачу, конечно же, должен самостоятельно работать над собой. Тут является важным произношение, чтение и изучение наизусть. Все вместе в совокупности формируют в студентах навык.

Студент изучающий иностранный язык сначала изучает буквы а затем слова чтобы выразить свои знание ему произноше произношение. Правильное произношение слов - это четкое донесение мысли слушателю. На коммуникативных занятиях самое эффективное средство для студентов - это технические средства. Так как, при самостоятельной работе студент будет иметь возможность слышать свое произношение и исправить его.

В заключении можно сказать, что в гармоничном проведении семинарских и коммуникативных занятий можно повысить уровень успеваемости студентов.

“MILLIY ISTIQLOL G’OYASI” FANINI O’QITISHDA BUYUK

AJDODLARIMIZ MA’NAVIY MEROSINING O’RNI Sh. Tilashev(SamDU 2-son akademik litsey).

“Hozirgi murakkab sharoitda xalqimiz, avvalo o’sib-unib kelayotgan yosh

avlodimiz ongi va qalbida mafkuraviy immunitet hosil qilish muhim ahamiyatga ega. Bu ishni bamisoli yosh niholga mevali daraxt kurtagini payvand qiladigan usta bog’bondek noziklik va mehr bilan oqilona yo’l bilan amalga oshirish lozim” – deydi Yurtboshimiz Islom Karimov.

Darhaqiqat, o’quvchi-talaba yosh nihol bo’lsa, ulug’ ajdodlarimiz – mevali daraxt, tarbiyachi murabbiylar esa usta bog’bondir. Niholga vaqtida parvarish berilmasa mevasiz bir tutam changalga aylanadi, insonlar bunday changalzorlardan uzoqroq yurishga harakat qiladi. Agar niholga vaqtida parvarish va shakl berilsa, shirin-shakar mevalarga boy inson qadami uzilmaydigan obod maskanga aylanadi.

Mustaqillik yillarida Yurtboshimiz bugungi taraqqiyotning mana shunday qonuniyatlarini teran his etib, buyuk maqsadlar bilan yashayotgan xalqimizning intilishlariga mos keladigan milliy g’oyani ishlab chiqish vazifasini kun tartibiga qo’ygan edi. Shundan so’ng Yurtboshimiz asarlari asosida 2000-yilda “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” nomli risola dunyo yuzini ko’rdi. 2001-yil 18-yanvarda ushbu risola yangi o’quv fani sifatida mamlakatimiz ta’lim tizimiga joriy etildi. Ushbu o’quv fani shu tariqa yuzaga keldi.

Milliy istiqlol g’oyasi fanining maqsadini Yurtboshimiz quyidagicha ta’riflaydi: “Xalqni buyuk kelajak va ulug’vor maqsadlar sari birlashtirish, mamlakatimizda

yashaydigan, millati, tili va dinidan qat’iy nazar har bir fuqaroni yagona Vatan baxt-saodati uchun doimo ma’suliyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bo’lishga erishish yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchanlik ishlariga da’vat qilish,

246

shu muqaddas zamin uchun fidoiylikni hayot mezoniga aylantirish – milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir”72.

Mustaqillik sharofati bilan xalqimiz ma’naviy zug’umlardan ozod bo’ldi, erkin fikrga, milliy tiklanishga yo’l ochildi. Ajdodlarimizning boy ma’naviy merosini tiklash va rivojlantirish, yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi.

“Moddiy islohotlar, iqtisodiy islohotlar o’z yo’liga, ularni hal qilish mumkin, xalqning ta’minotini ham amallab turish mumkin. Ammo ma’naviy islohotlar qullik, mutelik iskanjasidan ozod bo’lish, qadni baland tutish, ota-bobolarimizning udumlarini tiklash, ularga munosib voris bo’lish – bundan og’irroq va bundan sharafliroq vazifa yo’q – bu dunyoda” – deyiladi asarda73.

Darhaqiqat, ajdodlarimizning boy ma’naviy merosi, ularning ibratli hayot yo’llari biz uchun ibrat maktabidir. Har bir avlod ma’naviyatni yangidan yaratmaydi balki mavjud ma’naviy merosga tayanadi, biroq uni qanday bo’lsa shundayligicha qabul qilavermaydi, taraqqiyparvarlik, Vatanparvarlik, adolat nuqta’i nazaridan qabul qiladi, rivojlantiradi, asrab-avaylaydi. Istiqlol tufayli milliy madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimizning ma’naviy merosi qaytadan o’rganildi va tiklandi, shuningdek, adabiy merosini o’quvchi yoshlarga yetkazishdek vazifalar bajarib kelinmoqda. Birgina Alisher Navoiy asarlaridan biri bo’lmish “Farhod va Shirin” dostonini olaylik. Farhod Chin hoqonining o’g’li, yakka farzand, jismonan baquvvat, aqlli, axloqan benazir. Farhod Qorandan tosh yo’nishni, Boniydan me’morchilikni, Moniydan naqqoshlikni o’rganadi. U otasining mol-u dunyosiga, martabasiga suyanib qolmasdan o’z kuchiga, salohiyatiga, aqliga ishonadi. Shiringa bo’lgan sof muhabbati bois tosh yo’nib, zahmat chekib elga suv keltiradi. Dostonda muallif xalqlar do’stligi g’oyasi, vafodorlik, sadoqat kabi insoniy fazilatlarni ulug’lagan. Ayni damda bugungi yoshlarimizga bunday fazilatlar suv va havodek zarurdir.

Misol qilib aytadigan bo’lsak, yana bir buyuk ajdodlarimizdan biri, sohibqiron, buyuk sarkarda, adolat sohibi, ilm-u ma’rifat homiysi Amir Temur o’zining “Temur tuzuklari” asarida shunday yozadi: “Men davlatni boshqarishda to’qqiz ulushini kengash va mashvarat bilan qolgan bir ulushini esa qilich bilan amalga oshirdim”. Buyuk ajdodlarimizning bunday odati xalqimizning “yetti o’lchab bir kesish” fazilatiga hamohangdir. Shuningdek, sohibqironning olti asr muqaddam aytgan: “aqlli, ishbilarmon, tadbirkor bir kishi, ming-minglab loqayd, tadbirsiz kishidan afzaldir” kabi so’zlari bugun davr talabi bo’lib turibdi.

XX asr boshlarida o’zining sermahsul ijodi bilan tanilgan ziyo sohibi Abdulla Avloniyning “tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir” degan so’zlari asrlar oshsada, o’z ahamiyatini zarracha ham yo’qotmagan. O’quvchiga bunday ulug’ zotlar adabiy merosidan tashqari, ularning hayot yo’llarini ham aytib bersak, o’quvchi qalbida ulardek jasoratlilik, mehnatsevarlik, iroda va matonat kabi oliyjanob fazilatlar shakllanishiga xizmat qilgan bo’lamiz.

Aytaylik, yuqorida tilga olganimiz Alisher Navoiy o’z manfaatini yurt manfaatidan ustun qo’ymasdan, xalqini o’ylab obodonchilik ishlariga qo’l urdi,

72 “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar”. T.: “O’zbekiston”, 2000. B.7 73 Karimov I. “O’zbekiston, milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura” 1-jild. T.: “O’zbekiston”, 1996. B.202

247

Turuqband suv omborini qurdirdi. O’z mablag’ini yordamga muhtoj qatlamga taqsimladi. Amir Temur esa o’z yurtini yovlardan tozaladi, markazlashgan davlatga asos soldi, qayerda bo’lmasin o’z ishining mohir ustalarini munosib taqdirladi, masjid va saroylar, maqbarayi-madrasalar bunyod ettirdi, ilm-u ma’rifatga yo’l ochdi. Abdulla Avloniy esa XX asr boshida jadidlar qatorida fidoiylik ko’rsatib yurtni obod va ozod bo’lishini istadi o’z jonini xatarga qo’yib, el manfaatini ustun bildi.

Bugungi zamon talabi “g’oyaga qarshi g’oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma’rifat” bilan kurashishdir. Zero, yoshlarimiz qalbi, shuurida “mafkuraviy immunitet”ni shakllantirishda ajdodlarimiz ma’naviy merosi, ibratli hayot yo’li yo’lchi shamchiroqdek asqotadi. Murabbiy fidoiylik ko’rsatib har bir mashg’ulotda birgina buyuk ajdodimizning hayot yo’lidan tortib, ilmiy, adabiy merosini qisqacha yoritib, mavzuga bog’lay olsa, barkamol avlodni tarbiyalashdek ma’suliyatli vazifani uddalagan bo’ladi. Darhaqiqat, barchamizning asosiy vazifamiz yosh avlodni milliy istiqlol g’oyasi asosida tarbiyash orqali Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, yurtimizni obod etish, farovon jamiyat barpo etishga xizmat qilish ekanligini unutmasligimiz lozim.

ЁШЛАРНИ МИЛЛАТПАРВАРЛИК РУХИДА ТАРБИЯЛАШДА

МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ТАРБИЯНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ Тоғаев Н.Э (СамДУ), Алимов А.Н (Самарқанд педогогика ва хизмат

кўрсатиш коллежи).

Жамиятда халқимизнинг, хусусан, ёшларнинг миллий менталитетидан келиб чиққан ҳолда миллатпарварлигини белгиловчи Ватанга муҳаббат, юртга садоқат, қадриятларни эъзозлаш, миллатпарварлик, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик, меҳр-оқибат, яратувчанлик, поклик, эзгуликка интилиш сингари “ноёб инсоний фазилатларини асраб, авайлаш ва янада такомиллаштириш, фарзандларимизни озод ва демократик Ўзбекистоннинг муносиб ўғил - қизлари этиб тарбиялаш масаласи маънавият соҳасидаги ишларимизнинг асосий йўналишини ташкил этмоғи керак“74.

Бундай ислоҳотларнинг тақдири келажакда қандай интеллектуал кучларга эга эканлигимизга, ҳар бир фуқаронинг қандай маданий ва касбий савияга эришганлигига боғлиқ экан, миллий дунёқараш ва миллатпарварликни ривожлантириш ёш авлод тарбиясидаги муҳим вазифа сифатида идрок этилди. Шу мақсадда амалга оширилган маънавий ислоҳотлар ёшларнинг шахс сифатида маънавий-эстетик ва ахлоқий камол топишини, уларнинг ақлий ва жисмоний ривожланишини кўзда тутди.

Ўтган йиллар давомида ижтимоий-маънавий соҳаларда олиб борилган ислоҳотларни умумлаштирадиган бўлсак, қуйидаги муҳим натижалар кўзга ташланади: миллий маънавият, шарқона ахлоқ, миллий тикланиш ва мустаҳкамланишга барча шарт-шароитлар яратилди.

Жамиятда узоқ тарихий тараққиёт давомида тўпланган маънавий, милллий ва ахлоқий маданиятнинг нодир тамойиллари идрок этилди, ажойиб миллий анъаналар тикланди, жаҳон цивилизациясига ўзининг безавол ҳиссаларини

74 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. -Тошкент: Ўзбекистон, 1994, - 204 б.

248

қўшган аждодларимиз меросини асраш-авайлаш эҳтиёжи кучайди. Натижада, халқнинг тарихий хотирасини уйғотди ва ёшларимизда ўз халқи, тарихи ва маданиятидан фахрланиш ва миллий туйғусини камол топтириш кучайди.

“Ижтимоий ҳаётимизни ислоҳ қилиш ва янгилаш бошланиб кетганлиги боис, - дейди Президентимиз Ислом Каримов, - маънавий маданиятнинг қудратли қатламлари очилди. Улар халқ руҳиятини ватанпарварлик, миллий ифтихор, бутун дунё учун бағрикенглик томон кескин ўзгартириб юборди. Бу эса халқ Руҳи қудратининг биринчи белгисидир. Бу Руҳ шу қадар ёрқин ва ўзига хоски, у интеграциядан асло чўчимайди, аксинча, жаҳон ҳамжамиятининг

узвий бир қисмига айланишга ҳаракат қилмоқда“75. Ижтимоий-сиёсий ислоҳотлар халқ, айниқса, ёшларнинг миллий тасаввур

ва тушунчаларига таъсир этиш билан баробар уларнинг янгича тафаккур маданияти шаклланиши ва ривожланишига олиб келади. Чунки ёшлардаги янгича тафаккур маънавий қадриятларни мезони сифатида инсон руҳиятининг яхлит, бир бутун тарзда тараққий этишига асос бўлади. Шу тариқа маънавийлик ва миллийликни бирлаштирувчи миллатпарварлик шаклланади ва ривож топади. Демак, миллатпарварлик негизида ёшларнинг табиатга, жамиятга ва инсон ҳамда инсониятга бўлган умуммиллий ва улуғвор маънавий туйғулар билан боғланган муносабати ётар экан, ана шундай кечинмаларни вужудга келтирадиган ва ривожлантирадиган ижтимоий муҳит ва тадбирлар жуда катта аҳамият касб этади. Жумладан, Юртбошимиз ЮНЕСКО ижроия Кенгаши 155-сессиясининг якунловчи мажлисида сўзлаган нутқида юксак маънавиятга эришмоқ учун уни ахлоқий, маданий ва маънавий омиллар билан бирга олиб бориш зарурлигини таъкидлаб: „Кириб келаётган XXI асрда дунёни

маданият ва маънавият қутқаради деб айтган бўлардим“76 дейди. Барча ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий-маънавий ислоҳотларимизнинг

пировард натижаси бугунги ёш авлодни эртанги кун учун, мамлакатимиз истиқболига жавобгар ва масъул қилиб тарбиялаш экан, „Биз фарзандларимизнинг баркамол руҳий дунёси учун, уларнинг маънавий-ахлоқий жиҳатдан етук, жисмонан соғлом бўлиши учун доимо қайғуришимиз,

курашмоғимиз зарур“77. Президентимиз Ислом Каримов томонидан миллатпарварликни

шакллантириш ёшлар тарбиясида стихияли тарзда олиб борилмасдан, балки узлуксиз ва мунтазам тарзда давлат ва жамиятнинг вазифаси бўлиши лозимлигини таъкидлайди. Келажак авлоднинг турли бузуқ мафкурачилар ва ақидапарастлар тузоғига илинишига йўл қўймаслик, уларнинг маънавий-руҳий тарбиясига эътиборни кучайтириш давлатнинг ижтимоий ҳимоя тизимидаги вазифаси сифатида эътироф этилди. Бу борадаги энг долзарб вазифа – “жамиятимиз аъзоларини, авваламбор, вояга етиб келаётган ёш авлодни камол топтириш, уларнинг қалбида миллий ғоя, миллий мафкура, ўз Ватанига меҳр-

75 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида׃ хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари // Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-жилд, - Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 129-бет. 76 Каримов И.А. Юнеско ижроия кенгаши 155-сессиясининг якунловчи мажлисида сўзланган нутқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7жилд, -Тошкент: Ўзбекистон, 1999. 194-бет. 77 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7жилд, -Тошкент: Ўзбекистон, 1999. 385-386 бетлар.

249

садоқат туйғусини уйғотиш, ўзлигини англаш, миллий ва умумбашарий

қадриятлар руҳида тарбиялашдан иборат“78 эканлиги уқтирилди. Жамиятда миллий ва маънавий тарбия натижаси бўлмиш маънавий

камолот шундан иборат бўлиши керакки, ёшларимизда миллатпарварликни шакллантиришда мустақиллик йилларида қўлга киритилган ютуқлар билан боғлиқ тафаккурни ривожлантириш, уларнинг қалбида Ватанга меҳр-муҳаббатни кучайтириш ва тарбиялашимиз зарур. Бу нарса ёшлар миллий маданияти, маънавий камолоти юксак ахлоқий омиллар асосида шаклланганидан дарак беради.

Ўзбекистон демографик жиҳатдан ҳам, соғлом ва баркамол авлоднинг ижтимоий ҳаётдаги фаоллиги жиҳатдан ҳам, миллатпарварлиги ва жаҳон маданияти дурдоналаридан баҳраманд бўлиш даражаси жиҳатидан ҳам кўзга кўринарли даражага чиқиб олди. Натижада миллат ва миллатпарварликнинг муштараклиги баркамол авлод тарбиясининг асосий мезонига айланди.

Мамлакатимизда олиб борилаётган ёш авлод тарбиясидаги интеллектуал, миллий ва меҳнат тарбияси бирлигидан кўзланган асосий мақсад ўз даври ва замони, ижтимоий эҳтиёжидан келиб чиқадиган ва шунга жавоб берадиган, янгича фикрловчи ёшларни тарбиялаб, вояга етказишдир.

Ёшларда миллатпарварлик туйғусининг кучайиши, биринчидан, ижтимоий турмушнинг шиддат билан ўзгаришлари, иккинчидан, таълим-тарбия соҳасидаги миллий ислоҳотлар, учинчидан, миллий ғоя ва мустақиллик мафкурасининг ёшлар дунёқарашига айланиши натижасида шаклланиб ва ривожланиб бормоқда. Бундай ёшлар миллатпарварлигида содир бўлаётган ўзгаришлардан мақсад уларнинг сиёсий ҳаётни, мамлакатимиз келажагини янгича тушуниб, амалга оширилаётган демократик ислоҳотлар механизмининг бошқарувчиси бўлмоқлари назарда тутилади.

Ёшларда миллат тақдирини, Ватан келажагини белгиловчи вазифаларга ишонч бўлса, бу вазифаларни амалга ошириш учун астойдил меҳнат қилса ва бу меҳнат натижаси ёшларда янгича тафаккур ва миллий ахлоқ-одоб ва миллий туйғу билан йўғрилган бўлса баркамол авлод тарбияси тўғри амалга оширилаётганидан дарак беради.

ЭНТРОПИЯ ФИЗИК ТУШУНЧАНИНГ ФАНДАГИ РОЛИ ВА

АҲАМИЯТИ И.Т.Турдибеков, У.Т. Усаров, талаба О.Тоғаев (СамДАҚИ).

Энтропия энг мухим физик тушунчалар қаторига киради. Энтропия физик

тушунча сифатида термодинамикага 1865-йилда Р. Клаузис томонидан киритилган бўлиб, дастлаб бошқа тушунчаларга қараганда энтропия бевосита ўзлаштириши қийин тушунча бўлиб қолди. Статистик физика томонидан физик маъноси аниқланиб, статистик изох берилгандан кейингина энтропия тушунчаси умумий характердаги тушунчага айлана бошлади. Энтропия мухим ва умумий ахамятга эга тушунча сифатида дастлаб физиканинг

78 Каримов И.А. Хушёрликка даъват // Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз. 8-жилд, - Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 24-бет.

250

термодинамикадан бошқа сохаларига, кейинчалик эса астрономия, кимё, биология ва информатика назариясини забт этди.

А. Зоммерфельднинг берган таърифига кўра энтропия қуйидагича хисобланади:

(1)

Бу ерда -системага узатилган иссиқлик порцияси, - абсолют тепература. Системанинг В ва А иккита холатидаги энтропиянинг фарқи қуйидаги формуладан фарқланади:

(2)

Формула (2)даги қайтар жараёнга мос келади. Бу жараён иссиқлик қабул қилиб, кенгайиши поршень остида содир бўлаётган изотермик жараён бўлиши мумкин.

Статистик физика чегарасида энтропиянинг физик маъноси ва хоссалари аниқланган. Иссиқлик ўлчашларда муайян жараёнда амалда жисмга узатилган ва ундан олинган иссиқлик миқдори қайд қилинади. Аммо жисмда сақланиб қолинган иссиқлик миқдори тўғрисида сўз юритиш маъносиз бўлиб қолади. Иссиқлик ишқаланиш туфайли ишга айланиши мумкин, лекин сақланмайди. Умумий холда шуни айтиш мумкин, иссиқлик узатилади ва олинади, аммо сақланмайди. Муайян шароитда сақланадиган катталик холат функцияси хисобланган энтропиядир. Масалан, иссиқлик узатилиши кузатилмайдиган қайтар адиабатик жараёнда хам энтропия сақланади. Ихтиёрий қайтар айланма жараёнда система дастлабки холатига қайтганда эса энтропиянинг ўзгариши нолга тенг. Масалан, буни Карно циклининг анализи хам тасдиқлайди.(расм-1)

Карно циклининг ФИК:

(3)

Бунда аниқ физик маънога эга бўлган қуйидаги тенглама келиб чиқади:

(4)

(4) тенглама 1-2 изотермадаги энтропиянинг ортиши 3-4 изотермадаги энтропиянинг камайишини мувозанатлашини тасдиқлайди. 2-3 ва 4-1 адиабаталар учун энтропиянинг ўзгариши нолга тенг.

Термодинамиканинг иккинчи қонуни ихтиёрий қайтар айланма жараёнларда энтропиянинг бошланғич қийматига қайтиши унинг холат функцияси эканини тасдиқлайди. Шундай қилиб, муайян холат энтропиясининг

251

қиймати ҳақида сўз юритиш мумкин. Бу эса энтропиянинг иссиқликдан принципиал фарқини кўрсатади. Умумий холда энтропия учун сақланиш қонуни хос эмас. Қайтар жараёнларда энтропия системадан атроф мухитга ўтиши мумкин ва аксинча. Қайтмас жараёнлар учун системанинг энтропияси хамма вақт мусбат.

Модда микроҳолатларини ўрганиш энтропия тушунчасининг физик маъносини ойдинлаштиради. Л. Больцман биринчи бўлиб энтропия билан система холатининг термодинамик эхтимоллиги орасидаги боғланишни аниқлади:

(5) К-Больцман доимийси. Термодинамик эхтимоллик муайян

макрохолатни юзага келтирадиган микрохолатлар сонини ифодалайди. (5) ифодага Больцман принципи (формуласи) дейилади. Больцман формуласига кўра система энтропиясини шу система холатининг термодинамик эхтимоллиги ўлчови деб қараш мумкин.

Энди энтропия абсолют қиймати қандай чегарада ўзгаришини қараб чиқайлик. Термодинамиканинг учинчи қонунига кўра Т→0 бўлганда барча жисмларнинг энтропияси нолга интилади.

=0 (6) Т→0 Больцман принципига кўра системанинг S=0 холатига термодинамика

эхтимолликнинг қиймати мос келади. Физик жихатдан олганда қаралаётгн система биргина микроскопик холатда бўлади.

Энтропия қиймати системанинг ички энергияси, хажми ва бошқа параметрларига боғлиқ бўлади. Система максимал энтропияга , яъни энг катта термодинамик эхтимолликка мувозанат холатида эришади.

Энтропиянинг асосий қўлланиш сохаси иссиқлик двигателлари ва кимё, атом, қуёш энергиясини бошқа тур энергияларга айлантирадиган қурилмалардаги циклларнинг анализидан иборат. Иссиқлик машиналарининг асосий характеристикаси уларнинг фойдали иш коэффициенти (ФИК) хисобланади. Иссиқлик машиналарининг ФИК деб , машина бажарган фойдали ишнинг иситгичдан олган иссиқлик миқдорига нисбатига айтилади. Энтропия хақидаги тасаввурлар ФИКни бахолаш ва шу билан биргаликда жараённи оптималлаш орқали ФИК ни максимал қийматга етказишга қаратилади. Буни Карно цикли мисолида ойдинлаштирамиз.

S ва Т ўзгарувчилар устида ясалган Карно цикли оддий кўринишга эга. (расм-2)

Диаграммадаги 1-2 ва 3-4 горизонтал кесмалар изотермага, 2-3 ва 4-1 кесмалар эса адиабатага мос келади. S-Т диаграммага энтропия диаграммаси дейилади. Диаграмманинг кўриниши ишчи моддага боғлиқ бўлмасдан унинг ёрдамида ФИКни аниқ бахолаш мумкин:

252

Бу ерда -ишчи модданинг иситгичдан олган иссиқлик миқдори,

-ишчи модданинг совуткичга берган иссиқлик миқдори, фойдали иш

. Расм-2 дан ва экани кўриниб турибди. Шунинг учун:

Энтропия диаграммасида 1-2-3-4-1 ва 1-2-5-6-1 тўғрибурчакли шакллар

юзаларининг нисбатига тенг Энтропия диаграммасининг афзаллиги шундаки, ундан ишчи модда олган

ва берган иссиқлик миқдорини осонгина ҳисоблаш мумкинлиги унинг техникада кенг қўлланишига олиб келади. Мавжуд иссиқлик машиналарнинг ФИК тахминан 25 % ни ташкил этади. Шундай қилиб, энергиянинг катта қисми (~75%) атроф мухитни иситишга кетади.

Табиий ёқилғилар (нефт, кўмир, газ) ва атом энергияси биргина фойдали иш ва электроэнергия манбаи эмас. Ер сиртига тушаётган қуёш нурланиши битмас-туганмас энергия манбаидир. Қуёш энергиясини электр энергиясига айлантирадиган мавжуд қуёш батареяларининг ФИК тахминан 20% ни ташкил этади. Йигирма фоиз фойдали иш коэффициет қуёш батареялари учун чегара қиймат эмас. Назарий бахолашлар шуни кўрсатадики, қуёш нурланишини бевосита фойдали ишга айлантирганда ФИКнинг юқори чегараси 70% га етиши мумкин.

Адабиётлар 1. А.С. Василевский, В.В. Мултановский. Статистическая физика и

термодинамика. Просвещение. М., 1985. 2. Т.И. Трофимова. Курс физики. Высшая школа. М., 1990.

ОҚТОШ ШАҲРИ МАДАНИЯТ ВА ИСТИРОҲАТ БОҒИНИНГ

ЯНГИ АРХИТЕКТУРАВИЙ- КОМПОЗИЦИОН ЕЧИМЛАРИ К.М. Тоғашарова, талаба М. Пардаева (СамДАҚИ).

Ҳозирги кунда Республикамизнинг барча шаҳар ва туман марказларида,

шунингдек қишлоқларда аҳолининг дам олишига мўлжалланган маданият ва истироҳат боғлари мавжуд. Уларнинг кўпчилиги қайта қурилиб ва таъмирланиб, такомиллиштирилиб ҳалққа хизмат қилмоқда, янги боғлар бунёд этилмоқда. Бироқ, бундай боғларнинг кўпчилиги замонавий талабларга, аҳолининг рекреацион эҳтиёжларига жавоб бермаётир.

Шунинг учун Республикамиз Мустақилликка эришгач, бошқа соҳалардаги каби боғ–парк қурилишининг замонавий йўналишларига, бу соҳадаги тарихий ва замоеавий тажрибаларимизни чуқур ўрганиш ва аниқлашга, мавжуд парк уларни қайта киришга, умуман, Республикамизда боғ–парк санъатини такомиллаштриши ва ривожлантиришга катта эҳтиёж сезилмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 29 декабрда чиқарган 322–сонли “2011–2015 йилларда маданият ва истироҳат боғларининг

253

моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва уларнинг фаолиятини янада такомиллаштириш чора–тадбирлари дастурини тасдиқлаш тўғрисида” ги Қарори бу соҳа ривожига давлат миқёсида эътибор қаратилаётганидан далолат беради.

Бу соҳада айниқса, Республикамиз Президенти Ислом Каримов ташаббуси ва раҳбарлигида олиб борилаётган амалий ишлар кўлами жуда катта. Тошкентдаги Мустақиллик майдони ва ундаги Эзгулик аркаси, Мустақиллик монументи ва Бахтли она ҳайкали ҳамда бу ердаги “Хотира ва қадрият” хиёбонларидан бошланган Ўзбекистон замонавий боғ – парк санъати нафақат вилоятлардаги пойтахт шаҳарлар, балки кичик шаҳарлар ва қишлоқларимиз ҳудудларини ҳам қамраб олмоқда.

Умуман олганда, боғ–паркларни ривожлантиришга бўлган тизимли ён-дошув давр талабига айланиб бормоқда. Чунки, боғ–парклар инсониятнинг хайрли ва фойдали, кўҳна ва ҳамиша навқирон санъат турларидан биридир. У инсониятнинг энг қадимги даврларидан бошлаб шаклланган, тадрижий ривожланган ва такомиллашиб келган. Ҳар бир ўлка ва мамлакатнинг бу соҳадаги ўз тажрибалари, меъморий–бадиий ландшафт услублари, тартиб–қоидалари борки, уларни ўрганиш фойдадан ҳоли эмасдир.

Боғ–паркларни лойиҳалаш масаласи бўйича турли даврларда Ўзбекистонда нашр этилган рус ва ўзбек тилларидаги қатор илмий ва оммабоп мақолалар мавжудки, уларнинг муаллифлари тарзида М.С. Булатов, М.С. Тахтаходжаева, Т.Ф. Қодирова, А.С. Уралов, К.Д. Рахимов, Л.А. Адилова ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.

Боғ–паркларни лойиҳалашнинг сермазмун ва серфайз, бой тарихий тажрибалари билан танишиш, аввалам бор, бўлажак меъморлар, ландшафт архитекторлари ва дизайнерлари, шаҳарсозлар қолаверса, боғбонлар ва экологлар учун ҳам жуда қизиқарлидир.

Оқтош шаҳри маданият ва истироҳат боғининг асосий дарвозаси биз таклиф этаётган лойиҳа-таклифи бўйича Ислом Назар кўчаси томонидан ташкиллаштирилган. Парк ҳудуди қуйидаги функционал зоналарга бўлинган:

1) оммабоп томоша тадбирларининг зонаси; 2) болалар зонаси; 3) спорт зонаси; 4) тинч дам олиш ва сайр қилиш зонаси; 5) хўжалик зонаси. Ҳар қайси зонага мансуб парк иморатлари ва иншоотларнинг рўйхати

келтирилди. Ҳар бир зона паркнинг алоҳида ажратилган ҳудудлари ҳисобланмасдан улар бир-бирларига хиёбонлар ва ўсимликлар орқали шундай боғланганки, натижада паркнинг яхлит манзаравий композицияси шакллантирилган. Паркка келганларни зоналар бўйича тақсимлаш мақсадида зоналараро асосий майдон ташкил этилган. У барча зоналарни бир-бирига, уларни эса бош дарвоза билан боғловчи вазифасини бажаради ва айни пайтда, парк умумий композициясининг марказини ташкил қилади. Боғга киришнинг асосий аллеяси маданий тадбирлар ва умумий овқатланиш тизимларига олиб боради. Аллеянинг ўнг томонида чойхона, кафе ва ресторанлар лойиҳаланган. Чап томонда боғнинг этаги бўйлаб салқин ичимликлар ва музқаймоқ

254

павильонлари жойлашган. Боғнинг ғарбий-жанубий бурчагида учта фотосалон жойлаштирилди. Охирги пайтда урфга айланиб бораётган келин ва куёвларнинг тўй куни фотосессияга тушиши учун боғ территориясида 3та фотосалон ва унинг олдида кўкаламзорлаштирилган ва гулзорга айлантирилган майдонлар ташкил этилган.

Асосий аллеянинг чап томонидаги аллея болалар аттракционлари ва катталар аттракционларини бир-биридан ажратиб турибти. Аттракционлар майдони тугагандан кейин амфитеатр майдончаси бошланади.

Спорт зонаси боғнинг шимолий-қисмида жойлашиб, уни оммавий тадбирлар зонасидан фонтан ва кўкаламзор чорчаман ажратиб турибти. Спорт зонасида мини-футбол майдони, баскетбол, волейбол, стол тенниси ва бу ўйинларнинг ёрдамчи хоналари: кийим алмаштириш, душ кабиналари ва санитар тармоғи жойлаштирилган.

Дендролойиҳада эса ҳудудга экиш учун танланган барча ўсимликларнинг номлари, хиллари, сони, ёши, экиладиган жойлари, экилиш яшил композициялари аниқ қилиб кўрсатилди ва ўсимликларга талабнома жадвали ишлаб чиқилди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. 2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “2011-2015

йилларда маданият ва истироҳат боғларини моддий-техник базасини мустаҳкамлаш ва уларнинг фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари дастурини тасдиқлаш тўғрисида” ги Қарори. – Т., 2010 й., 29-декабр, 322-сон.

ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ЎҚУВ ФАНИНИ МУАММОЛИ

ТАЪЛИМ ТЕХНАЛОГИЯСИ АСОСИДА ТАШКИЛ ҚИЛИШ

ТАРТИБЛАРИ С. Умаров (Самарқанд банк коллежи).

Инсоният ўзининг тарихи даврида табиат ва унинг ҳодисаларига қарши

курашиб, ундан ҳимояланиб келган. Бугунги кунда инсоният ўзи билиб, билмаган ҳолда катта муаммо билан

юзма-юз келаётганлигини англамоқда. Бу муаммони инсон ўзи яратган кашфиётлари оқибати унинг ўзи учун хавфли омилларга айланишида кўрди. Инсон бу пайтда табиат устидан ҳукмрон бўлишга уринди. Оқибатда чегара билмас хавфлар нафақат бир ёки бир неча халқ , балки жаҳон миқёсида мавжуд.

Ҳозирги вақтда дунёнинг ривожланган давлатлари қаторидан ўз муносиб ўрнини топишга интилаётган мамлакатимизнинг келажаги бугунги ёш авлоднинг ақлий салоҳияти, уларнинг замонавий билимларни, фан, техника ва техналогияларнинг энг сунгги ютуқларини қай даражада ўзлаштирилганлигига боғлиқ. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурнинг асосий мазмун-моҳияти замон талабларига тўла жавоб бера оладиган, маърифатли, ўз билим ва куникмаларига эга бўлган Ватан истиқболи манфаатлари йўлида самарали фаолият кўрсата оладиган етук кадрлар тайёрлашдан иборат.

255

Узликсиз таълимнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланган таълим тизимини ривожлантириш мақсадида қабул қилинаётган қатор меъёрий ҳужжатлар амалга оширилаётган ишларни янада юқори босқичга кўтариш билан бирга , бўлажак мутахассисларга қўйиладиган талабларни ҳам белгилаб беради.

Юртбошимизнинг XXI аср- интеллектуал ёшлар асри, маънавият ва маърифат асри, ахборот техналогиялар асри дея берган таърифлари замирида бугунги даврнинг энг муҳим жиҳатлари яккол намоён бўлади.

2011 – йилнинг 24 – августидаги 242 –сонли “Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида” қарори қабул қилинди . Бу қарорга кўра Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида “ Ҳаёт фаолияти хавсизлиги” фанини ўқитиш асосий вазифа қилиб белгиланди.

Унда “Умумтаълим мактаблари, академик литсейлар, касб-ҳунар коллежлари ҳамда олий ўқув юртларида , ишлаб чиқариш ва турар жойларда аҳолини фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилишга ўргатиш умумий ва мажбуридир” дейилган.

Бугун биз фан, техника, иқтисодиёт, тараққий этган даврда, бозор иқтисодиётига хос бўлган муносабатларнинг ривожланиши ёшларни замон талабига жавоб берадиган тариздаги кадр бўлиб етишиши ҳам катта аҳамиятга эга.

Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги фанни ўқитишдан мақсад – инсон ҳаёт фаолияти хавфсизлигини ташкил этувчи ҳаёт фаолияти хавфсизлиги назарий асосларидан келиб чиқиб, турли вазиятларда фуқаро муҳофазаси, табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулотдда вазиятлардан, айниқса ёнғиндан сақланиш, меҳнат муҳофазасига амал этиш ва турли жароҳатлар олинганда дастлабки тиббий ёрдам кўрсатиш, умуман инсон ҳаётини издан чиқарувчи барча хавфлардан ҳимояланиш учун зарур бўлган ҳимоя воситаларини танлаш ва қўллаш қоидаларининг моҳиятини биладиган малакали кадрлар тайёрлашдан иборат.

Фаннинг вазифаси – давлат стандартлари асосида фанни ўрганиш жараёнида талабаларга юқори савияда билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришдан иборат. Шу билан бирга фан инсон фаолиятининг ишлаб чиқаришдаги фаолияти билан чегараланмасдан, унинг яшаш муҳити, турли хилдаги табиий ва техноген хусусиятли фавкулотдда вазиятлардан сақланиш, табиат ва одамзот уйғунлигини яхши тушуниш, табиатга мулоҳаза билан, унинг мувозанат занжирини узилиб кетишидан эҳтиёт қилган ҳолда ёндошиш масалаларини инсон онгига сингдириш вазифасини бажаради.

«Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида ўқувчи:

- фаннинг мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, ҳаёт фаолият хавфсизлигининг назарий асосларини, яъни фаннинг моҳияти, асосий тушунчалари, таркибий қисми, ҳуқуқий асосларини; фуқаро муҳофазаси бўйича Ўзбекистонда ташкил этилган ишлар, ҳозирги замон уруши хусусиятлари, табиий ва техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлар ва ундаги фуқаро муҳофазаси; фуқаро муҳофазасида қўлланиладиган назорат ва шахсий асбоблар

256

ва ҳимоя воситаларини қўллаш, табиий ва техноген фавкулотда вазиятлардан бири бўлган ёнғин хавфсизлиги, ҳамда юқорида келтирилган вазиятларда жароҳатланганларга дастлабки тиббий ёрдам бериш; соғлом ва қулай меҳнат шароитларини яратиш усуллари, иқтисодий ва ижтимоий лойиҳалар тузишда, ҳамда соҳага доир ишларни ташкил этишда ҳаёт фаолият хавфсизлиги талабларини ҳисобга олиш, инсон ҳаёт фаолияти даврида турли салбий омиллардан ҳимояланиш усул ва воситалари тўғрисидаги малакасини билиши керак;

- ҳаёт фаолияти хавфсизлиги таҳлилига оид кўрсаткич (тавсиф) ва миқдорий катталик (қиймат)ларни ўлчай олиш ҳамда уларни иқтисодий ва хавфсизлик нуқтаи назаридан баҳолаш; ўз касбий фаолиятини ҳаёт фаолияти хавфсизлиги бўйича сифат ва миқдорий жиҳатдан баҳолаш, қулай ва соғлом меҳнат шароитларини яратиш бўйича турли тадбирларни ишлаб чиқиш ҳамда амалиётда қўллаш; ҳаёт фаолияти хавфсизлигидан билим, таълим ва тарбия беришнинг самарали усулларини амалиётга жорий этиш бўйича кўникмаларига эга бўлиши керак;

- талаба мустақил равишда меҳнат фаолиятида, фавқулодда вазиятларда, айниқса ёнғин вақтида фуқаро ҳаёт фаолияти хавфсизлигини таъминлаш, жароҳатланганларга биринчи тиббий ёрдам бериш малакаларига эга бўлиши керак.

«Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фани умумкасбий фанлар блокидан ҳисобланиб, дастлабки семестларда ўқитилади ва бўлажак бакалавр талабаларнинг битирув малакавий ишларида ҳамда магистратура магистрлик диссертацияларида якунланади. Дастурни амалга ошириш ўқув режасида режалаштирилган математик ва табиий-илмий, гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий фанлар, умумкасбий фанлардан етарли билим ва кўникмаларга эга бўлишлик талаб этилади.

«Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фанини ўрганиш, бу барча ишлаб чиқариш жараёнида содир бўладиган фавқулодда вазиятларни, авариятларни, бахтсиз ҳодисаларни касб касаллигини таҳлили этишда, корхона ва ташкилотда қулай меҳнат шароитларни яратиш усулларини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.

Талабаларни «Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фанини ўзлаштириш учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усулларидан фойдаланиш, янги информацион педагогик технологияларни тадбиқ қилиш муҳим аҳамиятга эгадир.

Фанни ўзлаштиришда ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, тарқатма материаллар электрон ўқув материаллардан фойдаланилади.

Маъруза, амалий – семинар дарсларида мос равишдаги илғор педагогик технологиялардан фойдаланилади.

Муаммоли ўқитиш деганда биз шундай фаолият турини тушунамизки, бунда муаммоли вазиятни қандай ташкил қилиш , муаммони шакиллантириш, ҳал этиш учун ўқитувчиларга рдам бериш , натижани текшириш, охирида эгалланган назарий билимларни амалиётда мустаҳкамлаш ва тизимлаштиришни билиш лозим.

Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги фанидан муаммоли вазиятни юзага келтиишда ўқитувчи ўқувчини ижодий фаолиятга йўллайди. Дарсларда муаммоли

257

вазиятни ҳосил қилиш учун ҳаётда учрайдиган қарама –қаршиликларни турини аниқлаш керак бўлади.

Муаммоли вазиятлар яратиш учун қарама-қаршиликларнинг қуйидаги уч туридан фойдаланиш мумкин:

1. Ўқувчиларнинг ҳаётий тажрибаси билан ўрганилаётган билимлар орасидаги қарама-қаршиликлар;

2. Билиш жараёнидаги қарама-қаршилик. Яъни, олдинги олинган билимлар билан янги ўрганилаётганлари орасидаги қарама- қаршиликлар;

3. Обектив реалликнинг ўзидаги қарама-қаршиликлари. Ўқувчилар олдига муаммо қўйилади. Уни ҳал этиш учун ўқувчилар кичик

гуруҳларга ажратилади. Ҳар бир гуруҳ ўз фикрини баён этади ва уни асослайди. Нотўғри фикрлар танқид қилинмайди. Тўғри фикрлар эса инобатга олинади. Энг тўғри деб топилган жавоб рағбатлантирилади. Ўқитувчи жавобларни эшитиб хулоса қилади ва изоҳ беради. Унга техналогик харита ҳам тузилади.

ОЛИЙ МАТЕМАТИКА ДАРСИДА БЛОКЛИ-МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ

БЕРИШ. (I. Маълумотларга оид мажмуи) Фатхуллаев Ф., Раҳмонов С., Қипчакова Р (СамДАҚИ).

Математикани ўқитишнинг асосий мақсади бўлиб, ўқувчиларда қўйилган

масалани еча олишларини, мантиқий ва ички ҳис билан фикрлашларини шакиллантириш ҳисобланади. Математикани ўрганиш учун сарфланадиган ўқув вақтини шартли равишда икки қисмга ажратиш мумкин, булар: назарий қисмини ўрганишга ва назарияни амалиётга тадбиқ этишга сарфланадиган, яъни мисол ва масалаларни ечишдир. Кўп ҳолларда мисол ва масалаларни ечишга вақт етишмайди. Шунинг учун ўқитувчи одатда, бир ёки икки қадамда бажарилиб ечиладиган мисоллар билан чекланиб қолади ва бу равишда ечилган мисол ва масаладан кейин талабанинг фикрлашини ривожланиши ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Бундан ташқари ажратилган вақтнинг танқислиги эса ностандарт мисол-масалаларни ечимини қидиришга имконият бермайди.

Бу муаммони ечишда ўқув материалини ўрганишнинг йирик блокли методи(усули)дан фойдаланиш мумкин. Уни жадвал кўринишда қуйидагича ифодалаймиз.

1- курс. 3- блок. Интеграл ҳисоб. 16 соат. 2Б 3Б 4Б

1М 2М 3М 4М 5М 6М 7М 8М 9М

5М –Рационал функцияларни интеграллаш I. Маълумотларга оид

мажмуи II. Амалиётга оид

мажмуи (ўз устида ишлаш)

III. Амалиётга оид мажмуи (малакани ишлаш ва билимни

текшириш) I. Маълумотларга оид мажмуи (цикл).

Таянч тушунчалар бўйича билимларни такрорлатиб ва текишириб бўлгандан сўнг, янги мавзуни маъруза (лекция) шаклида беришга ўтилади.

258

Бунда дидактик бирликларни йириклаштириш рўй беради ва шунинг учун, таянч конспектлар, жадваллар ва кўргазмали воситаларни қўллаш маъқул бўлади. Ўқитишнинг техник воситали хонаси мавжуд бўлса, видеопроектордан фойдаланиш мумкин. II. Амалиётга оид мажмуи (ўз устида ишлаш).

Мақсад қўйилади, таянч мисол-масалалар ажратилади, ўқитувчи ва ўқувчининг фаолияти режалаштирилади. Ўқувчилар матн билан ишлайдилар ва назорат саволларига жавоб берадилар. Бу дарсда малака ва маҳоратни ишлаш боради. III. Мустақил иш ўтказиш. 5М. Рационал функцияларни интеграллаш 5М модулнинг мақсади:

- Таълимий – рационал функциялар ва рационал функцияларни интеграллаш ҳақида тушунча бериш, уларни интеграллаш усулларини кўрсатиш.

- Ривожлантирувчи – ечиш усулига қараб рационал функцияларнинг интегралларини таснифлай олишни шакллантиришга йўналтириш, бу усулларни қўллашга ўргатиш. Математикага оид савияни, мантиқий фикрлашни ривожлантиришга ёрдам бериш.

- Тарбияловчи – рационал функцияларни интеграллашга қизиқишни ўйғотиш, коллективчилик ҳиссини, ўзини назорат этиш, масъулиятли бўлишликни тарбиялаш, 5М модулнинг дарс турлари:

- Ўрганиш ва янги билимларни дастлабки мустаҳкамлаш дарси. - Рационал функцияларни интеграллашда маҳорат ва малакаларни ишлаш. - Дастлабки даражада билимларни текшириш ва баҳолаш.

5М модулда таълим бериш метод(усул)лари: - қисман қидиришга оид; - репродуктивли (эсда қолган нарсани тасвирлашга оид); - тизимли (системали) умумлаштириш.

Таълимий фаолиятни ташкил этиш шакиллари: - якка тартибдаги, - фронталли (умумий), - жуфтликда ишлаш, - гуруҳ ҳолидаги, - ўзини-ўзи текшириш, - ўзаро текшириш, - жамовий (коллектив) ҳолда таълим олиш усуллари.

Дарсни жиҳозлаш: мисол-масалалар, дарсликлар, қўшимча адабиётлар, балларни ҳисобга олиш варағи, маълумотномалар. Ўқитишнинг техникавий воситали хонаси бўлса, видеопроектор. Модулнинг режаси:

1. Ташкилий қисм. Мақсадни қўйиш, мотивациялаш. 2. Таянч тушунчаларни эсга тушириш, уйга вазифани текшириш. 3. Янги мавзуни ўрганиш. Маъруза. 4. Ўз устида ишлаш. Янги материални мустаҳкамлаш:

259

а) қайта эслаш даражасида. б) билимни ижодий қўллаш ва ўзлаштириш даражасида. 5. Билимни текшириш ва баҳолаш.

Маъруза. Санани ёзинг. Мавзу: Рационал функциялар (касрлар)ни интеграллаш. Мақсади:

1. Янги мавзуни ўзлаштиришга тайёрлаш. 2. Рационал фукнцияларни интеграллаш ҳақида тушунча бериш; уларни

интеграллашнинг методлари(усуллари)ни кўриб чиқиш. Дарснинг бориши Ўқитувчи: Бу дарсимизда биз яна бир интегрални ҳисоблаш билан

танишамиз, яъни рационал функцияларни интеграллаш. Интегрални интеграллашнинг бир нечта усулларини кўриб чиқамиз. Бу мавзу долзарб бўлиб, ундаги маълумотлар бошқа турдаги интегралларни ҳисоблашларда, математиканинг бошқа бўлимлари бўлган операцион ҳисобда, комплекс ўзгарувчили функциялар назариясида учрайди.

Сизнинг олдингизда қуйидагича вазифа турибди – маърузани тинглаб бўлиб, дарслик билан ишлаб, интегралларни ҳисоблашга оид мисолларни ечиб, бундай интегралларни ҳисоблашдаги билим ва маҳоратни кўрсатиш. Дарснинг ҳар бир босқичида 1 дан 5 гача бўлган баллар қўйилади ва охрида уларни жамлаб, якуний баҳо чиқарилади.

Аудиторияга қуйидаги саволларга жавоб бериш сўралади: “Аниқмас интегралларни ҳисоблашда қандай усулларни биласиз?”, “Қандай функция ва ифодаларнинг интегралларини ҳисоблашни биласиз?”.

Янги мавзу баёни. Янги мавзуни баёни бўйича ўқитувчининг умумий хулосаси. 1. Тўғри ва нотўғри рационал касрлар. Нотўғри рационал касрни бутун

қисмини ажратиш, яъни бутун рационал ифодага (ёки кўпҳадга) ва тўғри рационал касрга ажратиш.

2. Энг содда рационал касрлар. Уларнинг 4 та тури ва интеграллари. 3. Тўғри рационал касрни оддий касрлар йиғиндисига ёйилмасида

номаълум коэффициентларни топишнинг икки усули. Модулнинг 1-босқичи тугайди.

Адабиётлар. 1. Жданова Л.Г. Психологические проблемы периода молодости: учебно-методическое пособие. Самара: ПГСГА, 2012. 116 с.

ОЛИЙ МАТЕМАТИКА ДАРСИДА БЛОКЛИ-МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ БЕРИШ. (II. Амалиётга оид мажмуи)

Фатхуллаев Ф., Хамзаева Д., Сувонова Н. (СамДАҚИ).

Ўқув материалини ўрганишнинг йирик блокли методи, вақт танқислиги муаммосини ҳал этиш имкониятни яратади. Маълумотларга оид мажмуи (цикл) бажарилгандан сўнг, модулнинг амлиётга оид мажмуини бажаришга ўтилади [1].

Ўз устида ишлаш Мақсад: дарслик ва қўшимча адабиётлар билан мустақил равишда шуғулланиш кўникмалари машқини олиш.

260

Вазифа: дарсликни ишлаш, назорат саволларига жавоб бериш. Доскага учта талаба чиқарилади, улар билан уйга берилган вазифалар

текширилади, аудитория эса оғзаки ишлайди.

1-талаба бажаради:

2-талаба бажаради:

3-талаба бажаради: Қолганларга қуйидаги саволларга жавоб бериш сўралади: “Аниқмас

интегралларни ҳисоблашда қандай усулларни биласиз?”, “Қандай функция ва ифодаларнинг интегралларини ҳисоблашни биласиз?”.

Бу, барча интегралларда параметрлар ҳам қатнашиши мумкин. Уйга вазифадан бу учта интегрални танланиши, янги мавзуни ўрганишда

долзарб бўлиб ҳисобланади. Дарслик бўйича мустақил тайёргарлик олиб борилади, бу вақтда ўқитувчи

айрим ўқувчиларга якка тартибдаги ёрдамини беради. Ўқитувчи назорати остида ўқувчилар дарсликдан 1-7та мисол-масалаларни

тўла текшириб чиқишади. Қуйидаги №1419, 1444-1453- мисоллар, рационал касрларни оддий касрларга ажратишнинг 4 та турига асосан гуруҳланади. Бу вазифа бажарилиб бўлгандан сўнг, мисол-масалаларни ечишга ўтилади. Доскада №1444- мисол бажарилади. Қолганлар гуруҳ бўлиб ишлайди.

Рационал касрларни оддий касрларга ажратишнинг 4 та турига асосан

гуруҳлаш (махраждаги кўпҳаднинг илдизи ҳақиқий оддий илдиз, ҳақиқий каррали, комплекс оддий илдиз, комплекс каррали бўлганда).

261

Гуруҳларда мисолларни ечиш:

1-гуруҳ: №1, 8; 2-гуруҳ: №2, 7; 3-гуруҳ: №3, 6; 4-гуруҳ: №4, 5. Ҳар бир гуруҳдан биттадан ечилган мисолнинг ҳимояси. Гуруҳ

консультанти бажарилган ишга қараб ҳар бир аъзога, 1 дан 5 гача бўлган балларни қўяди.

Мустақил иш Интегрални ҳисобланг:

1-вариант:

2-вариант:

3-вариант:

4-вариант: Мустақил ишни текшириш. Баҳолаш: балларни жамлаш ва якуний баҳони

қўйиш. Ўқитувчи: қўшимча адабиётдан фойдаланиб, доскага 10 та мисол ёзинг ва уларни ечиш усулига қараб гуруҳланг.

Ўқувчилар доска олдига чиқиб, 10 та мисол ёзадилар. Ўқитувчи: Бу мисоллар сизларга уйга вазифа сифатида берилади ва қолдириб кетилган мисол-масалалар ҳам қўшиб ечилади.

Модулнинг якуни. Адабиётлар.

1. Олий математика дарсида блокли-модулли таълим бериш. (I. Маълумотларга оид мажмуи). 2015 й.

2. Якунин В.А. Педагогическая психология: учебное пособие. СПб. : Изд-во Михайлова В.А.: Полиус, 1998. 639 с.

262

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИТЛИ ЁШЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА НОДАВЛАТ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ҲАМКОРЛИГИ

Х.Х. Хайдарова (СамДАҚИ).

Президентимиз бугунги кун ёшларига “ ... ўзлигини, кимларнинг авлоди эканини англаган, замонавий илм-фан ва касб-ҳунарларни пухта эгаллаган ўғил-қизларимиз бугун мутлақо бошқача фикрлайди”- деб юқори баҳо бердилар. Дархақиқат, бугунги кун ёшларимиз нафақат моддий, балким интелектуал бойликка ҳам эгадирлар.

Ёшлар жамиятимизни ривожлантирувчи куч, ватанимиз келажаги, мамлакатимизнинг жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллаши айнан ёшларимизнинг юқори интелектуал салоҳиятга эга бўлишига боғлиқ. Ёшларини интелектуал салоҳиятларини намоён этиш, ривожлантириш мақсадида юртимизда изчил ислоҳотлар олиб борилмоқда. Хусусан, Президентимизнинг 2014 йил 6 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори бунинг яққол исботидир.“Таълим тўғрисида”ги қонун, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, “Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида”ги қонун ёшларимизда ҳам таълим, ҳам тарбия жараёнини мустаҳкамламоқда. Шунинг билан бирга иқтидорини ва истеъдодини намоён этишга имконият бермоқда. Бунга мисол қилиб, “Сиз қонунни биласизми?”, “Тафаккур синовлари”, “Конституция билимдони”, “Юрт келажаги” каби кўрик танловлар минглаб ёшлар иқтидорини намоён этишга кўмаклашди.

Биламизки, бундай авлод жамият келажагини белгилаб берувчи асосий кучдир. Интелектуал салоҳиятли ёшларни шакллантиришда нафақат таълим муассасалари балки нодавлат ташкилотларининг роли, уларининг ўзаро ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки бугунги кунда мамлакатимизда демократик фуқаролик жамияти қуриш жараёнида давлатнинг вазифалари босқичма-босқич нодавлат, нотижорат ташкилотлари зиммасига ўтказилмоқда.

Интелектуал салоҳиятли ёшларни шакллантиришда нодавлат ташкилотлари ҳамкорлигининг яхлит педагогик тизимини яратиш ва ҳамкорлик самарадорлигини оширишга хизмат қилувчи илмий-методик тавсиялар ишлаб чиқиш катта аҳамият касб этади.

Мамлакатимизда соғлом авлодни дунёга келтириш ва тарбиялаш ишининг самарадорлигини оширишда давлат ва нодавлат ташкилотларининг ўзаро ҳамкорлигини таъминлашга қаратилган муҳим чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган “Жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги (1991 йил, 15 февраль), “Нодавлат, нотижорат ташкилотлари тўғрисида”ги (1999 йил, 14 апрель), “Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги (1999 йил, 14 апрель) каби қонунлар бунинг исботидир.

Нодавлат ташкилотларнинг ўз-ўзини молиявий таъминлаш, иш шаклининг якка тартиблиги, аҳолини қамраб олиш чексизлиги, касбга йўналтириш кенглиги, бошқариш ва ташкил этишнинг янги шакли,ривожланиш ва ўсиш динамикасининг юқори даражаси, фаолият турининг хилма-хил ва кенглиги, фаолият жараёнига иштирокнинг ихтиёрийлиги ва натижанинг самарадорлиги

263

каби ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар ушбу хусусиятга кўра давлат ташкилотларидан фарқланади.

Нодавлат ташкилотлар ҳамкорлигида интелектуал ёшларни шакллантириш учун қуйидагича тадбирлар олиб бориш лозим:

1. Талабаларни қизиқишига кўра йўналтириш ҳамда шарт-шароитлар билан таъминлаш;

2. Фан, таълим, санъат, маданият соҳасида болалар ижодкорлигини (санъат, ганч, керамика, ашула ва рақс ва бошқаларни) қўллаб-қувватлаш;

3. Ёшларнинг интелектуал салоҳиятларини кўрсатишга тўсқинлик қилувчи турли ноахлоқий хатти-ҳаракатлар, иллатларга қарши нафрат ва кураш ҳиссини шакллантирувчи чора-тадбирлар (гиёҳвандлик, кашандалик, турли оқимларга кириб қолиш, пала-партиш ҳаёт кечириш ва б.қ.);

4. Ногирон ёшларни қўллаб-қувватлаш, соғломлаштириш ишларига кўмак бериш, зеро, улар ҳам қолган тенгдошлари сингари интелектуал салоҳиятга эга бўлиб, жамиятимиз равнақига ўз ҳиссаларини қўшишлари лозим.

Ёшларнинг интелектуал салоҳиятини оширишда нодавлат-нотижорат ташкилотлари билан ҳамкорликда ишлаш ишнинг самарадорлигини оширади. Ишнинг изчил ва босқичма-босқич амалга оширилиши эса юқори интелектуал салоҳиятга эга бўлган ёшларимизни шакллантириб беради.

ЎСМИРЛАРНИ ИНТЕЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ БЎЛИБ ШАКЛЛАНИШИДА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИНГ ЎРНИ

Х.Х. Хайдарова (СамДАҚИ). Қ.О. Эргашева (ҚаршиДУ).

Республикамизда бозор муносабатлари билан боғлиқ ҳолда оқилона маънавий меъёрларга асосланган янгича турмуш тарзи қарор топмоқда. Бу жараён, табиийки, ўта мураккаб жараён бўлиб, муайян зиддиятларни бартараф этиш, истиқлол берган имкониятларни тадрижий равишда рўёбга чиқариш асосида шаклланмоқда. Хорижий, мустақил ҳамдўстлик давлатлари тажрибалари ва Республикамизда муаммонинг назария ҳамда амалиётдаги ҳолатини ўрганиш ва таҳлил қилиш, умумий ўрта таълим мактабларидаги ўсмирлар турмуш тарзини модернизациялашнинг ижтимоий-экологик жиҳатларини ўрганиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бўлиб, кўлам жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга вазифаларидандир. Мазкур вазифани ижобий ҳал этиш йўлида олиб борилаётган ишлардан келиб чиқиб қуйидагича тўхтамга келиш мумкин:

1. Ўсмирлар турмуш тарзи ижтимоий жараёнлар ичида энг турғун, ташқи таъсирга кам берилувчи ҳодиса бўлиб, унинг объектив ва субъектив омиллар уйғунлигида ўзгаришни бошидан кечириши табиий жараёндир. Бунда турмуш тарзининг субъектлари бўлган ўсмирларнинг ички оламига таъсир қилиб, онг тушунчалари, тафаккур тарзини янгилашга катта эҳтиёж сезилади.

2. Ўсмирларнинг соғлом турмуш тарзини қарор топтиришда биринчи навбатда ўсмирларнинг ҳаётга муносабати, янгиликнинг моҳиятини тушуниб, унинг афзаллигига ишонч ҳосил қилишига эришиш асосий маънавий-ижтимоий омил ҳисобланади. Бунда, биринчи навбатда ўсмирлар руҳининг таъсирчанлик хусусиятига асосланиш лозим, шундан сўнг унга мос ҳолда таъсир воситаларини қўллаш тақозо қилинади.

264

3. Ўсмирларнинг турмуш тарзининг соғломлиги бевосита уларнинг тафаккурининг соғломлиги билан узвий боғлиқ. Ўсмирларда ҳамда уларга боғлиқ ижтимоий тизимда соғлом тафаккурни шакллантириш орқали соғлом турмуш тарзини қарор топтиришга йўл очиш билан бирга ўсмирларнинг тафаккурини соғломлаштиришга ижобий таъсир кўрсатади.

4. Ўсмирнинг ўз шахсий, шунингдек, ижтимоий ҳаётига нафақат жисмоний, балки улкан ижтимоий – маънавий қадрият сифатида муносабатда бўлиб, уни шу асосда ташкил этиши сиҳат саломатлик маданиятини қарор топтиришни тақозо қилади.

5. Ўсмирларнинг соғлом турмуш тарзини модернизациялаш ва эҳтиёжларини қондиришнинг оқилона меъёрларига суянган ҳолда ҳаёт кечириши муҳим стратегик аҳамиятга эгадир. Табиийки, бу ғоялар ўсмирнинг онги, дунёқараши ва муносабатларини ўзгартириш ва мунтазам бойитиб бориш негизида рўёбга чиқади. Президентимиз И.А. Каримов бу қадриятларни умумлаштириб уларни ҳаёт фалсафаси деб баҳолайди. “Соғлом ҳалқ, соғлом миллат” ғоясининг мамлакатимизда тантана қилиши учун курашиш ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчи эканлигини алоҳида таъкидлайди. Шу муносабат билан ўсмирларнинг ўз соғлиғини сақлашга тўғри ва масъулиятли ёндашиши, соғлом турмуш тарзи, ўз ҳаётий фаолиятини оқилона ташкил этиш, саломатлик маданиятини юксалтиришга, жисмоний ва маънавий жиҳатдан уйғун камол топишга йўналтирилган социологик тафаккуга эга бўлишга чақиради.

Ўсмирлар турмуш тарзини модернизациялаш ва ижтимоий-экологик жиҳатларнинг ўсмирлар турмуш тарзини соғломлигини таъминлашдаги аҳамияти юзасидан қуйидаги тавсияларни бериш лозим.

- Ёш авлоднинг ўсмирлик даврини қамраб олувчи йилларининг ҳар бирида турлича хусусиятлар намоён бўлади. Шу сабабли Ўсмирлар турмуш тарзини модернизациялашда ўсмирларнинг ёши ва жинсига кўра тадқиқот олиб борилиши ва шунга кўра ёндашилиши керак.

- “Маҳалла – оила – мактаб – мактабдан ташқари муассасалар” ҳамкорлиги остида ўсмирларнинг турмуш тарзини ижтимоий – экологик жиҳатдан янгилик киритиб бориш лозим. Яъни ишбу тизим ҳамкорлигида ўсмирларнинг гигиеник тоза ҳамда соғлом муҳитда яшашини назорат қилиш, қулай шароит яратиб бериш учун чора-тадбирлар олиб бориш зарур.

- Турмуш тарзи субъекти ҳисобланаётган ўсмирнинг маънавий тарбиясини оқилона ташкил этишга алоҳида эътибор бериш керак. “Соғлом танда – соғ ақл” тамойилидан келиб чиқиб, републикамиз ўсмирларининг ўз саломатлигини тиклаш юзасидан шахсий дастурига эга бўлишига, унда шахсий саломатлик маданиятининг жамият умуммаданияти билан уйғун қарор топишига, ҳар бир ўсмирнинг ўз саломатлиги ҳақида шахсан ўзи ғамхўрлик қилишини таъминлаши, шу билан жамият фаровонлигига ўз ҳиссасини қўшишига эришиш зарур. Зеро бугунги кундаги ўсмирлар турмуш тарзининг соғломлик даражаси – 10-30 йилдан кейинги соғлом жамият кафолатидир.

- Ўсмирларни турмуш тарзини модернизация қилиш учун дастлаб уларнинг тафаккурига ўзгартириш киритиш лозим. Ўзининг соғлиғи, турмуш тарзи ҳақида қайғуриш хиссини уйғотиш керак. Тафаккуридаги ўзгариш ўсмирни ўсмирлик давридан осон ўтиб олишига ёрдам беради. Тафаккуридаги

265

ўзгаришларни эса оила-мактаб-соғлиқни сақлаш бўйича мутасадди ташкилот ва идоралар-психологлар – социологлар ҳамкорлигида амалга ошириш мумкин.

- Ўсмирлар турмуш тарзининг асослари даставвал оилада юзага келиб, кейинчалик ўсмир ҳаёти давомида унинг намоён бўлиш қонуниятидан келиб чиқиб, оилада чинакам маънодаги демократик тартиб – қоидаларни тадбиқ этиш зарурияти туғилади. Бинобарин, оилани соғломлаштирмай туриб, ўсмирларда оқилона турмуш тарзини тасаввур этиб бўлмайди. Бу нарса объектив тарзда оилавий муносабатларнинг табиати ва мазмуни, оила маънавияти, оила иқтисодига боғлиқ бўлади. Шуни назарда тутиб, оилавий турмуш муносабатлари мазмунининг маънавий негизларини, ўз навбатида оила аъзолари ўртасидаги муносабатларнинг тўғри таъминланиши, оилавий турмуш муносабатлари муаммоларини ижобий ҳал этиш соҳасидаги фаолиятни янада кенгайтириш лозим. Шунинг учун мазкур муаммо юзасидан конкрет социологик тадқиқотлар ўтказиш, уларнинг натижаларини умумлаштириш, мутасадди ташкилотлар диққатига ҳавола қилиш уни ҳал этиш тизимини вужудга келтириш ва амалий йўлга қўйиш керак.

РЕЧЕВАЯ ЗАРЯДКА НА ЗАНЯТИЯХ НЕМЕЦКОГО ЯЗЫКА

Г.М. Ахмедова; магистрант М.Н.Хайдаров (СамГАСИ).

В настоящее время имеется ряд методических работ, в которых затрагиваются актуальные вопросы обучения иностранному языку. Среди них следует отметить именно те работы, которые посвящены проведению различных языковых упражнений при обучении иностранному языку. К подобным языковым упражнениям можно отнести проведение речевой зарядки.

Речевая зарядка, которая начинается с первой фразой преподавателя, должна проводиться правильно, четко, в добром темпе, что важно для любого преподавателя. Студенты обычно непосредственно и быстро улавливают тон преподавателя, его произношение и сами настраиваются на этот же лад. Невнимательное отношение к проведению речевой зарядки безусловно влияет не только на проведение самого занятия, но даже и на настроение самих студентов, от которого зависит дальнейший ход занятия. В связи с этим мы попытаемся описать в настоящей статье некоторые моменты проведения речевой зарядки, которые практикуются нашими преподавателями на занятиях немецкого языка.

Что имеется в виду под словом речевая зарядка? Из каких этапов может состоять речевая зарядка? Как она проводится? Какие формы и приемы используются при проведении речевой зарядки на

занятии? Главная речевая зарядка ввести студентов в иноязычную атмосферу.

Чтобы создать иноязычную атмосферу, нужно выполнить упражнения, которые способствовали бы постепенному переходу к основной части занятия. Эти упражнения проводятся по этапам и в каждом этапе они изменяются и расширяются. Рассмотрим эти упражнения.

Первый этап речевой зарядки строится на основе диалога между преподавателем и студентами:

266

Lehrer: Wer hat heute Ordner? Student: Ich bin heute Ordner. Как показывает практика, этот вариант опроса может расширяться путем

ввода других выражений, путем синонимической замены: L: Wer hat heute Gruppendienst? St: Ich habe heute Gruppendienst. Умелое использование приведенных в речевой зарядке способствует не

только развитию устной речи студентов, но и постепенно вводит их в иноязычную атмосферу. Использованные примеры беседы-диалога преподавателя со студентами имеют воспитательной значение.

На втором этапе речевой зарядки преподаватель проверяет выполнение домашнего задания. К опросу домашнего задания может быть привлечен не только один студент, но и целая группа, т. е. активизируется вся аудитория. Этот этап построен, как и диалог.

На данном этапе используются различные варианты диалога между преподавателем и студентами. Приведем несколько вариантов.

I вариант: L: Welche Hausaufgaben haben Sie für heute? St: Wir haben für heute folgende Hausaufgaben: den Text “Ich bin Student”

lesen und ubersetzen, die unbekannten Wörter und Wendungen aus den Text herausschreiben und auswendig lernen, auf die Fragen zum Text antworten.

II вариант: L: Welche Hausaufgaben haben Sie für heute vorbereitet? St: Wir haben für heute folgende Hausaufgaben vorbereitet: Wir haben den Text

“Wir sind Studenten” gelesen und ubersetzen die unbekannten Wörter herausgeschrieben und auswendig gelernt.

L: Welche Übungen haben Sie für heute gemacht? St: Wir haben für heute Übungen 1, 2, 4, 7 vorbereitet. L: Wie haben Sie diese Übungen vorbereitet: St: Wir haben die Übungen 1, 2 schriftlich und die Übungen 4, 7 mündlich

gemacht. Проведенные варианты отличаются друг от друга не по содержанию, а по

форме построения. Все эти варианты с частичными дополнениями или же изменениями проводятся до начала основой части занятий. Но какой из этих вариантов использовать, решает сам преподаватель. При этом нужно учитывать уровень знаний студентов, степень владения языком.

После двух проведенных начальных этапов начинается третий этап речевой зарядки. На данном этапе выполняются различные речевые упражнения. Этот этап должен быть органически связан со всеми этапами занятия стать его неотъемлемой частью. Содержания и форма речевых упражнений на данного этапе зависит от цели и содержания данного занятия, разумеется от этапов обучения и уровня знаний студентов. Преподаватель, вводя студентов в языковую атмосферу, вызывает у них интерес к языковому материалу. При проведении таких речевых упражнений преподаватель использует различные формы и приемы. Какие из этих форм и приемов используются при проведении определенного занятия, это решается самим преподавателем в зависимости от цели и содержания данного занятия.

267

Наиболее эффективной формой, которая часто практикуется при выполнении различных упражнений является диалог. Именно диалог дает возможность активизировать языковой материал, подготовить студента к применению данного языкового материала в речи. Такой вид речевых упражнений, принято называть речевой подготовкой или речевой зарядкой. Приведем пример проведения занятий по газете. После проведения оргмомента, преподаватель организовал речевую зарядку: Подобная речевая зарядка строится следующим образом:

L: Was liegt auf dem Tisch? Welche Zeitungen liegen auf dem Tisch? Подобная речевая зарядка, которая проводится при работе с газетой,

безусловно служит как бы вступлением к основной части занятии. Однако постоянное проведение подобной речевой зарядки

нецелесообразно, так как она носит односторонний характер, т. е. вся активность и инициатива лежат на стороне преподавателя. Однако, эту инициативу следует передать самому студенту. В процессе работы над специальной литературой студенты могут задавать преподавателю следующие вопросы:

L: Was für ein Buch ist das? Ist das ein Roman oder eine Novelle? Wie heist dieser Roman? Wer ist der Autor dieses Romanes? Данные вопросы способствуют развитию навыков устной речи у

студентов. В речевой зарядке имеют большое значение высказывания в форме

монолога. Студенты рассказывают о событиях минувшего дня, о международном положении, о спортивной жизни страны, о кино, театре, о спорте. Эти формы часто варьируются, на одном и том же занятии можно использовать ту или иную форму.

В данной статье мы остановились лишь на некоторых формах и приемах проведения речевой зарядки. Правильный подбор тех или иных форм и приемов проведения речевых зарядок безусловно окажет практическую помощь при организации самого урока (занятия).

МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАДБИРЛАР ТАЪСИРЧАНЛИГИ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ УСУЛЛАРИ ҲАҚИДА

Н. Ҳаққулов (СамДАҚИ), ўқитувчи З.Холмурадова (СамДУ 2-сон Академик лицей).

Мустақиллик йилларида бошланган миллий қадриятларни тиклаш,

ўзликни англаш, миллий ғояни шакллантириш ва миллий мустақиллик мафкурасини мустаҳкамлаш, халқнинг маънавий ҳаётида ўзбекона анъаналарни тиклаш каби хайрли ишларни изчил, босқичма-босқич ва тизимли равишда давом эттириш ва ушбу ишни сифат жиҳатдан янги даражага кўтариш, унинг самарадорлигини оширишга ҳар томонлама кўмаклашиш олдимизда турган муҳим вазифалардан.

268

Бугунги ахборот асри ва глобаллашув жараёнида, ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамиятини қураётган мамлакатимизда ёшларнинг ўрни, нуфузи беқиёс.

Шундай экан тадбирлар таъсирчанлигини ошириш учун ёшлар ўртасида кўрик-танловлар, фестиваллар, ижодий йиғилишлар, самарали ўқув-семинарлар ўтказиш лозим. Бундан ташқари ёшлар учун бугунги кунда долзарб бўлган мавзуларда матбуот анжуманларини ташкил қилиш ва кенг жамоатчилик эътиборига ҳавола этиб бориш, жамиятда ўз ўрнини эгаллаган тенгдошлари билан суҳбатлар ўтказиш бугунги кунннинг талабидир.

Тадбирлар таъсирчанлиги ва самарадорлигини оширишда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Қонунлари ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов асарларини ҳамда улуғ мутафаккир- алломаларимизнинг илмий-маънавий меросларини аҳоли орасида кенг тарғиб қилиш, тарғиботчи-нотиқлар гуруҳини шакллантириш, уларнинг фаолиятини намунали йўлга қўйиш ва барча йўналишлари бўйича турли йўналишдаги лойиҳаларни амалга оширишда жонбозлик кўрсатаётган фаолларни рағбатлантириш, тарғиботчи-нотиқлар гуруҳи аъзоларининг сиёсий, маънавий, ижтимоий жараёнлардаги фаоллигини ошириш, уларнинг ижтимоий ва сиёсий аҳамиятга эга бўлган ташаббуслари ва изланишларини қўллаб-қувватлаш, соғлом рақобат муҳитини шакллантириш муҳим аҳамиятга эгадир.

Асосан ўсиб келаётган ёш авлод ҳар томонлама етук кадр бўлиб етишиши учун кўмаклашиш, қулай шарт-шароитлар яратиш, бу эса ўз навбатида оиланинг соғлом муҳитига чамбарчас боғлиқдир.

Келажагимиз соҳиблари бўлмиш ёшлар тарбиясига масъулият билан ёндашиш, замонавий тафаккурга таяниб яшайдиган баркамол шахс, комил инсонни тарбиялашда аждодларимиз бебаҳо меросини ўрганиш, уларнинг ҳаёти ва қилган эзгу ишларидан сабоқ олиш шу тариқа улар қалбида фидойилик ва ватанпарварлик, миллий истиқлол ғоясига содиқлик билан тадбирлар таъсирчанлиги ва самарадорлигини ошириш мумкин.

Жумладан, 2015-йил “Кексаларни эъзозлаш йили” га бағишлаб, миллий байрамлар муносабати билан таълим муассасасида ташкил этилган маънавий-маърифий, адабий тадбирларда кексаларнинг таклиф этилиши ҳамда “Икки авлод” анъанаси асосида учрашув ва суҳбатлар уюштирилиши – амалга оширилаётган хайрли ишларимиздан биридир. Кекса авлод вакилларига ҳурмат, уларни қадрлаш, ғамхўрлик қилиш ва энг муҳими, икки авлод ўртасидаги маънавий боғланиш, бу асосида эса, ўзбекона миллий анъаналарни сақлаш ва қарор топтириш ётади.

Биз – бугунги зиёлилар миллий мустақиллигимиз равнақи йўлида эришилган оламшумул ютуқларни тарғиб қилишда энг олдинги марраларда юрадиган одамлармиз. Қаерда бўлмасин – меҳнат жамоасидами, ёшлар ўртасидами, маҳалла-кўйдами – бундан қатъий назар, биз – маънавиятчилар, тарғиботчилар Ўзбекистоннинг ўзига хос ва ўзига мос тараққиёт йўли – ўзбек моделининг мамлакатимиз учун ҳал қилувчи бир пайтда энг тўғри, энг оқилона йўл сифатида танланганини, ўтган йиллар давомида бу йўл юртимизда яшаётган ҳар қайси инсон, ҳар бир оила, бутун жамиятимиз ҳаётида синовдан ўтиб, амалда ҳар томонлама ўзини оқлагани ва бугунги кунда амалий

269

натижасини бераётганини аҳоли ўртасида ўтказиладиган ташвиқот-тарғибот ишлари, жонли суҳбат ва мулоқотларнинг асосий йўналиши, деб қабул қилишимиз зарур.

TALABALARI BILIM VA KO’NIKMALARINI RIVOJLANTIRISHDA

MANZARA ISHLASH BO’YICHA MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL

ETISHNING O’RNI Xoliqov J.T, Qahorov M , Qo’shatov T. Sh. Rahimov A.A. (Sam.DU).

Tasviriy san’at darslarida manzara ishlash mashg’ulotlari bo’yicha mustaqil

ishlar mavzulari o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib bunda talabalar atrofdagi narsa va hodisalarni o’ziga qarab tasvirlash layoqatiga ega bo’lish bilan bir qatorda xotira, tasavvur va xayoldan rasm chizishlari asosida yetarli bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lib boradi. Talabalarning bunday darajaga erishishlarida mavzu bo’yicha berilgan o’quv soatlari yetishmaydi. Bunday vazifalarni akademik soatlar hisobiga o’rganish bo’lajak rassom-pedagoglar tayyorgarligi uchun yetarli emas. Shunday ekan bu mavzu bo’yicha talabalar bilimini oshirishda mustaqil ishlarning ahamiyati juda katta bo’lib qolmoqda.

Tasviriy san’at darslarida manzara ishlash mashg’ulotlari bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil etish quyidagi shakillarda olib borilishi ko’zda tutilgan.

1. Bevosita o’qituvchi rahbarligida o’quv xonalarida bajariladigan ishlar;

2. O’quv soatlaridan tashqari vaqtda (uyda, shahar va qishloq ko’chalarida, hayvonot bog’ida va. h. k.) bajariladigan ishlar;

3. Yozgi plener (ochiq havoda rasm ishlash) amaliyoti davomida bajariladigan ishlar;

4. Turli tasviriy san’at to’garaklarida, ko’rgazmalarda va qadimiy ziyoratgohlarga tashriflar vaqtida bajariladigan ishlar va.h.k. Mustaqi ishlar o’quv soatlaridan tashqari vaqtda qoralama va ranglavhalar

bajarish uchun eng yaxshi imkoniyat yaratadi. Yuqoridagi shakillarda tashkil etilgan mustaqil ishlar talabalarda turli

mavzularni, holatlarni o’rganishda, kuzatuvchanlikni o’stirishda, ko’ruv idrokini boyitishda, tafakkur va ijodiy qobiliyatni rivojlantirishda va turli materiallar hamda turli texnikaviy ishlash usullari malakalarini oshirishda katta ahamiyatga ega.

Mustaqil ishni tashkil etish va talabalar ishining samarasi, bir qator sharoitlarga bog’liq bo’lib bulardan quyidagilarini aytishimiz mumkin.

1. Talabalarning manzara ishlash mavzusi bo’yicha mustaqil ishini o’qituvchi tomonidan asta-sekin, oddiydan murakkabga borish asosida metodik puxta o’ylangan rejaga muvofiq tashkil etilishi va bu jarayonga vaqtinchalik faoliyat deb qaramasliklari;

2. Talabalarning chizayotgan chizgilarining ma’nosini va ahamiyatini tushuntirish, doimiy ravishda chizishlari hamda faollik darajasi;

3. Talabalarni xotiradan, tasavvurdan va xayoldan rasm chizishni o’rganishlarini tashkil qilish.

Mustaqil ishlarni tashkil etishda o’qituvchining shaxsiy ibrati (chizib ko’rsatishi), darsdan tashqari vaqtdagi maslahatlari, mustaqil ishlarni ko’rgazma

270

qilish, talabalarning mavzu tanlashlariga yordamlashishi, fikr almashishlari ham o’rganuvchilarga ijobiy ta’sir qiladi.mustaqi ishlarni bir tizimga solish va doimiyligini ta’minlash maqsadida talabalarga ma’lum bir kunni tanlash kerakki, shu vaqtda ishning mazmuni, maqsadi aniq va tushunarli taqdim etilishi, metodik ko’rsatmalar berilishi lozim.

Mustaqil o’quv soatlarida qo’yilgan xato va kamchiliklar uchun o’qituvchi tomonidan berilgan tanbeh talabalarni mustaqil ishidan cheklash, o’z kuchiga ishonmasliklariga olib kelishi mumkin, o’ziga xos tajriba sifatida u yoki bu materiallardan foydalanishlarini qo’llab-quvvatlash ularning faolligini oshirish mumkinligini unutmaslik kerak. Shunday sharoitda ta’lim olgan talaba keying faoliyatida ham yuqori natijalarga erishadi deb o’ylaymiz.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Tasviriy san’at. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv

dasturi.-T., “Sharq”, 1999-y 2. Ibragimov X. I., Yo’ldoshov U. A., Bobomirzayev X. Pedagogik

psixalogiya.-T., “O’zbekiston faylasuflari” milliy jamiyati nashriyoti. 2009-y. 3. Komenskiy Y. A. Velikaya didaktika. Izbr. Ped. Soch.-Moskva: Uchpedgiz,

1955-y 4. R. Hasanov. KHKlarida tasviriy san’at mashg’ulotlarini takomillashtirish

yo’llari.-T., “o’qituvchi”, 1996-y

РЕШЕНИЕ ЛИНЕЙНЫХ СИСТЕМ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ

УРАВНЕНИЙ СПЕЦИАЛЬНОГО ВИДА Доцент Хусанов Б., cтудент Хайдаров Ш (СамГАСИ).

Рассмотрим систему дифференциальных уравнений

где –заданные функции, –неизвестные функции. Система

называется линейной системой дифференциальных уравнений. Задачей Коши для системы состоит в отыскании решения

, такое что , где t0 – заданное число

x0=(x1(0),x2(0),…, xn(0)) – заданный вектор. Обозначим

Тогда система (1) примет вид

Пусть вектор-функция и матрица-функция непрерывны на отрезке

, в точке . Тогда 1. Решение системы (2) с начальными условием существует

на всем отрезке ,

271

2. Решение задачи Коши системы единственно, то есть если – решения системы (2) с одинаковыми данными Коши (3), то на

всем отрезке . Ищем решение системы (1) по двум методам вариации произвольной

постоянной. По первомуметоду,зная общее решение линейной однородной системы,

ищется общее решение линейной неоднородной системы. Повторомуметоду строиться общее решение в форме Коши, используя интегральную матрицу соответствующего однородного уравнения.

Эти два метода проиллюстрируем на линейной системе вида:

Метод 1: На ряду с исходной системой (4) рассмотрим линейно-

однородную систему

Проинтегрируем систему (5), используя метод сведения системы к

одному уравнению. Для этого продифференцируем первое уравнение исходной

системы по , заменяя и их значения из системы (5) получаем

= 0. Интегрируя полученное уравнение, находим .

Подставляя найденное в первое уравнений системы (5), находим

. Таким образом – общее решение

системы (5). Ищем решение неоднородной системы (4) в виде

где – некоторыедифференцируемы функции. Подставляя предполагаемое решение в систему (4) и произведя соответствующе сокращения получим

Откуда находим .Следовательно

. Подставляя найденное

в соотношение (6), получим общее решение системы (4):

Метод 2: Из общего решения (5) находим интегральную матрицу

272

Найдем нормированную интегральную матрицу . Так как матрица кооэффициентов системы (5) непрерывна на всей числовой

прямой то в качестве может быть взято любая точка числовой прямой.

Найдем , тогда . Следовательно

. Ищем общее решение системы

(4) в форме Коши т.е. как решение задачи Коши с произвольными постоянным начальним вектором. Итак найдем решение системы векторного уравнения (4) с

начальным условием , где – произвольный

постоянный вектор. Решение ищем в виде:

где .

Из начального условия, так как имеем . Подставляя предполагаемое решение в систему (4) и учитывая,

что , где получаем

Следовательно общее решение в форме Коши выражается формулой

Из формулы (7), так как получаем

где

Таким образом общее решение системы (4) в форме Коши имеет

вид:

(8)

273

С помощью полученного решения (8) может быть решена любая задача

Коши, путем замены и конкретными числами Литература

[1] Ф. Хартман «Обыкновенные дифференциальные уравнения», Из-во «Мир», 1970г.

BIR ZARRALI SISTEMAGA MOS TAQSIMOTNING BA’ZI

XOSSALARI J.X.Xudoyqulov., X.Z.Usmonov – magistrant SamDU

Z.Q.Xamidova - talaba SamDAQI

Kvant mexanikasi mikroskopik ob’ektlarni o‘rganishga tadbiq qilinadi. Masalan atom, elektron va molekulalar (ular Plank doimiysining qiymatlari bilan taqqoslanadi) sistemasida kechayotgan jarayonlarning fizik xarakteristikalarini o‘rganadi. Makroskopik buyumlar, ya’ni odatdagi o‘lchamga ega bo‘lgan ob’ektlar, qaysikim holatlari klassik mexanika qonunlariga bo‘ysunadigan dunyoda, Plank doimiysining qiymati hisobga olmasa ham mumkin bo‘lgan darajada kichikdir.

Mikroskopik dunyoda kechayotgan hodisalarni inson sezgilari bevosita his qila olmaydi. Shuning uchun mikroskopik ob’ektlarda kechayotgan jarayonlarni tekshirish uchun bizga uskuna vosita kerak bo‘ladi. Mikro ob’ektlarda kechayotgan jaroyonlarni tekshirish uchun, mikro ob’ektni uskuna bilan ta’sirlashishga majbur qilish kerak. Bu ta’sir natijasida uskunaning holatida makroskopik o‘zgarish bo‘ladi, biz bu o‘zgarishni qayd qilib qolamiz.

O‘lchash natijalari tasodifiy miqdorlar bo‘ladi va kvat mexanikasi bu tipdagi miqdorlarning taqsimot qonunlarini o‘rganadi.

Fizik miqdorning qiymatini ekspriment orqali o‘lchash mumkin bo‘lsa, unga kuzatiluvchan jarayon deyiladi. O‘lchash natijalari haqiqiy sonlar bo‘ladi.

Quyida biz fon Neyman [1] tomonidan taklif qilingan kvant mexanikasining asosiy postulatlaridan foydalanamiz.

1-postulat. Kvant mexanikasidagi sistemaning holati kompleks, separabel Hilbert fazosi ning nolmas vektorlari orqali tavsiflanadi, ikki vektor bir holatni tavsiflaydi faqat va faqat shu holdaki, ular biri ikkinchisidan nolmas kompleks songa ko‘paytirish bilan farq qilsa. Har qanday kuzatiluvchan jarayonga da aniqlangan yagona o‘z-o‘ziga qo‘shma operatorni mos qo‘yiladi va aksincha.

Hilbert fazosi – holatlar fazosi, uning birlik elementlari – holat vektorlari deyiladi. Ba’zan biz sistemaning holati vektor bilan tavsiflanadi deyish o‘rniga, sistema holatda deymiz.

Kuzatilayotgan a jarayonga mos operatorni a~ bilan belgilaymiz. Ixtiyoriy holatda a tasodifiy miqdor aPF )( taqsimot funksiyaga ega bo‘ladi. Agar E orqali a~ o‘z-o‘ziga qo‘shma operatorga mos proyektorlar oilasini belgilasak a tasodifiy miqdorning holatdagi taqsimot funksiyasi )(F uchun quyidagi tenglik

o‘rinli: 2

)( EF . Kvant mexanikasiga qarashli har qanday sistemada muhim fizik miqdorlardan

biri energiyadir. Kuzatiloyatgan energiyaga mos operatorni H bilan belgilaymiz.

274

2-postulat. fazoning noldan farqli har bir vektoriga sistemaning biror holati mos keladi, har qanday o‘z-o‘ziga qo‘shma operator biror kuzatiluvchan jarayonni ifodalaydi.

Faraz qilaylik a - biror kuzatiluvchan jarayon, a~ unga mos o‘z-o‘ziga qo‘shma

operator bo’lsin, a~ operatorning aniqlanish sohasini )~(aD bilan belgilaymiz. Kuzatiluvchan a jarayonning holatdagi o‘rta qiymati – matematik kutilmasini

a orqali belgilaymiz. 1-lemma. Agar )~(aD bo‘lsa a jarayonning holatdagi o‘rta qiymati

),~( aa (1) tenglik bilan aniqlanadi. Tasodifiy miqdor qiymatlarining uning o‘rta qiymatidan chetlanishini

xarakterlaydigan kattalik dispersiyadir. Kuzatilayotgan jaroyonning holdagi

dispersiyasini a bilan belgilaymiz, ya’ni .)()( 22 aaMaaa

2-lemma. Kuzatiluvchan a jarayonning holatdagi dispersiyasi mavjud bo‘lishi uchun )~(aD bo‘lishi zarur va yetarli. Bu holda quyidagi tenglik o‘rinli

2~ aaa . (2)

Bir zarrali sistemaga mos energiya operati H kompleks Hilbert fazosi )(2 Z da quyidagicha aniqlanadi:

)3()1()1(21

)( nnm

nH bu yerda 0m zarraning massasi. H operator )(2 Z Hilbert fazosini o‘zini-o‘ziga akslantirivchi o‘z-o‘ziga

qo‘shma operator bo‘ladi. (3) tenglik bir zarrali sistema Homiltonianining koordinat tasviri deyiladi. Koordinat tasvirdan impuls tasvirga Furye almashtirishi orqali o‘tiladi. Bir zarrali sistemaning impuls tasviri quydagicha aniqlanadi.

)4(].,[),(cos

1))(( 2 Lpp

mpH

(4) tenglik bilan aniqlangan H operator o‘z-o‘ziga qo‘shma, chegaralangan

operator bo‘ladi. Uning spektri

mmH

1,

1)( kesmadan iborat, ya’ni energiyaning

qabul qilishi mumkin bo‘lgan qiymatlari

mm

1,

1 kesmani tutash to’ldiradi.

],[2 L kompleks Hilbert fazosida quyidagi ortonormal bazisni qaraymiz:

)5(.,2

1)( Znep inp

n

(5) tenglik bilan aniqlangan bazis kompleks qiymatli bazis deyiladi. 1-ta’rif. n bazis vektorlarga mos holatlarni bazis holatlar deb ataymiz. Biz n bazis holatlarda energiyaning o‘rta qiymati va dispersiyasini

hisoblaymiz. 1-teorema. Barcha Znn , bazis holatlarda energiyaning o‘rta qiymati

nolga teng.

275

Isbot. 1-lemma ko‘ra energiyaning n bazis holatdagi o‘rta qiymati ((1)

formulaga qarang) ),( nnH skalyar ko‘paytmaning qiymatiga teng. Bu skalyar

ko‘paytmani hisoblaymiz:

.0))sin((sin2

1sin

2

1cos

2

1

||cos2

1)())((),( 22

mp

mdpp

m

dpepm

dpppHH inpnnnn

Bu yerda biz va 1|| inpe ayniyatdan foydalandik. 2-teorema. Energiyaning istalgan Znn , bazis holatlardagi dispersiyasi

22

1

mH

n

ga teng.

Isbot. Energiyaning barcha Znn , bazis holatlardagi o‘rta qiymati nolga

tengligidan hamda 2-lemmadan energiyaning n bazis holatdagi dispersiyasi 2

nH

ga teng bo’ladi. n bazis holat va H operatorning aniqlanishidan quyidagilarni olamiz:

.||cos2

1cos

2

1))(( 22

2

2

2

22

dpepm

dpepm

dppHH inpinpnn

Oxirgi integralni hisoblashda )2cos1(2

1cos2 pp va 1|| inpe ayniyatlardan

foydalanamiz, natijada quyidagini olamiz:

.2

1)02(

2

1

2

1)2cos1(

2

1

2

1222

2

mmdpp

mH n

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Brezin F.A, Shubin M.A. Uravnenie Shryodingera. Moskva.1978.

МАКТАБДА ДАРС МАШҒУЛОТЛАРИДА КОМПЬЮТЕР ТЕХНО-

ЛОГИЯ-АРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ИЖОБИЙ ВА САЛБИЙ ТОМОНЛАРИ Каримов А.А., Эшимов Р – (CамДАҚИ).

Компьютерларнинг пайдо бўлганига ҳали унча кўп бўлгани йўқ аммо

уларсиз бугунги ҳаётни тасаввур қилиб бўлмайди. Босма машинкалар принтерларга, нақд пуллар эса электрон пулларга ва шу билан бирга китоблар эса интернет саҳифаларга алмаштирилди. Энди шу ерда жўяли бир савол туғилади: дарс машғулотларида компьютер технологияларини қўллаш ўзини қай даражада оқламоқда? Буни таҳлил қилишга ва ечишга ҳаракат қилиб кўрамиз.

Бу мавзу бўйича жуда кўп гапиришимиз мумкин, лекин биз қисқача компьютер технологияларининг асосий ижобий ва салбий қирраларини очиб беришга ҳаракат қиламиз.

Ижобий қирралари: 1. Ахборотларни тезкор қидириб топиш. Керакли ахборотларни топиш

учун олдинги даврларга назар солсак, кутубхонага боришимиз ва катологдан

276

керакли китобларни излашимиз талаб этиларди, бунинг ўрнига уйда ўтирган ҳолда компьютердан ёки уяли телефондан интернет тармоғига кирамиз ҳамда қидирув тизимига сўровни киритиб мурожаат қиламиз. Кўплаб вариантдаги жавоблар ва материаллар кўз ўнгимизда намаён бўлади. Албатта шу ўринда айтиб ўтиш жоизки, китоб бизнинг саволларимизга кенгроқ ва тўлароқ жавоб беради. Аммо сайтларда ахборотлардан ташқари кўплаб схемалар, фототас-вирлар ва видеороликлар ҳам бўлиши мумкин. Бу эса ишни янада осонлаш-тиради.

2. Ўқитишнинг янги усулларини қўллаш. Авваллари ўқитувчининг тақ-симотида сўнгги қаторларда ўтирган ўқувчиларнинг кўриши қийин бўлган одатий доска ва телевизор бўлган бўлса, бугунги кунга келиб улар замонавий видеопроекторлар ва электрон доскаларга алмаштирилди. Уларга таянган ҳолда интерфаол ўқитиш усулларини қўллаган ҳолда нимани хохласак шуларни, физик тажрибалардан тортиб то Амазонка ўрмонларида сайр этиб юрган ҳайвонларни жонли намойиш қилиш ёки инсон тассавури Билан яратилган виртуаль лабораториялар, иш ўйинлари ва виртуаль ктубхонанинг имкониятига муяссар бўлмоқдамиз. Ўқитувчининг фантазиясига асосланган барча ашёларини: презентациялар, фототасвирлар, дастурлар, мультимедиа иловалари кўринишида намойиш қилиш мумкин. Мультимедианинг пайдо бўлиши ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ишларини янада осонлаштирди. Матн, товуш, графика, анимация ва видео ҳамжиҳатлигида мукаммал тақдимот ашёлари шаклланди ва бўшлиқларни тўлдирди.

3. Ўқувчиларда қизиқишни орттириш орқали. Мактабларда ўқувчилар учун энг қизиқарли дарслардан бири бу интерфаол дарслардир. Қайсиким ўқувчи учун уни кўриши, эшитиши ва ўзи қатнашиши мумкин бўлади. Компьютер технологияларининг шарофати билан ўқувчиларда унга қизиқиш-ни орттирган ҳолда ўқитувчининг материалларини бирмунча содда ва тушу-нарли шаклларда осонгина етказиб бериш ва сингдириш мумкин бўлади. Ўқувчининг компьютерга қизиқишини орттири ш қийин эмас, фақатгина ундан керакли пайтларда ҳамда керакли ўринларда ишлатишни сингдириш ва ўргатиш ҳам ўкитувчидан юксак масъулият ва маҳорат талаб этади. Салбий қирралари:

1. Ўқитувчиларни тайёрлаш босқичи. Тўғридан-тўғри шуни айтишимиз мумкинки, агар ўқитувчи олдинлари ҳеч қачон компьютер билан мулоқат қилмаган бўлса, у ҳолда унга бошланғич билимларни ҳам бериш жуда қийин-чилик билан кечади. Аммо бошланғич кўникмалар унда мавжуд бўлса, у ҳолда оддий дастурий таъминотни ўз фаолиятида дарсларда қўллаш унчалик муаммо тўғдирмайди. Кўпчилик мутахассислар фикрича ёшлар компьютер техникаларини тех ўзлаштириб олмоқда деган фикрлар мавжуд. Бу мавжуд ҳақиқат албатта. Аммо ўкувчи компьютердан қай мақсадда фойдаланаяпти ва у салбий турли кераксиз компьютер ўйинлари ҳамда жангари филмларни томоша қилмаяптими? Бу ўринли ва айни кунда долзарб муаммо. Шу муаммо тўғри ечилса, келгусида компьютерни ўзлаштирмаган мутахассис бўлмайди

2. Маблағ муаммоси. Барча турдаги мураккаб техник жиҳозлар катта пул эвазига харид қилинади. Жумладан компьютер, проектор, интерфаол доска ёки планшетлар ҳам бундан мустасно эмас. Албатта бу жиҳозлар бир маротоба

277

сотиб олинсада, мактаб доирасида улар эришиш қийин бўлган қийматга эгадир. Бу муаммонинг барча томонлари эмас. Улардан оқилана фойдаланиш, узлуксиз электрэнергиясини таъминлаб бериш, ўқувчиларни улар билан тўғри муамала қилишга тайёрлаш ва ҳ.к. лар.

3. Толиқтириш. Энг сўнгги замонавий компьютерлар ва компьютер технологияларидан фойдаланаётган бўлсакда, замонавий монитор-лардан нурланиш даражаси деярли йўқ деганимиз билан уларнинг қаршисида узоқ ўтириб ишлаш яхшиликка етакламайди. Айниқса энг катта зарар кўрувчи аъзоларимиздан бўлган кўзларимиз толиқиши натижасида шабкўрлик(близорукост)ка олиб келади, шунинг учун ҳам компьютерлар иштирокидаги дарсларнинг давомийлигини кескин назорат остига олиш керак. Мулоқатлар жараёнида компьютер технологияларининг қўлланилиши натижасида содир бўлиши мумкин бўлган ижобий ва салбий оқибатлари-ни ҳамда худди шундай компьютернинг инсон соғлигига таъсирини қуйидаги жадвалларда келтириб ўтамиз:

1-Жадвал. Мулоқатлар жараёнида компьютер технологияларининг қўлланилиши

натижасида содир бўлиши мумкин бўлган ижобий ва салбий томонлари. Ижобий томонлари Салбий томонлари

- чегарасиз мулоқат; - тил тўсиқларини енгиб ўтиш; - таржимон дастурлардан фойдаланиш; - video дастурлардан фойдаланиш; - катта гуруҳлар билан мулоқат қилиш (конференция); - қизиқтирувчи мавзулар бўйича мулоқат уюштириш; - мобил мулоқат; - эски дўстларни қидириш; - мулоқат ёрдамида таълим олиш; - амалда дунёнинг исталган нуқтаси билн боғланиш; - янгиликлар ва ахборотларни тезкор алмашиш;

-техник носозликлар сабабли мулоқатнинг бўлмаслиги ёки кечиктирилиши; - жонли мулоқатнинг йўқолиши; - реалликдан узоқлашиш; -хаёлик анонимлик; -ҳақиқий дўстлардан ажралиб қолиш; - компьютер орқали алоқанинг барча турлари бўйича ҳиссий компонент-нинг етишмаслиги натижасида сўзсиз мулоқатга боғланиб қолиш (невер-бальное общение).

2-жадвал. Компьютернинг инсонга таъсири.

Плюс томонлари Минус томонлари мулоқат кўникмаларини

ривожлантириш; АКТ(ахборот-коммуникация

технологиялари) бўйича кўникмасини ривожлантириш;

янги дўстларнинг пайдо бўлиши; осон ва тўғридан – тўғри мулоқат

қила олиш қобиляти шаклланиши; бошқа одамларни тушиниш (чидамли

ривожланиш).

саломатлигининг ёмонлашиб бориши: кўз касалланиши; скалеоз; семириш; гастрит; организмда чарчоқ ҳис қилиш; тез асабийлашиш; камқувватлик. ўмуртқа поғанасида ўзгариш; остреохондроз.

қон айланишининг бузилиши;

278

асабдаги ҳалокатлар; юрак ўйноқилиги;

компьютерга доимий боғланиб қолиш;

компьютер оламини реал олам ўрнида қабул қилиш;

қоғозга ёзув малакасини йўқотиш. Юқорида қайд этилган маълумотларга таяниб шундай хулосаларга келиш мумкин: Мактабда дарс машғулотлари чоғида компьютер техноло-гияларини қўллаш қоидасига риоя қилган ҳолда ва тўғри ёндошиш орқали олиб борилса, дарснинг имкониятларини янада кенгайтиради, қизиқарлили-гини оширади ва сифатли ўқитишни таъминлайди.

Адабиётлар: 1. Волкова С.И., Столярова Н.Н. Развитие познавательных способностей детей

на уроках математики [Текст] / Волкова С.И., Начальная школа. - 1990 - №7, 1991 - №7. 1992 -№7.8, 1993- №7

2. Семёнов Л.А., «Концепция информатики в общем образовании» [электронный ресурс] / http://textbook.keldysh.ru/informat/part3.htm

ҚУРИЛИШ ВА КАСБИЙ ТАЪЛИМИ ЙЎНАЛИШИ БЎЙИЧА

“ЧИЗМА ГЕОМЕТРИЯ ВА МУҲАНДИСЛИК ГРАФИКАСИ” ФАНИНИ

ЎҚИТИШГА МЎЛЖАЛЛАНГАН “КОМПЬЮТЕР ГРАФИКАСИ” ФАНИ ДАСТУРЛАРИДА ИККИ ВА УЧ ЎЛЧАМЛИ ЧИЗМАЛАР

ЯРАТИШ МУАММОЛАРИ. Абдумоннонов М., Тўхташов Б. (Сам ДАҚИ)

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Таълим тарбия ва кадрлар

тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни тарбиялаб

етказиш” тўғрисидаги фармони “Таълим тўғрисида” ги қонун ва “Кадрлар

тайёрлаш миллий дастури” ни ҳаётга татбиқ этиш давлат сиёсатининг устувор

йўналишларидан бирига айланди. Ушбу дастур ҳужжатларида кадрларнинг

мамлакатимизни иқтисодий равнақ топишини таъминлашда ҳал қилувчи рол

ўйнаши ҳисобга олинган. Замонавий иқтисодиёт талабларига жавоб берувчи юқори малакали янги

авлодни тарбиялаш мақсадида ўқув муассасаларининг янги турлари академик

лицей, касб-ҳунар коллежларининг яратилиши миллий дастурнинг устувор

йўналишларидан ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, мамлакатимизда таълим тизимини

ислоҳ қилишнинг қонун қоидаларига амал қилган ҳолда турли йўналишлар

бўйича педагоклар тайёрлашга киришилди. Шу жумладан мутахассис касбий

таълим муҳандис-педагоклар тайёрлаш ҳам қўйилган вазифани амалга

оширишнинг муҳим бўғини ҳисобланади. Жамиятнинг тараққиёт даражаси, давримизнинг ахборот асрига

айланиши, техникадаги ва қурилишдаги таркибий ўзгаришлар шуни

279

кўрсатдики, ёшларни етук, вазиятни тезда баҳолайдиган, ҳар қандай ҳолатда

ҳам тўғри ва оқилона қарор қабул қила оладиган малакали мутахассис кадрлар

қилиб тайёрлаш учун фақат анъанавий услубларга таяниб дарс ўтиш етарли

эмас. Бу эса таълим тизимида жаҳон тажрибасидан кенг фойдаланишни талаб

этади. Муҳтарам Президентимиз И.А. Каримовнинг “Барча ислоҳотларнинг

пировард мақсади инсонлар учун муносиб турмуш шароитини яратиш

ҳисобланади” деб айтган сўзлари мустақил Республикамиз иқтисодиётининг

асосий тармоқлари бўлганқишлоқ хўжалиги, қурилиш, йўл қурилиши ва барча

турдаги автомобил транспортини ишлаб чиқаришни ривожлантиришда асосий

ғоявий дастур бўлиб хизмат қилмоқда. Республикамиз мустақилликга эришганидан сўнг иқтисодий ислоҳотлар

ҳаётга изчил жорий этила бошлади. Чунончи автомобил транспорти ишлаб

чиқариш саноати йўлга қўйилди. Натижада ҳар хил турдаги бино иншоотлар

қурилиши, темир йўл ва автомобил йўлларини қуриш ишлари

жадаллаштирилди. Республикамизда автомобилсозлик, уйсозлик соҳалари

яратилиб, мамлакатимиз дунёдаги илғор автомобил ва уйсозлик саноатига эга

бўлган давлатлардан бирига айланди. Бу борада шахсан Республика Президенти ва шу соҳа мутахассислари

жонбозлик кўрсатмоқдалар. Бунинг исботи этиб шу кунгача ишлаб чиқарилган

ҳукумат қарорлари чоп этилган китоб ва илмий мақолаларни айтиш мумкин. Мамлакатимизда олиб борилаётган техник ва технологик модернизация

жараёни кадрларнинг техник саводхонлигига боғлиқдир.Қурилиш ва касбий-таълим йўналишида таҳсил олаётган талабалар “Чизма геометрия ва

муҳандислик графикаси” фанининг назарий ва амалий асосларини қайта кўриб

чиқиш орқали ўқув дастурларини замонавий таълим стандартларига

мослаштириш муаммоларини ечиш алгоритмлари ва услублари келтирилади. Маълумки, бино иншоот қурилиши, автомобил йўл қурилиши кўп

тармоқли бўлиб, муҳандис қурувчи мутахассисликлари бўйича тармоқланади.

Ушбу мутахассисликларнинг назарий асослари, йўналиши ва конструктор

кадрлари тайёрлашнинг асоси бўлган “Чизма геометрия ва муҳандислик

графикаси” фанида ўргатилади. Ушбу мутахассисликлар бўйича ўқув режалари

қуйидаги алгоритмлар асосида яратилган: -талабаларнинг геометрик ясашлардан билишлари лозим бўлган

машғулотлар; -фазовий тасаввур қилиш қобилиятларини ўстириш ва

такомиллаштиришга ёрдам берувчи проекциялаш усуллари; -қурилиш чизмалари ва лойиҳаларида ишлатиладиган шартлиликлар ва

соддалаштиришлар; -қурилиш лойиҳаларини тузиш, бажариш ва ўқиш қоидалари; -қурилиш коммуникацияларини тузиш ва ўқиш қоидалари. -бинолар, иншоотлар интерьерлари ва экстерьерларида қўлланиладиган

жиҳозлар ва меъморий безакларни жойлаштириш қоидалари;

280

Ушбу мақолада келтирилган мавзуларнинг асоси, қурувчимуҳандислар

учун “Чизма геометрия ва муҳандислик графикаси” фанидан машқлар

тўпламида босқичма-босқич баён этилади. Қурилиш касбий-таълим йўналиши бўйича график ахборотлар асосида

ўқув жараёнини модернизация қилиш услублари ва алгоритмлари ҳам бундан

мустасно эмас. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг “Таълим ва

тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб, одамлар онгини ва уларнинг турмуш

тарзини тубдан ўзгартириш мумкин эмас” деган кўрсатмалари асосида

“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”ни ҳаётга тадбиқ этиш давлат сиёсатининг

устувор йўналишларидан бирига айланди. Жамиятнинг тараққиёт даражаси давримизнинг график ахборот асрига

айланиши, техника ва қурилишдаги лойиҳа конструкторлик юмушларини

жадал таълим тизими моделлари асосида бажараётган кадрларни тайёрлаш

учун касбий-таълим тизимини модернизация қилиш талаб қилинади. Мамлакатимизда таълим тизимини модернизация қилишда қуйидаги

услублар ва алгоритмлар ёрдамида бажариш моделларини тавсия этамиз: - Лойиҳа ва конструкторлик ҳужжатларининг назарий асослари бўлган

“Графикавий технологиялар” фани тизими йўналишида ўқув дастурларига

киритиш Маълумки, бино иншоот қурилиши, автомобил йўл қурилиши кўп

тармоқли бўлиб, қурувчи мутахассисликлари бўйича тармоқланади. Қурилиш йўналиши бўйича касб-ҳунар коллежлари ўқув дастурини

қуйидаги тартибда такомиллаштирилади: - коллеж талабларининг геометрик ясашларни билишлари лозим бўлган

машғулотларни киритиш. “Чизма геометрия ва мухандислик графикаси

асослари” фанини ўқув дастурига киритиш орқали коллежталабаларини

фазовий тасаввур қилиш қобилиятини ўстириш ва такомиллаштиришга ёрдам

берувчи проекциялаш усулларини ўргатиш; - талабаларни техник ва давлат стандартларини ўзлаштириш қобилиятини

такомиллаштириш учун қурилиш ва лойихаларни тузишда ишлатиладиган

шартлиликлар ва соддалаштиришлар қоидалари билан таништириш; - қурилиш лойиҳаларини тузиш, бажариш ва ўқиш қоидалари услубларини

такомиллаштириш; - қурилиш коммуникация чизмаларини тузиш ва ўқиш; - бино ва иншоотлар экстерьерлари ва интерьерларида қўлланиладиган

жиҳозлар ва меъморий безакларни жойлаштириш қоидаларини ўргатиш. Ушбу мавзуларнинг асосий ташкил этувчи “Чизма геометрия ва

мухандислик графикаси” фанини ўргатувчи ўқув қўлланмалари орқали фанни

ўзлаштириш машқлар тўплами орқали босқичма-босқич ўзлаштириш

алгоритмлари яратилди. Жаҳон таълим стандартларига мос келувчи

“Компьютер графикаси” дастурлари ёрдамида 2 ва 3 ўлчамли тасаввур

чизмаларини яратишда (АЛТ)да Auto CAD, Archi Cad ва 3D max дастурларидан

фойдаланиб, бино иншоот ва йўл қурилиши учун керакли бўладиган барча

чизмаларни яратиш ҳамда лойиҳа смета ҳужжатларини бажариш мумкин.

281

Талаба компьютерда қурилиш конструкцияларни ўзаро бир-бирига

бириктириш қонуниятини билиши учун компьютер графикаси ёрдамида

қуйидаги модели ишлатилади. Ушбу чизма мухандислик параметрларини киритиш йўли билан ҳодиса

жараёнлари моделларини тасаввур қилади. Моделлаштириш асосида амалий графикавий анимация қилиш, лойиҳа ва

конструкторлик ҳужжатларини тайёрлаш мумкин. Барча уч ўлчамли объектлар сиртлардан ташкил топган бўлиб, уларнинг ичи

бўш ёки тўла бўлиши уларнинг геометриясига таъсир қилмайди. Одатда сирт деганда силлиқ ва равон эгриликдан иборат геометрик юза

тушунилади, аммо илм-фанда текислик ҳам сирт эканлиги, фақат ушбу сиртлар

эгрилигинолга тенг эканлиги исботланган. Жумладан, текислик - текс сирт,

кўпёқлик эса-ёқли сирт, қиррали сирт-қиррали сирт деб ҳам аталади. Бугунги кунда геометрик моделлаштиришга бўлган эҳтиёж шундан

иборатки компьютерда турли ҳодиса ва жараёнларни моделлаштириш учун

фазовий объектларнинг геометрик моделларга тўртинчи, бешинчи, олтинчи ва

ҳоказо параметрларни берган ҳолда мураккаб муҳандислик масалаларнинг

мақбул ечимларини топиш мумкин. Бундай моделлаштириш компьютерда

моделлаштириш дейилади. Моделлаштириш асосида автоматлаштирилган лойиҳалаш тизимини

яратишда Auto CAD,Archi CAD ва 3Dmax дастурлари ёрдамида қурилиш

жараёнида қурилмаларни бир-бирига таяниши ва бириктирилиши, тугунларини

анимация қилиш ҳамда лойиҳаланган бино иншоот учун кетган барча сарф

харажатларни ҳисоблаш спецификация кўринишдаги жадваллардабажариш

мумкин. Ўқув дастурларини яратилишида талабаларнинг фикр юритиш, тасаввур

қилиш қобилиятлариниривожлантиришда ёрдам берувчи муҳандислик ва

компьютер графикаси фанидан мустақил топшириқларни бажариши учун

индивидуал вариантлари яратилади. Жамият тараққиёти талабларидан келиб чиқган ҳолда, таълим тизимини

тубдан ислоҳ қилиш, ривожланган мамлакатлар таълим тизими асосларини

ўрганиб, миллий таълим ва тарбия жараёнини янгича яратишни тақозо этади.

Ушбу жараённи яратиш учун ёш авлодни техник саводхонлик даражасини

техника ва қурилиш соҳаларини бошқарув тизимигақўллай олиши,

мухандислик қобилиятини такомиллаштириш, техник саводхонлик даражасини

модернизация қилишга ёрдам берувчи янги ўқув адабиётлар ёрдамида электрон

тизимини яратиш муҳим аҳамиятга эга. Касб-ҳунар коллежларида ўқув

фанларини, лойиҳа конструкторлик ҳужжатларини ўрганишга ёрдам берувчи

чизма геометрия ва мухандислик компьютер графикаси асослари тизимини

киритиш ва тайёрлаш, техника ва қурилиш йўналиши бўйича касб-ҳунар

коллежларини графикавий технологиялар тизими орқали модернизация қилиш

услубларини назарий йўналиши бўйича юқори малакали кадрлар тайёрлаш

моделларини яратиш, илмий педагогик ишларини олиб бориш талаб этилади.

282

Яратилган ўқув дастур олий таълим муассасаларида, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида дарс бераётган ўқитувчи ва педагоклар учун ўқув-услубий

йўналиши бўлиб хизмат қилиши инобатга олинган. Адабиётлар:

1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. 29-август

1997-йил. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.

1997йил, 9-сон, 225-модда. 2. И.А.Каримов “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”

– Т.: Шарқ,1997йил 3. И.А.Каримов Ўзбекистон буюк келажак сари.– Т.:Ўзбекистон, 1998.-686 б 4. Муродов Ш.К. Чизма геометрия курси Т.: 1998йил 5. Рисхибоев Т. “Компьютер графикаси” ўқув қўлланма. – Т.:2006йил 6. http://koet, srktsu/ru/vestnik/2012/2012-4/2/2.htm

KATTA SONLAR QONUNIGADOIR TEOREMALAR Xalikulov I.B., Norboyev N.Z. (SamDU).

Mazkur maqolada katta sonlar qonuniga doir natijalar keltiriladi. 1-ta’rif . Aytaylik

tasodifiy miqdorlar ketma-ketligi berilgan bo‘lsin . Bu tasodifiy miqdorlardan

simmetrik funksiya tuzamiz. Agar o‘zgarmas sonlar ketma-ketligi

mavjud bo‘lsinki, uchun (2)

bajarilsa, u holda (1) katta sonlar qonuniga bo‘ysunadi deyiladi. Ammo katta sonlar qonunini ta’riflashda quyidagi, qulayroq ko‘rinishdagi ta’rifdan foydalaniladi.

2-ta’rif . Aytaylik (1) berilgan bo‘lsin va bu tasodifiy miqdor ketma-ketligining matematik kutilishlari . . . mavjud bo‘lsin(ya’ni chekli) , agar

(3) munosabat

o‘rinli bo‘lsin, u holda (2) katta sonlar qonuniga bo‘ysunadi deyiladi. Bernulli teoremasi: hodisa ustida ta bog‘liq bo‘lmagan tajriba o‘tkazilgan

bo‘lsin . Har bir tajribada hadisa ehtimol bilan ro‘y bersin, ehtimol bilan ro‘y bermasin. hodisaning ta tajribada ro‘y berishlar soni uchun

katta sonlar qonuni o‘rinli bo‘ladi.

Isbot: ppqM n 10 pnpppMMMS nn ......1 qppqpMMD n 22 10)( ,

qpnqpqpqpMDDDDS nn ...)... 221

283

0)

1(

1lim

11lim

11limlim

22222

n

pq

n

DSSn

D

pSn

Pnpn

Sn

P

MSn

Sn

Pn

MSSP

nn

nn

nn

nnn

nn

n

Xinchin teoremasi: Agar ,...,..., 21 n tasodifiy miqdorlar ketma-ketligi o'zaro bog'liq bo'lmagan, bir xil taqsimlangan va chekli matematik kutilmaga

)( nMa ega bo’lsa, u vaqtda uchun n da

11

1

n

kk a

nP

munosabat o'rinlidir. Isbot. Quyidagi tasodifiy miqdorlarni kiritamiz, 0 fiksirlangan son va k=1,

2, 3, ..., n uchun ,kk 0k , agar nk

,0k kk , agar nk

Bizga ma’lumki, ixtiyoriy k )1( nk kkk bo’ladi.

k miqdor uchun matematik kutilma va dispersiya mavjud.

n

n

kn xxdFMa

)( ,

bnxdFxnaxdFxDn

n

n

n

n

k

)()( 22 ,

bu yerda

n

n

xdFxb

)( . Qaysiki n da aan , u vaqtda yetarli katta n uchun

0 bo’lganda aan (*) bo’ladi.

Chebishev tengsizligiga ko’ra 2

1

1

ba

nP

n

knk

(*) tengsizlikka asosan

21

21

ba

nP

n

knk

, endi quyidagiga asosan

nxnx

n xxdFn

xdFP

)(

1)(0

Ung tomon matematik kutilmaning mavjudligiga asosan n

kichik bo’ladi, yetarli

katta n uchun. Lekin,

n

kn

n

kn PP

11

00 .

Shuning uchun,

2111

021

21 b

Pan

Pan

Pn

kk

n

kk

n

kk

284

va ixtiyoriy bo’lganligidan, ung tomonini ixtiyoriy sondan kichik qilish mumkin. Yuqorida keltirilgan teoremalarni shartli bog’liq bo’lmagan tasodifiy miqdorlar uchun ham o’rinli ekanligini isbotlash mumkin.

Adabiyotlar: 1. Б.В. Гнеденко Курс теории вераятностей. Издательство «Наука» 1988г 446 стр. 2. И.И.Гихман, А.В.Скороход, М.И. Ядренко Теория вероятностей и математическая

статистика.Издательство «Выща школа» Киев 1988г. 438 стр. 3. Я.Х. Кучкаров Вероятностные распределения со значениями в пространствах

измеримых функций.-Ташкент.ФАН, 1984.-176 стр. KEYS STUDE-ANIQ VAZIYATLAR USULI – BARKAMOLLIK SARI YO’L

SHaimov K.M. SamDAQI, Qosimova SH.A. Urgut SvaXKKXK

Dunyo miqyosida ta’lim tizimida eng samarali deb tan olinayotgan, Amerika, Yevropa qit’alarida 100 yildan oshiqroq vaqt davomida o’zining Garvard maktabi, Manchester maktabi nomlari bilan shuxrat qozonib ommalashib ketgan va Osiyo qit’asi mamlakatlarida ham ta’lim tizimiga jadallik bilan kirib kelayotgan pedagogik usullardan biri («Case stude» - keys stadi, aniq vaziyatlar uslubi79, ba’zi adabiyotlarda esa vaziyat va tahlil80) keys stadi usulidir. Bu usul dastlab iqtisodiy-ijtimoiy va biznes vaziyatlarni tahlil qilishda keng qo’llanilgan bo’lsa, hozirda barcha sohalar masalalarini tahlil qilishda ham ommalashib bormoqda. Mustaqil Respublikamiz endi 24 yoshga to’ldi, shu davr moboynida o’zining mustaqil ta’lim modeliga ham ega bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning bugungi kunda ham dolzarb bo’lgan “... bugun farzandlarimizga kimlar ta’lim-tarbiya berayotgani, pedagogik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi qanday tashkil etilayotgani hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu masala umumiy o’rta va o’rta maxsus ta’limni isloh qilish tizimining eng dolzarb vazifasi bo’lmog’i zarur”81, - degan fikrlari pedagoglarning malakasini oshirishga berilayotgan e’tiborning qay darajada muhim ekanligini namoyon qilib turibdi. Yosh avlodni har tomonlama yetuk va barkamol shaxs etib tarbiyalashda ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan pedagogik kadrlarning malaka ko’nikmalarini yanada takomillashtirish maqsadida, ayniqsa o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida malakali pedagog kadrlarni tayyorlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28 maydagi «Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida» qabul qilingan PQ-1761-sonli Qarorida zamonaviy fikrlovchi pedagogik kadrlarni shakllantirishda «Case stude» uslubi, loyihalash usullari va interfaol usullardan, AKT lardan, elektron ta’lim resurslaridan keng foydalanish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan edi. Umuman olganda, keys texnologiyasi asosida o’qitish orqali o’quvchilarda ma’lum bir holat bo’yicha muammoni o’rganish, uning kelib chiqish sabablari va undan chiqib ketish vaziyatlari

79 Abduqodirov А.А., Astanova F.S., Abduqodirova F.A. “Case stude” uslubi: nazariya, amaliyot va tajriba. Toshkent 2012 yil. 80 Козина И. “Case stude” некоторые методические проблемы. /Рубеж, 1997. №10-11. 177-189 стр. 81 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2007 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш

якунлари ва 2008 йилда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган

Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси.

285

bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarni hosil qilishdan iboratdir. Ta’lim texnologiyalari va AKT larning ta’lim tizimida mutonosibligini ta’minlash va talabalarning mustaqil ishlashlarini uzluksiz tashkil etish maqsadida Respublikamiz oliy o’quv yurtlarida modulli o’qitish tizimi joriy etildi va joriy etilmoqda. Case-study texnologiyasining maqsadi talabalarga o’quv mavzulari va materiallari (Keys yoki vaziyatli masala, topshiriq ko’rinishida) beriladi va talabalar bu materiallarni o’rganib chiqib muammolarini aniqlaydi va o’zlarining olgan bilimlari asosida tizimni yaxshilash kabi o’z qarorlarini berishlari talab qilinadi. Ushbu model asosida mashg’ulotlarni olib borish bir necha qadamlarni o’z ichiga olgan: Tashkiliy jarayon (o’qituvchi variantlar hamda maqsadlari haqidagi

ma’lumotlarni beradi); Ish jarayoni (Talabalar tomonidan materiallarni chuqur o’rganish va tegishli

qaror qabul qilish); Yakunlovchi jarayon (Muammoni tahlil qilish, o’qituvchi mulohazasi,

baholarni tahlil qilish). Endi biz real bir misol bilan “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini o’qitishda «Axborot nazariyasi va ma’lumotlarni kodlash» mavzusini yoritish bo’yicha yaratilgan ba’zi bir muammoli savollar, topshiriqlar va keyslarga to’xtalib o’tamiz.

Muammoli masalalar va topshiriqlar: 1-topshiriq. Axborot nazariyasi tushunchasining asosida nimalar yotadi? Ma’lumotlar va axborotlar orasida qanday bog’lanishlar mavjud va ulardan

qaysi biri ikkinchisining asosi bo’lib hisoblanadi? Jamiyatni axborotlashtirish deganda, nimani tushunasiz? Axborotlashtirish darajasi jamiyat rivojida qanday rol o’ynaydi? Jamiyatning axborot zahiralari nima? Ularni qanday usullar bilan tashkil qilish mumkin? Misollar keltiring.

Minikeys Oliy o’quv yurti ilmiy bo’limiga Toshkent davlat milliy universtetidan “Ekalogik muommolarni bartaraf etish” mavzusida ilmiy-amaliy konfrensiya 21-23 noyabr kunlari o’tkazilishi to’g’risida xabarnoma xati kelib tushdi. Ma’ruzalar10- noyabrgacha qabul qilinishi haqida xabar berildi. Ilmiy bo’lim mudiri xabarnomani institut kafedralariga tarqatish va e’lonlar doskasiga osish bo’yicha bo’lim xodimiga topshiriq berdi. Vaziyat. Xodim topshiriqni unitib, uni 9 noyabr kuni elonlar taxtasiga ildi. Muommo:Ushbu xabarnoma inistitut faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 1.Sizning fikringizcha ushbu xabarnoma institut faoliyatiga nima uchun salbiy ta’sir ko’rsatdi? 2. Bu yerda axborotning qanday hossalari buzildi.Ushbularga izoh bering?

Vaziyatli topshiriq-1 U har doim sakkizta noldan boshlanib sakkizta birlar bilan tugallanadi, uning umumiy kodlari soni 256 ta va klaviaturadagi barcha belgilarni tasvirlashga yetarlidir. U Amerika standarti nomi bilan ataladi.

286

МУНДАРИЖА

1 ФАН, ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИ - ЮҚОРИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ КАФОЛАТИ. С.И. Ахмедов СамДАҚИ ректори

3

ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ

2 КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИКНИ ПРОФЕССОР-ЎҚИТУВЧИЛАРДА

НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МОҲИЯТИ.

А.Т.Қўлдашев, Р.Қ.Одинаев (CамДАҚИ). 5

3 КАСБГА ЙЎНАЛТИРИБ ЎҚИТИШДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ. Доцент А.Қ.Рахимов, ассисент. Тўраева.Н.Н.

8

4 ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ. Доцент А.Қ. Рахимов, ассисент Тўраева.Н.Н. 10

5 ТАЪЛИМ БЕРИШДА ИНТЕРФАОЛ УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. Катта ўқитувчи Б. Усмонов (СамДАҚИ). 12

6 МУТАХАССИСНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШНИНГ РОЛИ. Катта ўқитувчи Б.Усмонов (СамДАҚИ). 13

7 АҲОЛИ РЎЙХАТИНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ. У.Худаяров. СамДУ Докторанти. 15

8

CОБИҚ СОВЕТЛАР ДАВРИДА ЎЗБЕК ҲАЛҚИНИНГ МИЛЛИЙ ВА

ИЖТИМОИЙ ТАРКИБИДА СОДИР БЎЛГАН ЎЗГАРИШЛАР ТАРИХИ ТЎҒРИСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР. У.Худаяров СамДУ катта илмий

ходим изланувчиси.

17

9 ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ ЁШЛАРНИ ТАРБИЯЛАШДА ПСИХОЛОГИК ЁНДОШУВ. Жабборов И.А, Жабборов Ж.А (Қарши ДУ)

Облоқулов Ж.Ж. (СамДУ). 22

10 BARKAMOL AVLOD TARBIYASIDA — MILLIY QADRIYATLAR YETAKCHI OMIL. Qashqadaryo viloyati QarDU Maktabgacha va boshlang’ich

ta’lim metodikasi kafedrasi o’qituvchisi Choriyeva Feruza. 25

11 BOLALARNI MUSTAQIL O‘QISHGA O‘RGATISH. QarDU Lingvistika kafedrasi o‘qituvchisi Fotima Choriyeva. 26

12

O‘YIN TARZIDA TASHKIL ETILGAN DARS ORQALI BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARGA BILIM BERISH. Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi Zuhra

Choriyeva.

27

13

INTEGRATSIYALASHGAN DIDAKTIK O‘YIN ORQALI O‘QUVCHILARGA TA’LIM BERISH. Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi Zuhra

Choriyeva.

28

14 ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ТИЗИМИДА “УСТОЗ-ШОГИРД”

МУНОСАБАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АЙРИМ

ЖИҲАТЛАРИ. Т.ф.н.,доцент К.Ғаниев, ўқитувчи Т.Эрназаров (СамДАҚИ). 29

15 ЎҚУВ ЖАРАЁНИДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ. Ўқитувчилар И.Ю.Эгамов, Ф.Д.Кураков (СамДАҚИ). 32

287

16 AXBOROT TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH VA UNI BIROR-BIR SOHAGA TATBIQ ETILISHI. O’qituvchilar: I.Yu.Egamov, F.D.Kurakov SamDAQI.

33

17 ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ СТУДЕНТА. Старший преподаватель

Ш.Я.Хусаинов, Студент М. Суфиев. 34

18 ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИДА КОМИЛЛИК ФАЗИЛАТЛАРИ ВА АЖДОДЛАР МЕРОСИ. Ф.ф.н., доц. А.И.Сафаров(СамДАҚИ). 36

19 КОМПЫЮТЕРДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА СОДИР ЭТИЛИШИ

МУМКИН БЎЛГАН МУОММЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙЎЛЛАРИ

(KEYS STADE УСУЛИ МИСОЛИДА). Каримов А.А., Ғайбулов Қ.М. 38

20 “КЕКСА АВЛОД ҲАЁТИ ЁШЛАР УЧУН ХАЁТ МАКТАБИ”. Доц. Бегматова С.Ж., талаба Ҳайитова Л. 41

21 ALGEBRAIK TENGSIZLIKLARNI ISBOTLASH METODIKASI. O’qituvchilar I.Abdullayev, M.Botirov, T.Begmatov (SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey).

44

22 ILM-FAN RIVOJI VA INTELLEKTUAL AVLOD TARBIYASI. ADU F.Ehsonova. ADU talabasi A.Umarov Sanoat va transport kxk S.Saidjaxonov. 46

23 INTELLEKTUAL SALOHIYATLI YOSHLARDA MA’NAVIY-MAFKURAVIY IMMUNITETNI SHAKLLANTIRISH IMKONIYATLARI. ADU, I. Sattarova, Sh. Homidova.

48

24 O’QUVCHI- YOSHLAR ONGIGA EKOLOGIK MADANIYATNI SINGDIRISH MASALALARI. ADU, G.Sobirjonova, L.Objigaylo, B.Isroilova. 50

25 TA’LIM MAZMUNINI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA METODLARDAN FOYDALANISH. Talaba Shobdurahimova U. Umarov A. Qahhorov U. (AnDU).

52

26 BILISH JARAYONLARI – O’QUVCHILARINING BILISH FAOLLGINI OSHIRISHNING ASOSI SIFATIDA. P.f.n, dotsent T.T. G’ANIYEV, talaba H.N.Qodirova (AnDU).

54

27 ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA KOMPYUTERDAN FOYDALANISHNING AVFZALLIKLARI. D. Azamova. Jomboy transport kasb-hunar kolleji ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi.

56

28 TURIZM, SOG`LIQNI SAQLASH VA SPORT SOHALARIDA O`ZBEKISTON VA XITOY HAMKORLIGINING AYRIM JIHATLARI. J. Begaliev (SamDAQI).

58

29 ИСЛАМАФОБИЯ ТУШУНЧАСИ: ТАРИХ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН. J. Begaliev (SamDAQI). 61

30 TEKISLIKDA VA FAZODAGI O’XSHASH TEOREMALAR. O’qituvchilar

F.Xoliqulov, M.Botirov, Yo.Hamroyev (SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey). 65

31 TASHABBUSKORLIK – O`QUV JARAYONINING MUHIM BELGISI. Jomboy transport kasb – hunar kolleji Xorijiy tillar kafedrasi ingliztili fan o`qituvchisi Erdanova Zebiniso Abulkasimovna

66

32

ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНИНИ

ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯНИНГ МОҲИЯТИ. М.А.Файзиев (СамДУ, п.ф.н., fma@samdu.uz), магистр Р.Ш.Садиков (ТАТУ

Самарқанд филиали).

68

33 FIZIKA FANINI O’QITSHDA KOMP’YUTER TEXNOLOGIYALARIDAN 70

288

FOYDALANISH. Assistent R.T.Parmanova (SamDAQI), magistrant J.T.Parmanov, talaba M.T.Parmanova (SamDU).

34 FIZIKA FANINI O’QITISHDA MUAMMOLI VAZIYATLARDAN CHIQISH USULLARI. Assistent R.T.Parmanova (SamDAQI), magistrant J.T.Parmanov, talaba M.T.Parmanova (SamDU).

72

35 TENGLAMALARNI YECHISHNING NOSTANDART USULLARI. Hamroyev Yoqubjon, Jo’rayev Jonibek SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey o’qituvchilari.

73

36 MILLIY MA’NAVIY QADRIYATLAR ZAMON YOSHLARI HAYOTIDA. Talaba Ilmurodova L.A. (SamDAQI). 75

37 PANJARADAGI LAPLAS OPERATORI UCHUN INVARIANT QISM FAZOLAR. Magistrantlar X.Z.Usmonov., J.X.Xudoyqulov., talaba A.Mardonov (SamDU).

77

38

STEREOMETRIYANI O‘RGANISHDA NAZARIY BILIMLARNI QO‘LLASH ASOSIDA O‘QITISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH USULLARI. O’qituvchilar J. Qamariddin, T. Begmatov (SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey).

80

39

KASB –HUNAR KOLLEJLARIDA TA’LIM VA TARBIYANING DOLZARBLIGI. S.S.Kamolova Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji o’qituvchisi, Z.Yu.Muxtorov Urgut savdo va maishiy xizmat ko’rsatish kolleji

o’qituvchisi

81

40

YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA ESTETIK TARBIYA. Lobar Berdiyeva QXTXQTMOI Pedagogika, psixologiya va ta’lim menejmenti kafedrasi o’qiuvchisi Dilbar Buxorova Qashqadaryo viloyati Qamashi tumani 7-umumiy o’rta ta’lim

maktabi o’qituvchisi.

83

41

ТАЛАБАЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШ ЖАРАЁНИДА ТАРБИЯНИНГ МОҲИЯТИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ ХАҚИДА. У.T.Хaкимoвa (Сam DЧTИ), T.M.Хaкимoв., М.Турсунoв., T.Жаборовa (Сam KT вa ГM кxк), Ю.M.Хaкимoв

(Сam M вa И кxк).

84

42

ZAMANOVIY PEDTEHNOLOGIYA VA ELEKTRON DARSLIKLARDAN FOYDALANIB INTELLEKTUAL SALOHIYATLI YOSHLAR BILIMINI YANADA OSHIRISH MUAMMOLARI HAQIDA. U.T.Hakimova (SamDCHTI), T.M.Hakimov, O.Aliqulov, N.Yaxyayeva (Sam KT va GM kxk), Yu.M.Hakimov (Sam M va I kxk).

86

43 ВЛИЯНИЕ ГОРОДСКОГО ШУМА НА ОРГАНИЗМ ЧЕЛОВЕКА. К.т.н.доцент. Худойбердиев.А., ассис. Санаева Н.П., магистр Ачилдиев Р.М.,

Кубаев. К. магистр. (СамГАСИ). 87

44 БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИ АЛИШЕР НАВОИЙ МЕРОСИ АСОСИДА МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯЛАШ. Магистрант

Д.Мардиева (СамДУ). 90

45 IBN SINO MEROSIDA ESTETIK TARBIYA MASALALARI. O’qituvchi

Nilufar Mo’minova (QDU). 92

46 SINFDAN TASHQARI TARBIYAVIY TADBIRLAR JARAYONIDA O’QUVCHILARNI ESTETIK TARBIYALASH YO’L-USULLARI. O’qituvchi

Nilufar Sharopova (QXTXQTMOI). 94

47 BOLA TARBIYASIDA MA'NAVIY-MA'RIFIY TADBIRLARNING O’RNI. N.Ataqulova. F.Ehsonova (ADU). 95

289

48 KUCHAYTIRILGAN KATTA SONLAR QONUNIGA OID NATIJALAR. Xalikulov I.B., Norboyev N.Z. (SamDU). 97

49 БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЭКОЛОГИК ЙЎНАЛТИРИЛГАН СИНФДАН ТАШҚАРИ МАШҒУЛОТЛАР. П.ф.д.проф. Шодиев.Н.,

магистрант М. Пўлатова (СамДУ). 100

50 ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING O’QUV JARAYONIDAGI AHAMIYATI. A.A.Eshbekov, O.Raximov, A.Axrorov, J.Bozorov, J.Hasanov.

103

51 AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING TA’LIM VA TARBIYADAGI AHAMIYATI. Eshbekov A.A., Raximov O., G’aniev A.N., Qipchaqova S.,

Jumanova M. 104

52 ҚАЙТА ТИКЛАНАДИГАН ЭНЕРГЕТИКАГА ОИД ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАР. Эшбеков A.A., Рахимов O., Ашуров У. 106

53 QUYOSH ELEMENTLARI VA KREMNIYDAN YASALGAN QUYOSH ELEMENTLARI STRUKTURASI. Eshbekov A.A., Raximov O., Xolmurodov J. 107

54 O’QUVCHILARNI TURMISH TARZIDA IQTISODIY SAVODXONLIGINI

SHAKLLANTIRISH. O’qituvchi S.Qulmurodova., talaba A.Usanov (SamDU). 108

55

MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARDA ATROF-MUHITGA MAS’ULIYAT HISSINI SHAKLLANTIRISH. Qashqadaryo viloyati XTXQTMOI Maktabgacha, boshlang’ich va maxsus ta’lim kafedrasi o’qituvchisi M.

Safarova.

110

56 ПЕДАГОГИКА КОЛЛЕЖИ ЎҚУВЧИЛАРИНИ МИЛЛИЙ ИФТИХОР РУҲИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ. Магистарнт Д.

Сулаймонова.( СамДУ). 111

57

TA’LIM JARAYONIGA ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH VA ULARNING TURLARI. I.Ulashev, E.Begmatov, B.Xolmurodov SamDAQI qoshidagi 1-son akademik litsey tarix fani o’qituvchilari.

113

58 ULUG’BEK ILMIY MAKTABI VA UNING MATEMATIKA FANI RIVOJLANISH TARIXIDAGI AHAMIYATI. R.S.Safarov, F.T.Xoliqulov, Q.K.Janiqulov.

115

59 TALABLAR YIG’ILADIGAN OMMAVIY XIZMAT KO’RSATISH TIZIMI. Ya.M. Xusayenov, O.N. Tog’ayev. 117

60 EKSIOPOTENSIAL BAHOLAR. Dots. I.B. Xaliqulov., magistrant Z.X .Mamadiyorov (SamDU). 121

61 СПОСОБЫ ПОЛУЧЕНИЯ СВЕРХПРОВОДИМОСТИ В ПОЛУПРОВОДНИКАХ. К.ф.м.н доцент Абдуллаев А (Сам ГАСИ),

ассистент Шералиев М (СамГУ). 122

62

KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA GEOMETRIK YASASHLARGA OID AMALIY MASALALARNI ECHISH VA UNI O’QITISH USLUBINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI. Dotsent B.Vоxidov., talaba O’.A.Yaxshiboeva (SamDAQI), o’qituvchi S.A.Abduxamidova (Jomboy transport

kasb-xunar kolleji).

124

63 АХБОРОТ ГЛОБАЛЛАШУВИНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИГА ТАЪСИРИ. Катта ўқитувчилар Н.И. Амиров, М.С. Халилов (Қарши

муҳандислик иқтисодиёт институти). 125

290

64

АКТИВИЗАЦИЯ ТВОРЧЕСКОГО ПОТЕНЦИАЛА УЧАЩИХСЯ. С

ПОМОЩЬЮ ИКТ НА ЗАНЯТИЯХ РУССКОГО ЯЗЫКА (РУС ТИЛИ

МАШГУЛОТЛАРИДА АКТ ЁРДАМИДА ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ОШИРИШ). Атаева Хусния Курашовна преподаватель

(Сам ГАСИ).

127

65 ХОРИЖИЙ ТИЛНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ ВА ҚИЁСЛАБ ЎРГАНИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ. Ўқитувчи Ахадова Г.И.(

Сам.ДАҚИ). 129

66 СУЩНОСТЬ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ И СЕМАНТИКИ. Ахмедова М., Халиков Ф (Сам ГАСИ). 131

67 НОТИҚЛИК КАМОЛОТ БЕЛГИСИДИР. Ўқитувчи Г.Я Ахмедова(СамДАҚИ қошидаги 2-сон академик лицей). 133

68 К ВОПРОСУ ИНТЕНСИФИКАЦИИ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ. Ахроркулова М.А. (Сам.ДАҚИ). 134

69 ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. Катта ўқитувчилар Б.Э.Юсупов,

Э.С.Набиев (ҚарМИИ). 136

70 BOSHLANG’ICH SINFLARDA BOLALAR QO’SHIQLARNING KUYLANISHI. O’qituvchilar S. N. Batasheva., K. S. Anvarova (QDU). 138

71

АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАРДА “ПИНБОРД” ТАЪЛИМ БЕРИШ УСУЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ. Ўқитувчи Б.О.Бобобекова (Самарқанд қурилиш ва миллий ҳунармандчилик касб-ҳунар

коллеж).

139

72 ДАРС ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАР ИЛМИЙ ТАФАККУРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. Катта ўқитувчи М.Н.Бобоқулова, талаба Р.Р.

Раджабова (СамДАҚИ). 142

73 БАРКАМОЛ ШАХС ШАКЛЛАНИШИДА ЭСТЕТИК ТАРБИЯНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ. Ўқитувчи З.Бодирова (Сам ДУ қошидаги 2-сон

академик лицей). 145

74 PEDAGOGIKA DARSLARIDA TALABALARGA MEHR-MURUVVAT TUYG’USINI SHAKILLANTIRISH YO’LLARI. O‘qituvchi R.Boliyeva, talaba

M.Qurbonova (SamDAQI). 147

75 BO’LAJAK KASBIY TA’LIM O’QITUVCHILARING MA’NAVIY-KASBIY TARBIYALASH HAQIDA. Boliyeva R., o’qituvchi (SamDAQI) 148

76 MUSIQIY TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH. B.Boltaev, A.Odilov (SamDU). 150

77 BOSHLANG’ICH SINFLAR MEHNAT TA’LIMI DARSLARIDA MILLIY

HUNARMANDCHILIKKA YO’NALTIRISH ISHLARINING XUSUSIYATLARI. G.S.Pardayeva, O.O.Pardayev (SamDU).

152

78 МОДУЛЛИ ЎҚИТИШНИНГ ТАМОЙИЛЛАРИ. Қ.М. Ғайбулов., Т.Н.

Аъзамов., М.Х.Эшмуродов (СамДАҚИ). 154

79 ОРГАНИЗАЦИЯ ИТОГОВОГО КОНТРОЛЯ В ПРАКТИЧЕСКОМ КУРСЕ РУССКОГО ЯЗЫКА. Ганиева Р. Р. (СамГАСИ). 158

80 ШАХС ТАРБИЯСИДА ОИЛАНИНГ ЎРНИ. Доц. М.Файзиева (Қарши ДУ). 160

81 ИЛМИЙ НАЗИРИЯ ВА АМАЛИЁТ ЎРТАСИДАГИ БОҒЛИҚЛИК. Доцент С.Н.Норов., ўқитувчи. Мухаммадиев А.А. (СамДАҚИ). 161

291

82 ГИПОТЕЗАНИНГ ИҚТИСОДИЁТДАГИ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ. Доцент С.Н.Норов., ўқитувчи. Мухаммадиев А.А. (СамДАҚИ). 163

83 ОЛИЙ МАТЕМАТИКАДАН МУСТАҚИЛ ИШЛАРНИ БАЖАРИШДА

АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ. М.С. Жабборов., Қ. Мамасолиев. (СамДАҚИ). 165

84 КЕКСАЛАР БИЛИМИ ЭЗГУЛИККА ЕТАКЛАЙДИ, УНИНГ ИЛМИ ГАВҲАР ХАЗИНАСИДИР. Талаба А. Тоштемирова, катта ўқитувчи

А.Э.Зиётова (СамДАҚИ). 167

85 КЕКСАЛИК –ИНСОН УМРИНИНГ ДОНИШМАНДЛИК ДАВРИ. Талаба Ш. Ҳайдаров, катта ўқитувчи Зиётова А.Э (СамДАҚИ). 169

86 БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯСИДА ДИНИЙ ВА ДУНЁВИЙ ИЛМ АСОСЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММОЛАРИ. Талаба Ш.

Эргашев, катта ўқитувчи Зиётова А.Э (СамДАҚИ). 171

87 КЕКСАЛАРНИНГ СЎЗИ-ҲИКМАТ. Ибрагимова М. О.( СамДАҚИ). 173

88 МУТРИБИЙ САМАРҚАНДИЙ ИЖОДИЙ МЕРОСИНИНГ

МАЪНАВИЯТИМИЗ ТАКОМИЛИДАГИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ. М.О.Ибрагимова (СамДАҚИ).

175

89

ЎҚУВЧИЛАРНИ КАСБИЙ МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА

ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ. М.П. Имомов ЎМКҲТТКМО ва УҚТ институти мустақил

изланувчи-тадқиқотчиси.

177

90 КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ИНГЛИЗ ТИЛИДА ПЕДАГОГИК

ТАЪЛИМНИНГ ЁЗМА КЎРИНИШЛАРИНИ ЎҚИТИШ ДОЛЗАРБЛИГИ. Ўқитувчилар Исомиддинов О, Саттарова Ф (Самарқанд педагогика коллежи).

179

91 ЧЕТ ТИЛЛАРИНИ ЎҚИТИШ МАШҚЛАРИНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТИЗИМИ. Ўқитувчи Кенжаев Мирзоҳид Эргашеви (СамДАҚИ). 181

92 КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА АМАЛИЙ КАСБИЙ ТАЪЛИМНИ БОШҚАРИШ САМАРАДОРЛИГИ. Қосимов Ш.У. ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ,

катта илмий ходим-изланувчи. 182

93 БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ МУСИҚИЙ МЕРОСДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ. Доцент

И.Қудратов, катта ўқитувчи Э.Джалилов (СамДУ). 183

94 БАРКАМОЛ АВЛОД МАЪНАВИЙ ТАРБИЯСИДА МУСИҚА ТАЪЛИМИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ. Ўқитувчи М. Ш. Қурбонова, Қ.О.

Эргашева (Қарши ДУ). 186

95 ЁШЛАРНИ БАРКАМОЛ АВЛОД РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА КАДРЛАР ТАЁРЛАШ МИЛЛИЙ ДАСТУРИНИГ ЎРНИ. Қ.А.Нурбоев (СамДАҚИ). 187

96 ЎҒУЗНОМА. У.Санақулов, А.Қурбонов (Эски ўзбек ёзма адабий тилининг шакилланиш даврларини ўрганишда муҳим манба) 189

97 O’TMISH SADOSIDA TARIX SABOQLARI VA MA’NAVIYAT. Талаба К.Садуллаева., ўқитувчи Х.Х Хайдарова (СамДАҚИ). 191

98 ЗАМОНАВИЙ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР. Катта ўқитувчиси Б. Э. Юсупов (ҚарМИИ). Қ.О.

Эргашева (Қарши ДУ). 192

99 ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ

МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ. Катта ўқитувчи М.Ш.Султанова. 194

292

100 БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИНИНГ ЎЗИГА ХОС ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. П.ф.н. М.С.Мақсадова., ўқитувчи

Д.Р.Шукурова (Қарши ДУ). 197

101

ЗАРДЎШТИЙЛИК ТАЪЛИМОТИ ВА ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИДА

ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИ БОРАСИДА МОНАНДЛИК МАСАЛАСИ. Й.А.Худойқулов ТошДАУ доценти, ф.ф.н., Қ.Ҳ.Мамараҳимов СамДАҚИ

ассистенти

198

102 «БОБУРНОМА» ДА ШАХС АХЛОҚИ ВА МАВҚЕИ МАСАЛАСИ Доценти, и.ф.н А. Махсуталиев., талабалар И. Фозилжонов, М. Каримов

(Андижон қишлоқ хўжалик институти). 200

103 БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ САМАРАЛИ ЖИХАТЛАРИ. Ўқитувчи Л.Ташаев.,

талаба Р.Артиқов (СамДАҚИ). 202

104 ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ РИВОЖИНИНГ ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИГА ТАЪСИРИ. Мусулмонов Н.Х., Советов Қ.Т, Каржавов А.Р (СамМИ)., Фозилов

Р.Н., Иноятов К.Х., Ашуров Ж.Н (Самарқанд Педагогика коллежи). 205

105 ФАН-ТЕХНИКА ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ИНСОН ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИДАГИ ЎРНИ. Доцент Н.Холдоров, катта ўқитувчи

Ф.Н.Жамолов, лаборант Д.Н.Холдорова (СамДАҚИ). 208

106

АНЪАНАВИЙ ТАЪЛИМНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРГА АСОСЛАНГАН ТАЪЛИМДАН ФАРҚИ. Ф Назаров - Самарқанд автомобил ва йўллар касб-ҳунар коллежи директори, Ю.Нарзуллаева-Самарқанд автомобил ва йўллар касб-ҳунар коллежи “Тиллар”

кафедраси мудири.

209

107 XIX АСР ОХИРИ – XX АСР БОШЛАРИДА ТУРКИСТОН ТИББИЁТИДА ХУСУСИЙ ДОРИХОНАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ. Нарманов Ф.А. (СамДУ).

211

108 “OMMAVIY MADANIYAT” KO‘RINISHIDAGI MAFKURAVIY TAHDIDLARINING YOSHLARGA TA’SIRI. N.X.To’g’izov., A.E.Nuriddinov.,

Sh. Sh. Turg’unboyev (Sam DU). 213

109

ЎРТА ОСИЁ ОЛИМЛАРИ ВА МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ИЛМ-ФАН

РИВОЖЛАНИШИДАГИ ТАРИХИЙ МЕРОСИ, УНИНГ ЗАМОНАВИЙ ЦИВИЛИЗАЦИЯСИДАГИ РОЛИ ВА УНИНГ АХАМИЯТИ. Катта ўқитувчи О.К.Ҳалилов, ассистент Ж.А.Ҳотамов, талаба У.Б.Худайбердиев

(ЖизПИ).

217

110 TALABALARNING CHOLG’U IJROCHILIK MAHORATINI SHAKLLANTIRISHNING TARBIYAVIY TAMOYILLARI. Katta o’qituvchi

A.Odilov, o’qituvchi B.Boltaev (SamDU). 218

111

“КАСБ-ҲУНАР КОЛЛЕЖЛАРИДА ХОРИЖИЙ ТИЛЛАРНИ

ЎҚИТИШДА ФАОЛ ТАЪЛИМ УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ”. Ўқитувчи Бекали Одинаев Самарқанд автомобил ва

йўллар касб-ҳунар коллежи.

221

112 ИХТИЁРИЙ ХОТИРАНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА УНИНГ ТАСВИРИЙ САНЪАТДАГИ АҲАМИЯТИ. Д.Иргашев, Ш.Ойдинов, Т. Қўшатов (СамДУ). 223

113 TA`LIMNING INTERFAOL STRATEGIYALARI. O’qituvchi L. Omanova (Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji). 224

114 TABIIY FANLARNI O’QITISHDA FAN TEXNOLOGIYASI VA 226

293

INNOVATSIYALARI. Katta o’qituvchi Jamalov.F., assistentlar Tugalov.F., Payzullayev.А., Parmanova.R (CamDAQI)

115 ТАЛАБАЛАРГА РАМЗИЙ НАҚШЛАР МАЪНОЛАРИНИ АНГЛАТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ. Ўқитувчилар Ш. У.

Жумаев, Ш.Ш.Пирназаров, талаба У.Т.Юлдашева (СамДУ). 227

116 ЁШЛАРНИ КАСБГА ЙЎНАЛТИРИШДА ОИЛАНИНГ АҲАМИЯТЛИЛИГИ. Мустақил изланувчиси Пўлатов Ж.А. (ЎМКХТТКМО ва

УҚТИ). 229

117 АДОЛАТ ВА ҲУҚУҚ ҒОЯСИНИНГ МОҲИЯТИ. Ўқитувчи Б.Б. Расулов (СамДАҚИ), талаба З.Б. Тожиев (ТДЮУ). 230

118 ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА ХОРИЖИЙ ФИРМАЛАР ФАОЛИЯТИ ТАРИХИДАН. Катта ўқитувчи Б.Э. Рахимов

(СамДУ). 232

119 TA’LIMNI TASHKIL ETISHDA PSIXALOGIK OMILLARNI OMMALASHTIRISH. A.T. Raxmonova, Samarqand moliya va iqtisodiyot kolleji. 235

120 COMMUNICATIVE APPROACH IN LANGUAGE TEACHING. teacher at KarSU, chair LinguisticsF.Chorieva. 236

121

ЎҚУВЧИЛАРНИ ИҚТИСОДИЙ ТАРБИЯЛАШДА ШАРҚ

АЛЛОМАЛАРНИНГ ИҚТИСОДИЙ ҚАРАШЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ. Катта ўқитувчи Ш.А. Усанов (СамДУ), ўқитувчи С.

Қличева (Самарқанд педагогика коллежи).

237

122 СОҒЛОМ ОИЛА– СОҒЛОМ АВЛОД ПОЙДЕВОРИ. Ўқитувчи Н.Халилова

(СамДУ). 239

123 ИЗУЧЕНИЕ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА В ТЕХНИЧЕСКОМ ВУЗЕ В СИСТЕМЕ ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ. ст.преп. Марданова

Ф.С. 241

124 ПРОВЕДЕНИЕ ФАКУЛЬТАТИВНЫХ ЗАНЯТИЙ ПО ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ В СРЕДНИХ ШКОЛАХ. Преподаватель А.М. Темиров (СамГАСИ). 244

125 “MILLIY ISTIQLOL G’OYASI” FANINI O’QITISHDA BUYUK AJDODLARIMIZ MA’NAVIY MEROSINING O’RNI. O’qituvchi Sh. Tilashev (SamDU 2-son akademik litsey).

245

126 ЁШЛАРНИ МИЛЛАТПАРВАРЛИК РУХИДА ТАРБИЯЛАШДА МИЛЛИЙ-МАЪНАВИЙ ТАРБИЯНИНГ ЎРНИ ВА РОЛИ. Тоғаев Н.Э

(СамДУ), Алимов А.Н (Самарқанд педогогика ва хизмат кўрсатиш коллежи). 247

127 ЭНТРОПИЯ ФИЗИК ТУШУНЧАНИНГ ФАНДАГИ РОЛИ ВА

АҲАМИЯТИ. И.Т.Турдибеков, У.Т. Усаров, талаба О.Тоғаев (СамДАҚИ). 249

128 ОҚТОШ ШАҲРИ МАДАНИЯТ ВА ИСТИРОҲАТ БОҒИНИНГ ЯНГИ АРХИТЕКТУРАВИЙ- КОМПОЗИЦИОН ЕЧИМЛАРИ. Ассистент К.М.

Тоғашарова, талаба М. Пардаева (СамДАҚИ). 252

129 ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ЎҚУВ ФАНИНИ МУАММОЛИ

ТАЪЛИМ ТЕХНАЛОГИЯСИ АСОСИДА ТАШКИЛ ҚИЛИШ

ТАРТИБЛАРИ. Катта ўқитувчи С. Умаров (Самарқанд банк коллежи). 254

130 ОЛИЙ МАТЕМАТИКА ДАРСИДА БЛОКЛИ-МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ БЕРИШ. (I.МАЪЛУМОТЛАРГА ОИД МАЖМУИ). Фатхуллаев Ф.,

Раҳмонов С., Қипчакова Р (СамДАҚИ). 257

131 ОЛИЙ МАТЕМАТИКА ДАРСИДА БЛОКЛИ-МОДУЛЛИ ТАЪЛИМ 259

294

БЕРИШ. (II.АМАЛИЁТГА ОИД МАЖМУИ). Фатхуллаев Ф., Хамзаева Д.,

Сувонова Н. (СамДАҚИ).

132 ИНТЕЛЕКТУАЛ САЛОҲИТЛИ ЁШЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА НОДАВЛАТ ТАШКИЛОТЛАРНИНГ ҲАМКОРЛИГИ. Ўқитувчи Х. Х.

Хайдарова (СамДАҚИ). 262

133 ЎСМИРЛАРНИ ИНТЕЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИ БЎЛИБ ШАКЛЛАНИШИДА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИНГ ЎРНИ. Ўқитувчи

Х.Х. Хайдарова (СамДАҚИ). Қ.О. Эргашева (Қарши ДУ). 263

134 РЕЧЕВАЯ ЗАРЯДКА НА ЗАНЯТИЯХ НЕМЕЦКОГО ЯЗЫКА. Доцент Г.М. Ахмедова; магистрант М.Н. Хайдаров (СамГАСИ). 265

135 МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАДБИРЛАР ТАЪСИРЧАНЛИГИ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ УСУЛЛАРИ ҲАҚИДА. Ўқитувчи Н.

Ҳаққулов (СамДАҚИ), ўқитувчи З.Холмурадова (СамДУ 2-сон Академик лицей). 267

136

TALABALARI BILIM VA KO’NIKMALARINI RIVOJLANTIRISHDA

MANZARA ISHLASH BO’YICHA MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING O’RNI. O’qituvchilar Xoliqov. J.T, Qahorov. M , Qo’shatov. T. Sh.

Rahimov. A.A. (Sam.DU).

269

137 РЕШЕНИЕ ЛИНЕЙНЫХ СИСТЕМ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ УРАВНЕНИЙ СПЕЦИАЛЬНОГО ВИДА. Доцент Хусанов Б., cтудент

Хайдаров Ш (СамГАСИ). 270

138 BIR ZARRALI SISTEMAGA MOS TAQSIMOTNING BA’ZI XOSSALARI. J.X.Xudoyqulov., X.Z.Usmonov – magistrant SamDU Z.Q.Xamidova - talaba SamDAQI

273

139 МАКТАБДА ДАРС МАШҒУЛОТЛАРИДА КОМПЬЮТЕР

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ИЖОБИЙ ВА САЛБИЙ

ТОМОНЛАРИ. Каримов А.А., Эшимов Р – (CамДАҚИ). 275

140

ҚУРИЛИШ ВА КАСБИЙ ТАЪЛИМИ ЙЎНАЛИШИ БЎЙИЧА “ЧИЗМА ГЕОМЕТРИЯ ВА МУҲАНДИСЛИК ГРАФИКАСИ” ФАНИНИ

ЎҚИТИШГА МЎЛЖАЛЛАНГАН “КОМПЬЮТЕР ГРАФИКАСИ” ФАНИ

ДАСТУРЛАРИДА ИККИ ВА УЧ ЎЛЧАМЛИ ЧИЗМАЛАР ЯРАТИШ

МУАММОЛАРИ. Абдумоннонов М., Тўхташов Б. (Сам ДАҚИ)

278

141 KATTA SONLAR QONUNIGA DOIR TEOREMALAR. Xalikulov I.B., Norboyev N.Z. (SamDU). 282

142 KEYS STUDE-ANIQ VAZIYATLAR USULI – BARKAMOLLIK SARI YO’L. SHaimov K.M. SamDAQI, Qosimova SH.A. Urgut SvaXKKXK 284

295

“ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ

САЛОҲИЯТЛИ ЁШЛАРНИНГ ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ ЁШ ОЛИМЛАР,

МАГИСТРАНТ ВА ТАЛАБАЛАРНИНГ АНЪАНАВИЙ ХII

РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯСИ

М А Т Е Р И А Л Л А Р И IV қисм

(ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯ)

Ушбу тўплам муаллифларнинг қўлёзмалари асосида ўзгартиришсиз тўлалигича нашрга тайёрланди ва чоп этилди. Мақолалардаги грамматик ва стилистик

хатоларга шахсан муаллифлар жавобгардир.

28.05.2015 йил босишга тавсия этилган. Бичими 60х84. Офсет босма. Шартли босма 10,7.

Нашр табағи 11,5 Адади 100 нусха Буюртма № 1488

Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

босмахонасида чоп этилди. Манзил: Самарқанд шаҳри, Лолазор кўчаси, 70

296