ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΙΤΕ

ΜΝΗΜΗΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗΜελέτες ιστορίας και φιλολογίας

Εκδοτική επιμέλεια

Κώστας Λάππας Αντώνης Αναστασόπουλος

Ηλίας Κολοβός

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ε Σ Ε Κ Δ ΟΣ Ε Ι Σ Κ Ρ Η Τ Η ΣΙδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής

Ηράκλειο 2010

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

copy 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Διόρθωση δοκιμίων Κατερίνα Κεχαγιαδάκη Εκτύπωση Γ Αργυρόπουλος ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου Βάσω Αβραμοπούλου

ISBN 978-960-524-307-4

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣΙ Δ Ρ Υ Μ Α Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ amp Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1385 711 10 Tηλ 2810391097 Fax 2810391085Aθήνα Mάνης 5 10681 Tηλ 2103849020-23 Fax 2103301583

e-mail infocupgr bull wwwcupgr

ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜIΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Αναγνωστοπούλου 14 106 73 ΑθήναΤηλ 210 3664611 Fax 210 3664637 e-mail kemneacademyofathensgr

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ

Μελισσηνού amp Ν Φωκά 130 741 00 Ρέθυμνο ΚρήτηΤηλ 28310 25146 amp 56627 Fax 28310 25810

e-mail alkiimsforthgr

vi i

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικό σημείωμα xiΠηνελόπη Παπαδοπούλου-Στάθη (1947-2008) xiiiΕργογραφία Πηνελόπης Στάθη xvii

Αʹ Κοινωνία Οικονομία Θεσμοί

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου Αγροτική φορολογία και μηχανισμοί καταχρέωσης 3

Σοφία Λαΐου Στρατηγικές εδραίωσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο τον 16ο αιώνα η αξιοποίηση των αποθεμάτων νίτρου της Σάμου 11

Xρύσα Mαλτέζου Οἱ Ἕλληνες τῆς Βενετίας ἐπίτροποι καὶ διοικηταὶ περιουσίας τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων 23

Ελένη Γκαρά Μεροληψία κατά την απονομή δικαιοσύνης στα οθωμανικά ιεροδικεία 39

Αντώνης Αναστασόπουλος Η ανάκληση μιας δωρεάς και η επιστροφή μιας προίκας κοινωνικό φύλο οικογενειακές σχέσεις και οθωμανική δικαιοσύνη 55

Δημήτρης Γ Ἀποστολόπουλος Ἕνας ἀκόμα ἐπιστολογράφος τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ Ἰωάννης ὁ Eὐλογὰς ἀπὸ τὸν Mυστρὰ καὶ οἱ νομοκανονικὲς ἀπορίες του 69

Παναγιώτης Μιχαηλάρης Ἐγγυήσεις ἀγαμίας στὴ μητρόπολη Μυτιλήνης (αʹ μισὸ 19ου αἰώνα) 79

Χρήστος Λούκος Ένας ιατρός στη Σύρο με ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία Ευάγγελος Αρφάνης 103

vi i i

Βʹ Πολιτική Ιδεολογία

Ηλίας Κολοβός laquoΤου Μπεντρεντίν τα παλικάριαraquo στην οθωμανική και τη σύγχρονη τουρκική ιστορία 117

John C Alexander (Alexandropoulos) Yusuf bey al-Moravi on the siege and capture of Tripolitsa in 1821 139

Vangelis Kechriotis Celebration and contestation the people of Izmir welcome the Second Constitutional Era in 1908 157

Engin Berber The Megali Idea doctrine and Turkish-Greek relations 1919-1922 indirect diplomacy in the shadow of the Allied States 185

Μιχάλης Ν Μιχαήλ Εθνικισμός και μύθος στη μεταοθωμανική κυπριακή ιστοριογραφία 207

Γʹ Παιδεία Λογοτεχνία

Nefeli Papoutsaki Ugly transitions or subtleties of the eulogy On a variation of the travel theme in early Arabic poetry 225

Arnold van Gemert Λόγοι διδακτικοί προς την κόρη 235

Χαρίτων Καρανάσιος Αὐτόγραφα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη 251

Δημήτριος Ζ Σοφιανός Φαναριώτικα στιχουργήματα (ἀρ 16-20) ἀπὸ τὴν ἀνέκδοτη ποιητικὴ ἀνθολογία τοῦ κώδ 666 τῆς Μονῆς

Μεγάλου Μετεώρου (18ος αἰ) Δειγματοληπτικὴ παρουσίαση 267

Κώστας Λάππας Ἡ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν στὰ 1808 μέσα ἀπὸ τὴ μαρτυρία ἑνὸς μαθητῆ 281

Σοφία Mατθαίου Ἠλίας Σ Σταθόπουλος (1821-1859) ἕνας μαχητικὸς λόγιος 297

Δʹ Θρησκεία

Iόλη Βιγγοπούλου Οι περιηγητές και ο ελληνικός ορθόδοξος κόσμος (15ος-19ος αιώνας) 317

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ix

Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο Βικέντιος Δαμοδός laquoΠερὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου λατινόφρονος κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένηςraquo 339

Γιώργος Τζεδόπουλος Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ο κύκλος και οι ρωγμές 355

Μαρίνος Σαρηγιάννης Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα 371

Sinan Kuneralp The eloping wife the angry teenager and the embezzler on the run or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations 387

Εʹ Κωνσταντινούπολη

Ι Κ Χασιώτης Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της 399

Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης 423

Σάββας Ε Τσιλένης Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης 443

Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνα 467

Σία Αναγνωστοπούλου Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης η μεγάλη περιπέτεια 483

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

copy 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Διόρθωση δοκιμίων Κατερίνα Κεχαγιαδάκη Εκτύπωση Γ Αργυρόπουλος ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου Βάσω Αβραμοπούλου

ISBN 978-960-524-307-4

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣΙ Δ Ρ Υ Μ Α Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ amp Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ

Hράκλειο Kρήτης TΘ 1385 711 10 Tηλ 2810391097 Fax 2810391085Aθήνα Mάνης 5 10681 Tηλ 2103849020-23 Fax 2103301583

e-mail infocupgr bull wwwcupgr

ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜIΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

Αναγνωστοπούλου 14 106 73 ΑθήναΤηλ 210 3664611 Fax 210 3664637 e-mail kemneacademyofathensgr

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ

Μελισσηνού amp Ν Φωκά 130 741 00 Ρέθυμνο ΚρήτηΤηλ 28310 25146 amp 56627 Fax 28310 25810

e-mail alkiimsforthgr

vi i

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικό σημείωμα xiΠηνελόπη Παπαδοπούλου-Στάθη (1947-2008) xiiiΕργογραφία Πηνελόπης Στάθη xvii

Αʹ Κοινωνία Οικονομία Θεσμοί

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου Αγροτική φορολογία και μηχανισμοί καταχρέωσης 3

Σοφία Λαΐου Στρατηγικές εδραίωσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο τον 16ο αιώνα η αξιοποίηση των αποθεμάτων νίτρου της Σάμου 11

Xρύσα Mαλτέζου Οἱ Ἕλληνες τῆς Βενετίας ἐπίτροποι καὶ διοικηταὶ περιουσίας τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων 23

Ελένη Γκαρά Μεροληψία κατά την απονομή δικαιοσύνης στα οθωμανικά ιεροδικεία 39

Αντώνης Αναστασόπουλος Η ανάκληση μιας δωρεάς και η επιστροφή μιας προίκας κοινωνικό φύλο οικογενειακές σχέσεις και οθωμανική δικαιοσύνη 55

Δημήτρης Γ Ἀποστολόπουλος Ἕνας ἀκόμα ἐπιστολογράφος τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ Ἰωάννης ὁ Eὐλογὰς ἀπὸ τὸν Mυστρὰ καὶ οἱ νομοκανονικὲς ἀπορίες του 69

Παναγιώτης Μιχαηλάρης Ἐγγυήσεις ἀγαμίας στὴ μητρόπολη Μυτιλήνης (αʹ μισὸ 19ου αἰώνα) 79

Χρήστος Λούκος Ένας ιατρός στη Σύρο με ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία Ευάγγελος Αρφάνης 103

vi i i

Βʹ Πολιτική Ιδεολογία

Ηλίας Κολοβός laquoΤου Μπεντρεντίν τα παλικάριαraquo στην οθωμανική και τη σύγχρονη τουρκική ιστορία 117

John C Alexander (Alexandropoulos) Yusuf bey al-Moravi on the siege and capture of Tripolitsa in 1821 139

Vangelis Kechriotis Celebration and contestation the people of Izmir welcome the Second Constitutional Era in 1908 157

Engin Berber The Megali Idea doctrine and Turkish-Greek relations 1919-1922 indirect diplomacy in the shadow of the Allied States 185

Μιχάλης Ν Μιχαήλ Εθνικισμός και μύθος στη μεταοθωμανική κυπριακή ιστοριογραφία 207

Γʹ Παιδεία Λογοτεχνία

Nefeli Papoutsaki Ugly transitions or subtleties of the eulogy On a variation of the travel theme in early Arabic poetry 225

Arnold van Gemert Λόγοι διδακτικοί προς την κόρη 235

Χαρίτων Καρανάσιος Αὐτόγραφα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη 251

Δημήτριος Ζ Σοφιανός Φαναριώτικα στιχουργήματα (ἀρ 16-20) ἀπὸ τὴν ἀνέκδοτη ποιητικὴ ἀνθολογία τοῦ κώδ 666 τῆς Μονῆς

Μεγάλου Μετεώρου (18ος αἰ) Δειγματοληπτικὴ παρουσίαση 267

Κώστας Λάππας Ἡ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν στὰ 1808 μέσα ἀπὸ τὴ μαρτυρία ἑνὸς μαθητῆ 281

Σοφία Mατθαίου Ἠλίας Σ Σταθόπουλος (1821-1859) ἕνας μαχητικὸς λόγιος 297

Δʹ Θρησκεία

Iόλη Βιγγοπούλου Οι περιηγητές και ο ελληνικός ορθόδοξος κόσμος (15ος-19ος αιώνας) 317

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ix

Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο Βικέντιος Δαμοδός laquoΠερὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου λατινόφρονος κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένηςraquo 339

Γιώργος Τζεδόπουλος Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ο κύκλος και οι ρωγμές 355

Μαρίνος Σαρηγιάννης Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα 371

Sinan Kuneralp The eloping wife the angry teenager and the embezzler on the run or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations 387

Εʹ Κωνσταντινούπολη

Ι Κ Χασιώτης Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της 399

Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης 423

Σάββας Ε Τσιλένης Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης 443

Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνα 467

Σία Αναγνωστοπούλου Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης η μεγάλη περιπέτεια 483

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

vi i

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικό σημείωμα xiΠηνελόπη Παπαδοπούλου-Στάθη (1947-2008) xiiiΕργογραφία Πηνελόπης Στάθη xvii

Αʹ Κοινωνία Οικονομία Θεσμοί

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου Αγροτική φορολογία και μηχανισμοί καταχρέωσης 3

Σοφία Λαΐου Στρατηγικές εδραίωσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο τον 16ο αιώνα η αξιοποίηση των αποθεμάτων νίτρου της Σάμου 11

Xρύσα Mαλτέζου Οἱ Ἕλληνες τῆς Βενετίας ἐπίτροποι καὶ διοικηταὶ περιουσίας τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων 23

Ελένη Γκαρά Μεροληψία κατά την απονομή δικαιοσύνης στα οθωμανικά ιεροδικεία 39

Αντώνης Αναστασόπουλος Η ανάκληση μιας δωρεάς και η επιστροφή μιας προίκας κοινωνικό φύλο οικογενειακές σχέσεις και οθωμανική δικαιοσύνη 55

Δημήτρης Γ Ἀποστολόπουλος Ἕνας ἀκόμα ἐπιστολογράφος τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ Ἰωάννης ὁ Eὐλογὰς ἀπὸ τὸν Mυστρὰ καὶ οἱ νομοκανονικὲς ἀπορίες του 69

Παναγιώτης Μιχαηλάρης Ἐγγυήσεις ἀγαμίας στὴ μητρόπολη Μυτιλήνης (αʹ μισὸ 19ου αἰώνα) 79

Χρήστος Λούκος Ένας ιατρός στη Σύρο με ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία Ευάγγελος Αρφάνης 103

vi i i

Βʹ Πολιτική Ιδεολογία

Ηλίας Κολοβός laquoΤου Μπεντρεντίν τα παλικάριαraquo στην οθωμανική και τη σύγχρονη τουρκική ιστορία 117

John C Alexander (Alexandropoulos) Yusuf bey al-Moravi on the siege and capture of Tripolitsa in 1821 139

Vangelis Kechriotis Celebration and contestation the people of Izmir welcome the Second Constitutional Era in 1908 157

Engin Berber The Megali Idea doctrine and Turkish-Greek relations 1919-1922 indirect diplomacy in the shadow of the Allied States 185

Μιχάλης Ν Μιχαήλ Εθνικισμός και μύθος στη μεταοθωμανική κυπριακή ιστοριογραφία 207

Γʹ Παιδεία Λογοτεχνία

Nefeli Papoutsaki Ugly transitions or subtleties of the eulogy On a variation of the travel theme in early Arabic poetry 225

Arnold van Gemert Λόγοι διδακτικοί προς την κόρη 235

Χαρίτων Καρανάσιος Αὐτόγραφα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη 251

Δημήτριος Ζ Σοφιανός Φαναριώτικα στιχουργήματα (ἀρ 16-20) ἀπὸ τὴν ἀνέκδοτη ποιητικὴ ἀνθολογία τοῦ κώδ 666 τῆς Μονῆς

Μεγάλου Μετεώρου (18ος αἰ) Δειγματοληπτικὴ παρουσίαση 267

Κώστας Λάππας Ἡ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν στὰ 1808 μέσα ἀπὸ τὴ μαρτυρία ἑνὸς μαθητῆ 281

Σοφία Mατθαίου Ἠλίας Σ Σταθόπουλος (1821-1859) ἕνας μαχητικὸς λόγιος 297

Δʹ Θρησκεία

Iόλη Βιγγοπούλου Οι περιηγητές και ο ελληνικός ορθόδοξος κόσμος (15ος-19ος αιώνας) 317

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ix

Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο Βικέντιος Δαμοδός laquoΠερὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου λατινόφρονος κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένηςraquo 339

Γιώργος Τζεδόπουλος Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ο κύκλος και οι ρωγμές 355

Μαρίνος Σαρηγιάννης Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα 371

Sinan Kuneralp The eloping wife the angry teenager and the embezzler on the run or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations 387

Εʹ Κωνσταντινούπολη

Ι Κ Χασιώτης Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της 399

Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης 423

Σάββας Ε Τσιλένης Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης 443

Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνα 467

Σία Αναγνωστοπούλου Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης η μεγάλη περιπέτεια 483

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

vi i i

Βʹ Πολιτική Ιδεολογία

Ηλίας Κολοβός laquoΤου Μπεντρεντίν τα παλικάριαraquo στην οθωμανική και τη σύγχρονη τουρκική ιστορία 117

John C Alexander (Alexandropoulos) Yusuf bey al-Moravi on the siege and capture of Tripolitsa in 1821 139

Vangelis Kechriotis Celebration and contestation the people of Izmir welcome the Second Constitutional Era in 1908 157

Engin Berber The Megali Idea doctrine and Turkish-Greek relations 1919-1922 indirect diplomacy in the shadow of the Allied States 185

Μιχάλης Ν Μιχαήλ Εθνικισμός και μύθος στη μεταοθωμανική κυπριακή ιστοριογραφία 207

Γʹ Παιδεία Λογοτεχνία

Nefeli Papoutsaki Ugly transitions or subtleties of the eulogy On a variation of the travel theme in early Arabic poetry 225

Arnold van Gemert Λόγοι διδακτικοί προς την κόρη 235

Χαρίτων Καρανάσιος Αὐτόγραφα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη 251

Δημήτριος Ζ Σοφιανός Φαναριώτικα στιχουργήματα (ἀρ 16-20) ἀπὸ τὴν ἀνέκδοτη ποιητικὴ ἀνθολογία τοῦ κώδ 666 τῆς Μονῆς

Μεγάλου Μετεώρου (18ος αἰ) Δειγματοληπτικὴ παρουσίαση 267

Κώστας Λάππας Ἡ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν στὰ 1808 μέσα ἀπὸ τὴ μαρτυρία ἑνὸς μαθητῆ 281

Σοφία Mατθαίου Ἠλίας Σ Σταθόπουλος (1821-1859) ἕνας μαχητικὸς λόγιος 297

Δʹ Θρησκεία

Iόλη Βιγγοπούλου Οι περιηγητές και ο ελληνικός ορθόδοξος κόσμος (15ος-19ος αιώνας) 317

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ix

Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο Βικέντιος Δαμοδός laquoΠερὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου λατινόφρονος κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένηςraquo 339

Γιώργος Τζεδόπουλος Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ο κύκλος και οι ρωγμές 355

Μαρίνος Σαρηγιάννης Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα 371

Sinan Kuneralp The eloping wife the angry teenager and the embezzler on the run or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations 387

Εʹ Κωνσταντινούπολη

Ι Κ Χασιώτης Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της 399

Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης 423

Σάββας Ε Τσιλένης Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης 443

Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνα 467

Σία Αναγνωστοπούλου Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης η μεγάλη περιπέτεια 483

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

ix

Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο Βικέντιος Δαμοδός laquoΠερὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου λατινόφρονος κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένηςraquo 339

Γιώργος Τζεδόπουλος Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας ο κύκλος και οι ρωγμές 355

Μαρίνος Σαρηγιάννης Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα 371

Sinan Kuneralp The eloping wife the angry teenager and the embezzler on the run or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations 387

Εʹ Κωνσταντινούπολη

Ι Κ Χασιώτης Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της 399

Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης 423

Σάββας Ε Τσιλένης Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης 443

Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνα 467

Σία Αναγνωστοπούλου Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης η μεγάλη περιπέτεια 483

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών Δυστυχώς η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της

Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες Στην πρώτη ενότητα με τίτλο laquoΚοινω-νία οικονομία θεσμοίraquo εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομι-κών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα Στη δεύτερη ενότητα με τίτλο laquoΠολιτική ιδεολογίαraquo περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος Η τρίτη ενότητα με τίτλο laquoΠαιδεία λογοτεχνίαraquo καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία και το ελληνικό κράτος αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας με τίτλο laquoΘρησκείαraquo αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περι-ηγητές και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μου-σουλμάνων με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας μεταστροφής μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xi i

ΠΡ ΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜ Α

πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο Στην πέμπτη ενότητα με τίτλο laquoΚωνστα-ντινούποληraquo παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760 η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού Η Ακαδημία Αθηνών στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευ-νας με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επι-τροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών (laquoΑλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτηraquo) το 2003 και το 2006 συνέβαλαν γεν-ναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του Ο Γρη-γόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επι-μελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται τέλος στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου

ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xi i i

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ(1947-2008)

Ἡ Πηνελόπη Στάθη στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος

Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947 ἡ Πηνελόπη μετανάστευ-σε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965 Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund) στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρω-μανικῶν Γλωσσῶν Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας

Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φι-λολογικὲς ἐργασίες μεταγραφὲς κειμένων εὑρετήρια ἀποδελτιώσεις κἄ Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προη-γουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007

Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε ἕνας χῶρος μαθητείας μαθη-τείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνι-διοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα τὶς καλὲς σπουδές τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος

Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου Ση-

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφη-μερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797) σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξερ-γασία ἀρχειακῶν συλλογῶν στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι Σιδερίδη ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ πε-ριεχόμενό του

Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα laquoΤὸ Γραμματο-φυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούποληςraquo Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο ἀλλη-λογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους δασκάλους ἀξιωματούχους πατρι-αρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ Ἡ ἐργασία αὐτή προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό θὰ ἀποτελέσει ὅταν δημοσιευτεῖ μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα

Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέ-σεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανα-τολική Εὐρώπη μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα Πραγματικά ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νο-ταρᾶ μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου ὅπως ἡ laquoΠροθεωρία εἰς τοὺς νόμουςraquo καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση laquoἐλεῶνraquo ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλο-γραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχε-τικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέ-κλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νο-ταρᾶ μὲ τὸν laquoσοφώτατοraquo Ἐσὰτ Ἐφέντη ποὺ παρουσίασε τὸ 1986 ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαι-νομένου αὐτοῦ

Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλλη-νορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτε-χνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιο-λόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων τῆς παιδείας καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας

Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης ὅπως ὁ Ξ Α Σι-δερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους Ἐπίσης ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κἄ Οὐσιαστική τέλος ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνα-τολή καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ laquoΣυνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶνraquo καὶ τῆς laquoἙταιρείας Μελέτης τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆςraquo

Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη τὴ διδα-σκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίω-ση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτη-σε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xvi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

τουρκικά συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριαντα-φυλλίδη

Σ᾽ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονο-τικὰ προβλήματα

Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμα-στε Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο τὴ διδασκαλία της τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xvi i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

Ι Βιβλία και άρθρα

1 laquoὉ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά τουraquo Ὁ Ἐρανιστής 10 (1972-1973) σ 157-186+4 πίν

2 laquoΜιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄροςraquo Βyzantinisch-Νeugriechische Jahr-buumlcher 21 (1971-1974) σ 223-231+2 πίν

3 laquoἈπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσαν-θου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντουraquo Ἀρχεῖον Πόντου 34 (1977-1978) σ 159-176

4 laquoΤὰ κατάστιχα ldquoΣυλλογῆς Ἐλεῶνrdquo τοῦ Παναγίου Τάφου Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τουςraquo στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμ-βρίου-5 Δεκεμβρίου 1979) ἐκδ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Σύλλογος Ἐπιστη-μονικοῦ Προσωπικοῦ Ἀθήνα 1984 σ 125-132

5 laquoΤὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 1 (1984) σ 127-280+1 χάρτ+4 πίν

6 laquoΔύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικαraquo Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν 5 (1984-1985) σ 103-133

7 laquoἩ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 2 (1986) σ 149-162+4 πίν

Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου τ Γʹ Νεώ-τερον Τμῆμα (Λευκωσία 20-25 Ἀπριλίου 1982) Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν Λευ-κωσία 1987 σ 367-382

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xvi i i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

8 laquoὉ ldquoσοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντηςrdquo φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσαν-θου Νοταρᾶraquo Ὁ Ἐρανιστής 18 (1986) σ 57-84

9 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ Κ Σταυρόπουλο] laquoἩ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά τὸ 1784 τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α F Sturtzen-beckerraquo Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν τ Αʹ τεῦχος Βʹ Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν Θήβα 10-14 Σεπτεμβρίου 1986 Ἀθήνα 1988 σ 917-927

10 [σε συνεργασία με τὸν Βuumllent Βerkol] laquoΚaramanlıca Κaynakccedilaraquo (= Κα-ραμανλίδικη βιβλιογραφία) Τarih ve Τoplum τ 11 τχ 62 Φεβρουά-ριος 1989 σ 59123-60124

11 laquoΤὸ ἀρχεῖο ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος ldquoΤίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέαν-δροςrdquo τοῦ Ξ Α Σιδερίδηraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 3 (1990) σ 397-419+8 πίν

12 [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ Λάππα] laquoΤὰ κατάλοιπα τοῦ Μ Ἰσ Νομίδη (ΜΙΣΝ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλλη-νικά 3 (1990) σ 431-453+4 πίν

13 laquoἩ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφίαraquo Μεσαιω-νικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 4 (1992) σ 161-168+8 πίν

14 İlk Οkul Tuumlrkccedile Ders Kitabı 2 συγγραφή ndash επιμέλεια Ρinelopi Stathi ει κονογράφηση Senti Ηaniadaki Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων Αθήνα 1992 194 σ

Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού

15 laquoΣκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογοraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 2 (1994) σ 241-251

16 laquoΟἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγουraquo Μνή-μων 17 (1995) σ 131-145

17 laquoΧVΙΙΙ Yuumlzyıl Τuumlrk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımıraquo (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκι-κής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων) Τoplumsal Τarih 23 (1995) σ 26-28

18 laquoΓιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείουraquo στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως 1875-1995 Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών Σύν-δεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης Αθήνα 1996 σ 103-115

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xix

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

19 laquoἙρμόλαος Ἀνδρεάδης Ὁ λογοτέχνης ὁ μεταφραστήςraquo στο Οι λόγιοι της Πόλης σειρά πρώτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1996 σ 47-65

20 laquoΚωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα ldquo Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκηςrdquoraquo Ὁ Ἐρανιστής 21 (1997) σ 352-365

21 laquoΤα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκηraquo Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 19ος τχ 63 Απρίλιος-Ιούνιος 1997 σ 65-67

22 [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου] laquoΗ τριτοβάθμια μειονο-τική εκπαίδευσηraquo Σύγχρονα Θέματα όπ σ 68-69

23 laquoΔημήτρης Φραγκόπουλος Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείουraquo στο Οι δάσκαλοι της Πόλης σειρά τρίτη Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλο-σχολιτών Αθήνα 1998 σ 31-49

24 laquoΗ γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρ-κικό κράτοςraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 4 (1998) σ 149-161

Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της σχολής Μωραΐτη στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997

25 laquoΥunan [ve Τuumlrk] Τarih Ders Κitaplarında ldquoΒenrdquo ve ldquoOumltekirdquo İmgeleriraquo (= Οι εικόνες του laquoεγώraquo και του laquoάλλουraquo στα ελληνικά [και τα τουρκι-κά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας) στο Τarih Εğitimi ve Τarihte ldquoOumltekirdquo Sorunu 2 Uluslararası Τarih Κongresi 8-10 Ηaziran 1995 İstanbul Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπολη 1998 σ 125-133

26 laquoΤhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Periodraquo στο Elizabeth Zachariadou (επιμ) Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ Α Symposium Ηeld in Rethymnon 10-12 January 1997 Crete University Press Ρέθυμνο 1999 σ 241-247

27 Χρύσανθος Νοταράς πατριάρχης Ἱεροσολύμων πρόδρομος τοῦ Νεοελ-ληνικοῦ Διαφωτισμοῦ Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις ΜεγαλοσχολιτῶνἈνάλεκτα τῆς Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6 Ἀθήνα 1999 362 σ

28 laquoἝνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώναraquo Ἡ Καθ᾽ Ἡμᾶς Ἀνατολή 5 (2000) σ 135-177

29 laquoἩ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστορι-ογραφίαraquo Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλ-ληνισμοῦ 2 (2000) σ 287-299

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xx

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

30 Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κων-σταντινουπόλεως 1860-1954 Τὸ Ἀρχεῖο της επιμ Πηνελόπη Στάθη Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν Ἀθήνα 2000 253 σ

31 laquoΟ Ξ Α Σιδερίδης και η Χρυσόποληraquo στο Ο Έξω Ελληνισμός Κωνστα-ντινούπολη και Σμύρνη 1800-1922 Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998) Επιστημονικό Συμπόσιο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας Αθήνα 2000 σ 77-88

Βλ και αρ 38

32 laquoΧρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμουςraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 6 (2000) σ 181-278

33 laquoΤα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόληςraquo στο Κωνσταντινούπολη η πόλη των πόλεων εκδ Έφεσος Αθήνα [2002] σ 183-210

34 laquoΟι Ρωμηοί της Πόλης μια δυναμική παρουσίαraquo στο Κωνσταντινούπο-λη όπ σ 251-276

35 laquoΘέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμαraquo στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτο-λογίας (Αθήνα 6-8 Δεκεμβρίου 2001) Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλε-κτολογίας Αθήνα 2003 σ 451-460

36 laquoἈλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος-18ος αἰ)raquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 7 (2004) σ 37-66

37 laquoΤὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτηςraquo στο Τὸ ἔντυ-πο ἑλληνικὸ βιβλίο 15ος-19ος αἰώνας Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου Δελφοί 16-20 Μαΐου 2001 Ἀθήνα 2004 σ 329-339

38 laquoὉ Ξ Α Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα τουraquo στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης 18ος-19ος αιώνας Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2005 σ 141-171

Το άρθρο αρ 31 εμπλουτισμένο με κείμενα

39 laquoΡrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)raquo στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ) Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire Ηalcyon Days in Crete V Α Symposium Ηeld in Rethymno 10-12 Janua ry 2003 Crete University Ρress Ρέθυμνο 2005 σ 77-83

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xxi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

40 laquoΑ Greek Patriarchal Letter for Εvliya Ccedilelebiraquo Αrchivum Οttomanicum 23 (2005-2006) σ 263-268

41 laquoΓράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλ-λογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούποληςraquo Με-σαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά 8 (2006) Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου laquoΝεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ)raquo σ 91-108

42 laquoLanguage Boundaries and Translations of Books in the 18th Centu-ryraquo στο Μatthias Κappler (επιμ) Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th 2003 in Νicosia Ηarrassowitz Verlag Βισμπά-ντεν 2006 σ 109-114

43 laquoΑλληλογραφία ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γε-γονότων Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφουraquo στο Εlizabeth Close Μichael Τsianikas George Couvalis (επιμ) Greek Research in Αustralia Ρroceedings of the Βiennial Ιnter-national Conference of Greek Studies Flinders University June 2005 Αδελαΐδα 2007 σ 389-400

44 laquoΤάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώναraquo στο Τουρκική λο-γοτεχνία Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς Πρακτικά δύο ημερίδων Εται-ρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 13-24

45 laquoΤου έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκηraquo στο Τουρκική λογο-τεχνία όπ σ 241-248

46 laquoldquoΚαὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμαrdquo Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπιraquo Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα ῾Ελληνικά 9 (2008) σ 341-353

ΙΙ Μεταφράσεις

1 Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία Αθήνα 2000 227 σ

2 Μanolis Α Τriantafilidis Κuumlccediluumlk Ccedilağdaş Υunanca Dilbilgisi Selacircnik Αristo telis Uumlniversitesi Θεσσαλονίκη 2002 Ι-ΧVΙ+256 σ

Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xxi i

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

ΙΙΙ Παρουσιάσεις βιβλίων

1 Πίστη στη γνώση Ε Μισαηλίδη Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου) επιμ R Αnhegger Κωνσταντινούπολη 1986 Το Βήμα 26 Οκτωβρίου 1986

2 Γλώσσα και ιστορία Εvangelia Βalta Κaramanlidika additions (1584-1900) bibliographie analytique Αthegravenes 1987middot Karamanlidika ΧXe siegravecle bibliographie analytique Athegravenes 1987 Διαβάζω αρ 190 27 Απριλίου 1988 σ 115-116

3 Florin Μarinescu Eacutetude geacuteneacutealogique sur la famille Μourouzi [Ἀθήνα 1987] Νέα Ἑστία τχ 1485 15 Μαΐου 1989 σ 691-692

4 Ισμαήλ Εμρέ Πνοές εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πολύμνια Αθανα-σιάδη Δόμος Αθήνα 1991 Διαβάζω αρ 312 26 Μαΐου 1993 σ 23

5 Ελληνοτουρκικό λεξικό Yunanca Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ροδαμός Αθήνα 1994 Διαβάζω αρ 347 30 Νοεμβρίου 1994 σ 19-20

6 Uygur Κocabaşoğlu Κendi Belgeleriyle Αnadolursquodaki Αmerika 19 Υuumlzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσι-οναρίων τὸν 19ο αἰ στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους Κωνσταντινούπολη 21991) Δελτίο Κέντρου Μικρασια-τικῶν Σπουδῶν 11 (1995-1996) σ 402-407

7 Σία Ἀναγνωστοπούλου Μικρὰ Ἀσία 19ος αἰ-1919 Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος Ἑλληνικὰ Γράμματα Ἀθήνα 1997 Τὰ Ἱστορικά τ 14 τχ 27 Δεκέμβριος 1997 σ 457-459

8 Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου ένας προσωπο-γραφικός κατάλογος Sinan Κuneralp Son Doumlnem Οsmanlı Εrkacircn ve Ricali (1839-1922) Ιstanbul 1999 Σύγχρονα Θέματα περ Βʹ χρόνος 22ος τχ 74-75 Δεκέμβριος 2000 σ 188-189

9 laquoΓιατί τόσο μίσοςraquo Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό Το Βήμα 1 Σεπτεμβρίου 2002

Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγ-μούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος Ανζέλ Κουρτιάν Αγγέλα Παπάζογλου)

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xxi i i

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

10 Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου Χοσγκελντίν Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 147-148

11 Σία Αναγνωστοπούλου Τουρκικός εκσυγχρονισμός Ισλάμ και Τουρ-κοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού Αθήνα 2004 Κινστέρνα τχ 6 Δεκέμβριος 2004 σ 149-151

12 Filiz Υaşar Υunan Βağımsızlık Savaşırsquonda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο) εκδόσεις Ρhoenix 2005 Μνήμων 28 (2006-2007) σ 317-320

ΙV Διάφορα

1 laquoΠρόλογοςraquo στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ Τὸ καράβι laquoΣτελιανὸς Χρυ-σόπουλοςraquo καὶ ἄλλα διηγήματα μετάφρ Ἄνθη Καρρᾶ ἐκδόσεις Ρο-δαμός Ἀθήνα 1990 σ 7-13

2 laquoΠατριάρχες Ιεροσολύμωνraquo εφ Καθημερινή 25-26 Δεκεμβρίου 1993 Επτά Ημέρες σ 7-8

3 Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βι-βλίου Ελληνοτουρκικό λεξικό Υunanca Τuumlrkccedile Soumlzluumlk εκδόσεις Ρο-δαμός Αθήνα 1994

4 laquoΛίγα λόγια αντί Προλόγουraquo στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης η Μεγάλη του Γένους Σχολή το Ζω-γράφειο Λύκειο το Ζάππειο Παρθεναγωγείο το Ιωακείμειο Παρθενα-γωγείο το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών Αθήνα 1995 σ 7-8

5 Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκι-δών Πούλιου Ἐφημερίς ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει δια-σωθῆ ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση ἐπιμ Λ Βρανούσης τ 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797) Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 1995

6 laquoΠρολογικάraquo στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνστα-ντινούπολη τον 19ο αιώνα Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας Αθή-να 5 Οκτωβρίου 1996 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1997 σ 9-10

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

xxiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕ ΛΟΠΗ Σ ΣΤΑΘΗ

Βλ και την τουρκική έκδοση 19 Υuumlzyıl İstanbulrsquounda Gayrimuumlslimler επιμ Ρinelopi Stathis μετάφρ Foti και Stefo Benlisoy Τarih Vakfı Υurt Υayınları Κωνσταντινούπο-λη 1999

7 laquoΠρολογικάraquo στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Σύνδεσμος των εν Αθή-ναις Μεγαλοσχολιτών Αθήνα 1999 σ 9-10

8 Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρ-κιδών Πούλιου Ἐφημερίς τ 7 Εὑρετήρια Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσ-σάριο Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2000

9 Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου Τuumlrkccedile Υunanca Soumlzluumlk Τουρκοελληνικό λεξικό επιμ Faruk Tuncay ndash Λεωνίδας Καρατζάς Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού Αθήνα 2000

10 laquoΠρόλογοςraquo στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης Πρακτικά Αθήνα 13 Ιανουαρίου 2001 Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανα-τολής Αθήνα 2002 σ 9-10

11 laquoΧαιρετισμόςraquo στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή ιστορία και προσφορά Πρακτικά Αθήνα 30 Νοεμβρίου 2002 Εταιρεία Μελέτης της Καθrsquo Ημάς Ανατολής Αθήνα 2004 σ 13-16

12 laquoΜνήμη Στέφανου Γερασίμουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 22 τχ 43 Δεκέμβριος 2005 σ 540-542

13 laquoΓιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδουraquo Τὰ Ἱστορικά τ 23 τχ 45 Δεκέμβριος 2006 σ 496-502

Το ίδιο και στον τόμο Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν Αναγνωστόπουλο Εταιρεία Μελέτης της Καθ᾽ Ημάς Ανατολής Αθήνα 2007 σ 444-448 (laquoΗ καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδουraquo)

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

MEPOΣ A

bull

KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο Στην οθωμανική επικράτεια όπως και σε πολλές άλλες η γη και η γεωργική πα-ραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυ-ρούς της κοινωνίας Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλ-λονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους Η δανειοληψία συνήθως κατέ-ληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών σε ετήσια βάση καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτό-χρονα η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές1

Στο σύντομο αυτό άρθρο θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαι-νόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης όπως παρουσιά-στηκε στην Κρήτη αμέσως όπως φαίνεται μετά την οθωμανική κατάκτηση ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος θυμίζω πως η κατά-κτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημα-ντικού αυτού λιμανιού το 1669 Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών

1 G B Dertilis Banquiers usuriers et paysans Reacuteseaux de creacutedit et strateacutegies du capital en Gregravece 1780-1930 Παρίσι 1988 σ 33-41 Σ Ι Ασδραχάς και άλλοι Ελληνική οικονομική ιστορία ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας τ Aʹ Αθήνα 2003 σ 186-187 267-268 317-324 345-356

Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ

3

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τι-μαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία Μετά την πτώση του Χάνδακα ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νο-μοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του2 Ωστόσο και στα χρό-νια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου οι αγρότες της Κρήτης εξουθενωμένοι από τον πόλεμο αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευ-γαν στο δανεισμό Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα δηλαδή το έτος 1669-1670 έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απα-γόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων3

Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας Προς το τέλος του 14ου αιώνα ο αριθμός των καταχρεω-μένων χωρικών που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χε-ριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν4

Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρ-κικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανε-ρώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την

2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία βλ E Kolovos laquoBeyond Ottoman lsquoClassicalrsquo Defterology A Preliminary Assessment of the Tahrir Regi-sters of 167071 Concerning Crete and the Aegean Islandsraquo στο E Kolovos Ph Kotza-georgis S Laiou και M Sariyannis (επιμ) The Ottoman Empire the Balkans the Greek lands Toward a Social and Economic History Studies in Honor of John C Alexander Κωνσταντινούπολη 2007 σ 204-207

3 Μ Βαρούχα Φ Χαιρέτη και Μ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος κώδικας επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας) Ηράκλειο 2008 έγγρ 453

4 Σ Θεοτόκης Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας μνη-μεία της ελληνικής ιστορίας τ Βʹ Αθήνα 1937 σ 253-254 Πρβλ E A Zachariadou laquoNotes sur la population de lrsquo Asie Mineure turque au XIVe siegravecleraquo Byzantinische For -schungen 12 (1987) σ 230-231 Βλ και Χ Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Αθήνα 1997 σ 153-155 163-165 173-175

4

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας5 Πολ-λά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα συγκεκριμένα το έτος 1654-1655 ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ γιος Μεχμέτ είχε δανείσει στους εκπροσώ-πους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672 οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επί-σης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ γιο Μουσταφά υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου το ποσό των 111000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκο-μίζοντας έγγραφο του 1667-1668 που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανει-ολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη με-ταξύ τους αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου Για παράδειγμα τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς γιο Μουσταφά το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών8

Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα Οι γενίτσαροι που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα όπως το εμπόριο η βιοτεχνική παραγωγή η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν ορ-γανωμένος όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστια-νοί γίνονταν δεκτοί όταν κατέφευγαν σrsquo αυτό για να συνάψουν δάνεια9

5 Για τα δάνεια γενικά βλ Ε Καραντζίκου και Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος κώδικας (166973-175067) επιμ Ε Α Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας) Ηρά-κλειο 2003 σ μδʹ-μηʹ

6 Τρίτος κώδικας έγγρ 356 πρβλ έγγρ 387 στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσι-ακών στοιχείων του δανειστή

7 Τρίτος κώδικας έγγρ 878 Τρίτος κώδικας έγγρ 1239 Πέμπτος κώδικας έγγρ155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

5

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες λίγοι καθώς όλα δείχνουν που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-Γιώργη γιου Μιχάλη που είχε μι-σθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμ-βιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο10 Τέλος όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας και καταγράφηκε η περιουσία του φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές με-ριές της Κρήτης από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα11

Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε αλλά και μερι-κούς άλλους12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού Αλλά έξι έγγραφα που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671 μας επι-τρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη ndashαπό το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδαςndash με επι-κεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης δηλαδή τον προϊστάμενο των οικο-νομικών υπηρεσιών του νησιού τον Μεχμέτ Εφέντη γιο Μουσταφά

Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 167313 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670 δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και

10 Πέμπτος κώδικας έγγρ 12711 Πέμπτος κώδικας έγγρ 47112 Πέμπτος κώδικας έγγρ 543 55413 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) κώδ 4 έγγρ 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται

το πατρώνυμό του Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη γιο Ιμπραήμ με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ Τρίτος κώδικας έγγρ 375

6

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

7

27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18000-28000 άσπρα με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74000 άσπρα Ωστόσο από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγο-ρούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους Απαλλάχθη-καν επίσης στις υπόλοιπες δύο αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα του Μουστα-φά γιου Μουσταφά15 ο οποίος όπως όλα δείχνουν δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη αλλά σαν καλός γραφειοκράτης ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων

Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκε-κριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1500 γρόσια για να καταβάλουν τον κε-φαλικό τους φόρο Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του να-χιγιέ Λασιθίου που συνολικά δανείστηκαν 3100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα όπου παρουσιάστηκαν οι εκ-πρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξό-φλησης του δανείου η 23η Απριλίου ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου ήταν η καθορισμένη ημερομη-νία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία17

14 Τρίτος κώδικας έγγρ 192 204 205 469 474 481 482 483 487 489 491 49215 Μ Σαρηγιάννης laquoΗ δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατα-

κτημένη Κρήτηraquo στο Πέμπτος κώδικας σ 22-2716 Τρίτος κώδικας έγγρ 256 522 528 529 530 58117 Ασδραχάς κά Ελληνική οικονομική ιστορία σ 324 Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε

και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ Ε Α Ζαχαριάδου Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567) Αθή-να 1996 σ 85 Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου βλ και N Vatin laquoLes Patmiotes contribuables ottomans (XVe-XVIIe siegravecles)raquo

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

8

Ε ΛΙ Σ ΑΒΕΤ Α Ζ ΑΧΑΡΙΑ ΔΟΥ

Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παρα-πάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γιrsquo αυτό διήνυσαν τη μεγάλη από-σταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης

Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethuumlda) Σουλεϊμάν γιος Αμπντουλλάχ δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του Το πατρωνυμικό του γιος Αμπντουλλάχ δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμι-σμένος όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομι-κών του υποθέσεων μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας18 Ο Σουλεϊ-μάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σου-λεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη Με άλλα απλούστερα λόγια οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων

Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέ-ναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινω-νικά ισχυρών Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει Οι εκπρόσωποί τους γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως απο-δεικτικά όποτε χρειαζόταν Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός

Turcica 38 (2006) σ 138-13918 Τρίτος κώδικας έγγρ 22319 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας έγγρ

215

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

9

αρχείου Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορ-φωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία όταν κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης οι Βενετοί προσπάθησαν να προσε-ταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών Και το ίδιο σιωπηλά οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοι-νοτική δομή η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε

Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο Οι παρα-πάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως αν όχι όλοι τους πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες Όπως είδαμε αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους

Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

20 Κ Ε Λαμπρινός laquoΟι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησηςraquo Θησαυρίσματα 32 (2002) σ 97-152 ιδίως σ 101-119

ΑΓΡ ΟΤΙΚ Η Φ ΟΡ ΟΛΟΓΙΑ Κ ΑΙ ΜΗ ΧΑ ΝΙ ΣΜΟΙ Κ ΑΤΑΧ ΡΕΩΣΗ Σ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

Elizabeth A Zachariadou

Taxation rurale et meacutecanismes de surendettement

R Eacute S U M Eacute

Dans cet article je mrsquoefforce drsquo analyser le pheacutenomegravene social du precirct et du su-rendettement en Cregravete apregraves la conquecircte ottomane agrave travers lrsquo eacutetude des meacuteca-nismes mis en place et de la reacuteaction des populations locales Cette recherche repose sur les registres no 3 4 et 5 conserveacutes parmi les archives turques de la Bibliothegraveque Municipale laquo Vikelaia raquo drsquo Heacuteraklion La plupart des precircteurs eacutetaient des militaires membres du corps des janissaires Un reacuteseau organiseacute de precirct srsquo eacutetait eacutetabli et eacutetait actif partout en Cregravete ndash du Lassithi jusqursquo agrave la Pe-diada ndash avec agrave sa tecircte le chef de lrsquo administration financiegravere de Cregravete

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

11

Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώ-το ερώτημα με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480 στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατα-κτήσει τη Ρόδο δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγα-λύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουα-τών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479)2 Αφετέρου την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο

1 Η Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο Άνδρος 2006 κυ-ρίως σ 17-22 N Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanes Lrsquoinsertion des icircles de lrsquoEacutegeacutee dans lrsquo empire Ottoman agrave la fin du XVIe siegravecleraquo στο N Vatin-G Veinstein (επιμ) Insulariteacutes ottomanes Παρίσι 2005 σ 71-89

2 Σ Λαΐου Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο Θεσσαλονίκη 2002 σ 24-25

Σοφία Λαΐου

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

12

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρό-δου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρ-τυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη την οποία παραθέτει ο Hasluck το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλά-βων ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή5

Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572 όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρ-χιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά6 Στη συνέχεια το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584) για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν πα-ράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) laquoέρημο και ερει-πωμένοraquo (hali ve harabe) Η laquoερημοποίησηraquo αυτή σήμαινε στην πραγματικό-τητα την ύπαρξη ενός μικρού ndashγια τις δυνατότητες του νησιούndash πληθυσμού ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατrsquo αποκοπή στο αυτο-κρατορικό ταμείο 25000 άσπρα Το ερώτημα περιπλέκεται καθώς η διατύπω-

3 N Vatin laquoDeux icircles agrave la deacuterive Samos et Icaria entre 1475 et 1572raquo στο C Heywood και C Imber (επιμ) Studies in Ottoman History in Honour of Prof VL Meacutenage Κωνσταντι-νούπολη 1994 σ 346-349

4 Kitab-i Bahriye Piricirc Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς] έκδ E Z Oumlkte Κωνσταντινούπολη 1988 σ 401

5 F W Hasluck laquoDepopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquestraquo Annual of the British School at Athens 7 (1910-1911) σ 170-171

6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπη-ρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του το 1587 Βλ λ laquoUludj Aliraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

7 Λαΐου Η Σάμος σ 33-34 42-46

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

13

ση στο μουλκναμέ laquoεκ των ραγιάδων οι ζιμμήδες ετησίως καταβάλλουνhellipraquo υπαινίσσεται την ύπαρξη και μουσουλμάνων κατοίκων στο νησί8

Έτσι η έλλειψη οργανωμένου βίου στη Σάμο και η συνακόλουθη απουσία των κρατικών αξιωματούχων από το νησί στο πλαίσιο μιας τυπικής οθωμανι-κής εξουσίας που εκφράζεται μέσω της είσπραξης ενός κατrsquo αποκοπή χρημα-τικού ποσού ως φόρου (από πότε και από ποιους) καθιστούν την περίπτωση της Σάμου ιδιαίτερη Έκφανση της ιδιαιτερότητας αυτής ήταν η μη καταχώρι-ση των γαιών του νησιού και του πληθυσμού του στα φορολογικά κατάστιχα Το καθεστώς του laquoharic ez-defterraquo (εκτός καταστίχου) ίσχυε για την περίοδο μετά το 1571 (χωρίς να αποκλείεται να ίσχυε και νωρίτερα) επειδή επρόκειτο για αραιοκατοικημένο νησί χωρίς υπολογίσιμους οικισμούς και οργανωμένη εκμετάλλευση των γαιών ή όποιων άλλων πλουτοπαραγωγικών πηγών υπήρ-χαν σε αυτό9 Εν ολίγοις επρόκειτο για το σύνολο κενών γαιών κατάλληλων προς καλλιέργεια για τις οποίες ο στόχος από την πλευρά του κράτους ήταν να ενταχθούν στο τιμαριωτικό σύστημα

Από την παραπάνω συνοπτική περιγραφή προκύπτει ότι στο διάστη-μα περίπου του ενός αιώνα εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο (μέσα 15ου-δεύτερο μισό 16ου αιώνα) η Σάμος δεν αποτέλεσε προ-τεραιότητα της Υψηλής Πύλης παρά το γεγονός ότι βρισκόταν επάνω στο σημαντικό για τον 16ο αιώνα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Αίγυπτο με την Κωνσταντινούπολη Αντιθέτως νησιά όπως η Ρόδος η Χίος και η Κύ-προς κατακτήθηκαν και εντάχθηκαν άμεσα στο οθωμανικό κράτος ενώ είχαν προηγηθεί η Εύβοια η Ίμβρος και η Τένεδος τον 15ο αιώνα Επίσης την ίδια περίοδο που η Σάμος περιήλθε για πρώτη φορά στην οθωμανική κυριαρχία η Θάσος η Σαμοθράκη και η Λήμνος πέρασαν οριστικά πλέον στους Οθωμα-

8 Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο έγγραφο παραχώρησης της Σάμου ως μούλκι (muumllk-name) Βλ στο ίδιο σ 199 183-184 laquoSığla sancağında cezire-i Sisam demekle marsquoruf cezirem hacircli ve harabe iken reayadan barsquoz zimmiler her yıl hızane-i amireme ber vech-i nakd yirmi beş bin akccedile kesim verilmek uumlzere mukataaya verilduumlkden sonra cezire-i mezbureden kuumlffara tereke verilmek ve harbi kefereden mabeynlerine tecessuumls iccediluumln kacircfir girmek ihtimalicirc olmağla ol canibleri goumlruumlb goumlzetmek iccediluumln işbu rafi-i tevki-i refi-i şehriyarı Cezair Beğlerbeğisi kapudanım Ali ndash dame ikbaluumlhuuml ndash tarafından bir adamı-sı sakin olmak lacirczım olmağın hellipraquo

9 Βλ τον ορισμό που έδωσε ο İnalcık για τις γαίες laquoharic ez-defterraquo στο H İnalcık Hicricirc 835 Tarihli Sucircret-i Defter-i Sancak-i Arvanid [Αντίγραφο του καταστίχου του σαντζα-κιού της Αρβανιτιάς έτους 835 Εγίρας] Άγκυρα 21987 σ XXVI Στο μουλκναμέ αναφέ-ρεται laquocezire-i mezbureyi camiine vakf iccediluumln kenduumlye temlik olunmak babında inayet rica etduumlkde haric ez defter ise verilsuumln deyuuml ferman-i acirclişanım olmağın mahallı goumlruumll-duumlkde mestur olmayub haric ez defter iduumlğuuml mukarrer olmağın hellipraquo Λαΐου Η Σάμος σ 200 184 Το καθεστώς αυτό αποτελούσε ένα σοβαρό κίνητρο για την αύξηση του πληθυσμού στο ίδιο σ 45 107

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

νούς με τη λήξη του οθωμανοβενετικού πολέμου το 147910 Ας σημειωθεί ότι τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου εντάχθηκαν στα επεκτατικά σχέδια του Μεχμέτ Βʹ εξαιτίας της γειτνίασής τους με την Κωνσταντινούπολη και της ανάγκης δημιουργίας μιας ζώνης ασφαλείας στο βόρειο Αιγαίο Τέλος οι Κυκλάδες υπήρξαν ήδη από το 1537-1538 φόρου υποτελείς στους Οθωμα-νούς καθεστώς το οποίο διήρκεσε έως το 1579 οπότε εντάχθηκαν πλήρως στο οθωμανικό κράτος11

Υπό το πρίσμα αυτό νέα στοιχεία που αφορούν τη Σάμο πριν από το 1571 μπορούν να διαφωτίσουν τις προτεραιότητες της οθωμανικής πολιτικής στην περιοχή του Αιγαίου Αναφέρομαι σε τρεις περιλήψεις διαταγμάτων που απε-στάλησαν στον μπέη του Σιγατζίκ (Sığacık Τέως) και τον καδή του Αγιασο-λούγ (Ayasoluğ Έφεσος) σε διάστημα περίπου ενός έτους (20 Νοεμβρίου 1567-18 Δεκεμβρίου 1568) και οι οποίες είναι καταχωρισμένες στο υπrsquo αριθ 7 Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων (Muumlhimme Defteri) του Οθωμανικού Αρ-χείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη12 Το διάταγμα της 20ής Νοεμβρίου 1567 (18 Cemaziyuumllevvel 975) απευθύνεται στον μπέη του Σιγα-τζίκ και αναφέρεται στην ανακάλυψη ενός ορυχείου νίτρου (guumlherccedilile madeni) στη Σάμο για την εκμετάλλευση του οποίου απεστάλησαν από ορισμένα σα-ντζάκια στρατιώτες του πεζικού (piyade taifesi) Ο μπέης διατάσσεται να απο-στείλει όλα τα αναγκαία εργαλεία για την εξόρυξη του νίτρου να φροντίσει για τις προμήθειες των στρατιωτών και των laquoυπολοίπωνraquo και να προστατέψει (τους στρατιώτες και το ορυχείο) από τις επιθέσεις λεβέντηδων και άλλων πειρατών13

Το νίτρο αποτελεί τη μία από τις τρεις πρώτες ύλες που απαιτούνται για την παρασκευή μπαρούτης οι υπόλοιπες δύο είναι το θειάφι και το ξυλοκάρ-βουνο σε σαφώς μικρότερες αναλογίες Το ορυχείο στο οποίο γίνεται αναφο-ρά στο έγγραφο ήταν πιθανότατα ένα από τα αρχαία ορύγματα στην περιοχή

10 C Kuumlccediluumlk (επιμ) Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihccedilesi [Σύντομη ιστορία της περι-όδου οθωμανικής ηγεμονίας στα νησιά του Αιγαίου] Άγκυρα 2001 σ 16-17 λ laquoSeme-direkraquo και laquoTaşoumlzraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση

11 Κολοβός Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου σ 34-4312 7 Numaralı Muumlhimme Defteri (975-9761567-1569) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέ-

σεων υπrsquo αριθ 7 (975-9761567-1569)] Άγκυρα 1998 τ 1 αρ 2 αρ 486 τ 2 αρ 1415 (στο εξής MD 7)

13 MD 7 τ 1 αρ 486 Για τους laquoλεβέντες της θάλασσαςraquo δηλαδή τους οθωμανούς μου-σουλμάνους κυρίως πειρατές που ενίοτε συνεργάζονταν με το οθωμανικό ναυτικό στην αντιπαράθεση με τις χριστιανικές δυνάμεις και γενικά την αμφισημία της λέξης laquoλεβέντηςraquo βλ S Laiou laquoThe Levends of the Sea in the Second Half of the 16th Century Some Considerationsraquo Archivum Ottomanicum 23 [Meacutelanges en lrsquohonneur drsquoElizabeth Α Zachariadou] (20056) σ 233-247

14

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

15

Αγιάδες μεταξύ των οικισμών Χώρας και Μυτιληνιών απrsquo όπου σύμφωνα με την προφορική παράδοση εξήγαν οι Σαμιώτες νίτρο κατά την Ελληνική Επανάσταση14 Το νίτρο που υπήρχε στα ορύγματα ήταν αποτέλεσμα της νι-τροποίησης των περιττωμάτων πτηνών ή άλλων ζώων η οποία είναι δυνατή υπό ορισμένες συνθήκες15

Η κατοχή σημαντικού αποθέματος πυρίτιδας αποτελούσε προτεραιότητα για το οθωμανικό κράτος ιδιαίτερα σε μια περίοδο που η επεκτατική πολιτική των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου ήταν στο απόγειό της Υπενθυμίζεται η αποτυχημένη απόπειρα κατάκτησης της Μάλ-τας το 1565 κατά τη διάρκεια της οποίας οι Οθωμανοί ήρθαν αντιμέτωποι με την έλλειψη μπαρούτης16 η κατάκτηση της Χίου ένα χρόνο αργότερα και της Κύπρου το 1570-1571 Φαίνεται ότι η κατάκτηση της Κύπρου αποτελούσε ύψιστη προτεραιότητα κατά τη βασιλεία του Σελίμ Βʹ και σrsquo αυτό συνηγορούν τα υπομνήματα κατασκόπων που αναφέρονταν στη στρατιωτική προετοιμα-σία των Οθωμανών ήδη από το 1567 που περιλάμβανε όπως είναι φυσικό τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων πυρίτιδας17 Οι ανάγκες επομένως ήταν μεγάλες και η ανακάλυψη της σημαντικότερης πρώτης ύλης για την παρα-σκευή μπαρουτιού ήταν επόμενο να θέσει σε συναγερμό τις κρατικές υπηρε-σίες Το νίτρο που θα συλλεγόταν στη Σάμο θα μετατρεπόταν σε μπαρούτη σε κάποιο πυριτιδοποιείο της Μικράς Ασίας (ίσως στο φρούριο του Αγιασο-λούγ) και από εκεί θα μεταφερόταν στη Ρόδο η οποία στο δεύτερο μισό του 16ου αιώ να υπήρξε κέντρο αναδιανομής μπαρούτης στα πλοία του αυτοκρα-τορικού στόλου για την κάλυψη των αναγκών του οθωμανικού ναυτικού η μπαρούτη που περίσσευε μετά την πλήρωση των αναγκών μεταφερόταν στην Κωνσταντινούπολη18

14 Ι Πετρόχειλος laquoΥδρογεωλογική έρευνα της Σάμουraquo Σαμιακή Επιθεώρηση 1112 (Ιαν 1968) σ 145 Ε Σταματιάδης Σαμιακά τ Βʹ Αθήνα 21965 σ 136-137 όπου περιγρά-φεται και ο τρόπος παρασκευής της μπαρούτης

15 Γ Μπιτούνης Η μπαρούτη της Δημητσάνας από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα Αθήνα 1989 σ 46

16 T Işıksal laquoGunpowder in Ottoman Documents of the Last Half of the 16th Centuryraquo International Journal of Turkish Studies 2 (19812) σ 82

17 Ι Χασιώτης Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου Θεσσαλονίκη 1970 σ 20-23

18 Işıksal laquoGunpowderraquo σ 83 Για προμήθεια νίτρου από άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους βλ V J Parry laquoMaterials of War in the Ottoman Empireraquo στο M A Cook (επιμ) Studies in the Economic History of the Middle East Οξφόρδη 1978 σ 222 και πιο πρόσφατα G Aacutegoston Guns for the Sultan Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire Καίμπριτζ 2005 σ 97-99

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

16

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

Το επόμενο διάταγμα που εκδόθηκε στις 12 Μαΐου 1568 (15 Zilkade 975) διευκρινίζει κάπως τις συνθήκες εκμετάλλευσης Συγκεκριμένα το διάταγμα απευθύνεται στον καδή του Αγιασολούγ και αναφέρει ότι ο φρούραρχος του Αγιασολούγ μαζί με τους υπόλοιπους στρατιώτες του φρουρίου διαμαρτυρή-θηκαν στην Υψηλή Πύλη για το γεγονός ότι επειδή πωλούνταν οι γαίες των πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem)19 ζητείτο η απόσπαση στρατιωτών του φρουρίου στην υπηρεσία των ναζίρηδων (εποπτών nazır) των αυτοκρα-τορικών χασίων προφανώς για να καλύψουν τα κενά που δημιουργήθηκαν από τη μετατροπή των πιγιαντέ βε μουσελλέμ σε απλούς ραγιάδες Οι αιτού-ντες διαμαρτύρονταν ότι με τον τρόπο αυτό το φρούριο κινδύνευε να μείνει χωρίς στρατιώτες ενώ εμποδιζόταν η ομαλή διεκπεραίωση των καθηκόντων τους ένα από τα οποία ήταν η εξόρυξη του νίτρου στη Σάμο Το διάταγμα καταλήγει ως εξής laquoη υπηρεσία (στο ορυχείο) του νίτρου είναι σημαντική Για την υπηρεσία στους ναζίρηδες να δοθούν το πολύ ανά τρεις άνδρες και οι υπόλοιποι να παραμείνουν στην υπηρεσία του νίτρουraquo20

Με βάση τα παραπάνω η εξόρυξη του νίτρου της Σάμου γινόταν από τους πεζικάριους (πιγιαντέ) που αποσπάστηκαν για το σκοπό αυτό από το φρούριο του Αγιασολούγ οι οποίοι διέμεναν στο νησί για όσο διάστημα θα διαρκούσε η αποστολή τους Στο γεγονός ότι το νίτρο θα χρησιμοποιούνταν για την πα-ρασκευή μπαρούτης για το αυτοκρατορικό ναυτικό συνηγορεί η υπαγωγή του

19 Οι πιγιαντέ βε μουσελλέμ (piyade ve muumlsellem) ή αλλιώς γιαγιά βε μουσελλέμ (yaya ve muumlsellem) αποτελούσαν ειδική κατηγορία πεζών (πιγιαντέ γιαγιά = πεζός) και έφιππων στρατιωτών οι οποίοι τον 16ο αιώνα είχαν μόνο βοηθητικά καθήκοντα όπως η διάνοιξη δρόμων και ορυγμάτων η μεταφορά κανονιών ή η εργασία σε ορυχεία Έναντι των υπη-ρεσιών τους καλλιεργούσαν τσιφλίκια για τα οποία είχαν φοροαπαλλαγές Ήδη όμως στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα οι γαίες τους σταδιακά μεταβιβάζονταν ή μετατρέ-πονταν σε τιμάρια και οι κάτοχοί τους μεταπηδούσαν στο καθεστώς των ραγιάδων διαδικασία η οποία περιγράφεται και στο εν λόγω κείμενο Βλ σχετικά H A R Gibb and H Bowen Η ισλαμική κοινωνία και η Δύση Μελέτη της επίδρασης του δυτικού πολιτισμού στη μουσουλμανική κουλτούρα στην Εγγύς Ανατολή μετάφρ Η Κολοβός Αθήνα 2005 σ 100-101 103-105 M Kuumltuumlkoğlu XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisacircdicirc Yapısı [Η κοινωνική και οικονομική δομή του καζά της Σμύρνης τον 15ο και τον 16ο αιώνα] Σμύρνη 2000 σ 106-114 Για την πώληση των τσιφλικιών που ανήκαν σε πιγιαντέ βε μουσελλέμ στο σαντζάκι του Αϊδινίου και την καταχώριση των τελευταίων στο κατάστιχο ως ραγιάδων βλ MD 7 τ Βʹ αρ 1811 και Kuumltuumlkoğlu İzmir Kazası σ 111

20 MD 7 τ Βʹ αρ 1415 laquo cezire-i Sisamrsquoda işlenen guumlherccedilile hıdmeti ve Rodos mevacircci-bi ve irsacircliyye hıdmetleri iccediluumln kadicircmden olıgelduumlği uumlzre teklicircf olunan hıdmeti idege-luumlp hacircliyacirc piyacircde vuuml muumlsellem yirleri fuumlrucirchtın iltizacircm iden Mehmed ahvacirclimuumlze vacirckıf olmamağın ziyacircde nefer taleb ider ol takdicircrce kallsquoamuz hacirclicirc kalup ve sacircyir hıdemacircta muzacircyaka ccedilekeruumlz diyuuml arz olunduğu gibi ise guumlherccedilile hıdmeti muumlhimduumlr nazırlara istihdacircm iccediluumln nihacircyet uumlccediler acircdem viruumlp gayrileri guumlherccedilile hıdmetinde olalarraquo

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

17

φρουρίου του Αγιασολούγ στη δικαιοδοσία του αρχιναυάρχου του οθωμανι-κού στόλου21 Κατά τrsquo άλλα δεν υπάρχουν έως το τωρινό σημείο της έρευνας πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο το κράτος οργάνωσε την επιχείρηση εκμετάλλευσης του νίτρου Αυτό που προκύπτει από τα έγγραφα είναι ότι τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο η επιχείρηση ελεγχόταν από τον μπέη του Σιγατζίκ ο οποίος λειτουργούσε εν ονόματι του κράτους και είχε την ευθύνη της παροχής των εργαλείων και των προμηθειών καθώς και της ασφάλειας της περιοχής Η κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Σάμος την περίοδο αυτή ndashλιγοστός πληθυσμός απουσία του οργανωμένου κράτους και δράση των πειρατώνndash θα απέτρεπε όποιους oθωμανούς αξιωματούχους ή απλούς επιχει-ρηματίες επιθυμούσαν να επενδύσουν στη συγκεκριμένη επιχείρηση22

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω την εποχή της ανακάλυψης από το κράτος των αποθεμάτων νίτρου η Σάμος ήταν αραιοκατοικημένη και αποτελούσε κα-ταφύγιο των πειρατών οι οποίοι προσάραζαν στους όρμους του νησιού για να προμηθευτούν νερό να ανταλλάξουν προϊόντα με τους κατοίκους αλλά και να ναυπηγήσουν πλοία ενώ δεν αποκλείονταν οι επιθέσεις εις βάρος των κατοίκων23 Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι μέρος τουλάχιστον των κα-τοίκων ασχολούνταν οι ίδιοι με την πειρατεία24 Δεν αποκλείεται άλλωστε το ενδεχόμενο η ύπαρξη των αποθεμάτων νίτρου στη Σάμο να έγινε γνωστή στο οθωμανικό κράτος μέσα από τα πειρατικά δίκτυα Σε αυτό το πλαίσιο το με-γαλύτερο πρόβλημα που απασχολούσε το οθωμανικό κράτος όσον αφορά την υπόθεση του ορυχείου του νίτρου ήταν αυτό της ασφάλειας από τους

21 Βλ λ laquoAya Solukraquo The Encyclopaedia of Islam βʹ έκδοση22 Για τη δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στην εκμετάλλευση των αποθεμάτων νίτρου

βλ Aacutegoston Guns for the Sultan σ 104-11023 Την κατασκευή πλοίων στη Σάμο από τους λεβέντες αναφέρει σε κείμενό του ο Mustafa

Ali Laiou laquoLevendsraquo σ 238 Βλ και Topkapı Saray Arşivi H951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Muumlhimme Defteri [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων του Αρχείου του Ανακτόρου του Τοπκαπί υπrsquo αριθ Ε-12321 έτους 951-952 Εγίρας] Κωνσταντινούπολη 2002 σ 164-165 (αρ 201) όπου σε διάταγμα του 1545 αναφέρεται η καταφυγή λεβέ-ντηδων στη Σάμο και η κατασκευή πλοίων σε laquoακατοίκητοraquo νησί Βλ και 3 Numaralı Muumlhimme Defteri (966-9681558-1560) [Κατάστιχο Σημαντικών Υποθέσεων υπrsquo αριθ 3 (966-9681558-1560)] Άγκυρα 1993 αρ 1337 (1560) και αρ 1361 (1560) για κατα-φυγή λεβέντηδων στη Σάμο ύστερα από επιθέσεις στην απέναντι μικρασιατική ακτή Επίσης τα στενά της Χίου Σάμου και Μυτιλήνης καθώς και η περιοχή μεταξύ Ικαρίας και Φούρνων αποτελούσαν ενέδρες πειρατών Α Κραντονέλλη Ιστορία της πειρατείας στους μέσους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1538-1699 Αθήνα 1991 σ 266 και Z Arıkan laquo15 ve 16 yuumlzyıllarda Seferihisar Sığacık ve Κorsanlıkraquo [Το Σεφερί-χισάρ το Σιγατζίκ και η πειρατεία κατά τους 15ο-16ο αιώνες] στο Ouml Kumrular (επιμ) Tuumlrkler ve Deniz [Οι Τούρκοι και η θάλασσα] Κωνσταντινούπολη 2007 σ 79-80

24 Λαΐου Η Σάμος σ 32-33

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

18

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

πειρατές και της εξασφάλισης εφοδίων Τόσο στο πρώτο όσο και στο τελευ-ταίο διάταγμα με ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1568 (28 Cemaziyuumllahır 976) υπογραμμίζεται η ανάγκη προστασίας από τους κακοποιούς (ehl-i fesad) οι οποίοι ταυτίζονται με τους laquoλεβέντες και τους άλλους πειρατέςraquo (levendden ve sacircyir korsandan hıfz u hıracircsetleri bacircbındadur) που αναφέρονται στο διά-ταγμα του 156725 Μάλιστα τον Δεκέμβριο του 1568 διετάχθη ο μπέης του Σιγατζίκ να στείλει στη Σάμο μία γαλιότα προκειμένου να παρέχει προστασία στους εκεί εργαζόμενους στρατιώτες και στο ορυχείο laquoεπειδή το προαναφερ-θέν μέρος είναι σημαντικόraquo (mahall-i mezbur muumlhimmi iccediluumln) αλλά και να φροντίσει να μην υπάρχει έλλειψη στις προμήθειες που θα κατέφθαναν από διάφορες πλευρές26

Η υπόθεση του νίτρου φέρνει ξανά το ερώτημα για την καθυστερημένη από πλευράς κράτους πλήρη επιβολή του κρατικού ελέγχου στη Σάμο Γιατί ακόμα και μετά την ανακάλυψη του ορυχείου νίτρου εξαιτίας της οποίας το νησί κρίθηκε laquoσημαντικόraquo δεν ακολούθησε η πλήρης ένταξή του στο κράτος ιδιαίτερα όταν υπήρχε θέμα ασφάλειας Πιστεύω ότι επρόκειτο για διαφορε-τική κάθε φορά ιεράρχηση προτεραιοτήτων Ειδικότερα η καθυστερημένη ουσιαστική ενασχόληση του κράτους με τη Σάμο οφειλόταν στις παρακάτω αλληλοσυνδεόμενες παραμέτρους πρώτον έως το 1571-1572 το νησί ήταν αραιοκατοικημένο Επομένως η πλήρης ένταξη της Σάμου στο κράτος υπό τις συνθήκες αυτές δεν θα προσκόμιζε πολύ μεγαλύτερα έσοδα από το κατrsquo αποκοπή ποσό των 25000 άσπρων που ήδη το κράτος έπαιρνε Το ποσό αυτό εισπραττόταν από τους Οθωμανούς ανεξαρτήτως των συνθηκών έλλειψης ασφαλείας λόγω της σημαντικής πειρατικής δραστηριότητας στην περιοχή Εάν το κράτος αποφάσιζε την πλήρη επιβολή του κρατικού μηχανισμού με την παρουσία oθωμανού διοικητή δικαστή και την τιμαριοποίηση των γαιών θα έπρεπε να προηγηθεί η αύξηση του πληθυσμού μέσω της έλευσης ndashυπο-χρεωτικής ή μηndash εποίκων Για να γίνει αυτό όμως θα έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα ασφάλειας Δεύτερον το πρόβλημα της ασφάλειας αφορούσε αφενός τη δράση μουσουλμάνων και χριστιανών πειρατών και κουρσάρων τόσο στη Σάμο και την περιοχή γύρω από αυτή όσο και ευρύτερα στο χώρο του Αιγαίου και αφετέρου την παρουσία χριστιανικών δυνάμεων στο Αιγαίο όπως η γενουατική Χίος και η βενετσιάνικη Κύπρος Οι μεν Γενουάτες της

25 MD 7 τ Αʹ αρ 48626 MD 7 τ Αʹ αρ 2 laquohellip yanunda olan gemilerden mahall-i mezbucircr muumlhimmi iccediluumln muuml-

kemmel bir kalite talsquoyicircn goumlnderesin ki varup anda turup ehl-i fesacircd uuml şenacirclsquo atden hıfz u hıracircset iduumlp ve etracircfdan gelecek zahicircrelerin getuumlruumlp muzacircyaka ccedilekduumlrmeyesin Husus-i mezbucircr muumlhimduumlr hellipraquo

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚ ΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗ Σ ΤΩΝ Ο ΘΩΜ Α ΝΩΝ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

19

Χίου είχαν βρει ένα modus vivendi με τους Οθωμανούς το μεγαλύτερο διά-στημα του 16ου αιώνα έως το 1566 βοηθούσης βέβαια και της πολιτικής των Οθωμανών να επιβάλλουν αρχικά σχέση φόρου υποτέλειας και στη συνέχεια να προχωρούν στην κατάκτηση μιας περιοχής27 Η συμμετοχή των Χιωτών στην άμυνα της Μάλτας το 1565 καθώς και οι καθυστερήσεις στην καταβολή του φόρου υποτέλειας τα προηγούμενα χρόνια αποτέλεσαν ισχυρά κίνητρα για την κατάκτηση του νησιού28 Η κατάκτηση της Χίου θα δημιουργούσε μια σχετικά ασφαλή δίοδο μεταξύ Χίου και Ρόδου μόνο με την πλήρη ένταξη της Σάμου Το 1567 ωστόσο προτεραιότητα δεν ήταν η Σάμος αλλά η κατάκτηση της Κύπρου Μετά την κατάκτηση της Κύπρου τη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την ανάληψη της αρχηγίας του στόλου από τον Κιλίτζ Αλί το ζήτημα της Σάμου επανήλθε στο προσκήνιο Στο μουλκναμέ του 1584 αναφέρεται ότι έως την απόδοση των εσόδων του νησιού στον Κιλίτζ Αλί και την έναρξη του εποικισμού ήταν πιθανό οι τότε κάτοικοι της Σάμου να έδιναν προμή-θειες στους εχθρούς του κράτους όπως πιθανή ήταν και η εγκατάσταση στο νησί αντίπαλων απίστων προκειμένου να κατασκοπεύουν τις κινήσεις των υπολοίπων29 Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η περίοδος μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν κρίσιμη από την άποψη της ασφάλειας και της πολιτικής νομιμοποίησης των Οθωμανών στο χώρο του Αιγαίου εξαιτίας των κινή σεων κατοίκων ορισμένων νησιών να συνεργασθούν με τους Βενετούς30 Ήταν επομένως επιβεβλημένη στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία η όσο το δυνατόν αποτελεσματική εκκαθάριση του Αιγαίου από τις χριστιανικές δυνά-μεις και ο αποτελεσματικός έλεγχός του

Επανερχόμενη ωστόσο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτηση της Ρόδου έως την κατάκτηση της Χίου φαίνεται ότι το κράτος επαναπαύθηκε στην είσπραξη του φόρου υποτέλειας που εξασφάλιζε την τυπική οθωμανική κυριαρχία σrsquo ένα νησί το οποίο στην πραγματικότητα θα ήταν δύσκολο να ελεγχθεί εξαιτίας του μικρού αριθμού των κατοίκων του της μεγάλης έκτασής του αλλά και της πολύ κακής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει το μονα-δικό παραθαλάσσιο κάστρο του31 Επίσης η ισχυρή παρουσία των λεβέντηδων

27 H İnalcık laquoOttoman Methods of Conquestraquo Studia Islamica 2 (1954) σ 104-12928 D Goffman Izmir and the Levantine World 1550-1650 Σιάτλ και Λονδίνο 1990 σ 6129 Βλ σημ 830 Χασιώτης Οι Έλληνες σ 169-170 και B J Slot Archipelagus Turbatus Les Cyclades entre

colonisation latine et occupation ottomane c1500-1718 τ 1 Κωνσταντινούπολη 1982 σ 93-94 Για την αντίθετη άποψη βλ Vatin laquoIcircles grecques Icircles ottomanesraquo σ 79-83 ο οποίος όμως βασίζεται μόνο σε οθωμανικές πηγές

31 Βλ παραπάνω σ 12 Πρόκειται για το βυζαντινό κάστρο στην περιοχή Τηγάνι (σημερ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ

20

ΣΟ ΦΙΑ ΛΑΪΟΥ

στην περιοχή φαίνεται ότι λειτούργησε αποτρεπτικά στο ενδεχόμενο ανάλη-ψης επίσημης πρωτοβουλίας για αύξηση του πληθυσμού του νησιού Πιθανόν η αμφίθυμη σχέση του επίσημου κράτους με τους λεβέντες τον 16ο αιώνα η οποία οριζόταν από τα εκάστοτε κρατικά συμφέροντα και από την εξέλιξη της αντιπαράθεσης με τις χριστιανικές δυνάμεις στη Μεσόγειο να ευθύνεται ως ένα βαθμό για το γεγονός ότι η Σάμος έμεινε σrsquo αυτό το ιδιάζον καθεστώς για μισό αιώνα32 Μετά ωστόσο την κατάκτηση της Χίου της Κύπρου και τη ναυμαχία της Ναυπάκτου σε συνδυασμό με τις συνωμοτικές κινήσεις που ακολούθησαν τέθηκε ως προτεραιότητα ο τερματισμός του ιδιάζοντος καθε-στώτος του νησιού

Η παραχώρηση των εσόδων του νησιού ως χάσι στον Κιλίτζ Αλί είχε ως συνέπεια το έντονο ενδιαφέρον του ανώτατου οθωμανού αξιωματούχου για τη γρήγορη αύξηση του πληθυσμού στο νησί καθώς αυτό θα σήμαινε και αύξηση των εσόδων του Ήδη σε διάταγμα του 1573 αναφέρεται στη Σάμο η ύπαρξη καδή ο οποίος απέστειλε επιστολή στην Υψηλή Πύλη αναφέροντας ότι 36 κάτοικοι του οικισμού Καρλόβασι (Karğılık) αιχμαλωτίσθηκαν κατά τη διάρκεια επίθεσης λεβέντηδων και πουλήθηκαν ως σκλάβοι στην Ανατολία33 Φαίνεται επομένως ότι η επιχείρηση αύξησης του πληθυσμού και η εγκαθί-δρυση οργανωμένου βίου έγινε με γρήγορους ρυθμούς το πρόβλημα όμως της ασφάλειας εξακολουθούσε να υπάρχει έστω και σε μικρότερο βαθμό Ανε-ξάρτητα πάντως από την άμεση εμπλοκή ενός ανώτατου οθωμανού αξιωμα-τούχου μετά την κατάκτηση της Κύπρου η Υψηλή Πύλη θα ενέτασσε ούτως ή άλλως τη Σάμο στο σχέδιο της πλήρους εγκαθίδρυσης της οθωμανικής κυρι-αρχίας στο Αιγαίο Το γεγονός ότι ενεπλάκη ο Κιλίτζ Αλί Πασάς διευκόλυνε την κεντρική εξουσία να λύσει το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού του νησιού και της ταχύτερης οικονομικής του ανάπτυξης

Παραμένει το ερώτημα της τύχης του ορυχείου νίτρου υπό το νέο καθε-στώς Το γεγονός ότι την περίοδο 1584-1587 το νησί ανακηρύχθηκε laquoελεύ-θεροraquo (serbest) βακούφι που σήμαινε ότι απαγορεύονταν οι παρεμβάσεις και

Πυθαγόρειο) γνωστό σήμερα ως Κάστρο ή Πύργος του Λογοθέτη το οποίο χρησιμο-ποιήθηκε και από τους Οθωμανούς βλ Π Μυλωνάς laquoΠερί του επιλεγομένου Πύργου του Λογοθέτη στο Τηγάνι Σάμουraquo Δωδέκατο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 15-17 Μαΐου 1992 Αθήνα 1992 σ 40-41 και του ίδιου laquoΝεώτερες παρατηρήσεις στον επιλεγόμενο Πύργο του Λογοθέτη στην Σάμοraquo Δέκατο τρίτο συμπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Αθήνα 23-25 Απριλίου 1993 Αθήνα 1993 σ 40-41

32 Laiou laquoLevendsraquo σ 237-24233 Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας Κωνσταντινούπολη Muumlhimme Defteri 21 αρ

434

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Πίνακας περιεχομένων
• ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
• ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008)
• ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ
• MEPOΣ Α KOINΩNIA OIKONOMIA ΘEΣMOI
• • Ελισάβετ Α Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ
  • Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
  • Χρύσα Μαλτέζου ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΑΙ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
  • Ελένη Γκαρά ΜΕΡΟΛΗΨΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΙΕΡΟΔΙΚΕΙΑ
  • Αντώνης Αναστασόπουλος Η ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΜΙΑΣ ΔΩΡΕΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΙΚΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ
  • Δημήτρης Γ Αποστολόπουλος ΕΝΑΣ ΑΚΟΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΕΥΛΟΓΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
  • Παναγιώτης Μιχαηλάρης ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΑΓΑΜΙΑΣ ΣΤΗ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ (Α ΜΙΣΟ 19ου ΑΙΩΝΑ)
  • Χρήστος Λούκος ΕΝΑΣ ΙΑΤΡΟΣ ΣΤΗ ΣΥΡΟ ΜΕ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΡΦΑΝΗΣ
  • • MEPOΣ Β ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
    • • Ηλίας Κολοβός laquoΤΟΥ ΜΠΕΝΤΡΕΝΤΙΝ ΤΑ ΠΑΛΙΚΑΡΙΑraquo ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
      • John C Alexander (Alexandropoulos) YUSUF BEY AL-MORAVION THE SIEGE AND CAPTURE OF TRIPOLITSA IN 1821
      • Vangelis Kechriotis CELEBRATION AND CONTESTATION THE PEOPLE OF ΙZMIR WELCOME THE SECOND CONSTITUTIONAL ERA IN 1908
      • Engin Berber THE MEGALI IDEA DOCTRINE AND TURKISH-GREEK RELATIONS 1919-1922 ΙNDIRECT DIPLOMACY IN THE SHADOW OF THE ALLIED STATES
      • Μιχάλης Ν Μιχαήλ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
      • • MEPOΣ Γ ΠΑΙΔΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
        • • Nefeli Papoutsaki UGLY TRANSITIONS OR SUBTLETIES OF THE EULOGY ON A VARIATION OF THE TRAVEL THEME IN EARLY ARABIC POETRY
          • Arnold van Gemert ΛΟΓΟΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΟΡΗ
          • Χαρίτων Καρανάσιος ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ
          • Δημήτριος Ζ Σοφιανός ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ (ΑΡ 16-20) ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΩΔ 666 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΜΕΤΕΩΡΟΥ (18ος ΑΙ) ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
          • Κώστας Λάππας Η ΣΧΟΛΗ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΣΤΑ 1808 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΝΟΣ ΜΑΘΗΤΗ
          • Σοφία Ματθαίου ΗΛΙΑΣ Σ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ (1821-1859)Ε ΝΑΣ ΜΑΧΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΟΣ
          • • MEPOΣ Δ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
            • • Ιόλη Βιγγοπούλου ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (15ος-19ος αιωνας)
              • Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη Ο ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ laquoΠΕΡΙ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΔΩΝΙΟΥ ΛΑΤΙΝΟΦΡΟΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ ΚΑΤΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΕΝΟΜΕΝΗΣraquo
              • Γιώργος Τζεδόπουλος ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΓΜΕΣ
              • Μαρίνος Σαρηγιάννης ΕΝΑΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
              • Sinan Kuneralp THE ELOPING WIFE THE ANGRY TEENAGER AND THE EMBEZZLER ON THE RUN OR HOW OTTOMAN DIPLOMACY TRIED TO COPE WITH CONVERSION CASES IN THE CONTEXT OF TURCO-GREEK RELATIONS
              • • MEPOΣ Ε ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
                • • Ι Κ Χασιώτης ΜΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΟΥ 1631 ΚΑΙ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΤΗΣ
                  • Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Η ΣΥΝΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΓΟΥΝΑΡΑΔΩΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Σάββας Ε Τσιλένης ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
                  • Αδαμάντιος Στ Ανεστίδης ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟ ΙΘ ΚΑΙ Κ ΑΙΩΝΑ
                  • Σία Aναγνωστοπούλου TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΛOΓIKHΣ TO TEΛOΣ THΣ AYTOKPATOPIKHΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ