ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН ХИМИЙН

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Бүрэн дунд боловсролын X анги.

Заавал судлах ба сонгон судлах хөтөлбөр)

Улаанбаатар

2019

БОЛОВСРОЛЫН

ХҮРЭЭЛЭН

Багийн ахлагч:

Ноокоогийн Оюунцэцэг, PhD, МУИС, ШУС-ийн Химийн тэнхимийн зөвлөх

профессор

Багийн гишүүд:

Өлзийхутагийн Батчимэг, магистр, 6-р сургууль, Химийн багш

Жаргалсайханы Батбилэг, бакалавр, Нийслэлийн БГ-ын Мэргэжилтэн

Жамцын Батхишиг, магистр, Хэрэгжилтийн баг, Химийн багш

Гомбын Баярмаа, PhD, МУБИС-ийн Боловсрол судлалын тэнхимийн эрхлэгч

Нацагдоржийн Наранцогт, PhD, МУБИС, Химийн тэнхимийн эрхлэгч

Цогтбаатарын Лхамсүрэн, магистр, Шинэ Эрин сургууль, Химийн багш

Банзрагчийн Норовсүрэн, магистр, МУБИС, Химийн тэнхимийн багш

Цэгмидийн Отгонбаяр, магистр, Боловсролын хүрээлэн, ЭША

Даваасамбуугийн Сарангэрэл, PhD, МУИС, ШУС-ийн Химийн тэнхимийн профессор

Шагдарсүрэнгийн Сайнбилэг, магистр, МУИС, ШУС-ийн Химийн тэнхимийн багш

Жаргалсайханы Энэбиш, магистр, Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институтийн арга зүйч

Хөндлөнгийн шинжээч:

Цэмбэлийн Даржаа, PhD, МУИС, ШУС-ийн Химийн тэнхимийн зөвлөх профессор Зундуйн Урансайхан, магистр, Орчлон сургуулийн багш

Агуулгад тохиргоо хийсэн ажлын хэсэг (2019):

Даваасамбуугийн Сарангэрэл, PhD, МУИС, ШУС-ийн Химийн тэнхимийн

профессор

Чүлтэмсүрэнгийн Энхжаргал, магистр, 92-р сургууль, Химийн багш

Хянан тохиолдуулсан (2019):

Ноокоогийн Оюунцэцэг, PhD, дэд профессор, Боловсролын хүрээлэн,

Хөтөлбөрийн секторын зөвлөх

Заавал судлах хөтөлбөр

АГУУЛГА ЕРӨНХИЙ ХИМИ

10.1. Моль ба стехиометр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.1а. Моль,

Авогадрогийн тогтмолын тодорхойлолтыг гаргах

“Моль”-ийн тодорхойлолтыг гаргахын тулд эхлээд аливаа бодисын шинж чанарыг харьцуулан жишиж, үнэлж дүгнэхэд тодорхой тогтсон хэмжигдэхүүнийг ашигладагийг жишээ татан сэргээн сануулна. Тухайлбал, Сурагчдад илүү танил хэмжигдэхүүн болох “Урт”, “Масс” зэрэг хэмжигдэхүүнийг сонгон авч, түүнийг хэмжих нэгжийн стандарт эталон, нэгж, нэгжний тэмдэглэгээ, тэдгээрийн хэрэглээг ярилцах нь зүйтэй. Энэхүү жишээтэйгээ харьцуулан олон улсын СИ системийн нэг хэмжигдэхүүн болох “Бодисын тоо хэмжээ” хэмжигдэхүүн, түүнийг хэмжих нэгжийн стандарт эталон, нэгж, нэгжний тэмдэглэгээ, тэдгээрийн хэрэглээг ярилцаарай. Үүнд: “Урт”-ын нэгж “метр” бөгөөд гэрэл вакуум дундуур 1/299792458 секундэд туулах замыг 1 м хэмээн стандарчилдаг. “Масс”-ын нэгж нь “килограмм” бөгөөд Францын үндэсний архивт хадгалагдаж буй 1799 онд хийсэн цагаан алт-иридийн хайлшаар хийсэн цилиндр туухайн массыг 1 кг хэмээн стандарчилдаг. Үүнтэй адилаар “Бодисын тоо хэмжээ”-ний нэгж нь “Моль” бөгөөд нүүрстөрөгчийн байгальд тогтвортой орших изотоп болох 12 массын тоо бүхий нүүрстөрөгчийн атом (12С)-ын 12 г тутамд агуулагдах атомын тоо (6.02∙1023 ширхэг)-г 1 моль хэмээн стандарчилдаг болохыг ойлгуулах нь зүйтэй. Улмаар 6.02∙1023 ширхэг жижиг хэсэг бүхий аливаа бодис нь 1 моль бодис болдогийг жишээгээр тайлбарлана. Жишээ нь: 1 моль төмөр нь 6.02∙1023 ширхэг төмрийн атомаас тогтоно. 1 моль ус нь 6.02∙1023 ширхэг усны молекулаас тогтоно. Түүнчлэн хүмүүс аливаа юмсыг хэрхэн тоолж нэгжилдэг тухай амьдралын бусад жишээтэй зүйрлэн бодисын тоо хэмжээний нэгж болох “Моль”-ийн тухай ойлгоно. Тухайлбал, 500 ширхэг бичгийн цаас нь 1 боодол болно. 12 ширхэг 500 мл цэвэр ус 1 багц ус болно. Баруун, зүүн хөлний оймс 1 хос оймс болно. Цөөндөө 6-7 гүү хураасан адууг нэг азарга адуу гэнэ гэх мэт. 6.02∙1023 тоо нь маш их тоо болохыг ойлгохын тулд бодисын жижиг хэсгийг өөр биетээр төлөөлүүлэн тоолох зэрэг дадлага ажлыг төлөвлөж болох юм. Тухайлбал, бодисын жижиг хэсгийг будаагаар төлөөлүүлж, будааг ширхэг ширхэгээр нь тоолох, 6.02∙1023 ширхэг будааг тоолж дуусна гэвэл хичнээн хугацаа орох, мөн тоолж дуусах боломжтой эсэх тухай хэлэлцүүлэг зохион байгуулж болно. Мөн 6.02∙1023 ширхэг будаа нь дэлхийн бөмбөрцгийн гадаргыг хичнээн см-ийн зузаантайгаар бүхэлд нь бүрхэх зэрэг тооцоо хийж болно. 6.02∙1023 ширхэг жижиг хэсэг бүхий 1 моль аливаа бодисын масс ялгаатай болохыг ойлгоход чиглэсэн дадлага хийлгэж болно. Тухайлбал, бодисын жижиг хэсгийг цагаан болон шар будаагаар төлөөлүүлэн 1 ширхэгийнх нь массыг хэмжих замаар тус бүрийнх нь 1 мольд харгалзах масс буюу 6.02∙1023 ширхэгийнх нь массыг тооцоолж, бодисыг бүрдүүлж буй жижиг хэсгийн массаас хамаарч 1 моль бодисын масс ялгаатай болохыг дүгнэнэ. Улмаар аливаа бодисын 1 мольд харгалзах массыг молийн масс (М) хэмээдэг болохыг хэлнэ. Дараа нь молийн массын нэгжийн гаргалгааг хийж, тайлбарлана. Жишээ нь: Дараах тооцоог хийх замаар

Авогадрогийн тогтмол: http://www.avogadro.co.uk/definitions/avogconst.htm

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

нэгжийн гаргалгаа ([М]=[г·моль-1])-г хийж болно. Үүнд: Нэг сав буюу 500 мл усанд (d=1г·мл-1) 167∙1023 ширхэг усны молекул агуулагддагт үндэслэн 6.02∙1023 ширхэг (1 моль) усны молекулын массыг тооцоолно. Нэг ширхэг 50 мм-ийн урттай хадаасны масс 2.5 г бөгөөд 0.26875∙1023 ширхэг төмрийн атом агуулагддагт үндэслэн 6.02∙1023 ширхэг (1 моль) төмрийн атомын массыг тооцоолно. Дээрх тооцооны үр дүнг ашиглан аливаа бодисын молийн массын тоон утгыг бүрдүүлж буй жижиг хэсгийнх нь м.а.н. (н.н)-ээр илэрхийлэгдсэн харьцангуй массын тоон утгад үндэслэн шууд тогтоож болдогийг ойлгоно. Үүний тулд төмрийн молийн массыг төмрийн атомын харьцангуй атом массын холбогдолтой, усны молийн массыг усны молекулын харьцангуй молекул массын холбогдолтой тус тус харьцуулна. Тухайн элемент/нэгдлийн молийн масс нь харьцангуй атом масс/харьцангуй молекул массын холбогдолтой тоон утгаараа ижил бөгөөд граммаар илэрхийлэгдсэн хэмжигдэхүүн болохыг дүгнэнэ. Эндээс элемент/нэгдлийн молийн массууд мөн харьцангуй атом масс/харьцангуй молекул масс хоорондоо ялгаатай боловч бүрдүүлж буй жижиг хэсгийнх нь тоо ижил буюу 6.02∙1023

байх тул энэ тоог Авогадрогийн тогтмол (NA=6.02∙1023 моль-1) хэмээдэг болохыг дүгнэснээр “Авогадрогийн тогтмол”-ийн тодорхойлолтыг гаргах боломжтой. Бодисын жижиг хэсгийн тооноос молийн тоог тодорхойлох; молийн тооноос жижиг хэсгийн тоог тодорхойлох; молийн массад нь үндэслэн тодорхой масстай бодисын молийн тоо болон жижиг хэсгийн тоог тодорхойлох дасгал ажиллана. Ингэхдээ “Давс гарган авах, цэвэрлэх арга” бүлэгт зөвлөмжилсөн шилжүүлэгч фактор ашиглах аргыг хэрэглүүлж, тооцоо хийх чадварыг хөгжүүлнэ.

10.1б.

Стехиометрийн харьцаанд үндэслэн хийн молийн эзлэхүүнийг хэрэглэх

Хийн молийн эзлэхүүнийг тооцоонд хэрэглэхийн өмнө 1 моль хий 6.02∙1023 ширхэг жижиг хэсэг агуулах тул өгсөн нөхцөлд 1 моль хийн эзэлхүүнийг хийн молийн эзэлхүүн хэмээдэг болохыг мэднэ. Хатуу, шингэн бодисын хувьд зөвхөн молийн массыг ашиглаж байгаа бол хийн хувьд молийн массаас гадна мөн хийн молийн эзэлхүүн хэрэглэдэгийн шалтгааныг хий бодисын массыг хатуу, шингэн бодистой адил хэмжихэд бэрхшээлтэй тул молийн эзэлхүүнийг ашиглан өгсөн нөхцөл дэх хийн массыг тооцох боломжтой байдагтай холбон тайлбар өгөх нь зүйтэй. Мөн хий дэх жижиг хэсгийн тоо улмаар масс тогтмол байхад хийн эзэлхүүн нь орчны даралт, температураас хамааран өөрчлөгдөж байдаг онцлогийг сэргээн сануулна. Багшид: Цэвэр болон хэрэглээний химийн олон улсын холбооноос (ИЮПАК) өмнө нь стандарт даралт, температураар 101.325 кПа даралт, 0°С буюу 273К температурыг стандарт жишиг нөхцөл болгон авдаг байсан бөгөөд энэ үеийн хийн молийн эзэлхүүн 22.4 л·моль-1 болохыг бид тооцоонд хэрэглэдэг байсан билээ. Харин ИЮПАК-т одоогийн ашиглагдаж байгаа стандарт жишиг нөхцлөөр стандарт даралт, температур (0°С буюу 273К температур, 100 кПа даралт), стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температур (25°С буюу 298К температур, 100 кПа даралт)-ыг хэрэглэж байна. Бид стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температур дахь хийн молийн эзлэхүүн (24.8 дм3∙моль-1)-ийг хэрэглүүлж байгаа болохыг анхааралдаа аваарай.

Хийн молийн эзлэхүүн: http://www.avogadro.co.uk/definitions/molarvol.htm https://www.youtube.com/watch?v=SiRZwQCeeUo

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температурт аливаа хийн молийн эзлэхүүн 24.8 дм3∙моль-1 болоход үндэслэн тодорхой моль хийн эзэлхүүнийг тооцох энгийн тооцоо хийлгэж, бодлого зохиолгож болно. Улмаар бодисын тоо хэмжээнээс масс, молийн эзэлхүүнийг; массаас бодисын тоо хэмжээ, молийн эзэлхүүнийг; молийн эзэлхүүнээс бодисын тоо хэмжээ, массыг тооцох бусад тооцоог хийлгэх нь зүйтэй (шилжүүлэгч фактор ашиглах аргыг хэрэглүүлнэ). Хийн эзэлхүүний тооцоо хийлгэхдээ хамгийн гол нь орчны даралт, температурыг заавал тооцож үзэх шаардлагатай байдаг гэдгийг бариулах нь чухал. Үүний тулд 9-р ангид үзсэн хий бодис нь гадаад даралт, температурын нөлөөгөөр тэлэх ба агших шинж чанартай байдгийг молекулуудынх нь хөдөлгөөнтэй холбон молекул кинетикийн онолд тулгуурлан тайлбарласан хийн шинж чанарын тухай агуулгыг сэргээн сануулах хэрэгтэй. Ингэхдээ сурагчдаар туршилтын шинэ санааг гаргуулж, өмнөх ангид хийж гүйцэтгэсэн хийн эзэлхүүн температураас хамаарах хамаарлыг туршсан туршилтыг сэргээн дуудаж, түүнийг хэмжилт, тооцоотой болгон агуулгын хувьд гүнзгийрүүлэн хэрэглэх боломжтой юм.

10.2. Бодисын цэвэршилтийг үнэлэх арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.2.1а. Цаасан хроматографын аргыг наалдах чанар, уусах чанарт үндэслэн тайлбарлах

Суралцагчид уусгагч ба ууссан бодисын молекулууд хроматографын цаасан дундуур янз бүрийн хурдтай шилждэг болохыг ойлгохыг зорино. Үүнтэй холбоотойгоор суралцагчдаас “Уралдаж байгаа тамирчид янз бүрийн хурдтайгаар барианд орж байгаа нь юутай холбоотой вэ?” гэсэн асуулт асуун сэдэлжүүлж гол санааг гаргуулах боломжтой. Багш хар өнгийн бэх, маркер, будагтай материалыг сурагчдад харуулан хар өнгө холимог бодис уу? Цэвэр бодис уу? гэж асууж хичээлийг эхлүүлэх боломжтой. Багш усанд уусдаг хар өнгийн фломастер, бэх эсвэл будаг сонгон авч цаасан хроматографын туршилтыг хийж үзүүлэх, эсвэл видео бичлэгээр харуулан янз бүрийн өнгийн толбо үүсч байгааг ажиглуулан анх гаргасан таамаглалыг харьцуулан нэгтгэн дүгнүүлнэ. Энэхүү туршилтыг баяжуулж янз бүрийн үйлдвэрийн хар өнгийн юмуу өөр өөр өнгийн бэх, фломастер (нэг үйлдвэрийн байвал харьцуулахад хялбар байхыг анхаараарай)-ыг сонгон авч суралцагчдаар хроматографын туршилтыг хийлгэнэ. Дадлага ажлын чадварыг “Эхлэх шугамыг яагаад харандаагаар зурдаг вэ? Уусгагчийн түвшинг эхлэх шугамнаас доор байлгадгийн учир юу вэ? Яагаад зарим хар өнгийн маркер нь эхлэх шугамаас шилжихгүй байна вэ? зэрэг асуултаар хөгжүүлэхийг зориорой. Хроматографын аргын үндсэн зарчмыг ойлгуулахдаа урсгал усанд том жижиг янз бүрийн хэмжээтэй чулуу урсахтай зүйрлэх, эсвэл дүрд тоглох аргыг ашиглах боломжтой. Адилавтар өндөр ба жинтэй 3 сурагчаар том, жижиг, дунд зэргийн жинтэй 3 сурагчийг үүрүүлж, тэдний туулах замыг харьцуулах замаар дүрд тоглуулно. Дээр өгсөн материалаас гадна өнгөт чихэр, жимс зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүнийг ашиглан хроматографын

Хичээлийн төлөвлөгөө: http://www.brighthubeducation.com/middle-school-science-lessons/52090-paper-chromatography-experiement-for-science-lab/ Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: - Хроматографын цаас (шүүлтүүрийн цаас, кофены шүүлтүүрийн цаас гэх мэт) - шилэн аяга - ус - фломастер - бэх - хүнсний будаг - чихэр гэх мэт - этанол - шугам - харандаа

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

туршилтыг явуулах гэрийн даалгавар өгөх замаар суралцагчийн бие даан суралцах, дадлага ажлын чадвараа хөгжүүлэх, түүнчлэн хроматографын цаасны оронд гарын доорх ямар материал хэрэглэж болохыг туршуулах байдлаар бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх төрөл бүрийн боломжийг эрэлхийлэх боломжтой.

10.2.1б.

Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах

Хроматографын цаасны үзүүр усанд хүрэхэд капилляр үзэгдлийн нөлөөгөөр уусгагчийн молекулууд цаасанд наалдах чанарынхаа хэмжээгээр цаасаар нэвтэрдэг болохыг, химийн нэгдлүүд уусах чанарынхаа эрэмбээр ялгаатай зам туулдаг болохыг тайлбарлана. Төрөл бүрийн хроматограм өгч бодисын наалдах болон уусах чанарыг харьцуулах дасгал ажиллаж мэдлэгийг бататгана. Мөн уусах чанар, наалдах чанарын харьцангуй холбогдлыг өгч хроматограм дээр илрэх толбоны байршлийг урьдчилан тодорхойлох дасгал ч ажиллаж болно. “Гэмт хэргийг илрүүлэх” сонирхолтой хэлбэрээр хичээлийг явуулах боломжтой (Вэб холбоосыг үзнэ үү). Энэ хичээлд хэрэглэгдэх хичээлийн төлөвлөгөө, туршилтын аргачлал, асуулт зэрэг холбогдох бүх мэдээллийг өгсөн байгаа. Багшид зориулсан нэмэлт мэдээлэл: Капилляр үзэгдэл Татах хүч зэрэг гадны хүчний нөлөөтэй байсан ч гэсэн шингэн аяндаа өгсөн материал дундуур урсах чадварыг капилляр үзэгдэл гэдэг. Үүнийг хэрэглэгдэхүүн хэсэгт өгсөн линкийг харна уу.

Гэмт хэргийг илрүүлэх хичээлийн төлөвлөгөө: http://blogs.oregonstate.edu/hydroville/files/2014/06/paper_chrom1.pdf Капилляр үзэгдэл http://study.com/academy/lesson/capillary-action-of-water-definition-examples-lesson.html

10.2.2а.

Хайлах, буцлах цэг болон хроматограмд үндэслэн бодисыг таньж тогтоох, бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх

Хроматографын аргыг бодисын цэвэршилтийг тогтоох, үнэлэх зорилгоор ашиглаж болох уу? Өөр ямар аргыг ийм зорилгоор ашиглах боломжтой вэ? асуултаар суралцагчдын бодох чадварыг хөгжүүлэхийг зориорой. Хроматограм дээр үүсэх толбоны тоогоор бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлдэг болохыг тайлбарлаж, өмнө хийсэн туршилтын үр дүнг ашиглан бодисын цэвэршилтийн талаар дүгнэн хэлэлцэнэ. Цэвэр бодисын хайлах, буцлах температур нь тогтмол нэг цэг байдаг бол бохирдолттой тохиолдолд тодорхой температурын мужид хайлж, буцалдаг учраас бодисын цэвэр эсэхийг тогтооход хэрэглэж болохыг тайлбарлан, холбоотой дасгал ажиллана.

Цаасан хроматографын аргаар бодисыг таньж тогтоох туршилтын аргачлал, ажлын хуудас http://www.sciencebuddies.org/science-fair-projects/project_ideas/Chem_p010.shtml#procedure Хайлах цэг тогтоох туршилт http://www.rsc.org/learn-chemistry/content/filerepository/CMP/00/000/045/Aspirin.pdf

10.3. Давс гарган авах, цэвэрлэх арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.3.1а.

Титрлэх аргаар уусдаг давсыг гарган авах аргыг тодорхойлох

Бүлгийн агуулга нь уусдаг давс гарган авах аргаас эхэлж дараа нь үл уусдаг давс гарган авах аргыг судлахаар өгсөн байгаа. Ийнхүү судлах явцдаа урвалд орсон бодисуудын масс, концентрац, урвалын бүтээгдэхүүний гарцыг тооцоолна. Энэ бүлгийн суралцахуйн зорилтууд нь салангид биш өөр хоорондоо холбоотой зорилтууд гэдгийг анхаарна

Давс гарган авах аргын талаар: http://www.rjclarkson.demon.co.uk/junior/junior4.ht

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.3.1б.

Тохирох уусгагч ашиглах, шүүх, талсжуулах, нэрэх зэрэг давс цэвэрлэх аргыг тодорхойлох

уу. Сурагчид 8 дугаар ангидаа карбонатаас натрийн хлоридыг их, бага хэмжээтэй гаргах, карбонатаас зэсийн сульфат гаргах, металлаас металлын сульфат гаргах аргыг туршсан. 9 дүгээр ангидаа хүчил металлтай, мөн хүчил суурийн саармагжих урвалаар давс гарган авах аргыг ходоодны эм (магнийн хлорид) гарган авах туршилтыг хийсэн байгаа. Давс гаргах эдгээр аргуудыг сэргээн сануулна. Давс, давсны ангиллын тухай сэргээн сануулж, уусдаг, уусдаггүй давсны жишээ гарган ярилцана. Жишээг 3.2в зорилтоос хараарай. Натрийн эсвэл калийн давсыг титрлэх аргаар гаргах туршилтыг хийнэ. Титрлэх арга анх удаа орж байгаа тул эхлээд бюреткатэй ажиллах болон бусад титрлэх арга техникийг эзэмших дадлага ажлыг сурагчид хийнэ (https://www.youtube.com/watch?v=xcbnWvp8304 хаяганд титрлэх техникийг 6 үе шатаар харуулсан сайн видео бий). Өнгөгүй болон өнгөт уусмалын эзлэхүүнийг шингэний менискийн доод түвшнээр хэмжиж авахыг хэлж өгнө. Шингэний эзлэхүүнийг илүү нарийн хэмжихийн тулд пипетка, бюретка зэрэг хэмжээст шил савыг хэрэглэдэг болон пипеткатай ажиллах техник талаар 8 –р ангид үзсэн байгаа. Сургуулийн лабораторт зориулсан пипеткийг дуслаар тохируулсан буюу 1 дуслын эзлэхүүн 0.05 см3 байхаар хийсэн байдаг. Иймд 10 см3 пипеткаар уусмалын эзлэхүүнийг хэмжихэд ±0.05 см3 буюу хувиар илэрхийлбэл

0.05/10100 = 0.5% алдаа гардаг гэдгийг сануулна. Дараа нь хүчил, суурийн титрлэлтийн аргаар уусдаг давсыг гарган авах жишээ гаргаж, урвалын тэгшитгэлийг бичнэ. Уусдаг давс гарган авах туршилтын алхмуудыг тодорхойлж, бүдүүвчээр илэрхийлээд туршилтыг хийнэ. Гарган авсан давсаа уусмалаас нь ууршуулж ялган салгана. Гарган авсан давсны шинж чанарт үндэслэн цэвэрлэх аргыг сонгож туршина. Өмнөх ангидаа зэс (II)-ийн сульфат, магнийн сульфат зэрэг давсыг гарган авч шүүх аргаар ялган салгасан байгаа. Натри, калийн давсыг уусмалаас хэрхэн ялган салгах вэ? гэдэг асуулт тавьж болох юм. Ууршуулах аргыг сурагчид санал болгох байх. Мөн талстжуулах аргыг хэрэглэж цэвэрлэнэ гэдгийг тодорхойлно. Аргуудын техник, үндэслэлийг ярилцана. Цагаантугалга (II) нитрат зэрэг ууршуулах, талстжуулах аргаар цэвэрлэх өгсөн давсууд цэвэрлэх аргыг сонгох, урвалд орж давс үүсгэх хос бодисууд өгөөд үүссэн давсыг цэвэрлэх арга санал болгох зэрэг дасгалууд олноор ажиллана. Цэвэр, хуурай барийн сульфат, калийн хлорид зэрэг давсыг хэрхэн гарган авах вэ? зэрэг асуултын дагуу сурагчдыг ажиллах боломжтой. Сурагчид холимог, түүний компонентээс тухайн давсыг цэврээр ялган салгахыг давсыг цэвэрлэх гэдэг. Тухайн холимогийн болон давсны шинж чанараас хамаарч шүүх, талсжуулах, ууршуулах, нэрэх, хроматограф зэрэг өөр өөр аргуудыг хэрэглэдэг болохыг тодорхойлно. Хими, химийн үйлдвэрлэл, анагаах ухаан зэрэг олон салбарт цэвэр бодисын хэрэглээ өргөн байдаг талаар ярилцана.

m#ABS Титрлэх техник: https://www.youtube.com/watch?v=9DkB82xLvNE https://www.youtube.com/watch?v=xcbnWvp8304 https://www.youtube.com/watch?v=8UiuE7Xx5l8 Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Шил сав, багаж төхөөрөмж: Шилэн аяга, шилэн савх, штатив, юүлүүр, шүүлтүүрийн цаас, шаазан аяга, плитка, бюретка, пипетка, шувтан колбо, резинэн соруул Бодис, урвалж: Зэсийн байван, магни, давсны хүчил, магнийн оксид, натрийн карбонат, метилоранж, фенолфталейн, натрийн гидроксид http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000386/separating-sand-and-salt?cmpid=CMP00005908 Титрлэх ба ууршуулах арга: https://www.youtube.com/watch?v=zmQAvG9lNNs

10.3.1в. Өгсөн

мэдээлэлд үндэслэн эх бодисоос

Тодорхой давсны талаар мэдээлэл бэлтгэж өгнө. Сурагчид мэдээлэлд үндэслэн сонгосон давсны гарган авах аргыг төлөвлөж, бүдүүвчээр илэрхийлнэ. Хэлэлцүүлгийн дараа аргачлалаа сайжруулан туршилт хийнэ.

http://www.personal.psu.edu/users/j/m/jmn182/chromatography_les

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

давсыг гарган авах тохирох аргыг дэвшүүлэх

son.htm

10.3.1г. Өгсөн

мэдээлэлд үндэслэн давсыг цэвэрлэх тохирох арга техникийг дэвшүүлэх

Химийн бодисын ялгаатай уусах чанартай холбоотой мэдээлэлд үндэслэн тохирох цэвэрлэх аргыг сонгоно. Өмнөх зорилттой холбогдоно. Уусдаг, уусдаггүй давсны жишээн дээр тэдгээрийг цэвэрлэх аргыг сонгоно. Тусад нь хичээл болгон зохион байгуулах шаардлагагүй. Уусдаг давс гаргах болон тунадасжих урвалаар давс гаргах туршилттай хамт явуулах боломжтой. Гарган авсан уусдаг давсыг талсжуулах, шүүх, ууршуулах аргаас аль тохиромжтойг сонгон цэвэрлэх туршилтыг гүйцэтгэнэ. Өгсөн бодисын нягт, соронзон шинж чанар, уусах чанарын өөрчлөлтөөр холимог бодисоос нь цэвэрлэх тохиромжтой аргыг сонгох дасгал ажиллана. Алт угаах аргын жишээг тайлбарлах боломжтой.

10.3.2а.

Урвалд оролцож байгаа хийн масс, эзлэхүүнийг тооцоолох

Энэ ангид анх удаа тооцоот бодлого орж байгаа тул багш тодорхой, хялбар, энгийн арга зүйг ашиглах нь зүйтэй. Моль, стехиометрийн тооцоот бодлого бодох шилжүүлэгч фактор ба тор ашиглах арга зүйг ашиглах нь сурагчдын математик сэтгэлгээнд тохирно. Эдгээр аргыг багшид зориулсан нэмэлт мэдээлэл болгон орууллаа. Шилжүүлэгч фактор ашиглах арга зүйн үндсэн зарчим нь тохирох нэгжийг хураан зорисон хариуг гаргах бөгөөд өгсөн хэмжигдэхүүнийг урьдчилан тодорхойлсон шилжүүлэгч фактороор үржүүлэн хариуг гаргана. Энэ аргаар бодох аргачлал буюу алгоритм нь дараах байдлаар бичигдэнэ. Үүнд: 1. Урвалын тэгшитгэлийг бичих. Энэ шат шаардлагатай

тохиолдолд байх ба тэгшитгэл зохиох, тэнцүүлэх үйлийг багтаана.

2. Өгсөн хэмжигдэхүүнийг ялган тогтоох 3. Олох хэмжигдэхүүнийг ялган тогтоох 4. Шилжүүлэгч факторыг ялган тогтоох (нэгжийг харуулсан

байх) 5. Хариуг гаргахын тулд өгсөн хэмжигдэхүүн, шилжүүлэгч

факторыг нэгж нь хураагдаж зөв нэгж гарч байхаар математик үйлдэл болгон хувиргах

6. Бодолт хийж хариу гаргах

Өгсөн хэмжигдэхүүн шилжүүлэгч фактор = хариу

Бодолтыг хийхдээ нэгж, бодисын томьёо эсвэл нэрийг хамтад нь бичих зайлшгүй шаардлагатайг анхаараарай. Дээрх алгоритмыг эхлээд масс-молийн шилжүүлэг гэсэн энгийн жишээ бодлогоор тайлбарлая.

0.60 моль кальци хэдэн грам масстай вэ?

Энэ бодлогод урвалын тэгшитгэл, стехиометрийн тооцоо хийгдэхгүй тул 1-р шатыг орхино. 1. Өгсөн хэмжигдэхүүн – 0.60 моль Са 2. Олох хэмжигдэхүүн - m г Са 3. Эквивалент харьцаа – 1 моль Са : 40 г Са тул

шилжүүлэгч фактор нь 1 моль Са

40 г Са эсвэл

40 г Са

1 моль Са

байна. Олох хэмжигдэхүүн нь кальцийн масс тул хүртвэрт кальцийн молийн масс, харин хуваарьт моль нэгжийг хураахын тулд 1 моль

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

хэмжигдэхүүнийг бичих тул шилжүүлэгч фактор

нь 40 г Са

1 моль Са болно.

4. 𝑚(𝐶𝑎) = 0.60 моль ×40 г Са

1 моль Са

5. 𝑚(𝐶𝑎) = 24 г Са Хоёр буюу түүнээс дээш алхмаас тогтсон нийлмэл бодлогын хувьд дээрх энгийн тооцоот бодлогын 5 үе шатыг алхам бүр дээр давтан хэрэглэх замаар бодлогыг бодно. Шилжүүлэгч фактор ашиглах аргыг эзэмшсэний дараа сурагчдад тооцоог хялбарчлах тор ашиглах аргатай танилцах боломжтой. Энэ арга нь мөн адил нэгжийг хурааж бодолт хийхэд үндэслэгдэнэ. Шилжүүлэгч фактор ашиглах аргын энгийн бутархайн оронд тор буюу 2 мөртэй хэд хэдэн багана бүхий хүснэгтийг ашиглана. Торын нүд нь гүйцэтгэх тооцооноос хамаарна. Энэ аргаар бодлого бодох арга зүй нь дараах үе шатаас тогтоно. Үүнд: 1. Хоёр мөртэй хүснэгт зохионо.

a. Хамгийн эхний баганын дээд мөрөнд өгсөн зүйлийг бичнэ.

b. Бодлогын тооцоо хэдэн алхмаас бүрдэхийг тогтоон алхмын тоогоор багана нэмнэ.

2. Шилжүүлэгч фактор буюу молийн харьцааг харгалзуулан нэмнэ.

3. Алхмуудад хуваан алхам бүртээ энэ аргыг тус тусад нь хэрэглэж болно.

Жишээгээр харуулъя. 4.0 г магни хүчилтөрөгчтэй бүрэн урвалд ороход хичнээн грам магнийн оксид үүсэх вэ? Энэ бодлогод 4.0 г магнийн молийн тоо, урвалаас үүсэх магнийн оксидын молийн тоо, түүний массыг дэс дараалан

олох шаардлагатай тул 3 алхам (Mg масс Mg молийн тоо

MgО молийн тоо MgО масс)-аас тогтсон гэж үзэн тооцоог хийнэ.

4.0 г Mg 1 моль Mg 2 моль MgО 40.3 г MgО =6.45 г МgO

24.3 г Mg 2 моль Mg 1 моль Mg

Дээр өгсөн хоёр арга нь багш бид нарт хялбар, хэтэрхий их үйлдэлтэй мэт санагдах боловч сурагчид анх удаа тооцоот бодлоготой танилцаж байгааг тооцож үзэх нь зүйтэй. Сурагчид дээрх аргуудаар бодлогыг бодох дадал туршлагатай болсны дараа дараах байдлаар тооцоог маш хурдан, хялбар гүйцэтгэх боломжтой болно. Бодолтын 3 алхмаа төлөвлөн дараах байдлаар математик үйлдлийг нэгэн зэрэг гүйцэтгэж болно.

𝒏 = 𝟒. 𝟎 г 𝑴𝒈×𝟏 моль 𝑴𝒈

𝟐𝟒. 𝟑 г 𝑴𝒈×𝟐 моль 𝑴𝒈О

𝟐 моль 𝑴𝒈×𝟒𝟎. 𝟑 г 𝑴𝒈О

𝟏 моль 𝑴𝒈О= 𝟔.𝟒𝟓 г 𝑴𝒈О

Химийн урвалын тэгшитгэлээр хийн масс, хэвийн нөхцөл дэх хийн эзэлхүүнийг ашиглан төрөл бүрийн тооцоот бодлого бодуулна.

10.3.2б. Уусмалын концентрац (г·дм-3, моль·дм-3)-ыг тооцоолох

Титрлэх аргаар давс гарган авах сэдэвтэй холбогдож тооцоог хийнэ. Эхлээд өмнөх 8-9-р ангид үзсэн мэдлэгийг сэргээн сануулж уусмал гэсэн тодорхойлолтыг гаргаж, уусгагч, ууссан бодисыг ялгана. Уусмал дахь ууссан бодисын тоо хэмжээг тодорхойлох массын концентрац, молийн концентрац гэсэн ойлголтыг тодорхойлж, жишээ бодлого бодно, зохионо. Уусмалыг

Тооцоолох аргын зөвөлгөөг үзэх хаяг: http://science.widener.edu/svb/pset/stoichio.html Титрлэх туршилтын үр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

шингэрүүлэхэд үүсэх уусмалын концентрацын өөрчлөлтийг тооцоолно. Энэ бүлэгт бидний уламжлал болоогүй хэд хэдэн нэр томьёо орж байгааг анхаарч зөв төлөвшүүлнэ үү. Үүнд: Массын концентрац (mass concentration, Ri): Масс (m)-ыг холимгийн эзэлхүүн (V)-д хуваасантай тэнцүү:

𝑅𝑖 =𝑚

𝑉

Цэвэр бодисын хувьд массын конц. нягттайгаа тэнцүү. Молийн концентрац (Molarity эсвэл mole concentration, M):

𝑀 =𝑛

𝑉

Тодорхой эзэлхүүнтэй уусмалд ууссан бодисын тоо хэмжээг молиор нь илэрхийлсэн концентрац юм (моль.дм-3, моль.см-3 болон бусад эзэлхүүний хэмжигдэхүүн, нэгжээр илэрхийлж болно).

Молийн концентрацыг 0.4 моль КОН

1 дм3 уусмал байдлаар илэрхийлүүлж

сургаснаар сурагч дараа дараагийн хүндэвтэр, нийлмэл тооцоог хийх суурь эзэмших юм. Массын тодорхой концентрацтай уусмалыг шилэн аяганд бэлтгэж болох боловч молийн тодорхой концентрацтай уусмалыг заавал хэмжээст колбонд бэлтгэдгийг багш тайлбарлаж өгнө. Бордоо болгон хэрэглэдэг давсыг үйлдвэрт их хэмжээгээр гарган авахад шаардагдах уусмалын концентрацын тооцоог хийлгэнэ. Хүдрийн болон зэсийн баяжмалын концентрацын тооцоог хийлгэж болох юм.

дүнг боловсруулах, тооцоо хийх аргыг үзэх: https://www.youtube.com/watch?v=T3B8zRK80MY Титрант: 0.1 моль HCI Дээж: NaOH

10.4. Ион ба хийг таних арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.4а. Усан

уусмал дахь хөнгөнцагаан, аммони, кальци, зэс (II), төмөр (II), төмөр (III) болон цайр зэрэг катионыг чанарын урвалд үндэслэн таних урвалыг тодорхойлох

10.4б. Усан

9-р ангид “Химийн урвал” сэдвийн хүрээнд урвал явагдсаныг илэрхийлэх шинж тэмдгийг сэргээн сануулж зэс азотын хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалыг туршилтаар үзүүлж болно. Учир нь энэ урвалаар хий ялгарах буюу үнэр гарах, өнгө өөрчлөгдөх зэрэг тунадас үүсэхээс бусад шинж тэмдэг илэрдэг. Туршилтаар хортой хий ялгарах тул татах шүүгээ байхгүй бол видеогоор үзүүлэх шаардлагатай. Үүний дараа уусмал дахь ионыг таних урвалыг явуулахдаа эхлээд өгсөн зааврын дагуу, дараа нь сурагчдын өөрсдийн боловсруулсан төлөвлөгөөний дагуу урьдчилан бэлтгэсэн нэг болон олон төрлийн ион агуулсан дээж, үл мэдэгдэх дээж гэсэн дарааллаар дээжид агуулагдах анион, катионыг таних туршилт гүйцэтгэж болно. Усан уусмал дахь катионыг таних урвалыг тодорхойлохдоо дараах аргуудаас сонгон ашиглаж болно. Үүнд: Усан уусмал дахь хөнгөнцагаан, аммони, кальци, зэс (II), төмөр (II), төмөр (III), болон цайр зэрэг катионыг танихдаа натрийн гидроксид, аммонын усан уусмалын аль тохирохыг ашиглана. Мөн металлын ионыг дөлний өнгөөр таних аргыг ашиглах боломжтой юм. Харин усан уусмал дахь анионыг таних урвалыг тодорхойлохдоо карбонат ионыг шингэрүүлсэн хүчил эсвэл шохойн усаар, хлорид болон иодид ионыг хүчиллэг орчинд мөнгөний нитратын усан уусмалаар, нитрат ионыг хөнгөнцагаанаар ангижруулах, сульфат ионыг хүчиллэг орчинд барийн ионы усан уусмалаар үйлчлэх урвалыг явуулна.

Анион, катион таних арга: Хими X, 2018 он,

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

уусмал дахь карбонат, хлорид, иодид, нитрат, сульфат зэрэг анионыг чанарын урвалд үндэслэн таних урвалыг тодорхойлох

Ион (катион, анион)-ыг таних дээрх урвалын үед ажиглагдаж буй уусмалын болон тунадасны өнгө нь зөвхөн тухайн хоёр ионы хувьд л хамаатай гэдгийг анхааруулах нь чухал. Жишээлбэл, мөнгөний ион нь хлорын ионтой нэгдсэн үед цагаан өнгийн тунадас үүсгэдэг бол иодид ионтой нэгдсэн үед шар өнгийн тунадас үүсч байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний ионы үүсгэх тунадасны өнгө ямар ионтой нэгдсэнээс хамаарна. Иймд дээрх урвалуудыг тухайн ионыг таних чанарын урвал хэмээдэг болохыг хэлнэ. Уусмал дахь ионыг таних туршилтуудыг гүйцэтгүүлсний дараа тухайн ионыг таних чанарын урвалд үндэслэн холимог ионыг таних бүдүүвч зохиолгон мэдлэг чадварыг хөгжүүлэх, үнэлэх боломжтой юм. Өмнөх “Давс гарган авах, цэвэрлэх арга” бүлгийг судлах явцад туршилтаар гарган авсан давсыг танихын тулд уусмалд агуулагдаж буй ионыг илрүүлэх туршилтыг хийж гүйцэтгэж болно. (Мөн өмнөх ангиудад үзсэн арга болох универсал индикатор ашиглан урвалын өмнөх болон дараах уусмалын орчныг тодорхойлж, өөрчлөлтөд үндэслэн урвал явагдсан эсэхийг баталгаажуулж болно.)

10.4в. Аммиак, нүүрстөрөгч (IV)-ийн оксид, хлор, устөрөгч, хүчилтөрөгч зэрэг түгээмэл хэрэглэгддэг хийг таних

Харин хийн хувьд тэдгээрийг гарган авах хураах, таних туршилтыг хийх нь зүйтэй. Өмнөх ангиудад хийг гарган авч хураах, таних туршилтууд тодорхой хэмжээгээр хийгдсэн байгаа тул түүнийг сэргээн сануулах нь зүйтэй. Тухайлбал: 8-р ангид устөрөгч, хүчилтөрөгч хийг гарган авч, усыг түрүүлэх замаар хураан, таних туршилтууд хийгдсэн. Өмнөх ангиудад бид усыг түрүүлэх аргаар хийг хураан авах аргатай танилцаж байсан бол энэ удаад агаарыг түрүүлэх аргатай шинээр танилцаж байна. Энэ аргаар хийг хураах үед тухайн хий нь агаараас хүнд үед хуруу шилний амсарыг дээш нь, хөнгөн үед доош нь харуулж байгаа болохыг ойлгуулах нь чухал юм. Хийг танихдаа аммиак болон хлорыг чийглэсэн лакмусын цаас, нүүрсхүчлийн хийг шохойн усаар, устөрөгчийг галтай зомгол, хүчилтөрөгчийг цогшсон зомгол ашиглан танина. Хийг таних сорилыг гүйцэтгэхдээ яагаад ийнхүү таньж буй шалтгааныг таних нь чухал юм. Жишээлбэл, аммиак нь устай үйлчилж аммоны гидроксид үүсгэх тул лакмусын цаасны өнгө өөрчлөгдөнө. Туршилтыг химийн хуруу шил болон бичил лаборатор ашиглан явуулж болно. Татах шүүгээ байхгүй тохиолдолд аммиактай туршилтыг видеогоор үзүүлэх нь тохиромжтой.

Хийг гаргах, хураан авах багаж Аммиак, хлор, лакмусын цаас, шохойн ус, зомгол

10.4г. CoCl2, CuSO4-ийг ашиглан өнгөний өөрчлөлтөөр усыг таних

Янз бүрийн өнгөгүй шингэнд ус агуулагдаж байгаа эсэхийг өгсөн хоёр урвалжаар танина.

CoCl2, CuSO4-ийн уусмал

ФИЗИК ХИМИ

10.5. Урвалын хурд

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.5а. Урвалын хурдад концентрац, гадаргуугийн хэмжээ, катализатор болон температурын үзүүлэх нөлөөг мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлах

Өмнөх 8-р ангид бодит амьдралын жишээнд тулгуурлан урвалын хурдны талаарх санаа гаргуулсан. Мөн химийн урвал нь урвалд орж байгаа бодисын жижиг хэсгийн мөргөлдөлтөөр явагддаг тухай анхны санааг ойлгуулсан. Суралцагчид урвалын хурд нь урвалд орж буй бодисын концентрац, бодисын хэмжээ (гадаргуугийн хэмжээ), катализатораас хамааралтай болохыг туршилтаар тодорхойлсон бөгөөд үр дүнг диаграмаар илэрхийлж, жижиг хэсгийн онолд үндэслэн мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлаж сурсан байгаа. Иймд энэ ангид ахуй, амьдралын жишээ сонгон авч, урвалын хурд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн тухай эхлээд сэргээн сануулах нь зүйтэй юм (хэрэглэгдэхүүн хэсэгт өгсөн жишээг асуултын хамт ашиглах боломжтой). Ингэхдээ жишээ тус бүрт тохирох видео бичлэг (багш урьдчилан холбогдох туршилтыг гүйцэтгэж, видео бичлэг хийж болно)-ийг үзүүлж, учир шалтгааныг асуусан асуулт тавих нь зүйтэй бөгөөд сурагчдаар нотолгоонд суурилан хариултаа батлах, шалгах туршилтын ажлын санааг гаргуулж, төлөвлүүлэх хэрэгтэй (8-р ангид урвалын хурдны өөрчлөлтийг тодорхойлох аргад суралцсан байгаа). Туршилтыг гүйцэтгэснээр гарган авах хэмжилтийн үр дүнгээр байгуулах график тус бүр ямар хэлбэртэй байх буюу хугацааны эхэн, дунд, эцэст урвалын хурд хэрхэн өөрчлөгдөх ерөнхий зүй тогтлыг урьдчилан гаргаж, тайлбарлах замаар өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулж, бататгана. Багш сурагчдын хариултаа нотлох, шалгах туршилтын ажлын санааг гаргуулж, туршуулахдаа 8-р ангид урвалын хурдад концентрац, бодисын хэмжээ (гадаргуугийн хэмжээ)-ний үзүүлэх нөлөөг судлах зорилгоор туршсан туршилтыг хэд хэдэн харьцуулсан туршилт болгон өргөсгөж зохион байгуулах боломжтой (үүний тулд багш туршилтаа урьдчилан төлөвлөж, туршин, алдаагүй, аюул багатай явагдах нөхцлийг тогтоосон байх шаардлагатай болохыг анхаараарай). Харин урвалын хурдад температурын үзүүлэх нөлөөг судлахдаа урвалын төрлөө өөрчилж тунадасжих урвалыг сонгон авч болно. Тухайлбал, натрийн тиосульфатын давсны хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалаар үүсэх тунадасны булингартад үндэслэн температур ихсэхэд урвалын хурд ихэсдэг болох тухай дүгнэнэ (Туршилтын зураг 1). Урвалын хурдад катализаторын үзүүлэх нөлөөг судлуулахдаа 8-р ангид туршсан туршилтыг ердийн катализатораас гадна биологийн катализатор болох энзим ашиглан өргөсгөж зохион байгуулна. Био катализатор энзимээр төмс, элэг, цоохор майлз зэргээс аль нэгийг сонгон ашиглах боломжтой. Туршилтын үр дүнгээр график байгуулахдаа (Математикийн хичээл дээр цэгэн диаграмм, түүний хандлагын шулууныг тоймлон зурах тухай судалсан мэдлэгтэй нь холбоно.) урвалын холимгийн массын хорогдол/урвалаар ялгарч буй хийн эзлэхүүн/зарцуулагдсан натрийн тиосульфатын уусмалын эзэлхүүн/хөөсний өндөр тус бүр хугацаанаас хамаарсан хамаарлын харьцуулсан үр дүнг нэг координатын хавтгайд хамтад нь харуулна. График дахь муруй тус бүрийг дугаарлаж, аль тохиолдолд урвал илүү хурдан явагдсан болохыг тодорхойлж, шалтгааныг идэвхжилийн энергитэй холбон мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлах замаар агуулгаа гүнзгийрүүлнэ.

Химийн урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлийн тухай мэдээлэл: http://www.docbrown.info/page03/3_31rates3f.htm Үйлдвэрийн катализаторын жишээ: Ердийн катализатор - Ургамлын тосыг гидрогенжүүлж, маргарин үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг никель катализатор - Азот, устөрөгчөөс аммиак гаргахад хэрэглэдэг төмөр катализатор

Био катализатор - Иогурт, бяслаг зэрэг сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг микроорганизм (бактери)-оор бэлтгэсэн фермент

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Катализаторын хувьд түүнийг дахин ашиглаж болдог ба урвалын эцэст өөрчлөгдөхгүй хэвээр үлддэг болохыг онцлон сануулах хэрэгтэй. Улмаар үйлдвэрт хэрэглэдэг зарим ердийн, биологийн катализаторуудын тухай танилцуулж, яагаад катализаторыг хэрэглэх нь ашигтай талаар жишээ татан ярилцах нь зүйтэй (9 дүгээр ангид үзсэн авто машины каталитик хувиргагчийн тухай агуулгатай холбож болно). Био катализаторын тухай энэ ангид химийн хичээлээр анх үзэж байгаа тул ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж буйгаас хамаарч зарим үйлдвэрт микроорганизм (бактери)-оор бэлтгэсэн фермент (энзим)-ийг био катализатор болгон хэрэглэдэг болохыг танилцуулж, энзим нь урвалын хурдыг түргэсгэдэг био катализатор болохыг ойлгуулахад болно. Мөн биологийн хичээл дээр энзимийн тухай судалсан мэдлэгтэй нь холбоно.

10.5б. Туршилтын үр дүнг ашиглан тооцооны болон графикийн аргаар урвалын хурдыг олох

Өмнө гүйцэтгэсэн туршилтын үр дүнгээ ашиглан урвалын хурдыг тооцож олно. Энэ ангид урвалын холимгийн массын хорогдол/урвалаар ялгарч буй хийн эзлэхүүн/зарцуулагдсан натрийн тиосульфатын уусмалын эзэлхүүн/хөөсний өндөр тус бүрийг урвал бүрэн явагдаж дууссан хугацаанд харьцуулах замаар дундаж хурдыг тооцоолоход хангалттай (Физикийн хичээл дээр дундаж утга ба алдааг тооцоолох тухай судалсан мэдлэгтэй нь холбож болно.). Улмаар урвалын дундаж хурд нь дээрх хүчин зүйлээс хэрхэн хамаарч буйг харуулсан графикыг байгуулна. Сурагчдаар график дахь урвалын хурдыг илэрхийлсэн муруйн зүй тогтлыг тайлбарлаж, энэ зүй тогтол нь хүчин зүйлийн өөрчлөлтөөс хамаарч хэрхэн өөрчлөгдөхийг таамаглах зэрэг үйл ажиллагааг явуулж, 8-р ангид үзсэнийг сэргээн сануулна. Туршилтын өгөгдлөөс өөр контекст дээр химийн урвалын хурдыг тооцох жишээ бүхий дасгал ажиллах замаар тооцоолох чадварыг хөгжүүлэх нь зүйтэй.

Графикийн зориулалтын цаас

10.6. Эргэх урвал

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.6а.

Гидратжисан давсны уусах жишээн дээр нөхцлийг өөрчилснөөр зарим химийн урвал эргэн явагддаг болохыг тодорхойлох

Цусны улаан бөөмөн дэх гемоглобины жишээг ашиглан зарим химийн урвал эргэн явагддагийг тайлбарлана. Хичээлийг сэдэлжүүлэх зорилгоор гемоглобины жишээгээр эргэх урвалын санааг оруулж ирэхдээ хүчилтөрөгч цусан дахь гемоглобиноор зөөгдөж булчин, уураг тархи ажиллах зэргээр хүний бие махбодод өөрчлөлт гарахад зарцуулагдах үед хүчилтөрөгч гемоглобиноос салдаг болохыг тайлбарлах нь зүйтэй (Вэб холбоосыг харна уу). Энэ бүлэг сэдвийн туршид харсан, туршсан химийн урвалуудыг ярилцан эдгээр урвал нь эргэх шинжтэй болох талаар ярилцана. Эндээс эргэх урвалд бүтээгдэхүүн нь эх бодис, эх бодис нь бүтээгдэхүүн болж 2 чиглэлд зэрэгцэн явагддаг болох санааг оруулна. Багш аммонын хлоридын нунтагийг хуруу шилэнд хийн халаахад аммиак ба устөрөгчийн хлорид хийг үүсгэн задардаг туршилтыг үзүүлнэ. Үүссэн хий нь буцаад аммоны хлоридын хатуу давсыг үүсгэн урвалд ордог. Ялгарсан хийг алдахгүйн тулд хуруу шилийг эрдсийн хөвөнгөөр бөглөнө. Видео үзүүлэнг вэб холбоос ашиглан харуулж болно.

Цусны улаан бөөмөн дэх гемоглобины жишээ: (https://www.youtube.com/ watch?v=WXOBJEXxNEo Аммоны хлоридын задрах урвал: (https://www.youtube.com/ watch?v=hHd5FqV7avE)

Эргэх урвал http://www.bbc.co.uk/schools/gcs

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Зэсийн байвангийн нунтагийг халаан өнгө өөрчлөгдсөний дараа, давсны массыг жигнэж, массын өөрчлөлт нь юунаас болсныг таамаглана. Усны уурыг хураан авч конденсацлан усыг таньж үзүүлнэ. Дараа нь давстай хуруу шилийг хөргөн термометр байрлуулж температурыг хэмжсэний дараа хэдэн дусал ус нэмэхэд зэсийн сульфат нь буцаад хөх өнгөтэй болох ба энэ үеийн температурын өөрчлөлтийг ажиглана (9-р анги, Урвалын дулаан). Дулааны өөрчлөлтөд тулгуурлан эндотермийн болон экзотермийн урвалын аль нь болохыг тодорхойлна. Дээрх 2 туршилтад ажиглагдсан зэсийн байванг халаах, ус нэмэх үеийн өнгө, дулааны өөрчлөлтөд тулгуурлан эргэх урвал мөн эсэхийг тогтооно. Үзүүлэх 2 туршилтын дараа “Ямар шинж тэмдгээр эргэх урвал болохыг баталж болох вэ” гэсэн асуултаар өнгө, төлөв, температурын өөрчлөлт зэргийг сурагчид гаргана. 8-р ангидаа туршилтын техник бүлгээр хэмжилт, хэмжилтийн алдаа ойлголтыг орсон тул үүнтэй холбон термомертийн хэмжилт, хэмжилтийн үр дүнг бичих, ямар алдаа гарах талаар ярилцан сэргээн сануулж, холбоос хийх нь зүйтэй. Мөн энэ туршилтаар талст гидрат үүсэх процессийн температурын өөрчлөлтөөр эндотермийн болон энкзотермийн урвалын аль нь болохыг ялгуулж, 9-р ангид үзсэн “Урвалын дулаан” бүлэгтэй холбож болно. 8-р ангидаа туршилтын техник бүлгээр хэмжилт, хэмжилтийн алдаа ойлголтыг орсон тул үүнтэй холбон термомертийн хэмжилт, хэмжилтийн үр дүнг бичих, ямар алдаа гарах талаар ярилцан сэргээн сануулж, холбоос хийх нь зүйтэй. Жич: Энэхүү хэсэг нь нэмэлт агуулга ихтэй тул нэгж хичээлээ төлөвлөхдөө цагийн хуваарилалт дээр анхаарах шаардлагатай.

ebitesize/science/add_aqa/exothermic/exothermic_endothermicrev3.shtml Зэсийн байвангаас зэсийн сульфат үүсэх эргэх урвалын туршилтын заавар http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000437/a-reversible-reaction-of-hydrated-copper-ii-sulfate?cmpid=CMP00004753 Зэсийн байвангаас зэсийн сульфат үүсэх эргэх урвал ын видео бичлэг https://www.youtube.com/watch?v=MtVX8PlwN6w

10.6г.

Устөрөгч ба азотыг гарган авах түүхий эд (нүүрсустөрөгч, усны уур, агаар) болон Габерийн процессоор аммиакийг гарган авах үйлдвэрийн үндсэн нөхцөлийг тодорхойлох

Аммиак үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эд болох азотыг агаарын хэсэгчилсэн нэрлэгээр, устөрөгчийг нүүрсустөрөгч болон усны уураас гарган авдаг талаар ярилцана (9-р анги, Агаар ба ус, 10-р анги, Үелэх хүснэгт, Органик хими). Габерийн процессийн схем дээр үндсэн нөхцөл (даралт, температур, катализатор)-үүдийг оновчтой байдлаар сонгох, оролт, гаралт, процессийн үе шатыг сонгох дасгал ажиллуулна. Агаарын хэсэгчилсэн нэрлэгийн аргаар азотыг ялгах аргын талаар 9-р ангидаа “Агаар ба ус” сэдвээр үзсэн тул буцлах цэгийн ялгаан дээр холимгоос азотыг хэрхэн салгах талаар дасгал ажиллах замаар сэргээн сануулах боломжтой. Харин нүүрстөрөгчийн крекинг, усны уурын электролизоор устөрөгч гарган авах талаар энэ ангид дараа дараагийн улиралд үзэх тул “Устөрөгчийг гарган авах үндсэн түүхий эд нь усны уур, нүүрсустөрөгч юм. Энэ талаар бид дараа нь дэлгэрүүлж үзэх болно.” гэсэн байдлаар дурьдаад орхих нь зүйтэй. Энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэхэд туршилт хийхгүй тул тохирох видео бичлэг, үзүүлэн таниулах материал ашиглах нь зүйтэй. Габерийн процессийг харуулсан хураангуйлсан бүдүүвч дээр урвалын зохистой нөхцөл, үе шатууд, багаж төхөөрөмжийн нэр, аргын үндэслэл зэргийн талаар ярилцаж, бүдүүвчтэй холбоотой төрөл бүрийн идэвхтэй дасгал ажиллуулах боломжтой. Хэтэрхий дэлгэрэнгүй бүдүүвч ашиглах нь энэ ангид тохиромжгүй. Габерийн процессийн жишээн дээр эргэх урвал үйлдвэрт

Модуль I, 39-40 тал www.chemguide.co.uk/physical/equilibria/haber.htm Габерийн процессийн видеоwww.bbc.co.uk/learningzone/clips/formation-ofammonia-in-the-haber-process/4432.html Аммиак гарган авах видео www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/Alchemy/ Габерийн процесс http://www.bbc.c

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

ямар асуудлыг үүсгэж болох вэ? гэсэн асуултаар таамаглал дэвшүүлж, үйл ажиллагааг эхлүүлж болно. Энэ үйл ажиллагаанаас эргэх урвалыг ашигтай чиглэлд шилжүүлэхийн тулд сурагчдыг тодорхой нөхцөл (даралт, температур, катализатор) шаардлагатай гэсэн нэгдмэл ойлголтод хүргэх ёстой. Үйлдвэрийн энергийн зарцуулалт, бүтээгдэхүүний гарц, өртөг, зарцуулагдах хугацаа нь үйлдвэрийн эдийн засгийн үр ашгийг тодорхойлох хүчин зүйлс болохыг ойлгуулах нь энэхүү суралцахуйн зорилтын нэг гол санаа юм. Урвалын нөхцөлийг өөрчлөх нь үйлдвэрийн процесст ямар эерэг, сөрөг талууд үүсгэж болох талаар ярилцан “Үйлдвэрийн зохистой нөхцөл нь өртөг багатай, өндөр гарцтай, экологид ээлтэй байх” гэдэг санаанд хүргэнэ. Үйлдвэрлэлийн зөв нөхцөлийг сонгосноор хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг хэрхэн бууруулж байгааг ярилцаж тогтвортой хөгжлийн бодлоготой уялдуулж болно. Дэвшүүлсэн сөрөг асуудлуудыг шийдвэрлэхэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлна. - Катализаторыг хэрэглэх, температур, даралтыг ихэсгэх юмуу бууруулснаар үйлдвэрт ямар эерэг болон сөрөг талууд (үйлдвэрийн энергийн зарцуулалт, бүтээгдэхүүний гарц, өртөг, зарцуулагдах хугацаа)-ыг бий болгох вэ? Дээрх хэлэлцүүлгээс “Үйлдвэрийн зохистой нөхцөл нь өртөг багатай, өндөр гарцтай байх” гэдгийг гаргана. - Үйлдвэрийн процесст нөлөөлөх хүчин зүйлсийг оновчтой сонгосноор хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө (энергийн зарцуулалт, шатах малтмалын хэрэглээ)-г бууруулах боломжтой талаар ярилцана. Габерийн процесс (аммиак гарган авах)-ийн талаар энэ ангид анх удаа орж байгаа учраас урвалын тэгшитгэл, нөхцөл зэрэг химийн үндсийг таниулах нь зүйтэй. Түүнчлэн гарган авсан аммиак нь хөдөө аж ахуйд бордоо, азотын хүчил, найлон гарган авахад үндсэн түүхий эд болдог талаар хэрэглээтэй холбон оруулж болох юм. Үүнтэй холбоотой бордоо болгон хэрэглэгддэг аммоны давсыг аммиакаас гарган авах урвалын тэгшитгэлийг бичүүлж, масс, мольтой холбоотой тооцоот бодлогуудыг бодуулах боломжтой. Энэ нь 9-р ангид үзсэн “Агаар ба ус”, 10-р ангид үзсэн “Моль ба стехиометр” бүлэгтэй холбогдоно.

o.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa_pre_2011/chemreac/energychangesrev3.shtml

10.7. Электрохими

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.7а. Химийн холбоонд үндэслэн зэс, хөнгөнцагааныг цахилгаан дамжуулагч, хуванцар, керамикийг тусгаарлагч материал болгон ашигладаг

Суурь боловсролын түвшинд металл ба металл биш (нүүрстөрөгчөөс бусад)-ийг цахилгаан дамжуулдаг болон дамжуулдаггүй шинжээр нь ангилсан (7-р анги, Металл ба металл биш). Энэ ангид өмнөх мэдлэгт түшиглэн цахилгаан дамжуулагчаар зэс утсыг гэр ахуйд, хөнгөнцагаан утсыг өндөр хүчдэлийн шугамд цахилгаан дамжуулагч материал болгон ашигладаг бол хуванцарыг гэр ахуйд, керамикыг өндөр хүчдэлийн шугамд тусгаарлагч материал болгон ашигладаг талаар ярилцана. Металл, хуванцар, керамикийн цахилгаан дамжуулах болон тусгаарлах шинжийг цахилгаан дамжуулах чанар хэмжих багажаар туршиж, тэдгээрийг цахилгаан дамжуулагч,

Цахилгаан дамжуулалтыг хэмжих https://www.teachengineering.org/view_activity.php?url=collection/cub_/activities/cub_electricity/cub_electricity_lesson04_activity1.xml

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

шалтгааныг тодорхойлох

тусгаарлагчаар нь ангилна. Цахилгаан хэлхээний бүдүүвчийг илэрхийлэх таних тэмдэг ашиглан цахилгаан гүйдлийн хэлхээг зурж, хэлхээгээр гүйх цахилгаан гүйдлийн чиглэл (электроны урсгал)-ийг тайлбарлуулж, физикийн хичээлтэй холбоно. 9-р ангийн “Химийн холбоо” сэдэвтэй холбох ба зэс хөнгөнцагаан нь металлын холбоотой тул талст торын зангилаан дээрх металлын ионы дундуурх чөлөөт электроны далайн нөлөөгөөр цахилгаан дамжуулдаг. SiO2-ын хувьд том молекулт бүтэц бүхий ковалент холбоо үүсгэх ба цахиурын бүх валентын электрон химийн холбоонд оролцдог тул цахилгаан дамжуулах чөлөөт электрон, цэнэгтэй жижиг хэсэг байхгүй учраас тусгаарлагч болдог гэсэн түвшинд сэргээн сануулж тайлбарлана. Энэхүү суралцахуйн зорилт нь 11-р ангийн бодисын төлөв сэдвийн керамикийн бат бэх чанар, өндөр хайлах температур, цахилгаан тусгаарлагч шинж чанарыг тайлбарлах үндэс болно.

Металлын холбоо: http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa_pre_2011/atomic/differentsubrev5.shtml SiO2-ийн бүтэц: http://www.chemguide.co.uk/atoms/structures/giantcov.html

10.7б. Хялбар

цахилгаан химийн хэлхээнээс цахилгааны энерги гарган авахыг тодорхойлох

Лимон, жүрж зэрэг жимсэнд 2 өөр металлыг байрлуулж цахилгаан дамжуулах утсаар чийдэнтэй холбож гэрэл асаах туршилтаар сэдэлжүүлэх боломжтой бөгөөд эндээс хялбар цахилгаан хэлхээ болохыг таниулна. Цахилгаан химийн хэлхээнд электролит, электрод буюу 2 металл утас, цахилгаан дамжуулагч утас, чийдэн зэрэг орж байгааг тайлбарлуулна. Энд гэрэл яагаад асаж байгааг дараах туршилт хийх замаар химийн урвалаас цахилгаан энерги гарган авч болохыг ойлгоно. Цайрыг зэсийн сульфаттай харилцан үйлчлэх аяндаа явах урвалыг ашиглан зэсийн сульфатын усан уусмалд зэс болон цайр утсыг дүрж хүчдэл хэмжигч ашиглан цахилгаан энерги үүсч байгаа эсэхийг туршилтаар шалгана. Хүчдэл хэмжигч багажийн оронд чийдэн ашиглаж болно. Эндээс цахилгаан энерги гарган авч болохыг ойлгуулах ба 8-р ангид үзсэн металлын идэвхийн эгнээ сэдэвтэй холбон металл цайрын оронд төмөр, никель зэрэг утсыг электрод болгон авахад үүсэх цахилгаан энерги (чийдэнгийн гэрлийн эрчим) адилхан байх уу? гэх мэтээр судагчдын бодох чадварыг хөгжүүлэхээс гадна сурагчид үүгээр бие даасан туршилт хийж таамаглалаа шалгах, үр дүнгийн шалтгааныг тайлбарлах боломжтой. Бидний амьдрал ахуйд хэрэглэгддэг цахилгааны энергийн эх үүсвэрийг хаанаас гарган авч хэрэглэдэг вэ? асуултаар гар утас, гар чидэнгийн батарей зэргийн ажиллах зарчим дээрх цахилгаан химийн хэлхээнээс тогтдог болохыг ойлгуулна. Эндээс түгээмэл хэрэглэгддэг батерейг хийхэд ашиглагддаг материал, тэдгээрийн хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө, хог хаягдлын менежментийн талаар кейс, бие даасан судалгаа хийж илтгэл тавиулах боломжтой.

Хялбар цахилгаан хэлхээ болох батарей: http://www.docbrown.info/page01/ExIndChem/electrochemistry10.htm Хялбар цахилгаан хэлээ: https://www.youtube.com/watch?v=wwFrRymr4iE

10.7в. Тодорхой жишээ (хайлмал хартугалга (II)-ны иодид, концентрацтай давсны хүчлийн

Тус суралцахуйн зорилтын хүрээнд электролит, электролит биш гэсэн шинэ ухагдахууныг ойлгуулахын тулд цахилгаан дамжуулах чанарыг хэмжих хялбар багажыг ашиглан эхлээд металл утсаар шалгаж үзээд дараа нь хүчил, суурь, давс, нэрмэл ус, этанол, сахарозын уусмалын цахилгаан дамжуулалтыг хэмжиж, электролит ба электролит бишийн аль нь болохыг тогтоолгоно. Эндээс металлын цахилгаан дамжуулалтыг металлын холбоон дахь чөлөөт электроны шилжилтээр, харин электролит уусмалын цахилгаан

Цахилгаан гүйдлийн нөлөөгөөр усан уусмал дахь ионы хөдөлгөөний чиглэл (https://www.youtube.com/watch

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

уусмал)-ээр хайлмал ба усан орчин дахь ион, тэдгээрийн инертэн электрод (платин, бал чулуун) дээр явагдах урвалаар электролиз, үүсэх бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох

дамжуулах чанарыг ионы шилжиттэй холбон тайлбарлаж, 9-р ангийн “Ионы холбоо” сэдэвтэй холбоно. Электролит уусмал цахилгааныг хэрхэн дамжуулдаг болохыг дараах туршилтаар тайлбарлаж болно. Үүний тулд U хэлбэрийн хоолойд зэс (II)-ийн хроматын усан уусмалыг хийж тогтмол цахилгаан гүйдэл өгөхөд катодын орчимд цэнхэр (Cu2+), анодын орчин дахь уусмалын өнгө шар өнгө (CrO4

2-)-тэй болж байгаагаар цахилгаан гүйдлийн нөлөөгөөр усан уусмал дахь ионы хөдөлгөөний чиглэлийг тодорхойлуулна. Хэрэв туршилтыг хийх боломжгүй бол хэрэглэгдэхүүн дэх бичлэг үзүүлэх боломжтой. Харин тогтмол цахилгаан гүйдлийг үргэлжлүүлэн өгөхөд катод дээр шар өнгийн тунадас, анод дээр хий ялгарахыг ажиглуулж, цахилгаан гүйдлийн нөлөөгөөр нэмэх цэнэгтэй электрод (анод) руу уусмал дахь анион, харин хасах цэнэгтэй электрод (катод) руу катион татагдаж, анод дээр исэлдэх, катод дээр ангижрах урвал буюу бодисын задрах урвал явагдаж байгаатай холбож өгнө. Эндээс электролиз гэдэг ухагдахууныг тодорхойлна. Санамж:

7б суралцахуйн зорилтын хүрээнд гальваны хэлхээ буюу химийн энергиэс цахилгааны энерги гарган авах цахилгаан химийн хэлхээг авч үзсэн бол 7в, г суралцахуйн зорилтоор электролитийн хэлхээ буюу цахилгааны энергиэс химийн энергид хувиргах электролизын талаарх санааг үзэж байгааг анхаарай. Харин хайлмал орчин дахь электролизыг үзэхийн тулд 9-р ангийн “Молекул кинетикийн онол” сэдэвтэй холбон 7.1б суралцахуйн зорилттой хамт хэрэгжүүлэх ба үүнийг бинар нэгдлийн хайлмалын электролизын жишээн дээр цааш судлах болно.

?v=nQ3V6N6EzYM). Уусмалын цахилгаан дамжуулалт https://www.youtube.com/watch?v=4WillWjxRWw

10.7г. Бинар нэгдлийн хайлмалын электролизийн бүтээгдэхүүнийг таамаглах

9-р ангид үзсэн молекул кинетикийн онолтой холбон бинар давсны талстыг хайлуулж шингэн төлөвт шилжихэд гарах жижиг хэсгийн өөрчлөлтийн тухай сэргээн сануулна. Үүн дээр үндэслэн бинар нэгдлийн хайлмалын электролиз явуулахад катод дээр металлын катион ангижирч, цэвэр металл, анод дээр металл бишийн анион исэлддэг болохыг хайлмал хартугалганы бромидын жишээн дээр таамаглана. Таамаглалаа үзүүлэх туршилт хийх ба энд ялгарах бром, хар тугалга нь хортой учир татах шүүгэнд явуулахыг анхаарна уу. Үзүүлэх туршилт хийх боломжгүй тохиолдолд хэрэглэгдэхүүн дэх видео бичлэгийг ашиглан электролизоор электрод болон түүний орчин дахь уусмалд ямар өөрчлөлт гарч байна вэ? Энэ ямар бодис байж болох вэ? хэрхэн таних вэ? гэх зэргээр шат дараалан асууж, энэ ангийн Ион ба хийг таних бүлэгтэй холбох ба дурьдсан асуултад хариулсны дараа бичлэгээр харуулж батлах замаар үйл ажиллагааг зохион байгуулах боломжтой. Тухайлбал, электролизоор катод дээр явагдах хартугалганы катион ангижирч мөнгөлөг цагаан өнгийн металл үүсэх бол анод дээр бромид ионы исэлдэж хүрэн улаан өнгийн хий ялгарна. Электрод дээр явагдах урвалыг ионы хагас урвалын тэгшитгэлээр илэрхийлэн бичнэ. Эндээс электролизын ерөнхий тэгшитгэлийг бичихдээ катодын урвалын тэгшитгэл дээр анодын урвалын тэгшитгэлийг нэмэх замаар электроныг хурангуйлан бичүүлнэ. Энэхүү суралцахуйн зорилтыг 7.1д суралцахуйн зорилттой хамт хэрэгжүүлэх буюу өөр өөр электролитын электролизоор электрод дээр ямар бүтээгдэхүүн үүсэх, тэнд

Хар тугалганы бромидын хайлмалын электролизhttps://www.youtube.com/electrolysis https://www.youtube.com/watch?v=4x2ZCSr23Z8

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

ямар өөрчлөлт гарч, хэрхэн таньж болох талаар дасгал ажиллана.

10.7д. Металлыг цахилгаанаар бүрэх аргыг коррозоос хамгаалах аргаар жишээлэн тодорхойлох

Өмнөх ангид судалсан идэвхгүй металлаар бүрэх аргын тухай мэдлэгийг нь гүнзгийрүүлж электролиз сэдэвтэй холбон электролизын ач холбогдлыг тайлбарлах зорилготой. Металл эдлэлийг цахилгаанаар бүрэх хоёр хувилбар байдгийг дараах байдлаар ялган зааглаж тайлбарлах нь зүйтэй. Үүнд: - Металл эдлэлийг идэвхтэй металлаар бүрнэ. Жишээ нь зэсийг цайраар бүрэх ба энэ аргыг гальванжуулах арга гэдэг тухай. Цайраар бүрэхийн тулд эдлэлийг цайрын хайлмалд дүрж цахилгаанаар хучих ба машины их биед хамгаалах үе үүсгэхийн тулд энэ аргыг ашигладаг. - Металл эдлэлийг идэвхгүй металлаар бүрэх буюу цахилгаан хучилт. Жишээ нь төмөр юмуу ган лаазын хоёр талыг цагаантугалгаар бүрж зэврэлээс хамгаалдаг. Сурагчдаас яагаад цагаантугалгыг авдаг шалтгаан (хоргүй, урвалын идэвхгүй), хром зэрэг өөр идэвхгүй металлыг авч болох, хэрэв бүрсэн цагаантугалга үе гэмтвэл юу болох талаар асуун бодох чадварыг хөгжүүлэхийг зориорой. Дээрх 2 цахилгаанаар бүрэх аргын ялгаатай талыг тайлбарлахдаа 8-р ангид үзсэн металлын идэвхийн эгнээ сэдэвтэй холбовол үр дүнтэй. Цахилгаанаар бүрэх аргыг тайлбарлахдаа бодит амьдрал, үйлдвэрийн хэрэглээтэй холбох нь сурагчдыг үйл ажиллагаанд татан оруулахад дөхөм болно. Цахилгаанаар бүрэх аргын хэрэглээ, энэ аргад нөлөөлөх гол хүчин зүйл, эцсийн бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах арга замын талаар бие даасан судалгаа хийлгэж, сурагчдын тайлагнах чадварыг хөгжүүлэх боломжтой. Металл эдлэлийг идэвхгүй металлаар бүрэх цахилгааны аргыг катодоор металл эдлэлийг авч зэсийн сульфатын усан уусмалын электролиз явуулж зэсээр бүрэх туршилтыг лабораторт хийж болно. Сурагчид багаар ажиллан баг тус бүр ялгаатай гүйдлийн хүч, давсны концентрацыг сонгон туршиж, катод дээр суусан зэсийн массыг хэмжин туршилтын дүнг ангид нэгтгэснээр электрод дээр ялгарч буй зэсийн массад гүйдлийн хүч, бодисын концентрац нөлөөлдөг болохыг чанарын хувьд гаргаж дүгнэх боломжтой. Фарадейн хуулийн тооцоо хийлгэхгүй болохыг анхаарна уу. Алт, мөнгө зэрэг металл нь гялтганасан үзэмжтэй боловч өндөр үнэтэй, мөнгө амархан харладаг, алт зөөлөн гэсэн дутагдалтай талтай болохыг сурагчдад бодит үзүүлэн үзүүлж дүгнүүлнэ. Удаан эдэлгээтэй, үзэмжтэй эдлэл хийхийн тулд яах вэ? асуултаар сурагчдыг хөгжүүлж, цахилгаан хучилтын аргыг хэрэглэдэг болохыг хэлнэ. Гоёл чимэглэл, бусад металл эдлэлийг зэс, никель зэрэг харьцангуй хямд металлаар хийсний дараа алт, мөнгө зэрэг үнэт металлаар нимгэхэн бүрдэг тухай хэлж ингэснээр ямар давуу тал бий болохыг ярилцаарай. Ингэхдээ металл эдлэл нь хямд, бат бөх, удаан эдэлгээтэй болдог гэсэн санаа руу хөтлөх нь зүйтэй. Цахилгаанаар аргаар бүрэх аргыг үйлдвэрт хэрэглэх өөр нэг жишээ бол хромын хатуу чанарыг ашиглан хүнд үйлдвэрийн техник төхөөрөмжийн ган хийцийг бүрэхэд ашигладаг болохыг хэлж, яагаад хромыг ашигладаг, ямар шинж чанарт нь тулгуурлаж энэ зорилгоор хэрэглэдэг болохыг тайлбарлана. Металл эдлэлийг цахилгааны аргаа бүрсэн бодит амьдралын жишээ эрж хайх, ямар металлын ямар

Цахилгаанаар бүрэх арга https://www.youtube.com/watch?v=FnJ0V7B7nKo https://www.youtube.com/watch?v=8y-zUfKWRSo https://www.youtube.com/watch?v=Q8Xo43sfLgY https://www.youtube.com/watch?v=FnJ0V7B7nKo https://www.youtube.com/watch?v=Wy6u2kikAA4 Машины эд ангийг цахилгаанаар бүрэх https://www.youtube.com/watch?v=7xhlRSWmhwA

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

шинж чанарт үндэслэсэн талаар судалгаа хийх, бүрсний ач холбогдол, давуу талын тухай сурвалжлуулах даалгавар өгнө.

10.7е.

Хайлмал криолит дахь цэвэр хөнгөнцагааны оксидоос хөнгөнцагааныг, натрийн хлоридын концентрацтай уусмалаас хлор, натрийн гидроксид гарган авах үйлдвэрлэлийг тодорхойлох

Хөнгөнцагааныг криолит хүдрийг хайлуулан бол чулуун электрод ашиглан электролизоор гарган авах үйлдвэрлэлийн аргын бүдүүвч зураг дээр явагдах урвалын талаар ярилцаж, электрод дээр исэлдэх-ангиржрах хагас урвалын тэгшитгэл бичнэ. Электролизоор криолитыг хайлуулах болон электрод дээр бодисыг задлахад маш өндөр энерги зарцуулагддаг нь эдийн засгийн болон хүрээлэн буй орчинд нөлөөтэй болохыг таниулахад чиглэгдэнэ. Үүнийг 10-р ангийн 8.2 “Металлыг гарган авах, түүний хэрэглээ” сэдэвтай хамт хэрэгжүүлэх боломжтой бөгөөд 11-р ангийн “Цахилгаан хими” сэдвээр үйлдвэрийн талаар үзнэ. Концентрацтай натрийн хлоридын уусмалын электролизоор гарган авсан хлорыг ус ариутгахад ашиглахаас гадна натрийн гидроксид үйлдвэрлэн гаргах аргын үндэс болдог талаар мэдэхээс гадна электрод дээр явагдах урвалыг тэгшитгэлээр илэрхийлэн бичиж тайлбарлана. Энэ сэдвийг 7д суралцахуйн зорилттой хамт хэрэгжүүлэх боломжтой бөгөөд 11-р ангийн “Цахилгаан хими” сэдвээр үйлдвэрийн процесс талаас нь авч үзнэ.

http://www.docbrown.info/page04/Mextractb.htm https://www.youtube.com/watch?v=QJFEXgCj7_A https://www.youtube.com/watch?v=1FDzt5VP50c http://www.essentialchemicalindustry.org/chemicals/chlorine.html

ОРГАНИК БИШ ХИМИ

10.8. Металл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.8.1а Металлын физикийн, химийн шинж чанарыг тодорхойлох

8-р ангид металлын физик шинж чанар, 9-р ангид металл, металл биш, металлоидийн шинж чанарын ялгааг харьцуулан судалсан байгаа. Энэ ангид өмнөх мэдлэгт нь түшиглэн металлын төлөв, харагдах байдал, хайлах/буцлах цэг, цахилгаан дамжуулах чанар, дулаан дамжуулалт зэрэг физик шинж чанарыг бие даан судлуулах, эсвэл бэлэн хүснэгтэн ба зурган мэдээлэл өгч ажиллах боломжтой. Үүнээс гадна металлын төрөл бүрийн шинж чанарыг харуулсан карт өгч ямар металл болохыг таалгах зэргээр сэргээн сануулах дасгалыг хийлгэж болно. 8-р ангийн металлын идэвхийн эгнээ сэдэв дээр металлын ус, усны уур, шингэрүүлсэн эрдсийн хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалыг судалсан байгаа. Ийм учраас өмнөх ангид давтагдахгүй байдлаар металлыг сонгон авч туршилтыг явуулах боломжтой. Туршилт явуулах боломжгүй тохиолдолд хэрэглэгдэхүүн хэсэгт өгсөн бичлэгийг ашиглаж болно. 9-р ангид металлын холбоо сэдэв орсон тул физик, хими шинж чанарыг химийн холбоо, атомын бүтэцтэй холбон тайлбарлах, зүй тогтол хандлагыг илэрхийлэх, түүнчлэн металл шинжээрээ яагаад ялгаатай байгааг “Үелэх хүснэгтийн үелэх хандлага” сэдэвтэй холбон тайлбарлаж болно.

http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/listing?searchtext=&fcategory=all&filter=all&reference=nuffpract&Keyword=KCN00000009

10.8.2а.

Металлын идэвхийн эгнээг ашиглан хүдрээс

Энэ бүлэг нь 2-р улиралд үзсэн цахилгаан хими бүлэгтэй холбогдоно. Хүдрийн электролиз, металлын оксидийг нүүрстөрөгчөөр ангижруулах, металлын хүдрийн уурхайгаас металлыг гарган авах зэрэг металл гарган авах аргуудыг судална. Металлын хүдрээс металл гарган авах үйлдвэрийн арга нь дараачийн

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/aqa_pre_2011/rocks/metalsrev1.shtml

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

металлыг гарган авах аргыг тайлбарлах

суралцахуйн зорилттой хамт орж байгаа тул тухайн хэсгээс нь харна уу (энэ ангийн цахилгаан хими дэд бүлгийг харах). Цайрын хлорид ба хартугалганы бромидын хайлмалын электролизийг үзүүлэх туршилт эсвэл видео бичлэгээр харуулж металлыг хэрхэн гарган авч байгаа талаар ярилцаж, өмнө үзсэн сэдвийг бататгаж болно. Энэ аргаар ихэвчлэн хайлах цэг багатай металлын давсуудаас металл гарган авахад хэрэглэдэг тухай, түүний шалтгааны тухай ярилцах нь зүйтэй. Идэвхийн эгнээнд нүүрстөрөгчөөс идэвхтэй металлыг электролизоор, идэвхгүй металлыг нүүрсээр ангижруулан гарган авдаг болохыг онцлон дурьдаарай. Металлыг гарган авах аргуудын талаар ярилцаж байгаа тул арга тус бүр дээр дараах хэлэлцүүлгийг явуулах боломжтой: - Экстракцийн аргын энергийн зарцуулалт өндөртэй байдаг, эдийн засгийн болон хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөний талаар - Экстракци арга нь энергийн зарцуулалт өндөртэй учраас үл сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр ихээр зарцуулагддаг талаар - Металлын дахин боловсруулалтын ач холбогдлын талаар

http://www.docbrown.info/page04/Mextract.htm http://www.schoolsnet.com/pls/hot_school/sn_revision.page_pls_revision_detail?x=&p_rev_id=124&p_res_type_id=8 http://www.frankswebspace.org.uk/ScienceAndMaths/chemistry/extractingMetals.htm

10.8.2б.

Гематит (Fe2O3 агуулсан байгалийн эрдэс)-аас төмрийг гарган авах экстракцийн аргыг тодорхойлох

Хайлах зуух, төмрийн хүдэр, түүний хэрэглээ, төмөр гарган авах түүхий эд (кокс, халуун агаар, шохойн чулуу), бүтээгдэхүүн болох хайлмал төмөр ба шаар үүсэх зэргийг энэ хэсэгт багтаан ярилцах ёстой. Шохойн чулууг хүдэр дэх SiO2 зэрэг хүчлийн бохирдлыг зайлуулахад нэмдэг ба шааранд натрийн силикат үүсэх бөгөөд түүнийг цааш хэрэглэх боломжтой байдаг талаар тайлбарлан урвалын тэгшитгэлийг бичүүлэх, хялбар тооцоот бодлого бодуулах боломжтой. Үйлдвэрийн процессийг биш зөвхөн зууханд явагдаж байгаа химийн урвал, зуухны бүтцийн талаар хязгаарлан тайлбарлах нь зүйтэй (Вэб холбоосыг харна уу). Төмөр гарган авах энэхүү арга металлын идэвхийн эгнээтэй хэрхэн холбогдож байна вэ? Аль нь идэвхтэй вэ? гэх зэргээр асуулт хариултаар аргын үндсийг ойлгон таниулах боломжтой. 9в суралцахуйн зорилтоор төмрийг гарган авах үйлдвэрлэлийн процесст кальцийн карбонатын үүргийг онцлон тайлбарласан байгаа тул энэхүү суралцахуйн зорилттой хамтад нь хэрэгжүүлэх боломжтой. Үйлдвэрт төмөр гарган авах аргын талаар дараах хэлэлцүүлгийг явуулах боломжтой: - Гематитыг их хэмжээгээр олборлох үйлдвэрийн хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө - Энергийн өндөр зарцуулалттай байшин зуух ашиглахын эдийн засгийн болон хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө - Металлын оксидыг нүүрстөрөгчөөр ангижруулах энергийн зарцуулалт өндөртэй аргаар төмөр экстракцлахад үл сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр ихээр зарцуулагддаг - Нүүрстөрөгч (II)-ийн оксидын хортой хаягдлыг цуглуулах, түүнийг цахилгаан станцид түлш болгон хэрэглэн станцын өртгийг бууруулах боломж - Нүүрстөрөгчөөр ангижруулахад үл сэргээгдэх шатах ашигт малтмалын түлш маш ихээр зарцуулагддаг - Хаягдал шаарны хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө, хаягдал материалыг боловсруулах шинэ хэрэглээг бий болгох эдийн засгийн асуудал - Төмрийг дахин боловсруулах хэрэгцээ, шаардлага Хайлах зууханд гарган авсан төмөр нь 95%-ийн

Төмөр гарган авах арга: http://www.123rf.com/photo_32829173_stock-vector-illustration-of-the-blast-furnace-for-the-smelting-of-iron-ore.html http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/aqa_pre_2011/rocks/metalsrev2.shtml http://sciencepark.etacude.com/lzone/reactivity/blast_furnace.php http://www.citycollegiate.com/extraction_iron.htm http://chemwiki.ucdavis.edu/Core/Inorganic_Chemistry/Descriptive_Chemistry/Elements_Organized_by_Block/3_d-Block_Elements/1b_Properties_of

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

цэвэршилттэй байдаг тул цэвэр төмөр гарган авахын тулд цэвэршүүлэх ёстой ба цэвэр төмрийн шинж чанарыг ярилцаж болох юм.

_Transition_Metals/Metallurgy/The_Extraction_of_Iron

10.8.2в.

Цайрын хуурмаг (ZnS агуулсан байгалийн эрдэс)-аас цайрыг гарган авах экстракцын аргыг тодорхойлох

Цайрын хуурмаг, агаар, нүүрс нь үндсэн түүхий эд болох ба эхлээд цайрын сульфид агаарт исэлдэж, цайрын ба хүхэр (IV)-ийн оксид үүсгэдэг. Үүний дараах процесс нь төмрийн үйлдвэртэй адил процесс болохыг онцолж дасгал ажиллах, асуулт асуух замаар хичээлийг зохион байгуулж болно. Мөн шат бүрт явагдах химийн урвалын тэгшитгэлийг бичиж болно. Төмрийг гарган авах аргатай төсөөтэй болон ялгаатай талыг ажиглаж, дүгнэлт хийлгэх боломжтой. Гол ялгаа нь шохойн чулууг түүхий эдээр авахгүй тул цайр хөргөсний дараа конденсацлагдах ба сульфидийг исэлдүүлэх зэрэг болно. Хайлах зуухны бүтэц, явагдаж байгаа процессийг тайлбарлах, нэрлэх, зохион зурах зэргээр идэвхтэй дасгалуудыг хийлгэх замаар мэдлэгийг бататгана. Мөн дараах сэдвүүдээр хэлэлцүүлэг явуулж болно: - Энергийн зарцуулалт өндөртэй процесс ба үл сэргээгдэх шатах ашигт малтмал - Хүхэр(IV)-ийн оксидийн хаягдлын хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө, энэ талаарх зарим улс орнуудын хууль, эрх зүйн хяналт - Цайрыг дахин боловсруулж ашиглах хэрэгцээ

Цайр үйлдвэрлэлийн түүх: http://www.zincworld.org/ http://www.anl.gov/education/learning-center/classroom-resources Цайрын үйлдвэрлэл http://www.nfalliance.org/templates/nfa/lesson_2txt2pic.asp?pageID=1210 http://yfrcyx.blogspot.com/2012/09/extraction-of-zn-from-zincblende.html http://notes.tyrocity.com/extraction-of-zinc-from-zinc-blende/

10.8.3а.

Металлыг хайлш хийхэд хэрэглэдэг шалтгааныг учирлан тайлбарлах

Металлуудыг өөр хооронд нь хольсноор бат бэх, хатуу чанар, хайлах, буцлах цэг зэрэг физик шинж чанарууд ялангуяа механик чанар, мөн коррозид тэсвэртэй чанар сайжирдаг болохыг хайлшуудын шинж чанарын хүснэгтэн мэдээллээс нэгтгэн дүгнэх боломжтой. Энэ шинж чанарын өөрчлөлт нь цэвэр металлын талст оронт торын дундуур өөр металлын жижиг хэсгүүд орж ирснээр талстын үеүд гажиж, гулсамтгай чанар буурдагтай холбон тайлбарлана. Үүнийг жижиг хэсгийн загвар ашиглан тайлбарлах нь сурагчдад ойлгоход дөхөмтэй. Ямар, ямар эдлэлийг хийхэд ямар төрлийн хайлш ашиглаж байгаа талаар эрэл хайгуул хийлгэн, мэдээлэл цуглуулж, илтгэл бэлтгэх зэргээр багаар ажиллуулан идэвхтэй сургалтын арга техникийг хэрэглэх боломжтой.

Хайлшийн тухай мэдээлэл http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/16plus/steelch2pg5.html http://cassidyjohns.webs.com/documents/S.Zaucha_Curriculum%20Project.pdf

10.8.3б.

Суурийн оксид болон хүчилтөрөгчийг ашиглан төмрөөс ган гарган авах аргыг

Цэвэр төмөр нь зөөлөн, амархан зэвэрдэг чанартай учраас нүүрстөрөгч болон бусад металлыг нэмж төрөл бүрийн ган гарган авч хэрэглэдэг тухай тайлбарлана. Ган гарган авах аргын бүдүүвч дээр тайлбарлах, илүүдэл нүүрстөрөгчийг зайлуулахад хүчилтөрөгчийн урсгалыг хэрэглэдэг болох, явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичиж болно. Гангийн шинж чанарыг цэвэр төмрийнхтэй харьцуулах, шинж

http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/16plus/steelch3pg3.html ган гарган авах http://www.docbrown.info/page04/Mextracta.htm

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

тодорхойлох чанарыг ялгааг химийн холбоотой холбон тайлбарлах байдлаар мэдлэгийг бататгах боломжтой. Нэмэлт болгон хэрэглэж буй элементийн найрлагаас шинж чанар хамаардаг болохыг ажиглаж, дүгнэлт гаргаж болох юм.

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/aqa_pre_2011/rocks/metalsrev3.shtml

10.8.3д. Гууль

гарган авах болон гальваны процесс дахь цайр, зэсийн хэрэглээг нэрлэх

Зэс зоосыг цайр дүрсэн натрийн цинкатын уусмалд дүрэхэд зэс цайраар хучигдаж мөнгөлөг цагаан өнгөтэй болдог. Энэхүү зоосыг Бунзений халаагуур дээр хэдэн секунд барихад гууль үүсч зоос алтлаг өнгөтэй болдог туршилтыг үзүүлэх туршилтаар харуулж болно. Зэс зоос олдохгүй бол зэс ялтас ч авсан болно. Энэ арга нь цахилгааны аргаар металл эдлэлийг бүрэх жишээ болохыг тайлбарлуулж, 7д суралцахуйн зорилттой холбоно. Гуулийг зоос, хөгжмийн зэмсэг хийхэд өргөн хэрэглэдэг талаар өргөжүүлж болно.

http://resources.schoolscience.co.uk/CDA/11-14/biology/copch31pg3.html http://www.madehow.com/Volume-6/Brass.html http://matse1.matse.illinois.edu/metals/g.html

10.9. Карбонат

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.9a.

Кальцийн карбонат (шохойн чулуу)-аас шохой (кальцийн оксид) гарган авах үйлдвэрлэлийг тодорхойлох

Барилгын үйлдвэрт шохойн ач холбогдлыг барилгын ханыг шохойдох болон үүссэн шохой нь хүчилд тэсвэргүй чанартай (9-р анги, агаарын бохирдолт) холбон гаргаж ирэх боломжтой. Кальцийн үүсгэх нэгдлүүдийн нэр томьёог (Тухайлбал, кальцийн карбонат (CaCO3), түүхий буюу унтраагүй шохой (CaO), болсон буюу унтраасан шохой (Ca(OH)2) ялгаж таниулах үүднээс дараах туршилтуудыг хийх боломжтой. Үүнд: - Шохойн чулууны үйрмэгийг 20 минутын турш хүчтэй халаан үүсэх кальцийн оксид ба ялгарсан нүүрсхүчлийн хийг таних туршилтыг явуулна. Үүссэн хийг шохойн усаар таних туршилтыг сурагчдаар хийнэ (10-р анги, Ион ба хийг таних). - Үүссэн кальцийн оксидыг хөргөж, дээр нь хэдэн дусал ус нэмэхэд түүхий шохой үүсэх ба энэ урвал нь экзотермийн урвал болохыг туршилтаар батлана. (9-р анги, Химийн урвалын дулаан). Мөн уусмалын рН-ийг шалгаж болно (9-р анги, Хүчил суурь, давс ба оксид). Үйлдвэрт шохойн чулууг эргэлдэх зууханд халааж задлах бүдүүвч зураг дээр ажиллаж, үүссэн нүүрсхүчлийн хийг зайлуулах буюу урвалыг эргэж явуулахгүйн тулд халуун агаараар үлээлгэдэг болохыг тайлбарлана. Мөн халааж задлахад явагдах урвалыг эндотермийн урвал болохыг тайлбарлана.

Шохойн чулуу: http://www.mineralstech.com/limestone.html Түүхий шохойн хэрэглээ: http://www.learn.co.uk/

10.9б. Шохойн чулуу, түүхий болон болсон шохойн дараах хэрэглээг нэрлэх

Шохойн хэрэглээг шинж чанартай холбон гаргуулах зорилгоор дараах асуудлаар хэлэлцүүлэг хийлнэ. - Үржил шимгүй газрыг үржил шимтэй болгоход олон зуун жилийн өмнөөс ашигладаг байсан шохойн хатаах зуухны хэрэглээ (Санамж: Эрт дээр үед байгаль дээр шохойн чулууг шатаах зуух барьж түүхий шохой гарган авч, түүнийгээ морин тэргээр зөөвөрлөн үржил шимгүй хөрсөнд цацах ба энэ нь борооны усанд уусч, хөрсөнд шингэдэг. Түүхий шохой нь шүлтлэг шинжтэй учир идэмхий, гал

Шохойн чулууны байгаль дахь шохойн шатаах зуух: http://www.resilience.org/stories/2013-10-01/burning-the-

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

- Төмөр болон цементийн үйлдвэр

- Хүчиллэг хөрсийг боловсруулах

- - Үйлдвэрийн хүчиллэг хаягдал (яндангийн утаа)-ыг саармагжуулах (яндангийн утааг хүхэргүйжүүлэх) зэрэг

авалцан шатдаг шинж чанар нь ямар аюул, эрсдэл үүсгэж болзошгүй байсан талаар ярилцана) - Шохойн чулууны үйлдвэр нь энергийн зарцуулалт өндөртэй байдаг шалтгаан, хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх эерэг (үржил шимтэй болгох) ба сөрөг (нүүрстөрөгчийн оксидууд) нөлөө - Цахилгаан станцаас ялгарч буй хүхэр (IV)-ийн oксидийг зайлуулахад кальцийн нэгдлийн хэрэглээ

bones-of-the-earth-lime-kilns http://open-furrow.soil.ncsu.edu/Documents/DHC/Soil%20Acidity%20and%20Liming.pdf

10.10. Хүхэр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.10а. Хүхрийн байгалийн зарим эх үүсвэр (хүхэр, сульфид, сульфатын орд), хүхрийн болон хүхэр (IV)-ийн оксидын хэрэглээг нэрлэх

Байгаль дахь дан хүхэр болон хүхрийн эрдэс бүхий орд газруудтай танилцуулна. Дан хүхэр, сульфид, сульфатын эрдсийн зураг ба химийн томьёо бүхий мэдээлэл ашиглан хүхрийн байгальд орших зарим эх үүсвэр, хүхэр байгальд ямар хэлбэр (элемент, химийн нэгдэл)-ээр оршдог болохыг тодорхойлно.

9-р ангид атомын электронт бүтэц, химийн холбоо сэдвийг судалсан. Иймд хүхрийн атом (S)-ын электронт бүтцэд тулгуурлан валентын давхраагаа батжилтай болгоход шаардлагатай электроны тоог тодорхойлно. Улмаар сульфид, сульфатын томьёо (химийн, байгууллын), найрлагад үндэслэн хүхрийн бусад атомтай холбогдсон химийн холбооны төрөл, исэлдэхүйн хэмийг тодорхойлж, металл нь сөрөг хоёр исэлдэхүйн хэм бүхий хүхэртэй харилцан үйлчилж үүсгэсэн нэгдэл (давс)-ийг сульфид, харин эерэг зургаа исэлдэхүйн хэм бүхий хүхэртэй холбогдож үүсгэсэн нэгдэл (давс)-ийг сульфат хэмээн нэрлэдэг болохыг сэргээн сануулах дасгал ажиллах боломжтой.

Байгаль дахь дан хүхэр (орторомбо)-ийн талстыг микроскопоор харах туршилтыг төлөвлөж болно. Эсвэл холбогдох видео үзүүлж болно.

Орторомбо хүхрийн талстын хэлбэрийг ажиглах туршилт:

Органик уусгагчид уусгасан орторомбо хүхрийн уусмалыг хавтгай шил дээр дусааж, уусгагч нь ууршсаны дараа хүхрийн шар өнгийн, ромбо хэлбэрийн талстыг микроскоп эсвэл, томруулдаг шил ашиглан ажиглана.

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.10б. Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэлийн Контактын арга болон үндсэн нөхцөлийг тодорхойлох

Хүхэр улмаар хүхрийн хүчлийн хэрэглээний талаар танилцуулж (хэрэглээг нэгтгэж харуулсан бүдүүвч зураг ашиглах боломжтой), хүхрийн байгаль дахь эх үүсвэрийг ашиглан хүхрийн хүчил үйлдвэрлэх боломжийн талаар ярилцлага өрнүүлж болно.

Хүхрээс хүхрийн хүчил үйлдвэрлэх Контактын арга болон үйлдвэрлэлийн үндсэн нөхцөлийг тодорхойлохдоо үйлдвэрлэлийн процессын ерөнхий бүдүүвч эсвэл видео ашиглан хүхрийн хүчил үйлдвэрлэж буй үе шат, урвал явагдаж буй нөхцөлийг тодорхойлж, урвалын тэгшитгэлийг бичнэ.

Хүхэр (IV)-ийн оксидоос хүхэр (VI)-ийн оксид үүсэх урвал нь эргэх урвал байх тул Контактын процесын явцад бүтээгдэхүүний гарцад нөлөөлж болох нөхцлийг тодорхойлж, тайлбарлах боломжтой.

Мөн тодорхой хольц бүхий байгаль дахь дан хүхрээс хүхрийн хүчил гарган авах стехиометр, гарцын тооцоог хийж болно.

Хүхэр (VI)-ийн хүчлийн хэрэглээ (жишээ):

http://goo.gl/swXcT1

Хүхрээс хүхрийн хүчил үйлдвэрлэх Контактын арга, үйлдвэрлэлийн үндсэн нөхцлийг тайлбарласан видеог эвлүүлж, хичээлдээ хэрэглэх боломжтой.

10.10в.

Шингэрүүлсэн хүхрийн хүчлийн шинж чанарыг тодорхойлох

Өмнөх ангиудад хийж гүйцэтгэсэн туршилт, судалсан агуулгад нь тулгуурлан шингэрүүлсэн хүхрийн хүчлийн шинж чанарыг тодорхойлно. Мөн шингэрүүлсэн хүхрийн хүчлийн металлын оксидтой харилцан үйлчлэх урвалын дүнд үүсэх бүтээгдэхүүн бодисыг таамаглуулж болно. Хэрэв “Давс гарган авах, цэвэрлэх арга” бүлгийн хүрээнд дээрх давсыг гарган авах туршилтуудыг төлөвлөвөл энэ суралцахуйн зорилтыг хамтад нь хэрэгжүүлэх боломжтой.

ОРГАНИК ХИМИ

10.11.Түлш

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.11.1а.

Нүүрс, байгалийн хий, газрын тос зэрэг түлшийг нэрлэх

Сурагчдыг бүлгээр ажиллуулан мэддэг түлшээ тоочиж бичих хуудсыг өгнө. Өөрийн орны нөхцөлд хэрэглэдэг ахуйн болон бусад зориулалтын түлшийг нэрлэж, бид юу, юунд хэрэглэдэг талаар ярилцана. Нүүрс, байгалийн хий, газрын тосны түлшний гарал гарал үүслийн талаар ярилцана.

Нүүрсний гарал үүслийн тухай хөдөлгөөнтэй үзүүлэн: http://www.hk-phy.org/energy/power/source_phy/flash/formation_e.html%20%20%20or%20http:/www.sciencemuseum.org.uk/energy/site/EIZInfogr4.asp

10.11.2а.

Газрын тос нь нүүрсустөрөгчдийн холимог болох, түүнийг хэсэгчилсэн нэрлэгээр ашигтай фракцуудад

Газрын тос(нефть)-ны найрлагыг судалж бүдүүвч эсвэл хүснэгтэн мэдээлэл боловсруулна. Газрын тосны найрлага дахь нүүрсустөрөгчдийг хэрхэн ялгаж авах вэ? гэсэн таамаглал дэвшүүлж мэдээллээ ашиглан хариулж болох юм. Нефть ашигт малтмал (түүхий нефть) болох, түүний үүслийн талаар тоймлоно. Яагаад нефть түлш болдог (шатдаг) талаар авч үзнэ. Нефтийг хэсэгчилсэн нэрлэгийн аргаар боловсруулж төрөл бүрийн түлш болон бусад бүтээгдэхүүн гаргадаг аргыг судална. Мөн нефть нь хуванцар (полимер)

Газрын тос ба байгалийн хийг газрын гүнээс хэрхэн олборлодог, фракцит нэрлэгээр хэрхэн ялгадаг талаар

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

ялгадаг болохыг тодорхойлох

үйлдвэрлэлийн түүхий эд болдог. Энгийн болон хэсэгчилсэн нэрлэгийн аргын үндсэн зарчим, түүнийг хэрхэн хэрэглэх талаарх сурагчдын өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулна (9 дугаар ангид). Багшийн үзүүлэх туршилт: Түүхий нефтийг хэсэгчилсэн нэрлэгээр ялгах Энэ туршилтад баганан колонкоос гадна хуруу шилийг давхар ашиглавал илүү үр дүнтэй. Гарсан фракциуд нь өнгө, зууралдлага, үнэр зэрэг шинжээрээ ялгагдах ба шатдаг. Цагийн шил дээр эрдсийн хөвөнд фракцаас хэдэн дуслыг шингээгээд шатааж харуулна. Фракцийн өнгөний тод байдал, зууралдлага зэргээр хэлэлцүүлэг хийнэ. Нефтийн хэсэгчилсэн нэрлэгийг туршилтаар үзүүлэхэд бэрхшээлтэй бол интернетээс видео олж үзүүлэх боломж бий. Нефть шатамхай бодисуудын холимог болох, шатамхай шинж чанартай бодисууд агуулсан тул нефтийг түлшинд хэрэглэдэг талаар ярилцана. Мөн гарган авсан фракцийн шинж чанарын ялгааг гаргахад чиглүүлсэн дараах дээд түвшний асуултыг хэлэлцэнэ. Үүнд: - Фракци тус бүрийн буцлах цэг ба тэдгээрийн найрлага дахь нүүрсустөрөгчдийн молекулын хэмжээ (том, жижиг)-ээс хэрхэн хамаарах вэ? (нефтийн нэрлэгийн бүдүүвч зураг өгч дөхүүлж болох юм, сурагчид молекулын нүүрстөрөгчийн атомын тоонд баримжаалан тогтоох боломжтой.) - Нүүрсустөрөгчдийн зууралдлага молекулын хэмжээнээс хэрхэн хамаарах вэ? - Яагаад бензиний фракцийг түлш болгон өргөн хэрэглэдэг вэ?

үзүүлсэн. Сурагчдыг эдгээр процесс хэрхэн явагддаг тухай мэдээллийн жагсаалтаар хангах: http://www.nelsonthornes.com/4uresources/resources/Chemistry/OCR/worksheets/C1-2/C1-2_worksheet.doc Багшийн үзүүлэх туршилтын эх үүсвэр: http://www.nuffieldfoundation.org/practical-chemistry/fractional-distillation-crude-oil http://www.footprints-science.co.uk/fractional.htm

10.11.2б. Газрын тосны фракцуудын хэрэглээг нэрлэх - Цэвэршүүлсэ

н хийн фракц–ахуйн зориулалтаар

– Бензиний фракц–автомашины түлшээр

– Лигроины фракц–химийн бодис гарган авахад

– Керосин/ парафины фракц – тийрэлтэт хөдөлгүүрийн түлшээр

– Дизелийн тос/хийн тосны фракц–дизелийн хөдөлгүүрийн түлшээр

– Түлшний

Сурагчид фракцийн нэрийг тогтоох, хэрэглээг ойлгоход тулгарах бэрхшээлийг арилгахад үзүүлэн хийх, жижиг бүлгээр ажиллахдаа бие биедээ туслах, ажил үүргээ хуваарилж ажиллах нь чухал. Зарим нь баримт ба тоог бичиж байхад, нөгөө хэсэг нь судалгаа хийх болон бүтээлээ хийх арга замыг хайх зэргээр. Хичээлээс гадуурх дадлага: Сурагчид сэтгүүл/интернэтээс зураг, зар сурталчилгаа зэргийг олж фракцийн талаар үзүүлэн бэлтгэхэд ашиглана. Нэрлэгийн багана болон ямар температурт фракци үүсэж байгаа, фракци тус бүрийн найрлага дахь нүүрстөрөгчийн атомын тоог тодорхой харуулсан зураг дээр тайлбарлах. Өөрийн орны нефтийн ордыг нэрлэж, тэдгээрийн нөөцийн талаар ярилцах боломжтой. Фракци бүрийг нэрлэж, тэдгээрийн хэрэглээг тоочиж ярилцана. Жишээ: – Бензины фракцийг автомашины моторын түлшинд

хэрэглэдэг. Учир нь энэ фракци нь салбарлаагүй болон салбарласан арав хүртэл нүүрстөрөгч бүхий алканы холимог бөгөөд гүйцэд шатдаг шингэнүүдээс бүрддэг. Хэт хурдан, эсвэл хэт удаан шатдаг бол моторын түлшинд тохиромжгүй.

– Битум нь нефтийн бүх фракцыг ялгаж авсаны дараах өтгөн үлдэгдэл юм. Битум 400-1000 г.моль-1 хүртэл молекул

масстай нүүрсустөрөгчид агуулдаг. Мөн нефтийн давирхай, асфальт агуулдаг тул зууралдлага ихтэй, хурдан хатуурдаг. Энэ шинжид үндэслэн зам тавихад ашигладаг

Хичээлээс гадуурх дадлага: http://www.footprints-science.co.uk/fractional.htm Төрөл бүрийн сэтгүүл Фракцит нэрлэгийн цамхагийн том план зураг (A1 эсвэл A2 хэмжээтэй цаасанд хэвлэсэн) Энэ сэдвийн ном, сурах бичиг Интернет сүлжээ, принтер, Өнгийн будаг, үзэг, Хайч, Цавуу http://www.world

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

тосны фракц – хөлөг онгоцны түлш, ахуйн халаах төхөөрөмжид

– Өнгөлгөөний фракц–тосолгоо, өнгөлгөө, гялалзуулагч материалаар– Битум–зам тавихад тус тус хэрэглэнэ.

гэх мэтээр. Түлш гэж нэрлэдэг байгалийн эдгээр холимог бодисыг нийлэгжүүлэх аргаар хуванцар, резин, будаг, эм, гоосайхны зэрэг олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг тухай ярилцана. Энэ ярилцлагын үед аль ХIХ зуунд алдарт химич Д.И.Менделеев нефтийг түлш болгон шатааж байгааг хараад “Та банкны мөнгөн дэвсгэртээр өөрийн гэрийн зуухыг халаах уу?” гэж асуусан асуултын учрыг ярилцаж хичээлээ сонирхолтой болгож болох юм. Харамсалтай нь хүн төрөлхтөн нефтийнхээ 90% -ийг шатаачихсаны дараа л Менделеевийн анхааруулгыг сая ухаарсан билээ. Энэ ярилцлага сэргээгдэх эрчим хүчний талаарх дараагийн хичээлийг эхлүүлэхэд бэлтгэж өгнө.

ometers.info/ гэсэн сайтын хаягаас нэмэлт мэдээллийг авах боломжтой. http://www.nelsonthornes.com/4uresources/resources/Chemistry/OCR/worksheets/C1-2/C1-2_worksheet.doc эсвэл өөр хаягийг хэрэглэж болно: http://www.nelsonthornes.com/4uresources/resources_ocr.htm

10.11.3а.

Биоэтанолоор жишээлэн биотүлш, түүний хэрэглээг тодорхойлох

Суралцагчид эрчим хүчний альтернатив эх үүсвэрийн тухай яагаад авч үзэх шаардлагатай байгаа тухай мөн эрчим хүчний альтернатив эх үүсвэр яагаад хэрэгтэй болсон бэ? гэсэн асуултын дагуу ярилцана. Хэрвээ бид дахин 1000 жил ашигт малтмалыг хэрэглэвэл юу болох вэ? гэсэн асуултын дагуу нефть, нүүрс, байгалийн хийн хэдэн жилийн нөөц үлдсэнийг үнэлж болох юм. Өөрийн орны жишээн дээр бас ярилцана. Суралцагчдад “Дэлхийн тооцоолуур (Worldometers)”-ын сайтад байгаа бодит цаг хугацааны тухай тоо баримтыг харуулна. Та нар эрчим хүчний ямар, ямар альтернатив эх үүсвэрийг мэдэж байна вэ? Цаашид бид сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг хөгжүүлж чадах уу? Яагаад? гэсэн асуултаар салхи, усны хүчээр ажиллах турбиныг ашиглан цахилгаан энерги үйлдвэрлэх аргуудын талаар сурагчид хэлэлцэж болно. Сурагчдаар юуг энергийн экологийн цэвэр эх үүсгэвэр гэдгийг бодож гаргана (9-р ангийн түлшний шаталтаар дулааны энерги үүсдэг, устөрөгчийн түлш сэдэвтэй холбоно). Мөн үл сэргээгдэх, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийн талаар санаа гаргуулж, яагаад ийнхүү нэрлэх болсон шалтгааныг тайлбарлаж болох юм. Эрчим хүчний сэргээгдэх эх үүсвэрийн нэг болох биотүлшийг судалж байгааг сурагчдад ойлгох нь чухал. Судалгаа: Биотүлш. Сурагчид биомасс (жишээлбэл, модлог), этанол ба метаны биотүлшийг шинжлэн судлана. Биотүлш үйлдвэрлэлийн зарчмыг тайлбарлахын тулд дараах дадлага хийнэ. Боломжтой дадлага: Сурагчид өөрсдөө биотүлш бэлтгэж болно. Хамгийн энгийн арга нь исгэгч хэрэглэн глюкозийн уусмалыг эсгэх юм. Биотүлш бэлтгэхэд нэг долоо хоног хэрэгтэй. Үүссэн спиртийг хэсэгчилсэн нэрлэгээр ялгаж болно. (8-р ангийн туршилтын арга техниктэй холбогдоно). Биодизель түлшийг сонгон гүнзгийрэх хөтөлбөрөөр судална.

http://www.worldometers.info/ (Энэ сайтад эрчим хүч хэсэгт дэлхийн нүүрс, газрын тос, байгалийн өдөр тутмын хэрэглээ болон тэдгээрийн дуусах хугацаа хэр үлдсэн тухай бий)

Сургуулийн нөхцөлд биодизель түлш гаргах аргачлал: http://coloradocast.org/userfiles/Making%20Biodiesel%20in%20the%20Chemistry%20Classroom.pdf Глюкозыг ферментжүүлэх

: http://www.nuffieldfoundation.org/practical-chemistry/fermentation-glucose-using-yeast

10.11.3б.

Биотүлшний нийгэм,

Сурагчид МХТ болон ном хэвлэл бусад эх сурвалжийг ашиглан биотүлш, тэдгээрийн төрөл, үйлдвэрлэл, нийгэмд үзүүлж буй эерэг, сөрөг нөлөөллийг тодорхойлно (өмнө нь

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөөг тодорхойлох

өөр ургамал тариалж байсан талбайг эзлэх, сүйтгэх, газар ашиглалттай холбоотой асуудал гэх мэт). Суралцагчид бүлгээр ажиллаж өөрсдийн ажлын үр дүнг хэлэлцэнэ. Өөрийн орны жишээн дээр буулган тодорхойлно.

10.12. Нүүрсустөрөгч

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.12.1а.

Алканы молекул дахь химийн холбоо, түүнд үндэслэн алканы урвалын идэвхгүй шинж чанарыг тодорхойлох

Алканы молекул дахь нүүрстөрөгчийн атомын тоо нэгээр нэмэгдэхэд устөрөгчийн атомын тоо нь хоёроор нэмэгддэг зүй тогтлыг эхлээд авч үзэх нь зүйтэй. Жишээлбэл, СН4, харин этан С2Н6, С3Н8 гэх мэт. Дараа нь жишээлсэн алканы дэлгэмэл томьёог бичүүлж, атомуудын хоорондын зураас нь ковалентын холбоог төлөөлж байгааг ярилцана. Алканы иштэй бөмбөлөг загвар бүтээвэл химийн холбоо нь илүү ойлгомжтой харагдах болно. Алканы гомологийн эхний 5 гишүүний молекул дахь ковалентын холбоог тодорхойлж болох юм.

10.12.1б. Алканы хлортой халалцах урвалыг тодорхойлох

Алкан шатахаас өөр химийн урвалд орох уу? гэсэн эрэгцүүлэн бодох асуултыг тавьж хичээлээ эхэлж болно. Мөн 12.1а суралцахуйн зорилттой хамт судалж болох юм. Алкан химийн идэвхгүй, гэвч тодорхой нөхцөл бүрдсэн үед халалцах урвалд ордогийг батална. Хэрвээ алкан халалцах урвалд орвол алканы молекулын устөрөгчийн атом нь хлорын атомаар солигдох боломжтой гэсэн санаа сурагчдад төрж болно. Энэ нь зөв санаа боловч зөвхөн хэт ягаан туяа эсвэл гэрлийн нөлөөгөөр явагддаг урвал болохыг ойлгоно. Метаныг хлор хийтэй холиод нэг саванд хэдэн жил хадгалсан ч урвалд орохгүй, харин гэрэлд тавибал агшин зуур урвал явагдаж эхэлнэ гэдгийг хэлж өгнө. Урвалын тэгшитгэл бичүүлж, гэрэл буюу орчинг тэгшитгэл дээр тэмдэглүүлнэ (анх удаа орж буй тэмдэглээ гэдгийг анхаарах). Ямар нэг шингэн алкан эсвэл цагираг гексаны идэвхигүй болох, мөн гэрлийн нөлөөгөөр халалцах урвалд ордогийг видео, эсвэл туршилтаар харуулах боломжтой. Урвалын бүтээгдэхүүн нь хүчиллэг чанартай хий (устөрөгчийн бромид) юм. Дараагийн сэдэв “Алкеныг судлах болтол бодисоо сайн хадгална. Туршилтын аргачлал: Циклогексанаас 1 мл-ээр соруулж хоёр тусдаа хуруу шилэнд хийнэ. Дээр нь 10-15 дусал бромын ус нэмнэ. Нэг хуруу шилтэй бодисоо харанхуйд, нөгөөг нарны гэрэлд хэдэн минут тавина. Дараа нь өнгийг харьцуулна. Хуруу шил тус бүрийн амсарт норгосон лакмусын хөх цаасыг тавьж устөрөгчийн бромид ялгарч байгааг таниулна.

Нэмэлт

мэдээллийг

дараах хаягаас

авна.

http://www.brain-

freeze.co.uk/files

/Edexcel%20Top

ic%206%20Hydr

ocarbons.pdf

Үзүүлэх

туршилтын

хэрэглэгдэхүүн:

- Циклогексан - Бромын ус - Дусаагуур - Хөх лакмусын цаас Бөглөөтэй хуруу

шил

10.12.2а. Алканы крекингээр алкен гарган авах аргыг тодорхойлох

9-р ангид алкан ба алкены эхний 4 гишүүний молекулын байгууллын дэлгэмэл болон хураангуй томьёо, иштэй бөмбөлөг загвар бүтээлгэж байсан. Алканы крекингээр алкен үүсэхийг дүрд тоглох аргаар тайлбарлаж болох юм. Дүрд тоглох аргаар 6-8 хүүхэд гар гараасаа хөтлөлцөн урт хэлхээт алканы нүүрстөрөгчийн хэлхээг бүтээнэ. Энэхүү алканаас

Алканы крекингээр алкен гарган авах туршилтын бичлэг, туршилтын

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

алкеныг үүсгэнэ үү гэсэн даалгавраар цөөн нүүрстөрөгчтэй дан холбоотой ханасан нүүрсустөрөгч алкан, хоёрлосон холбоо нэгийг агуулсан ханаагүй нүүрсустөрөгч алкен үүсгэх крекингийн мөн чанарыг тайлбарлаж болох юм. Мөн 9-р ангид химийн холбоо сэдэвт ковалентын холбоог судалсан учраас энэ ангид органик нэгдлүүдэд ковалентын холбоо үүсдэгийг тайлбарлах боломжтой. Туршилт. Эмнэлгийн парафин (ханасан нүүрсустөрөгч) ашиглан явуулах крекингээр алкен гарган авах туршилтыг жижиг бүлгээрээ явуулах боломжтой. Туршилтыг явуулах боломжгүй бол хаяг өгсөн видеог ашиглаж болох юм. Гаргаж авсан хийг хурааж үнэр (байгалийн хийнээс алканы үнэр ханхална), шатамхай чанар (алкан хурдан, хялбар шатна)-ыг сурагчдаар ажиглуулна. Мөн таслан авсан холимогийг бромын ус эсвэл хүчиллэгжүүлсэн калийн перманганатын уусмалаар үйлчилж мөн өөр нэгдэл буюу хоёрлосон холбоо бүхий нүүрсустөрөгчид үүссэн байгааг илрүүлэх боломжтой. Туршилтын энэ хэсэг дараагийн зорилтыг хэрэгжүүлэх гол санаа байх боломжтой. Сурагчид крекинг процесс явуулах үед аюулгүй ажиллагааны дүрмийг сайтар баримтлан туршилтын үйл ажиллагаа болон үр дүнг тэмдэглэж, ажиглалт хийж тайлбар бичнэ. Аюулгүй ажиллагаа:Туршилтын явцад нүдний шил зүүж нүдээ хамгаалахаас гадна халаалтын үед хуруу шилний бөглөө мултарч шингэн цацагдаж түлэгдэхээс сэргийлнэ. Халсан хоолой дахь буцламхай бодисыг буцааж халаасан хуруу шил рүү сорогдуулахгүйгээр хоолойг салгана.

заавар (Эхний 5 мин 16 секунд): http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000681/cracking-hydrocarbons

10.12.2б. Ханасан болон ханаагүй нүүрсустөрөгчдийн бромын устай харилцан үйлчлэх урвал, молекулын бүтцийн ялгааг олж харах

Өмнөх зорилтын хүрээнд алкен ба алканыг ялган таних туршилт хийгээгүй бол хэрэглэгдэхүүнд өгсөн видеог үзүүлнэ. Яагаад алкен бромын ус, калийн перманганатаар үйлчлэхэд өнгөгүй болсон бэ? гэсэн таамаглал дэвшүүлэн дүрд тоглох аргаар алкены давхар холбооны нэгдүүлэх буюу этенийг таних аргыг тайлбарлах болох юм. Дүрд тоглох арга: Хоёр сурагч өөд өөдөөсөө харж зогсоод утас давхарлан үзүүрээс нь барьж хоёр нүүрстөрөгчийн дундах хоёрлосон холбоог дүрсэлнэ. Өөр хоёр сурагч гарч бромын атомуудыг төлөөлөн хоёрлосон холбооны нэгийг тасалж нүүрстөрөгчтэй нэгдэхийг харуулна. Сурагчид эндээс алкен нь бромтой нэгдэхэд химийн холбоо нь хаагуур, хэрхэн тасарч, шинэ холбоо үүсдэгийг ялган харах боломжтой. Алкан ба алкеныг авч бромын усаар таних туршилтыг хийлгэж ханаагүй холбоо нь нэгдүүлэх шинжээрээ ялгаатай болохыг тайлбарлаж урвалын тэгшитгэлийг бичих боломжтой. Мөн өмнөх зорилтын хүрээнд хийсэн туршилтыг нэгтгэн зохион байгуулах боломжтой. Алкан ба алкеныг нүүрстөрөгч, устөрөгчийн тооны харьцаа, давхар холбоо, байгууллын томьёонд үндэслэн сондгойг нь олуулах, устөрөгч юмуу нүүрстөрөгчийн тоог гүйцээх гэсэн даалгавраар ялган таних боломжтой юм.

Ханаагүй нүүрсустөрөгч үүссэнийг таних: http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000681/cracking-hydrocarbons туршилт: https://www.youtube.com/watch?v=PE1CDR1S5pk Хэрэглэгдэхүүн: - Бромын ус - Хэд хэдэн алкен, цагираг гексан зэрэг шингэн нүүрсустөрөгчид - Пипетка - Бөглөөтэй хуруу шил

10.12.2в.

Полимержих урвалаар полиэтен

Энэхүү зорилтын хүрээнд полимер, мономер, бүтцийн нэгж, полимержих урвал ухагдахууныг тодорхойлох бөгөөд этений молекулууд өөр хоорондоо урвалд орох уу? гэсэн асуултыг асууж болох юм. Үүнд:

Полиэтен үүсэх урвалыг харуулсан хөдөлгөөнт

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

үүсэхийг тодорхойлох

Хүүхдүүдээр хэд хэдэн этений иштэй бөмбөлгөн загвар хийж полиэтен үүсэх урвалыг дүрсэлж этен, полиэтений бүтэцтэй холбон тайлбарлаж болох ба хэрэглэгдэхүүнд өгсөн үзүүлэнг ашиглаж болох юм. Полиэтен үүсэх урвалын бүдүүвч дээрээс мономер, полимер, полимерийн бүтцийн нэгж, тэдгээрийн холбоог тодорхойлно. Полимерын олон давтагдаж байгаа хамгийн бага нэгжийг бүтцийн нэгж гэдэг болохыг тодорхойлж, мономерээс ямар ялгаатай болохыг ярилцан. Полиэтен гялгар уутны хэрэглээ, хүрээлэн буй орчны нөлөөг бие даан судалж тайлагнах боломжтой. Дараагийн бүлэгт полимер нэгдэл сэдвийг дэлгэрэнгүй судлана.

үзүүлэн: https://www.youtube.com/watch?v=6j45NxpLe9Y https://en.wikipedia.org/wiki/Polyethylene

10.13. Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.13.1а. Этений усны ууртай нэгдэх катализийн урвал болон ферментацаар этанол үүсэхийг тодорхойлох

Химийн урвалын хурдад катализаторын нөлөөг графикаар илэрхийлж, зүй тогтлыг нь мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарласан өмнөх бүлгийн суралцахуйн зорилттой холбоно. Иймээс этений устай үйлчлэх каталитик урвал, ферментацаар этанол үүсэхийг харьцуулан (катализатор, температур) химийн холбоо, идэвхжилийн энергитэй холбож, тайлбарлана. Ферментацийн туршилтыг хийж, ялгарч буй нүүрсхүчлийн хийг шохойн усаар танина. Ферментацтай харьцуулахад этений устай үйлчлэх урвалаар гарган авч буй этанол нь цэвэр, этен дэх давхар холбоог таслахад өндөр температур, катализатор шаардлагатай байдаг учраас гарган авах аргын өртөг өндөртэй болохыг хэлэлцэнэ. Баримлын шавар, шүдэнзний мод зэрэг гарын доорх хэрэглэгдэхүүн ашиглан урвалыг иштэй бөмбөлгөн загвараар сурагчдаар дүрслэх

боломжтой.

Ферментацийн туршилт: https://www.youtube.com/watch?v=4SosPuWAg7g

Урвал: https://www.youtube.com/watch?v=ZkX9rVtCa7c Ферментацийн туршилт: http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000470/fermentation-of-glucose-using-yeast?cmpid=CMP00005115

10.13.1б.

Этанол агаарын хүчилтөрөгч, хүчиллэгжүүлсэн калийн дихроматын нөлөөгөөр исэлдэн этаны хүчил үүсгэдгийг тодорхойлох

9-р ангид Органик хими бүлэгт молекулдаа 4 хүртэл тооны нүүрстөрөгчийн атом агуулсан спиртийн бүтцийг зурж, нэрлэж, ижил функциональ бүлэг бүхий төсөөтэй шинж чанартай нэгдлүүд нь гомолог үүсгэдэг болохыг харьцуулан судалсан тул карт эвлүүлэх аргаар сэргээн сануулж болно. 13.1б суралцахуйн зорилтоор исэлдэх болон шатах урвалын төрх, урвалын бүтээгдэхүүн нь ялгаатай болохыг танихыг зорино. Иймээс этанолын исэлдэх урвалыг туршиж, урвалын тэгшитгэлийг бичнэ. Энэ урвалыг согтууруулах ундаа уусан эсэхийг шалгадаг төхөөрөмжид ашигладаг болохыг, урвалаас үүсэх Cr3+ ионы хэмжээгээр согтолтын хэмжээг (цусан дахь спиртийн агуулга) тогтоодог тухай ярилцаж болно. Мөн функциональ бүлэг агуулж байгаа учраас O-Н-ийн хоорондох химийн холбоог таслахад өндөр температур, катализатор шаардлагатай бөгөөд этан, этентэй харьцуулахад химийн шинж чанар нь ялгаатай гэсэн дүгнэлт хийхэд чиглүүлээрэй.

Этанолын исэлдэх урвал: https://www.youtube.com/watch?v=XXrPdrxYsmg https://www.youtube.com/watch?v=eqN1bpXGo1c Согтолтын хэмжээг шалгах төхөөрөмжийн туршилтын зааврыг үзэх: http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00001772/the-breathalyser-reaction

10.13.1в.

Этанолын шинж чанарт

Салимон. иодын ханд, долоогоны ханд, үнэртэй ус зэрэг ахуй амьдрал дахь бүтээгдэхүүний шошгоноос спиртийг уусгагчаар хэрэглэдэг болохыг танина. Этанол нь түгээмэл

Хуруу шил, пипетик, 96%-ийн этанол,

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

үндэслэн хэрэглээ (уусгагч, түлш)-г тодорхойлох

уусгагч болохыг туршина. Хүснэгтэд үзүүлсний дагуу өгсөн бодисын ус ба этанолд уусах чанарыг хоёр үе үүсэж буй эсэхээр нь ажиглан, харьцуулна. 3.2б суралцахуйн зорилтоор уусах чанарыг тодорхойлж, тооцоо хийсэн. Иймээс туршилтын үр дүнг эдгээр бодисын уусах чанарын тоон өгөгдөлтэй холбон тайлбарлана.

Уусгагч Ууссан бодис

Иод CuSO4 KCl Циклогексан

Ургамлын тос

Этанол

Ус

Физик шинж чанарын өгөгдлөөс буцлах цэгт нь үндэслэн зөвхөн нам температурт уусгагчаар хэрэглэдэг болохыг таниулна. Өндөр температурт этанол нь ууршдаг учраас уусгагчаар хэрэглэдэггүй гэсэн дүгнэлт хийхэд чиглүүлээрэй.

нэрсэн ус, иод, зэсийн сульфат, циклогексан, ургамлын тос

10.13.2а. Этаны хүчлийн усан уусмалын физикийн шинж чанар болон сул хүчиллэг чанарыг тодорхойлох

Карбон хүчлийн гомологийн эхний 4 гишүүний нэр, томьёо болон функциональ бүлгийг сэргээн сануулна. Этаны хүчил (түүхэн нэр нь цууны хүчил)-ийн усан уусмалын физик шинж чанар (хайлах цэг, уусах чанар)-ын тоон холбогдлыг өгч этаны хүчлийн молекулын бүтэц байгууллаас тухайн физик шинж чанарыг баримжаалуулах боломжтой. Тухайлбал, буцлах, хайлах цэгийг этанолаас их эсвэл бага болохыг, нягтыг устай харьцуулан баримжаалах гэх мэтээр. Усанд болон этанолд уусах эсэхийг тодорхойлно. Туршилтаар таамаглалаа шалгана. Мөн химийн лавлахтай ажиллуулах замаар этаны хүчлийн физик шинж чанарын хүснэгт бүтээлгэж болох юм. Ийнхүү тодорхойлсон шинж чанарыг молекулын бүтэц байгуулалтай нь холбож тайлбарлана. Гомологийн дараагийн эсвэл өмнөх гишүүн метаны, пропаны хүчлийн тухайн өгсөн физик шинж чанар нь этаны хүчлийнхээс ямар ялгаатай байх талаар ярилцана. Этаны хүчлийг харилцан адилгүй хэмжээтэй усанд уусган уусах чанарыг судлана. Үүссэн уусмалын орчинг лакмусын цаасаар тодорхойлж хүчиллэг уусмал үүссэн болохыг батлуулна. Энэ нь дараагийн зорилттой шууд холбогдоно. Этаны хүчил цуунд агуулагддаг, цууг зарим модлог ургамлаас хуурай нэрж гаргадаг зэргийг хэлж өгнө.

Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: - Этаны хүчил - Этанол - Лакмусын цаас Лавлах материал: https://en.wikipedia.org/wiki/Acetic_acid https://www.youtube.com/watch?v=Nce1xOIvRQc https://www.youtube.com/watch?v=Iucjd1RZFQ0

10.13.2б. Хүчил ба спиртийн харилцан үйлчлэлээр нийлмэл эфир үүсэх урвалыг тодорхойлох, эфирийн хэрэглээг нэрлэх

Спирт ба карбон хүчлийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулж тэдгээр нь өөр хоорондоо харилцан үйлчилбэл ямар нэгдэл үүсэх талаар ярилцана. Багшийн дэмжлэг хэрэгтэй болно. Нийлмэл эфирийн талаар нэмэлт тайлбар өгнө. Нийлмэл эфирийг –оат төгсгөлтэй нэрлэдгийг хэлж өгнө. Хүнсний үнэр оруулагч, үнэртэний үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг гэх мэтээр хэд хэдэн нийлмэл эфирийн үнэр, тэдгээрийн хэрэглээг танилцуулна. Туршилтаар этаны хүчил, этанолоос нийлмэл эфир гарган авна. Туршилтыг хуруу шилэнд явуулж бага хэмжээтэй гарган авахаас гадна эсрэг хөргөгчтэй холбосон бөөрөнхий ёроолтой колбонд их хэмжээтэй гарган авах арга бий. Карт ашиглан бусад органик бодисуудаас эфирийг ялган тодорхойлах, урвалын тэгшитгэлээс эфиржих урвалыг ялган таних, этаны хүчил болон этанол, бутанол, пентанолоос үүсэх нийлмэл эфирүүдийн томьёо, урвалын тэгшитгэлийг тус тус бичих гэх мэт дасгал ажиллана.

Өөх тосны бүтцийг илэрхийлсэн загвар: https://www.youtube.com/watch?v=qcZzmU2DOh4 Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: - Хуруу шил - Хуруу шилний тавиур - Спиртэн дэн - Этилийн спирт - Этаны хүчил - Хүхрийн хүчил

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Сурагчид бие дааж нийлмэл эфирийн хэрэглээний талаар мэдээлэл цуглуулж презентац хийнэ. Хүнсний болон гоо сайхны бүтээгдэхүүнд нэмэлтээр хэрэглэдэг нийлмэл эфирийн ач холбогдлыг судлана. Амьтны болон ургамлын гаралтай тос нь нийлмэл эфир болохыг таниж, молекулын бүтцийг загвар дээр тайлбарлана. Нийлмэл эфирийн хэрэглээнээс саван гаргах аргатай жишээлэн танилцаж болох юм.

https://www.youtube.com/watch?v=YTyPO0e119o (их хэмжээтэй гарган авах арга бий) https://www.youtube.com/watch?v=_2z2fOvtqVY

10.14. Макро молекулт органик нэгдэл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.14.1a. Өөр өөр макромолекулууд ялгаатай мономер, химийн холбоотой болохыг тодорхойлох

Бид өмнөх бүлэгт этенээс полиэтен гарган авах аргыг судалсан. Өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулж гүнзгийрүүлэх үүднээс эхлээд полиэтен ба полипропены макро молекулын томьёо өгч мономер ба бүтцийн нэгж, тэдгээрийн хоорондын холбоог харьцуулан тодорхойлно. Сурагчид мономер нь ялгаатай харин химийн холбоо нь адил гэсэн дүгнэлт гаргана. Эсвэл эсрэгээр нь мономерийг өгч үүсэх макромолекул, түүний бүтцийн нэгж, холбоог тодорхойлж болно. Дараа нь хоёр өөр мономерээс үүссэн хэд хэдэн полимерийн макромолекулын (бүдүүвч) томьёог өгч мономер, бүтцийн нэгж болон холбоог нь тодорхойлно. Жишээлбэл, этен ба стирол; метаналь ба фенолоос үүсэх макромолекул гэх мэт. Үйл ажиллагааг карт болон мэдээлэл бэлтгэн сурагчдаар тайлбарлах үйл ажиллагааг багаар, хосоор зохион байгуулахад тохиромжтой.

10.14.1б. Өгсөн алкенаас үүсэх полимерийн, полимероос анхны алкений бүтцийг тус тус тогтоох

Сурагчдыг хичээлд татан оролцуулах, сэдэлжүүлэхийн тулд “Замаг хийх” туршилтыг хийж полимер хэрхэн үүсэхийг харуулж болно. Туршилтад полимер (ПВА– поливинилацетат) ба тунсаа (Na2B4O7) хэрэглэнэ. Тунсаа нь полимерийн урт гинжин хэлхээний дундуур орж шинэ полимер үүсгэнэ. Замаг хийх талаар нэмэлт мэдээлэл авахыг хүсвэл “PVA polymer slime” гэж бичээд хайлт хийж болно. Гэвч энэ туршилтыг химийн талаас нь тайлбарлах шаардлагагүй, сурагчдын анхаарлыг хандуулах, идэвхжүүлэх зорилгоор хийх юм. Энэ бүлэгт этен, пропен, хлорэтенээр жишээлэн полимерийн мономер, бүтцийн нэгж, эсрэгээр мономер бүтцийн нэгжээс полимерийн байгууллын томьёог гаргах дасгал ажиллана. Мөн молекулын загвар ашиглан бүтцийг хийж болно. Урвалын тэгшитгэл бичих, нэрлэх шаардлагагүй. Сурагчид байгууллын томьёоноос полимер, мономерийг ялган таньдаг болно. Эдгээр полимерийн шинж чанарыг судлах боломжтой. Полимерийн шинж чанарыг турших үйл ажиллагаа зохион байгуулна. Үүний тулд багш полимерийн нэр, хэрэглээ, шинж чанартай холбоотой үг олох дасгал хийлгэж, полиэтен, полипропен, поливинил хлорид, стиролоор жишээлэн, коррозид ордоггүй, эдэлгээ сайтай, хатуу, бат бөх, хөнгөн, тусгаарлагч гэсэн шинж чанаруудыг судлана. Шинж

Өнгөтэй замаг полимер гаргах туршилтын хэрэглэгдэхүүн: http://www.nuffieldfoundation.org/practical-chemistry/pva-polymer-slime Замаг хийх өөр нэг жор: http://www.polymer-teaching-resources.com/Slime-making.html http://www.nelsonthornes.com/4uresources/resources/Chemistry/OCR/worksheets/C1-2/C1-2_worksheet.doc Замаг хийх аргыг харуулсан

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

чанартай холбоотой мэдээллийг хайхдаа “Polymers and their Characteristics”, эсвэл “properties of addition polymer” гэсэн түлхүүр үг ашиглах нь тохиромжтой.

видео https://www.youtube.com/watch?v=8RPCq-cJq7E

10.14.1в.

Поликонденсацын урвалаар найлон, териленийг гарган авдаг болохыг тодорхойлох

Полимержих урвалаас гадна полимер нэгдэл гарган авах поликонценсацын урвал байдгийг тайлбарлан 2 төрлийн урвалын тэгшитгэлээр жишээлэн харуулж, харьцуулж судална. Багшийн үзүүлэх туршилт: Найлон гаргах Найлон гаргах үзүүлэх туршилтыг хийхээс өмнө найлоныг бодитоор үзүүлж материалын хэрэглээг ярилцах, урвалын тэгшитгэл бичиж, найлон үүсгэж байгаа мономер болон полимерийг ялгаж өмнөх хичээлтэй холбоно. Найлоныг диамингексан 1,6 (H2N(CH2)6NH2) ба дикарбон хүчил (COOH(CH2)4COOH)-ээс авдаг (Урвалын тэгшитгэл болон найлоны бүтэцтэй холбоотой асуулт сурагчдаас асуухгүй). Найлон утас гаргах сонгодог туршилтыг багш өмнө хийж байгаагүй бол урьдчилан хийж дадлагажих, туршилтыг хийх боломжгүй бол өгсөн хаягаар орж үзүүлэх туршилтыг үзүүлээрэй. (Веб холбоосыг харна уу.) Найлон нь дикарбон хүчил (-COOH)- ийн болон диамин (-NH2) гэсэн хоёр өөр төрлийн мономероос тогтдог. Хоёр мономер нэгдэж найлон гэх полимер ба ус үүсгэж байгааг урвалын тэгшитгэлээс сурагчид амидын холбоо болон ус үүсч байгааг харах ёстой. Мөн найлоныг үүсгэж байгаа мономерийг олж таньдаг, ус ялгаруулж байгааг ажиглах нь дадлага ажлын гол зорилго юм. Найлоны хэрэглээ болон гарган авах аргаас хүний гараар бүтсэн полимер буюу синтезийн полимер болохыг ярилцана. Найлоны хэрэглээний тухай мэдээлэл олж бэлтгэн ашиглаж болно. Найлон болон терилений урвалын тэгшитгэлээс энэ хоёр урвал нь поликонденсацын урвал болохыг хэлж, тодорхойлолтыг өгнө. Эцэст нь сурагчид найлон амидын холбоо агуулдаг, харин терилен нь эфирийн холбоо агуулж байгааг олж мэднэ. Химийн холбоог гүнзгий тайлбарлах шаардлагагүй. Териленийг гарган авах туршилт хийхгүй. Зөвхөн урвалын тэгшитгэл бичүүлнэ. Дээрх хоёр урвалыг харьцуулан тайлбарлахдаа урвалын тэгшитгэлийг цээжлүүлэхийг зорихгүй, урвалын үед полимер үүсгэж байгаа мономер, түүний төрөл, тоо, үүссэн бүтээгдэхүүн ба химийн холбооны ижил төстэй шинж чанарыг харьцуулан “поликонденсацын урвал” гэсэн ойлголтыг томьёолно. Полимержих болон поликонденсацын полимерийн шинж чанарыг хүснэгтийг ашиглан эдгээр материалын хэрэглээг баримжаалах дасгал ажиллана.

Найлон гаргах туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Найлон утас гаргах туршилт, түүний хэрэглэгдэхүүн ба аргачлал бий. http://media.rsc.org/Classic%20Chem%20Demos/CCD-64.pdf http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000755/making-nylon-the-nylon-rope-trick?cmpid=CMP00000834 Найлон утас гаргах туршилтын бичлэг https://www.youtube.com/watch?v=c7ihpZhCj6k

10.14.1г.

Хуванцар, зохиомол мяндсын түгээмэл хэрэглээг нэрлэх

Хуванцар сав бүрийг хүнсний бүтээгдэхүүн хийхэд ашигладаг уу? гэсэн асуудал дэвшүүлэн хуванцар саван дээрх тэмдэглэгээг харж тэдгээрийг хэрхэн хаях заавартай танилцана. Полимер материалаар хийсэн бүтээгдэхүүний шошгонд хаягдлын ангиллыг заасан таних тэмдгийг тэмдэглэдэг хүснэгтийг ашиглан түгээмэл хэрэглэгддэг полимер материалыг нэрлэх үйл ажиллагааг төлөвлөнө. Бөс даавууны шошго ашиглан зохиомол ба байгалийн мяндсыг ялган таних үйл ажиллагааг зохион байгуулахын зэрэгцээ синтезийн мяндасны нэршлийг гаргана. Хувцасны шошгонд өргөн хэрэглэгддэг терилен (полиэфир), найлон,

. Полимерийн түүхийн талаарх мэдээлэл, үйл ажиллагаа: http://www.xtec.cat/monografics/cirel/pla_le/nottingham/rosa_

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

вискоз, хөвөн даавуун утас, полиуретан зэргийг нэрлэнэ. Мөн сурагчид полимерийн түүхийн талаар судалж болно. Ингэснээр хүмүүсийн олон мянган жил хэрэглэж ирсэн байгалийн полимер ба полимерийн ертөнц дэх чухал нээлт, XXI зууны хуванцар үйлдвэрлэлийн технологийн талаар олж мэднэ. Янз бүрийн полимер материалын цуглуулга, тэдгээрийн байгальд задрах хугацаа,таних тэмдэг, нэрийг харуулсан хүснэгт, карт ашиглан полимерийг нэрийг олж мэднэ. Полимерийн хэрэглээний талаар мэдээлэл цуглуулж бүдүүвчээр харуулна.

10.14.1д. Удаан задардаг зарим хуванцар материалын хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

Дараах сэдвүүдээр мэдээлэл цуглуулж, бие даалт, тайлан бэлтгэх байдлаар зохион байгуулж болно. - Хүн төрөлхтний олон зуун жил хэрэглэж ирсэн

байгалийн полимер, полимерийн чухал нээлт, XXI зууны хуванцар үйлдвэрлэлийн технологи,

- Дахин боловсруулах хог хаягдлыг цуглуулах, ангилах, боловсруулахад учирдаг эдийн засгийн бэрхшээл,

- Хогийг шатаах, булахын хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөө,

- Олон зуун жилээр задралгүй хадгалагддаг живх, сав, баглаа боодол зэрэг нэг удаагийн хэрэглээний зүйлс,

- Полимер материалын хөнгөн, коррозид тэсвэртэй, чанар сайтай, өнгө үзэмжтэй зэрэг нийгмийн хөгжилд чухал үүрэгтэй зэрэг давуу талыг,

- Хүрээлэн байгаа орчиндполимерийн үзүүлэх нөлөө, - Сурагчдаар сургуулийн нэг өдрийн хаягдал хуванцар

(цуглуулах, ангилах, хэмжих зэрэг судалгааг гүйцэтгүүлж дүгнэлт гаргуулна ),

- Манай орны нөхцөлд хуванцар хог хаягдал боловсруулах талаар дэвшүүлсэн асуудал, шийдвэрлэх санаа, хувь хүний үүрэг оролцоогоор төсөлт ажил хийхэд тусгах.

10.14.2а. Поликонденсацын урвалаар энгийн нүүрсуснаас нийлмэл нүүрсус үүсэхийг тодорхойлох

Сурагчдын сонирхлыг төрүүлэхэд зориулан “Цардуулын замаг” хийх туршилтыг хийж болно. Мөн цардуулын хэрэглээ, үүрэг, цардуул агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн мэдэх талаар ярилцлага хийх, кейс дээр ажиллах зэрэг үйл ажиллагааг хийнэ. Глюкозоос цардуул үүсэх урвалын тэгшитгэл, үгэн тэгшитгэл ашиглан 14.1.в суралцахуйн зорилтой холбон уг урвал нь ямар төрлийн урвал болохыг сэргээн сануулах үйл ажиллагааг багш өөрийн хүссэн аргаар зохион байгуулж болно. Сурагчид урвалын тэгшитгэлийг хараад глюкозоос поликонденсацын урвалаар цардуул үүсдгийг мэдэх эсвэл цардуул үүсэх туршилт хийнэ. Иод ашиглан цардуулыг таних энгийн туршилт хийлгэх эсвэл 9 дүгээр ангийн биологийн хичээлд үзсэн туршилтаа сэргээн сануулна.

http://littlebinsforlittlehands.com/liquid-starch-slime-easy-sensory-play-recipe/ Цардуулын уусмал, 10% иодын уусмал, 2 моль HCI, 1 моль NaCI уусмал, Фелингийн уусмалийн уусмал А, Фелингийн уусмал уусмал Б, хуруу шил, халуун устай сав, дусаагуур, 24 ширхэг сав, зайлуур савтай нэрмэл ус.

10.14.2б. Биотехнологийн аргаар микроорганизм, тэдгээрийн Ферментжих

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Сахарын этанол болон нүүрстөрөгч (IV)-ийн оксид үүсгэн ферментжих урвалыг тодорхойлох

бүрэлдэхүүнийг ашиглан тараг, талх зэрэг хүнсний бүтээгдэхүүн хийдэг болон биологийн хичээлтэй холбож хичээлийг сэдэлжүүлнэ. Биотехнологийн нэг арга нь ферментжих урвал юм. Ферментжих урвал буюу анаэроб (агаар болон хүчилтөрөгчгүй) орчинд явагддаг процессыг судлахдаа сахарын этанол, нүүрсхүчлийн хий үүсгэх туршилтаар тайлбарлана. Урвалын тэгшитгэлд хүчилтөрөгчийг бичдэггүйг анхаараарай. Аэроб орчинд явагдах жишээ болгон талх барих аргыг талаар ярилцан, урвалын тэгшитгэл бичнэ. Глюкозын хуурай хөрөнгөөр ферментжих урвалаар дарс, шар айраг гарган авдаг талаар ярилцана. Мөн манай орны уламжлалт архи гаргах аргын талаар ярилцлага зохион байгуулна. Спиртийг этений ус нэгдүүлэх болон ферментацын урвалаар гарган авах аргыг харьцуулна. Энэ сэдвийг судлахдаа спирт бүлэгтэй холбоорой. Мөн шатах урвалаар ялгарах дулаантай холбон стехеометрийн тооцоо, гарц, цэвэршилтийн зэрэгтэй холбоотой бодлого бодож мэдлэгийг бататгана. Энэ ангид судалсан. Сахарын ферментжих урвалаас үүссэн спиртийг яагаад түлш болгон ашигладаг үндэслэлийг спиртийн шатах урвалаар их хэмжээний дулаан ялгардгаар тайлбарлана. (Химийн урвалын дулаан сэдэвтэй холбогдоно). Ферментжих урвал, спиртийн шатах урвалын тэгшитгэлийг ашиглан бодлого, тооцоо хийлгэнэ.

урвалыг тодорхойлох туршилтын заавар болон хичээл зохион байгуулалтын талаар: http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000470/fermentation-of-glucose-using-yeast?cmpid=CMP00005115

Сонгон судлах хөтөлбөр

АГУУЛГА ЕРӨНХИЙ ХИМИ

10.1. Моль ба стехиометр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.1а. Моль,

Авогадрогийн тогтмолын тодорхойлолтыг гаргах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.1а-аас үзнэ. Тухайн бодисын молийн массыг тооцоолуулахдаа мөн бүрдүүлж буй жижиг хэсгийнх нь үнэмлэхүй массыг Авогадрогийн тогтмол (6.02∙1023 моль-1)–оор үржүүлж тооцоолох аргыг хэрэглэж болно. Ингэхдээ эгэл хэсэг (протон, нейтрон, электрон)-ийнх нь тоо, массад үндэслэн жижиг хэсгийнх нь үнэмлэхүй массыг тооцоолно. Мөн 1 н.н-д харгалзах 1.66∙10-27 кг нь протон, нейтроны үнэмлэхүй масстай бараг тэнцүү, тухайн бодисыг бүрдүүлж буй жижиг хэсгийнх нь н.н-ээр илэрхийлэгдсэн харьцангуй массын тоон утга нь эгэл хэсэг (протон, нейтрон)-ийнх нь нийлбэртэй тэнцүү байгаа зүй тогтлыг ажиглуулж, бодисын молийн массыг нүүрстөрөгчийн нэгж ашиглан тооцоолж болно.

Авогадрогийн тогтмол: http://www.avogadro.co.uk/definitions/avogconst.htm

10.1б.

Стехиметрийн харьцаанд үндэслэн хийн молийн эзлэхүүнийг хэрэглэх

Хийн молийн эзлэхүүнийг тооцоонд хэрэглэхийн өмнө 1 моль хий 6.02∙1023 ширхэг жижиг хэсэг агуулах тул өгсөн нөхцөлд 1 моль хийн эзэлхүүнийг хийн молийн эзэлхүүн хэмээдэг болохыг хэлнэ. Хатуу, шингэн бодисын хувьд зөвхөн молийн массыг ашиглаж байгаа бол хийн хувьд молийн массаас гадна мөн хийн молийн эзэлхүүн хэрэглэдэгийн шалтгааныг хий бодисын массыг хатуу, шингэн бодистой адил хэмжихэд бэрхшээлтэй тул молийн эзэлхүүнийг ашиглан өгсөн нөхцөл дэх хийн массыг тооцох боломжтой байдагтай холбон тайлбар өгөх нь зүйтэй. Мөн хий дэх жижиг хэсгийн тоо улмаар масс тогтмол байхад хийн эзэлхүүн нь орчны даралт, температураас хамааран өөрчлөгдөж байдаг онцлогийг сэргээн сануулах хэрэгтэй. Багшид: Цэвэр болон хэрэглээний химийн олон улсын холбооноос (ИЮПАК) өмнө нь стандарт даралт, температураар 101.325 кПа даралт, 0°С буюу 273К температурыг стандарт жишиг нөхцөл болгон авдаг байсан бөгөөд энэ үеийн хийн молийн эзэлхүүн 22.4 л·моль-1 болохыг бид тооцоонд хэрэглэдэг байсан билээ. Харин ИЮПАК-т одоогийн ашиглагдаж байгаа стандарт жишиг нөхцлөөр стандарт даралт, температур (0°С буюу 273К температур, 100 кПа даралт), стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температур (25°С буюу 298К температур, 100 кПа даралт)-ыг хэрэглэж байна. Бид стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температур дахь хийн молийн эзлэхүүн (24.8 дм3∙моль-1)-ийг хэрэглүүлж байгаа болохыг анхааралдаа аваарай. Стандарт даралт, хүрээлэн буй орчны стандарт температурт аливаа хийн молийн эзлэхүүн 24.8 дм3∙моль-1

болоход үндэслэн тодорхой моль хийн эзэлхүүнийг тооцох энгийн тооцоо хийж, бодлого зохиож болно. Улмаар бодисын тоо хэмжээнээс масс, молийн эзэлхүүнийг; массаас бодисын тоо хэмжээ, молийн эзэлхүүнийг; молийн эзэлхүүнээс бодисын тоо хэмжээ, массыг тооцох бусад тооцоог хийх нь зүйтэй. Хийн эзэлхүүний тооцоо хийлгэхдээ хамгийн гол нь орчны даралт, температурыг

Хийн молийн эзлэхүүн: http://www.avogadro.co.uk/definitions/molarvol.htm https://www.youtube.com/watch?v=SiRZwQCeeUo

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

заавал тооцож үзэх шаардлагатай байдаг гэдгийг бариулах нь чухал юм. Ингэхдээ сурагчдаар туршилтын шинэ санааг гаргаж, өмнөх ангид хийж гүйцэтгэсэн хийн эзэлхүүн температураас хамаарах хамаарлыг туршсан туршилтыг сэргээн дуудаж, түүнийг хэмжилт, тооцоотой болгон агуулгын хувьд гүнзгийрүүлэн хэрэглэх боломжтой юм.

10.2. Бодисын цэвэршилтийг үнэлэх арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.2.1а. Цаасан

хроматографын аргыг наалдах чанар, уусах чанарт үндэслэн тайлбарлах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.2.1а-аас үзнэ. Хроматографын цаасыг усанд биш этанолд дүрвэл өөрчлөлт гарах болов уу? гэсэн асуултаар сурагчдыг эргэцүүлэн бодуулж, дээжийн этанолд уусах чанар нь усанд уусах чанараас ялгаатай учраас хроматограм ялгаатай байх санааг гаргуулах боломжтой.

Хичээлийн төлөвлөгөө: http://www.brighthubeducation.com/middle-school-science-lessons/52090-paper-chromatography-experiement-for-science-lab/

10.2.1б. Энгийн хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 2.1б-ээс үзнэ. Мөн уусах чанар, наалдах чанарын харьцангуй холбогдлыг өгч хроматограм дээр илрэх толбоны байршлийг урьдчилан тодорхойлуулах дасгал ч ажиллаж болно. “Гэмт хэргийг илрүүлэх” сонирхолтой хэлбэрээр хичээлийг явуулах боломжтой (Вэб холбоосыг үзнэ үү). Энэ хичээлд хэрэглэгдэх хичээлийн төлөвлөгөө, туршилтын аргачлал, асуулт зэрэг холбогдох бүх мэдээллийг өгсөн байгаа.

Гэмт хэргийг илрүүлэх хичээлийн төлөвлөгөө: http://blogs.oregonstate.edu/hydroville/files/2014/06/paper_chrom1.pdf Капилляр үзэгдэл http://study.com/academy/lesson/capillary-action-of-water-definition-examples-lesson.html

10.2.1в*.

Тодруулагч урвалжийн тусламжтайгаар хроматографын аргыг өнгөгүй бодист хэрхэн хэрэглэж болохыг дүрслэх

Амин хүчлийн холимог (тодруулагч урвалжаар нингидрин ашиглан) болон сахарын холимгийг ялгаж салгах туршилтыг боломжтой бол хийж болно. Бодис урвалжийн боломжгүй бол хэрэглэгдэхүүн хэсэгт өгсөн видео бичлэгийг үзүүлэх боломжтой. Жич: Энэхүү суралцахуйн зорилтыг 10.14.2к суралцахуйн зорилттой хамтатгаж болох ба энэ хэсэгт туршилтыг хийхгүй байж болох ч өнгөгүй холимгийг цаасан хроматографын аргаар ялгаж салгаж болох санааг заавал өгөх ёстой.

Амин хүчлийн цаасан хроматографын туршилтын бичлэг:https://www.youtube.com/ watch?v=oi1N66HDSlU

10.2.1г*.

Баригдах фактор (Rf)-аар энгийн

Энэхүү суралцахуйн зорилт нь хроматограмыг тайлах, уншихтай холбоотой, тоон үр дүн гарган авахад чиглэж байгаагаараа 2.1б зорилтоос ялгагдана. Шүүлтүүрийн цаасны төрөл, уусгагчийн найрлага тогтмол үед тухайн

Цаасан хроматографын аргаар нууцыг тайлах

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

хроматограмыг хөрвүүлэн тайлбарлах

нэгдлийн уусгагчтай харьцангуй туулсан зай нь тогтмол байдаг. Хроматограм дээр ямар бодис байгааг танихдаа уусгагчийн бариатай харьцангуйгаар эхлэх шугамаас толбо хэр зэрэг хол явснаар нь буюу баригдах фактор (Rf)-ыг ашигладаг. Баригдах факторын утгыг тооцоолон хүснэгтийн утгатай харьцуулах замаар ямар бодисын толбо үүссэнийг тогтоодог болохыг хэлж, дасгал ажиллаж болно. Гэхдээ баригдах факторын утга нь уусгагч бүр дээр ялгаатай байдгийг ус, этанол зэрэг өөр өөр уусгагчийн жишээн дээр туршин сурагчдаар дүгнэлт гаргах боломжтой. Хроматограм дээрх толбоны өндрийг судлан баригдах фактор буюу Rf-ийн утгыг тодорхойлно. Туршилтын дараа “Үүссэн толбонуудаас ижил өнгийн буюу нэг бодисын хувьд баригдах фактор ялгаатай байна уу? Өөр уусгагч дээр Rf-ийн утга ижил гарах уу? Яагаад? зэрэг асуулт асуун, баригдах фактораар нь цэвэр дээжийн утгатай харьцуулах замаар химийн нэгдлийг таньж тогтоож болохыг дүгнэнэ.

туршилтын заавар https://www.bodelin.com/files/proscope/docs/Paper_Chromatology.pdf Бэх, будагч бодисын цаасан хроматограф https://kenanfellows.org/kfp-cp-sites/ddd/sites/default/files/Paper-chromatography-of-inks-and-dyes.pdf

10.2.2а. Хайлах, буцлах цэг болон хроматограмд үндэслэн бодисыг таньж тогтоох, бодисын цэвэршилтийн зэргийг үнэлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.2.2а-аас үзнэ. Усанд бага зэргийн натрийн хлорид зэрэг давс уусган цэвэр ус болон давстай усны буцлах цэгийг туршилтаар тодорхойлж, аль нь цэвэр ус, аль нь давс агуулсан болохыг тогтоох боломжтой. Бодисын хайлах, буцлах цэгийг тодорхойлох туршилтыг 9-р ангийн “Бодисын төлөв” сэдвийн хүрээнд орсон байгаа. Жич: Хайлах, буцлах цэгээр бодисыг таньж тогтоох туршилтыг заавал энэ дэд бүлэгт хамруулах албагүй, органик химийн хэсэг, давс гарган авахдаа хэрэглэх байдлаар оруулах нь илүү оновчтой юм.

http://www.sciencebuddies.org/science-fair-projects/project_ideas/Chem_p010.shtml#procedure Хайлах цэг тогтоох туршилт http://www.rsc.org/learn-chemistry/content/filerepository/CMP/00/000/045/Aspirin.pdf

10.3. Давс гарган авах, цэвэрлэх арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.3.1а. Титрлэх аргаар

уусдаг давсыг

гарган авах

аргыг

тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.3.1а-аас үзнэ.

Давс гарган авах аргын талаар: http://www.rjclarkson.demon.co.uk/junior/junior4.htm#ABS Титрлэх техник: https://www.yout

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.3.1б. Тохирох уусгагч ашиглах, шүүх, талсжуулах, нэрэх зэрэг давс цэвэрлэх аргыг тодорхойлох

ube.com/watch?v=9DkB82xLvNE https://www.youtube.com/watch?v=xcbnWvp8304 https://www.youtube.com/watch?v=8UiuE7Xx5l8

10.3.1в. Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн эх бодисоос давсыг гарган авах тохирох аргыг дэвшүүлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.3.1в-ээс үзнэ.

http://www.personal.psu.edu/users/j/m/jmn182/chromatography_lesson.htm

10.3.1г. Өгсөн мэдээлэлд үндэслэн давсыг цэвэрлэх тохирох арга техникийг дэвшүүлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.3.1г-ээс үзнэ.

10.3.1д*. Тунадасжих урвалаар уусдаггүй давсыг гарган авах аргыг тодорхойлох

Хартугалга (II)-ны хлорид, иодид ба барийн сульфатаас давс гарган туршилтаар өргөжүүлнэ. Энэ сэдвийг 8-р ангид үзсэн давс гаргах аргуудыг сэргээн сануулна. Тунадасжих урвалаар давс гаргах аргачлалыг бүдүүвчээр илэрхийлнэ. Тунадасжих урвалыг ямар ионыг танихад хэрэглэх боломжтой тухай ярилцана. Уусдаг, уусдаггүй давс сонгон авч хамгийн тохиромжтой гарган авах аргыг тодорхойлж, нөлөөлөх хүчин зүйлсийг хэлэлцэнэ.

Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Шилэн сав, шүүлтүүр, шүүлтүүрийн цаас Бодис, урвалж: Барийн хлорид, натрийн сульфат, нэрсэн ус, хар тугалганы нитрат, давсны хүчил

10.3.1е*. Бодисын гарц ба цэвэршилтийн зэргийг тооцоолох

Өмнөх сэдвээр бодисын цэвэршилтийн зэргийн талаар судалсан байгаа. Туршилтаар гарган авсан бодис нь урвалын тэгшитгэлээр тооцоолсноос үргэлж бага гардаг шалтгаан (урвал эцсээ хүртэл явагддаггүй, жигнэх үед алдаа гарах, туршилтын үеийн бусад алдаа)-ыг тодорхойлна. Энгийн халах урвалын жишээн дээр бүтээгдэхүүний гарцыг тооцоолно. Бодисын бохирдол, бохирдлын шалтгааныг тайлбарлаж, бодисын цэвэршилтийн зэргийг жишээ (тодорхой масстай эх бодисоос титрлэлтийн аргаар гарган авсан бүтээгдэхүүний массыг тооцоолох)-ээр тогтоох даалгавар хийнэ.

http://www.rjclarkson.demon.co.uk/junior/junior2.ht

m#amount - percent yield

http://www.rjclarkson.demon.co.uk/junior/junior2.ht

m#amount - purity

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Бохирдолт болон цэвэршилтийн зэргийг тодорхойлохын ач холбогдлын талаар хэлэлцэнэ. Энэ ангийн хөтөлбөрийн хроматограф сэдэвтэй холбогдоно.

10.3.1ж*. Бодисын хялбар ба молекулын томьёог тооцоолох

Органик биш том молекул (жишээлбэл, P4O10) нь энгийн молекулуудаас бүрдэхийг тайлбарлаж, бодисын хялбар томьёо нь тэдгээрийн атомуудын хамгийн бага бүхэл тоон харьцаагаар үүсдэг гэдгийг тодорхойлно. Бодисын молекул массаас уламжлалт арга (9-р ангид үзсэн)-аар молекул томьёог тогтооно. Магнийн ороомог утсыг бүрэн шатаах туршилтыг явуулж, магни болон үүссэн магнийн оксидийн массыг техник жингээр хэмжин оксидын молекул томьёог тооцоолох даалгавар хийнэ. Гидратжсан давс буюу талстгидрат дахь давс, усны масс, тоо хэмжээнээс гидратжсан давсны томьёог гаргана. Энд хялбар ба молекулын томьёогоор илэрхийлэгдэх бодисын массыг тооцоолох шаардлагатай тул томьёоны масс нэр томьёог ерөнхийлөн хэрэглэдэг. Томьёоны масс (formula mass) гэдэг нь химийн томьёон дахь бүх атомуудын массын нийлбэр буюу хялбар томьёоны масс юм.

Шил сав, багаж төхөөрөмж: шилэн сав, шаазан аяга, техник жин, кальк цаас, Халаагуур Бодис, урвалж: Магни http://www.rjclarkson.demon.co.uk/junior/junior2.htm#amount - adv calc

10.3.2а. Урвалд оролцож байгаа хийн масс, эзлэхүүнийг тооцоолох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.3.2а-аас үзнэ.

10.3.2б. Уусмал, уусмалын концентрац (г·дм-3, моль·дм-

3)-ыг тооцоолох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.3.2б-ээс үзнэ.

Тооцоолох аргын зөвөлгөөг үзэх хаяг: http://science.widener.edu/svb/pset/stoichio.html

10.3.2в*. Бодисын уусах чанар (г/100 г, моль·л-1)-ыг тодорхойлох, тооцоолох

9-р ангидаа өгсөн температурт 100 г эсвэл 1 л уусгагчид уусаж, ханасан уусмал үүсгэж буй бодисын масс, тоо хэмжээг тэр бодисын уусах чанар гэдэг, тухайн бодисын усанд уусах чанарын нэгжийг г/100 г ус хэмээн тэмдэглэдэг зэргээр уусах чанар ойлголттой анх товч танилцсан байгаа. Мөн уусах чанарын хүснэгт, уусах чанарын муруйг ашиглах дасгал ажилласан байгаа. Энэ мэдлэгийг сэргээн сануулна. Уусах чанарыг шилжүүлэгч

фактортай адилаар х г давс

100 г ус эсвэл

х моль давс

1 л ус гэсэн хэлбэрээр

илэрхийлж өгвөл сурагчид уусах чанар нь молийн

концентрац (х моль давс

1 л уусмал)-аас ямар ялгаатай болохыг харж

чадна. Өгсөн температурт бодисын уусах чанар, уусмалын концентрацыг олох тооцоот бодлого бодож, туршилтаар бодисын уусах чанарыг тодорхойлах дадлага ажил хийлгэж гүн бат мэдлэг олгохыг зориорой. Янз бүрийн давс өгч тасалгааны температурт усанд уусах, үл уусах эсэхийг туршиж болох юм. Дараах давсыг сонгон авах боломжтой: Натри, кали, аммоны ион агуулсан давсууд ихэвчлэн уусдаг, түгээмэл нитратууд уусдаг, кальцийн сульфат (уусдаг), барийн сульфат (үл уусдаг), аммоны карбонат (уусдаг).

Түгээмэл давсны уусах чанарын лавлах хүснэгт: http://study.com/academy/lesson/solubility-of-common-salts-predicting-reaction-outcomes.html Уусах чанарын муруй: http://chem-guide.blogspot.com/2010/04/solubility-and-solubility-curve-and-its.html; http://study.com/academy/lesson/solubility-and-

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

Зэсийн байван зэрэг давсыг авч уусах чанарыг тодорхойлох туршилт явуулах боломжтой (100 г усанд уусах чанарыг тодорхойлоход цаг их зарцуулах тул усны хэмжээг багасгаж аваад туршиж болно. Тооцоог 100 г руу шилжүүлж тодорхойлно. Усанд давсаа бага багаар жинлэж хийнэ). Өгсөн давсны уусах чанар температураас хамаарах үзэгдлийг туршина. Ингэхдээ тасалгааны температурт уусахгүй байсан зарим давс халаахад уусаж байгааг харуулна. Мөн тодорхой температурт байгаа уусмалыг тодорхой градусаар хөргөхөд талстжиж буух давсны массыг тооцоолох боломжтой. Уусах чанарын муруйг бэлэн өгөхөөс гадна янз бүрийн температурт түгээмэл давсны уусах чанарын өгөгдлийг өгч сурагчид график байгуулах даалгавар ажиллах боломжтой (Лавлах хүснэгт ашиглаарай). Боломжтой бол тодорхой давс (KNO3 зэрэг)-ны уусах чанар температураас хамаарах хамаарлыг туршуулж, уусах чанарын графикийг сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулах боломжтой. Туршилт хийхэд хугацаа орох хэдий ч хамгийн сайн арга болно. Уусах чанарын муруйн графикийг ашиглах дасгал ажиллана. Жишээ: 38oC-т зэсийн сульфат (CuSO4)-ын уусах чанар нь 100 г усанд 28 г усгүй давс ууссан байна. 84оС-т калийн сульфат (K2SO4), 100 г усанд 22 г давс ууссан байна гэх мэт. Хий байдалтай бодисын уусах чанар температураас мөн адил хамаарах уу? гэсэн дээд түвшний асуултаар сурагчдын сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлж болно.

solubility-curves.html

Solubility Curve Lab.doc калийн нитратын уусах чанарыг температураас хамааруулан судлах туршилтын аргачлал, тооцоо бий.

Chemistry Lab: Solubility Curve for Potassium Nitrate нэрээр хайвал туршилтын видео бий. Уусах чанар концентрацаас хамаарах хамаарал http://sites.chem.colostate.edu/diverdi/all_courses/CRC%20reference%20data/solubility%20of%20inorganic%20compounds.pdf

10.4. Ион ба хийг таних арга

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.4.а. Усан

уусмал дахь хөнгөнцагаан, аммони, кальци, зэс (II), төмөр (II), төмөр (III) болон цайр зэрэг катионыг чанарын урвалд үндэслэн таних урвалыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.4.1а, б-ээс үзнэ. Өмнөх “Давс гарган авах, цэвэрлэх арга” бүлгийг судлах явцад туршилтаар гарган авсан давсыг танихын тулд уусмалд агуулагдаж буй ионыг илрүүлэх туршилтыг хийж гүйцэтгэж болно. (Мөн өмнөх ангиудад үзсэн арга болох универсал индикатор ашиглан урвалын өмнөх болон дараах уусмалын орчныг тодорхойлж, өөрчлөлтөд үндэслэн урвал явагдсан эсэхийг баталгаажуулж болно.)

Анион, катион таних арга:

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.4.б. Усан уусмал дахь карбонат, хлорид, иодид, нитрат, сульфат зэрэг анионыг чанарын урвалд үндэслэн таних урвалыг тодорхойлох

10.4.в. Аммиак,

нүүрстөрөгч (IV)-ийн оксид, хлор, устөрөгч, хүчилтөрөгч зэрэг түгээмэл хэрэглэгддэг хийг таних

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.4.1в-ээс үзнэ. Өмнөх ангиудад бид усыг түрүүлэх аргаар хийг хураан авах аргатай танилцаж байсан бол энэ удаад агаарыг түрүүлэх аргатай шинээр танилцаж байна. Энэ аргаар хийг хураах үед тухайн хий нь агаараас хүнд үед хуруу шилний амсарыг дээш нь, хөнгөн үед доош нь харуулж байгаа болохыг ойлгуулах нь чухал юм.

Хий хураах багаж Аммиак, хлор, лакмусын цаас, шохойн ус

10.4.г.

CoCl2, CuSO4-

ийг ашиглан

өнгөний

өөрчлөлтөөр

усыг таних

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.4.1г-ээс үзнэ.

CoCl2, CuSO4-ийн уусмал

ФИЗИК ХИМИ

10.5. Урвалын хурд

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.5а. Урвалын хурдад концентрац, гадаргуугийн хэмжээ, катализатор болон температурын үзүүлэх нөлөөг мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.5а-аас үзнэ. Катализатор нь үйлдвэрлэлийн процессыг эдийн засгийн хувьд илүү үр ашигтай болгодог гэсэн концепцийг бариулахад анхаарна. Биологийн катализатор болох энзим нь урвалын хурдыг хурдасгадаг шалтгааныг нь түлхүүр цоожны механизмаар тайлбарлана. Мөн ердийн катализатороос ялгах онцлог шинжийг тодорхойлохын тулд урвалын хурдад катализаторын үзүүлэх нөлөөг энзим ашиглан судлах туршилтыг урвалын орчны температурыг ихэсгэн харьцуулах нь зүйтэй. Ингэснээр биологийн катализатор нь нам температурт илүү сайн үйлчилдэг бөгөөд өндөр температурт амархан задардаг болохыг сурагчдад ойлгох боломжтой. Улмаар энзим нь уураг учир өндөр температурт денатурацид орж бүтöээ алдсанаар

- Том молекулт нүүрсустөрөгчдийг крекингэд оруулж бага молекулт нүүрсустөрөгч гаргахад хэрэглэх цеолит эрдэс - Ихэнх полимерийг гарган авдаг катализаторууд

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

тухайн урвалыг хурдасгаж чадахгүйд хүрдэг болохыг ойлгуулахад чиглүүлсэн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах хэрэгтэй

10.5б. Туршилтын үр дүнг ашиглан урвалын хурдыг олох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.5б-ээс үзнэ.

10.5в*. Урвалын хурдад гэрлийн үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

Урвалын хурдад гэрлийн үзүүлэх нөлөөг тодорхойлохдоо шууд утгаараа гэрэл (үзэгдэх эсвэл хэт ягаан) катализатор биш бөгөөд фотоны энергийн нөлөөгөөр химийн өөрчлөлт явагддаг. Харин фотон катализатор шиг дахин чөлөөлөгдөхгүй болохыг ойлгох нь чухал юм. Мөн гэрлийн нөлөөгөөр явагдах хэд хэдэн химийн урвалын жишээг танилцуулж болно. Үүнд: Байгальд явагдах фотохимийн урвал болох фотосинтезийн үзэгдэл, фото зурагт ашигладаг мөнгөний давсны гэрлийн нөлөөгөөр мөнгө үүсгэн ангижрах урвал. Байгальд явагдах фотохимийн урвалаар фотосинтезийн үзэгдлийг жишээлэн авахдаа фотосинтезийн хурдад нөлөөлөх гол гурван хүчин зүйл болох гэрэл, температур, нүүрсхүчлийн хийн талаар эхлээд авч үзэх нь зүйтэй (биологийн хичээлийн фотосинтез сэдэвтэй холбоно.). Улмаар фотосинтезийн хурдад гэрлийн үзүүлэх нөлөөг турших туршилт зохион байгуулж, хэмжилтийн үр дүнгээр график байгуулж тайлбарлана. Фотосинтезийн хурдад хлорофилийн концентрац, ус, бохирдол зэрэг бусад хүчин зүйлс мөн нөлөөлөхийг дурдах нь зүйтэй. Фото зурагт ашигладаг мөнгөний давсны гэрлийн нөлөөгөөр мөнгө үүсгэн ангижрах урвалыг жишээлэн авахдаа мөнгөний хлорид (AgCl), мөнгөний бромид (AgBr), мөнгөний иодид (AgI) бүгд гэрэлд тогтворгүй буюу амархан задардаг онцлог шинжтэй болохыг ойлгох нь чухал. Улмаар мөнгөний галогенидыг янз бүрийн фото хальс үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг болохыг хэлнэ. Гэрлийн нөлөөгөөр явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичиж болно. Үүнд: Гэрлийн цацраг зургийн хальсанд тусахад давсны мөнгөний ион ангижирч мөнгө үүснэ: Ag++ e-→Ag° (X галогены атом: Cl, Br, I) Харин галид ион исэлдэж электроноо алдаж галогены молекулд хувирна: 2X-→X2°+ 2e- Гэрлийн нөлөөгөөр явагдсан химийн урвалын тэгшитгэл: 2AgX→2Ag + X2

Фотохимийн урвалын жишээ: http://www.thebigger.com/chemistry/chemical-kinetics/define-photochemical-reactions-with-example/ Фотосинтезийн процес, мөнгөний давсны ангижрах урвалд гэрлийн үзүүлэх нөлөө: http://www.docbrown.info/page03/3_31rates3f.htm Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Хуруу шил, шилэн аяга, гэрлийн үүсвэр, термометр, цаасны хавчаар, метр

10.6. Эргэх урвал

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.6а.

Гидратжисан давсны уусах жишээн дээр нөхцлийг

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.6а-аас үзнэ. Массын зөрүүгээр ууршсан усны массыг тооцоолон, 10-р ангийн 1-р улиралд үзсэн “Моль” сэдэвтэй холбон онолын

Цусны улаан бөөмөн дэх гемоглобины жишээ: (https://www.yout

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

өөрчилснөөр зарим химийн урвал эргэн явагддаг болохыг тодорхойлох

утгатай харьцуулж, гидратжих үзэгдлийн гарцыг тооцоолох, бүтээгдэхүүний масс, молийн тооцоот бодлого бодож болно.

ube.com/ watch?v=WXOBJEXxNEo).

10.6б* Химийн тэнцвэрийн концепцийг учирлан тайлбарлах

Шулуун ба эргэх урвалын хурдтай холбон химийн тэнцвэр ухагдахууныг шинээр оруулна. Энэ хэсгийг эргэх урвал санааг ойлгуулсны дараа буюу Габерийн процессийг тайлбарлахаас өмнө орох нь тохиромжтой. Химийн тэнцвэр, түүний динамик төрхийг тодорхойлж, 6а суралцахуйн зорилтын үйл ажиллагаанд дурьдсан туршилтаар дараах 2 гол санааг ойлгох нь зүйтэй. Үүнд: 1. Химийн тэнцвэр тогтсон үед урвалын холимогт

байгаа бодисуудын концентрац өөрчлөгдөхгүй, тогтмол байдаг гэсэн санаа

2. Химийн тэнцвэр тогтсон системд гаднаас ямар нэг хүчээр үйлчлэхэд тэр хүчийг бууруулах чиг рүү тэнцвэр шилждэг санаа. Өөрөөр хэлбэл, Ле-Шатальен зарчмын гол санаа

Химийн тэнцвэрийг урсдаг шатаар зүйрлэн тайлбарлаж болох ба дараах тохиолдлуудаар хүчил ба суурийн нөлөөг үзүүлэх туршилтаар харуулан тайлбарлах боломжтой. - Метилоранж индикатор - Натрийн хромат/натрийн дихроматын тэнцвэр - Иодид/иодын тэнцвэр

Модуль I, 39-40 тал Химийн тэнцвэрийн талаар www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa/chemreac/reversiblereacrev1.shtml Туршилтын хэрэглэгдэхүүн - Давсны хүчил - Натрийн гидроксид - Метилоранж - Натрийн хромат - Натрийн дихромат - Калийн иодид - Иод - Шилэн аяга - Дусаагуур

10.6в*. Эргэх урвалд температур, даралт, концентрац зэрэг хүчин зүйлийн үзүүлэх нөлөөг урьдчилан хэлэх

Сурагчдыг багт хуваан урвалын хурдыг харьцуулсан өгөгдлөөс бүтээгдэхүүний гарцыг, урвал явуулж буй нөхцөлөөс хамааруулан гаргасан өгөгдлөөс гарцыг задлан шинжлүүлж, урвалыг хамгийн бүтээмжтэй, үр ашигтай явуулахын тулд эргэх урвал эсвэл тэнцвэрийг шилжүүлэх урвалын нөхцөлийг урьдчилан хэлэх үйл ажиллагааг задлан шинжилнэ. Эргэх урвалд концентрацын үзүүлэх нөлөөг хлор/иодын монохлоридын тэнцвэрээр жишээлэн үзүүлэх туршилтаар харуулж болно. Хлор хийтэй ажиллаж байгаа тул татах шүүгээнд туршилтыг явуулах шаардлагатайг анхаарна уу. Түүнчлэн хлорыг илүүдэл хэмжээгээр нэмбэл иодын трихлорид үүсэх тул хлор хийг тохирох хэмжээгээр нэмэх нь зүйтэй. Үүний тулд багш өмнө нь туршиж үзсэн байх шаардлагатай. Эргэх урвалд даралт, температурын үзүүлэх нөлөөг Габерийн (энэ анги, 6г зорилт), Контактын (11-р анги, 10.1в зорилт) процессоор жишээлэн урвалын хурд, гарцад даралт, температур, катализатор хэрхэн нөлөөлж байгааг график, зураг, бүдүүвч дээр тайлбарлах боломжтой. Хичээлийг эдгээр суралцахуйн зорилтууд хамтдаа, эсвэл сэргээн сануулах байдлаар хавсарч хэрэгжүүлж болох юм. Энд эцэст нь урвалыг кинетикийн хувьд, тэнцвэрийн хувьд хэрхэн удирдан жолоодож болох вэ? гэдгийг сурагчид ухаарсан байх ёстой. Энэ хэсэгт дараах асуудлуудыг заавал тусгахыг

Модуль I, 39-40 тал Эргэх урвалд нөлөөлөх хүчин зүйл http://4o1chemisfun.wikispaces.com/Reversible+Reactions Туршилтын хэрэглэгдэхүүн - Хлор (эх бодисоос гарган авах) - Иод - Хий дамжуулах хоолой - Хуруу шил Габерийн процесс https://www.youtube.com/watch?v=NWhZ77Qm5y4

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

зориорой (6г зорилтыг харах). Үүнд: - Температурыг ихэсгэснээр урвал хурдан явах боловч энергийн зарцуулалт ихэссэнээр бүтээгдэхүүний өртөг нэмэгддэг. Гэхдээ температурыг ихэсгэснээс экзотермийн урвалын хувьд бүтээгдэхүүний гарц буурч, эндотермийн урвалын хувьд нэмэгддэг. - Даралтыг ихэсгэснээр урвал хурдан явах боловч энергийн зарцуулалт ихэссэнээр бүтээгдэхүүн, үйлдвэрийн багаж төхөөрөмжийн өртөг нэмэгддэг. Бүтээгдэхүүний гарц нь урвалд оролцож буй хий бодисын молийн тооноос хамаарч өөрчлөгддөг. - Урвалд катализатор хэрэглэснээр энергийн зарцуулалт буурч, урвал хурдан явах тул эдийн засгийн ашигтай, түлшний зарцуулалт буурдаг. Дээрх хэлэлцүүлгээс сурагчид гарцыг нэмэгдүүлэх болон бүтээгдэхүүний өртөг нэмэгдэх нөхцөлийг судлан хамгийн тохиромжтой нөхцөлийг гаргадаг болохыг ойлгоно. Ингэснээр урвалын хурд ба тэнцвэрт үзүүлэх хүчин зүйлийн нөлөөг ялган танидаг болно. Ялгааг харуулахын тулд бүдүүвч, хүснэгт ашиглаж болно. Энэ хэсгийн бататгал болгон бүтээгдэхүүний гарц, химийн тэнцвэрт даралт, концентрац, температур, катализатор хэрхэн нөлөөлдөгийг дасгал, график, бүдүүвч ашиглан идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж болно. Гэхдээ химийн тэнцвэрт температурын үзүүлэх нөлөөг “Температурыг ихэсгэснээр дулаан авах буюу эндотермийн урвалын чиглэл рүү тэнцвэр шилжинэ.” гэсэн байдлаар өгөх нь зүйтэй. Энэ хэсэг нь 9-р ангид үзсэн урвалын дулаан бүлэгтэй холбогдоно.

Контактын процесс https://www.youtube.com/watch?v=6EoUf8Jiy1o Химийн тэнцвэрт нөлөөлөх хүчин зүйл https://www.youtube.com/watch?v=BPDkl92NCUs

10.6г. Устөрөгч ба азотыг гарган авах түүхий эд (нүүрсустөрөгч, усны уур, агаар) болон Габерийн процессоор аммиакийг гарган авах үйлдвэрийн үндсэн нөхцөлийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.6г-ээс үзнэ. Габерийн процессийн нөхцөлийг өөрчлөх нь тэнцвэрт хэрхэн нөлөөлөхийг тодорхойлуулах, өмнөх зорилтоор гаргуулсан Ле-Шатальен зарчмын санааг хэрэглэх боломжтой. 1-р улиралд моль сэдэв, 9-р ангид органик химийн хэсэг дээр урвалын гарц тооцоолох энгийн тооцоо орсон тул аммиак гарган авах урвалын хувьд масс, моль болон хийн эзэлхүүнийг ашиглан бүтээгдэхүүний масс, гарцыг тооцоолох дасгал ажиллах боломжтой. Бодлогыг тайлбарлаж өгөхдөө пропорцоор бодуулахаас зайлсхийх нь зүйтэй. Жишээлбэл: Аммиак гарган авах урвалын тэгшитгэл ашиглан масс, эзэлхүүний тооцоог хийнэ (10-р анги, Моль).

Аммиак гарган авах видео www.rsc.org/Education/Teachers/Resources/Alchemy/ Габерийн процесс http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa_pre_2011/chemreac/energychangesrev3.shtml

10.7. Электрохими

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.7а. Химийн

холбоонд үндэслэн зэс, хөнгөнцагааныг цахилгаан

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7а-аас үзнэ.

Цахилгаан дамжуулалтыг хэмжих https://www.teachengineering.org

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

дамжуулагч, хуванцар, керамикийг тусгаарлагч материал болгон ашигладаг шалтгааныг тодорхойлох

/view_activity.php?url=collection/cub_/activities/cub_electricity/cub_electricity_lesson04_activity1.xml

10.7б. Хялбар цахилгаан химийн хэлхээнээс цахилгааны энерги гарган авахыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7б-ээс үзнэ.

Хялбар цахилгаан хэлхээ болох батарей: http://www.docbrown.info/page01/ExIndChem/electrochemistry10.htm

10.7в. Тодорхой жишээ (хайлмал хартугалга (II)-ны иодид, концентрацтай давсны хүчлийн уусмал)-ээр хайлмал ба усан орчин дахь ион, тэдгээрийн инертэн электрод (платин, бал чулуун) дээр явагдах урвалаар электролиз, үүсэх бүтээгдэхүүнийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7в-ээс үзнэ.

Цахилгаан гүйдлийн нөлөөгөөр усан уусмал дахь ионы хөдөлгөөний чиглэл (https://www.youtube.com/watch?v=nQ3V6N6EzYM). Уусмалын цахилгаан дамжуулалт https://www.youtube.com/watch?v=4WillWjxRWw

10.7г. Бинар нэгдлийн хайлмалын электролизийн бүтээгдэхүүнийг таамаглах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7г-ээс үзнэ.

Хар тугалганы бромидын хайлмалын электролизhttps://www.youtube.com/electrolysis

10.7д. Металлыг цахилгаанаар бүрэх аргыг коррозоос хамгаалах аргаар жишээлэн тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7е-ээс үзнэ.

Машины эд ангийг цахилгаанаар бүрэх https://www.youtube.com/watch?v=7xhlRSWmhwA

10.7е. Хайлмал

криолит дахь цэвэр

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.7е-ээс үзнэ.

http://www.docbrown.info/page04/Mextractb.htm

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

хөнгөнцагааны оксидоос хөнгөнцагааныг, натрийн хлоридын концентрацтай уусмалаас хлор, натрийн гидроксид гарган авах үйлдвэрлэлийг тодорхойлох

https://www.youtube.com/watch?v=QJFEXgCj7_A https://www.youtube.com/watch?v=1FDzt5VP50c http://www.essentialchemicalindustry.org/chemicals/chlorine.html

10.7ж*. Электролизоор катод дээр металл юмуу устөрөгч, анод дээр металл биш (устөрөгчөөс бусад) үүсдэг ерөнхий зарчмыг томьёолох

Үүнийг 10.7д суралцахуйн зорилтуудыг хамтад хэрэгжүүлбэл тохиромжтой бөгөөд 8-р ангийн “Металлын идэвхийн эгнээ” сэдэв дээр тулгуурлан заагдана. Электролиз нь хайлмалаас гадна шингэрүүлсэн усан уусмал буюу туйлтай усны молекул орчинд ялгаатай явагддаг болохыг таниулна. Үүний тулд хүчилтөрөгчгүй хүчлийн давсны усан уусмалын электролизоор электрод дээр үүсэх бүтээгдэхүүнийг тодорхойлохдоо 8-р ангид үзсэн металлын идэвхийн эгнээнд үндэслэх ба сурагчдаар шингэрүүлсэн усан уусмалын авсан үед электрод орчимд ямар жижиг хэсгүүд байх вэ гэж асуулт тавьж ярилцана. Эндээс катодын орчимд уусмал дахь катионоос гадна усны молекул эерэг туйлаараа татагдана гэдгийг гаргуулахад чиглэгдсэн асуулт тавина. Дараа нь шингэрүүлсэн давсны хүчил ба натрийн хлоридын усан уусмалын электролизийг инертэн электрод (платин, бал чулуун)-той үед явуулахад катод дээр металлын катион биш устөрөгчийн хий ангижирч, анод дээр үүсэх бүээгдэхүүний талаар 7к суралцахуйн зорилт дээр үзэж байгаа учир харна уу. Катодын орчимд фенолфталейн индикаторын уусмалаас дусааж өнгөний өөрчлөлтөөр нь ямар бүтээгдэхүүн үүсэж байгааг таних боломжтойг 10-р ангийн ион ба хийг таних сэдэвтэй холбож сэргээн сануулаарай.

2H2O(ш) + 2e−→ Н2(х) + 2HО- ZnCl2, CuCl2 NiSO4гэх мэт электролитын усан уусмалын электролизоор электрод дээр ямар бүтээгдэхүүн үүсэх, уусмалын орчинг таамаглах, таамаглалыг туршилтаар шалгах, урвалын тэгшитгэлийг бичиж батлах зэргээр сурагчдыг хөгжүүлэх боломжийг багш эрэлхийлэх хэрэгтэй. Санамж: Металлын идэвхийн эгнээнд идэвх өндөр (хөнгөнцагаанаас өмнө байрлах)-тэй металлуудын давсны усан уусмалын электролизоор катод дээр усны задрах урвал буюу усны молекул ангижирдаг. Үүний мөн чанарын талаар 12-р ангид үзэх ангижрах стандарт потенциалаар дэлгэрүүлэн тайлбарлагдана.

Модуль I, 40-41 тал https://www.youtube.com/watch?v=0HaseTgCPOk

10.7з*. Электрод, электролитийн төрлөөс хамааруулан электролизийн бүтээгдэхүүнийг тогтоох

Галидын ион агуулаагүй усан уусмалын электролизоор анод дээр хүчилтөрөгчийн хий ялгардаг болохыг сульфат, нитратын давс авч инертэн электродтой электролизыг явуулж, анод дээр үүсэх бүтээгдэхүүнийг хураан авч цогшсон зомгол оруулах замаар ямар хий үүсэж байгааг танина. Энд усан уусмал дахь усны электролизоор хүчилтөрөгчийн хий ялгарах хагас урвалын тэгшитгэлийг дараах хэлбэрээр бичнэ.

2H2O(ш) → O2(х) + 4H+ + 4e−

Модуль I, 40-41 тал https://www.youtube.com/watch?v=Q62UfP-ZADY https://www.youtube.com/watch?

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

Бид өмнө нь электролизийг инертэн электрод (платин, бал чулуун)-той явуулж байсан тэгвэл үүний оронд металлыг электрод болгон ашигласан тохиолдолд анод дээр ямар хувирал явагдах бол гэсэн асуулт тавих замаар таамаглал дэвшүүлэн ярилцлага өрнүүлэх боломжтой. Эндээс анодын уусалт явагдана гэдгийг гаргаж ирэхгүй ч гэсэн инертэн электрод гэдгийг ухаарч ойлгосон байх хэрэгтэй. Харин металл буюу уусдаг электрод авахад металлын исэлдэх урвал явагдахыг туршилт хийж, үүсэх бүтээгдэхүүнийг чанарын хувьд танина. Үүний тулд бал чулуун болон зэс электрод ашиглан зэс (II)-ийн сульфатын усан уусмалын электролизыг явуулж харьцуулах ба эндээс электродын төрлөөс хамааран анод дээр явагдах үзэгдлийн ялгааг тайлбарлана. Уусдаггүй электродтой үед анод дээр хүчилтөрөгчийн хий ялгарах бол уусдаг электрод ашигласан тохиолдолд анодын уусалт явагдах буюу зэсийн исэлдэх процесс явагдана. Анодын уусах процессыг ашиглан металлыг маш цэврээр гарган авахад ашигладаг талаар асуултаар хөгжүүлэхэд чиглүүлээрэй. Орхон аймаг дахь “Эрдмин” үйлдвэрийн жишээн дээр катодын зэс гарган авахад хайлмал болон усан уусмалын аль аргыг ашиглан явуулж байгаа талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх замаар цэвэр зэс гарган авах арга, явагдах урвалын тэгшитгэл бичиж тайлбарлана.

v=_guay80X0hs

10.7з*. Шингэрүүлсэн, концентрацтай галидын усан уусмалын бүтээгдэхүүнийг таамаглах

Энэхүү суралцахуйн зорилт нь дангаараа биш, 7з суралцахуйн зорилттой хамт хэрэгжүүлэх боломжтой. Концентрацтай галидын усан уусмалын үед галоген ялгардаг болохыг өмнө үзсэн бол шингэрүүлсэн усан уусмалын үед анод дээр ямар бодис үүсэхийг таамаглаж, дараа нь концентарцтай болон шингэрүүлсэн устөрөгчийн хлоридын хүчлийн уусмалын электролизыг явуулж ажиглана. Эндээс шингэрүүлсэн устөрөгчийн хлоридын усан уусмалаар хүчилтөрөгчийн хий ялгардаг болохыг тайлбарлана. Энэхүү үйл ажиллагааг явуулсны дараа бинар электролитын хайлмал, усан уусмал (концентрац боон шингэрүүлсэн)-ын электролизоор катод, аноддээр үүсэх бүтээглэхүүнийг дараах хүснэгтээр нэгтгэн дүгнэхийг зориорой. NaCl-ийн хувьд:

электрод Хайлмал Өтгөрүүлсэн Сулруулсан

Катод дээр Na H2 H2

Анод дээр Cl2 Cl2 O2

Модуль I, 40-41 тал

10.7к*.

Цахилгааныг гарган авах зорилгоор түлшний элементэд устөрөгчийг түлш болгон хэрэглэдэг болохыг тодорхойлох

9-р ангийн химийн урвалын дулаан сэдэв дээр устөрөгчийг түлш болгон хэрэглэдэг, экзотермийн урвал болох тухай судалсан. Устөрөгчийн шаталтаар үүсэх энерги болон хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөг харьцуулан дүгнэлт гаргахаас гадна устөрөгчийн түлшний давуу болон дутагдалтай талыг сурагчдаар гаргана. Энгийн багаж, хэрэгсэл ашиглан усны электролизыг явуулж, катод, анод дээр ялгарсан хийг таних (10-р анги, Ион ба хийг таних дэд бүлэг), эзэлхүүний харьцааг тодорхойлох туршилтыг хийж үзүүлэх боломжтой (холбоосыг харна уу). Электрод дээр явагдах хагас урвалын тэгшитгэл, электролизын тэгшитгэлийг

Устөрөгчийн түлшний элементээс цахилгааны энерги гаргах сонирхолтой туршилт https://www.youtube.com/watch?v=ifzcPyqWITE Устөрөгчийн түлшний

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

бичнэ. Энэ үзүүлэх туршилтаар сурагчдад хийн төлөвт явагдаж буй урвалын хувьд хийн эзэлхүүний бүхэл тоон харьцаа нь урвалын тэгшитгэл дэх стехиометрийн коэффициентийг илэрхийлдэг болохыг тайлбарлаж, нэгтгэн дүгнэж сэргээн сануулах нь зүйтэй (9-р ангийн Химийн элемент, нэгдэл, холимог сэдэвтэй холбогдоно). Цэвэр ус нь сул электролит учраас бага хэмжээний хүхрийн хүчлийн шингэрүүлсэн уусмал нэмж усны электролизийг явуулдаг. Сурагчдаас яагаад хүхрийн хүчил нэмдэг вэ? Нэмэхгүй бол электролиз явагдах уу? гэх зэргээр асууж дээд эрэмбийн бодох чадварыг хөгжүүлэхийг зориорой. Устөрөгчийг түлш болгон хэрэглэхийн дараах давуу, сул талыг уламжлалт түлштэй харьцуулан ангид хэлэлцэхийг зориорой. - Хүрээлэн буй орчинд хоргүй (дэлхийн дулааралд нөлөөлөхгүй) - Түлшний элементийн бүтээмж өндөр - Устөрөгчийг шахаж шингэрүүлэх ба хадгалалт, тээвэрлэлтийн онцгой нөхцөл шаардана. - Устөрөгчийн түлшний элемент нь нам температурт ажиллахгүй, үргэлж өндөр үнэтэй платиныг катализатор болгон хэрэглэдэг гэх мэт

элементийн ажиллах зарчим https://www.youtube.com/watch?v=imV_ufIzxPY Устөрөгчийн түлшний элементийн талаар хэлэлцүүлгийн санаа https://www.youtube.com/watch?v=Tk_iIzOUjTU

ОРГАНИК БИШ ХИМИ

10.8. Металл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.8.1а Металлын физикийн, химийн шинж чанарыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.1а-аас үзнэ.

http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/listing?searchtext=&fcategory=all&filter=all&reference=nuffpract&Keyword=KCN00000009

10.8.1б*. Усан уусмал дахь металлын ион ба оксидын урвалд үндэслэн металлаас катион үүсгэх хандлагаар нь металлын идэвхийн эгнээг тодорхойлох

Металл магни, цайр, төмөр, зэсийг тэдгээрийн ионыг агуулсан усан уусмалтай харилцан үйлчлэх урвалыг туршина. Урвалыг татах шүүгээнд явуулна. Туршилтад хөнгөнцагаан, хартугалга, никель, цагаантугалга, мөнгө зэрэг металлуудыг нэмэлтээр авч ашиглах боломжтой. Термитийн урвал буюу хөнгөнцагаан төмөр (III)-ийн оксидтой харилцан үйлчлэх урвалыг үзүүлэх туршилтаар хийх боломжтой. Энэ нь 9-р ангийн Агаар ба ус бүлэгтэй холбогдоно.

http://www.creative-chemistry.org.uk/gcse/documents/Module5/N-m05-03.pdf http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/listing?searchtext=&fcategory=all&filter=all&reference=nuffpract&Keyword=KCN00000009

10.8.2а.

Металлын идэвхийн эгнээг

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.2а-аас үзнэ.

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

ашиглан хүдрээс металлыг гарган авах аргыг тайлбарлах

/aqa_pre_2011/rocks/metalsrev1.shtml

10.8.2б. Гематит (Fe2O3 агуулсан байгалийн эрдэс)-аас төмрийг гарган авах экстракцийн аргыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.2б-ээс үзнэ.

Төмөр гарган авах арга: http://www.123rf.com/photo_32829173_stock-vector-illustration-of-the-blast-furnace-for-the-smelting-of-iron-ore.html

10.8.2в. Цайрын

хуурмаг (ZnS агуулсан байгалийн эрдэс)-аас цайрыг гарган авах экстракцын аргыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.2в-ээс үзнэ. -

Цайр үйлдвэрлэлийн түүх: http://www.zincworld.org/ http://www.anl.gov/education/learning-center/classroom-resources http://notes.tyrocity.com/extraction-of-zinc-from-zinc-blende/

10.8.2г* Өгсөн металлын гидроксид, нитратын дулааны задралыг тодорхойлох

Химийн урвалын энэ төрлийг дулааны задрал гэж нэрлэдэг болохыг хэлж өгнө. Кальци, зэс (II), төмөр (II), төмөр (III), магни, кали, натри, цайр зэрэг металлын гидроксид, нитратын дулааны задралыг туршилтаар үзүүлнэ. Боломжгүй бол видео бичлэг ашиглах боломжтой. Туршилтаас дараах дүгнэлтүүдийг гаргуулахыг зорих нь зүйтэй: - Ихэнх металлын гидроксид халаахад металлын оксид, ус

үүсгэн задардаг. - Ихэнх металлын нитрат нитрит ба хүчилтөрөгч юмуу

металлын оксид, азот(IV)-ын диоксид, хүчилтөрөгч үүсгэн задардаг.

- Хэдийчинээ идэвхтэй металл байна төдийчинээ тогтвортой гидроксид, нитрат үүсгэдэг.

https://www.youtube.com/watch?v=PmNRFl-1mOs

10.8.3а. Металлыг хайлш хийхэд хэрэглэдэг шалтгааныг учирлан тайлбарлах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.3а-аас үзнэ.

Хайлшийн тухай мэдээлэл http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/16plus/steelch2pg5.html

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүү

н

10.8.3б. Суурийн оксид болон хүчилтөрөгчийг ашиглан төмрөөс ган гарган авах аргыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.3б-ээс үзнэ.

http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/16plus/steelch3pg3.html ган гарган авах http://www.docbrown.info/page04/Mextracta.htm http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/aqa_pre_2011/rocks/metalsrev3.shtml http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/14-16/steel/msch3pg1.html http://resources.schoolscience.co.uk/Corus/16plus/steelch2pg5.html

10.8.3в*.

Нэмэлт бодис хэрэглэснээр төмрийн шинж чанарыг өөрчилж, ганг гарган авдаг болохыг тодорхойлох

Бусад шилжилтийн металлыг нэмэх, нүүрстөрөгчийн агуулгыг өөрчлөх замаар гангийн бат бэх, хатуу чанарыг өөрчлөх боломжтой талаар судалгаа явуулах, эсвэл хүснэгтэн мэдээлэл өгч дүгнэлт гаргана. Энэхүү шинж чанарын өөрчлөлтийг жижиг хэсгийн загвар ашиглан тайлбарлах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл өөр атомын радиустай металлын атом/ион талст оронт торд байрласнаар давхрааны гулсах чанарыг алдагдуулдаг. Гангийн шинж чанарын үзүүлэлтийг хэрэглээтэй холбон өгөгдлийг боловсруулах дадлага ажил хийх боломжтой. Мөн ямар, ямар металлуудыг нэмэлт болгон ашигладаг талаар эрэл хайгуул хийх боломжтой.

10.8.3г*. Зөөлөн ган (машины их бие, машины эд анги) болон хатуу ган (химийн үйлдвэр, хүнсний зориулалттай эдлэл)-ийн хэрэглээг нэрлэх

Зөөлөн ганг машины их бие, машины эд анги хийхэд хэрэглэдэг бол хатуу ганг химийн үйлдвэр, хүнсний зориулалттай эдлэл хийхэд хэрэглэдэг. Зэвэрдэггүй ган химийн тэсвэртэй болохыг хэлнэ. Зөөлөн, хатуу гангийн шинж чанарын ялгааг хайлшийн найрлагатай холбон тайлбарлаж болно. Сурагчдаар бие даасан судалгаа, тайлан бэлтгэж болно.

10.8.3д. Гууль гарган авах болон гальваны процесс дахь цайр, зэсийн хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.8.3д-ээс үзнэ.

http://resources.schoolscience.co.uk/CDA/11-14/biology/copch31pg3.html

10.9. Карбонат

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.9a. Кальцийн

карбонат (шохойн чулуу)-аас шохой (кальцийн оксид) гарган авах үйлдвэрлэлийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 9а-аас үзнэ. Тодорхой эзэлхүүнтэй ус авч температурыг хэмжээд дээр нь тодорхой масстай кальцийн оксидыг уусгаж, уусмалын температурыг хэмжих замаар үүсэх дулааны илрэлийг туршилтаар тооцоолно. Урвалын дулааны илрэлд үндэслэн урвалын бүтээгдэхүүний гарцыг тооцоолох дасгал ажиллана (9-р анги, Химийн урвалын

Шохойн чулуу: http://www.mineralstech.com/limestone.html Түүхий шохойн хэрэглээ: http://www.learn.co.uk/

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

дулаан). Мөн туршилтаас гарах алдааг урьдчилан сэргийлэх, эсвэл үүссэн алдааны шалтгаан юу байж болох талаар сурагчдаар тайлагнах шаардлагатай. Тухайлбал, термометрийн нарийвчлал, түүнтэй ажиллах арга техник (8-р анги, туршилтын техник)

10.9б. Шохойн чулуу, түүхий болон болсон шохойн дараах хэрэглээг нэрлэх

- Төмөр болон цементийн үйлдвэр

- Хүчиллэг хөрсийг боловсруулах

- Үйлдвэрийн хүчиллэг хаягдал (яндангийн утаа)-ыг саармагжуулах (яндангийн утааг хүхэргүйжүүлэх) зэрэг

Хүчиллэг хөрсийг боловсруулах,

үйлдвэрийн хүчиллэг хаягдал

(яндангийн утаа)-ыг

саармагжуулах (яндангийн утааг

хүхэргүйжүүлэх) зэрэг түүхий

болон болсон шохойн хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.9б-ээс үзнэ.

Шохойн чулууны байгаль дахь шохойн шатаах зуух: http://www.resilience.org/stories/2013-10-01/burning-the-bones-of-the-earth-lime-kilns http://open-furrow.soil.ncsu.edu/Documents/DHC/Soil%20Acidity%20and%20Liming.pdf

10.Хүхэр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.10а. Хүхрийн байгалийн зарим эх үүсвэр (хүхэр, сульфид, сульфатын орд), хүхрийн болон хүхэр (IV)-ийн оксидын хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.10а-аас үзнэ.

Органик уусгагчид уусгасан орторомбо хүхрийн уусмалыг хавтгай шил дээр дусааж, уусгагч нь ууршсаны дараа хүхрийн шар өнгийн, ромбо хэлбэрийн талстыг микроскоп эсвэл, томруулдаг шил ашиглан ажиглана.

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.10б.

Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэлийн Контактын арга болон үндсэн нөхцөлийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.10б-ээс үзнэ.

Хүхрийн байгаль дахь бусад эх үүсвэр болох сульфид, сульфатын эрдсийг ашиглан хүхрийн хүчлийг хэрхэн үйлдвэрлэх боломжийн талаар ярилцлага өрнүүлж болно. Эрдсийн томьёонд үндэслэн түүнд агуулагдах хүхрийн массын хувь, гарган авах хүхрийн хүчлийн хэмжээг (урвалын гарцыг тооцох) тооцоолно.

Хүхрээс хүхрийн хүчил үйлдвэрлэх Контактын арга, үйлдвэрлэлийн үндсэн нөхцлийг тайлбарласан видеог эвлүүлж, хичээлдээ хэрэглэх боломжтой.

https://goo.gl/yQZWPV

https://goo.gl/EsA8Rb

https://goo.gl/oBU0US

10.10в.

Шингэрүүлсэн хүхрийн хүчлийн шинж чанарыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.10в-ээс үзнэ.

ОРГАНИК ХИМИ

10.11. Түлш

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.11.1а. Нүүрс,

байгалийн хий, газрын тос зэрэг түлшийг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.11.1а-аас үзнэ.

http://www.hk-phy.org/energy/power/source_phy/flash/formation_e.html%20%20%20or%20http:/www.sciencemuseum.org.uk/energy/site/EIZInfogr4.asp

10.11.2а. Газрын

тос нь нүүрсустөрөгчдийн холимог болох, түүнийг хэсэгчилсэн нэрлэгээр ашигтай фракцуудад ялгадаг болохыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.11.2а-аас үзнэ. Багшийн үзүүлэх туршилт: Түүхий газрын тосыг хэсэгчилсэн нэрлэгээр ялгах

Багшийн үзүүлэх туршилтын эх үүсвэр: http://www.nuffieldfoundation.org/practical-chemistry/fractional-distillation-crude-oil http://www.footprints-science.co.uk/fractional.htm

10.11.2б.

Нефтийн фракцуудын хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.11.2б-ээс үзнэ.

Хичээлээс гадуурх дадлага: http://www.footprints-

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

– Цэвэршүүлсэн хийн фракц–ахуйн зориулалтаар

– Бензиний фракц–автомашины түлшээр

– Лигроины фракц–химийн бодис гарган авахад

– Керосин/парафины фракц – тийрэлтэт хөдөлгүүрийн түлшээр

– Дизелийн тос/хийн тосны фракц–дизелийн хөдөлгүүрийн түлшээр

– Түлшний тосны фракц – хөлөг онгоцны түлш, ахуйн халаах төхөөрөмжид

– Өнгөлгөөний фракц–тосолгоо, өнгөлгөө, гялалзуулагч материалаар Битум–зам тавихад тус тус хэрэглэнэ.

science.co.uk/fractional.htm Төрөл бүрийн сэтгүүл Фракцит нэрлэгийн цамхагийн том план зураг (A1 эсвэл A2 хэмжээтэй цаасанд хэвлэсэн) Энэ сэдвийн ном, сурах бичиг Интернет сүлжээ, принтер Өнгийн будаг, үзэг Хайч Цавуу http://www.worldometers.info/ гэсэн сайтын хаягаас нэмэлт мэдээллийг авах боломжтой.

10.11.3а.

Биоэтанолоор жишээлэн биотүлш, түүний хэрэглээг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.11.3-аас үзнэ.

10.11.3б.

Биотүлшний нийгэм, хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх эерэг, сөрөг нөлөөг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.11.3б-аас үзнэ.

10.11.4а*. Шатдаг занарыг тодорхойлох, түүний хэрэглээг нэрлэх

Нефть зэрэг түлшний эх үүсвэрийн нөөц хязгаарлагдмал талаар ярилцана. Түүнийг орлуулах түлшний эх үүсвэрүүдийн талаар ярилцахдаа шатдаг занарыг хөндөж гаргана. Газрын тос, байгалийн хийн өмнөх шатны байгалийн бүтээгдэхүүн болох шатдаг занарын түүний гарал үүслийг ярилцана. Шатдаг занар нь тунамал чулуулаг мөртлөө яагаад шатдаг шалтгааныг түүний органик бодисын өндөр агуулгатай нь холбож ярилцана. Өнөөдөр судлаачид нефтийг орлох түүхий эд гэж үздэг талаар багш хэлж өгнө. Энэ хичээлд шатдаг занарын талаар сурагчид бие дааж судалгаа явуулж мэдээлэл цуглуулж хэлэлцүүлэг хийх арга тохиромжтой. Ингэхдээ өөрийн орны жишээн дээр

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

судалгаа хийх (Монголд 60 орчим орд илрээд байна) шаардлагатай. Боломжтой бол шатдаг занар чулуулгийг биетээр харж, шатааж үзнэ. Шатдаг занарын хэрэглээний талаар мэдээлэл цуглуулж бүдүүвчээр харуулж, нэрлэх боломжтой.

10.11.4б*. Нүүрсийг боловсруулах, кокс гарган авах аргыг тодорхойлох

Нүүрсний гарал үүсэл, байгальд орших байдал, өөрийн орны томоохон орд тэдгээрийн нөөцийн талаар ярилцана. Нүүрсний найрлагын дундаж тоон үзүүлэлтээр диаграм бүтээлгэх боломжтой (дараагийн бүлэг сэдэвтэй холбогдоно). Чулуун нүүрсийг боловсруулах үндсэн арга болох коксжуулах аргыг зурагт үзүүлэн дээр тайлбарлана. Мөн хөдөлгөөнтэй үзүүлэн видео бичлэгийг You tube-ээс олж үзүүлэх боломжтой. Коксжуулах аргыг тодорхойлдохдоо дараах туршилтыг хийлгэх боломжтой. Туршилт. Нүүрсийг коксжуулах арга 1. Хүнсний зориулалттай (шоколадны мөнгөн цаас) мөнгөлөг цааснаас 4х8см хэмжээтэй таслан авч голоор нь нугалан цаасны 2 үзүүрийг нийлүүлэн нугалж, нэг тал нь онгорхой уут бэлтгэнэ. 2. Бэлтгэсэн уутанд урьдчилан бэлтгэсэн нүүрсийг хийж битүүлээд, уутны нэг талын үзүүрт жижиг нүх гаргана. 3. Нүүрс хийсэн уутаа хавчаараар хавчаад, лааны дөлөнд барьж шатаж дуустал нь халаана. Уутны жижиг нүхээр утаа гарахгүй болох үед халаалтыг зогсооно. 4. Халаасан мөнгөлөг цаастай ууттаа хөргөсний дараа задалж, шаталтын бүтээгдэхүүнийг ажиглан, дүгнэлт гаргана. Энэ туршилтаар нүүрсний коксжилтоор хийх, давирхай, хатуу кокс үүсдэгийг бодитоор харна. Сурагчид мэдээлэл цуглуулах боломжтой сэдэв. Өөрийн орны нүүрсний коксждог нүүрсний ордуудыг нэрлэнэ.

Хөдөлгөөнтэй үзүүлэн: Cokemaking Animation: Coal to Quenching Operation Үзүүлэн: Чулуун нүүрсийг коксжуулах Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Мөнгөлөг цаас, хавчаар, халаагуур, нүүрс

10.11.4в*. Коксжуулах процессын бүтээгдэхүүнийг нэрлэх

Өмнөх 10.11.4б зорилттой хамтатган судална. Чулуун нүүрсийг коксжуулахад үүсдэг хий (коксын хий), шингэн (аммиакийн ус, давирхай), хатуу бүтээгдэхүүн (кокс)-ийг нэрлэнэ. Мөн тэдгээрийн хэрэглээний талаар хэлэлцэнэ. Тухайлбал, коксын хийг гэрэлтүүлэгт, аммиакийн уснаас бордоо, давирхайнаас төрөл бүрийн органик бодис болон хуванцар, коксыг ган ширэм, металлургийн үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг гэх мэт. Коксоос гарах хий, шингэн, хатуу бүтээгдэхүүний хэрэглээг харуулсан бүдүүвч зуруулах боломжтой. (Коксын хэрэглээг “Металл” бүлгийн ган үйлдвэрлэлтэй холбох) Чулуун нүүрсийг түлшинд хэрэглэхэд хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөний талаар мэдээлэл цуглууж презентац бэлтгэх боломжтой.

10.12. Нүүрсустөрөгч

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.12.1а. Алканы

молекул дахь химийн холбоо,

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.12.1а-аас үзнэ.

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

түүнд үндэслэн алканы урвалын идэвхгүй шинж чанарыг тодорхойлох

10.12.1б. Алканы хлортой халалцах урвалыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.12.1б-ээс үзнэ.

http://www.brain-

freeze.co.uk/files/E

dexcel%20Topic%

206%20Hydrocarb

ons.pdf

10.12.2а. Алканы

крекингээр алкен гарган авах аргыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.12.2а-аас үзнэ.

http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00000681/cracking-hydrocarbons

10.12.2б.

Ханасан болон ханаагүй нүүрсустөрөгчдийн бромын устай харилцан үйлчлэх урвал, молекулын бүтцийн ялгааг олж харах

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.12.2б-ээс үзнэ.

лкан болон алкены бромтой урвалд орох туршилт: https://www.youtube.com/watch?v=PE1CDR1S5pk

10.12.2в.

Полимержих урвалаар полиэтен үүсэхийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.12.2в-ээс үзнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=6j45NxpLe9Y https://en.wikipedia.org/wiki/Polyethylene

10.12.2г*. Алкений шинж чанарыг устөрөгч, бром, усны ууртай нэгдэх урвалаар тодорхойлох

Алкен нь устөрөгч, устай урвалд орох уу? Яагаад? гэсэн асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэхдээ хэрэглэгдэхүүнд өгсөн видеог ашиглаж болно. Алкены гомологийн бутен хүртэл нэгдүүлэх шинжийг борм, устөрөгч, усны ууртай нэгдэх урвалыг тайлбарлан урвалын тэгшитгэлийг бичиж бүтээгдэхүүн бодисын гарцыг тооцоолж болно. Алкены нэгдүүлэх шинжийн хэрэглээг ургамлын гаралтай шингэн тосноос хатуу маргарин үйлдвэрлэхэд алкены Ni катализатортайгаар устөрөгчийг нэгдүүлэх шинжэд үндэслэдэгийг хэрэглэгдэхүүн хэсэгт өгсөн видеог ашиглан тайлбарлана.

https://www.youtube.com/watch?v=DJhD1usAVys https://www.youtube.com/watch?v=6zU0atqAL4s

10.13. Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэл

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.13.1а. Этений усны

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.1а-аас үзнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=4

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

ууртай нэгдэх катализийн урвал болон ферментацаар этанол үүсэхийг тодорхойлох

10.8.2в суралцахуйн зорилтоор онцгой идэвхи бүхий биологийн катализатор болох энзимийг тодорхойлсон. Иймээс яагаад хөрөнгө хийхэд ферментацийн урвал явагддаг вэ? гэсэн асуудал дэвшүүлэн хөрөнгөнд биологийн идэвхит катализатор энзим агуулагдаж байгаа учраас глюкоз дахь химийн холбоо тасарч этанол үүсэж буйг тайлбарлана.

SosPuWAg7g https://www.youtube.com/watch?v=ZkX9rVtCa7c

10.13.1б. Этанол агаарын хүчилтөрөгч, хүчиллэгжүүлсэн калийн дихроматын нөлөөгөөр исэлдэн этаны хүчил үүсгэдгийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.1б-ээс үзнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=XXrPdrxYsmg https://www.youtube.com/watch?v=eqN1bpXGo1c http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource/res00001772/the-breathalyser-reaction

10.13.1в. Этанолын шинж чанарт үндэслэн хэрэглээ (уусгагч, түлш)-г тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.1в-ээс үзнэ. Тодорхой хэмжээний түлшийг шатаахад ялгарах дулаан, урвалд оролцож буй бодисын эзэлхүүн, молийг тооцоолж болно. Метанол, этанолын түлшний хэрэглээ, гарган авах эх булгийг мэдээлэл цуглуулах аргаар харьцуулан судалж, метанолтой харьцуулахад этанолыг гарган авах байгалийн эх булаг их учраас этанолыг биотүлшээр түгээмэл ашигладаг болохыг ойлгоно. 10.3.2в суралцахуйн зорилтоор уусах чанарыг тодорхойлж, тооцоо хийсэн. Иймээс туршилтын үр дүнг эдгээр бодисын уусах чанарын тоон өгөгдөлтэй холбон тайлбарлана.

Уусгагч Ууссан бодис

Иод CuSO4 KCl Циклогексан

Ургамлын тос

Этанол

Ус

Хуруу шил, пипетик, 96%-ийн этанол, нэрсэн ус, иод, зэсийн сульфат, циклогексан, ургамлын тос

10.13.2а. Этаны

хүчлийн усан уусмалын физикийн шинж чанар болон сул хүчиллэг чанарыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.2а-аас үзнэ. Этан, этанолын физик шинж чанарын тоон утгатай харьцуулж ялгаатай байгаа шалтгааныг молекул хоорондын харилцан үйлчлэлийн хүч буюу устөрөгчийн холбоонд үндэслэн сурагчид тайлбарлана. Этаны хүчил цуунд агуулагддаг, цууг зарим модлог ургамлаас хуурай нэрж гаргадаг зэргийг хэлж өгнө.

Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: - Этаны хүчил - Этанол - Лакмусын цаас Лавлах материал: https://en.wikipedia.org/wiki/Acetic_acid https://www.youtube.com/watch?v=Nce1xOIvRQc https://www.youtube.com/watch?v=Iucjd1RZFQ0

10.13.2б. Этаны хүчил нь сул хүчил болохыг

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.2б-ээс үзнэ.

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/tripl

Суралцахуйн зорилт

Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

тодорхойлох e_ocr_gateway/how_much/strong_weak_acids/revision/3/

10.13.2.в. Хүчил ба спиртийн харилцан үйлчлэлээр нийлмэл эфир үүсэх урвалыг тодорхойлох, эфирийн хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.13.2в-ээс үзнэ. Их хэмжээтэй нийлмэл эфирийг гарган авах аргыг сонгон гүнзгийрүүлэх ангийн сурагчид турших боломжтой. Мөн бие даасан туршилт судалгаа болгож явуулах боломжтой. Энэ аргаар гарган авсан нийлмэл эфирийг эцэст нь хольцоос нь экстракцийн аргаар ялгаж салгана.

Өөх тосны бүтцийг илэрхийлсэн загвар: https://www.youtube.com/watch?v=qcZzmU2DOh4 https://www.youtube.com/watch?v=YTyPO0e119o https://www.youtube.com/watch?v=_2z2fOvtqVY

10.13.2г*. Этанолын ферментац болон хүчиллэгжүүлсэн калийн манганат (VII)-аар исэлдэх урвалаар этаны хүчил үүсдэгийг тодорхойлох

10.13.1а-д этанол агаарын хүчилтөрөгч, хүчиллэгжүүлсэн калийн дихроматын нөлөөгөөр исэлдэн этаны хүчил үүсгэдгийг тодорхойлох туршилтыг сурагчид хийж, этанолын химийн шинж чанар гэдэг талаас нь тодорхойлсон байгаа. Этанолоос хүчиллэг орчинд калийн перманганатаар исэлдэх урвалаар этаны хүчлийг гарган авах арга нь дээрх зорилтын хүрээнд гүйцэтгэсэн суралцах үйл ажиллагаатай төстэй. Лабораторын нөхцөлд этаны хүчлийг этанолыг калийн перманганатаар исэлдүүлж гарган авдаг. Аргачлал: Хуруу шилэнд 2 мл этанол авна. Этанол дээр 1 мл калийн перманганатын уусмал, 1 мл хүхрийн хүчлийн шингэрүүлсэн уусмал дарааллаар нь нэмж уусмалын өнгийг арилтал зөөлөн халаана. Үүссэн хүчлийг үнэр, илрүүлэгчээр танина. Харин ферментын нөлөөгөөр исэлдүүлэн этаны хүчил гаргах арга нь өөрийн онцлогтой. Энэ хоёр аргыг урвалын бүдүүвч дээр харьцуулан тодорхойлно. Эрт үеэс цууг гарган авахдаа дарсыг бактерийн (acitobacter) тусламжтай исгэдэг байжээ. Исгэх, исэлдүүлэх аргын ялгааг жишээн дээр ярилцана. Дарснаас бага хэмжээтэй авч агаарт задгай тавьж хэсэг хугацаанд байлгахад этаны хүчилүүсдэг. Этаны хүчил үүссэн эсэхийг өвөрмөц үнэрээр нь эсвэл илрүүлэгчээр тодорхойлох боломжтой.

https://www.youtube.com/watch?v=aQmv-qI9DroИсэлдэх урвалаар этаны хүчил гаргах арга бий. Хэрэглэгдэхүүн: - Этанол - Дарс - Илрүүлэгч - Хүхрийн хүчил - Калийн перманганат - Спиртэн дэн - Хуруу шил - Хуруу шилний хавчаар

10.14. Макро молекулт органик нэгдэл

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

10.14.1a. Өөр

өөр макромолекулууд ялгаатай мономер,

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.1а-аас үзнэ.

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

химийн холбоотой болохыг тодорхойлох

10.14.1б. Өгсөн алкенаас үүсэх полимерийн, полимероос анхны алкений бүтцийг тус тус тогтоох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.1б-ээс үзнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=8RPCq-cJq7E http://www.youtube.com/watch?v=mKBBtxzPRvk

10.14.1в. Поликонденсацын урвалаар найлон, териленийг гарган авдаг болохыг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.1в-ээс үзнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=c7ihpZhCj6k

10.14.1г.

Хуванцар, зохиомол мяндсын түгээмэл хэрэглээг нэрлэх

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.1г-ээс үзнэ.

.Полимерийн түүхийн талаарх мэдээлэл, үйл ажиллагаа: http://www.xtec.cat/monografics/cirel/pla_le/nottingham/rosa_

10.14.1д.

Удаан задардаг зарим хуванцар материалын хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.1д-ээс үзнэ.

10.14.2а.

Поликонденсацын урвалаар энгийн нүүрсуснаас нийлмэл нүүрсус үүсэхийг тодорхойлох

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.2а-аас үзнэ.

Цардуулын замаг хийх туршилтын аргачлал: http://littlebinsforlittlehands.com/liquid-starch-slime-easy-sensory-play-recipe/

10.14.2б.

Сахарын этанол болон

Заавал судлах хөтөлбөрийн суралцахуйн удирдамжийн 10.14.2б-ээс үзнэ.

http://www.rsc.org/learn-chemistry/resource

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

нүүрстөрөгч (IV)-ийн оксид үүсгэн ферментжих урвалыг тодорхойлох

/res00000470/fermentation-of-glucose-using-yeast?cmpid=CMP00005115

10.14.2в*. Хүнсний бүтээгдэхүүний үндсэн найрлага болох уураг, өөх тос, нүүрсусыг нэрлэх

9 дүгээр ангид судалсан биологийн хичээлтэй холбогдоно. Энэ суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ уураг, өөх тос, нүүрусны талаар сурагчдын туршлагад тулгуурлана. Эдгээр нэгдлийн ахуйн нэрийг мэдэх үйл ажиллагаагаар хязгаарлана. Ингэхдээ эдгээр бүтээгдэхүүний шошго ашиглах, эсвэл ярилцлага, тэдгээрийн хэрэглээг кейс ашиглан судлуулах үйл ажиллагааг дараах хүрээнд зохион байгуулна. Уураг гемоглобин, коллаген (арьс, шөрмөс), кератин (үс, хумс), инсулин (цусан дахь сахарын хэмжээг зохицуулна) гэх мэт уураг агуулсан бүтээгдэхүүн; 13.2в суралцахуйн зорилтын хүрээнд судалсан нийлмэл эфир үүсэх урвалыг сэргээн сануулна. Ургамал амьтны гаралтай байгалийг тос нь глицерин (пропон -1,2,3-ол ) –ы карбон хүчилтэй нэгдэж үүсгэсэн эфир болохыг химийн нэгдлийн томьёогоор харуулна. Глицерин нь гурван гидроксил бүлэг агуулдаг бөгөөд энэ гурван бүлгээрээ карбон хүчилтэй харилцан үйлчилж эфир үүсгэдэг. Эндээс үндэслэн глицерин болон карбон хүчлийн нийлмэл эфирүүдийг глицеридүүд гэж нэрлэдэг болохыг ойлгуулна. Глюкоз, фруктоз, лактоз, мальтоз, целлюлоз зэрэг нүүрсусыг хаана, юунд агуулагддаг талаар, тухайлбал, цардуул агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүн болох төмс, пүнтүүз, цагаан будаа, гурил зэрэг нүүрусны зарим төлөөлөгч гэх мэт. Нэмэлтээр хүнсний бүтээгдэхүүний сав, баглаа боодлын шошгонд бичигдсэн найрлагыг уншина.

Нүүрс усны талаар: http://www.sucrose.com/ Өөх тосны талаар: Америкийн эрүүл мэндийн нийгэмлэгийн хуудас. http://www.heart.org/HEARTORG/GettingHealthy/NutritionCenter/HealthyEating/FATS-The-Good-the-Bad-and-the-Ugly-Infographic_UCM_468968_SubHomePage.js

10.14.2г*. Нийлмэл нүүрсусны хүчлийн гидролизоор энгийн нүүрсус үүсэхийг тодорхойлох

Цардуулын гидролиз нь катализатор болон энзимийн нөлөөгөөр явагддаг болохыг урвалын үгэн тэгшитгэл, химийн урвалын тэгшитгэл ашиглан тайлбарлана. 1. Хүчлийн нөлөөгөөр явагдаж байвал глюкоз үүснэ.

Цардуул + Ус 𝐻𝐶𝑙→ Глюкоз

(𝐶6 𝐻10𝑂5)𝑛 + nH2O халаалт→ 𝑛𝐶6 𝐻12𝑂6

2. Энзимийн нөлөөгөөр явагдаж байвал мальтоз үүснэ.

Цардуул +Шүлсэн дэх ус амилаза𝑙→ Мальтоз

2(𝐶6 𝐻10𝑂5)𝑛 + nH2O халаалт→ 𝑛𝐶12 𝐻22𝑂11

Жишээ нь хүний шүлсэн дэх амилаза хэмээх энзимийн нөлөөгөөр мальтоз үүсэхийг талх зажилж амталж болно.

Цардуулын гидролизын туршилт http://mimichem.weebly.com/hydrolysis-of-starch.html Нүүрс усны талаар: http://www.sucrose.com/

Өөх тосны талаар: Америкийн ЭМН-ийн хуудас.

10.14.2д*. Уургийн бүтцийг тодорхойлох 10.14.2e*. Бүтцийн нэгж нь ялгаатай боловч найлонтой

Уургийн бүтцийг янз бүрийн загвар ашиглан тодорхойлно. Уураг нь найлонтой адил пептидийн холбоотой ч бүтцийн нэгж нь өөр болохыг илэрхийлнэ. Шүр, янз бүрийн дүрс ашиглах гэх мэт олон загварыг хийх, интернэт ашиглаж болно. 14.1б суралцахуйн зорилттой холбон тайлбарлана Уураг тодорхойлох энгийн арга болох Биуретийн урвалж ашиглан туршилт хийх, эсвэл 9 дүгээр ангид үзсэн биологийн хичээлээр хийсэн хүнсний бүтээгдэхүүн дэх

http://www2.lbl.gov/MicroWorlds/Kevlar/KevClue1Act1.html http://www.mrsec.psu.edu/education/nano-activities/polymers/build_a_polymer_

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

адил холбоо бүхий уургийг тодорхойлох 10.14.2ж*. Уургийн гидролизоор амин хүчлүүд үүсдэгийг тодорхойлох

уураг тодорхойлох туршилтыг сэргээн сануулна. Энэ ангид уургийн гидролизын талаарх үндсэн ойлголттой болно. Туршилт хийх, урвалын тэгшитгэл зэргийг бичихгүй. Уургийн молекул дахь пептидийн холбоо хүчтэй хүчил, суурийн уусмалаар задарч хоёр амин хүчил үүсгэдгийг ерөнхий тэгшитгэлээр харуулна.

model/build_a_polymer_model.pdf

10.14.2з*. Бүтцийн нэгж нь ялгаатай боловч терилентэй адил холбоо бүхий нийлмэл эфирийн ангилалд хамаардаг өөх тосыг тодорхойлох

Энэхүү суралцахуйн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд сурагчид полимер, бүтцийн нэгж, мономер, химийн холбоо зэрэг ухагдахууны талаар мэдлэгтэй байхаас гадна олон атомт спирт, карбон хүчлийн томьёог бичиж чаддаг болсон байна. Хичээлийн эхлүүлэхдээ дараах эхлүүлэх дасгалыг тавих боломжтой. Хувцасны сайн материал болдог полимер терилен ба хүнсэнд хэрэглэдэг өөх тосны молекулын бүтцийн өгсөн загвараас энэ хоёр органик нэгдлийн бүтцийн ялгаатай ба төсөөтэй талуудыг илрүүлэх боломжтой. Тус бүр ямар бүтэцтэй энгийн органик нэгдлээс үүссэн бэ?, Тус бүрийн бүтцийн нэгж нь аль вэ?, Тэдгээр нь ямар химийн холбоогоор үүссэн бэ?, Энэ хоёр бодис органик нэгдлийн ямар ангилалд хамаарах вэ? зэрэг асуулт тавьж ярилцана. Эдгээр хоёр органик нэгдэл үүссэн химийн холбоогоор адил (-COO-), нийлмэл эфиийн ангилалд хамаарагддаг, харин үүсгэж буй энгийн нэгдэл, мономер нь өөр тул бүтцийн нэгжээр ялгаатай болохыг сурагчид төвөггүй гаргана. Олон нүүрстөрөгчтэй карбон хүчил ба олон атомт спирт глицеринээс үүссэн нийлмэл эфирийг өөх тос гэдэг болохыг сурагчид тодорхойлно. Өөх тосны хэрэглээтэй холбож болно.

Модуль I, 41тал Молекулын бүтцийн загвар

10.14.2и*. Өөх тосны гидролизийн бүтээгдэхүүн болох саванг тодорхойлох

Саван гаргах туршилтын линкийг ашиглан ургамлын тос ба концентрацитай натрийн гидроксидийн уусмал ашиглан туршилт/үзүүлэх туршилт хийх боломжтой. Энэ суралцахуйн зорилтоор саван нь өөх, тосон дахь эфирийн холбоо нь суурийн гидролизоор үүсч байгааг макромолекулын гидролизын урвалын төрөл талаас нь ойлгуулахыг зорино. Сурагчид саван гарган авах туршилтыг хийнэ. Туршилт хийхдээ сурагчдын дээд эрэмбийн чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн асуултуудыг ажлын хуудсанд оруулна. 1. Яагаад натрийн хлоридын ханасан уусмал хийгээд

хутгаж байгаа вэ? 2. Үүссэн хольцыг яагаад хөргөж байгаа вэ? 3. Саван үүссэнийг яаж мэдэх вэ? 4. Суурь үлдээгүйг яаж мэдэх вэ?

Саван гаргах туршилт http://www.britsoap.co.uk/soap-making.htm Хуруу шил, халаагуур, хуруу шилний хавчаар, хуруу шилний тавиур Савангаар хир арилгах процессыг бүдүүвч, видео бичлэг ашиглах боломжтой.

10.14.2к*. Хроматографын аргаар нүүрсус болон уургийн гидролизийн бүтээгдэхүүни

“Бодисын цэвэршилт” бүлэгтэй холбон цаасан хроматографыг явуулах талаар сэргээн сануулна. Энэ ангид уураг, нүүсусны гидролизын бүтээгдэхүүнийг салгах, ялган таньж тодорхойлох туршилтыг хийнэ. Үүссэн бүтээгдэхүүнийг таних үйл ажиллагаагаар туршилтыг хязгаарлана. Энэ ангийн 2 дугаар бүлэгт хроматографын талаар аргачлалыг өгсөн байгаа.

Гидролизын бүтээгдэхүүнийг салгах, ялган таних аргачлал: http://www.docbrown.info/page04/OilProducts13.htm

Суралцахуйн

зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

йг салгах, ялган танихыг тодорхойлох

Цаасан болон нимгэн үеийн хроматогрфыг ашиглан өнгөт нэгдлүүдийг ялгадаг. Цардуулын гидролизоор зөвхөн глюкоз үүсдэг бөгөөд энэ нэгдэл өнгөгүй тул нингидрин болон бусад урвалжаар шүршиж өнгө үүсгэн танина.

Нимгэн үеийн хроматографийн арга: http://www.reachdevices.com/TLC_aminoacids.html

БСШУСЯ-ы зөвшөөрлөөр хэвлэсэн үндсэн сурах бичиг, модуль

1. Д.Сарангэрэл, Н.Оюунцэцэг, Б.Мөнхжаргал ба бусад, (2018). Багшийн ном, Хими X-XII, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 10, 11, 12 дугаар ангийн сурах бичгийг ашиглахад зориулсан ном, Улаанбаатар, Тоонот принт ХХК

2. Д.Сарангэрэл, Н.Оюунцэцэг, Ш.Сайнбилэг, Ч.Энхжаргал, Ө.Батчимэг, Б.Мөнхжаргал. (2017). ХИМИ X (ЕБ-ын 12 жилийн сургуулийн 10 дугаар ангийн сурах бичиг, анхны хэвлэл). УБ., Соёмбо принтинг ХХК.

3. Д.Сарангэрэл, Н.Оюунцэцэг, Б.Мөнхжаргал, Ч.Энхжаргал, Ш.Сайнбилэг. (2018). Багшийн ном (сонгон судлах хөтөлбөрт зориулсан, анхны хэвлэл). ХИМИ (X, XI, XII анги). УБ., Соёмбо принтинг ХХК.

4. Н.Оюунцэцэг, Д.Сарангэрэл, Ч.Энхжаргал, Д.Баягальмаа. (2017). Бүрэн дунд боловсролын X ангийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүй, сургалтын модуль I (ЕБС-ийн химийн багш нарт зориулав, ХЭУЧД төсөл). УБ.