ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«ШОҚАН ОҚУЛАРЫ – 18» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ 25-26 сәуір

МАТЕРИАЛЫ Международной научно-практической конференции

«УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ – 18» 25-26 апреля

Том 2

Көкшетау, 2014

2

УДК 001.83 В 17 Уалихановские чтения-18: Сборник материалов Международной научно- В 17 практической конференции. – Кокшетау, 2014. – 381 с., Т.2. ISBN 978-601-261-201-1

Бұл басылымға 2014 жылдың 25-26 сәуір аралығында өткен «ШОҚАН ОҚУЛАРЫ - 18» дәстүрлі Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары енген. Олар ғылыми қызметкер, ЖОО және мектеп оқытушыларына, магистранттар мен студенттерге арналған әр түрлі салалардағы өзекті мәселелерді қамтиды.

В настоящее издание вошли материалы традиционной Международной научно-

практической конференции «УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ - 18», проходившей с 25 по 26 апреля 2014 года. Они отражают проблемы различных отраслей науки, рассчитанные на широкий круг работников, преподавателей ВУЗов и школ, магистрантов и студентов.

УДК 001.83

СЕКЦИИ: «ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА» «ПСИХОЛОГИЯ» «ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА» «ПСИХОЛОГИЯ»

СЕКЦИЯЛАРЫ.

РЕДКОЛЛЕГИЯ:

Елюбаев С.З. – ректор Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова, д.с-х.н., профессор, член - корреспондент НАН РК; Жаркинбеков Т.Н.– первый проректор, к.г-м.н.; Жакупова А.Д. – д.ф.н., профессор, проректор по УМР; Анищенко О.А. – руководитель отдела науки, д.ф.н.; Крамаренко Б.В. – руководитель ОДО, к.п.н., доцент; Маликов Т.С. – д.п.н., профессор; Стукаленко Н.М. - д.п.н., профессор; Мурзина С.А. – к.п.н. доцент; Кенжегалиев К.К. – к.п.н.; Мельникова Т.Н. – магистр педагогики и психологии; Мансуров К.Ж. – руководитель РИО. ISBN 978-601-261-203-5 (2) ISBN 978-601-261-201-1 ©Кокшетауский государственный

университет им. Ш.Уалиханова, 2014

3

«ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА» секциясы Секция «ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА»

МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫН АРТТЫРУДЫҢ

ТИІМДІ ТӘСІЛДЕРІ

Абылкалыкова Р.Б. Көкшетау қаласының М.Ғабдуллин атындағы №3

көптілде оқытатын кәсіби мектеп - гимназиясы

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық, қызығушылық іс-әрекеттерін математика сабақтарында арттыру мақсатында қазіргі заман ұстаздары өз сабақтарын тиімді жаңа әдіс-тәсілдерін қолданып, өткізуге тырысады. Педагог күнделікті өмірде әртүрлі жағдайлармен кездеседі. Онда ол, тек орындаушы ғана емес, сонымен қатар өз бетімен шешім қабылдайтын оқу - тәрбие жұмысының білгірі болуы керек. Ұстаздық қызмет әрқашан шығармашылықты қажет етеді. Оқу үдерісінде қолданылатын әртүрлі белсенді әдістерден дидактикалық ойын түрін атап көрсетуге болады. Себебі осы тәсіл ғана ойлау қабілетін жоғарлатады және қызығушылықты арттырады. Дидактикалық ойындарда, ойын арқылы өмірлік жағдайлар қалыптасады. Ойынға қатысушы жиһангездің, мұғалімнің, дәрігердің т.б. рөлін ойнауға мүмкіндік алады. Дидактикалық ойындар мүмкіндігінше оқушы мен мұғалім арасындағы байланысты нығайтады. Білім алушының шығармашылық әлеуетін арттырады, танымдық қабілетін қалыптастырады. Тәжірибе көрсеткендей, дидактикалық ойынды өткізу үдерісінде оқушылар арасында оймен, ақпаратпен бөлісу жылдамырақ өтеді. Дидактикалық ойындар қатысушыларды шығармашылық үдеріске жақындатады. Соңғы жылдары дидактикалық ойындар үш аспектіде қолданылады: оқыту ойыны, тренинг ойыны, зерттеу ойыны. Осы жерде атап өту керек, бұл дидактикалық ойындар шынайы ойын ретінде қолданылмайды. Әрбір нақты дидактикалық ойнында аталған аспектілер бір арнада тоғысады немесе ойынның мақсатына сәйкес акцент бір аспектіге тоқталады. Дидактикалық ойындарды өткізу әдістемесі келесі кезеңдерден өтуді көздейді:

1. Ойынның жоспарын құрастыру. 2. Жүргізу жоспарын құрастырғанда (жүргізушіге арналған жетекші

нұсқаулық, ойынның ережесі және ұсынысы) ойыншыларға арналған нұсқаулық енгізу.

3. Мәлімет жинақтау, оқыту құралдарын таңдау. 4. Ойын нәтижелерінің бағалау критерийін құрау. Бастауыш сыныпта математикалық білім беруде қолданылатын

дидактикалық ойындар, оқушылардың қызығушылық іс-әрекетін белсендірудегі маңызды факторы болып табылады. Бастауыш сыныпта

4

оқушылардың танымдық қабілеттерін қалыптастыру нәтижесінде, оқушылардың оқу материалды меңгерудегі айырмашылығы өз бетімен алған білімдері мен дағдыларын қолданғанда байқалады. Осы жағдайдағы айырмашылықтар бойынша оқушыларды төрт топқа бөлуге болады.

1-топ. Білім алуда шапшаңдық танытқан оқушылар. 2-топ. Білім алудағы орташа шапшаңдық танытқан оқушылар. 3-топ. Білім алудағы төмен шапшаңдық танытқан оқушылар. 4-топ. Білім алуда үлгермейтін оқушылар. (Бұл топтағы оқушылардың

білім алуы тіпті оқытушылар үшін де қиындық туғызады). Балалар топтарға бөліну мәселесі туралы білмегені жөн. Егер де топқа бөліну дұрыс ұйымдастырылса, оқушылар топқа бөліну ережесін қуана қабылдайды. Мысалы, оқушылар математика сабақтарында «Зымырандар», «Ұшақтар», «Поездар» топтарына бөлінеді. Әрине, біраз уақыттан кейін, олар не себепті өздері мына немесе басқа топтың ішіне кіргендерін сезеді де, басқа топқа ауысуға тырысады. Бастауыш сыныптың математика сабақтарында оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда ойын жаттығуларын кез келген әдістемелік құралдардан кездестіруге болады. Мысалы: «Шынжыр», «Математикалық лабиринт», «Жұбын тап» және т.б. ойындар. [ 1: 33-37] Математика сабақтарында оқушылардың білімдерін толықтыру және назарларын бір іс-әрекеттен келесіге аудару мақсатында, танымдық ойындарды жиі қолданамын. Одан оқушылар жағымды әсер алады. Оқушылардың танымдық қабілеттерін арттыру мақсатында, мен әрбір математика сабағында оқушыларды ойландырып, есепті шешуде әртүрлі тәсілдерін іздестіруге жетелейтін тапсырмалар құрастырамын. Мысал келтіретін болсам:

999 + * = **** Қосындыда төрт таңбалы сан шығу үшін 990 + * = **** * белгіленген қосылғыштың орнына қандай 994 + * = **** бір таңбалы сан қою керек? Басқа үш таңбалы сандармен осыған ұқсас *** + * = **** тапсырма ойлап

тап. ** + * = Үлгі бойынша қанша мысал келтіруге болады?

Оқушылардың танымдық қабілетін қалыптастыратын факторлардың бірі - оқушылардың өз бетімен оқулықпен жүйелі жұмыс істеуге үйрету және түсіндіру мәтінін қалай түсінгендерін үздіксіз тексерістен өткізу болып табылады. Бұл мақсаттарды орындайтын математикалық диктантты атап өткен жөн. Математикалық диктантты құрастырғанда бес тапсырма дайындау тиімді. Себебі, бұл диктантты бағалауға және орындалған тапсырмаларға сәйкес баға қойылады. Осындай математикалық диктанттарда міндетті түрде орындалатын тапсырмалар деңгейін құрастыру қажет.

№1 математикалық диктант. 7 саны 91 –ден неше есе кем? (13) 68 шығу үшін 17-ні неше есе арттыру керек? (4) 8 шығу үшін 56-ны нешеге бөлу керек? (7)

5

Бөлінгіш – 320. Бөлінді – 4. Бөлгіш нешеге тең? (80) Санның төрттен бір бөлігі 60-қа тең. Сан нешеге тең? (240)

№2 математикалық диктант. 22 222 мен 0 сандарының көбейтіндісін 16-ға арттыр. 555 пен 1 сандарының бөліндісін 55-ке кеміт. 960 санын 8 есе кеміт. 780 және 90 сандарының айырмасын тап, ал нәтижені 2 есе арттыр. 8 мыңнан 3 ондықты азайт. [ 2: 24] Алдын ала оқыту әлементтеріне көп көңіл бөлемін. Сыныпқа келіп, танысатын жаңа оқу материалының өзгешелігіне назар аудартпай, сабақтың жаңа тақырыбын жариялауға болмайды. Жаңа материалды қабылдауға арналған дайындықты бірнеше сабақ бұрын бастаймын. Мысалы, оқушыларды математика сабағында «аудан» ұғымымен таныстыруды «Периметр» тақырыбын меңгеру барысында өткіземін; екі таңбалы сандарды жазбаша баған түрінде қосуды үйреткенде де, екі таңбалы сандарды азайту алгоритміне назар аудартамын. Тәжірибе көрсеткендей, оқушылардың танымдық қабілеттерін және білім, білік, дағды деңгейлерінің сапасын арттыру мақсатында ауызша есептеу жаттығуларының тигізетін пайдасы мол. Ауызша жаттығулар үшін 10-15 тапсырма дайындауға болады. Аз уақыттың ішінде ауызша жаттығулардың көмегімен өткен материалды қайталап шығуға болады. Мысалы, «Шеңберлі өрнек құрастыр» ойны ұсынылады.Ойынның мазмұнына сәйкес тақтада бірінші компоненті бар өрнек жазылады. Оқушылар құрастырған өрнектің жауабы келесі өрнектің бірінші компонентіне тең болу шарт: 3х3=9 9х4=36 36:6=6 6х3=18 18:2=9 Оқушылар шынжыр бойынша өрнек құрастырып жаттығады.

Оқушыларға математикалық материалдарды меңгертудің әртүрлі кезеңдерінде пайдаланылатын дидактикалық ойындардың қолдануы тиімді әдіс-тәсіл болып табылатыны сөзсіз.

«Арифметикалық амалдар» тақырыбын бекіту мақсатында «Кім жылдам?» ойыны ұсынылады.

1. Интерактивті тақтада мысалдар және оған қатысты дұрыс және бұрыс жауаптары жазылған кесте сызылған. Әрбір нұсқа бойынша оқушыларды шығарып, өрнектердің шешуі болатын дұрыс жауап таңдауды ұсынамын. Барлық тапсырмаларды дұрыс орындаған топ мүшелері жеңіске жетеді.

2. Карточкамен жұмыс. [3:59] Жауабы 24 болатын мысалдарды теріп жаз: 35+9 24:1 3х8 32-8 6х4 16+7 1х24 26-4 24х0 48:2 19+5 12х2 3. «Пирамида» ойыны. Мысалы: өлшемдері әртүрлі «сақиналар»

жиынтығынан пирамида құрастыру ұсынылады. Әр «сақинада» өрнек жазылған. Мұны орындау белгілі бір ретпен кемитіндей нұсқада ең үлкенінен бастап, ең кішісіне дейін орналастырып шығу ұсынылады. [4:7]

6

«Есептерді теңдеу құру арқылы шығару» тақырыбын бекіту мақсатында «Мен қандай сан жасырдым?» ойыны ұсынылады.

Мен бір сан ойладым, оған 17-ні қостым, шыққан қосындыны 5-ке көбейттім де, 95 сан шығардым. Мен қандай санды жасырдым? (Х+17)х5=95, Х+17=19, Х=2. [5:96]

Оқу үрдісін жандандыру мақсатында әртүрлі танымдық тапсырмалар құрастырамын, техникалық және әдістемелік құралдарды пайдаланып, оқу материалын әртүрлі тәсілдермен ұсынамын. Мысалы, оқушыларға ребустың шешуін табу ұсынылады:

1. 6х21+2хх=х958. Бұл жерде мысалды баған түрінде жазса, барлық түсіп қалған сандар көрінеді. (6721+237=6958) [6:37]

2. Екі санның қосындысы 462. Бір қосылғыш нөлмен аяқталады. Егер нөлді алып тастаса, екінші қосылғыш шығады. Бұл қандай сандар? (420 және 42) [7:37]

Қорыта келе, математика сабақтарында дидактикалық ойындардың құндылығы мынада: ойын барысында балалар өз бетімен жаңа білім алуға дағдыланады, логикалық ойлау қабілеттері артылады. Сол себептен математика сабақтарында дидактикалық ойынның қолдану идеясы қуатталады, ойын арқылы баланың қызығушылығы танылып, оны арттыру жолы жоспарланады. Оқушы ақпаратты сезіммен қабылдаса, егер де оны бір нәрсе таң қалдырса, дәл сол сәтте тұлғаның табиғи қабілеті жоғарлайды.

Әдебиеттер тізімі:

1. Жикалкина Т.К. Игровые и занимательные задания по математике.

Москва. Просвещение.1989. 2. Ақпаева Ә.Б, Лебедева Л.А., Бурова В.В. Математика. Бақылау және

тексеру жұмыстарына арналған дәптер. 1-нұсқа. Алматыкітап.2011. 3. Моро М.И.Вапняр Н.Ф. Математикалық тапсырмалар мен ойындар

жазылған карточкалар.Алматы.Рауан.1991. 4. Құрманалина Ш.Х., Сәрсенбаева С.Ш., Өміртаева Р.Қ. Математикадан

дидактикалық ойындар және қызықты тапсырмалар.Алматы.Атамұра. 1997. 5. Чилингирова Л. Спиридонова Б. Играя, учимся математике. Москва.

Просвещение.1993. 6. Левитас Г.Г. Нестандартные задачи по математике. Москва. Илекса.

2006. 7. Глазырина Л.Л. Математика пәні бойынша бастауыш сынып

оқушыларының логикалық ойлау және есептеу дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар жинағы. Көкшетау. Келешек.-2030.

7

ОРТА БІЛІМ ЖҮЙЕСІНДЕ ДӘСТҮРЛІ ОҚУ ТӘРТІБІНЕ МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ИНТЕГРАЦИЯЛАУ

Аитеев Даурен Кельденович

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазақстандық білім беру жүйесі оның әлемдік білім беру кеңістігінде лайықты орын алуына мүмкіндік бермейтін ескірген әдіснамалық базасы, құрылымы мен мазмұны білім беру саласында жаңарту қажет. Оқитындарды қоғам өміріне құзіретті, жауапты әрі шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға бағдарланбаған. Өңірлік деңгейде білім беруді басқарудың біріздендірілген жүйесінің болмауы, білім беру бөлімдерінде мамандардың штат санының жетіспеушілігі білім беруді басқарудың тиімділігіне кері әсер тигізіп отыр.

Көптеген педагогика ғылымдары бойынша жүргізіліп жатқан зерттеулердің нәтижесіне сүйенсек тәжірибелік жағында көптеген кемшіліктері бар екендігін көруге болады. Сондықтан біз зерттеп отырған мәселе бойынша Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін педагогикалық қызметті дамыту үшін мұғалімнің ақпараттық коммуникациялық,мәдени және жаңа технологияларды қалыптастыратын механизімдерді іске асыру қажет.

Мұғалiмнің ақпараттық - коммуникациялық құзырлылығы мен ақпараттық мәдениетiн қалыпастыру қазiргi таңда үздiксiз педагогикалық бiлiм беру жүйесiндегi ең көкейтестi мәселелердiң бiрiне айналып отыр. Қарастырылып отырған мәселе "Жаңа ақпараттық - коммуникациялық технологиялар" ұғымының пайда болуымен және бiлiм беру саласында дәстүрлі оқу тәртібіне мультимедиялық технологиялардың, компьютердiң қолданыла бастауымен тығыз байланысты.

Білім беруді ақпараттандырудың басты міндеттерінің бірі ақпараттық мәдениетті қалыптастыру болып табылады. Қалыптастыру деңгейі біріншіден, ақпарат, ақпараттық үрдіс, модель және технологиялар туралы біліммен, екіншіден, әртүрлі қызметтегі ақпаратты талдау және өндеу құралдары мен әдістерін қолдану тәжірибесімен, үшіншіден, қазіргі заманғы технологияларды кәсіпқой қызметте қолдана білумен ерекшеленеді.

Мәтіндік ақпаратпен, графикалық бейнемен, дыбыспен, анимациялы компьютерлік графикамен бір кешенде жұмыс істеуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы техникалы орталар мультимедия ортасы деп аталады. Қоғамның даму деңгейін, елдің экономикалық қуаты, ұлттық қауіпсіздік білім беру жүйесінің қалыптасуына маңызды рол атқарады.

Мультимедия технологияларын қолдану үйретілетін бағдарламалық қамтамассыздандыру мүмкіндіктерін көрнекті көрсетуіне мүмкіндігін береді, соның ішінде, слайд-презентациялармен көрсету оқытудың тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Мультимедиялық технологияларды оқу үрдісінде қолдану оқу ақпаратын көрнекті етеді, оны

8

оңай және тез қабылдап меңгерілуіне жол береді. Қорыта айтқанда Жаңа коммуникациялық технологияларды

пайдаланудың басты мақсаты - оқушылардың оқу материалдарын толық меңгеруі үшін оқу материалдарының практикалық жағынан тиімді ұсынылуына мүмкіндік беру. Бұл мақсаттарға жету жолында электрондық оқулықтар, тексеру программалары, оқыту программалары сияқты программалық өнімдер қызмет етеді. Білім саласында компьютер оқушы үшін оқу құралы, ал мұғалім үшін жұмысшы болып табылады. Оның қолданылуы нітижелі болуы үшін бағдарламалық құралдар толық түрде мұғалімнің және оқушының алдына қойған мақсатына жетуін және шығару жолдарын қамтамасыз ету керек. Орта білім жүйесінде дәстүрлі оқу тәртібіне мультимедиялық технологияларды интеграциялау қазіргі өмір талабы.

Әдебиеттер:

1. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030, ел президентінің Қазақстан халқына

жодауы, Білім: 1998 ж. 2. Ақпараттандыру туралы Қазақстан Республикасының заңдары. 1

маусым 2003 жыл.

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ МАМАНДЫҚҚА ІЗГІЛІК ПАРАДИГМАСЫ НЕГІЗІНДЕ БЕЙІМДЕЛУІ

Албытова Назымгуль Пышакбаевна, Белесова Нурсулу Абдигаппаровна

Астана қ., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті nalbytova@mail.ru, linni@mail.ru

Бүгінгі қоғам жаһандану үдерісінің нәтижесінде қарқынды дамып, білім

беру жүйесінің барлық саласының жаңаруына жол ашты. Соның ішінде жоғары білім беру жүйесі әлеуметтік және экономикалық дамудың негізгі факторы ретінде қарастырылуда. Еңбек нарығында мамандардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету жағдайында жоғары оқу орны студенттерінің мамандыққа бейімделуін дамыту қажеттілігі жоғары маңызға ие болып отыр.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Жоғары білім беру жүйесінің міндеттері:

іргелі білімді кеңінен меңгерген, бастамашыл, еңбек рыногы мен технологиялардың ауысып тұратын талаптарына бейімделген, командада жұмыс істей білетін жаңа тұрпатты маман даярлау;

білім беру процесін демократияландыру арқылы жоғары білім берудің барлық жүйесінің сапалы білім беру қызметін ұсынуға деген уәждемелерін күшейту;

9

студенттердің сапалы білім алуға деген құқықтарын нығайту, жоғары оқу орны басшыларының сапалы білім беру қызметін ұсыну жауапкершілігін анықтайтын тетіктерді әзірлеу және енгізу»,- деп анықталған [1]. Бұл жоғары білім беру жүйесінің оқу үдерісінде ізгілік парадигмасы негізінде мамандыққа бейімделудің жоғары маңыздылығын дәлелдеп отыр.

Жаңа білім парадигмасы студентке оқу қызметінің субъектісі ретінде қарап, білімге құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, танымдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды және жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғасын қалыптастыруды көздейді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту процесін түбегейлі өзгертудің қажеттігін көрсетіп, оқытудың шығармашылық қызметін дамытып, білім мазмұнының ұлттық негізде берілуін жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді міндеттейді.

Ізгілік парадигмасына тең дәрежелік, диалогтік қатынас, еркіндік, бірдей даму, бірлік пен қабылдау секілді қағидалар тән. Бiлiмдегi ізгілік парадигмасының iске асырылуы мәдениет, өркениет құндылықтары мен оларды болашақ педагог-психолог мамандардың арасында ұдайы жаңартып отыру арқылы жүреді.

Қазақстан Республикасы Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: «Білім беруді гуманитарладырудың басты міндеті бүкіл тәрбие, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру. Білім беруді гуманитарландыру жолдарының бірі - педагог кадрларды гуманитарлық қайта даярлықтан өткізуді тиісінше ұйымдастыру, бүгінгі студент – ертеңгі педагогтерді оқытуды уақытылы қайта құру», - деп көрсетіп отыр [2]. Осы аталған міндеттерді шешу болашақ педагог-психологтардың мамандыққа бейімделуін ізгілік парадигмасы негізінде ұйымдастыру қажеттілігін айқындайды.

Педагог мамандығы ежелден келе жатқан мамандықтың бірі. Бұл кәсіптің ерекшелігі оның кез келген уақыттағы қажеттілігінің жоғары болуында. Сондай-ақ, білім беру үдерісін психологиялық қамтамасыз ету бүгінгі таңда жоғары сұранысқа ие болып отыр. Бұл қазіргі қоғамдағы адам факторы рөлінің жоғарылауымен, білім беру үдерісінің адами құндылықтардың дамуы мен қалыптасуына бағытталуы, қоғамның өзгермелі жағдайында өз өмірі үшін жауапкершілікті сезінуге, экономика, әлеуметтік қатынастар және еңбек нарығында практикалық іскерліктер мен дағдыларды игерген тұлғаның қалыптасуымен түсіндіріледі.

Білім беру үдерісінде оқушыны жан-жақты терең түсіну, ұстаз бен оқушы арасында «алтын көпір» орнату үшін білім беру мекемелерінде педагог-психолог кәсібі енгізілген. Яғни, педагог-психолог мамандығы өзінің бастауын педагог кәсібінен алады.

Педагог-психолог мамандығының екі табиғаты бар. Кәсіби маңызды сапалар педагогтың да, психологтың да сапаларының жиынтығынан құрылып, маман тұлғасының тұтастығын бейнелейді [3]. Педагог-психолог кәсібіне бейімделуде, бастысы, маманның кәсібін қабылдауы, қызығушылығының жоғарылығы, мақсаттылығы, соған сәйкес ерік-жігер сапаларының дұрыс жолға

10

қойылуы болып табылады. Ал еңбексүйгіштік, төзімділік, табандылық, оптимистік көзқарас және гуманистік бағыттылық – болашақ педагог-психолог кәсібінің негізі болады.

Болашақ педагог-психологтардың ізгілік парадигмасы негізінде мамандыққа бейімделуін мақсатты ұйымдастыру өз мәнінде бола бермейтіндігін тәжірибе байқатып отыр. Мұның себебі, оқу орны мен өндірістің арасындағы үздіксіз де жүйелі байланыстың болмауы және пәнаралық байланысқа мүмкіндіктің аздығы салдарынан теориялық білімнің практикалық сабақтарда және нақты тәжірибеде көрініс бермеуі болып табылады.

Алайда, жан-жақты зерттеулер мен тәжірибе көріністері жоғары оқу орнының оқу үдерісінде болашақ педагог-психологтың мамандыққа бейімделуін ізгілік парадигмасы негізінде ұйымдастырудың мүмкіндіктері мол деп тануға негіз бар екенін және ол жоспарлы ұйымдастырылу қажеттілігін дәлелдейді. Себебі:

- біріншіден, студенттердің жас ерекшеліктері олардың болашақ мамандықтары туралы нақты көзқарастарын қалыптастырып, оған қызығушылықтарын арттыруына мүмкіндік береді;

- екіншіден, студенттердің болашақ мамандығына даярлығын тереңдететін кәсіптік пәндерде ізгілік парадигмасының мазмұнын ашып, оны жоспарлы енгізуге мүмкіндік бар. Олар: Педагогикалық шеберлік, Эксперименталды психология, Тұлғаның психологиялық – педагогикалық диагностикасы, Педагогиканы оқыту әдістемесі, Психологияны оқыту әдістемесі, Әлеуметтік педагогика және Әлеуметтік психология;

- үшіншіден, болашақ педагог-психологтардың тұлғасын зерттеп, танып, соның негізінде олардың жеке және интеллектуалдық ерекшеліктеріне бағыттап білім беру және қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік жасайды;

- төртіншіден, болашақ педагог-психолог мамандар кәсіби тәжірибені әр түрлі ұйымдарда (білім беру мекемелері, жетімдер, қарттар үйі, түзету-сауықтыру орталықтары) өткізуіне мүмкіндік бар.

Болашақ педагог-психологтың ізгілік парадигмасы негізінде мамандыққа бейімделуі студенттің тұлғалық қасиеттерін жетілдіруге, оның кәсіби борышына деген оң көзқарасын қалыптастыруға жоғары оқу орны ның оқу үдерісінде баса назар аударуды көздейді.

Студент болашақ педагог-психолог мамандығына ізгілік парадигмасы негізінде бейімделуі үшін қазіргі заманғы идеялық бағыттарды және өзі өмір сүріп жатқан қоғамның адамгершілік кодексін, сондай-ақ дүниежүзілік идеологиядан хабардар болуы шарт. Осы жағдайда ғана ол өзіне қажетті идеологиялық және адамгершілік қағидаларын ұстанып, өзге тұлғаларға дүниетанымдық кеңес беруде жоғары сұранысқа ие болады. Жалпы және арнайы құзыреттіліктер болашақ маманның өзін-өзі дамытуы нәтижесінде артып, оны тоқтатқан жағдайда бұрынғы жинақталған білімдер мен іскерліктерін ғана қолдануға мүмкіндік береді.

Болашақ педагог-психологтың ізгілік парадигмасы негізінде мамандыққа бейімделуі құзыреттіліктің алғышарты болып табылады. Сондықтан оны ұдайы

11

жетілдіріп отыру қажет. Яғни, педагог-психологтың білім, іскерлік, дағдылары бүгінгі күннің өзекті сұрақтары мен міндеттеріне жауап беруі тиіс.

Жоғары оқу орнындағы кәсіби тәжірибенің сапалы жүргізілуі, оқу пәндерін ізгілік парадигмасы негізінде ұйымдастыру болашақ педагог-психологтың кәсібіне бейімделуін нәтижелі етеді. Сондықтан оқу орындарындағы аудиториялық сабақтар мен өндіріс, білім беру ұйымдары арасында әрқашан, яғни тәжірибе барысында және одан тыс уақытта тығыз байланыстың болуы шарт.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту

тұжырымдамасы, Астана, 2004. 2. Қазақстан Республикасы Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы,

1994 ж. 3. Жапбасбаева М.Б. Педагог-психологтың кәсіби іс-әрекетте маңызды

сапалары //«Білім әлеуметтануы» ІІ халықаралық симпозиум материалдары жинағы. – Алматы, 2013 ж.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІНДЕГІ ҰЖЫМДЫҚ ДӘСТҮРЛЕР

Албытова Назымгуль Пышакбаевна, Көшкінбай Қанатбек Астана қ., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

nalbytova@mail.ru, serik_kanat888@mail.ru Бүгінгі өмірімізде технократиялық қатынастың күннен-күнге өріс алуы

әрбір жеке адамның, сонымен қатар тұтас қоғамның дамуына елеулі кедергілер келтіреді. Сондықтан маман дайындауда гуманистік, яғни, адамды шынайы құндылық деп танитын қатынастың қажеттілігі, осы саланы барынша дамыта түсуге деген сұраныс күннен-күнге артып отырғанын байқатады. Мәселен, қазіргі қоғамдағы өзгерістер мен жаңарулар, ақпараттық кеңістіктің өріс алуы студенттік кезеңдегі әлеуметтенуге түрліше әсер етуде. Соның салдарынан өмірде болып жатқан құбылыстар мен қайшылықтарды дұрыс қабылдауды реттейтін әлеуметтік гуманитарлық ғылымдардың маңыздылығы арта түсуде. Тұлғаның жаңа қоғамдық қатынастар талабына бейімделуі мен әлеуметтенуі философиялық, психологиялық, педагогикалық сондай-ақ, өз алдына отау тіккен Әлеуметтік педагогика ғылымының өзекті проблемасына айналып отыр.

Әлеуметтену - жеке адамның әлеуметтік тәжірибені белсенді меңгеру үрдісі және нәтижесі. Адамның түрлі әлеуметтік қоғамдарға, әлеуметтік қатынастық жүйелерге бірігуі, өзінің тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететін мәдениетті, әлеуметтік шамалар мен бағалылықтарды меңгеруі. Жеке адамның нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, шамаларды, міңез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу үрдісі [1].

12

Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдама-сында: “Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылыққа құлшынысымен білім алушыллардың баурап кететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді, - делінген [2]. Білім беруде студент оқытушының объектісі ғана емес, педагогикалық үрдісте жеке субъект ретінде көрінеді. Жоғары мектепте студенттердің әлеуметтенуі үшін оқытушы олардың жеке ерекшелігімен қатар белсенділігі, шығармашылық ізденісі және өзі қалаған мамандығына қызығатынын жете білуі маңызды болмақ. Студенттердің іс-әрекетін қалыптастыру жүйесінде әлеуметтендіру процесін қамтамасыз ететін тұлғаның шығармашылық сапасы болып табылады. Сондықтан да “тұлға”, “шығармашылық”, “іс-әрекет” ұғымын философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда тұлғаның барлық танымдық іс-әрекеті оның әлеуметтенуін қамтиды.

Адам ақыл парасаттың иесі ретінде айнала қоршаған ортаны танып білу барысында оның даму заңдылықтарын, ерекшеліктерін біліп, оған өзінің қатынасын белгілейді. Өзінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін белсенді әрекетке түседі. Тұлға белсенділігі оның дамуы барысында тұтас педагогикалық процесс әсерінен саналы бағытталған іс-әрекетте көрінеді. Әлеуметтік тұрғыда жеке тұлғаның шығармашылық іс-әрекеті өзінің бейімділігі мен талабын дамытатын процесс ретінде, шығармашылыққа деген іштей терең ұмтылысы бола отырып, оның қалыптасуының белсенді факторына айналады. Шығармашылық гносеологияның жай мәселесі емес, ол өркениет тағдырымен, адамзат тарихының мәнімен тығыз байланысқан дүниетанудың ең негізгі мәселелерінің бірі. Сондықтан да ол жалпыадамзат мәдениеті мен барлық шығармашылық әрекеттерінің түрлерінің бірлестігінде қарастырылады.

Жалпы тұлғаның әлеуметтенуінде оның мінез-құлықтық және іс-әрекеттік белсенділігіне негіз болатын жетекші фактор – түрткі (мотив). Бұл маман дайындауға бағытталған арнайы педагогикалық үдерісте де есепке алынуға тиіс [3,4].

Педагогика тарихында білім алушылардың жас ерекшелігіне сәйкес ұйымдастырылатын түрлі іс-шараларды жүйелі пайдаланудың оқу-тәрбие үрдісіне тигізетін оң ықпалы туралы ғылыми зертеулер мен әдістемелік нұсқаулар бар. Олар балалар мен жастар ұйымдары, клубтар мен бірлестіктер, спорт секциялары және т.б. болуы мүмкін. Мұндай аудиториядан тыс ұйымдастырылған жұмыс формаларының нәтижелерін Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мәселесі тұрғысынан қарастырсақ, олардың тұлғаның әлеуметтенуіне тигізетін ықпалын атап айту қажет.

Студенттердің әлеуметтенуі жанұя, достары мен жолдастары, оқытушылар ұжымы, қоғамдық ұйымдар, студенттік топтар әсерлерiнен қалыптасады. Осы ықпалдар iшiнде топ ұжымы мен оқытушы арасындағы қарым-қатынас ерекше рөлге ие. Студенттер мен оқытушылар тарапынан қойылған талаптарбiрлiкте болып, бiр-бiрiне қайшы келмеуi аса маңызды. Бүгiнгi нақты мақсат - бұл студенттің психологиялық ерекшеліктері және ептiлiктерi мен дарындығына сүйене отырып, оны жан-жақты дамыту арқылы

13

бәсекеге қабілетті маман етіп қалыптастыру. Бұл мақсатқа жетудiң жолы - әрбір жеке студенттіңұжымда субьектілік таныта отырып, әлеуметтік тәжірибені белсенді меңгеруі. Осыдан адамның түрлі әлеуметтік қоғамдарға, әлеуметтік қатынастық жүйелерге бірігуі, өзіннің тұлғалық қасиеттерінің дамуына ықпал ететін мәдениетті, әлеуметтік шамалар мен бағалылықтарды меңгеруі келiп шығады. Бұл студенттің өзiн-өзi анықтау мәдениетiболып табылады, яғни, оның нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән құндылықтарды, шамаларды, міңез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу үрдісі, әлеуметтенуі.

А.С.Макаренко тұлғаның қалыптасып, әлеуметтенуіндегі ұжымның орны, ұжыммен атқаралылатын жұмыс формалары сынды теориялық, практикалық мәнді тағылым қалдырған педагог. А.С.Макаренко тағылымы ұжымды сатылы қалыптастырудың егжей-тегжейлi технологиясынан тұратындығы тәрбие теориясынан белгілі. Ол ұжымның өмiр сүру заңын былай түсiндiредi: қозғалыс – ұжымның өмiр сүру формасы; тоқтау – оның жойылу формасы. Әйгiлi педагог ұжымның даму қағидаларын анықтады (ашықтық, жауапкерлi тәуелдiлiк, перспектива-лық, бiрлiктi әрекет). Ұжым болу үшiн, топ сапалы тiктелу жолынан өтуi қажет. Осы жолда А.С.Макаренко бiрнеше сатыларды белгiлейдi: бiрiншi саты - ұжымның құрылуы (алғашқы бiрiгу сатысы); екiншi сатыда белсендiлердiң ықпалы арта түседi. Үшiншi және одан кейiнгi сатылар ұжымның кемелденуi. Алдыңғы даму сатыларында қол жеткiзген қасиеттертұлғалық ерекшелiктердi топтастырады: жолдастарына қарағанда өзiне жоғары талап қоюы, көзқарастарының, әдеттерiнiң, әрекет-қылықтарының тұрақтануы. Егер ұжым осы сатыға жетсе, онда толыққанды, адамгершiлiктi тұлға қалыптастыру үстiнде деген сөз. Ал осы барлық даму сатылары ұжымның үлкен және кiшi дәстүрлердi басшылыққа алғандығынан қалыптасады. Дәстүрлер – тәрбиеленушiлердi эмоционалды қабылдайтын әдет-ғұрып, ниет арқылы жасалатын ұжым өмiрiнiң тұрақты формалары. Дәстүр жүрiп-тұру нормаларының бекуiне көмектесiп, ұжымдық мәселелердi бiрлiктi шешу қабiлеттерiн дамытады, өмiрдi қызықты етедi.

Сондай-ақ, А.С.Макаренко ұжымаралық қатынасқа көп көңiл бөлдi. Қалыптасқан ұжымның ерекше белгiлерi ретiнде ол мыналарды ескердi: 1) үнемi сергектiк, iс-әрекетке дайындық; 2) өзiндiк қадiрiн сезiну; 3) мүшелерiнiң достық бiрлiгi; 4) әр мүшенiң өз қауiпсiздiгiн сезiнуi; 5) iс-қимыл, әрекет белсендiлiгi; 6) дер кезiнде ұстамдылыққа әдеттенуi,көңiл шарпулары мен тiлдесудегi өзiне шек қоя бiлуi [5,71-75]. Тұлғаның әлеуметтенуіндегі ұжымдық дәстүрлердің рөлі педагог еңбектерiнде көрiнiсiн тауып, бiздiң дәуiрiмiзге дейiн жетiп, студенттерді тәрбиелеуде таптырмас құралға айналып отыр.Сонымен студенттердің әлеуметтенуінде ұжымда олардың қарым-қатынасын реттейтін, жетілдіретін, дамытып, қалыптастыратын дәстүрдердің болуы міндетті деуге әбден болады. Студенттердің әлеуметтенуінде ұжымдық дәстүрлер – ол жеке студенттің, сондай-ақ ұжымның қажеттілігімен үндесе келе міндетті түрде орындалатын іс-әрекеттер мен қарым-қатынастар болуы шарт.

Жоғарыда келтірілген теорияларға сүйене келе біз Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы студенттерінің ұжымдық дәстүрлер жүйесін жасауды ойластырдық және оларды былайша топтастыра отырып белгіледік:

14

- тарихи: мамандық тарихын оқып, зерделеуді Отан тарихымен (Мәдени мұра бағдарламасы негізінде) ұштастыру;

- құндылық: педагогикалық парыз; - педагогикалық дәстүрлер: топтағы қарым-қатынасты ізгілендіру, топ

және курс аралық тәжірибе алмасудағы ашықтық, өзін-өзі басқару; - ресми ретуалдар мен мерекелер: студенттік арнаулар, кәсіби мейрамдар,

мадақтау және жазалау. Студенттерінің ұжымдық дәстүрлер жүйесінің мазмұнын тарқатып

көрсететін болсақ, тарихи: мамандық тарихын оқып, зерделеуді Отан тарихымен (Мәдени мұра бағдарламасы негізінде) ұштастыру ұжымдық дәстүрлер арқылы студенттерді әлеуметтендіруге жағдай жасаудың негізгі өзегі деуге болады. Өйткені әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы бойынша дайындалған студенттер келешекте әртүрлі жастағы түрлі ұлт өкілдерімен жұмыс жасайтын болады. Бұл Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени бiлiм тұжырымдамасында нақты белгіленген. «Этникалық-мәдени бiлiм стратегиясы өзара байланысты екi мақсатты: этникалық сәйкестендiру мен мемлекеттiк интеграцияны жүзеге асыруға бағытталады. Халықтың этникалық-мәдени сәйкестiлiгi өз тарихында, мәдениетiнде болған оқиғаларды бiлу, қалыптасқан рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаhармандарын қастерлеу нәтижесiнде құрылады. Ол ұлттың азат және ерiктi жасампаздық шығармашылығы процесiнде қалыптасады. Этникалық-мәдени сәйкестiлiк жағдайына халықтың өзi тудырған әлеуметтiк-жүйе арқылы қол жетедi. Оған отбасы, мектепке дейiнгi балалар мекемелерi, оқу орындары, ұлттық-мәдени орталықтар, журналдар мен газеттер, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкiмшiлiк мекемелерi, тағы басқалары жатады.Мемлекеттiк интеграция - Этникалық-мәдени бiлiм берудiң iргелi және стратегиялық мақсаты. Егер жекелеген халық этникалық сәйкестiлiкке бiршама қысқа мерзiмде жете алатын болса, мемлекеттiк интеграцияға қол жеткiзу - мемлекеттегi барлық этностардың күш-жiгерiн қажет ететiн ұзақ процес. Сайып келгенде, мемлекеттiлiктiң нақ өзi Қазақстанды мекендеген халықтардың этникалық сәйкестiлiк мүмкiндiгiнiң негiзгi шарты болып табылады. Этникалық-мәдени және мемлекеттiк сәйкестiлiкке бiлiм беру жүйесi арқылы барынша тиiмдi қол жеткiзуге болады»- деп көрсеткен [6]. Демек, жоғары оқу орындарында маман дайындау барысында оларды этникалық мәдениетке дайындау олардың әлеуметтенуіне жағдай жасау болып табылады.

Келесі құндылық: педагогикалық парыз тобы деп, ізгілік талаптарды білдіретіндердің барлығы қарастырылады, яғни, педагогикалық парыз (педагогикалық деонтология) ретінде әлеуметтік-тарихи, мәдени дәстүрлерге қажетті студенттердің мінез-құлқын қалыптастыруға жағдай жасау;педагогтің кәсіби тәртібі, қызметке және қарым-қатынасқа қатысушылардың арасындағы сенімділікке кепіл болатын кәсіби этика ... басқа адамдарға, олардың идеяларына қатысты педагогикалық шыдамдылықты, құзырлылықты, оқу және тәрбие қызметінде қабылданатын шешімдерге моральдікжауаптылықты танытады [7].

15

Педагогикалық дәстүрлер: топтағы қарым-қатынасты ізгілендіру, топ және курс аралық тәжірибе алмасудағы ашықтық, өзін-өзі басқару – бұл осы мамандық бойынша оқитын студенттер тобы мен басқа да топтар арасындағы тығыз байланысты мақсат етеді, яғни атқаралытатын іс-шараларға барлық студенттерді қамту, мақсатқа бірігіп жету. Оқуға түскен әр студентті жоғары оқу орнына бейімдеу бағытымен ұштастырудан бастау алады: жатаханаға орналасу тәртібі, дәрігерлік байқау, жатахана талаптарын орындау, жеке күн тәртібін құра білу, кітапханамен байланыс, аралық бақылау, сессияға дайындық және т.б. Ашықтық – кіші топтарда жіберілген қателіктердің алдын алуға, қайталамауға әсіресе, жағымды тәжірибелермен алмасуға бастайды.

Ресми ретуалдар мен мерекелер: студенттік арнаулар, кәсіби мейрамдар, мадақтау және жазалау. 1-курс студенттеріне арнау күнін кеңейтіп, жатақханада, оқу аудиторияларында алдын-ала қарсы алу сценарийлерін жасап, университет ғимараттарымен таныстыру, төл мерекелерді (Ата Заң, ұстаздар мерекесі, оқу жылының басы, балалар мен қартар күні және т.б.) кафедра және әлеуметтік институттармен бірлестікте ұйымдастыру. Осындай күндерде студенттердің жетістіктерін атап өтуді дәстүрге айналдыру. Осы бағытта болашақта өздері қызмет атқаратын мекемелермен тығыз қатынас орнатып, жоғары оқу орындарындағы дәстүрлерді жалғастыру. Ал, студенттік топтарда педагогикада қалыптасқан жазалау әдісіне ізгілік тұрғысынан келіп, түсіндіру, жолын ұсыну, үлгі көрсету, бірлесіп атқару тәрізді адами қатынаста қолдану.

Әдебиеттер:

1. Беркімбаева Ш.К., Құсайнов А.Қ. Педагогика: Қазақша және орысша түсіндірме терминологиялық сөздік. –Алматы, RONDQA. - 2007. -248 б.

2. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдама-сынан, 1994 ж.

3. Кузьмина Н.В. Акмеологическая теория повышения качества подготовки специалиств образования. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2001. – 149 с.

4. Іргебаева Н.М. Басқару психологиясы. Астана, ЕҰУ, 2011.-Б.241. 5. Әбиев Ж. Ә., Бабаев С. Б., Құдиярова А. М. Педагогика (Оқу құралы).-

Алматы, 2006. -Е-mail: law_literature@nursat.kz 6. Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени бiлiм тұжырым-

дамасын. - 1996 ж. 7. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы

редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006.

16

ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ ОБЩЕНИЕ КАК ФОРМА ВЕРБАЛЬНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ СУБЪЕКТОВ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

Амренова А.С., Скляренко К.П.

Северо-Казахстанский государственный университет имени М. Козыбаева, г. Петропавловск assel.s.a@mail.ru

Педагогическое общение как форма учебного сотрудничества является

условием оптимизации обучения и развития личности самих учащихся. И.А. Зимняя, называя полиобъектную направленность специфической

характеристикой педагогического общения, раскрывает три направления: на само учебное взаимодействие, на обучающихся и на предмет освоения (усвоения). Заключая описание специфики педагогического общения, отметим (вслед за И.А. Зимней), что в нем на ряду с обучающей и воспитывающей функциями появляется в связи со сменой образовательной парадигмы и фасилитативная функция [1].

Профессионально-педагогическое общение выходит за пределы контакта «учитель - ученик» и предполагает взаимодействие педагога с другими субъектами педагогического процесса [2].

Рассмотрим основные характеристики профессионально-педагогического общения.

Согласно Р.С. Немову, общение, по целям, можно разделить на биологическое и социальное в соответствии с обслуживаемыми им потребностями. Биологическое общение направлено на удовлетворение биологических потребностей, поддержание, сохранение и развитие организма человека [3].

Под содержанием общения обычно понимают ту информацию, которая в межиндивидуальных контактах передается от одного субъекта другому либо циркулирует между ними. Поскольку эта информация но своему характеру далеко не однородна, то по содержанию Р.С. Немов выделяет материальное, когнитивное, кондиционное, мотивационное и деятельностное общение.

Еще одной важной характеристикой общения являются средства общения, которые можно представить как способы передачи информации и выражения отношений между партнерами в процессе их взаимодействия. В зависимости от средств общение может быть непосредственным и опосредованным, прямым и косвенным, вербальным и. невербальным.

Представим функции профессионально-педагогического общения. Важнейшей задачей высших учебных заведений является удовлетворение потребностей государства в специалистах высшей квалификации. Оптимизация этой деятельности на современном этапе развития общества невозможна без гибких представлений о том, какими именно профессиональными способностями должны обладать выпускники высшей школы.

В нынешний период развития государству необходим профессионал как активный субъект деятельности в отличие от пассивного исполнителя, который

17

сам ставит цели деятельности, определяет пути и средства их достижения, несет ответственность за последствия ее реализации, который может овладеть деятельностью в целом. Удерживать ее предметность в многообразных практических ситуациях, специалист, который способен к постижению деятельности, ее изменению и развитию.

Поскольку формирование профессиональных способностей происходит посредством общения ребенка и воспитателя, ученика и учителя, преподавателя и студента, есть запрос на исследование практики общения и построение научных знаний о способах общения между обучающими и обучаемыми, и эффективном использовании их в построении педагогических процессов [4].

Н.Е. Щурковой выделены следующие функции профессионально-педагогического общения:

- открытие партнера на общение: пробудить желание, выйти па общение, снять психологические зажимы, снять страх перед неизвестностью; убедить партнера в его свободном выборе характера общения, повысить самооценку и уверенность в себе, а также убедить в положительном отношении к нему другого человека. Функция открытия партнера на общение играет решающую роль в начальном этапе общения: оно состоится или не состоится. Но если начальное общение состоялось, то его следует поддерживать, ибо оно легко угасает при неумении общаться.

- поддержка партнера в его выходе на общение, принять часть его трудностей на себя, сочувствуя партнеру: оказывая ему помощь, проявляя интерес к его внутреннему миру, одобряя его и стимулируя активное проявление свойственных только его личности особенностей.

- соучастия выполняет центральную роль: через соучастие партнерам удается, во-первых, войти во внутренний мир другого, проживая его духовные события, а во-вторых, часть своего «Я» раскрыть перед другим. Данная функция обеспечивает механизм транслирования одного «Я» другому «Я» [5].

В современных условиях преподаватель английского языка должен обладать коммуникативной компетентностью. Коммуникативная компетентность предполагает владение навыками общения в определенном профессиональном коллективе, умение создавать риторические ситуации общения, умение изобретать и интерпретировать профессионально значимые высказывания (тексты).

А.В. Мудрик, описывая коммуникативную культуру учителя как один из существенных компонентов его профессиональной культуры, вслед за В.А.Сластениным, отмечает, что «ее формирование в системе непрерывного педагогического образования - важнейшая задача сегодняшнего дня,» объясняя это тем, что общение, «эффективность которого определяется развитостью коммуникативной культуры его участников, есть ведущий вид взаимодействия педагогов и воспитанников, а также педагогов с коллегами и воспитанников между собой» [6] Выведенная учеными зависимость успешности труда учителя, его педагогической деятельности от коммуникативной культуры позволяет поставить одной из ведущих проблем в этой связи проблему культуры

18

коммуникативно-речевого воздействия учителя на класс на уроке в современной школе.

Сфера профессионально-педагогического общения является сферой повышенной речевой ответственности, так как, по выражению В.А.Сухомлинского, «Слово – важнейший педагогический инструмент, его ничем не заменишь» [7].

Культура речи педагога охватывает все компоненты речевой деятельности и их составляющие. Определенные нормы существуют для всех компонентов культуры и проявляются они, прежде всего, как нормы общения:

- когнитивная (восприятие других и их понимание); - аффективная (отношение к другому); - поведенческая (выбор поведения в конкретной ситуации). Наиболее значимыми нормами общения являются этические и

коммуникативные, вытекающие из законов оптимального, гармоничного, эффективного общения.

Коммуникативные и этические нормы представляют собой конкретные правила, помогающие осуществить оптимальное общение, т.е. такое взаимодействие, которое создает наилучшие условия для выработки и реализации не противоречащих друг другу коммуникативных целей всех партнеров по общению, для создания благоприятного эмоционального климата вследствие преодоления различного рода барьеров, для максимального раскрытия личности каждого. Эти нормы очень тесно взаимосвязаны, дифференцирование только условно, это механизмы, помогающие согласовать все стороны общения. Этические нормы определяют систему защиты нравственных ценностей в каждой культуре, и регулирует формы проявления их в речи. Коммуникативные нормы обеспечивают выбор средств общения, контакта и достижения всех целей коммуникации и действуют на всех этапах речевой деятельности, определяя целенаправленность и целесообразность. Коммуникативными нормами общего характера, определяющими весь процесс коммуникации, являются принципы:

- кооперации - обязательность установки на сотрудничество, регулирование речевого поведения;

- целесообразности - в основе лежат этические нормы, регулирующие выбор этически корректных средств для достижения целей общения;

- гармоничности - наличие баланса между информативностью и эмоциональностью, между информационным и фактическим общением;

- структурирования – вычленение и расположение всех смысловых частей, логических связей;

Культура создания и восприятия текстов предполагает, что информация не подается и не воспринимается изолированно от другой информации и от окружающего мира, а существует в определенном контексте – заранее заданном «смысловом поле» (Ю.М. Лотман).

Таким образом, речь – основное средство профессионального воздействия и взаимодействия преподавателя и студентов, одно из основных средств обучения. Владение речью предполагает не только соблюдение

19

языковых норм, но прежде всего способность адекватного коммуникативного поведения, умения продуктивно, бесконфликтно общаться в сфере профессиональной деятельности.

Список использованных источников:

1. Зимняя И.А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. Изд. второе, доп., испр. перераб. М.: Издательская корпорация "Логос", 1999; 335 с.

2. Лобанов А.А. Основы профессионально – педагогического общения. М., 2002.

3. Немов Р.С. Психодиагностика. - М.: Владос 2001, 4-е изд. – 640 с. 4. Кукушин B.C. Введение в педагогическую деятельность. - Ростов-на-

Дону, 2002. 5. Щуркова Н.Е. Педагогическая технология. - М.: Педагогическое

общество России, 2002. - 224 с. 6. Формирование профессиональной культуры учителя: Учебное пособие

/ Под ред. В.А. Сластенина. М.: Прометей, 1993, с. 107. 7. Гладюк Т.В. Идеи формирования экологической культуры младших

школьников в педагогическом наследии Сухомлинского. / Научные записи ТДПУ им. Гнатюка: Педагогика. – Тернопиль, 2002. - Вып. 5. - С. 56 - 59.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНТЕРАКТИВНОГО ОБОРУДОВАНИЯ В УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Ан О.Д.

Средняя школа №25, г. Астана lod20@yandex.ru

«Нужно честно признать: обучение, построенное на усвоении

конкретных фактов, изжило себя в принципе, ибо факты быстро устаревают,а их объем стремится к бесконечности».

А. Гин

В настоящее время становится общепризнанной позиция, согласно которой приоритет в образовании должен быть отдан не передаче неких конкретных знаний и умений от того, кто учит, тому, кто учится, а развитию у учащегося самой способности по собственной воле приобретать эти знания и умения, когда возникает необходимость. Встаёт проблема поиска механизма перехода от репродуктивного, ориентированного на запоминание, типа обучения к продуктивному, эвристическому, обучающему. Идёт поиск иных форм взаимодействия Учителя и Ученика в совершенно иных условиях, главным из которых является наличие новой образовательной среды. Всё это требует иных технологий образования. По мнению В.В.Гузеева новые

20

образовательные технологии должны воздействовать не на содержание обучения и не на самого ученика, а на обучающую среду, в которую погружены ученики. Это должно обеспечить не просто максимальное усвоение содержания каждым учеником, а максимальную вероятность развития каждого ученика в желаемом направлении за счёт изменения свойств самой среды. Образовательная среда вследствие включения в учебный процесс интерактивных компьютерных технологий, а также интерактивного оборудования радикально меняется. В “докомпьютерную” эпоху условия и средства учебного процесса существовали рядом с учеником и учителем, а сейчас и ученик, и учитель интегрированы в среду. В течение нескольких лет использование мультимедиа-технологии и интерактивной доски позволяет сделать некоторые выводы о качественном преимуществе интерактивных уроков по сравнению с традиционными, а именно:

- создание идеальных условий для учебного процесса при широком спектре видов учебной деятельности;

- безграничные информационные возможности; - четкая организация урока и гибкость в его перестройке; -возможность контроля и самоконтроля при высоком качестве

иллюстративного и визуально-текстового материала; - рост познавательной активности учащихся и интереса к предмету; -замена пассивно-созерцательных видов учебной деятельности активно-

преобразовательными. [1: 11] Преподавание с помощью интерактивной доски и лабораторного

интерактивного оборудования несомненно имеет преимущества: 1. Материалы к уроку можно приготовить заранее - это обеспечит

хороший темп занятия и сохранит время на обсуждение. 2. К интерактивной доске можно подключить интерактивное

оборудование, которое обеспечивает наглядность материала. 3. Материал можно структурировать по страницам, что требует

поэтапного логического подхода, и облегчает планирование. 4. После занятия файлы можно сохранить для дальнейшей работы,

например, для проверки знаний учеников. [2: 15] Благодаря разнообразию материалов, которые можно использовать на

интерактивной доске учащиеся гораздо быстрее схватывают новые идеи. Преподаватели нашей школы, которые уже достаточно долго работают с досками, заметили, что качество их уроков заметно улучшилось. Конечно, нельзя сказать наверняка, что результаты учащихся повысятся благодаря работе с интерактивной доской, но заметно, что ученики стали больше интересоваться тем, что происходит на занятиях. Они активно обсуждают новые темы и быстрее запоминают материал.

Важно понимать, что использование только интерактивной доски не решит всех проблем обучения моментально. И преподаватели совсем не обязаны работать с ней постоянно, на каждом уроке. Иногда доска может пригодиться только в самом начале занятия или во время обсуждения. Поэтому необходимо освоить специальное программное обеспечение для интерактивных

21

досок и его основные возможности, а также важно определить, какие ресурсы могут помочь в работе с интерактивной доской. Поскольку важной частью обучения является представление информации, то основой для создания учителем-предметником электронного ресурса для своего урока может использоваться среда подготовки презентаций MS POWER POINT, имеющая в своём арсенале необходимый набор инструментов для эффективной подачи учебного материала.

Но не только интерактивная доска является интерактивным оборудованием. В настоящее время на уроках физики широко используется лабораторное интерактивное оборудование.

Например, на уроке физики в 11 классе по теме «Свойства звуковых волн» демонстрационный эксперимент можно провести с использованием многофункционального автономного ручного вычислительного устройства PASPORT Xplorer GLX, который является инструментом, созданным специально для школьников и преподавателей точных наук. Инструмент собирает данные, строит графики и анализирует данные. Хотя для выполнения задания и анализа данных подключения к компьютеру не требуется, учитель для наглядности может подключить данное устройство к компьютеру и показывать демонстрацию с помощью проектора на интерактивную доску. На данном уроке, используя встроенный в GLX звуковой сенсор для изучения звуковых волн из разных источников, можно использовать Xplorer для записи и просмотра данных, а также проанализировать звуковые волны для определения их периода, частоты и длины волны. Очень наглядно можно представить тему «Движение тел» с помощью датчика движения, который может измерить и записывать расположение, скорость, и ускорение. Он производит серию сверхзвуковых импульсов и выявляет звук, отражающийся от объекта спереди. Интерфейс измеряет время между исходящим импульсом и возвращающимся эхом. Из этих измерений он определяет состояние, скорость, и ускорение объекта. С помощью датчика движения можно описать относительное движение тележек, исследовать движение тележки, движущейся с постоянной скоростью, по наклонной плоскости, движение падающего объекта и другие. Уникальным интерактивным лабораторным оборудованием является также оптическая система OS-8515C, которая содержит компоненты оптики, необходимые для различных экспериментов и демонстраций. Например, демонстрация явления отражения, полного отражения, преломления, дисперсии света, определение фокусного расстояния линзы, которые необходимы для проведения уроков по разделу «Оптика». При проведении серии уроков на тему «Силы» очень эффективно используется при проведении экспериментов датчик силы. Он соединяется к PASPORT интерфейсу и записывает силу в пределах от – 50 Н до +50 Н со скоростью до 1000 показателей в секунду. По умолчанию датчик собирает 10 показателей в секунду и регистрирует толкание как положительную силу, и подтягивание как отрицательную. С помощью этого датчика можно наглядно показать действие различных сил. Доступность в использовании интерактивного оборудования и разнообразие ресурсов увлекает учеников больше, чем традиционные занятия. В 11 классе естественно-

22

математического направления был проведен физический лабораторный практикум с использованием интерактивного оборудования. Учащиеся очень быстро освоили различные виды датчиков, а также Xplorer GLX и с удовольствием выполнили все предложенные лабораторные работы, получив положительные оценки.

С использованием на уроках интерактивного оборудования у учащихся повысился интерес к физике, поэтому они с удовольствием участвуют во внеурочной деятельности, в конференциях, делая проекты. Так учащимися 11 класса Доскаевой Викторией и Табагуловой Ризагуль был выполнен проект «Средняя температура тела и терморегуляция человека» с использованием датчика температуры и многофункционального вычислительного устройства PASPORT Xplorer GLX. Проект был представлен на Республиканской научно-практической конференции и был отмечен.

Организовать изучение того или иного учебного материала даже при наличии качественного учебного компьютерного материала удается далеко не всегда. Поэтому хочется сформулировать несколько основных правил создания и использования материалов компьютерной поддержки урока с тем, чтобы их использование было максимально эффективным:

1. Весь материал урока должен быть целостным. Эпизодичность представления материала в любом виде будет лишь способствовать утомляемости детей, а не лучшему усвоению материала.

2. Общая продолжительность работы на интерактивной доске в течение урока не должна превышать 20 минут, и обязательно должна быть в сочетании с другими видами деятельности.

3. Не стоит полностью замещать демонстрационный эксперимент компьютерными моделями, они нужны лишь в тех случаях, когда не возможно вживую воспроизвести тот или иной опыт или для проведения сравнения между моделью и реальным экспериментом, то же относится и к теоретическому материалу, и к решению задач, и к контролю знаний.

4. Представляемый материал должен отвечать всем требованиям наглядности: научности, доступности, читаемости и т.д. [3: 5]

Интерактивное оборудование предоставляет учителю и учащимся возможность сочетания компьютерных и традиционных методов организации учебной деятельности: с их помощью можно работать практически с любым программным обеспечением и одновременно реализовать различные приёмы индивидуальной и коллективной работы учащихся.

Литература:

1. Берязева Н. Интерактивные доски SMART - вы пробовали? // Ит-Курьер. Вып. 27.11.-03.12.2006. — М., 2006.

2. Ишмурзина Н.В. Интерактивно — это просто! // Журнал «ЛГО». Вып. 06.2005. М., 2005.

3. Усенков Д.Ю. Интерактивная доска SMART Board: до и во время урока // Журнал «Информатика и образование». Вып. 02.2006. — М., 2006.

23

ШЕТЕЛ ТІЛІН ОҚЫТУДА ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰЗЫРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Аристанкулова Г.У., Цымбал И.П.

Астана қ., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті arystankulovagulmira@mail.ru

Қазіргі кезеңдегі қоғамның дамуында әлеуметтік прогресстің жоғары

қарыштауы ойлаудың жаңа типтерін қалыптастырудың жолдарын іздеу үстінде және сонымен қатар, халықаралық өмірде мәдени құндылықтардың өнімді алмасуына жол ашуда. Бүгінгі таңда басқа халықтардың мәдениетін танып білу қажеттілігі туындауда, сондай-ақ мәдени бірлескен жұмыстың жаңа салалары мен формаларын іздеу маңызды болып табылуда. Осындай міндеттерді шешудің жолдарының бірі шетел тілін оқу болып табылады.

Қатынас құралы ретінде шетел тілін меңгеру басқа халықтардың мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибеге қол жеткізеді, сондай-ақ мәдени диалогты оқу үдерісін жүзеге асыруда мәдениаралық қатынасқа жол ашатын зор мүмкіндікке жеткізеді.

Шетелдік әлеуметтік мәдени құзырды қалыптастырудағы мәселе осы аталған жағдайда шетел тілін оқытудың жаңа талаптарына сәйкес шетел тілінде кәсіби іскерліктерін жүзеге асыра алатын мамандарды даярлауға бағытталған. Әлеуметтік құзыр – бұл өзінің тілдік іскерлігін оқып жатқан елінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері туралы білімімен сәйкестендіре білу, сондай-ақ тілдік және тілдік емес тәртіптің ережелерін қарапайым жағдаяттағы қатынаста қолдана білу болып табылады.

Әлеуметтік құзырды қалыптастыру білімнің негізгі мақсаттарымен тығыз байланысты: практикалық, дамыту, тәрбиелік. Тәрбиелік мақсат маңыздырақ болып саналады, себебі заманауи жас адамда ұлттық патриотизм сезімін және интернационалдық сезімді қалыптастыру басты міндет болып табылады. Шетел тілін оқытуда біз адамның санасына әлем мәдениетін қалыптастырамыз. Біз тілдік құбылыстарды, салт- дәстүрлерді, әдет- ғұрыптарды, өнерді, ұлттардың өмір сүру салтын оқытамыз және салыстырамыз.

Ағылшын мақалдарын оқи отырып, мысалы біз бір ойдың әр түрлі тілде әр түрлі жолдармен берілетінін салыстырамыз. Және біз мынадай кезеңдерге мақалдардағы халықтық ақыл-ойдың интернационалдық мағнасына көңіл аударамыз. Мысалы, "Красив тот, кто красиво поступает" орыс мақалы мен "Handsome is handsome does" или "Knowledge is power" ағылшын мақалын әлемнің барлығы біледі. Мақалдарды білу ана тілін оқуда сонымен қатар, шетел тілін оқуда үлкен рөл атқарады.

Әлеуметтік құзырды қалыптастыруда ағылшын тілінде сөйлейтін елдер мен туған елдің мәдениетін оқудың зор мағынасы бар. Ағылшын тілінде сөйлейтін елдердің халық әдебиеттерін сабақта және аудиториядан тыс кезеңде оқу, әлеуметтік құзырды қалыптастырудың маңызды құралдарының бірі болып табылады. Көркем әдебиет туындыларынан студенттер шетелдің өмірін, салт- дәстүрін, тұрмысын, сондай- ақ осы елдердің тілдік мәдениетін оқып үйренеді.

24

Келесі кезең әлеуметтік құзырды қалыптастыру туралы сөз болғанда ұмытуға болмайтын кезең - әрине бұл, тілдік этикет. Тілдік этикет – бұл тілдік мәдениет, ал тілдік мәдениет – бұл адамның бет- бейнесі, студенттің бет- бейнесі. Ағылшын тілінің тілдік этикеті тұтас тұлғаны тәрбиелеуде ерекше маңызы бар. Тілдік мәдениет арқылы көп нәрсені үйренуге, ауызша сөйлеу этикетін үйренуге болады. Ағылышындар туралы былай айтуға болады "hardly ever lie, but they would not dream of telling you the truth" бұл " олар шындық еместі айтпауы мүмкін, бірақ шындықты да айтпайды ". Тілдік мәдениет қандай болса, ұлттық мінезде соған байланысты болады. Тілдік этикетті оқыту барысында мысалы, "sincere appreciation and flatter" (шынайылықты және жағымпаздықты) айырмашылығын ескеру керек, сонымен қатар, тек ескі дәстүрді біліп қана қоймай, қазіргі күннің де талабына сай болу керек. Мысалы, "Miss" и "Mrs" деген ескіше айтылудың орнына әр әйелге айтуға болатын Ms" неологизмінің пайда болғанынан хабардар болу керек. Сондай- ақ тілдік этикетті ағылшын тілін меңгеру үдерісінде үнемі оқысақ та, бұл мәселені арнайы бағдарлама ретінде бөліп қарасақ және сабақта, сабақтан тыс кезде мақсатты түрде қолдансақ пайдалы болар еді.

Тіл және мәдениетті бір уақытта оқу практикалық, жалпы білімдік және дамыту мақсаттарын тек тиімді жетістікпен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар, оқып үйренушінің ынтасын ары қарай арттырады. Оқушылардың жемісті және өнімді іс-әрекеттері үшін сабақтың бейдәстүрлі өткізілу формасы тиімді. Мұндай сабақтарға: сабақ- көрініс, сабақ- мереке, сабақ- саяхат, бейнесабақты жатқызуға болады. Оқытушылардың тәжірибелері мен зерттеулері көрсеткендей, бейдәстүрлі сабақты өткізу студенттердің пәнге деген қызығушылықтарын туғызады және оқудың ынтасын жоғарылатады.

Сабақтың бейдәстүрлі формасының ең басты жетістігі студенттерде әлеуметтік құзырлардың дамуы және жетілдірілуі болып табылады және базалық білім деңгейімен салыстырғанда тілін оқып жатқан елдің мәдени мұрасы кеңінен таратылады. Осы орайда мәдениеттерді салыстыратын тапсырмалар студенттердің сөзсіз қызығушылықтарын арттырады және мәдениаралық қабілеттерін дамытады. Кәсіби бағыттағы оқу үдеріснде мәдениаралық ситуацияларды қолдану арқылы мәдениаралық шиеленістерді шеше білу қабілеттерін қалыптастыруға болады. Cтуденттерге шетел тілін оқытудағы тәжірибе көрсеткендей мәдениаралық қабілеттерін тиімді қалыптастыру үшін, шетелдік лингводидактикада әзірленген типологиялық тапсырмалар мен жаттығуларды қолдану қажет.

Мәдени даму мақсаты бар тапсырмалар: – оқиға барысын суреттеу (суреттегі оқиғалар); – суреттерді, дыбыстарды, шуылдарды еркін айта білу (аудиожазба); – қабылдау шектігі (суретті сипаттау /еске сақтау бойынша жағдаяттар); – суретті сипаттау, талғап-талдап түсіндіру - дербес әсерлер. Ұғымды және мағынаны айқындауды(түсіндірмені-) қалыптастыру үшін

тапсырмалар: – ассоциограммалар құрастыру;

25

– суреттерден және түрлі мәтіндер түрлерінен коллаж құрастыру; – қалыптасқан ұғымның мағынасының дифференциясы (мысалы: Kneipe – Café – Bar); – жобалық жұмыс, ұғымды зерттеу. Мәдениеттерді салыстыру тапсырмалары : – қарама- қарсы қою/ салыстыру; – эмпатияның дамуы; – стереотиптерді талдау және бағалау; – түрлі пікірлерді бағалау және талдау. Коммуникативтік құзырлықты мәдениаралық жағдаяттарда дамытуға

арналған тапсырмалар: – коммуникативтік ниеттің талдамасы, оның сөйлеуі және әсері; – коммуникатив барысының талдамасы және оның стратегиясы; – түрлі мәтіндер типтеріне талдау (мысалы: жарнама, эссе); – интерпретация (талғап-талдап түсіндіру); – кері байланыс [1: 41]. Мәдениаралық коммуникация- әлемге деген әр түрлі көзқарастардың

соқтығысуын және коммуникантардың көзқарастарының арасындағы айырмашылықтарды білдіреді. Мәдениаралық қарым-қатынаста түсінбеушілік жиі кездеседі, себебі сөйлеуші түрлі мәдениет топтарына жатқандықтан оларды жиі бұзады. Г.Нойнерді құптай отырып, біз оқытудың мақсаты бойынша тек қана студенттерге шетел тілін меңгертіп қана қоймай, оларды мәдениаралық байланысқа дайындаймыз, атап айтқанда оларға мәтениеттің көп түрлілігін және адамдарды ажырата білуге, шетел тілінің көмегі арқылы жаңа мәдениетті танып білуге, «басқаларды» жаңаша көре білуге үйретеміз.

Студенттерге мәдениаралық қабілетті қалыптастыру барысындағы мәселелерді шешуде шетел тілін оқыту маңызды рөл атқарады. О.Р.Бондаренконың мәдениаралық қабілеттілік туралы анықтамасы бойынша «шетел тіліндегі сөйлеушінің сөз бағыты шетелдікке бағытталғанда, мәдени шартты коииуникативтік ерекшеліктер туралы фондық білімді қолдана білу» [1:43].

Зерттеушілердің пікірлері бойынша, мәдениаралық дағдыларды қалыптастырудың келесі аспектілері қарастырылады: эмпатия, өзінің ұстанымынан алшақтай білу (перспективалық ауысым); мәдениеттің көп түрлілігін мойындау, төзімділік; мәдени байланыс, этникалық байланыс. Өзінің монографиясында М. Вильде-Штокмайер мәдениаралық қабілеттілікті қалыптастырудың келесі үш кезеңін қарастырады:

- оқушылардың сенсибилизациясы (мәдени қабылдауды дамыту, әр түрлі мәдениеттегі нақты коммуникативтік құбылыстарды тану);

- пайымдау үдерісін сезіну; - мәдени- тілдік, әрекеттік- бағытты қолдану [2:17]. Бүгінгі таңда педагогтар бейнесабақ, интернет- сабақ және тағы басқа

бейдәстүрлі сабақ формаларын белсенді енгізуде. Бейнесабақтың артықшылығы тілін оқып жатқан елдің мәдениетін үйрену болып табылады. Бейнематериалдар студенттерге тек тілді тасымалдаушыдан жанды сөйлеуді

26

беріп қана қоймайды, оларды «қауіпсіз қалыптағы» жағдаяттармен жүктейді, студенттер қимыл және жест тілімен, қарым- қатынас стилімен танысады. Түрлі елдер мен ұлттар арасындағы байланыстар дамып жатқан уақытта, қазақтың ұлттық мәдениетімен танысу шетел тілін оқу үдерісіндегі қажетті элемент болып отыр. Студент қалаға саяхат жасауды білуі тиіс, шетелдік қонаққа қазақтың мәдениеті жайлы айта білуі керек. Мәдениет диалогының принциптері туған елі туралы мәдени материалдарды қолдану арқылы оқып жатқан тілдің елінің мәдениеті туралы ұғымды қалыптастырады. Оқытудың тиімді және өнімді фрмасы көрініс-сабақ болып табылады. Шетел тілі сабағында шетел көркем әдебиетінің туындыларын қодану студенттердің айту дағдыларын жетілдіреді, коммуникативтік, танымдық және эстетикалық мотивацияны жасауды қамтамасыз етеді. Көрініске дайындық – бұл студенттердің тілдік қатынасын дамытатын және олардың жеке тұлғалық шығармашылық қабілеттерін ашатын шығармашылық жұмыс.

Мұндай жұмыс түрі студенттердің ойлау және тілдік іскерліктерін белсендіреді және олардың әдебиетке деген қызығушылықтарын арттырады, оқып жатқан тілдің елінің мәдениетін жақсы меңгеруге көмектеседі. Сабақ өткізулің қызықты да жемісті формасы сабақ- мереке болып табылады. Бұл форма студенттердің салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары туралы білімдерін кеңейтеді және щеттілдік қатынасқа деген қабілеттерін дамытады.

Студенттерге әлеуметтік құзырларды қалыптастыруда бейдәстүрлі сабақ формасын қолдану студенттердің пәнге деген қызығушылықтарын арттырады, олардың өздік шығармашылықтарын дамытады, әр түрлі білім көздерімен жұмыс істеуге үйретеді.

Әдебиеттер:

1. Корнилова Л.А. Социокультурная компетенция как одна из

составляющих профессионального мастерства учителя иностранного языка. Международный сборник научных трудов / – Изд-во "Весть”, ШГПУ, 2002. Б. 40-43.

2. Максимова И.Р. Современные концептуальные принципы коммуникативного обучения иностранному языку. // ИЯШ – 2000 - №4. Б.14-19

3. Пассов Е.И. Урок иностранного языка в средней школе. - М.: Просвещение, 1988.

27

ӨЗГЕ ТІЛДІ АУДИТОРИЯ СТУДЕНТТЕРІНІҢ ЖАЗБАША СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ

Ашкенова А.Қ., Искакова Г.Ж.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті A_Ashkenova@mail.ru

Қазіргі ЖОО-ның студенттері – келешек заманның саналы, мәдениетті

азаматтары. Әр мәдениетті азаматтың өз Отанын, өскен өлкесін, оның тарихын, мәдениетін, тілін, рухани байлығын білуі адамның сол халыққа деген құрмет сезімін оятады. Адам өзі өмір сүретін өлкенің халқымен бірге жұмыс істейді, олармен қарым-қатынас жасайды. Ал қарым-қатынас адамдар арасындағы сыйластыққа, достыққа, бірлікке құрылуы керек. Шынайы достық қарым-қатынас тіл арқылы жүзеге асады. Қазақстанда өмір сүретін халықтардың достық қарым-қатынасының, бір-біріне сый-құрметінің құралы қызметін қазақ тілі атқарады. Қазақ тілін осындай құралға айналдыру үшін қазақ тілі сабағын оқытуды жақсартып, тілді оқытуды дамытып, оны жоғары сатыға көтеру қажеттілігі күн тәртібіне қойылып отыр.

Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытудың мақсаты – коммуникативтік, тілдік, мәдени-танымдық біліктілігі дамыған дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу. [1:8].

Өзге тілді аудиторияда қазақ тілінің дыбыстық құрамын, дыбыстардың айтылу нормасын, дыбыстық заңдылықтарын, грамматикалық құрылысын меңгеруге, ойын еркін жеткізуге, жеткілікті дәрежеде сөздік қорын меңгеруге,сонымен бірге қазақша сөйлеуге жаттығып, қазақ тілінде қарым-қатынас жасай алуы қажет. Оқушыны мұндай дәрежеге жеткізу үшін оқытудың жаңа технологияларына негізделген дидактикалық ұстанымдары, интерактивті әдістері мен тәсілдері тиімді пайдаланылуы жөн.

Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқытудың әдістемелік мәселелерін зерттеу мемлекетіміздің жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарында жүргізіліп келеді. Өзге тілді аудиторияда қазақ тілін оқыту әдістемесі жан-жақты зерттеліп отырса да, әлі де жүйелі түрде зерттеуді қажет етеді. Соның бірі – өзге тілді аудитория студенттерінің жазбаша сөйлеу тілін дамыту. Жалпы білім беретін мемлекеттік стандарт бойынша оқытудың міндеттері:

– қазақ тілінде сөйлеу және жазу икемі мен дағдыларын қалыптастыру, яғни коммуникативті біліктілікті қалыптастыру;

– қазақ тілінің тілдік білім негіздерінің жүйесін танып білу, яғни тілдік білікті қалыптастыру;

– қазақ халқының мекенін, тарихын, рухани және материалдық мәдениетін, тұрмысын таныту, яғни тарихи-мәдени таным біліктілігін қалыптастыру», – деп белгілейді [2:2].

Өзге тілді аудитория студенттерінің қазақ тілінде тілдік қатынас жасау деңгейін жетілдіруде, әсіресе жазылым әрекетін дамытуда арнайы қарастыруды қажет ететін мәселелер бар. Жоо-ның студенттері мемлекеттік тілде өз ойын

28

нақты, дәл жеткізіп бере алмайды, олардың жазбаша сауаты нашар, тіл тазалығы мен сөйлеу мәдениеті талапқа сай емес. Мұның өзі мектеп бағдарламасы мен оқулықтарында тіл білімі мәселелерін оқушылардың жас ерекшеліктері мен білім деңгейлері негізінде жан-жақты сөз етуді керек етеді.

Өзге тілді аудиторияда қазақ тілін меңгерту сөйлеу әрекеттерінің түрлеріне (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым) негізделіп, кешенді түрде оқыту технологиясы іске асырыла бастады.

Нақтылап айтсақ, тілді теориялық жақтан лингвистикалық жүйелі білім негіздерін қалыптастыруға айрықша назар аударылады да, нәтижесінде, өзге тілді аудитория студенттерінің тілді өз тәжірибесінде қарым-қатынас құралы ретінде жұмсай білудің дағдыларын қалыптастыру жүзеге аспай қалады. Студенттердің қазақ тілінде ауызша сөйлеу тілі қалыптасып, тілдік қарым-қатынас жасай алғанымен, жазылым әрекеті деңгейінің төмен екендігі анықталды. Жоғарыда аталған мәселені шешудің тетігін іздеу – өзге тілді аудиторияда студенттерге білім беретін қазақ тілі оқытушыларының алдында тұрған міндеті болып табылады.

Жазбаша тілді дамытудың жолдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, С.Жиенбаев, К.Д.Ушинский еңбектерінде қарастырылып, жазбаша тілді дамытудың зерттелу жайы, мазмұны, жүйесі қарастырылғанын байқаймыз. Балалардың тілін дамыту, өз ойын дұрыс, жүйелі жеткізе білуі мен жазбаша сауатты және мәдениетті болуының маңыздылығы жөнінде алғаш пікір білдірген – Ы.Алтынсарин: «Екі тілде жеңіл шығармалар жазуға жаттығу, күрделі іс қағаздарын жүргізу, олардан көшірмелер жасауға үйретуді» міндеттеді [3:21].

Тіл дамыту мәселелері А.Байтұрсынов еңбектерінде тілдің теориялық мәселелерін меңгертумен байланысты терең қарастырылған. А.Байтұрсынов оқушылардың жазбаша тілін дамытуда жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану оқушылардың сөздік қорларын толықтыратындығын ескеріп, сынау және дағдыландыру жұмыстарының жүйесін ұсынған [4].

С.Жиенбаев тіл дамыту жұмыстарын оқушылардың сөздік қорын молайту, сөйлем құрай білуге жаттығу және кітап оқуға байланысты жұмыстар негізінде қарастырып, айтылған мәселелер бойынша жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындаған.

К.Д.Ушинский әдістемесіне тән нәрсе – тілді үйретуді біртұтас құбылыс, үдеріс ретінде қарау. Ағартушы ғалым оқушылардың сөйлеу тілін дамыту жаттығу жұмыстарының тиімді ұйымдастырылуымен байланысты деп санады. Тіл сабақтарында жүргізілетін жаттығу жұмысы теориялық материалды меңгертумен байланысты жүйелі ұйымдастырылып, оқушының танымдық қабілетін жетілдіруге бағытталуы тиіс екендігін ескертті.

Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болуы арқылы адамдардың жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Сондықтан Ф.Абдразахова: «Жазылым әрекетінде тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына көңіл аударып, оны оймен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады», –деп көрсетеді [5:4 ].

29

Ғылыми-әдістемелік еңбектердегі ой-пікірлерді саралай келе, студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамытудың негізі ретінде мәтін мазмұнының дұрыс сұрыпталуы; жазба жұмыстарының оқушының жас мөлшеріне сәйкес жүргізілуі; жазба жұмыстарының білімдік, тәрбиелік, танымдық міндеттерді шешуге бағытталуы; орфографиялық нормаға сәйкес жазу дағдысының қалыптасуы; сұрыпталған мәтіндер арқылы халқымыздың мәдени-рухани мұрасы мен салт-дәстүрінің озық үлгілерін, ұлтымызға тән әдептілік, сыпайыгершілік қасиеттерін таныту қажеттігі белгіленді.

Жазба жұмыстарының кешеніне жаттығулар жүйесі, диктант түрлері, мазмұндама, шығарма жұмыстарын енгізу керек. Қазақ тілінде жазбаша сөйлеу тілін дамытуда студенттердің тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым және тілдесім әрекеттерін байланыста меңгеруіне байланысты жазба жұмыстарын сұрыптадық.

Орфографиялық норма қалыптастыруда бағдарламада үздіксіз орындалатын тәжірибелік жұмыстың негізгі түрі – диктант. Диктант термині кейбір әдістемелік еңбектерде жатжазу түрінде қолданылады. Диктант өзге тілді аудитория студенттерінің жазбаша сауаттылығын қалыптастыру үшін қолданылады. Диктант жұмысын орындау әдістері зерттеудің педагогикалық негізінде ұсынылған дидактикалық ұстанымдарға негізделеді. Студенттердің білімі мен тілдік дағдылары есепке алынады.

Жазбаша сөйлеу тілін дамыту бағытында жүргізілетін диктант жұмысының ең тиімді түрлері сұрыпталды:

сөздік диктанты; жатқа жазу диктанты; терме диктант; бақылау диктанты; шығармашылық диктант. Сөздік диктанты 1-нұсқа. Сөздерді алфавит ретімен буынға бөліп жаз. Ғарыш, домбыра, сандық, бұлбұл, кітапхана, қолшатыр, мысық,

тамаша, саяжай, азамат, шаңғы, велосипед, ынтымақ, инелік, ұшақ, инелік, гүрсіл, парасат,футбол, әнші, ірімшік, ешкі, орман,өрмекші, құмырсқа, рахат, лақ.

2-нұсқа. Берілген сөздерді буынға бөліп жаз. Шабдалы, қияр, бүлдірген, ананас, қарбыз, асқабақ, жидек, қызылша,

қарақат, алмұрт, анар, жүзім, өрік, қауын, сәбіз, шие, құлпынай, орамжапырақ, пияз, бұрыш, апельсин, қызанақ.

Сөздік диктантының тиімділігі: Студенттердің сөздік қоры, сөз байлығы дамып, мағыналық реңктеріне қарай сөздерді тілдік қарым-қатынаста сауатты қолдануды меңгереді. Сөз мағыналарын түсінумен бірге орфографиялық дағды қалыптасады.

Өзге тілді аудитория студенттерінің жазбаша тілін дамытуда жүргізілетін жазба жұмысының негізгі түрі – мазмұндама. Мазмұндама жұмысының негізгі мақсаты – студенттердің жазатын жұмыстарын терең түсіне отырып, олардың тілдік құралдарына, сөздік қорына, сөз таңдау, сөйлеудегі сөздердің орнына,

30

көркемділігіне, бейнелілігіне назар аударып, өз ойын жүйелі айтып, не жазып беруге дағдыландыру болып табылады. Студенттердің логикалық ойлау қабілеті, есте сақтауы, зейіні жетілетіндігі анық.

Мәтін мазмұнын түсініп, ауызша баяндап беруге даярлауда жеке сөйлемдерден бастаған орынды. Студенттердің жеке сөйлемдерді жаттап алу дағдысының қалыптасуы диктант пен мазмұндама жұмыстарын орындауда көмектеседі, есте сақтау қабілеттерін дамытады.

Жеке сөйлемдермен жұмыс істеу дағдысы қалыптастырылғаннан кейін, студентті шағын, қысқа мәтінмен жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. Мәтінді мәнерлеп оқып, мазмұны айтқызылады.

Мазмұндама тақырыбы: Жалқау мысық. Менің бір әдемі мысығым бар. Өзі өте сүйкімді. Оның бізбен тұрғанына

алты жылдай болып қалды. Алғаш асырап алған кезімізде ол сондай тынымсыз еді. Кішкене доп, оралған жіп көрсе, сонымен ойнайтын. Ал қазір оны орнынан тұрғыза алмайсың. Күндіз де, түнде де пештің түбінде жатып алып ұйқыдан бас көтермейді. Сөйтіп, менің мысығым жалқау болып кетті. Маған мысығымның осы мінезі ұнамай жүр.

Тірек сөздер мен сөз тіркестері: сүйкімді, сондай тынымсыз, бұрын, алғаш асырап алған кезімде, ұйқыдан бас көтермейді, оралған жіп көрсе, жалқау.

Жоспары: 1. Сүйкімді мысық. 2. Ойынға құмарлық. 3. Ұнамсыз қылық. Берілген тірек сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасы түсіндіріліп, сөздік

жұмысы жүргізіледі. Мазмұндаманың тиімділігі: Студенттер мәтінді түсініп оқып, ауызша

мазмұндауға үйренеді. Мәтін бойынша қойылған сұрақтарға жауап береді, өздері де сұрақ қоюға дағдыланады. Берілген тірек сөздер мен сөз тіркестерін пайдалана отырып, дайын мәтін бойынша мазмұндама жазуға үйренеді. Мазмұндама жұмысының бұл түрі студенттердің есте сақтау қабілетін дамыта отырып, орфографиялық нормаға сәйкес жазылым әрекетін қалыптастырады.

Тұжырымдағанда, мазмұндама жұмысын орындатуда мәтіннің мазмұнын дұрыс баяндау үшін жоспардың дұрыс құрылуы және оның үлгілері мазмұндама талаптарына сәйкес мәтіндермен ұсынылуы керек.

Студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамытуда орындалатын жазба жұмысының бір түрі – эссе. Қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне меңгертуде де жазылым әрекетіне жаттықтыруда жүргізілетін эссе жұмысының ерекшеліктері еңбектерінде қарастырылды. Жазылым әрекетін жетілдірудің ең жоғары сатысы болып табылатын шығарма жұмысын орындауға жаттығу арқылы тақырып мазмұнын әңгімелеуге, жоспарды өз бетімен құрастыруға, ой қорытындысын жасауға үйренеді.

«Эссе – прозаическое сочинение небольшого объема и свободной композиции на частную тему, трактуемую субъективно и обычно неполно», деп орыс тілінің сөздігінде осындай анықтама береді. [6:68]

Эссе – тіл дамыту жұмыстарының ішіндегі студенттердің өзіндік ойын, тілін, сөйлеу мәнерін қалыптастыру ісіне тікелей қатысы бар тілдік қатысымды

31

дамытатын жұмыс түрі. Студенттерге ұсынылатын эссе жұмыстарының тақырыптары олардың ойын, оқу, еңбек, іс-әрекетіне байланысты алынады.

Сондай-ақ, тілді меңгерту әдістемесінде жаттығу жұмысының алатын маңызы зор. Жаттығу жұмыстары қазақ тілі білімінен жинақталған теориялық білімді бекітуде, дұрыс жазу емлесі мен дұрыс сөйлеу өлшемдерін қалыптастыруда және студенттердің тілін ұстарту, байланыстырып сөйлеуге үйрету және ауызша және жазбаша сөйлеу тілін дамыту дағдыларын қалыптастырады. Осыған байланысты жазбаша сөйлеу тілін дамытуда берілетін жаттығулар жүйесі екі негізгі бағытта жүргізілді:

1. Тілдік жаттығулар; 2. Қатысымдық жаттығулар. Тілдік жаттығулар тілдік қарым-қатынас жасауға жаттықтыратын,

тілдік нормаларға сәйкес орфографиялық, орфоэпиялық дағды қалыптастыратын жаттығулар болып саналады. Студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамытуда тілдік жаттығулардың төмендегідей түрлері анықталды: орфографиялық жаттығулар, орфоэпиялық жаттығулар, грамматикалық жаттығулар, трансформациялық жаттығулар.

Орфографиялық жаттығулар. Орфографиялық жаттығулар мақсаты: Студенттердің жазбаша сөйлеу

тілін дамытуда орфографиялық заңдылықтарды меңгерту; сөздерден сөз тіркестерін жасауға үйрету; орфографиялық нормаға сәйкес дұрыс жаза білуге дағдыландыру.

Орфографиялық жаттығудың тиімділігі: Студенттер мәтіндегі сөздердің орфографиялық норма бойынша жазылуын меңгереді. Орфографиялық қысқаша сөздікпен жұмыс жүргізіп, сауатты, қатесіз жазуға машықтанады. Тіл үйренуші көптік жалғауларды, болымсыз етістіктің жұрнақтарын, дыбыс үндестігі заңдылығы бойынша жалғай білуге дағдыландыланады. Студенттерде орфографиялық дағды қалыптасып, тілдік нормаға сәйкес сөйлесім әрекетінің дұрыс болуын қалыптастырады.

1-жаттығу. Сөйлемдегі сөздерді алфавиттік ретпен жазыңыз. Алғашқы үш сөзден сөйлем құрап жазыңыз.

Тіл қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, құдіретті. Тіл байлығы – әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол – атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра.

2-жаттығу. Сөйлем соңындағы көп нүктенің орнына етістіктің болымсыздық жұрнағын -ма /- ме; - ба/- бе; - па/- пе қосып жазыңыз. Сен кел .... Сен отыр ..... Сен айт ....... Сен қуан..... Сен тыңда... Сен өт..... Сен іш ........ Сен жаз .....

Берілген үлгідегі жаттығулар студенттердің тілдік нұсқалары туралы біліміне негізделіп, оның тілдік әрекетті орындауына бағытталады.

Трансформациялық жаттығулар. Трансформациялық жаттығулардың мақсаты: Бұл жаттығу

студенттердің сөйлем құрылысын өзгертпей, түрлі жағдайда оны басқа сөзбен ауыстырып қолдануға жаттықтыру. Тілдік жағдайдың қажетіне қарай сөздерді дұрыс таңдауға, сол арқылы ойын дұрыс жеткізуге дағдыландыру. Дауыс

32

ырғағы ерекше қызмет атқаратынын үйрету. Студенттердің сөздік қорын молайтып, мазмұндама, эссе жұмыстарын орындауға дайындау.

Тілдік жаттығулардың көшірме (транформация) түрінің тиімділігі: қазақша сөйлеуге дайындаудың жоғарғы түрі деп саналады. Ойды түрліше жеткізуге дайындайды. Жаттығулар тіл білімінің салаларына байланысты фонетикалық, лексикалық және грамматикалық болып бөлінеді. Бұл жаттығулардың негізгі бағыты қазақ тілінен теориялық білім бере отырып, тілдік құралдарды тілдік қатысым жасауда орынды қолдана білуге жаттықтыру.

1-жаттығу. Бір тұлғадағы есім сөздерді ауыстырып жазыңыз. 1. Сенің ағаң бүгін келе ме? (Ауыстырылатын сөздер: інің, әкең,

балаң, туысың, көршің, досың, әйелің, апаң, әжең). 2. Қызыл көйлек саған жарасады. (Ауыстырылатын сөздер: ақ, көк,

қара, жасыл, сары, қоңыр, ұзын, қысқа). 3. Астанаға ертең жүрейін деп отырмын. (Ауыстырылатын сөздер:

Алматыға, Көкшетауға, Ақтөбеге, ауылға, қалаға, еліме). 4. Жиналысқа жүз адам келді. ( Ауыстырылатын сөздер: мың, елу,

жүз, алпыс,сексен, он, көп, бірсыпыра, едәуір). 5. Ертең анам келеді. (Ауыстырылатын сөздер: бүгін, жақында,

бүрсігүні, биыл, таңертең, кешке қарай, жуырда). 2-жаттығу. Сөйлемдегі етістік сөздерді ауыстырыңыз. 1. Әкем бүгін кетеді. (Ауыстырылатын етістіктер: кетеді, қайтады,

барады, апарады, әкеледі, сөйлейді, жүріп кетеді). 2. Сен мектепке барарсың. (Ауыстырылатын етістіктер: кірерсің,

түсерсің, әкелерсің, берерсің). Қатысымдық жаттығулар. Қатысымдық жаттығулар сөйлесім

әрекетінің барлық түрлеріне (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім) негізделе жүргізіледі. Қатысымдық жаттығудың мақсаты – студенттердің кез келген тілдік ортада еркін пікір алмасуы; дискурста қойылған сұрақтарға дұрыс жауап қайтара білуі; әр түрлі мазмұндағы тілдік жағдаяттарға араласу қабілетінің қалыптасуы т.б. Жаттығудың қатысымдық түрі арнайы дайындалған мәтін негізінде жүргізілетіндігі, оны дұрыс ұйымдастырудың жолдары қарастырылды. Қатысымдық жаттығулар студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамытуда тілдік жаттығуларды орындау барысында жинақтаған дағдыларын дамытуды мақсат етеді. Қазақ тілі сабақтарында алған білімдері мен дағдыларын тілдік ортада, қазақша қарым-қатынаста жасауда қолдана алатындай дәрежеге жетуі тиіс.Мысал келтіріп кететін болсақ:

1-жаттығу. Сұраққа толық және қысқа жауап беріңіз. - Абайдың қандай әнін жақсы орындайсың? - Абайдың «Айттым сәлем Қаламқас» әнін жақсы орындаймын. - Айттым сәлем Қаламқас. - Бізге қазір орындап берші! - Қазір орындайын, тыңдаңдар. 2-жаттығу. Үлгі бойынша сұрақ қойыңыз. - Түркиядағы зілзала туралы естідің бе? - Естімедім, зілзала қашан болды?

33

- Теледидардан хабар тыңдадың ба? - Тыңдамадым, хабарда не айтылды? Жаттығудың қатысымдық бағыты: студенттерді қойылған сұраққа

нақты жауап беруге, ойын жүйелі айта білуге жаттықтыру; диалогты сөйлеуге үйретуде сөздерді қайталамай, сөздік құрамдағы сөздерді молынан пайдалануға үйрету. Тілдік жағдаятта өзін еркін ұстауға тәрбиелеу.

Жаттығудың танымдық қызметі: студенттерді қазақ халқының ұлы ақын, жазушыларының шығармаларын сүйіп, түсініп оқуға жаттықтыру; қазіргі өркениет кезеңіне лайық білімді, саяси сауатты азамат тәрбиелеу мақсаты қойылады.

Шығармашылық қабілетін дамыту: Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев туралы сұхбат ұйымдастыру, сөйлемдерді жаттығу дәптерге шығармаға дайындық ретінде жаздыру; студенттердің дүниетанымын кеңейту.

Жазбаша сөйлеу тілін дамыту мақсатында жүргізілетін жаттығу жұмыстары орфографиялық және пунктуациялық дағдыны жетілдіріп қана қоймай, қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан меңгеруде маңызды екендігі анықталды.

Өзге тілді аудитория студенттерінің жазбаша сөйлеу тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін тұтас, жүйелі құбылыс ретінде қарастыра отырып, төмендегідей қорытындылар жасауға болады:

1. Қазіргі кезеңде жоо-ның алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Студенттер тілдік минимумдарды меңгере отырып, әдеби тілдің ауызша және жазбаша нормаларына сәйкес тілдік қатысым жасауға дағдыланады.

2. Тілді оқытудың жаңа технологияларына негізделіп қолданылған жазбаша сөйлеу тілін дамыту әдістері арқылы жоғары нәтижеге жетуге мүмкіншіліктің болатындығын байқалды.

3. Қазақ тілі сабақтарында жазба жұмыстарын кешенді жүргізу студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамытып, тілдік қатысым жасауға белсенді қатысуға бағыттайды.

4. Тілдік тұлға қалыптастыруда қазақ тілі сабақтарында жүргізілетін жазба жұмыстарының (жаттығу жұмысы, диктант, мазмұндама, эссе) жүйесі ұсынылды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Адамбаева Ж.Д., Сариева Қ.Ы. «Қазақ тілі білім беру стандарты». –Алматы, 2002. – 6-21 б.

2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550 жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». – Алматы, 2002. – 21 б.

3. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Оқу әдістемелік шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 87 б.

4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – А., 1992. – 84 б.

34

5. Шонанұлы Т. Орыстар үшін қазақша әліппе. – Алматы: Қазақстан, 1931. – 88 б.

6. Ожогов. С.И. Словарь русского языка, – Москва, 1989, – 909 с.

ОБУЧЕНИЕ ЧЕРЕЗ ВСЮ ЖИЗНЬ

Байгожина Х.М. Назарбаев интеллектуальная школа ФМН г. Кокшетау

h.baigohzina@mail.ru

Новые интегрированные образовательные программы, по которым идет обучение в Назарбаев Интеллектуальных школах, составлены под руководством членов Кембриджского консультационного Совета. В их разработке принимала участие и я. Во главе угла не традиционный знаниевый подход, а компетентностный: это означает, что учащиеся должны овладеть такими навыками, как применение знаний, анализ, критическое мышление. «Для того чтобы успешно действовать в изменяющемся мире, учащиеся должны уметь просеивать информацию и принимать решения о том, что важно, а что нет. Им придется понимать, как различные части информации могут быть увязаны между собой, научиться рассматривать новые идеи и знания в соответствующем контексте, осмысливать новые встречи, отвергать ту информацию, которая не имеет отношения к делу или является неверной. Учащиеся должны научиться оценивать критически, творчески и продук- тивно ту часть информационной вселенной, с которой они сталкиваются» [1: 67].

Чтобы соответствовать статусу учителя Назарбаев интеллектуальной школы, мы постоянно повышаем свою квалификацию. Для успешного преподавания всем учителям необходимо пройти курсы третьего уровня, что означает овладение методикой преподавания по семи модулям технологии критического мышления.

Ниже - краткий обзор всех модулей. 1. Новые подходы в преподавании и обучении - это «Обучение через

диалог» и «Обучение тому, как обучиться». Сразу надо признать, что прежний, авторитарный, стиль учителя как транслятора знаний, мягко говоря, на сегодняшний день не востребован. Лозунг «Образование на всю жизнь» сменился на другой: «Образование через всю жизнь». Учитель должен научить детей коммуникативной компетенции, а это, в свою очередь, возможно лишь в диалоге.

«Жизнь по природе своей диалогична. Жить – значит участвовать в диалоге: вопрошать, внимать, ответствовать, соглашаться и т.п.» [2: 153].

Общение учителя с учеником - это не передача готовых знаний, а совместный поиск ответов, умение заинтересовать ученика.

35

Да, безусловно, трудно иногда до конца выслушать ученика, который не может, по твоему мнению, точно выразить свои мысли, дает какую-то «свою» оценку, однако надо ломать стереотипы. Работа в группах, которую я часто практикую (особенно в 12 классе, который занимается по новой интегрированной программе), дает свои плоды: обучение происходит в диалоге, полилоге, работает каждый ученик, причем роли постоянно меняются. Спикер в следующий раз выполняет функцию оформителя и наоборот. Каждый учится слушать и слышать другого. В первую очередь это касается самого учителя. При личностно-ориентированном обучении мнение каждого ученика важно. Самое главное –получить обратную связь от каждого.

Выводы могут быть самыми неожиданными. К этому надо быть готовым. Конечно, трудно не одернуть, не поправить, не подсказать, но постепенно, понемногу, шаг за шагом начинаешь меняться.

2. Обучение критическому мышлению Дайана Халперн в книге «Психология критического мышления» пишет:

«..Критическое мышление не дань моде, которая рано или поздно пройдет. Еще в 1933 г. Джон Дьюи, американский педагог-новатор, сказал, что научить человека мыслить является главной задачей системы образования. Кроме того, мне трудно поверить, что потребность в правильном мышлении — это всего лишь какое-то модное увлечение, которое скоро забудется, подобно тому, как это произошло с кубиком Рубика, длинными волосами и брюками-клеш. (…) Критическое мышление иногда называют еще и направленным мышлением, поскольку оно нацелено на получение желаемого результата» [3: 55].

Технология критического мышления состоит из трех стадий: «Вызов», «Осмысление» и «Рефлексия».

Я часто использую эту технологию на уроках. Она логична и убедительна.

На стадии «Вызов» я использую следующие приемы: Словарь, Кластер, Одна минута. Корзина идей. Дети работают индивидуально, в парах, в группе. Например, в 11 классе при изучении раздела «Экология. Ядерная и нефтяная промышленность» я использовала прием «Верные и неверные утверждения».

Верно ли, что 1.АЭС – это опасно? 2. АЭС – это угроза экологии? 3. Все источники энергии, кроме АЭС, безопасны? и т.д. Далее ученики вспоминают, что им известно по изучаемой проблеме. Информация, полученная на стадии вызова, выслушивается, записыва-

ется, обсуждается. На стадии «Осмысление» учащиеся знакомятся с информационным

материалом. Делают пометки на полях: известная информация/не известная ранее информация. Это метод активного чтения. Можно использовать приемы Бортовой журнал или Двойной дневник.

На стадии «Рефлексия» учащиеся пишут 5-минутное (10-минутное) эссе «АЭС: за и против». Это всего один лишь вид деятельности. А их множество.

На последней стадии учитель возвращает учащихся к тому, с чего начинали:

36

к первоначальным записям, которые пополнялись в течение урока, затем учащиеся сами приходят к тем или иным выводам. На этой стадии происходит интерпретация и осмысление полученной информации, анализ собственной деятельности.

3. Оценивание для обучения и оценивание обучения Оценка всегда была прерогативой учителя. Иногда оценка с его стороны

справедлива, иногда не очень. Оценка может вдохновить ученика, но может и огорчить его.

Данный модуль предоставляет возможность учащимся учиться оценивать себя в работе, свою работу (самооценивание), а также оценивать работы других (взаимооценивание) по предоставленным учителем критериям либо выработанным сообща дескрипторам. Критериальное оценивание наиболее объективно. Учащиеся сами могут видеть показатели других и свои, поэтому никаких обид не возникает.

С другой стороны, оценка вовсе не показатель знаний. Необходимо преодолеть стереотип по негативному отношению к тем ученикам, которые не выдают ожидаемых учителем ответов. Ученик не должен сравнивать себя с другими, свои достижения с достижениями других.

В моей практике очень часты случаи, когда невозможно оценить однозначно. Поэтому я часто прибегаю к помощи учащихся. Они самые строгие, но в то же время самые справедливые «судьи». С одной стороны, хорошо, что согласно интегрированным программам в течение четверти не ставятся традиционные оценки, а только «стремится достичь» и «достиг».

Как кажется, чем больше мнений, тем независимее мышление. Самое главное – ребенок должен чувствовать себя комфортно.

В шестых классах есть застенчивые дети, которые сначала опасались что-то сказать неправильно, ведь я у них новый учитель. Но спустя четыре месяца, поняв, что ошибаться можно и нужно, что никто не собирается над ними смеяться и им не грозит плохая оценка, эти застенчивые начали понемногу раскрепощаться.

Кроме того, я пытаюсь не просто передать информацию, а стараюсь создать такие условия, чтобы ученик был не созерцателем на уроке, а активным участником образовательного процесса. Я помогаю своим ученикам сформировать навыки знания и понимания прежде всего. Самое главное – помочь им при формировании навыков высокого порядка, таких, как анализ и критическое мышление.

4. Использование информационно-коммуникационных технологий в преподавании.

Согласно новым образовательным интегрированным программам в нашей школе ИКТ – это основа, так как учебников как таковых нет. Темы подобраны таким образом, что весь материал необходимо искать и находить в Интернете. Предусмотрено создание учащимися не только презентаций, но и блогов, веб-сайтов, что было бы невозможно без ИКТ. Экранизированные литературные произведения доступны для просмотра благодаря наличию в кабинете персонального компьютера и интерактивной доски. Аудиотексты, видеофильмы

37

– необходимое подспорье на уроках. Эффективность занятия повышается благодаря ИКТ. Можно поставить видеоролик без сопроводительного текста, на основе которого учащиеся пишут творческую работу (эссе). Или дать прослушать аудиотекст и поработать с ним, отрабатывая навыки слушания. Либо показать начало фильма и попросить учащихся спрогнозировать дальнейший ход событий. Затем дать почитать текст либо продолжить смотреть фильм и узнать, как же на самом деле происходят события у создателей произведений (книг, фильмов) и сопоставить то, что «у них» и у учащихся.

Таким образом (=именно так) можно научить ученика разным мыслительным операциям: анализу, синтезу, интерпретации, оценке воспринятого посредством разных «каналов» связи (через зрение, слух и т.д.) и, главное, применению полученных знаний в различных жизненных ситуациях.

5. Обучение талантливых и одаренных детей Данный модуль является не менее важным по сравнению с остальными. Говорят, нет неспособных детей. Принято считать, что дело в

несвоевременном выявлении их способностей. И здесь многое зависит от учителя. От его чуткого и бережного отношения к тем, кто действительно талантлив. Но как распознать талант? На этот вопрос нет однозначного ответа. Подход к каждому ученику у каждого учителя свой. Однако, если все-таки выявлены наиболее успешные дети, которые отличаются быстротой мышления, памятью и знаниями, умеют выявлять суть проблемы и т.д., то учителя должны предлагать таким детям более усложненную программу обучения в классе и вне класса либо пройти учебный план с большей скоростью. Первая стратегия вмешательства называется «Усложнение заданий», вторая – «акселерация» [4:193].

В нашей школе учатся в основном «мотивированные на успех» дети: большинство из них знает, чего хочет, привыкло трудиться, учителю надо лишь указать верное направление.

Предметные олимпиады, исследовательские проекты, творческие конкурсы не способны охватить всех одаренных и способных детей. Как же быть с приведенным выше тезисом о том, что каждый ребенок талантлив? Конечно, не во всем, но обязательно в чем-то. Главное, не отбить охоту познавать мир хотя бы на своих уроках. Пусть даже русский язык и литература ему не нравятся, а есть увлечение географией, физикой, но в наших силах сделать так, чтобы ученик не возненавидел из-за какого-то предмета (например, моего) учебу вообще.

Безусловно, в связи с четкой профориентацией нашей школы (физико-математическое направление) нелегко уговорить учащихся готовиться к олимпиаде по русскому языку и литературе.

Бывает и так, что ребенок не принимает участия ни в олимпиадах, ни в проектной деятельности, хотя на голову выше остальных по твоему предмету, чувствуется, что он явный гуманитарий, хотя неплохо разбирается и в естественных и точных науках.

В конце концов он делает осознанный выбор: лирика «затмевает» физику.

38

Так было с Шагатовой Диной, выпускницей 2010 года, обладательницей знака «Алтын белгi», которая сейчас учится на третье курсе филологического факультета МГУ им. М.Ломоносова. Это, конечно, предмет моей особой гордости. Ведь она могла поступить на любой факультет!

6. Преподавание и обучение в связи с возрастными особенностями учеников

При обучении необходимо учитывать возрастные особенности учащихся. Например, в 11 классе русский язык согласно Интегрированной образовательной программе – предмет по выбору, нет традиционных языковых тем, прививаем навыки чтения, говорения, слушания и письма на основе разделов программы по широкому кругу тем, например, роль мужчины и женщины в современном обществе, имидж Казахстана, безработица и интеллектульная миграция и т.д. 11-классники – это завтрашние абитуриенты (в обычной школе это десятиклассники), поэтому им необходимо прежде всего уметь излагать прочитанное, предварительно отобрав и переработав необходимую информацию. Для этого и существует критическое мышление, позволяющее выдвинуть новые идеи и увидеть новые возможности.

А вот в шестых классах не обойтись без игровых моментов, имеет место занимательная грамматика: рифмованные правила, которые легче запомнить, лингвистические сказки. Дети быстро утомляются, поэтому необходима смена деятельности, и я пытаюсь строить уроки таким образом, чтобы дети могли подвигаться, ведь уроки у нас спаренные – целых 80 мин, конечно, с перерывом, однако 2 урока подряд русской словесности могут надоесть, если будут монотонными и скучными. Поэтому и приходится учитывать возрастные и психологические особенности детей.

7. Управление и лидерство в обучении Лидерство, как и обучение, является основной человеческой

способностью, побуждающей к постоянному развитию [4:205]. Наверно, самое трудное – быть лидером самому себе, управлять собой,

своим обучением. Учителю нельзя стоять на месте, его удел – постоянное самообразование, включающее различные курсы повышения квалификации, участие в творческих конкурсах, чтение научно-методической литературы. Кроме того, в понятие лидерства входит, на мой взгляд, обучение других, коучинг и менторинг в обучении и преподавании, участие в различных проектах, например, Lesson stady (исследование урока), работа с одаренными детьми.

Недаром одна из ключевых ценностей образовательного процесса в Назарбаев интеллектуальных школах – обучение на протяжении всей жизни.

Литература:

1. Мередит К. С., Стил Дж. Л., Темпл Ч. Критическое мышление:

углубленная методика. Пос. IV // Подготовлено в рамках проекта «Чтение и письмо для Критического мышления». — М.: Изд-во «ИОО».− 1997.− 55 с.

2. Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского. М., 1994. - С.153.

39

3. Дайана Халперн. Психология критического мышления: Изд. Питер. С.-Петербург, 2000, - 512 с. (http://www.alleng.ru/d/psy/psy026.htm).

4. Руководство для учителя. Пер. с англ. Для учителей интеллектуальных школ.

СОЦИАЛЬНОЕ СОПРОВОЖДЕНИЕ РАБОТЫ С

ДЕТЬМИ-ИНВАЛИДАМИ

Байгужин А.Б. Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова

Приоритетной задачей нашего государства является проблема детской

инвалидности, она актуальна и носит острый характер в нашей стране. Необходимо отметить, что долгое время законы государства по данному вопросу не работали. В настоящее время сознание людей все более и более обращается к детям-инвалидам,наше государство и общество стремится оказать им помощь и поддержку, устранить барьеры, всячески мешающие им стать частью общества.

Ребенок-инвалид должен быть включен в жизнь общества, а не находиться в физической и социальной изоляции. Важное значение имеет обеспечение его достоинства.

Необходимо с раннего возраста поддерживать достоинство ребенка-инвалида, культивировать уважительное отношение к его личности.

В Государственной программе развития образования РК на 2011-2020 годы одной из целей поставлено обеспечение равного доступа детей к различным программам воспитания и обучения, равного доступа детей с ограниченными возможностями к образованию. Одним из путей достижения данной цели является, внедрение в стране инклюзивного образования. В основу инклюзивного образования положена идеология, которая исключает любую дискриминацию детей, которая обеспечивает равное отношение ко всем людям, но создает особые условия для детей, имеющих особые образовательные потребности. В международной практике (ЮНЕСКО) термин "интегрированное образование", описывающий данный процесс, был заменен термином «инклюзивное образование». Инклюзия (от англ. Inclusion – включение) – процесс включения людей в социально-одобренную деятельность. Обеспечение инклюзии означает существенное изменение организации социальной сферы, развитие интегрированного образования (совместного обучения людей с обычным ходом развития и людей с особыми образовательными потребностями), увеличение доступа людей с ограниченными возможностями в сферу занятости и т.д. Что же касается инклюзивного образования в Казахстане, то ее целью является – дать всем учащимся возможность наиболее полноценной социальной жизни, наиболее активного участия в коллективе,

40

местном сообществе, тем самым обеспечить наиболее полное взаимодействие, помощь друг другу как членам сообщества и развитие гуманизации.

Естественно, что гуманизация отношения к детям-инвалидам включает в себя необходимость оказания им помощи и поддержки, а также их интеграции вобщественную жизнь, что подразумевается под другим понятием - «реабилитация» (комплекс медицинских, педагогических, психологических, юридических и иных мер по восстановлению автономности, трудоспособности и здоровья лиц с ограниченными физическими и психическими возможностями в результате перенесённых или врожденных заболеваний, атакже в результате травм).

В последние годы многое в отношении детей-инвалидов изменилось в Республике Казахстан в лучшую сторону: увеличилось число реабилитационных центров для детей-инвалидов в областях, дети получили возможность дистанционного обучения (достоинствами которого являются наличие самого современного оборудования, индивидуальный подход к ребенку-инвалиду, общение со сверстниками и преподавателями, возможность получить необходимые знания и разрешить вопросы трудоустройства, участия в мероприятиях для раскрытия творческих способностей детей). Предоставление беспрепятственного доступа инвалидам к социальной инфраструктуре, включая жилье, общественные и производственные здания, транспорт, культурно-зрелищные организации и спортивные сооружения, вызывает заметные социальные перемены в жизни инвалидов.

Таким образом, в РК формируется система реабилитации, направленная на улучшение физического, духовного и социального благополучия ребенка-инвалида.

Вместе с тем в Казахстане существует ряд проблем в отношении детей-инвалидов:

- нет системы раннего выявления и коррекции детей с ограниченными возможностями, не решен вопрос организации скрининга в медицинских учреждениях;

- инвалиды не имеют достаточного доступа к информационной среде; - библиотеки не достаточно обеспечены литературой с использованием

специального шрифта; - в целях интеграции инвалидов в общество не решены

задачи профессиональной реабилитации; - имеющаяся сеть коррекционных организаций образования не

удовлетворяет потребности детей с ограниченными возможностями; - коррекционные кабинеты, психолого-медико-педагогические комиссии

в основном не имеют собственных помещений; - слабо внедряется система инклюзивного образования; Необходимо для дальнейшего решения проблем детей-инвалидов

разработатьнаиболее эффективные методы обучения и социального сопровождения данной категории, изучать и внедрять в практикумеждународный опыт работы с детьми-инвалидами именять

41

отношение к детям-инвалидам как в сознании людей, так и в политике нашего государства и органов местной власти.

Ведь, известно, что именно здоровье детей определяет репродуктивный потенциал нации и является фактором национальной безопасности, имеет большое социальное значение.

Литература:

1. Государственная программа развития образования РК на 2011-2020 гг. 2. Закон РК «О правах ребенка». 3. Закон о социальной защите инвалидов в РК. 4. Закон РК "О социальной и медико-педагогической коррекционной

поддержке детей с ограниченными возможностями". 5. Рекомендации организации интегрированного (инклюзивного)

образования детей с ограниченными возможностями в развитии (№ 4-02-4/450 от 16.03.2009 года. БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА ПАРАГДИМАСЫНДАҒЫ МҰҒАЛІМНІҢ РОЛІ

Балташева А.Қ.

Көкшетау қ., М.Ғабдуллин атындағы №3 МГ baltasheva_a@mail.ru

Егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру

кеңістігіне енуге бағытталуда.Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр.Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді,білім берудің мазмұны жаңарып,жаңа көзқарас пайда болуда.Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі.

Қазіргі кездегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығы мен шығармашыл тұлғасын қалыптастыру мәселесіне қызығушылықтың артуы осы міндеттерді шешудің бағдары ретінде қарастырылып отыр.[1,69]

«Парадигма» латын тілінен аударғанда «үлгі» деген мағынаны білдіреді. Ал қазіргі педагогикада білім берудің концептуальдық моделі ретінде қолданылып келеді. Білім беру парадигмаларының көптеген түрлері бар. Кейбір ғалымдар білім беру парадигмаларының көптүрлілігін педагогикалық өркениетке байланыстырады, адамзат қоғамы көптеген сатылардан: табиғи және репродуктивті-педагогикалық өркениеттен өтіп, креативті-педагогикалық өркениетке енуде деген пікірлер айтылуда. Бұл педагогикалық өркениет мұғалім іс-әрекетінің жаңа қырларын аша отырып, кәсіби педагогикалық сапалары мен қызметтерін түбегейлі түрде жаңартуды талап етеді. Парадигма – ғылым дамуының белгілі бір кезеңдерінде ғылыми қоғамның қабылдаған

42

әдіснамалық және теориялық қағидаларының жиынтығы, ғылыми зерттеудің үлгісі, стандарты, зерттеу мәліметтерін, болжамдар мен ғылыми міндеттердің жиынтық үлгісі ретіндегі көрінісі. [2,121]

Білім беру жүйесінің басты мақсаты - бәсекеге қабілетті мамандарды дайындау болып отыр. Мектеп – үйрететін орта, оның жүрегі - мұғалім. Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс - оның сабақты түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі. Ол өз кәсібін, өз пәнін, барлық шәкіртін, мектебін шексіз сүйетін адам.Өзгермелі қоғамдағы жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан шығармашыл тұлға. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар: бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби шеберлігі, әдістемелік жұмыстағы шеберлігі.Осы тұрғыдан қарағанда нәтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды және тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кәсіби мәдениетін дамытуға бағытталған озық үлгі қажет.

Ғылым мен техниканың жедел дамыған , ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл – ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.

Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің бірі – оқытудың әдіс – тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және қазірғі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру. Қазіргі таңда мұғалімдер инновациялық және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. [3,45]

Қазір әдістеме ғылымында оқытудың жаңа технологиясы деген ұғым кеңінен қолданылуда. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір – бірімен тығыз байланыста. Екеуінің де мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдары.

Бүгінгі таңда біздің міндетіміз- оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту үшін жұмысымызды жаңашаландыру – жаңа технологияны енгізу. Бұл ұғым біздің өмірімізге берік еніп келеді.

Мұғалім сабақ беруде өз шеберлігін шыңдап, дамыту үшін жаңа оқу технологиясының алуан түрлерін меңгеріп, оның өзінің күнделікті сабағында қолданып отыруы керек. Әрбір пәнді ұтымды меңгеруде оқыту технологиясын таңдап, іріктеу және оны іс – әрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының әрекеті – технологияны қабылдау, оған деген ынтасы, құштарлығына мұғалім тарапынан көңіл бөлінуі тиіс.

Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мәдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді. [4,23] Бұл білім берудің философиялық, психологиялық, педагогикалық оқушының өздігінен

43

білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мән беріледі. Қазіргі оқушы: Дүниетаным қабілеті жоғары,дарынды, өнерпаз-іздемпаз, талапты сонымен қатарөз алдына мақсат қоя білуі керек. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында да мектеп оқушылары бойында адамгершілік және тұрмыс негіздерін қалыптастыру, азаматтыққа тәрбиелеу және олардың ақыл – ойын айқындау басты міндет екендігі айтылған.«Сабақ беру – үйреншікті жай шеберлік емес, ол – үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер» деп айту өте орынды. Дарындылық - сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі, оның арқасында іс-әрекет жақсарады.Қабілетін дамыта білген оқушы барлық сабақтарын бірдей жақсы игереді. Шығармашылық- психологиялық тұрғыдан алғанда жаңа материалдық рухани құнды дүние тудыратын әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан алсақ,шығармашылық дегеніміз-адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі және ол әлеуметтік қажеттілігі мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы,шығармашыл тұлғада шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік,тұрақты сұраныс болып,өз ісіне қанағат табу сезімі болуы қажет. Осыған байланысты дарынды балалармен жұмыс істеудің төмендегідей кезеңдерін анықтауға болады:

- баланың жеке ерекшелігін, дарынын зерттеу; - балалар шығармашылық білімдерін жариялау; - игерілген нәтижелерді бақылау. Дарынды баланың бойындағы дамыған сана белсенділігі мен таным

белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте сан алуан ғылыми салалардан білім алу арқылы және ұстаздардың көмегі арқылы ашылады және дамиды. Сондықтан дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық және әлеуметтік дамуы мен ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру,жан-жақты ақпараттандыру, коммуникативті бейімдеу- дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына, дамуына, қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауына көмек көрсетеді. Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мектеп ұстаздары мынандай жұмыс түрлерін өз іс-тәжірибелерінде пайдалана алады:

- икемді және ұтқыр оқу жоспарын құру; - жеке пәндерді оқытуда тәуелсіз қозғалыс жасау; - дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім

қабылдауына ықпал ету; - дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру. Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда ұстаздар мынандай

мәселелерге баса назар аударулары керек:Пән сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу, орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізуге, Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін пайдалану көрсеткішін арнайы әдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыруға. Сабақтан тыс мезгілде жүргізілетін жұмыстарға - пәндік олимпиада, ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен шығармашылық байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы түрде жүргізуге. Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен топтар құрып, оқу бағдарламаларын жеделтетіп,тереңдетіп

44

оқытуды ұйымдастыруды.Тақырыпты меңгеру барысында мынадай міндеттер шешімін табуға тиіс: Оқушының психологиялық даму ерекшелігін, пәнге деген қызығушылығын анықтау; Тілдік қорын, мәдени сөйлеуін жетілдіру; Оқушылардың өздігінен іздене отыра,шығармашылық қабілеттерін арттыруға икемдеу, соған байланысты жұмыс түрлерін жасау, оқу мен тәрбие егіз екендігін ескере келе, тәрбие жұмыстарында да оқушының танымдық белсенділігін арттыру.

Жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыруда оқушылардың көмегімен мынадай зерттеу жұмыстарын жүргізген дұрыс: Сауалнама, психологиялық, пәндік тест, кесім алу, бақылау жұмыстары. Есте сақтау қабілеттерін арттыруда берілген мәтіндерді, өлең-шумақтарды, аңыз-әңгімелерді оқушы есінде көбірек сақтап қалу мақсатында түрлі кестелер толтырылады. Сабақтың кейбір кезеңдерінде оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда өз ойын жазбаша жазуын, логикалық ойлауын үнемі қарастырылады. Оқушылардың сөйлеу мәдениеті, өзін-өзі ұстауы, өз ойын еркін жеткізуі, бойында инабаттылық болуы қажет. Әр ұстаз – ізденімпаз ғалым, нәзік психолог, жан-жақты шебер, тынымсыз еңбекқор, терең қазыналы білімпаз, кез-келген ортаның ұйытқысы болу керек. Сондықтан баланы жеке тұлға ретінде өздігінен дамуға итермелеуіміз қажет. Себебі жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім алу арқылы өз бетінше дамуын қойып отыр. Бұл мақсатқа жетуде өз бетінше жұмыстардың алар орны ерекше. Сонда білімді меңгеру, дағды мен біліктіліктің қалыптасуы, қабілеттердің дамуы мынадай кезеңдерді қамтитын логикалық тізбекке ие болады:оқу материалын қабылдау; ішкі байланыстар мен қарама-қайшылықты түсінуге әкелетін ойлау; еске түсіру және есте сақтау; практикалық іс-әрекетте меңгергенді қолдану.[6,6-7]

Төмендегі шарттарды қадағалағанда оқытуда жоғары дәрежеге жетуге болады: а) оқушылардың оқуға деген белсенді ынтасын қалыптастыру; ә) оқу материалын белгілі тізбекте беру; б) жаттығулар арқылы ақыл-ой және практикалық іс-әрекеттің әртүрлі тәсілдерін көрсету және бекіту; в) білімді практикада қолдана алу.

Білім беру парадигмасы өзгеруде. Оқытудың жаңа технологиялары енгізілуде. Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім, білік дағдысын емес, оның тұлғасын, білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі- баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын тұрақтандыруға ұмтылуда. Ұстаз еңбегі-оқушы білімінің өлшемі. Оқыту процесі басқарылатын процесс болғандықтан, жеке оқушының ерекшелігін ескеру- мұғалімнің міндеті.[5,54] Әлемдік тәжірибеде қалыптасқан мынандай тұжырымдама бар. Озық елдер өздерінің білім саласындағы жетістікке жетуін негізгі үш міндетпен байланыстырады. Олар:

-ұстаздық ету қызметіне барынша дарынды жандардың тартылуына көңіл бөлу;

-ұстаздардың әрбір балаға тең дәрежеде көңіл бөлуді талап ету; -педагогикалық кадр құрамының кәсіби деңгейінің жоғары сапасын үнемі

бабында ұстау.

45

Міне, сондықтан да барлық үміт – ұстаз бойындағы міндетте. Ұстаз – ұлағатты атау. Алтын ұя мектептің жаны да, ары да – мұғалім. Өнегелі ұстаздан өрелі шәкірт шығатыны белгілі. Себебі, ұстаз қаншалықты қабілетті болса, оқушы да соншалықты талапты болмақ. Ұрпақтың жұлдызын жағып, мәртебесін биіктететін де, тағлымын қалыптастырып, танымын кеңейтетін де осы ұстаным.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А.С. Макаренко. Педагогические сочинения. М., «Педагогика»,1988. 2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010. 6-б. 3. Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту

тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4 б. 4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. 28-б. 5. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау. –

А., 2004. 6. Жүнісбек Ә. Жаңа технология негізі – сапалы білім. – //Қазақстан

мектебі, №4, 2008. 6. «Қазақстан мұғалімі» газеті №11, 2013, «Қазақстан ұстаздарының

мәртебесін көтеру» атты мақала.

СИСТЕМА ПОДГОТОВКИ МЕНЕДЖЕРОВ «НОВОГО ТИПА» ДЛЯ ОРГАНИЗАЦИЙ ОБРАЗОВАНИЯ

Басболатова А.Р., Крамаренко Н.Е., Бурдинская О.В. кафедра психолого-педагогического сопровождения

профессионального развития учителя ФАО «НЦПК «Өрлеу» «ИПК ПР по Акмолинской области»

В условиях модернизации системы образования Республики Казахстан

особая роль отводится вопросу повышения профессиональной компетентности администрации школы. Реализация основных направлений реформирования (см. схема 1) выдвигает новые требования не только к организации учебного и воспитательного процесса, но и к профессиональной готовности менеджеров «нового типа» для организаций образования, призванных руководить реализацией этих направлений.

Схема 1

46

Основные направления реформирования системы образования РК

В связи с переходом на новую личностно-деятельностную парадигму образования возникает необходимость в активизации теоретической и практической подготовки директоров и завучей школ, в формировании их компетентности в философской основе преобразований системы обучения.

На протяжении многих лет проблема профессиональной компетентности является объектом разногласий между психологами, физиологами и специалистами-практиками. Согласно словарю С.И. Ожегова понятие «компетентный» определяется как «осведомленный, авторитетный в какой-либо области». А.П. Акимов трактует профессиональную компетентность как сумму ЗУНов, усвоенных субъектом в ходе обучения, - в узком смысле слова, и как уровень успешности взаимодействия с окружающей средой – в широком. На наш взгляд, более точное определение дает Д.С.Савелов. Под профессиональной компетентностью должностного лица он подразумевает способность должностного лица решать относящиеся к его компетенции задачи. Так как конечный результат новой парадигмы образования – творческая, компетентная, конкурентоспособная личность, решать эту задачу должны компетентные администраторы школ, менеджеры «нового типа»

Каждая школа, соответственно заявленной модели образования РК - модели ООР, должна иметь свои традиции, свой имидж, свою миссию и пути реализации целей в соответствии со своим своеобразием:

-уровнем подготовки педагогических кадров; -учетом региональных особенностей; -учетом сложившегося микроклимата для всех субъектов учебно-

воспитательного процесса.

Технологизация

учебного процесса

Личностно-ориентированный

подход

Здоровье- сберегающий

подход

Деятельностный

подход

Компетент- ностный подход

профилизация

Внедрение

модели ООР

47

Администрация школы, неся ответственность за становление национальной модели казахстанской школы, составляет собственный алгоритм управленческих действий, соответствующий реализации поставленных целей.

Анри Файоль предлагает следующую структуру управления.

Таблица 1 Компоненты и направления управленческой деятельности Компоненты управления Направления деятельности А предвидеть изучать будущее и устанавливать

программу действий Б организовывать строить двойной организм предприятия:

материальный и социальный В распоряжаться приводить в действие персонал

предприятия Г согласовывать связывать и объединять, сочетать все

действия и усилия Д контролировать наблюдать, чтобы все происходило

сообразно установленным правилам и распоряжениям

Таким образом, добиться положительного конечного результата можно,

правильно выбирая компоненты системы управления, уточняя их роль и место в системе, способы взаимодействия и взаимосвязи. Особое внимание следует уделять формированию положительной мотивации, потребности в саморазвитии, самообразовании, самореализации.

В настоящее время наблюдаются противоречия между уровнем готовности менеджеров образования, уровнем компетентности современного управленца и новыми запросами и потребностями общества, государства и существующим методическим обеспечением подготовки руководителей школ. Возникает необходимость в модернизации научно-методического обеспечения процесса подготовки управленческих кадров.

Реформирование системы образования требует от менеджеров организаций образования следующего:

- нестандартности мышления; -владения стратегией и тактикой педагогического управления; -повышения теоретической компетентности в связи с переходом на 12-

летнее образование; -умения руководить внедрением профильного обучения; -умения руководить внедрением 12-летнего образования; - владения знаниями по обучению школьников на основе учебников

нового поколения; - навыков управления внедрением технологизации в учебный процесс

школы; -умения формировать алгоритм подготовки учителя новой формации.

48

Основными направлениями подготовки руководителей нового типа организаций образования в соответствии с указанными требованиями являются следующие:

- личностно-ориентированный подход в организации учебного процесса курсов повышения квалификации руководителей школ;

-деятельностный подход в организации практических занятий; - организация проектировочной деятельности; - разработка модели менеджера в соответствии с Концепцией Всеобщего

Управления качеством; -маркетинговый аспект в организации школьной методической работы; - навыки делового общения; - андрагогический подход к управлению; - синергетический подход к управлению. Включение в теоретическую часть занятий по повышению квалификации

руководителей школ лекционного материала: - по основам современного менеджмента; -управлению качеством образования; -стратегическому планированию развития школы; -диагностике и мониторингу в деятельности директора школы способствует проявлению индивидуальности, видению сильных и слабых

сторон собственной деятельности, преодолению неудовлетворенности в общении и формированию навыков анализа собственной деятельности, рефлексии.

Первым этапом в организации занятий курсов повышения квалификации является входное анкетирование, которое позволяет выявить затруднения в управленческой деятельности, определить интересующие темы и возникшие проблемы. На основе результатов входного анкетирования реализуется личностно-ориентированный подход. Пути реализации личностно-ориентированного подхода:

- составление индивидуального списка необходимой слушателям курсов ПК методической литературы;

-консалтинговая работа по оказанию методической помощи в выполнении контрольных работ и заданий, тематика которых соответствует указанным в анкетах темами проблемам.

Деятельностный подход осуществляется на основе использования интерактивных форм проведения практических занятий:

-работа над разработкой проектов стратегии развития школы; -разработка и защита моделей руководства профилизацией школы; -стажировка у директоров инновационных школ; -тренинги по формированию навыков рефлексии; -подготовке и презентации планов внедрения технологизации в учебный

процесс; -практикумы по разработке РУП (рабочих учебных планов) школы. Работа по подготовке руководителя нового типа в данном случае должна

строиться не только на основе индивидуализации, но и дифференциации с

49

учетом региональных особенностей системы образования. Наличие большого количества МКШ (малокомплектных школ) вызывает необходимость построения занятий с учетом особенностей учебного процесса, кадрового состава руководителей и педагогов МКШ.

НШ (начальные школы), имеющие свою специфику, требуют формирования учебных групп данной категории руководителей.

Возрастание количества школ нового типа (гимназий и лицеев) вызывает потребность введения вопросов организации экспериментальной и научной работы учителей. Востребованность оказания методической помощи в становлении инновационных школ, в переводе организаций образования из категории функционирующих в категорию развивающих и развивающихся ставит задачу организации обучающих семинаров и методических десантов по заявкам школ.

Все обозначенные в данной статье виды совершенствования системы повышения профессиональной компетентности руководителей школ отвечают запросам общества и государства, основным направлениям реформирования системы образования, которое невозможно не только без учителя новой формации, но и без руководителей «нового типа».

Использованная литература:

1. ГПРО РК на 2011-2020 годы, Астана, 2010. 2. Управление современной школой: Пособие для директора школы / Под

ред. М.М. Поташника. - М., 1992. - с. 298. 3. Харламов И.Ф. Педагогика: Учебное пособие. – 4-е изд., перераб. И

доп. – М.: Гардарики, 2000. – 519 с. 4. Шамова Т.И., Третьяков П.И., Капустин Н.П. Управление

образовательными системами. - М., 2001. - с.251.

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР – ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ

Бекишова Б.А. Көкшетау қ. №7 орта мектебі

school_7gk@mail.ru

Белгілі психолог Е.А. Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден-бір жалпы ұғым.

«Балақан өсімдік сияқты өз ішінен өсіп жетіледі және бұл үрдіс қатаң түрде әр жеке баланың өзіне ғана тән. Бала тіршілігінің негізгі заңдарының бірі осындай» (Фреке С. Таңдаулы педагогикалық жинақ. М. 1990 ж. 151-бет).

Кезінде К.Д.Ушинский, Сухомлинскийлер де оқушы-балалық үшін оларды тәрбиелейтіндей орта туғызу, жағдай жасау керектігін атап көрсеткен болатын. Біздің қазіргі мектепте балалар үшін осындай орта бар ма?

50

Оқушылармен жүргізген көптеген социологиялық зерттеулер мұндай орта, жағдайлардың жоқтығына дәлелдейді. Әсіресе 1 – 4 сынып оқушыларының бос уақытын ұйымдастыру қиын мәселенің бірі болып тұр.

20 жылдарда, оқу мен тәрбиеге байланысты жұмыстарды үйлестіруде іздестіру барысында С.Т. Шацкий қазірге дейін маңызын жоймаған мынадай пікір айтқан еді: «Біздің қолымызға күш пен қаржы болғандықтан, біз тек қана арнаулы мектеп ғимараттарындағы ғана емес, одан тыс жерлердегі педагогикалық үрдістерді зерттеуіміз керек». (педагогикалық жинақ. Т.2.М. 1964 ж. 296-бет). Өкінішке орай, бұл идея мектепті толғандыруды қойды, теория мен практиканың басты назарында тек сабақ қана қалып отыр. Мыңдаған балалар сабақтан тыс уақытта не шаруамен, қандай іспен айналысуды білмейді. Балалардың ойын, әрекетін ұйымдастыруды қалай жақсартуға болады, бұл мәселе педагогикалық үрдісте қандай орын алады. Ойын әрекетті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ маңызды орын алады. Алайда, жақсы, дұрыс қйымдастырылған ойын ғана тиісті, қалағанындай нәтиже бере алады, ойын бастауыш сынып мұғалімдерінің бірден-бір көмекшісі болу керек.

Ойын екі түрлі уақыттық бағытта әсер етеді: қазіргі және болашақта. Бір жағынан бала бірден, осы мезетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан ойын әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені онда, ойын барысында келешек өміріне ықпал ететін сапалық қасиеттер мен дағдылар, икем қалыптасады.

А.С.Макаренконың айтуы бойынша, ойынға бір жақты көзқарас қате педагогикалық үрдісте ойынды дұрыс пайдаланбауға әкеп соғады, көп ретте мұғалімдер ойынның негізгі мәні – балаларға қуаныш сыйлау екенін ұмытады. «Тәрбие теориясы мен методикасында А.С.Макаренко идеяларын дамыту», (Москва, 1989 ж.). Ойын бала үшін жаңа ортаға тезірек үйренуіне мүмкіндік береді. Жаңа ортаға, оқу үрдісіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді қажет етеді. Ал Ю.К. Бабанский ойынды бастауыш сынып оқушыларының барлық әрекеттерін ынталандырудың түрлері мен әдіс түрлерінде ұсынады.

Біздіңше, педагогика теориясы мен практикасында сыныптан тыс жұмыста ойын әрекеттеріне жаңаша, тәрбие үрдісінің ажырамас бөлігі ретінде қарау керек, мұнан тарихи қалыптасқан тәжирибелерді ескере отырып, оны ұйымдастырудың кейбір алғы шарттарын пайымдап, саралау қажеттілгі туады. Бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекетін ұйымдастыруды зерттеудің актуалдығы әсіресе қазіргі кезеңде өсіп отыр.

Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі – ұлт ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.

Біздің, әсіресе үлттық ойындардың тәрбиелік мүмкіндіктері мол екеніне көзіміз жетті. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын кейінгі ұрпаққа мирас етіп кеткен. Солардың бірі – ұлт ойындары. Ойын баланың көңілін өсіріп, ойын сергітіп қана қоймай, оның таным-түсінілігін де арттырады. Ойнай

51

білген бала сол халықтаң мінез-құлқынан, ой санасынан, тұрмыс-салтынан хабар алады.

Ұлт ойындары – халық педагогикасының негізгі бір саласы ретінде оқушыларға жан-жақты білім беруде, олардың өмір тәжирибелерін кеңейтуде, дүниені танып білу қабілеттерін жетілдіруде аса қажетті тәрбие құралдырының бірі. Қлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді оқыту барысында, үзілісте де, бос уақыттарда өткізілетін ертеңгіліктер мен кештерде дидактикалық, қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Ойынды балалардың жазғы дем алатын орны – сауықтыру лагерьлерінде кеңінен пайдаланған жөн. Соңғы жылдары оқу жоспарына енгізілген тақырыптың көбі жазғы демалыс лагерінде оқушыларды ұлттық ойындармен таныстыру әдістемесін меңгеруге арналуда. Бұл тек белгілі ойындарды ойнатып қана қоймай, ұлттық ойындарға арналған мерекелер өткізу, белгісіз түрлері туралы деректер жинастыруды көздейді. Ұлттық рйындарды оқу-тәрбие жұмысында кеңінен пайдалану – студент-практиканттарға қойылатын талаптардың бірі. Істін нәтижелі болуы студенттердің білімін, мамандықтарына деген қызығушылығын арттыруға септігін тигізеді. Сондықтан ұлттық ойындарды тәрбие құралына айналдыру үшін бірқатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуын талап етеміз.

1. Тәрбиеші ұлт ойындарының неғұрлым көп түрін білуі тиіс. 2. Ұлт ойындарын балалардың жас ерекшелігіне және қызығушылығына

байланысты іріктей білу. 3. Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап алу (белгілі бір

ойынмен балалардың бойында қандай қасиеттерді тәрбиелеуді көздейді). 4. Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе білу. 5. Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау. Көптеген

жағдайда ойын ережесінің бұзылуы балалар арасында ұрыс, келіспеушілік, реніш тудырады.

6. Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз қолымен әзірлеу немесе басқа құралдармен алмастыру.

7. Ойын алаңы балалардың өміріне қауіп тудырмауы тиіс. Ойынға ашық алаң немесе арнайы жабдықталған ойындар пайдаланады.

Демек, ойын арқылы балаларды өмірге ең қажет қсиеттерге: өжеттілікке, іскерлікке, жауапкершілікке, ептілікке тәрбиелейміз.

Балалар жұмысын ойын түрінде ұйымдастыруда мынадай шарттарды сақтау керек екен:

Балалар ойын үрдісінде жаңа білімдер, пайдалы іскерліктер, әдеттер мен дағдылар үйренеді. Мысалы, балдырғандарға өздерінің көмегі керек («Көмекшілер ойыны») өздері пайдалы болатын жердерді іздеп табады. Мектеп маңындағы қолайсыз көшелердің кетік-құтығын, шалшық сулар үймелеген жерлерді құм, тас тастап жөндеп тастайды. Осыларды ойын ретінде өткізуге болады. Балабақшаларда ойыншықтарды жөндеп тастайды. Балалар бақшасындағы ойыншықтарды жөндеуді де ойын ретінде өткізуге болады: барлық сынған ойыншықтар балалар бақшасынан қашып кетіп, кішілердің көмегімен тосып отыр, соларға көмектесу керек: бір аяғы жоқ аю жылап отыр,

52

дөңгелегі мен рулі жоқ автомобиль ыңырсуда, тағы басқалар. Оқушылар алдында бұл көріністерді оп-оңай орындап бере алады. Онан соң ойыншықтарды бірлесе отырып жөндейді де, балалар бақшасына келеді. Онда келген соң кішкентайлардың өздері ойыншықтардың қалайша көмек сұрағанын, өздерінің оларға қалай көмектескенін айтып береді. Жас балалар өз ойыншықтарын енді ренжітпеуді тапсырады.

Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын – айналадағы дүниені танудың тәсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады дегенді айтады.

Ал заманымыздың талантты педагогы В.А.Сухомлинский: «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды» - деп санайды. Сол сияқты заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы ойшылдарының бірі Мұхтар Омарханұлы Әуезов ұлттық ойындарғаа зор көңіл бөле отырып, мынадай пікір айтқан: «Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінігімше, көңіл көтеру, жұрттың өзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бар мағыналары болған».

Сабақ барысында ойын түрлерін дидактикалық материал ретінде пайдаланудың мағызы зор. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерімен қатар білімге, өнерге құштарлығы қалыптасады. Тіпті нашар оқиды-ау деген оқушылардың өздеріде ойын түрлері араласқан сабаққа зер салып, ынталана түседі.

Қорыта келгенде ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы. Мектеп табалдырыгын алғаш аттаған бастауыш сынып оқушылары әлі ойын баласы. Сондықтан да бастауыш сынып оқушылары сабақ үстінде ойынды көп қажет етеді.

А.С.Сухомлинский сөзімен айтқанда: «Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірімен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз – ұшқын білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты».

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Фреке С. Таңдаулы педагогикалық жинақ. М. 1990 ж. 151-бет. 2. Педагогикалық жинақ Т.2. М. 1964 ж. 296-бет. 3. «Тәрбие теориясы мен методикасында А.С. Макаренко идеяларын

дамыту» (Москва 1989 ж.) 4. Бастауыш мектеп журналы 1998 ж.

53

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Билялова Г.А.

Көкшетау қаласы ММ «№1 орта мектебі» Bilalowa_gulnar@mail.ru

Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз - тілдің

құрамының ішіндегі ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы. Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің жетілуімен тығыз байланысты.

Балалар сөздігін мынадай жолдармен байытуға болады: - қоршаған ортаны байқату, аңғарту (табиғатпен, адамдардың қоғамдық

және өндірістік еңбегімен таныстыру); - үлкендермен қарым-қатынас әңгіме өткізу, көздесу ұйымдастыру; - арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу; - сыныпта және сыныптан тыс оқу (әңгіме мазмұнын талқылау және

талдау) барысында т.б. жағдайларда; Балалар өте жай оқыса, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді өзара

байланыстыра алмай, ақырында мәтіннің тұтас мазмұнына түсінбей қалады. Оқу-жазуға үйретудің бірінші кезеңінде, балалар әлі әріптерді нашар айыратын және оларды бір-бірімен қосып оқуы қиын кезде ғана жай оқыттыру керек. Бірақ барған сайын балалардың оқу шапшаңдығы арта түсіп, бірте-бірте сауатты оқуға жақындау керек.

Дегенмен, балаларды шапшаң оқуға дағдыландыра отырып, белгілі шамадан тыс кетпеу керек. Ушинский мәтіннің мағынасына түсінбей, құр сыдыртып оқуға қарсы болған. Ол бұл жөнінде: "Оқу шапшаңдығын түсіну шапшаңдығымен қатар дамуы керек". "...Егер баланың түсінуінен гөрі оқуы шапшаңдау болса, ол баланың түсінбей оқығаны. Баланың түсінуі арта түссе, ол өзінен өзі-ақ шапшаң оқи бастайды; сондықтан оқьггудың алғашқы кезінде шапшаң оқудың қажеті жоқ, тіпті ол зиян келтіреді".

Шапшаң оқу дауыс ырғағын келтіріп оқумен тікелей байланысты. Дауыс ырғағын келтірмей шапшаң оқитын болса, керек емес жерге пауза жасап, пауза жасайтын жерді қосып жіберіп, бала мәтінді өзі де, тыңдаушы да түсінбейтін етіп оқитын болады.

Шапшаң оқу үшін тым асығып оқыған бала дауыс ырғағын келтіріп оқи алмайды. Шапшаң оқуға машықтандырудың ең сенімді жолы - мәтінді қайыра-қайыра оқыту, бірақ балалар мәтіннің мазмұнын ұғынып, оны қайыра қызығып оқытатын болуы шарт. Бұрын оқыған мәтінді қайта оқьгтқызу үшін сол мәтінге байланысты басқа бір тапсырма берілген болу керек немесе балалардың өздері қайта оқуға қалап алған мәтін болу керек.

Шапшаң оқуға машықтандыру үшін қайыра оқыттыруға ертегілердің мәтіндері өте қолайлы, өйткені ертегілерде бір-біріне ұқсас қайталанып отыратын жерлер көп болады. [1.35-37 б].

54

Оқулықтағы берілетін материалдар балаға, баланы қоршаған ортаға, өмірдегі бала түсіне алатын құбылыстарға жақын, жеңілден ауырға қарай берілуге тиісті, өйткені бала ана тілін меңгеру. Осыған орай оқулықтағы тақырыптар оларға сәйкес мәтіндер баланың танымына, жас ерекшелігіне сәйкес болуы керек.

Кітап - жан азығы, жақсы дос, заманалар сынынан өткен асыл қазына. Әрбір көркем шығарма асыл сөз сарайына бастар сырлы соқпақ бола береді. Бала қалаған кітапты қолына алсын, қарасын, бір сөз болса да оқысын. Кітап оқуға төселген бала - зерек, сауатты, тілі орамды болып өседі.

Оқу дағдысын қалыптастыруда 1 сыныпқа келген кезден бастап оған дайындық жүргіземіз. Дайындық кезеңіндегі сабақтар жүйесі:

«Сөйлем және сөз» тақырыбына арналған сабақ (ауызша) 1. Мұғалімнің ертегі айтып беруі (немесе әңгіме оқып беруі) 2. Айтылған ертегі (немесе оқылған әңгіме) бойынша сұрақ-жауап

түрінде әңгімелесу. 3. Тыңдағанадарын оқушылардың өздеріне айтқызу. 4. Әңгімені сөйлемге ажырату. 5. Сөйлемдегі сөздерді табу. 6. Ертедегі (немесе әңгімедегі) ең қызық суреттелген жерлерді балаларға

айтқызу. Ертегіні (немесе әңгімені) диалог түрінде рөлге бөліп айтқызу. «Сөз және буын» тақырыбы бойынша сабақ (ауызша) 1. Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойныша әңгіме жүргузі. 2. Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау. 3. Сөйлемдерді сөзге талдау. 4. Сөздерді буынға талдау. 5. Сөздің бастапқы немесе соңғы буындарын жауып қойып, оны

оқушыларға тапқызу. 6. Әңгімелеген заттардың суреттерін салу немесе пластиллиннен жасау. Дыбыспен таныстрыу сабағы. 1. Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақ пен оның шешуі

бойынша әңгімелесу. 2. Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буынға, буынды

дыбыстарға талдатқызу. 3. Дыбыспен ауызша таныстыру (а-ра, ал-ма т.б. сөздерді талдай отырып,

«а» дыбысынаа көңіл аударылады. 4. Таныс дыбыстардан басталатын сөздерді ойлату. 5. Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу. Осы сөйлемді мұғалім кеспе әріптен жасап, тақтай бетіне тізіп қойып,

дауыстап әр сөзін қолымен көрсетіп оқиды. Сонан соң оны балалар оқығанда, бәрі дауыс қосып көптеп те, жеке де оқиды, жаңа да қалыпты ретпен оқымай, сөзді еске қосып былайшы оқиды:

Қалаға Қалаға жақын Қалаға жақын жердің Қалаға жақын жердің бәрі

55

Қалаға жақын жердің бәрі жиын. Осылай оқу балалар сөйлемнің ішіндегі кез-келген сөзді танып айтатын

болғанша істеледі. Сонан кейін мұғалім басындағы сөзді алып, кеспе әріптен буынға бөлген

түрде бөлек шығарып қояды буын-буынына бөлгілеп оқиды. Балаларға да солайша оқытып, сөз неше бөлініп айтылатынын айтады. Сөздің бәрін солай оқытып, солай айттырып болғаннан кейін, пәлен буынды, түген буынды көрсет дейді. Пәлен буын қай сөзде, түген буын қай сөзде деп сұрайды. Пәлен буыны бар, түген буыны бар сөзді көрсет дейді. Пәлен сөздің бас буыны, аяқ буыны қайсы буыны сияқты сұраулар болады. Сөйтіп, бір сөйлемнің өзінде балалар буынның бірнеше түрлерімен танысып қалады.

Әріппен таныстыру үшін де әстейтін тәсілі осы. Бір буынды алып, мәселен, «ла»-ны алып, екі арасын ашып қойып, арасын бөліп оқиды, балларға оқытады. Неше бөлініп айтылатынын сұрайды. Басындағы, аяғындағы әріп қайсысы не деп аталатынын айтады, оқығанда қалай айтылатынын айтады. Сонан соң білген әріптерін басқа сөздерден тапқызады. Сонан әрпі екінші, үшінші, тағысын тағы буындарды алып, істейтін ісінің реті бәрі осылайша болады.

Бір сөйлемді солайша үйреніп кейін басқаларын алып, бұлайша үйретеді. Жалғыз қойылатын шарт – 1) балалар үйренген нәрсесін нық білу, ол үшін оқу сабағын дәйім басына бірінші сөйлемнен бастап отыру, 2) жаңа сөйлемді оқытуға алғанда, ішінде келетін бұрынғы таныс буындармен таныс әріптерді балалардың өздері көрсетуі керек.

Сөйтіп, он шақты оқи білген кезде, балалар бір жағынан әріптерді, бір жағынан буын түрлерін танып алып, бір жағынан оқуға жаттығып, әрмен қарай өз беттерінен оқуға жараған.

Мұнда: 1. Дағдыны қалыптастыру үшін оқушы берілген мәтінді тұтас оқып

шығады. Балалар жақсылап тыңдап отырады. Сонан кейін түсініксіз деген сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім әрбір сөйлемді қайта оқып шығады, оқылған сөйлемдер балалардың қатысуымен талданады. Сөйлемді оқымас бұрын мұғалім балалардың зейінін ондағы қиын сөздердің оқылуына өтіліп отырған ережеге аударады. Оқушылар тиісті дыбыстарды көрсетеді, ережесін айтып береді, олардың қателескен жері болса, түзетіледі.

2. Іріктеп оқыту дағдысын қалыптастыруда оқушылар мәтіндегі сөздерінің барлығын талдап отырмайды, оның ішінен белгілі бір ережеге қажетті сөздерді немесе сөз тіркестерін іріктеп алады. Бұлайша оқыту түрінде уақыт үнемделеді, қажетті сөздер мен сөйлемдерді дұрыс оқуға, ең бастысы оқушылар мәтінді аса зейін қоя тыңдап отыруға мәжбүр болады.

3. Түсіндіре оқытуда мәтін жазылып болғаннан кейін ғана талданады, оқу қателері түзетіледі. Түсіндіре оқытудың бұл түрін кірісерде қажетті ережелер еске түсіріледі. Онда сөйлемнің де, мәтін де жеке сөздер де айтылады. Мұнда оқушыларға қиындық келтіретін немесе ережеге бағынбайтын сөздер алынады. Түсіндіре оқыту ұзақ та болмайды, 5-10 минут шамасы, көбінесе сабақтың аяғында жүргізіледі. Мұғалім оқытуы қиын жеке сөздерді айтады,

56

оқушылар оны қайталап айтады. Сонан кейін өздері қайтиалап оқиды. Сонымен қатар оқушыларға мұғалім қажетті суреттерді көрсету арқылы да қиын сөздерді дұрыс оқуға, айтуға дағдыландырады. (сиыр, жылқы, аю, қозы, трактор т.б.)

4. Шығарма жазу арқылы оқуға дағдыландыру үшін мұғалім тақтаға қажетті сөздерді жазады. Кейде сурет немесе бір серия картина беріледі: балалар бір тақырыпқа сөйлемдер құрайды. Шамамен қолданылатын ережелер беріледі. (еске түсіріледі) Балалар сөйлемдегі сөздердің дұрыс тұлғада тұрған-тұрмағанын байқайды, қажет болса, өзгертеді. Жұмыстың бұл түрін шығарма жаза отырып оқу деп атауға болады.

5. Шығармашылық оқу балалардың тілін дамыту үшін де өте қолайлы, өйткені оқушылар мәтін құрауға белсенді қатысады, әрі сөйлеу, ойлау, оқу дағдылары дамып, арта түседі. Оқу дағдысын дамытуда жалаң оқумен ғана оны дамытуға болмайды. Әрине, жазу, өздері сөйлем құрау да оқуға даган баланың ынтасын арттырып, танымын дамыта түседі.

6. Ерікті оқуда оқушы өздері таңдаған мәтінді, немес тақырыпты таңдап алады. Бұл арада оқуды қалыптастырудың бір нышаны тез оқуға үйрету үшін де қажет. Мұғалім оқушы таңдаған мәтінін жылдам, тез оқуы үшін ерікпен таңдатып, минуттық оқу алуға болады. Кім жылдам оқиды? деген сияқты жарыс та ұйымдастыру арқылы тез оқуға дағдыландырады. [2.242-249 б.]

Қолданылған әдебиеттер:

1. Бозжанова К. Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Алматы «Мектеп» 1989, 35-37 б.

2. Оқушының оқу дағдыларын дамыта оқытудың педагогикалық негіздері // «Ізденіс» ғылыми журнал, 2007. № 1, – 242-249 б.

3. С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу. Алматы. Қазақ Университеті. 1992. 6-30 б.

ҚҰСИЫН АЙТҚАЛИЕВ АТЫНДАҒЫ АТАУЛЫ МЕКТЕПТІҢ ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ

Ботагариева Г.Ж.

Атырау қ., Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті botagarieva@mail.ru

Білім берудің тиімді жолдары мен озат тәжірибені енгізу – қазіргі заман

талабы. Бұл үшін мектептің оқу – материалдық базасын нығайту, оны оқу -әдістемелік, құрал-жабдықтар, көрнекіліктермен қамту, пәндер тұжырымдамасын қайта қарау, озат тәжірибені насихаттау қажет. Сонымен қатар, жеке пәндер бойынша білікті, ізденімпаз, еңбекқор ұстаздарды біріктіру, сол арқылы шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің санын көбейту, олардың озат тәжірибелерін көпшілік игілігіне айналдыру, өзекті мәселелерді

57

талқылау арқылы оларды шешу жолдарын іздестіру мақсатында еліміздегі атаулы мектептердің тәжірибелерін жан-жақты зерттеп, өмірге енгізуіміз қажет.

Осындай игі істермен үнемі айналысып, озат тәжірибелерімен бөлісуден жалықпайтын ұжымдардың бірі – Халық мұғалімі Құсиын Айтқалиев атындағы атаулы мектеп.

Айтқалиев Құсиын Айтқалиұлы 1930 жылы Атырау облысы (бұрынғы Гурьев) Махамбет ауданының Алға ауылында дүниеге келген.

1948 жылы Гурьев қаласындағы Жамбыл орта мектебін бітіріп, еңбек жолын Бақсай ауданындағы «Красный Каспий» колхозында кіші есепші болып бастаған. Ол 1954 жылы Гурьев мұғалімдер институтын, 1963 жылы Гурьев пединститутының тарих факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімін бітірген. Қырық жылдай саналы өмірін қызығы мен қиындығы мол мамандыққа, жас ұрпақ тәрбиесіне арнады. Ұлағатты ұстаз еңбек жолын 1954 жылы Құлтай сегізжылдық мектебінде бастады. Одан кейін Талқайран сегізжылдық мектебінде директор, кейінгі отыз жылдан астам уақытта Алға орта мектебінің оқу-тәрбие ісінің меңгерушісі, директоры болып қызмет етті. Көп жылғы шәкірттерге білім беру мен тәрбиелеудегі еңбектерінің нәтижесі ретінде 1966 жылы «Ерлік еңбегі үшін», 1970 жылы «В. И. Лениннің туғанына 100 жыл толуына» мерекелік медальдарымен, 1971 жылы «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталды. 1967 жылы «Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген мұғалімі» атағын, 1980 жылы 12 мамырдағы Жоғарғы кеңес Президиуымының Жарлығы бойынша Қазақстанда бірінші болып, «КСРО халық мұғалімі» құрметті атағын алды.

Ақыл мен парасаттың, өмір мен өнердің, мейірім мен ізгіліктің салихалы сабағындай майталман ұстаз өзінің 75 жылдық мерейтой қарсаңында тәуелсіз еліміздің «Парасат» орденінің иегері болды.

Жаңашыл ұстаз Одақтық, республикалық көлемде өткізілген жиындарда, ғылыми-әдістемелік конференцияларда, педагогикалық оқуларда оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға байланысты іс-тәжірибелерін ортаға салып, көпшілік қолдауын тауып келеді. Мысалы: Москва қаласында ВДНХ көрмесінде «Шылауды» ірі блокпен өткізу тәжірибесін көрсеткен Құсиын Айтқалиев күміс жүлдемен оралды.

Халық мұғалімі іс-тәжірибесі негізінде елімізде бірінші болып әдістемелік шеберлік мектебін-атаулы мектеп ашты. Бұл мектептің ашылуының салтанатты рәсімі Қазақ ССР Халыққа білім беру министрлігінің бастамасымен 1989 жылы 10-қарашада министрліктің үлкен залында өтті.

Республикалық атаулы мектеп құрылғаннан кейін еліміздің әр облыстарында осы мектептің филиалдары мен бөлімдері ашылып, озат тәжірибе мектебі жүйесі құрылды. Құсиын Айтқалиевтың тамаша ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында атаулы мектеп өз жұмысын тез жандандырды. Ол атаулы мектептің алғашқы отырысынан бастап мектеп мүшелерінен үш топ құрды. Олар: оқулық, оқу бағдарламалары, көрнекілік жетілдірумен айналысу, әдістемелік жұмыстар жүргізу; оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын сыныптан тыс жұмыстарды дайындау. Әр

58

топтың жетекшілері сайланды. Топтарға мүше мұғалімдер бейімділігі мен айналысып жүрген тақырыптарына сай топтастырылды.

Мектептің әрбір мүшесіне арнайы тапсырмалар беріліп, оның орындалуы жіті қадағаланып отырды. Кезекті отырыстары бір жерде емес, әр облыс орталықтарында өткізу белгіленді. Ондағы жетекшінің мақсаты- мұғалімдердің туған өлкеміздің әр түрлі жерлерімен және көрнекті ақын –жазушылардың туған жерімен жақын таныстырып, қосымша мәліметтер алуларына жағдай туғызу еді. Сонымен қатар, атаулы мектеп өз міндеттері мен қағидаларын қабылдады.

Құсиын Айтқалиев атындағы атаулы мектеп жұмысының негізгі қағидалары мынадай:

- сабақтың барлық элементін оқушыны танымдық, білімділік жағынан дамытуға негіздеп жүргізу; Оқытудың мазмұнын, оқыту әдістерін және тәрбие жүйесін оқу қарқынына, іскерлік дәрежесіне оқушының өзімен ақылдаса отырып, толық сәйкестендіре құру;

- оқу жүйесінде оқушылар ұстаздың шынайы көмекшілері, өз-өздерін тексере алатын, ақыл-кеңес бере алатын, жолдастық көмек көрсете алатын негізде құру;

- бірін-бірі үйрете отырып, сабақ барысында бүкіл әлемді, қоғамды, ондағы адамның алатын орнын байқау, көзқарасын қалыптастыру ісімен ұштастыру;

- сабақтағы теориялық мәселені практикалық, сыныптан тыс үйірме жұмысымен толықтыру.

Бұл атаулы мектептің негізгі міндеттері мынадай: - сабақ берудің, тәрбиенің тиімді жолдарын іздестіру; Қол жеткен

табыстарды жариялай отырып, оны жергілікті жердің жағдайына сай жетілдіру; Әлем көлеміндегі педагогикалық жаңалықтарды күнделікті сабақтарда сынап, көпшілікке пайдалы әдіс- тәсілдерді қолдануды ұсыну.

- пәннің өзіндік ерекшелігіне сай оқыту мен тәрбиелеу ісінде жаңалық ашу; Оның педагогика мен психология талаптарына сай, іс нәтижесінің жоғарғы көрсеткіштерге ие болуын қарастыру.

- оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін нақты іс жүзінде пайдалана алуы үшін қажетті жағдай ұйымдастыру.

Осы міндеттерін жүзеге асыру үшін атаулы мектеп өз қағидаларына сүйене отырып үш бағытта жұмыс жасап келеді.

I. Оқу бағдарламасы мен оқулықтар мәселесі, бұл бағытта жұмыс істейтін топтың міндеті:

- қазіргі кезде пайдаланып отырған бағдарлама, оқулық мазмұнымен танысып, оның жетістіктері мен олқылықтарына көңіл бөлу, олқылықтарын анықтай отырып, нақты ұсыныстар беру;

- тереңдетіп оқыту бағдарламасы, оқулығы оның сапасы. II. Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін оқыту әдістемесі мәселелері

бағытында жұмыс істейтін топтың міндеттері: - сабақтың интерактивті формаларын күнделікті жұмыстарында

пайдалана отырып, тиімділерін насихаттау.

59

- бағдарламаға жаңадан енген материалдарды оқытудың тиімді жолдарын іздестіріп, оны әдістемелік көмекші құралдар дайындау арқылы көпшілік пайдасына ұсыну, бағдарламалық материалдардың көпшілік үшін қиындық келтіретін тұстарының тиімді жолдарын іздестіру, ұсыныстар дайындау.

- сабақта ынтымақтастық педагогикасы мен жаңашылдар идеясын практикаға енгізу технологиясынан мұғалімдерге әдістемелік көмектер ұйымдастыру.

- тереңдетіп оқыту әдістемесі. III. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларды ұлттық дәстүрлер

негізінде тәрбиелеу. Бұл бағытта жұмыс істейтін топтың міндеттері мынадай: - қазақ тілі мен әдебиетіне байланысты сыныптан тыс жұмыс түрлерін

өткізу (Жас термеші, жас әдебиетші, жыршы, жас тілші, мәнерлеп оқу) іздестіру, тәжірибе жинақтау.

- бағдарламалық материалдар арқылы ұлттық дәстүрлер негізінде тәрбиелеу мүмкіншіліктерін анықтау. [1].

Осы бағыттар бойынша жұмыс жасайтын топтар алдымен өз тапсырмалары бойынша жан-жақты зерттеулер жүргізіп, дайын болған жұмыстарын облыстық бөлімше мүшелерінің талқысына салады. Облыстық бөлімшеде жақсы баға алған жұмыстар республикалық атаулы мектептің отырысына ұсынылады.

Осындай жұмыстардың нәтижесінде он бес жыл көлемінде көптеген жұмыстар тындырылды. Сөйтіп, Айтқалиев атаулы мектебі қазақ педагогика, әдістеме саласында өзіндік орын алды. Ондаған мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін шыңдады. Оның жұмысы туралы Қазақ Білім академиясының президенті Ө.Озғанбаев былай деп жазды: «Қ.Айтқалиев басшылығымен атаулы мектеп қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарын білім жүйесінің жаңа даму бағытын ізгілендіріп, оқыту мәселесі бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп, республикамыздың жаңа ұлттық мектебінің моделін құруға тынбай үлес қосты.» [2].

Осы жылдарда Г.Назарғалиева, Г.Құрманбаева, С.Дүйсенбаев, Е.Күзенбаев, Ж.Нағыметова 5-9-сыныптар үшін шығарылған қазақ тілі мен әдебиеті пәндері бойынша жаңа буын оқулықтарының авторлары болды. Г.Әкімғалиева «Қазақ тілінен 5-9-сыныптарға тест тапсырма», А.Макеев пен Н.Шолтыров «Жат жазу», М.Аташев «Диктанттар жинағы», Ғ.Жексемалиев «Диктанттар жинағы», Г.Охина «Әдістемелік құрал», Х.Машаев «5-9 сыныптарға арналған диктанттар жинағы» кітаптары жарық көрді. Қ.Бітібаева, К.Елікбаев, Т.Елғондиева, А.Піриев, Т.Ердаулетов, Ж.Кәрімова филология, педагогика ғылымдары бойынша кандидаттық дәрежесі диссертацияларын сәтті қорғады. Осы атаулы мектептегі жемісті еңбектері үшін Н.Ердаулетов және К.Елікбаев Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері атағымен марапатталды.

Осы мектептің алғашқы мүшелерінің бірі Көшкінбай Елікбаев Құсиын Айтқалиевтың басшылығымен «Мазмұндама мәтіндері», «Одағайды оқыту жолдары» жинақтарын шығарды. Сонымен қатар, «Б.Майлин шығармашылығы сабақта», «Д.Бабатайұлы поэзиясын оқыту жүйесі», «Мектепте ақтаңдаққа

60

ұшыраған ақын–жазушылардың шығармаларын оқытудың келелі мәселелері» тақырыптарына әдістемелік жинақтар дайындады. [3: 18].

Атаулы мектеп мүшелері өз тәжірибелерін «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналына үзбей жариялаумен қатар, ғылыми-практикалық конференцияларға, әдістемелік-іскерлік семинарларға белсене қатысып келеді.

Республикада алғаш өткен «Жыл мұғалімі» байқауының жүлдегері атаулы мектептің мүшесі Дәулетова Роза еді. Баршагүл Аубекерова өз баяндамасымен 2000 жылы Алматы қаласында өткен республикалық I педагогикалық оқуға қатысып, білім министрлігінің арнайы дипломымен марапатталды. Республикалық II педагогикалық оқуға атаулы мектептің атыраулық мүшесі А.Баймұқанова қатысып, баяндамасы жоғары бағаланып, республикалық «Қазақ әдебиетін мектепте, ЖОО-да оқыту» журналында жарияланды. С.Рамазанов «Жай сөйлем түрлерін ірі блокпен оқыту жолдары» сабағымен республикалық байқауда жүлделі орынға ие болды.

«Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың проблемалары» атты республикалық семинарда бірнеше атаулы мектеп мүшелері өз ойларын ортаға салды. Олардың ішінде А.Макеев «Қазақ тілі оқулықтары, оны жетілдіру жолдары», З.Жолдасова «Әдебиет сабағында сто (оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту) бағдарламасын қолдану тәжірибесі», Р.Жолдасова «Пікірсайыс сабағы арқылы ұжымдық ойлау қабілетін қалыптастыру» баяндамалары әріптестер көңілінен шықты. [4: 20].

Ежелгі грек ойшылы Дюген «Менде кез-келген кісінің маңдайына жазыла бермейтін қос бірдей қазына бар. Бірі - қаламымнан туып жатқан кітаптарым, екіншісі - өзімнен білім алып, білім әлеміне қанаттанып жатқан шәкірттерім» деген екен.

Осындай қос қазына иесі, еліміздің ардақты азаматы, Халық мұғалімі, дарынды ұстаз Құсиын Айтқалиевтың дайындаған әдістемелік құралдары, тәлім берген шәкірттері Қазақстан педагогикасының дамуына өз үлестерін қосуда.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қ.Айтқалиұлы «Жеке мұрағат құжаттары». 2. «Қазақстан мұғалімі», 16.05.2001. 3. Б.Ө.Аубекерова «Болашақтың жарқын бастауы» Атырау «жетекшілік

ету-жас ұстаздардың кәсіптік қалыптасу факторы» республикалық әдістемелік –іскерлік семинар материалдары.

4. К.Елікбаев «Ұстаздардың ұстазы» Атырау «жетекшілік ету-жас ұстаздардың кәсіптік қалыптасу факторы» республикалық әдістемелік –іскерлік семинар материалдары.

61

О РАЗВИТИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ИНТЕРЕСА КАК ВАЖНЕЙШЕГО МОТИВА УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Вачугова М.В., Стукаленко Н.М.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау

Проблема формирования познавательного интереса учащихся в процессе обучения занимает одно из ведущих мест в современных психолого-педагогических исследованиях. От решения этой проблемы в значительной степени зависит эффективность учебного процесса, поскольку интерес является важным мотивом познавательной деятельности учащихся, и, одновременно, основным средством ее оптимизации. Решение проблемы формирования познавательного интереса – потребность общества, жизни, практики обучения и воспитания подрастающих поколений. Необходимость теоретической разработки этой проблемы и внедрения в практику обучения доказана педагогической наукой.

Современная теория обучения и воспитания все больше и больше обращается к личности ребенка, к тем внутренним процессам, которые вызываются у него деятельностью, общением и специальными педагогическими влияниями. Поэтому вполне объяснимо, что внимание, оказываемое современными педагогическими исследованиями познавательному интересу, который в становлении личности играет роль ценного мотива деятельности, а при некоторых условиях становится чертой личности и обнаруживает себя в любознательности, пытливости, в постоянной и неистощимой жажде знаний.

Формирование познавательного интереса исследователи (Беляев М.Ф., Божович Я.И., Щукина Г.И., и др.) [1, 2, 3] связывают с учением, когда главное содержание жизни обучаемого состоит в постепенном обязательном переходе с одной ступени знаний на другую, с одного уровня овладения познавательными и практическими умениями к другому, более высокому. В самой структуре учебного процесса имеется множество объективных оснований для формирования познавательного интереса учащихся.

Проблема формирования интереса широко рассмотрена в педагогической литературе, в том числе и в теории школьного образования. Однако необходимо проследить каким образом познавательный интерес можно продолжать развивать у учащихся (студентов) в колледжах, в средне-специальных учебных заведениях. Сегодня проблема познавательного интереса все шире рассматривается в контексте разнообразной деятельности учащихся, в том числе и профессиональной, что позволяет преподавателям успешно формировать и развивать познавательный интерес, обогащая личность, воспитывая в ней активное отношение к жизни. Исходя из анализа психолого-педагогической литературы, можно сделать вывод, что интерес выступает перед нами:

и как избирательная направленность психологических процессов

62

человека на объекты и явления окружающего мира [4]; и как тенденция, стремление, потребность личности заниматься именно

данной областью явлений, данной деятельностью, которая приносит удовлетворение;

и как мощный побудитель активности личности, под влиянием которого все психологические процессы протекают особенно интенсивно и напряженно, а деятельность становится увлекательной и продуктивной [5];

и, наконец, как особое избирательное отношение к окружающему миру, к его объектам, явлениям, процессам.

Будущие специалисты должны в процессе обучения прочно овладевать теоретическими основами профессионального мастерства. Теоретические знания – база формирования общепрофессиональных умений. Важно, чтобы учащиеся колледжа научились сознательно применять теоретические знания в своей практической деятельности, теоретически осмысливали её, осознавали профессиональную значимость теоретических знаний и практических умений. Необходимо разработать такие дидактические условия развития у учащихся познавательного интереса, которые позволят развиваться всесторонней активизации познавательной деятельности учащихся колледжа.

На основе анализа работ психологов и педагогов можно выделить ряд условий, при соблюдении которых можно прогнозировать повышение эффективности развития у учащихся познавательного интереса:

1) развитие и саморазвитие будущих специалистов, повышение их активности, непосредственно связанной с развитием их познавательного интереса;

2) преобладание личностно-смыслового обучения над информационным, что откроет возможность обретения учащимися личностного смысла изучения учебно-программного материала, поможет активизировать их познавательную деятельность; личностная ориентация образовательного процесса способствует также позитивным изменениям траектории личностного развития, реализации личностных функций (мотивации, ориентации на будущую профессию, самореализации), стимулирует развертывание заложенной в глубинах личности логики образовательной потребности, усиливает познавательный интерес обучаемых [6];

3) разработка инновационных личностно ориентированных технологий, включающих их мотивационное обеспечение, способствующее формированию и развитию познавательного интереса обучаемых;

4) повышение качества образовательного процесса, оказывающее значительное влияние на развитие познавательного интереса учащихся, позволяющее им более эффективно осуществлять учебно-познавательную деятельность;

5) выделение компетенций обучаемых как результатов образования, в том числе сформированного познавательного интереса и познавательной самостоятельности;

6) усиление роли гуманитарного образования в формировании личностных мировоззренческих ориентаций учащихся;

63

7) формирование гуманитарно-развивающей среды, обеспечивающей создание образовательного пространства, где становятся возможными самоопределение и самореализация учащихся; эта среда и конституируемое ею образовательное пространство, как в содержании, так и в организации процесса развития личности обучаемых включают наряду с другими личностными качествами познавательный интерес (особенно важно, что создание гуманитарно-развивающей среды обеспечивает обращение к внутренним личностно ориентированным глубинным установкам обучаемых, к их целям, потребностям, мотивам, интересам).

Предложенные педагогические условия модернизации образовательного процесса должны способствовать развитию познавательного интереса учащихся, который, будучи сложнейшим интегральным личностным образованием, представляет собой побудитель познавательной деятельности будущих специалистов. В этих педагогических условиях станет возможным достижение такого уровня учебной деятельности, когда учащиеся колледжа самостоятельно ставят различные учебно-познавательные задачи, находят способы их решения, а также оценивают и диагностируют результаты своей учебной деятельности. Эффективному осуществлению учебно-познавательной деятельности способствуют внешние (формы, средства и условия организации учебного процесса) и внутренние факторы, в числе которых познавательный интерес, познавательная активность и познавательная самостоятельность. Однако необходимо экспериментально проверить и доказать, что познавательный интерес, познавательная активность и познавательная самостоятельность оказывают непосредственное влияние на познавательную деятельность студентов, имеющую большое значение в условиях модернизации профессионального образования на современном этапе.

Механизм педагогического управления должен состоять в подборе и использовании эффективных форм, методов и средств включения студентов в учебно-познавательную деятельность. Поскольку традиционное обучение во многом не отвечает современным требованиям, существует объективная необходимость применения новых методов обучения, которые позволяют формировать творческих знающих специалистов, способных самостоятельно решать сложные профессионально-производственные и научные проблемы. Активное развивающее проблемно-контекстное обучение формирует профессиональное творческое мышление и способствует возникновению интереса у учащихся. Развивая их познавательную активность и самостоятельность, педагог способствует изменению отношения студентов к процессу обучения: будущие специалисты приобретают способность осознавать учебно-познавательные задачи, активно участвовать в осуществлении учебно-познавательных действий, оценке их результатов. Как следствие возрастает познавательный интерес обучающихся, четче осознаются цели, мотивы учебно-познавательной деятельности, которая приобретает положительную эмоциональную окраску.

64

Литература:

1. Божович Л.И. Отношение школьников к учению как психологическая проблема. – М., 1968.

2. Педагогические проблемы формирования познавательных интересов учащихся / Под редакцией Г.И. Щукиной. – Л., 1976.

3. Беляев М.Ф. Психология интереса. – М., 1957. 4. Активизация учебно-познавательной деятельности учащихся / Под

редакцией Г.И. Щукиной. - М., 1984. 5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1977. 6. Бакшаева Н.А., Вербицкий А.А. Психология мотивации студентов. –

М., 2006.

МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ

Далешова Н.К.

Көкшетау қ. №7 орта мектебі school_7gk@mail.ru

Қазақстан Республикасы білім беру жүйесіндегі реформаға сәйкес

педагог мамандардың жаңа идеяларды және білім беру жүйесінде ақпараттық технологияларды қалыптастыру басты міндет болып саналады. Ақпараттық технологияның оқу үрдісінде қолдануы мұғалімнің мүмкіндіктерін кеңейтеді, яғни, ақпараттық технологияларды пайдалану қазіргі таңда өзекті мәселенің біріне айналуы даусыз.

Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің барлық саласында жаңа ақпараттық технологияларды жоспарлы түрде енгізіп, жүйелік интеграциялауды өткізу немесе қамтамасыз ету қажеттілігі туындап отыр. Интеграция – (латынша integratio-қалпына келтіру, толықтыру-integеr – бүтін) дегеніміз педагогикалық тұтастықпен қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауды әртүрлі ғылымдарды біріктіру.

Оқытуды компьютерлендіру қазіргі дидактикамен нақты әдіс- тәсілдерді дамыту тенденциясы ретінде қалыптасады. Электрондық оқулық оқушылардың үлкен ізденіспен жұмыс істеуіне жағдай туғызады. Электрондық оқулықты пайдалану арқылы:

1. Сабақта технологиялық құралдарды, дидактикалық материалдарды қолдану тиімділігі.

2. Мұғалімнің педтехнологияны игеруі. 3. Оқушының пәнге деген қызығушылығы. 4. Білім, білік, дағды деңгейін қалыптастыруы. 5. Білімнің терендігі. 6. Тексеру түрлері, бағалауы.

65

7. Практикалық дағдыларды игеруі артады. Қазіргі жағдайда компьютерді әр мектепте, әр сыныпта барынша

мүмкіндігімен өз пәндерімізге күнделікті қолдану мүмкін емес. Дегенмен, арасында әсіресе, геометрия пәніне компьютерді қолдансақ, жақсы нәтижеге жеткен болар едік [1].

Себебі, геометриялық фигуралардың түр өзгерістерін бейнелейтін сызбаларды көрсетуде компьютердің рөлі ерекше.

1.Ақпараттық технологияны пайдаланып, оқушы геометрия мен компьютерді байланыстыра алуы, компьютермен бірге пәнге қызығушылығының оянуы, белсенділігін арттыру.

2.Өз бетінше жұмыс жасау қабілетін, логикалық ойлау қабілетін арттыру, тақырып бойынша компьютерді пайдаланып түрлі сызбалар, фигуралар салу үлгілерін, есептей алу үлгілерін дамыту.

3.Компьютерде қолдануда оқушының өмірге деген көзқарасын оятуға тәрбиелеу, компьютер арқылы жұмыс істеген оқушының өз жұмысын саралап нәтиже шығаруға тәрбиелеу.

Ақпараттандыру блогын іске асырудың негізгі бағыттары: 1.Ақпараттық коммуникациялық технологияларды оқу процесіне енгізу

жөніндегі нормативтік құқықтық базаны жетілдіру. 2. Компьютер технологиясымен қамтамасыз етілудің әлемдік

көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін орта білім беру ұйымдарын одан әрі компьютерлендіру.

3.Орта білім беру ұйымдарын Интернет желісіне қосу. 4.Білім берудің барлық деңгейлерінде қашықтықтан оқыту

технологияларын әзірлеу және енгізу. 5.Орта білім беру ұйымдарын білім беру бағдарламаларына сәйкес

электрондық оқулық басылымдарын қамтамасыз ету. 6. Білім беру ұйымдарын мониторинг, талдау және басқару ақпараттық

жүйесін енгізу [2]. Аталған бағыттарды іске асыру оқу процессіне ақпараттық

коммуникациялық технологияны енгізу және білім беру жай – күйінің мониторингі мен оны талдаудың дәйекті деректері негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау есебінен білім беру сапасының деңгейін арттыруды қамтамасыз етеді.

Ақпаратық құзыреттілік – бұл ақпараттық технологиялары, көпшілік ақпарат құралдары көмегімен қажетті ақпаратты іздеу, талдау және таңдап алу, ұйымдастыру, түрлендіру, сақтау және тарату дағдылары қалыптасады. Бұл құзыреттілік оқушылардың оқу пәндері және білім аймақтары шеңберінде, сонымен бірге қоршаған дүниедегі ақпараттармен жұмыс істей білуге дағдыларын қамтамасыз етеді.

Жас мамандарды даярлау жолында үнемі іздеуіне жол беріп, кәсіби шығармашылық әрекетін дамытуға, кәсіби біліктілігін арттыруға, таным белсенділігін көтеруге, оқу сабақтарына қызығушылығын арттыруға, педогог мамандардың құзыреттілігін арттыруда ақпатарттық технологияның маңызы зор.

66

Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамда сапалы және терең білім мен іскерліктің болуын, ойлау қабілетінің жоғары, шығармашылықпен жұмыс істеуін талап етеді.

Математика барлық ғылымдардың мұрындығы десек, артық болмайды, себебі, оның іс – жүзінде қолданылымы орасан зор. Ендеше математика жетістіктерін барлық салада пайдалану, яғни компьютерлік сауаттылықтың қазіргі заманның басты талабына айналуы оқушылардың білімін сынаудағы тест жүйесінде, барлық оқу бөлімдеріне математиканың енгізілуі- соның айғағы. Сол себепті мектеп оқушыларын, математиканы жоғарғы деңгейде оқыту, яғни тереңдету – әр ұстаздың алдында тұрған міндеті. Ал мектептерде небір қабілетті, дарынды, алғыр балалар баршылық. Бірақ математикадан жыл сайын өткізілетін олимпиадаларда, қазіргі кездегі математикадан алынған тест балалардың көрсеткішінің төмен болуы көп жылдар бойы ойландырып келе жатқан мәселе. Оқушылардың бәрі де жақсы оқығысы келеді, бірақ олардың ақыл- ой қабілеті, бағдарламадағы материалдарды ұғуы бірдей емес, сондықтан оқушыларды білімге жеткізу үшін мүмкіндіктеріне, бейіміне қарай деңгейлеп оқытудың маңызы бар.

Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты: әрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгергенін қамтамасыз етеді. 1)Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді.

2) Деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балаларға, олармен саралап жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3)Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей сондықтан әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Деңгейлеп оқыту технологиясы тиімді нәтижелі болу үшін

а) жеке тұлға ерекшеліктеріне, б) психологиялық даму ерекшеліктеріне, в) пән бойынша білімді игеру деңгейіне көңіл бөлу. Сабақ өткізу формаларын және түсіндіру әдістерінің жаңа тәсілдерін

күнделікті сабаққа қолдану [3]. Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік

білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педогогика теориясымен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр, білім беру пирамидасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болуда.

Атап айтқанда: - білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау, даму,

ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдайындағы білім беру бағдармаларының нақтылуына байланысты;

- ақпараттық дәстүрлі әдістер-ауызша және жазбаша, телефон немесе радио байланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;

- баланың жеке басын тәрбиелеуге, оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;

67

- мектеп отбасы мен қоршаған әлеуметтік ортаның бала тәрбиесіндегі роліне мән берілуде.

Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педогогикалық технологиясы, оның ішінде ақпараттық (компьютерлік) оқыту мұғалімдердің өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін жүйелі ұйымдастыруына көмектеседі.

Мектептің ақпараттық ғасырға бейімделуі керек, себебі есептегіш техникалармен танысу соның бір ғана бөлігі болып саналады.

Біріншіден, жалпы білім берудің информатиканы оқытудағы басты мақсаты ойлаудың операциялық стилін қалыптастырады.

Екіншіден, мектептегі әрбір пәнге жаңа, әрі жетілдірілген сипат беріп, мұғалімнің қолына кілт ұстатады. Осы кілтті дұрыс пайдалана білген мұғалім оқушылардың алдында өз пәнінің мәнін терең әрі тиімді түрде аша түседі [4].

Қолданылған әдебиеттердің тізімі: 1. Өмірбаева К. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. - Алматы,

2001. 2. Информатика Физика Математика журналы №3, 2005. 3. Қараев. Ж.А, Кобдикова Ж.У. Актуальные проблемы модернизации

педагогической системы на основе технологического подхода. Алматы. 2005. 4. Бидосов Ә. Математиканы оқыту методикасы. - Алматы: Мектеп, 1981.

ПІКІРСАЙЫСТЫҢ ОҚУШЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІ

Дәуренова Бақыт Дәуренқызы, Келдібекова Ақжан Ермекқызы

Ғылыми жетекші: Курманбаева Ж.К., Смагулова Г.Қ Семей қаласы, № 47 жалпы орта білім беретін мектеп

Тәуелсіз еліміздің дамуы үшін мәдени рухани жетістіктерді келешек

ұрпаққа қалдырудың үлесі зор. Өскелең ұрпақтың туған тіліне деген сүйіспеншілігін оятып, сөз мәйегін ұғындырып, туған тіліміздің тылсым иірімдеріне құмарлығын арттыруда шешендік өнердің орны ерекше. Соңғы он жылдықтарда пікірсайыс кең тарады. Осы ой пікірсайысы соңғы уақыттарда ғана елімізде пайда болды деп айта аламыз. Оның тамыры тарихтың тереңінен бастау алады. Кешегі қазақ қоғамындағы билер институты сөздің майын тамызып, пікір сайыстыра отырып, ақиқат іздеген шешендер доктринасы қазіргі жастардың тұтас бір мектеп ретінде қарастырып отырған пікірсайыс жүйесінің ата – бабасы іспеттес.

Бүгінгі Қазақстан адамдардың халықаралық қарым – қатынасы мен ақпарат алмасуына шекарасы ашық, дүниежүзілік саяси – әлеуметтік экономикалық ықпалдастық шекараларына белсене араласатын мемлекет. Қазіргі индустриалдық қоғам ақпараттың технологияларды қабылдау, сұрыптай білуді

68

ғана емес, білім көзін таба білуде, интеграциялау қолдана білуді талап етеді. Пікірсайыс бүгінгі күні осы міндеттерді іске асыруда. Қоғамымызға ауадай қажет болып отырған пікірсайыс жайында зерттеу өзектілігі осында болып отыр.

Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты: пікірсайыстың халықтық педагогикаға жақындығын ашып көрсету, жеке тұлғаның құзіреттілігінің қалыптасуына пікірсайыстың әсерін анықтау.

Зерттеу жұмысының міндеттері: 1. Пікірсайыстың мәні, тарихын зерттеу, халықтық педагогикамен

байланысын ашу. Семей қаласында әлеуметтік сауалнама жүргізу арқылы анықтау.

2. Пікірсайыстың жеке тұлғаның құзіреттілігінің қалыптасуына әсерін талдау, қорытынды жасау.

Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан 2030» халыққа жолдауының, Қазақстан мұраты бөлімінде былай деп жазады: «Ол ұрпақ тәрбиесіне дана болады, оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарастың дамуына қамқорлық жасайды. Олар бабалардың игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады.» [3:1]

Елбасымыз айтқан өз елінің жан – жақты дамыған тұлғаларын қалыптастыру бүгінгі заман талабы болғандықтан біз осы мұратқа жетудің бір құралы ретінде пікірсайысты қарастырып, оның қазақ халқына жақындығын көрсетіп, бүгінгі күні ұлы дәстүріміздің жеке тұлғаларды қалыптастырудағы ролін анықтап, назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Ұрпақ тәрбиесі – ұлттың тағдыры. Өз ұрпағының тәрбиесі өз жолына қоя алған ұлт қана өз тағдырын өзі ойдағыдай қамдай алмақ. Бүгінгі оқыту жүйесінің алдына қойған мақсаты – тұлғаны дамыту болатын болса, пікірсайыс белсенді тұлғаны қалыптастыруға үлкен үлес қосатын бағдарламаның бірі. Пікірсайыс тұлғаның рухани әлемін байытып адамгершілік, әдептілік қасиеттерін дамытып қана қоймайды, олардың дүниетанымын кеңітеді, алған білімдерінің сапасын арттырады. Өз ұлтының құндылықтарының негізінде әлемдік мәдениет құндылықтарын меңгеріп, өз ана тілі негізінде басқа ел тілдерін жетік меңгереді.

Ұлттық мектептің ұлы мақсаты – оқушылардың бүгінгі ақпараттар ағымын салауатты игере алатын, сол игерген білімін нақты пайдаланып, пайымдай алатын, қандай әлеуметтік топпен де қарым – қатынас жасай алатын, өз бетінше оқу іздену арқылы кез – келген мәселенің шешімін таба алатын ұлт азаматын қалыптастыру деп айқындау болады.

Тұлғаны дамытуға бағыттаған пікірсайыс бағдарламасы бүгінгі күні нәтижелі жұмыстар жүргізуде. Қазіргі таңда пікірсайыс біздің қоғамға керек пе, жоқ па сауалы ешкімде туындамайды. Пікірсайыстың шығармашылық тұлғаның дамуына үлес қосқаннан басқа бүкіл іс – әрекетті білімге негізделген тұлға тәрбиелейді. Білім берудегі пікірсайыстың ролі туралы бүгінгі күні ұстаздар көп сөз қозғайды. «Пікірсайыс шығармашылық жан – жақты дамыған тұлғаны ғана қалыптастырып қана қоймай барлық іс – әрекеті білім алуға бағытталған адамды тәрбиелейді». [11: 10]

69

Пікірсайыстың жеке тұлғаға әсерінің молдығын бүгін оқушылар, ұстаздар пікірсайыс мектебінен өткен барлық жандар түсінеді. Пікірсайыс туралы ой толғаулар жағымды әсерін сипаттайды. Мысалы, Сәтпаев атындағы ҚАЗ ҰТУ университетінің студенті, пікірсайысшы Нартай Әшім «Пікірсайыс – бұл менің өмірім!» деп айтса, Павлодар қаласының пікірсайыскері оқушы Смағұлова Айнұр «Пікірсайыс белсенділікке әкелетін жоғарғы интеллектуалдық ойын формасы» [5:48]

Осындай ой пікірлердің айтылуы өте құнды. «Аулыңның жасын көрсет, болашағыңды болжап берейін» - деген дана бабаларымыз жас өркеннің ойы мен зердесіне қарап – ақ келешегіне баға берген.

Елдің ертеңін гүлдендіріп, елдің іргесін шайқалтпастан, алдыңғы қатарда алып жүру – жастардың үлесіне молырақ тиетініне қай қоғамда болмасын қай заманда болмасын заңдылық. Осы орайда жастардың бойында адамгершілік, парасаттылық, өзіндік пайым жасау өзгенің пікірін сыйлау, жігерлілік қасиеттерін сіңіріп қоғам түрткілеріне сыни баға беруге баулитын өмірдегі азаматтық позициясын айқындауға көмектесетін пікірсайыстың ролі зор. Пікірсайыс жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етіп, болашақ өмірлеріне жол салады. Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы – бүгінгі жастар. Ендеше олардың қамын ойлау баршамыздың борышымыз. «Бала – балқытылған алтын, оны қандай мүсін жасаймын десе де мұғалімнің қолында» - деген екен әйгілі педагог Ушинский. [11:33]

Бірақ жеке тұлғаны қалыптастыру әлеуметтік жағдайда жүзеге асады, яғни адамның табиғи қабілеттеріне қоршаған орта әсер еткенде ғана толық ашылады. Ал, балаға бірден – бір әсер ететін орта мектеп болса, жеке тұлғаны қалыптастыру мектепке жүктеледі. Мектеп жұмысы баланың потенциялдық шығармашылық мүмкіндіктерін ашуға жұмылу қажет.

Бүгінгі осы бағытта жұмыс жасап отырған мектептер өз қаламызда да баршылық. Келесі де пікірсайысқа мектептердің қатысуын, жеке тұлғаның қалыптасуына әсерін анықтау ұсынылады.

«Пікірсайыстың оқушының жеке құзіреттілігін қалыптастырудағы рөлі» атты зерттеу жұмысының әлеуметтік мониторингісі. «Пікірсайыс сізге ұнай ма?» деген сауалға респондеттердің 78%-ы өзіне пікірсайыстың ұнайтындығын мәлімдеген. Өз кезегінде пікірсайыс пікірталастырушының бойынан ізденісті, әділдікті талап ете отырып, сыпайылыққа, өзгенің пікірін бағалай отырып, өз ойыңды дәлелдеуге жетелейді. Пікірсайыстың жеке тұлғаға әсерінің молдығын бүгін оқушылар, ұстаздар пікірсайыс мектебінен өткен барлық жандар түсінеді. Бұл көрсеткіш оқушылардың жоғары ұмтылысын аңғартады. Бұдан біз, оқушының жеке тұлғалық құзіреттілігін қалыптастыруда пікірсайыстың ролінің жоғарылығын байқадық.

«Пікірсайыс мол ақпарат беретініне келісесіз бе?» деген сұрақ аясында жүргізілген сауалнама көрсеткіші берілген. Сауалнама жүргізілген респонденттердің 73%-ы пікірсайыс мол ақпарат береді деген ойда. Бұл, әрине ақиқат, өрелі ойды қажет ететін пікірсайыс жас өреннің өресін биіктетері анық. Себебі: білімділікті, мол ізденісті, зейінді қажет ететін шешендік өнердің бір саласы десек, жаңылыспаспыз. Бұдан біздің, оқушыларымыздың пікірсайысқа

70

деген көзқарасының оң екеніне көзіміз жетті. Осындай ой пікірлердің айтылуы өте құнды.

«Пікірсайысқа қатысушыларға көзқарасыңыз?» туралы сауалдың рейтингісі. Сауалнама жүргізілген респонденттердің 66%-ы пікірсайыс-шыларға жақсы, ал 23%-ы өте жақсы деген жауап қайтаруы, қазіргі таңда пікірсайыстың жақсы дамып келе жатқандығының көрсеткіші. «Аулыңның жасын көрсет, болашағыңды болжап берейін» - деген дана бабаларымыз жас өркеннің ойы мен зердесіне қарап – ақ келешегіне баға берген. «Қай халықтың болса да мәдениетін, көркем сөз, көркем өнерін жоғары көтеріп,жалындатып жіберуге- жүз талант көптік етпейді, он талант –аздық етпейді»,- деп Ғ.Мүсірепов ағамыз айтқандай, лайым, ақиқатқа толы асыл сөз айтар азаматтар мен азаматшалар қатары көбейе берсін деген ойдамыз. Пікірсайыстың бүгінгі демократиялық қоғамда кең таралуы да сондықтан.

Пікірсайыс бізге батыстық тән үлгісімен енгізілді. Ұлттық болмыстан мол тәрбие бере отырып, ізгілікке жетелейтін әдеби мұраның бірі шешендік өнер. Осы пікірсайысымызға жақын екенін қарастыру маңызды. Жаңа технология ретінде еніп отырған, пікірсайыстың түп төркіні қазақ ұлтымыздың ерекшелігімен байланысып жатыр.

Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді: «Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды».Ұлттық мәдениет пен ұлттық мүдденің қайнары шешендік өнердің қазіргі таңда өзіндік орынға ие жалғасы пікірсайыс арқылы елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасар жеке құзіретті тұлғаны қалыптастыруда рөлі ерекше.

Зерттеу жұмысымызда пікірсайыстың мәні, тарихын зерттеп, халықтың педагогикамен байланысын ашып, шешендік өнер мен айтыс өнерімен ұқсастықтарына талдау жасадық. Жеке тұлғаның қалыптасуына пікірсайыстың әсерін әлеуметтік сауалнама, аналитикалық кесте жүргізу арқылы анықтап, болжамдарды тексеріп, салыстырулар жүргіздік.

Пікірсайыс бағдарламасының жеке тұлғаның дамуына әсері анықталды. Зерттеу жұмысымызда пікірсайысты дәріптеуден аулақпыз, нақты деректер ретінде елімізде болып жатқан жағдайлар сипатталады. Пікірсайысты шетелдік деп қарастырмай өзіміздің ұлттық ерекшелігіміз негізінде пайдалану қажет. Қорытындылай келе беделі өсіп, пайдалы әсері айқын пікірсайыстың дамуына жағдай жасап, қолданыс аясын кеңейтуді, тіпті қажет болған жағдайда жаңаша көзқараспен қарауға, пікірсайыс үлгілерінің жаңа түрлерін құрастыру, жетілдіруді ұсынамыз.

Жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына зор ықпал ететін бұл сайыс пікірталастырушының бойынан ізденісті,әділдікті талап ете отырып, сыпайылыққа, өзгенің пікірін бағалай отырып, өз ойыңды дәлелдеуге жетелейді.А.Вольтердің «Маған сіздің пікіріңіз жат, бірақ оны айту құқығыңыз үшін мен өз өмірімді қиюға әзірмін» деген сөздері бүгінгі пікірсайысшылардың ұранына айналып келеді. Өрелі ойды қажет етер пікірсайыс жас өреннің өресін биіктетері айқын.

71

Әдебиеттер тізімі:

1. Адамбаев Б. Шешендік сөздер. А. – 1992 ж. [11: 10] 2. Ахметова С.Р. Пікірсайыс технологиясын педагогикалық үрдісте

пайдалану.Семей. 2001 ж. 3. Әлмұханова Р. Шешендік сөздегі тарихилық. Ақиқат. №1. - 2006 ж.,

100 б. 4. Әлкебаева Д. Шешендік сөз прагматикасы.// Қазақ тарихы// 2002 ж.-

№1- 120 б. 5. Байғожаева Шешендік сөздердегі салт – дәстүр көрінісі. //Қазақ тілі,

әдебиеті.// 2005 ж. [11:33] 6. Битембаева М.Шешендік өнерге баулиды //Семей таңы// 2005 ж. -

№11-18 наурыз. ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО

САМООПРЕДЕЛЕНИЯ У СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ВУЗА

Дуйсембекова Ш.Д. Семипалатинский университет имени Шакарима, г.Семей

Отличительной чертой современной ситуации в системе образования

является ярко выраженное стремление осмыслить целостный педагогический процесс с позиций личностно-ориентированного подхода, придать ему личностно-значимый характер, создать условия для более свободной и многосторонней самореализации и самоопределения личности. Направленность общеобразовательных программ на формирование общей культуры личности, ориентированность содержания образования на обеспечение самоопределения личности и создание условий для её самореализации закреплены в законе РК «Об образовании».

При современном углублении дифференциации общества постепенно изменяется и социальный характер выбора профессии. Самоопределение личности, как результат профессиональной ориентации, связывается с предпочтением сферы трудовой деятельности, определяющей и социальное положение, то есть ориентация является скорее социально-профессиональной. В педагогической науке разработкой основ социально-профессиональной ориентации занимались такие педагоги как Е.А.Климов, Н.В.Кузьмина, A.C.Макаренко, А.К.Маркова, В.А.Сластенин. Ретроспективный анализ исследований по данной проблеме показывает, что авторы видели стратегическую цель всей ориентационной работы в обеспечении оптимального сочетания интересов общества и отдельной личности в выборе социальной роли и сферы трудовой деятельности (Ю.П. Аверичев, Н.Г. Ананьева, К.Ш. Ахияров, Е.Д. Варнакова, В.Д. Путилин и др.). С позиций общественных интересов профессиональный отбор отражал скорее социальные, производственные,

72

технологические потребности общества и рассматривал подросшее поколение, готовое к усвоению профессии, как материал, из которого необходимо выбрать подходящее.

Проблема самоопределения С.Л. Рубинштейном рассматривалась в контексте проблемы детерминации, в свете выдвинутого им принципа - внешние причины действуют, преломляясь через внутренние условия: «Тезис, согласно которому внешние причины действуют через внутренние условия так, что эффект воздействия зависит от внутренних свойств объекта, означает, по существу, что всякая детерминация необходима как детерминация другим, внешним, и как самоопределение (определение внутренних свойств объекта)». В этом контексте самоопределение выступает как само детерминация, в отличие от внешней детерминации; в понятии самоопределения, таким образом, выражается активная природа «внутренних условий».

Для человека «внешние причины», «внешняя детерминация» - это социальные условия и социальная детерминация. Самоопределение, понимаемое как само детерминация, представляет собой, собственно говоря, механизм социальной детерминации, которая не может действовать иначе, как будучи активно преломленной самим субъектом. На разных уровнях это взаимодействие обладает своими специфическими характеристиками, которые нашли свое отражение в различных психологических теориях по проблеме самоопределения.

В работах К.А. Абульхановой-Славской профессиональ-ное самоопределение рассматривается в неразрывной связи с выбором жизненного пути, жизненным самоопределением. По ее мнению, из связи личности с профессией вытекает перспектива и ретроспектива личности, а от характера этой связи зависит выбор профессию. Эта идея поддерживается исследованиями Л. М. Митиной: «…развитие личности (ее интегральных характеристик) определяет выбор профессии и подготовку к ней, и вместе с тем сам этот выбор и развитие той или иной профессиональной деятельности определяют стратегию развития личности»{1}. Рассмотрение процесса профессионального самоопределения как части личностного развития предполагает упоминание таких понятий, как жизненная перспектива, жизненный план, психологическое время.

Данные конструкты характерны и разворачиваются в полной мере в период ранней юности, когда возникновение новой психосоциальной ситуации развития приводит к формированию новой и основной для этого возраста потребности – потребности в жизненном самоопределении, следовательно, и в профессиональном. Исследуя взаимосвязь жизненных целей и планов, ценностных ориентаций молодежи, Е.И. Головаха отмечает негативное влияние несогласованности жизненной перспективы (как целостной картины будущих событий, наделенных социальной ценностью и связанных с индивидуальным смыслом жизни) на особенности протекания процесса профессионального самоопределения. М.Р. Гинзбург рассматривает проблему самоопределения с точки зрения временной перспективы: отношения личности к психологическому настоящему и психологическому будущему. {2} По его

73

мнению, успешное самоопределение характеризуется: 1. Наличием компонентов психологического настоящего, выполняющих

функцию саморазвития (самопознания и самореализации) и включающих- сформированное ценностно-смысловое ядро (широкий спектр личностно значимых позитивных ценностей, переживание осмысленности собственной жизни, экзистенциальная ориентация), - самореализацию, которая должна носить творческий характер, иметь широкий диапазон областей;

2. Нналичием компонентов психологического будущего, обеспечивающих смысловую и временную перспективу и включающих:- личностное проецирование себя в будущее, когда молодой человек, рассчитывая в основном на собственные силы, видит широкий спектр ценностей будущего в эмоционально привлекательном свете. Выбор профессии (его устойчивость, определенность на конкретной профессии, наличие профессиональных требований к профессии) существенным образом характеризует смысловое будущее и успешность самоопределения в юношеском возрасте, - собственно планирование, характеризующееся, прежде всего позитивным отношением к планированию и наличием планов, представлением о средствах достижения целей, протяженностью во времени. Автор пишет о включенности профессионального самоопределения в личностное, связывая ценностно-смысловые и пространственно-временные аспекты, выводит нас на проблему будущего, представление о котором невозможно без построения жизненного плана.

Как утверждает И.С.Кон, "жизненный план, в точном смысле этого слова, возникает только тогда, когда предметом размышлений становится не только конечный результат, но и способы его достижения, путь, по которому намерен следовать человек, и те объективные и субъективные ресурсы, которые ему для этого понадобятся. В отличие от мечты, которая может быть как активной, так и созерцательной, жизненный план – это план деятельности" [3; 191]. Необходимым условием успешного самоопределения является сознание того, что "я сам" выбрал профессиональный путь. Но процесс профессионального самоопределения этим актом не заканчивается. Т.В.Кудрявцев, В.Ю.Шегурова отмечают, что "выбор профессии – это лишь показатель того, что процесс профессионального самоопределения переходит в новую фазу своего развития"{4}. До того, как человек не проверит свои возможности в ходе профессиональной деятельности либо ситуациях, максимально приближенных к таковой, не сформирует к себе как к субъекту труда устойчивого положительного отношения, об успешности процесса профессионального самоопределения говорить достаточно трудно. Педагогическая деятельность является особым видом социальной деятельности, а такие педагогические профессии, как социальный педагог, педагог-дефектолог, педагог-психолог обладают своими специфическими особенностями реализации. Специфика профессиональной деятельности данных специалистов заключается в эвристичности, отсутствии формализованных профессиональных задач и универсальных процедур, выходе на стык разных областей знаний, что предполагает наличие широкой эрудиции по вопросам человековедения. Кроме

74

того, предметное содержание образования также накладывает свой отпечаток на специалистов психолого-педагогических профессий - личностный рост является прямым следствием обучения, формирования готовности «работать собой» [4, с. 59] и продолжать своё образование после окончания вуза.

Характеризуя формирование культуры профессионального мышления будущего специалиста, надо, прежде всего, отметить, что система управления процессом всегда имеет цель. По мнению ученых {5} цель определяет содержание и структуру любой образовательной системы. Поэтому одной из важнейших проблем педагогического проектирования является проблема целеобразования и целеполагания. Цель выступает как непосредственный мотив человеческой деятельности. Необходимым условием успешного профессионального развития у студентов педагогического вуза является развития творческих способностей, которое необходимо осуществлять через создания стимулирующих творчество условий и включение будущих учителей в ситуаций требующие новых, нетрадиционных подходов. В подготовке будущих педагогов к творческой деятельности особое место принадлежит учебно-исследовательской работе студентов. Учебно-исследовательский элемент могут включать в себя все виды занятия: научные проекты, курсовые и дипломные работы по педагогике и частной методике преподавания, задания творческого характера во время непрерывной педагогической практике, решения педагогических ситуаций воспитательного и учебного характера на уровне тренинговых групп. Успешность формирование личностно – профессиональных характеристик. студента во многом обусловлена и тем, имеет ли студент реальную возможность развивать свой индивидуальный стиль деятельности. С одной стороны, это предполагает анализ и оценку индивидуальных свойств его личности путем тестирования, включенного наблюдения и беседы в ходе индивидуальной работы с преподавателем. С другой, постановку перед студентом таких образовательных задач, которые ориентированы на формирование необходимых для него личностных характеристики. Иными словами, насколько преподаватели Вуза будут способны познать и использовать индивидуальные особенности студента, настолько они приблизят его к осознанию и совершенствованию своей индивидуальности как залога успешной самореализаций в профессии. Самореализация – одна из основных ценностей жизнедеятельности каждого человека, отражающая его стремление наиболее полно проявить свои способности и потенциал и претворить их в жизнь в процессе продуктивной деятельности целенаправленное и планомерное развитие профессионального мышления ученые рассматривают как объект профессионального образования, на который направлена какая либо активность субъекта. Вступая в субъект – объектные взаимодействия с миром, студент проявляет себя как субъект индивидуальной деятельности, а субъект – субъектные отношения делают его субъектом коллективной деятельности. Совокупность этих двух видов взаимоотношений способствует развитию у студента как субъекта профессиональной деятельности и жизненного самоопределения. На практических занятиях по педагогике мы в своей практике проводим

75

социально-психологические тренинги, упражнения направленные на овладение основами субъект- субъектного общения, на саморазвитие (самопознание, самореализация), анализ педагогических ситуации, деловые игры. Проведение тренингов, игр дает возможность студентам самоопределиться в выборе будущей профессии расширить систему знаний о себе, всего образования.

Наиболее часто встречающие трудности у студентов во время педагогической практики - это неумение организовать общение. Поэтому во время прохождения практики со студентами проводим занятия творческого характера. Например, темы занятий «Моделирование педагогических ситуации», «Педагогическое общение», «Самодиагностика в профессиональной деятельности учителя», тема «Самосовершенствование как необходимое условие подготовки к профессиональной деятельности» создает у студентов представление о методах самосовершенствования, дает ответ на интересующие вопросы: Как диагностировать себя? Как можно корректировать свое поведение? Но не только полученные теоретические знания, но и умение их применять на практике, с помощью которого можно углубить степень осознания студентами внутреннего самоопределения. Таким образом, изучение и обсуждение данных тем позволило подготовить студентов о необходимости самоанализа своих знаний и своих возможностей. Литература:

1. Митина Л.М.Психология развития конкурентоспособной личности - М.: МПСИ; Воронеж: НПО -2002.

2. Гинзбург М.Р. Психологическое содержание жизненного поля старшего подростка // Мир психологии и психология в мире,1995, с.21-28.

3. Кон И.С. Социология личности. М.:1980. 4. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения.-

Ростов- на Дону: Феникс,1996. 5. Беляева Е.В. Педагогические условия развития культуры

профессионального мышления у студентов педагогического вуза// Качество инновации образование, 2007, №9.

ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ ЖАҒДАЙЛАРЫ

Дуйсембекова Ш.Д., Смагулова Г.А. Семей қ., Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті,

М.О.Әуезов атындағы мемлекеттік педагогикалық колледж Sholpan.d@mail.ru

Бүгінгі таңда тәуелсіз еліміздің керегесі кең, шаңырағы биік болып дуние

жүзінің алдыңғы қатарлы елдеріне қосылу үшін білімді, ғылымды дамытуымыз қажет. Осыған орай оқушыларға кәсіби бағдар берудің педагогикалық

76

жағдайлары да қарастырылған, олар педагогикалық диагностика,кәсіби кеңес беру,әңгіме жүргізу,ашық есік күнін өткізу т.т. Кәсіптік бағыт беру жұмыстарының бір түрі кәсіптік кеңес болып табылады. Кәсіптік кеңес адамға нақтылы мамандық таңдау жөнінде ғылыми негізделген кеңес беруге, оған тек халық шаруашылығы қажет етіп отырған мамандықты емес, сонымен бірге өзінің икемділігі мен қабілетінің талаптарына сай келетін кәсіп ұсынуға тиіс. Бұл проблеманы шешу адамның қабілетін, оның денсаулығын, психо-физиологиялық ерекшеліктерін зерттеп талдауды қажет етеді. Кәсіпке жарамдылығы жөніндегі кеңес еңбек қызметінің табысты және адамның денсаулық жағдайларына тигізетін әсерін сараптауға боларлық жиі кездесетін жағдайлар. Мұндай жұмыстарды жүзеге асыру үшін біздің елімізде, тіпті қазірдің өзінде, мектеп және жасөспірімдер дәрігерлері практикасына енгізуге тұрарлық едәуір материалдар жинақталған. Кәсіпке жарамдылықтың психологиялық мәселелер бойынша кеңес туралы мәселе едәуір күрделі. Мұнда оқу-тәрбие жұмыстары үрдісінде оқушының көрсеткішін байқау, және әрбір жеке оқушының эксперименталдық-психологиялық көрсеткішін байқау негізінде жасалған мектеп берген психологиялық мінездемеге қарап оқушы қабілетін бағалау шешуші маңыз алады.Біздің пікірімізше мектепте оқушыларды зерттеудін, ен жақсы әдісі мінездемеден тыс жинақтау әдісі болып табылады. Жеке адамның эксперименталдық-психологиялық сипаттарын зерттеу мақсатында біздегі және шетелдердегі көптеген диагноз қою методикасының пайдаланылуы мүмкін. Қазір кәсіптік кеңес беру үрдісінде эксперименталдық-психологиялық зерттеудің біркелкі жүйесін ешкім де ұсына алмайды. Біз қазіргі дәуірде бұлай жасау асығыстық болады және оны жасауға талпыну керексіз деп есептейміз. Жекелеген кәсіптік кеңес бюролары өз әдістерін жетілдіріп, олардың арқасындағы тәжірибе алмасу дұрыс жолға қойылған кезде ғана мүндай жүйенің нақтылы кәсіптерді психологиялық зерттеу жүйесін анықтаудың, толыктырудың, кейде қысқартудың біркелкі негізі болуы мүмкін. Қабілеттің қалыптасуы, оны зерттеу, бағалау мәселелерін қабілет теориясынан бөліп қарауға болмайды.

Оқушылардың кәсіптік бағдарларын қалыптастыру жан - жақты зерттелген десек те, қоғамның жаңаруы, нарықтық әкономиканың өмірге дендеп енуі, жаңа реформалар мен саяси жүйенің өзгеруі оқушыларға кәсіптік бағдар беруде жаңаша көзқарас тұрғысынан қарауды талап етіп отыр.

Нарықтық әкономиканың тұрақтылығы білім мен ғылым, техника салаларында бәсекелестікті қажетсінеді. Бәсекелестік нарықтық еңбек қатынасының барлық салаларын қамти отырып тұлғаның кәсіптік әрекеттегі қабілеттерімен, бейімділіктерімен ғана өлшенбейді. Сондықтан нарықтық әкономика жағдайындағы кәсіптік бағдар беруді оқушылардың кәсіби дайындығы, жарамдылығы негізінде олардың рухани тұрғыдан жан-жақты дамуын және дара психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуге тиіспіз.

Мемлекеттің негізгі стратегиялық басымдылықтарының бірі - бәсекеге қабілетті мамандар даярлау. Бәсекеге қабілеттілік жеке тұлғаның еңбекке

77

қабілеттілігінен, кәсіби бейімділігінен, еліміз үшін пайдалы кәсіби әрекеттің шынайы көрінісінен туындайтын маңызды мәселе. "...Бәсекеге қабілеттілік тек қана кәсібилік емес, сонымен қатар, жеке тұлғалық компоненттермен де анықталады, яғни жеке адамның қонымды, турақты қасиеттерінің жиынтығымен, мінезімен, кәсіби іс-әрекетте қызмет істей алатын қабілеттері және жағдайымен тулғаның бәсекеге қабілеттілігі интегративті параметрлермен сипатталады: қабілеттер мақсаттың нақтылығы мен қундылық бағдарлар, іске деген шығармашылық қарым-қатынас, психологиялық төзімділік пен икемділік, тәуелсіздік; мінез - еңбексүйгіштік, үздіксіз өзін-өзі дамыту мен әрдайым кәсіби өсуіне талпынушылық" деп атап көрсетеді Г.Халықова. [1]

Өз кәсібін дұрыс таңдай білген оқушы оған әр уақытта шығарма-шылықпен, жауапкершілікпөн қарап, қабілеті мен оейімділігі белгілі бір кәсіп сапасына сай қалыптасқанда ғана сапалы маман болатыны белгілі жайт.

Қазақстандық авторлар Г.Хайруллин, Р.Озғамбаева, Г.Саудабаева, Л.Мажитова, Ә.Мүсілімов, т.б. өз еңбектерінде "оқушыларға кәсіптік бағдар беруді" жоғарыдағы айтылған мәселелерді ескере отырып жан-жақты зерттеген. Мәселен, Г.Саудабаева [2] кәсіптік бағдар беру жүйесін ғылыми тұрғыдан жан-жақты талдай отырып оны "кәсіби дайындық" және "кәсіби іріктеу" тұрғысынан қарастырады. Нәтижесінде оқушыларға кәсіптік бағдар беру мәселесінде "кәсіптік бағдарын" және "кәсіптік дайындығын қалыптастыру қажет" деген пікірге келеді. В.Сахаров [3] кәсіби дайындық тұжырымдамасына төмендегідей сипаттама береді.

1. Кәсіби дайындық саяси-идеялық, еңбек, адамгершілік, т.б. сияқты күрделі құрылымдардан тұратын тұлғаның интеграциялық сапасы.

2. Өз отанының азаматы ретінде қалыптасқан тұлға дүниетанымы-ның құрамды бөлігі.

3. Болашақ кәсібін саналы таңдауды қамтамасыз ететін, кешенді қалыптасқан тұлға сапасын айқындайтын өлшем.

4. Тұлғаның белсенді өмірлік позициясынан туындайтын дербес кәсіп таңдауы.

5. Кәсіби дайындықта субъекті мен объектінің өзара байланысын қамтамасыз ететін жеке әрекетке өтудегі мақсаттылық қызмет (деятельность).

6.Кәсіби дайындық тұлғаның тек қана танымдық емес, өмірлік көзқарастұрғысынан көрінеді.

Дамыған кейбір шетелдік тәжірибеге назар аударсақ, нарық жағ-дайындағы жастардың әлеуметтік икемділігі олардың кәсіби даярлық деңгейіне байланысты екенін көрсетеді.

«Кәсіп» және «мамандық» ұғымдары (бұл ұғымдар әлі де айқын белінбегенімен) қамтитын әр түрлі қызметтер саны ете көп. Өмірге жаңа араласқан жас өспірімнің алдында бірнеше мыңдаған түрлі кәсіптің, біреуін таңдау міндеті туады. Әрбір жас адам бір ғана емес, кептеген кәсіпке қабілетті болады, бірақ барлық кәсіпке бірдей қабілетті болмайды және қабілеттері әр түрлі дәрежеде болады. Кәсіптік бағыт беру міндеті жас өспірімдердің болашақ өмір жолын таңдап алуына, оның жеке басының

78

қабілетіне көбірек сәйкес келетін мамандық таңдауына ғылыми негізделген көмек беруде болып табылады. [4]

Кәсіптік бағыт беру жұмысын жүргізуде мамандық қызметтің әлеуметтік аспектісін әрдайым ескеріп отыру керек.Мамандық адам қызметінің мазмұны мен сипатын белгілеп қана қоймайды, сондай-ақ ол тіршілік ететін және жұмыс істейтін жағдайлардың жиынтығын да белгілейді, кәсіптік қызметтің орындалуы адамның жеке басының біліміне, мәдени өсіп жетілуіне қойылатын талаптардың белгілі бір жүйесімен байланысты.Сонымен, мамандық қоғамдық құбылыстар категориясына жатады, сондықтан оғагн әлеуметтік талаптар да қойылады.Біздің жастарымыздың материалдық әл-ауқатының оның жалпы мәдениетінің, білімінің өсуі – осының бәрі, әлбетте, мамандықты таңдап алужа жасөспірімдердің әлеуметтік талап дәрежесін көтереді.

Кәсіптік ағарту және оқушының жеке басын зерттеу ісі мектептегі оқу-тәрбие жұмысының бірыңғай жүйесіне кіреді.Тұтас алғанда мектептегі кәсіптік оқу ағарту мына тәртіпте болады.

Жан-жақты өсіп-жетілу, бейімделу, сондай-ақ кәсіби еңбекпен жалпы танысу ең алдымен оқу үрдісі негізінде жүзеге асырылады.

Кәсіптік бағыт беру жұмысын ұйымдастырғанда оқушылардың белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеу қабілетін оятудың маңызы зор.ұйымдастырылатын ынта-ықыласына байланысты әр түрлі клубтар, жекелеген мамандықтарды зерттеу жөніндегі топтар.

«Кім болам?» - деген тақырып бойынша жүргізілетін жұмыстың үлкен мүмкіндіктері бар. Мысалы, жалпы білім пәндерінің сабақтарында мұғалім мыналарды байқайды: оқушылар қандай жағдайда көбірек білгісі, қандай жағдайда азырақ танып білгісі келеді, оларды көбінесе не қызықтыратынын біледі, қандай тапсырмаларды орындау оңайға түседі, қандай тапсырмалар қиыншылық келтіреді, мінез-құлықтың қандай жарқын еркшеліктері болады.

Мамандықты таңдап алу мәселелері жөнінде мұғалімнің оқушылармен жеке-жеке әңгімелесуінің өте-мөте маңызы бар.Әңгіме кезінде мұғалім оқушының кім болғысы келетінін, өз мақсатына жетуге оның қалай тырысып жүргенін сол тұрғыда ол бірдеңе істеп жүр ме, әлде жоқ па соны жақсы біледі.Оқушыладың кәсіптік бағытын білу – мұның өзі, мұғалімге олармен жүргізілетін бүкіл тәрбие жұмысының пәрменділігін күшетуге, олардың ынта-ықыласы мен бейімділігін дамытуды жақсы басқаруға көмек көрсетеді. Сонымен бірге мұғалім оқушының мамандықты таңдап алуына белсенбі ықпал жасауға, оған өзінің кәсіптік болашағын неғұрлым дұрыс белгілеуіне көмектесуге мүмкіндік алады.

Сонымен, оқушыларды мамандықты таңдап алуға әзірлеу ісінде мектеп жетекші роль атқаруға тиіс. Бірақ мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың қатысуынсыз мектеп жалғыз өзі кәсіптік бағыт беру мәселелерін түгелдей шеше алмайды. Атап айтқанда, мектеп нақты мамандықтарға кәсіптік жарамдылығы жөніндегі мәселелерді шешуді өз міндетіне ала алмайды, өздігінен ауданның, қаланың кадрлар жөніндегі нақты қажетін анықтай ала алмайды, демек нақты мамандықты таңдап алу мәселесі жөнінде егжей-тегжейлі кеңес бере алмайды.

79

Мектеп кәсіпорындар үшін қызметкерлер таңдап алуды да жүргізе алмайды, оның үстіне кадрлардың кәсіптік адаптациясын қамтамасыз ете алмайды.

Сөйтіп, біз кәсіптік бағытты ғылыми ұйымдастыру ең құрығанда үш даму сатысын қамтуға тиіс деп білеміз. Бірінші сатыда жалпы білім беретін мектеп болады; екінші саты кәсіптік бағыт беру мемлекттік қызметтен, жұмысқа орналастырудан, кәсіптік кеңестен құралады; Үшінші сатыға кәсіпорындардың және кәсіптік оқу орындарының қызметі жатады. Қазіргі уақытта біздің елімізде кәсіптік бағыт берудің мұндай жүйесі әлі қалыптаса қойған жоқ, ал оның жоқтығы жасөспірімдердің өндіріс саласындағы қызметті саналы түрде таңдап алуына даялау ісінде, мектеп бітіретін жастарды еңбек салалары бойыншга жылдам және дұрыс бөлуде, оны өндіріске бекіту ісінде елеулі қиыншылықтар туғызып отыр.

Бұл аса маңызды әлеуметтік міндетті жалпы білім беретін мектептің кәсіптік бағыт беру мәселелеріне мүдделі, сол сияқты жастарды жұмысқа орналастырумен айналысатын мемлекеттік мекемелермен тығыз ынтымақтасқанда ғана шешуге болады. Мектепті бітіруші түлектердің басым көпшілігі өз қызығуларын, қабілеті мен бейімділіктерін толық ескермей ЖОО-ға түсетіндіктен, болашақ кәсіби іс-әрекетіне сай қалыптаспаған, оқу әрекеті нәтижесіз, қызмет етуді тек табыс көзі санайтын жастардың кездесетіні жасырын емес. Осыған орай, өз Отанына адал қызмет етуге адамгершілік тұрғыдан дайын, нарықтық әкономика сұраныстарына байланысты кәсіби қызығуы, қабілеті мен бейімділіктері қалыптасқан кадр даярлау - кезек күттірмес маңызды мәселелердің бірі.

Сонымен,қорытындай келе жоғарыда айтылғандардың барлығы және олардың көкейтестілігі мен соншама маңыздылығы мектептін сыр-сипатын талдауға және онъң келелі, түбегейлі мәселелеріне назар аударуға мәжбүр етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Халықова Г. Жаңа формациядағы болашақ мамандарды даярлаудың

педагогикалық-психологиялық мүмкіндіктері. //Абай атынд. ҚазҮПУ хабаршысы, "Педагогикалық ғылымдар" сериясы, №2 (10), 2005, 55-57-6.

2. Саудабаева Г. Профессиональная ориентация учащихся старших классов средней общеобразовательных школов... Дисс. на соискание уч. степени канд. пед. наук., А., 1995, 14-6.

3. Сахаров В.Ф. Педагогические основы системы профессиональной ориентации учащихся средней школы. Автореферат на соискание ученой степени док. пед. наук. Мос, 1985, 14-6.

4. Мүсілімов, Ә. Сиымова А.. Кәсіптік бағдар берудегі мектептен тыс жумыстардың түрлері. //Жоғарғы мектеп, №2, 91-6.

5. Ушинский К.Д.Труд в его психическом и воспитательном значении. Собр.соч., т.2, стр.352.

6. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личности школьника. М. 1979.

80

ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Едрисова Р.Ж.

Көкшетау қ., №10 орта мектебі edrisova_1962@mail.ru

Бастауыш сыныпта сабақ үрдісінде ойын технологиясын пайдалану –

білім сапасын, логикалық ойлау қабілеттерін арттырудың тиімді жолдарының бірі. «Еліміздің ертеңі – білімді ұрпақ қолында» деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай, ұстаз қолында адам тағдыры,болашақ ел тағдыры тұрады.

Қазіргі қоғам дамуының жалпы білім беру мазмұнына қоятын талабы оқушыларға әлемдік деңгейде білім беру, олардың логикалық ойлау мүмкіндігін жетілдіру, шығармашылық тәжірибесін, дүниеге қарым–қатынас нормаларын, оқу белсенділігін арттыру болып отыр. Бұл жағдайларды оқушы бойында қалыптастыру үшін ұстаз кәсіби іскерлігі мен шеберлігін ұштап, жаңа технологияларды меңгеруі қажет.

Сабақтарды қызықты өткізу үшін, әрі оқушылардың сабақ барысында шаршамай, енжарлыққа салынбай, терең білім алуы үшін жан–жақты ізденіп, алдыма мақсат қоя отырып, ойын технологиясын таңдадым.

Біздің эрамызға дейінгі ІҮ ғасырда өмір сүрген грек философы Гиппокрит ойынды мәңгілікке теңеген. Келесі грек ойшылы Платон «Ойын – әрі жоғары ақыл, рахаттану, қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс» деген. Бұған қоса философтар Ф.Шиллер мен Г.Спенсер «Ойын – артық күштен арылу жолы» десе, К.Гросс пен К.Бюллер «Ойын – балаларды ересек өмірге дайындайды» деген. Ал, Ушинский «Ойын арқылы бала жан– жақты дамып жетіледі» деген екен. Ойын технологиясы – оқыту үрдісінде оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория бола алады. Сонымен бірге ойын кезінде оқушы мен оқытушының арасындағы байланыс туындап, оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды.

Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл–әрекеті – ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?» деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.

Бала ойын арқылы өзінің күш– жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды, ақиқат сырын ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда, болашақ қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады,

81

эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.

Осыдан келіп ойын туралы мынандай тұжырым жасалады: Ойын – тәрбие құралы, ақыл–ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды

байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді, тәрбиелейді. Ерік және мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді. Ұжымдық сезім әрекеттері өсе түседі. Эстетикалық тәрбие беру – өнерді, көркемдікті түсіндіру құралына

айналады. Еңбек тәрбиесін беру мақсаттарын шешуге мүмкіндік береді. Дене күшінің жетілуіне көмектеседі – ойын баланы жан–жақты

жарасымды тәрбиеленудің психологиялық және физиологиялық негіздері болып табылады.

Мен өз іс–тәжірибемде сабақта ойынның түрлерін (дидактикалық, шығармашылық, қимылды, сюжетті, т.б.) қолдана отырып, білім сапасының өсуі өз нәтижесін бергендігін бақылай бастадым. Ойын технологиясын қолданудағы мақсатым:

1. Жалпыға бірдей білім стандартын ала отырып, әр оқушыны объективті түрде дайындау, нақты білім беру.

2. Терең ойлау, өздігінен ізденіп, оқып–білу іс–әрекеттерін меңгерту. 3. Жан–жақты дамыған, білімді, жеке тұлға қалыптастыру. Міндеттерім: 1. Ойын түрлерін сабақтың түріне сай таңдап алу. 2. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейлеріне көңіл бөлу. 3. Сыныптағы оқушы санына қарай ойын түрін ұйымдастыру. 4. Өтілген материалды ұдайы қайталап, тереңдетіп отыру. 5. Сабаққа қатысу белсенділігін арттыруды қадағалау. Ойын технологиясын қолданудың тиімділігі: 1. Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артады. 2. Логикалық ойлауы және өз бетінше, топтық жұмыс істеу белсенділігі

артады. 3. Мақсатқа жетуге талпынады. 4. Өз күшін, білімін байқауға, бақылап, бағалауға ынталанады. Білім беруде ойын технологиясының көмегі зор. Әр тоқсан, әр жыл сайын

білім сапасының өсуі өз нәтижесін беріп келеді. Сабақ үрдісінде пайдалану өткен сабақты пысықтауда, білімді

тиянақтауда, жаңа сабақта, қорытынды бөлімде оқушылардың көріп, ойнау арқылы есте сақтауы, кемшіліктерін жоюға ұмтылуы, логикалық ойлауы, шығармашылық т.б. қабілеттерінің дамуына, артуына үлесі орасан зор.

Ж.Аймауытов «Баланың оқуға ынтасын, белсенділігін арттыру үшін, бір жаңалық болу керек» дегендей, әр сабағымда әртүрлі ойын түрлерін ұйымдастырып отырамын. Бала ұғымына, қабылдауына сәйкестендіріп, түрлендіре, қызықты етіп ұйымдастырамын.

82

Бала болашақ иесі болғандықтан, дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын, деңгейі жоғары білікті болуы міндетті.

Ойын – балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғышарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді» деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой–дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуекелді екендігін атап көрсеткен.

ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАҢА СЕРПІН

Ермағанбетова Ф.А., Тойымбекова Ж.Б. «Өрлеу» БАҰО» АҚФ Қарағанды облысы бойынша ПҚ БАИ

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқытудың инновациялық

нысандары мен әдістерін енгізу педагогикалық қызметкерлердің тұлғасына және кәсіби құзыреттілігіне жоғары талаптар қоюда. Осыған орай білім беру саласында заманауи мақсаттар мен құндылықтар жүйесін құруға және іске асыруға мемлекет болып ат салысып жатқаны белгілі.

«Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр... Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек». Расында да Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауында аталған міндеттерді шешуге сәйкес «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы Қарағанды облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелері жарық көріп, білікті мамандар даярлау мақсатындағы игілікті істер жүзеге асырылып отыр. Өзектілігі жоғары 3 (базалық) деңгей курсына облысымыздың білім беру ошақтарынан біліктілігін арттыруға келген педагогтардың әлемдік озық әдіс-тәсілдерді игерудегі іс-қимылы да соның дәлеліндей.

Әлемдік тәжірибені ескере отырып, жаңа білім беру бағдарламаларын кеңейту бағытында жаңа идеялар туындап, білім мазмұнын жетілдіру жалғасуда. Институтымыздың 2014-2016 жылдарға арналған «Күшті аймақ-күшті орталық» стратегиялық даму жоспарының бағыттарында педагог қызметкерлердің біліктілігін арттырудың қысқа мерзімді білім беру бағдарламасын дайындау міндеті қойылған.Бұл міндетті іске асыруда Деңгейлік бағдарламалар орталығы біліктілікті арттырудағы жаңа басымдықтарды анықтап, кафедралармен бірге жұмыс жасау жолында.

83

Деңгейлік бағдарламалар орталығы біліктілікті арттырудағы жаңа үдерісті басқарудабіріншіден,оқу бағдарламаларын дайындау және соған сәйкес орта және қысқа мерзімді жоспар құра білуді ойластырды; екіншіден, жұмыс жасау тәсілдеріне3 (базалық) деңгей курс Бағдарламасының жеті модуль идеясына негізделген оқытудың белсенді әдіс-тәсілдеріне: оқу жетістіктерін бағалау, кері байланыс әрекетін жүзеге асыру мен мектеп базасында іс-әрекеттегі зерттеу, Lesson Study, менторинг, коучинг және мұғалімніңкөшбасшылығын дамытуға баса назар аударылуда; үшіншіден, ойлауды дамытудакөзқарас, шешім,іс-әрекет жасай отырып, кәсіби желілік қоғамдастық құруды, бірлескен іс-қимылда ынтымақтастық оқуды жетілдіруді іске асыру көзделуде [3. 5-22 б.].

«Іс-әрекеттегі зерттеу адамдардың тәжірибесін, тәжірибе туралы түсінігін және тәжірибе жүргізілетін жағдайды түсінуін өзгертеді. Ол жаңа үлгілерді қалыптастыра отырып, «сөйлеу», «тәжірибе» санаттарының мазмұнын өзгертеді. Бұл тәжірибе – басқа тәжірибелерді өзгертетін мета тәжірибе. Метатәжірибе өз кезегінде басқа тәжірибелер қалыптастыратын дәйектерді, әрекеттер мен байланыстарды өзгертеді» (Kemmis, 2007) деп, зерттеуші пікіріндеайтылғандай, кез келген тәжірибені өзгерту – бұл орындап жатқан ісімізді, таным-түсінікті және жағдайды өзгерту болып табылады [1. 4 б.].

«Өрлеу» біліктілікті арттырудың ұлттық орталығы» АҚ филиалы ПҚ БА курстарын өткізе отырып, ұстаным, миссия, мақсат қоюда өзгерістің не үшін керекекені нақты айқындалады. Жалпы құндылықтардың қалыптасуындағы ортақ мақсат - оқытудың нәтижесі арқылы мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлау дағдысын, ақпаратты өз еркімен және терең сараптай алу үшін оқытуды жақсарту. Осы мақсатта Нені өзгертеміз? дегенде, курс барысындағы өткізілетін барлық сабақтардың әр күнге арналған толық жоспарын жасауды; оқыту мен оқуды дамытуда мұғалімдерге деңгейлік тапсырмалар, тест сұрақтарын дайындауды; топтық жұмыс жағдайында тұлғааралық өзара әрекеттесу принциптерін ұйымдастыруды; оқытудағы диалогтік принципті басшылыққа алуды; іскерлік ойындар жүйесін құру секілді әрекет ету тәсілдері мен құралдарын жандандыру керек.

Өзгерісті қалай енгіземіз? дегенде, курс Бағдарламасын апробациялауда тәлімгерлікті іске асырып, аудиторияда жұппен, топпен жұмыс жасауды; шеберлік сыныптарын, оқыту семинарларын, әдістемелік десант өткізуді; критериалды бағалау өлшемдерін жасауды; желілік қоғамдастықта тәлімгерлік етуді оқыту мен оның нәтижесі ретінде қарастырамыз. Оқыту мен оқудағы өзгерісті бақылау және бағалауды кіріктіре отырып өткізіп көру; желілік қоғамдастықта нәтижемізбен бөлісу, кеңес беру, кері байланыс жасауды тиімді ұйымдастыру- сапалы білімге қол жеткізудің тиімді жолы.

Бұл өзгеріске негіз болғалы отырған курс мазмұны осы уақытқа дейін төмендегідей әрекетте жүзеге асып, нәтижеге бағытталған іс-қимылдың бастауы болып келеді.

Оқытудың сапалы және табыстылығы үшін мұғалім бойында болуы керек қасиеттерге, Шульманның «мұғалімнің үш көмекшісі» деп анықтаған - «бас - кәсіби түсінік, қол - оқытудың тәжірибелік дағдылары, жүрек – кәсіби

84

тұтастық» туралы ой саларлық пікіріне ақыл-ойдың ірі тұлғасы Абайдың «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек деген философиялық ойларымен үндесетіндігіне детренинг барысында көз жеткізуге ықпал жасаудамыз.

Бірте-бірте сенімді қарым-қатынас орнатқан мұғалімдерді Бағдарламаның идеясын және адамдардың қалай оқитындықтары туралы білім саласындағы озық жетістіктерді өзара сенім мен ынтымақтастыққа негізделген топта толыққанды түсінуіне, қолдануына әрі жинақтай отырып, оны бағалай білу дағдыларын қалыптастыруына жетеледік. «Құндылықтар, ұстаным, стратегия» ұғымдарынайқындатуға, көзқарастарын өзгертуге және жасаған болжамдарына күмәнмен қарап «Біз қайда бара жатырмыз?», «Қандай іс-әрекет жасау керек?», «Одан әрі не істеу керек?», «Қалай өзгеру керек» деген сұрақтарға жауап іздейді. Мұғалімдермен жұмыстың барлық кезеңдерінде біліктілікті арттыру бағдарламасының негізіне салынған сындарлы оқыту теориясының нақты тұғыры бар екенін аңғарта отырып, мұғалімнің оқушыны қабылдауы, түйсінуі және оны өз оқытуына араластыруына мүмкіндік жасау қажет.

Оқыту мен оқу тәжірибесін жетілдіруде аталған мақсат, міндеттерді іске асыратын Деңгейлік бағдарламалар орталығы тренерлер ұжымының мақсаты да үш ай бойы тренингте дәріс алған мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кәсіби дамуға дайын болуға көмектесу, олардың өз оқушыларының бойында қазіргі заманда белсенді және табысты өмір сүруге дайын болу қасиетін қалыптастыруға көмектесетін тәжірибені дамыту үшін қажетті біліммен қамтамасыз ету еді.

Бағдарлама идеясын іске асыруда және алға қойған мақсаттарға жетуде басты рөлді мұғалім атқаратынына ешкімнің дауы жоқ. Бағдарламаның өзектілігі - адамдардың қалай білім алатындығы жөнінде заманауи ой пікірлер ұсынуында. Осы уақытқа дейінгі білім беру жүйесінде оқуды білімнің сандық ұлғаюы, есте сақтау, ақпарат жинақтау ретінде деп келсек, біз оқытып жатқан бағдарлама оқуды мағынаны ұғыну және оның мәнін анықтау ретінде және шынайылылықты өзгеше түсіну және түсіндіру бағытында қарастырады. Сондықтан да әр курсты өткізген сайын құзыретті мұғалімге оқу үдерісі мен алдында отырған оқушыларын дамыту үшін қандай білім қажеттігіне: оқушылардың оқу нәтижесінің тиімділігін қамтамасыз ету, кері байланысты ұйымдастыру, өзінің кәсіби тәжірибесін сыни тұрғыдан бағалау және оқыту мен оқу тәжірибесі жүйесін жақсартуға көп мән беріледі.

Бүгінгі күні мұғалімдерді сыни тұрғыдан ойлауға үйретуге қалай көмектесуге болатынын болжай білу мәселесі де кезек күттірмейтін мәселе болуда. Себебі зерттеушілердің «дайын білім беретін «дәстүрлі» стильмен оқытатын мұғалімдер сыни тұрғыдан ойлау қабілеттері дамыған оқушыларды қалыптастырғылары келсе, өздерінің де сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамыта отырып, жаңашыл идеяларға көңіл көкжиегін ашулары керек» деген ой-пікірлері соның дәлеліндей. Әр оқушының жеке даму траекториясына шығуы үшін өз білімдері мен дағдыларын дамытуын жалғастыруына көмектесу үшін мұғалімдерге қандай да бір кәсіби міндеттер қажеттігіне тоқталамыз.

85

Тренер ретінде жұмыс жасауда өз облысымыздың мұғалімдерін оқыту үдерісінде мұғалімдердің практикалық тәжірибелерін пайдалана отырып, Бағдарламаның теориялық негіздерін отандық оқыту тәжірибесіне бейімдеуге болатындығына көзіміз толық жетуде.

«Жаңа форматты» сертификатталған мұғалімдерді деңгейлік Бағдарламаның тұжырымдамалық идеясын өз тәжірибесіне енгізуі бойынша кеңес беру және олардың курсаралық іс-әрекетіне мониторинг жүргізу, әртүрлі деңгейдегі шеберлік сыныптар дайындау, оны өткізуіне ықпал жасау әр тренердің алға қойған міндеті десек те болады. Осы бағытта курсаралық кезеңде «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы Қарағанды облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтыныңжоспарына сай тренер-мұғалім тарапынан аймақтық мектептерде пәндік білім мазмұны көрінетін шеберлік сыныптар және республикалық көлемде өткізілген «Тренер тәжірибесінде «Lesson studyді» қолдану шеберлік сағаты, дөңгелек үстел, «Сертификатталған мұғалімдердің жүйелі сабақтар топтамасының қысқа мерзімді жоспарлауы және сабақ беру мен оқыту тәжірибесінде өзгертулерді басқару» атты әдістемелік десанттар, «Оқушыларда сабақта белсенді іс-әрекетке тартудың әдіс-тәсілдері: жұмыс тәжірибесінен» атты вебинар мен «Критериалды бағалау –мұғалім мен оқушы әрекетін түзету құралы», «Диалог арқылы сыни тұрғыдан ойлау», «Таныстырылым дайындаудағы мұғалімдердің рефлексивті біліктілігі» тақырыбындағы On-lain семинарлар жүйелі түрде өткізілуде. Бағдарлама идеясын бұқаралық ақпарат құралдары мен әдістемелік баспалар арқылы насихаттау және тарату да жақсы жолға қойылған. Үш айлық курсты өткізуде жинақталған озық тәжірибелер халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық деңгейде өткізілген ғылыми-әдістемелік конференция жинақтарында жарияланып, таратылып отырылады. Мұнда авторлар және сертификатқа ие болған мұғалімдер өз тәжірибелерінің нәтижесін түйсіне отырып, талдайды әрі зерделейді. «Дамуды және мәдени өрлеуді мақсат еткен әрбір халықтың көздегені еуропалық, жалпыхалықтық білімді игеріп, соған қол жеткізу жолында кездесетін барлық кедергілермен үздіксіз күресу болуға тиіс» деп, тұңғыш ғалым Шоқан Уәлиханов айтқандай, тәжірибе барысында кездескен мәселелердің шешу жолдары да іздестіріліп отырылды. Педагогтер өз кәсіби жұмысында меңгерген білімдерін, біліктері мен дағдыларын пайдалану барысында мектепте, сонымен қатар өздері тәуелді желілік кәсіби қоғамдастықтарда қажетті әдістемелік қолдауға ие болуда [2. 54 б.]. Сын тұрғысынан өзіне-өзі баға беру қабілеті мен рефлексиялар педагогтік дағдыларды арттырды. Ойлай білу және өзіндік жұмыс істей білу қабілеттілігі педагогтердің жаңа идеяларды тудыруға және жұмыс ортасын, білім беру мекемелерін одан әрі дамытуға қажетті маңызды сапасы болып табылады [2. 42 б.]

Жоғарыда айтылғандай, әр тренингтегі қызу талқылау, сыни ойлау, нық шешім мұғалімдерді бірлескен іс-әрекетке жетелері, шығармашылық ізденістеріне өз өрнегін қалдырары сөзсіз. Кері байланыстың әсерінен іс-

86

қимылдары жақсарып, көшбасшы ретінде келешектегі сыныпты басқару тәжірибесіне негіз салады деп айтуға болады.

Бүгінгі таңда курс барысында әр ісіне кері байланыс жасаған мұғалімдер рефлексивті есеп, таныстырылымдарды жазып, қорғау арқылы «Мұғалім – рефлективті практик» атанса, курстан кейінгі кезеңде мектепішілік, қалалық, облыстық, республикалық көлемдегі дөңгелек үстел, вебинар, семинар, конференцияларға қатысып, өз идеяларын таратуда «Мұғалім-көшбасшы», әдіс-тәсіл алмасу және кәсіби біліктілікті жетілдіру мақсатында шеберлік сыныптарын өткізу арқылы «Мұғалім-шебер» дәрежесіне жетуде.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Іс-әрекеттегі зерттеу. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2012. 2. Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журнал, №2. 3. Lesson Study тәсілін іске асыру жөніндегі мұғалімдерге арналған

нұсқаулық. Астана, 2013 ж.

ӨЛКЕТАНУ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Ермекбаева Г.О. Астана қаласы, № 25 орта мектеп

Менің мынау даламда тастар жатыр,

Оқылмаған оларда дастан жатыр. ...Адамдар ашар тастарды талай тағы,

Зорайтады, ғылымды молайтады. Көтере алмай тарихты жер астына,

Түсіп кеткен қалалар соны айтады. Ғ. Қайырбеков.

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев бүкіл ағартушы

қауымның алдына «қоғамнан өз орынын дұрыс таңдай алатын, еркін ойлау қабілеті қалыптасқан, мәдениетті, іскер, жеке тұлға тәрбиелеу» міндетін жүктеді.

Республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның әлемдегі орны анықталып, бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру стратегиясы елімізде жаңа экономикалық, демографиялық, геологиялық мәселелердің туындауы, бүгінгі таңда білім беру мекемелері алдында тұрған келелі мәселелердің бірі оқушылардың оқу – тәрбие жұмыстары ғылыми - әдістемелік тұрғыдан жаңаша ұйымдастыруды, оқыту үрдісінде ғылымға деген қызығушылығын арттыруды қажет етеді.

Отанын сүю, тарихын білу халқымыздың ертеден келе жатқан тәрбиелік тағылымы.

87

Мектептерде өлкетану курсын жүргізу өзекті мәселенің бірі болып отыр. Себебі, қазіргі мектеп бітірушілер өз өлкесінің табиғатын, тарихын, географиясын өз дәрежесінде біле бермейді. Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгіліктік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өте қажет.

Өлкетану іс- әрекеттері оқушылардың туған өлкесін жан – жақты, терең оқып үйренуге, оның құндылығын бағалай білуге, аймақтық проблемаларды ашуға, жеке басының жауапкершілігін қалыптастыруға, тәрбие және таным міндеттерін шешуге көмектеседі. Сонымен қатар негізгі базалық курстарда мүлде қамтылмаған, қамтылған күнде үстірт берілген тақырыптардың оқушылардың өз өлкесін оқып білуі үшін қажеттілігінде. Өлкетану курсы өлкелік материалдарды қолдана отырып, географияны оқытуды өмірмен байланыстыруға мол мүмкіндік береді. Оқушы түрлі әдебиетпен жұмыс істейді, құрастырады, жинаған деректерін жинақтайды, ой-өрісін кеңейтеді, кәсіптік бағдар алады.

Әр пәннен физика, химия, тарих, биология, математикадан алған білімдерін соңғы оқу сатысында дұрыс жинақтап, зерттеушілік іс-әрекетте материалды ой қорытуға, белгілі бір тұжырым, жасауға пайдаланады.

Өлкетану курсы оқушының туған өлкесіне деген сүйіспеншілігін, патриоттық сезімдерін қалыптастыратын қайнар көздің бірі. Курс оқушылардың өз бетінше өлкені танып білуіне, шығармашылық ізденісін дамытуына жағдай жасайды. Географиялық ұғымдарды нақты түсінуге көмектеседі.

Курстың негізгі мақсаты: қазіргі талап деңгейіне сай мектептерде оқу-тәрбие үрдісі арқылы оқушыларға терең білім берумен қатар, өлкетану- экологиялық мәдениетін қалыптастыру. Демек, бүгінгі таңда әрбір мұғалімнің мақсаты — сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызылығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтерумен бірге сабақта өлкетану материалдарын кеңінен қолдана отырып, экологиялық білім беру.

Бүгінгі күннің негізгі мақсаты мен міндеттері: оқушылардың қоршаған ортаға, туған өлке табиғатына сүйіспеншілектерін қалыптастырып, ол арқылы туған өлке табиғатының байлығын сақтау, табиғатын қорғауға тәрбиелеу, жас ұрпаққа экологиялық, өлкетанулық тәрбие беру. Сонымен қатар Елбасының жолдауымен қабылданған «Жасыл ел» бағдарламасын іске асыруға зор мүмкіндік береді. Өз жерінің табиғатын бақылауға мүмкіндік береді.

Өлкетану курсы арқылы төмендегі міндеттер іске асырылады: - ой-өрісін кеңеюіне, шығармашылық белсенділігінің, зертеушілік

қабілетінің дамуына жағдай жасау; - оқушылардың бойында пәнге деген қызығушылық сезімін оятып,туған

өлкесінің проблемасын көтеру және оған араласуына жағдай жасау; - өлкетану білімдерін, өлкетану іскерліктерін игеруде біліктілігін

практикалық іс-әрекетте бекітуіне өзін өзі дамытуына бағыттау;

88

- өлкетану іскерліктерін күнделікті өмірде, болашақта кәсіптік қызыметінде өз бетімен қолдана алуы жеке басының жауапкеншілігінің қалыптасуы.

Өлкетану курсын оқытудан күтілетін нәтиже: - зерттеу әдістерін меңгеріп, оны ғылыми жұмыстарды ұйымдастыруға,

талдауға, тұжырым жасауда қолданады; - ақпарат көзімен жұмыс істеуді меңгереді; - өз пікірін қорғауға, өзгенің пікірін қабылдауға, айналадағы адамдармен

сыйластық қарым – қатынас жасауға үйретеді; - мектеп бітіруші ретінде туризімде, георафия ғылымының түрлі

бағытында өз орнын табуға қажетті интелектуалдық, құзіреттілік мәдениеттілігін дамытады.

Біліміне және білігіне қойлатын талаптар. Оқушылардың нені білу керек: - «өлкетану» ұғымын, өлкетану бағыттарын; - жергілікті жерді кешенді зерттеудің қайнар көздерін; - жергілікті халықтың әдеп – ғұрыптарын, мәдениетін; - қайраткер азаматтарын; - жергілікті жердің мәселелерін; - өз отбасын тегін білуі керек. Оқушылар не істей білу керек: - жергілікті жердің елдегі, облыстағы, аудандағы рөлін айқындауды; - бақылау жүргізу, іздестіру, материалдарды жинау, сипаттама жазуды; - жергілікті жерді оқып – тануда зерттеу іс - әрекетінің элементтерін

қолдануды; - жергілікті жердің мәселелерін анықтау және қорытындылауды,

салыстыруды; Қолданылатын оқытудың формасы: - жеке жұмыс; - топтық; - жұптық; - фронталды; Қолданылатын оқытудағы әдіс-тәсілдер: - бағдарланған іс – тәжірбие; - презентация; - тест; - лекция; - сұрақнама; Бүгінгі таңда азамат алдында аса күрделі табиғат ресурстарын тиімді

пайдаланужәне қорғау проблемалары тұр. Сондықтан осы курсты меңгеруде оқушылар көп нәрсені үйренеді. Өздігінен ізденуде кесте толтыруға, жоба жазып, қорғауға, мәліметтерді жинақтауға, ақпаратпен жұмыс істей отырып, ақпараттарды нақтылауға, логикалық дәлелдемелер келтіруге үйренеді.

Елдің табиғат ресурстарын пайдалану мүмкіншіліктерін қарастыру арқылы экономикалық, экологиялық мәдениеттерді меңгеруге үйренеді. Ғылыми жұмыстар орындауға икемділіктері қалыптасып, статистикалық

89

деректерді интернет жүйесі ақпаратын өз бетімен өңдеуге үйренеді. Өлкетанудағы зерттеушілік жұмыстар арқылы білімі кеңейіп, экономикалық-географиялық, әлеуметтік-географиялық үрдістерді түсінеді.

Оқушылардың пәнге қызығушылығы артады. Жоғары оқу орынын бітірген оқушылардың көпшілігі өз өлкесінің шегінде өмір сүреді, жұмыс істейді. Сонымен қатар география, экономика, мемлекеттік қызмет, туризм, саясаттану сияқты мамандықтарды таңдаған оқушылар қосымша білім, бағыт – бағдар алады. ҰБТ-ге дайындық кезінде көмек береді.

Курс соңында ғылыми жобалар, фото көрмелер, тест өткізіледі. әрбір атқарылған жұмыстар, жинақталған материалдар мен мәліметтер қорытындалады, бағаланады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2005.

2. Ұ.Есназарова, педагогика ғылымның докторы, профессор; Р.Кенжебаева, Қ.Жұбанов атындағы Ақтобе педагогикалық институтының аға оқытушысы. «Өлкетану ұстанымының өрісі кең» (39 бет). «География және табиғат», №3 2007 жыл.

3. Қ.Құрманов «Табиғатқа саяхат» (25-34 бет Алматы мектеп 1980 жыл).

СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ - ОҚУ ЖЕТІСТІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ БІР ЖОЛЫ

Есимова Д.Б.

Көкшетау қ., А.Мырзахметов атындағы КУ

Сын тұрғысынан ойлау ой жүгірту, тұжырым жасау немесе проблеманы шешу үдерісі жүрген барлық жағдайларда, яғни неге сенуге болады, не істеу керек және бұны ойластырылған әрі рефлексивтік тәсілмен қалай істеуге болатындығын анықтау қажет болған жағдайлардың барлығында орын алады. Сын тұрғысынан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Ол мәселелерді талқылау және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды. Сын тұрғысынан ойлау – Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Оқушылардың да, мұғалмідердің де сын тұрғысынан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді.

Американ профессоры Дэвид Клустер Сыни тұрғыдан ойлауға бірнеше түрлі анықтама береді. Біріншіден, Сыни тұрғыдан ойлау – өзіндік, жеке ойлау. Ал сабақ сын тұрғысынан ойлау принциптеріне негізделетін болса, әркім өз ойлары мен пікірлерін, бағалауларын басқалардан тәуелсіз құратын болады. Біреу үшін біреу сыни ойлай алмайды, әркім барлығын өзі үшін жасайды..

90

Ойлау өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сыни тұрғыдан ойлағандық болып табылады. Өз бетінше жұмыс істеп, ең қиын деген мәселені өзі шеше алулары үшін оқушыларға жеткілікті түрде бостандық берілуі керек. Екіншіден, сұрақтар мен шешетін проблемаларды айқындаудан басталады. Үшіншіден, адам өзіндік шешім табатын және негізделген мысалдармен бекітетін нақты аргументтерге ұмтылады. Төртіншіден, сыни тұрғыдан ойлау ол әлеуметтік ойлау. Міне, мен Дэвид Клустердің пікірін және Бірінші деңгей бағдарламасы бойынша оқығандарымды басшылыққа ала отырып, көшбасшы мұғалім ретінде және пән мұғалімі ретінде әріптестерімді де, оқушыларымды да сыни ойлауға үйретуді тәжірибеде қалай жүзеге асырып жатқаныммен бөліскім келеді.

Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға – мұғалім, - деп Strong айтқандай сыни ойлауда оқу жетістігін арттыратын негізгі тұрға мұғалім. Бұл жұмысты сапалы және тиімді ұйымдастыру үшін Синектің көшбасшылықтың конустық метафорасын басшылыққа алдым. Себебі әрбір мұғалім Неге деген сұраққа жауап беруден бастауы тиіс. Бұндай сұрақтан бастауымыздың себебі де бар. Өйткені қазіргі оқушының тапсырмалар мен проблемалардың өзінің айқындауы, проблеманы шешу мен мақсатқа жетуде әдіс-тәсілдерді өздігінен таңдауы, нақты негізделген аргументтермен дәлелдей алуы, алған білімін өмірде, яғни кез келген жағдайда қолдана алуы маңызды мәселенің бірі болып отыр. Ал қазіргі білім беру жүйемізде біз бұл маңызды мәселелерді табысты жүзеге асыра алмай отырмыз. Енді оны жүзеге асыру үшін қалай оқыту керек деген сұраққа жауап беруі керек. Қалай деген сұрақтың жауабын жүзеге асыру үшін не істеу керек? Ол үшін оқу әрекетінде инновациялық әдістерді қолдана отырып, оқушыларды сыни ойлауға үйретуіміз керек. Мен өзімнің әрекетімде осы көшбасшылықтың конустық метафорасы арқылы өз жұмысымды ұйымдастырып жүрмін. Және бұл өз нәтижесін беруде. Мысалға, сабақ үдерісінде оқушылар Неге деген сұраққа жауап беру арқылы проблеманы анықтайды. Ол проблеманы шешуде қалай деген сұраққа жауап беру арқылы әдісті таңдайды. Және оны жүзеге асыру үшін не істеу керектігін анықтайды. Осындай жұмыс арқылы мен сабаққа SMART мақсат қойсам, ал оқушыларым өздігінен жұмыс істеу мақсатында SMART мақсат қойып, оған жетудің жолын үйренді. Бұл сабақта оқушылардың тиімді, сапалы және жүйелі жұмыс істеуіне көп көмектеседі. Ең бастысы, бұл жұмыс арқылы оқушылар сыни ойлауға үйренді. Оны мен оқушылардың сұрақ пен нақты проблеманы қоя алуларынан және сол проблеманы шешуде нақты аргументтерді келтіріп сөйлеулерінен көрдім.

Сонымен қатар, сабақта жұмыстарды өздігінен, яғни жеке ойлауына бағыттаймын. Бұл жерде оқушы өз бетінше жұмыс істеп, қиын деген проблемаларды шешу үшін оған бостандық беріледі. Ал ол алдына қойылған проблеманы шешу үшін тиісті ақпараттарды жинап, дәлелдерді талдап, бағалап, шешімдер мен қорытынды шығарады. Міне, осы жұмыстарды орындау арқылы оқушының ойлауы өзіндік сипатқа ие болады. Ал бұл сыни тұрғыдан ойлағандық бола алады. Бұндай жұмыстар арқылы оқу жетістігін нақты көруге болады. Себебі білімге өздігінен қол жеткізсе ғана, ол білімді кез келген жағдайда қолдана алады.

91

Және де мен өз тәжірибемде сабақты топтық жұмысқа негіздеймін. Топтық жұмыста оқушы өзінің пікірін ортаға салады, талқылайды, қарсы шығады, басқалардың пікірін тыңдайды, өзіндік жеке позициясын нақтылап, тереңдете түсуге мүмкіндік алады. Әрине, бұл жұмысты бірден өз деңгейінде жүзеге аса қойған жоқ. Мен үшін топтық жұмыстағы бастапқы әрекетті ұйымдастыру қиын болды. Бұл қиындықты мен топтық жұмысты жүйелі түрде сабағымда қолдану арқылы жеңе білдім. Және ол өзінің нәтижесін көрсете білді. Бұндай жұмыстар арқылы өз тәжірибемнен байқағаным: бала өзін ортада ұстауға үйренеді, сыныптасының пікіріне құрметтей алады, өзінің білмегенін басқаның көмегі арқылы үйренеді, ынтымақтаса жұмыс істеуге үйренді, өз ойларын еркін, дәлелді жеткізуге, өз өздерін реттеуге, өзін және өзгелерді бағалауға деген талпыныстары мен өздеріне деген сенімділіктері артты, сонымен қатар балалар көшбасшылыққа талпынады деп ойлаймын. Және де, ең бастысы, топтық жұмыс арқылы әлеуметтік ойлау жүзеге асады да, ол сыни ойлауға әкеледі.

Мен А атты әріптесіме тәлімгерлік жасаймын. Ол математика пәнінің мұғалімі, жас маман. Әріптесім қазіргі уақытта геометрия сабағында зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастырып жүр. Бұл жұмыс арқылы оларды проблеманы айқындауға, оны шешуге, өздері үшін жаңалық ашуға үйретеді. Және де осының бәрін өмірмен байланыстыруға бағыттайды. Балалар бұл жұмысты қатты қызығушылықпен орындайды. Себебі олар теореманы тек теория түрінде ғана дәлелдеп қана қоймайды. Балалар үшін теорияны тәжірибемен байланыстыра отыра дәлелдеу қызықты және маңызды. А атты әріптесіммен сұхбаттасқан уақытта ол былай деді: «Мен бұрын сабағымда оқушыларды сыни ойлауға үйретуді математика сабағында жүзеге асыру мүмкін емес деп ойлайтынмын. Ал қазір сабағымда кез келген тақырыпқа зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру арқылы сыни ойлауға үйрету мүмкін екендігіне көзім жетті. Бұл арқылы оқушыларым өздігінен жұмыс істеуге, теорияны тәжірибемен байланыстыра дәлелдеуге үйренді. Енді олар алған білімдерін кез келген жағдайда қолдана алады деп ойлаймын. Бұл, әрине, мен үшін де, оқушыларым үшін де үлкен жетістік деп ойлаймын»

Бұл зерттеу жұмыстарын мектебімде сыныптан тыс жұмыстарда да жүйелі түрде қолданамыз. Пән апталықтарын инттеллектуалдық марафон түрінде өткіземіз. Міне, осы интеллектуалдық марафонның соңғы кезеңі зерттеу жұмысы түрінде өткізіледі. Бұл жұмыс арқылы біз оқушыларымызды нақты проблеманы айқындап, оны шешу жолдарын таңдауына,қорытынды шығаруына, оны сараптауға, одан ұсыныс шыүара білуіне үйретеміз. Және бұл жұмысты жүйелі қолдану арқылы оқушылар ғылыми жоба жазуға да үйренуде.

Мен өз әрекетімде рефлексия жүргізуді жүйелі қолданамын. Бұл жұмыс оқушыларды сыни ойлауға үйретудің бір жолы деп ойлаймын. Оны оқу материалының мазмұнын меңгеру деңгейін анықтау, іс-әрекетке рефлексия жүргізу мақсатында қолданамын. Бұл жұмыс менің өз өзімді реттеуіме, көшбасшы ретінде жұмысымды қайта қарауға, жұмысымды жоспарлауға көп көмектеседі. Оқушы өзінің алдына қойған мақсатқа қаншалықты жеткендігін ой елегінен өтікізіп, өзіңе шынайы баға беруге үйренеді. Сол арқылы мұғалім

92

сабақ мақсаытының қаншалықты орындалғанына көз жеткізе алады. Бұл оқушыны да, мұғалімді де өз іс-әркетіне сыни қарап, қайта өзін-өзі реттей алатын ой үдерісі қалыптасады.

Жалпы сын тұрғысынан ойлайтын оқушылар белсенді болады, олар сұрақ қойып, дәлелдерді талдайды, мағынаны анықтау үшін саналы түрде стратегиялар қолданады; олар ауызша, жазбаша, көзбен шолу дәлелдеріңе сенімсіздікпен қарай отырып, ештеңеге сенбейді, мұндай адамдар жаңашыл идеялар мен келешекке ашық болады,-деп мұғалімдерге арналған нұсқаулықта көрсетілгендей, ХХІ ғасыр мұғалімі өзі сыни ойлай алатын және сыни ойлай алатын оқушыны тәрбиелей алатын болуы керек.

Әдебиеттер:

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық (І деңгей). – Алматы, 2012. 107 б.

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА АҚПАРАТТЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Жаканова С.К. Көкшетау қ. №7 орта мектебі

school_7_ gk@mail.ru

«Ауызша айтсаң – тез ұмыттым, Көрсетсең – есте сақтаймын,

Іске кіріссең – үйренем.» (қытай мақалы)

Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-

тәрбие және білім беруді жетілдірудің, мемлекеттік тілді оқытудың басым бағыттарын айқындау педагогика тәжірибесінің көкейкесті мәселелерінің бірі болып отырғаны анық.

Тіл тағдырын жетілдіру көп ретте мектепте атқарылатын жұмыс деңгейіне байланысты. Өйткені, өскелең ұрпақтың балғын санасына бай тіліміздің нәрін сіңдіріп, көкірегіне ұялатуға әр пән мұғалімі ауқымды істер атқаруы тиіс.

Осыған орай жаңа экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайларда Қазақстандық білім беру жүйесінің алдында тұрған білім беру сапаларын арттыруға, стратегиялық міндеттерді шешуге бағытталған түбегейлі қайта өзгертулер педагогикалық үрдіске жаңа талаптар жүктейді.

Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарылатуды көздейді.

93

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және азаматтық құндылықтар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желіге шығу» - делінген.

ХХІ ғасырдың үлкен жетістігі ақпараттық-қатынастық технология құралдарымен етене байланыс. Ақпараттық-қатынастық технология - өзінің мәнділігі жөнінен өте әділ де шындыққа негізделген үрдіс. Демек, ХХІ ғасыр әрбір адамның өз мүмкіндігінше білімін пайдалануға кең өріс ашқан технология құралдарымен жұмыс істеуге мол мүмкіндік туғызған ғасыр болып отыр.

Осыған орай бүгінгі ұстаздардың алдында оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, қабылдауын, ойлауын, қиялын, сезімдерін, ерік-жігерлерін, яғни жан-жақты, азат, шығармашыл, өз бетімен жұмыс жасай білетін, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дамыту міндеттері де тұр.

Көптеген жаңа технологиялармен қатар соңғы кездері қазақ тілі және қазақ әдебиеті сабақтарында ақпараттық технологиялар жиі қолданылуда.Бұл үрдісті іске асырудың негізгі құралы компьютер болып табылады, сол себепті қазіргі мектепке шығармашылық ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық технологияларды жете меңгерген, мамандық шеберлігі қалыптасқан жаңа ақпараттық технологиялардың тілін білетін мұғалім қажет. Ақпараттық технологиялардың бірі – интерактивтік тақта, электрондық оқулық, мультимедиялық және онлайн сабақтары. Қазіргі заманда барлық мектептерде жаңа ақпараттық технологияларды қолдану кеңінен қарастырылған. Мектеп кабинеттерінде интерактивті тақта орнатылған.

Жаңа ақпараттық технологияның негізгі ерекшелігі – бұл оқушыларға өз бетімен немесе бірлескен түрде шығармашылық жұмыспен шұғылдануға, ізденуге, өз жұмысының нәтижесін көріп, өз-өзіне сын көзбен қарауына және жеткен жетістігінен ләззат алуға мүмкіндік береді. Ол үшін мұғалім өткізетін сабағының түрін дұрыс таңдай білуі қажет.

Қазақ тілі сабағында логикалық жүйеге құрылған бағдарламаларды пайдалану арқылы өтілген тақырыптардан қайталау, пысықтау, мәтінді оқыту барысында талдау сияқты тапсырмаларды орындау.

Жаңа ақпараттық технологияның басты тиімділігі – бұл мұғалімге қазақ тілі мен әдебиет сабақтарындағы оқу үрдісін түбегейлі өзгертуге, оқытудағы пәнаралық байланысты күшейте отырып, оқушылардың дүниетанымдарын кеңейтуге және қабілеттерін көре біліп, оны дамытуға толық жағдай жасауы.

Сабақта компьютерді пайдаланудың тиімділігін былай саралап көрсетуге болады.

1. Оқушы мен мұғалімнің позитивтік оң қатынаста болуына ықпал етеді. Олай дейтініміз, оқушылар компьютермен тікелей қатысты болғандықтан өзін еркін сезінеді.

2. Компьютермен жұмыс барысында оқушылардың белсенділік, жауапкершілік және өзіндік шығармашылық қабілеттері қалыптасады. Оқушы өз бетінше еңбектенеді. Өз еңбегінің нәтижесін көреді. Өзін-өзі қадағалауға

94

мүмкіншілік туады. Тапсырмаларды мұғалімнің көмегінсіз орындайды. Сол арқылы ойлау және есте сақтау қабілеттері дамиды.

3. Берілетін материал бірсарынды болып, тек мұғалім ғана сөйлейтін болса, балалар тез шаршап қалады да, сабақ сәтсіз аяқталады. Осындай көңілсіз жағдайларды болдырмау үшін қазақ тілі мен әдебиет сабағында компьютер арқылы оқушылардың белсенділігін арттыратын элементтер қолданылады. Ақпараттық технологияның мұғалім жұмысына ең тиімдісі – оқушылардың білім олқылықтарына үнемі зерттеу жасап, түзету жұмыстарын жүргізуге пайдасы бар.

Ақпараттық технологияларды пайдаланып оқыту мынадай нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді; - оқу материалын терең түсіну; - оқу мотивациясының артуы; - алған білімнің неғұрлым ұзақ уақыт есте сақталуы;

Заман талабына сай күнделікті сабақ барысында бейне және аудио құрылғыларды, теледидарды, компьютерді,сондай- ақ электрондық оқулықты, интерактивті тақтаны қолдану оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды.

Қазақ әдебиеті сабағында әрбір тақырыпты өткен кезде ақын-жазушылардың өмірі, шығармашылығы немесе шығармаларының мазмұны, композициясы, сюжеті, көркемдік ерекшелігі, т.б. туралы тірек-сілтемелер беруге болады. Оқушы тірек-сілтемелер арқылы ойын жинақтап, шығармашылықпен жұмыс істей алады. Сонымен бірге оқушылардың көмегімен бағдарламадан тыс материалдарды жинақтап, мультимедиа бағдарламасы бойынша репортаж дайындауға, ұйымдастыру кезеңінде олардың фотосуреттерінен галерея ұйымдастыруға болады.

Ақпараттық технологияны қолдануда, әдетте шынайы өмірлік жағдайлар келтіріліп, бірігіп шешу мәселелері ұсынылады, рольдік ойындар пайдаланылады, білгірлігінің қалыптасуы барысында жеке белсенді позициясын қалыптастыруға жағдай тудырады, қарым-қатынас дағдыларын орнықтырады, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Демек, ақпаратты технологияны пайдалану оқу үрдісіне енгізу тіл үйретуде тиімді.

Тыңдап – түсіну, көріп – байқау құралдарының концепциясында оқыту былайша орналасады: тыңдау – сөйлеу – оқу – жазу. Оның ішінде ауызша қабылдау (тыңдау мен сөйлеу) әрдайым ілгері шығып отырады.

Тыңдап – түсіну, көріп – байқау құралдарының ішінде сабақ берудің барлық сатысында қолдануға болатын түрі – аудио құралдар, радио мен теледидардың хабарлары, сұхбаттар жазылған үнтаспа, т.б.

Аудиоматериалдар сабақта мынадай мақсатта қолданылады: қажетті ақпаратты күшті әсерлілікпен жеткізеді; оқушының бақылаушылығы мен талдау дағдыларын жетілдіреді, өз пікірін, ойын тұжырымдап айтуға үйретеді. Таспа арқылы тыңдалатын мәтін оқушының тілін дамытады. Тіл

үйренудегі тыңдау сөйлеумен тығыз байланысты. Оқушыға таспадан естігенін тілінде пайдалану қажеттігі туады. Таспадан тыңдалған мәтін бойынша сұрақ

95

қою ең тиімді жол, өйткені оқушы сұраққа дұрыс жауап беру үшін мәтінді ынтамен тыңдап, мәнін түсінуге тырысады.

Мысалы, оқушылардың аудиомәтіннің жалпы мазмұнын түсінгендіктерін тексеру үшін мынадай жұмыстар жүргіземін:

а) Мәтіннің мазмұнына байланысты сұрақ беремін, әр сұраққа екі жауап ұсынамын;

ә) Бірнеше сөйлем беремін, солардың біреуі ғана аудиомәтіннің мазмұнына сәйкес келеді.

Ақпараттық технологияның бірегейі болып табылатын электрондық оқулықтардың да сабақ барысында қолдану балалардың қызығушылығын арттыруда үлесі зор.

Электрондық оқулық - оқытушы мен оқушының бірлескен іс-әрекетін көрсету нәтижесінің құралы. Бұл оқулықты мынадай жағдайларда қолдануға болады: - сабақта иллюстрациялық материал ретінде; - сабақтан тыс уақытта өз бетімен шығармашылық тапсырмалар орындауда; - емтиханға дайындық кездерінде.

Электрондық оқулықтар бойынша оқушылар тапсырманы қызыға орындайды, пәнге қызығушылығы артады, оку материалын тереңірек меңгеруге талпынады. Сонымен қатар өз қатесін өзі табады және өзін-өзі бағалауға үйренеді. Электрондық оқулықта өте көп көрнекілік материалдар қамтылады. Бұл көрнекіліктердің дидактикалық мәнін ашады. Мұндай көрнекіліктердің бәрін кәдімгі оқулықта беру мүмкін емес.

Электрондық оқулықты қолдану оқушының жоғары белсенді дүниетанымын және өзіндік жұмыс аясын кеңейтеді, жан-жақты ақпараттандыруға мүмкіндік береді. Электрондық окулықтардың тиімділігі мынада: - оқушы арнайы бағдарламамен жұмыс істейді; - оқушының білімі компьютерлік жүйе арқылы бағаланады; - иллюстрациялық әдіс көп қолданылады; - ойлау жүйесінің дамуына түрткі болады; - берілген тапсырмаға деген қызығушылығын арттырады.

Әрбір сабақта жаңа сөздер, фонетикалық, лексика-грамматикалық тақырыптар, мәтін, жаттығу жұмыстары, диалог үлгілері, әр сабақтың соңында тест сұрақтары беріледі. Оқыту кезінде әр түрлі анықтамалар, нұсқаулар, тапсырмалар берілуі тиіс. Мектепте оқыту процесінде электрондық оқулық қолдану өте тиімді. Оқушылар өздерінің білімін өз бетімен толықтырып, емтихан материалдарына дайындалады.

Электрондық оқулықтар арқылы оқыту кезінде 3 қағиданы анықтай білу керек: 1) логикалық ойлау жүйесін дамыту; 2) ойлау белсенділігін арттыру; 3) трансформация әрекетін жетілдіру.

1. Логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру жолдары: - заттардың, сөздердің касиеттерін сипаттау;

96

- берілген қасиеттерге сай немесе басқа нәрселердің ұқсас және өзгеше қасиеттерін анықтау.Мысалы: "Сөздерді анықтау", "Артық сөзді табу", "Сөйлем құрастыру" т.б.

2. Ойлау белсенділігін, өз бетімен жұмыс істеуін дамыту жолдары: - сұрақ қою; - шағын пікірталас өткізу; - мазмұнын айту. Мысалы: "Ситуация құрыңыз", "Қалай пайдалануға болады?", "Кері сөйле", "Өз ойыңызды айтыңыз".

3. Трансформация әрекетін жетілдіру бағытында арнайы жаттығулар ұсынуға болады. Мысалы: "Қажеттісін тандап ал", "Қажетті қосымшаны қойыңыз", "Сөз тіркестерін пайдалана отыра сөйлем құрастырыңыз", т.б.

Қазіргі заманның даму қарқыны мұғалімдерден шығармашылығын жаңаша, ғылыми-зерттеу бағытында құруды талап етеді. Сондықтан, ХХІ ғасырдың информатика ғасыры, яғни ақпараттандыру технологиясы дамыған заманда мемлекетіміздің болашағы – жас ұрпаққа заман талабына сай білім беріп, жан-жақты дамуына ықпал ету мұғалімнен шығармашылық ізденісті, үлкен сұранысты талап етеді.

«Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай жаңа білім беру өте қажет»- деп, ел Президенті атап көрсеткендей, ақпараттық технологияларды мемлекеттік тілді оқытуда тиімді қолдану – жаңа білім берудің бірден – бір шарты.

Оқыту үрдісінде ақпараттық технологияны қолдану білім сапасын жақсартуға көмектеседі.

Әдебиеттер:

1. А. Иманбаева, Оқу-тәрбие үрдісін ақпараттандыру ділгірлігі. Қазақстан

мектебі, №2, 2008 ж. 2. С.Т.Мұхаметжанова, Ж.Ә.Жартынова, «Интерактивті жабдықтар-

мен жұмыс жасаудың әдіс-тәсілдері. Алматы, 2009 ж. 3. Қазақстан мектебі. 2008 ж. №6 «Ақпараттық технологиялардың

тиімділігі». 4. Қазақстан мектебі. 2008 ж. №11 «Электрондық оқулықтарды

пайдаланудың педагогикалық ұстанымдары». 5. Рысбаева Г.Қ., Ерназарова З.Ш., Есеналиева Ж.Ж. «Қазақ тілі» пәні

бойынша электрондық оқулық. Алматы 2008 ж.

97

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТАРДЫҢ БОЙЫНДА ҰЛТТЫҚ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Жанадилова С.Б.

Көкшетау қ., Сауле орта мектебі, Жанадилова Қ.Б.

А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

Заманауи білім беру үрдісіне сай бәріміздің тәрбие берудегі ортақ мүддеміз – ұрпақ тәрбиесі. Ол үшін болашақ педагогтарды өз тәрбиемізбен тәрбиелемей, сол халықтың тәрбиесімен тәрбиелеуге міндеттіміз. Керіғар заманның ықпалында кетіп қалмаудың бір кілтін – екі тұрғыдан қарауға болады. Оның алғашқысы – сезімдік, түйсіктік те, екіншісі – саналы теориялық.

Біріншісі өз елін, халқын, ұлтын сыйлайтын, сүйетін алғашқы ыстық сезімнен туса, екіншісі өз елінің, халқының, ұлтының өткенін, қазіргісін, келешегін толық біліп, тексеріп, халық тағдырына, ұлт мәселелеріне мемлекеттік, елдік, тіпті дүние жүзілік тұрғыдан теориялық ұлттық бағыт-бағдарлама тұрғысынан қарап, аңғару арқылы болатын саналы ойдан туады. Ал, ұлттық сананың жасаушысы, қолдаушысы, қорғаушысы, сақтаушысы әрқашанда ұлттық интеллигенция, ұлттық зиялы қауым.

Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында: «Қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін оқып-үйрену үшін тәрбиелік мүмкіндіктер, жағдайлар жасалу керек», - деп көрсетілген [1].

Қазақ халқының да сан-ғасырлық тарихи-мәдени жетістіктерінің жемісін, рухани байлығын, жанына біткен еңбексүйгіштік, имандылық, бауырмалдық, балажандық, қонақжайлық, т.б. қасиеттерін танытатын тәлімгерлік тәжірибесі бар. Онда кешегі өткен данғой қариялар, ғұлама ойшылдар, би-шешендер және ақын-жыраулардың саналық болжамдарының, психологиялық пайымдаулары мен педагогикалық тұжырымдарының өшпес ізі жатыр.

Ұлы Абай атамыз: «Осы мен өзім - қазақпын. Қазақты жақсы көрем бе, жек көрем бе? Егер жақсы көрсем, қылықтарын қостасам керек еді... Ондайым жоқ. Егер жек керсем, сөйлеспес ем, мәжілістес, сырлас, кеңестес болмасам керек еді, тобына бармай, «не қылды, не болды?» демей жата беру керек еді... бұлардың бәрі де жоқ... Мен өзім тірі болсам да анық тірі емеспін... Сыртым сау болса да ішім өліп қалыпты. Ашулансам, ызалана алмаймын. Күлсем, қуана алмаймын...» деп, халқының қамын ойлап қиналады, қапаланады, халқының мінін, кемістігін көрсетіп, бетіне баса сынайды. «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. Жақсы менен жаманды айырмадың. Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың» деп бір жағынан қатты қиналса, екінші жағынан «Дүниеде еш нәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?» деп, үміттенеді [2].

Осы бір үміттенудің негізінде ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі

98

әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағының діңгегі десек те болады.

Осы бір діңгегі терең тәрбиенің бастауы отбасы десек, одан кейінгісі бала бақшамен мектеп екені белгілі. Даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлының сөзімен айтсақ бесік жырын айта білмеген келіннен, ертегі айта алмаған әжелерден қорықса, біздің қорқанатынымыз мүлдем баласын бесікке бөлеп әлдилемек түгілі, далаға тастап, тас бауыр тастанды атанып жатқан бала мен аналар жайы. Соның ішіндегі шетел асып кеткен қазақ балаларының да тағдыры. Бір ғана Испания мемлекетін алатын болсақ ол мемлекетте мүлдем «жетім бала», «жетімдер үйі», «тастанды бала» деген сөздер олардың болмысында мүлдем жоқ және өз мемлекетінен асырап алатын баланың болмауы. Бұл дегеніміз сол халықтың тәрбиесінің өте мықты, діңгегінің берік екенін көруге болады.

Ұлттық сана-сезім, ұлттық патриотизм әр адамды, әр халықты ұлттық ойлау қабілеті, ұлттық әдет-ғұрып, ұлттық салт-дәстүр қоршауында сақтайтын негізгі рухани байлық. Егер бір ұлттың бір бөлшегі басқа жерде, я өз Отанында бөлек ұлттың сана-сезімі негізінде тәрбиеленсе, онда ол қоғамның мүшелері басқа ұлттың әдет-ғұрыпын, салт-дәстүрін қабылдайды, біраз уақыттан кейін сол ұлтқа сіңіп кетеді. Сондықтан халықты ұлт ретінде сақтайтын жалғыз жол бар. Ол жол – жас ұрпақты ұлттық сана-сезім негізінде тәрбиелеу. Ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы бала дүниеге келгеннен бастап отбасындағы ұлттық тәрбиеге тікелей байланысты. Егер отбасында ұлттық тәрбие болмаса, балалардың ұлттық тұлға болып қалыптасуы сондай теріс тәрбиеге лайықтанып қалыптасады.

Ұлттық сананың ең негізгі белгісі - әр ұлттың өзін-өзі танып білуі, өзін өзге ұлттардан айыра білуі, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді іске асыру үшін күресу, ұлттық мақсаттар мен мүдделерді бүкіл адамзаттың мақсаттары мен мүдделеріне ұштастыра білу. Өз ұлтының жетімсіздер, мешеулеу жағымен күресе отырып, ілгері дамыған ұлттардың жақсы, жағымды жақтарынан үйрену, дүние жүзілік гуманистік санаға жету [3].

Ұлттық сананың және бір құрамдас бөлігі ұлттық мінез болып табылады. Ұлт адамдардан құралатындықтан, сол ұлтты құраушы адамның

болмысына тән дүниенің бәрі ұлттың болмысына да ортақ болуы заңды құбылыс. Тек, жеке адамға тән дүниенің тұтас ұлтқа ортақ болуы үшін оның танылу деңгейі жекелік аясынан шығып, жалпылық сипатқа ие болуы, яғни көпке ортақ болуы шарт. Бұл ұлттық мінезге де қатысты. Сондықтан “ұлттық мінез, - деп, - ұлттық дәстүр негізінде тәрбиеленген ұлт адамы мінезінің белгілі бір түрінің ұлт мүшелерінің бәріне бірдей болмаса басым көпшілігіне тән ортақ деңгейге көтеріліп, жалпылық сипат алуын айтсақ керек.

Мінезділік жеке адамның да, ұлттың да болмысының көрінісі іспеттес. Халықтық қасиеттеріміздің негізінде мінез жатыр. Өйткені, мінезсіз адамда қасиет болмайды. Бұл ұлтқа да тән. Ұлттық мінезі жоқ халық та солай. Тағдыры

99

шешілер тартысты кезеңде тастүйін бірігіп, ұлттық мінез көрсете алмаған халық — қалың тобырмен тең. Ездіктің езгісінде болып, құрметтен құр қалады. Мінезді халық – намысты халық. Намысты халық ешкімге есесін жібермейді, кеудесін басқызбайды. Демек, ұлттық мінез — ұлттық намыстың егізі, бірінсіз бірі жетім.

Ғасырларға созылған тәуелділік текті халықты жаппай орындаушыға айналдырды. Ата-баба тектілігін танытып, бодандық бұғауын үзбек болып бұлқынған бұла мінезділерді отарлаушы ожар күш аяусыз қырғынға ұшыратып, езіп-жаншып, елдің есін тандырды. Ақырында — өрлік өңезелікке, ерлік ездікке жол берді.

Қазір бәрі өзгерді. Осындай кезде, яғни тәуелсіз ел болып, өз билігіміздің тізгіні өзімізге еркін тиген шақта ежелгі тектілікке оралып, ұлттық мінезді қалыптастыру – мемлекеттік тұрғыдан қолға алынар бүгінгі күннің басты шаруасының бірі болғаны дұрыс деп ойлаймыз. Бұл орайда көрші өзбек елінің ұлттық мінезді қалыптастыру жөнінде арнайы мемлекеттік бағдарлама жасап, соны жүзеге асыруға ел болып жұмылып жатқаны бізге де ойласудың қажеттігін көрсетсе керек.

Тектілік мінез қай кезде де халықтың парасат биігінде болуын қамтамасыз етеді, адамды аздырар жаман мінездерден сақтандырады. Қазіргі кезде сондай сақтануға тиісті жаман мінездің бірі – мақтаншақтық. Мақтаншақтық – надандықтың белгісі. Бұл ретте ұлтымыздың ұлы ойшылы Абай: “әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз, қорқақ мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ ақылсыз надан келеді” – дейді [4].

Қазақы мінез халқымыздың болмыс-бітімінен, жан дүниесінен ғана емес, салт-дәстүрінен де көрініс береді. Дәстүр – адамды нағыз тұлға ретінде тәрбиелейтін үлкен күш. Салт-дәстүрің қандай болса, мінез-құлқың да сондай болмақ.

Қазақтың этникалық күші – тілі мен ата жұрты. Қазақ – рух тазалығын сақтаған халық. Әрбір халықтың жаңа буыны мен жас ұрпағы осыларды біліп өскені абзал.

Ұлттық сана қалыптастыру дегеніміз – ұлттық сезім тудыру. Егер ұлттың өзіндік сезімі болмаса, онда халі мүшкіл, ұлттың тілі де, ділі де, дәстүрі де, тарихы да – барлығы құр әншейін жасанды нәрсеге айналып кетуі мүмкін. Ал ондай ұлттың кез келген басқа ұлттың жетегінде кете беретіні даусыз. Ұлттың өзін аяғынан нық тұрғандай сезінуі, өзін-өзі танып, өзін-өзі сыйлайтындай дәрежеге жетуі ұлттық сезімнің пайда болуына байланысты. Ал ондай сезім тудыратын нәрселер - өзін-өзі тану, жақсылап тану, жақсы жағынан тану деп ойлаймыз.

Өткеннің тәжірибесін тал бойына дарыту, озық өнегелі рухани дәстүрді жалғастыру арқылы ұрпақтар сабақтастығының тарихи процесі жүріп отырады. Бұл процессіз қоғамның өркениетті елдер деңгейіне жетуі мүмкін емес. Тарихты білу – бүгінгі күннің мәнін және келешектің мүддесін түсіну, өкше басар ұрпаққа әлеуметтік мұра қалдырып отыру – адамзат әулетінің ұлы парызы. Сондықтан қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеуі кезеңінде ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне деген шынайы

100

сүйіспеншілікті тәрбиелеу тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы шарт деп есептейміз.

Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:

- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; - жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік,

мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; - ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,

рухани-мәдени мұраларды қастерлеу; - жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді

ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз.

Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы //Егемен

Қазақстан, 1999 ж., 11 маусым. 2. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас

редакциясы, «Атамұра» баспасы. 3. Ұлттық тәлім-тәрбие мазмұны Абай мен Мұхтар Әуезовтың

педагогикалық идеяларында // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Семей, 2006, 126 б.

4. Жарықбаев Қ.Б., Бөлеев Қ. Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму тарихы. Арнайы курс бағдарламасы. – Жамбыл, 1992, 14-18 бб.

МҰҒАЛІМ МАМАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІ – КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІК

Жуанышпаева С.Ж., Баймұханова Г.Қ.

Петропавл қ., М.Қозыбаев атындағы СҚМУ

Қазақстандық қоғамның қазіргі геосаяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайы, соның ішінде әлемдік білім беру кеңістігіндегі ықпалдастық Қазақстан Республикасындағы орта білім беру жүйесін жаңартуды талап етуде. Сондықтан білім саласына жаңа көзқарастармен қатар заманауи дүниелер

101

енгізілуде, оқытушылар біліктілігін арнайы шетелдік курстар арқылы арттыруда, сол курстан алған теориялық білімдерін сабақ барысында қолданып, іс жүзінде оқу үдерісінде жүзеге асыруда.

Бүгінгі күні коммуникативтік құзіреттілік мұғалім кәсібилігінің негізін құрайды. Құзірет – дара тұлғаның бойындағы өзара байланысты сапалардың (білім, білік, дағды) жиынтығы [1, 30 б.]. Жалпы алғанда, құзырлылық (құзіреттілік) дегеніміз – педагог маманның басқа бір адамның (оқушының) дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы деуге болады. Құзіреттілікті қалыптастырудың негізіне оқушылардың өз бетінше жұмысын тиімді ұйымдастыру жатады. Ол білім сапасын арттырудың негізгі жолы. Мұғалім сабақ барысында өз бетінше жұмысты тиімді ұйымдастыру арқылы өздігінен дамуға ұмтылатын жеке тұлғанының құзіреттілігін қалыптастыра алады. Тұлға құзыреттілігін дамыту үшін ұстаздың өзі құзырлы адам болуы шарт, яғни құзыреттілік тәсілдерін меңгеріп, білім беру мазмұнын жетілдіріп отыруы тиіс. Ол үшін мұғалім педагогикалық үдерісте жүйелі түрде жұмыс істей алатын маман болумен қоса, педагогикалық жаңалықтарға тез икемделетін, заман ағымына сай жаңаша, тез ойлай алатын, оқушылармен ортақ тіл табыса білетін, терең білімді, өз ісінің шебері, кәсіби іскер маман иесі болуы керек. Осыған байланысты мұғалім басқа адамдарды өз болмысында қабылдап, олардың ой-пікірін тыңдай біліп, өз көзқарасын қорғай отыра, пікір таласқа түсе білуі шарт, көпшілік алдында қысылмай, мәдениетті түрде анық та ашық сөйлей алу қасиеті, кез келген ортада байланыс орнату және түрлі жағдайға қатысты жедел шешімдер қабылдап, келіссөздер жүргізу, таныс, таныс емес ортада жұмысты ерекше ұйымдастырып, адамдарды бірден өзіне қаратып, қарым-қатынас арқылы бауырына, өзіне тарта білуі қажет.

«Қазақстан Республикасы 12 жылдық орта жалпы білім беру» тұжырымдамасында «Құзіреттілік – оқушылардың іс-әрекетінің әмбебап тәсілдерін меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі, ал құзірет дегеніміз - алға қойылған мақсаттарға жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді іске асыруға дайындық; оқушының білім беру жүйесіне деген әлеуметтік тапсырысты құрайтын жеке және қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатында табысты іс-әрекетке дайындығы» деп көрсетіледі. Сондай-ақ «Құзыреттілікті тәсіл – оқу үдерісінің түпкілікті құзіреттерді қалыптастыруға бағдарлануы; күтілетін нәтижелерге қол жеткізу аясында білім сапасын қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын анықтаудың, білім мазмұнын іріктеудің, білім беру үдерісін ұйымдастыру мен білім нәтижелерін бағалаудың жалпы ұстанымдарының жиынтығы» [2, 7 б.] делінген.

Мұғалімдердің коммуникативтік құзіреттігін дамыту қажеттілігі еңбек нысанында нақты бір мамандықтың өкілі ретінде дұрыс қарым-қатынас жасай білетін, өнімді іс-әрекет ете алатын дамыған жеке тұлға негізінде түсіндіріледі. Оқытушылар жұмыс барысында үнемі қарым-қатынас үдерісіне түседі, әріптестер арасындағы өзара қарым-қатынас, оқушы мен ата-аналар арасындағы жағдайға байланысты туындайтын әр түрде болып келетін және көп жоспарлы деңгейдегі қарым-қатынастар болады. Осыған байланысты Е.А.Климова жіктемесі бойынша педагог «адам-адам» мамандық тобындағы

102

өкіл ретінде қарым-қатынастың барлық түрлерін игеруі керек. Кәсіби-коммуникативті құзіреттілік құбылыстары жайлы зерттеулерді О.А.Абдуллина, Б.Г.Ананьева, Ю.Н.Емельянова, С.К.Беркимбаева, М.А.Айтбаева, Г.К.Қалтаева еңбектерінен кездестіруге болады. Әлемдегі, соның ішінде Қазақстандағы қазіргі білім беру әр түрлі бағыттарда дамып жатыр. Олар: гуманизация, гуманитаризация, дифференциация, диверсификация, стандартизация, көп варианттылық, көп деңгейлік, фундаментализация, компьютеризация, информатизация, индивидуализация, үздіксіздік, т.б. Сондай-ақ белсенді түрде қолданылып жүрген инновациялық технологияларды, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін жатқызуға болады. Сондықтан қазіргі қоғамның жедел дамуына, ондағы болып жатқан өзгерістерге байланысты, заман сұранысына сай жоғары оқу орындары сапалы да білікті, жан-жақты маман шығаруды мақсат етіп отыр. Ондай мамандар әрқашан өзін-өзі дамытып, жетілдіріп отырады, жұмыс істеуге қабілетті, әр түрлі өмірлік жағдайға, ортаға бейімделген, қажет білімді дер кезінде алып, іс-тәжірибесінде қолдана біледі, сыни тұрғыдан ойлайды, жұмыс барысында кездескен қиындықты оңай жолмен шешеді, шығармашылық бағытта жұмыс жасайды, жаңа ой, идея бере алады, ақпараттық технологияны игерген, мемлекеттік тілмен қоса, шетел тілін меңгерген, сонымен қатар олар толерантты да коммуникативті, өзінің мәдени, интеллект, адамгершілік қасиеттерін дамыта түсе алады.

Бүгінгі заман талабы педагогтардың оқу-тәрбие үдерісін жоғары, сапалы жаңа деңгейге көтере білуді талап етуде. Сондықтан студенттерді педагогикалық қызметке даярлау, педагог кадрларды іс жүзінде маман ретінде дайындау өзекті мәселе. Қазіргі қоғамның дамуына байланысты мұғалімде ғылыми және педагогикалық ой-өріс, өз мамандығына деген құрмет, қажет жерінде қатал да талапшыл бола білу қасиеті болу керек, жалпы алғанда, ұстаз мейірімді, ақылды, ұстамды, дұрыс шешім қабылдай алатын, адамды тыңдай да түсіне білетін қабілеті болуы шарт, сөйлеу мәнері анық та тартымды болуы керек, өйткені «ұстаздардың қаруы – тіл» болып табылады. Оқушылармен қарым-қатынаста Софокл данышпанның айтқаны: «Ойыңдағының бәрін айта берме, бірақ айтарыңды ойлап айту керек» деген қағиданы әр оқытушы есте сақтағаны жөн. Осы аталынған қасиеттер мұғалімнің кәсіби-педагогикалық құзіреттілігінің негізгі бөлігі болып табылады. Мұғалім бойындағы коммуникативтік құзіреттілік өзін-өзі дамыту үдерісінде қалыптасады. Ол ауызша және жазбаша түрде, мәтіндерді қабылдау барысында, іскелік хаттар алысуда, іс-қағаздарымен жұмыс істеуде, жалпы коммуникативтік міндеттерді шешуде жүзеге асырылады. Коммуникативтік құзіреттілік ғылыми тұрғыдан келгенде мынадай бөліктерден тұрады: мотивациялық аспекті (құзіреттілікті танытуға дайындық, яғни мұғалім кәсібилігін жетілдіру, инновациялық жұмысқа деген қызығушылық, өзін-өзі дамытуға деген талпыныс, кәсіби жағынан өсу), когнитивтік аспекті (құзіреттілік мазмұнын игеру, яғни басқа адамды тану, түсіну, оның мәселесін сөйлесу арқылы тиімді шешу), тәртіптілік аспектісі (әр түрлі жағдайда құзіреттілікті таныта білу тәжірибесі, оқу барысында мұғалімнің жеке тұлғаға бағытталған өзара іс-әрекет), құндылық-

103

мағыналық аспекті (құзіреттілік мазмұнына деген қарым-қатынас, ауызша, жазбаша түрде сауатты сөйлеу, шешендік өнерді игеру), эмоциялы-жігерлік аспектісі (құзіреттілікті танытудағы нәтиже және эмоциялы-жігерлілікті реттеу, эмоциялық тепе-теңдікті сақтай білу дағдысы). Педагогтың коммуникативтік құзіреттілігі кәсіби міндеттерді шешуде, соның ішінде мектепте бала үшін қолайлы демократиялық ахуалдың болуы, оқушының белсенді субьекті рөлінде, яғни шәкірт өзін толықтай тұлға ретінде сезінуі мұғалімнің кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты болмақ.

Қазақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасында «Жаңа формация мұғалімі – кәсіби дағды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан, жаңалыққа құмар, рухани дүниесі бай, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлға» делінген. Осыған байланысты сапалы білім мен саналы ұрпақты қалыптастырушы әр ұстаз құзіретті мұғалім болу арқылы оқу-тәрбие жұмысы барысында шығармашыл оқушыны қалыптастыруға ықпал жасай отыра, келер ұрпақты заман ағымына сай дамыта да алады. Биылғы Елбасының Қазақстан халқына арналған Жолдауында айтылғандай кез келген мектеп түлегі оқыту нәтижесінде сындарлы ойлап, өзіндік ізденіспен ақпаратты терең талдау машығын игеріп шығуы керек.

Әдебиеттер:

1. К.Құдайбергенова. «Құзырлылық – тұлға дамуының сапалық критериі» Астана, 2008.

2. «Қазақстан Республикасы 12 жылдық орта жалпы білім беру» тұжырымдамасы. Астана, 2010.

ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІНІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕГІ МАҢЫЗЫ

Закенов Б.Н. Ақжар ауданы, Талшық с., Бестерек орта мектебі

Еңбекке үйренем десең - ерінбе,

Өнерге үйренем десең - жиренбе. Халық мақалы

Адам - табиғаттың құрамды бір бөлігі, тірі ағзалардың ұзақ уақыт тарихи

дамуының жемісі. Адамның саналы тұлға ретінде қалыптасуында еңбектің рөлі зор. «Адамды адам еткен - еңбек» деген тұжырым соны толық аңғартады. Адамның пайда болуының өзі тікелей еңбек етуге үйренуімен байланысты.

Шығыстың ғұлама ғалымы Әл-Фараби өзінің "Ақыл мен түсінік" атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің негізінен туындайды деген еді.

104

Қазіргі кезде мектепте оқушыларды еңбекке баулу технология пәні бойынша жүргізіледі. Технология пәнін оқытуда еңбек етудің алғышарттарын үйрету арқылы оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты көзделеді, технология пәнін халықтық педагогикамен ұштастырудың маңызы айрықша. Қоғамның даму тарихына байланысты еңбек тәрбиесі әр түрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды. Осыған орай чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский мектеп - балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтін "адамгершілік шеберханасы" болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тәрбиені осыған сәйкес жүргізу қажет деп есептеді. Ағылшын педагогы Джон Локк тәрбиедегі Коменский ұсынған "табиғатқа сәйкестілік" еңбек және дене тәрбиесі арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп берді. Ағылшын табиғат зерттеушісі, жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін табиғи сұрыптау арқылы пайда болуы жөніндегі эволюциялық ілімнің негізін салушы Чарльз Дарвин еңбектің, еңбекке баулудың, оның теориялық негізі - еңбек тәрбиесінің маңызын жоғары бағалаған еді. Ал оқуды өнімді еңбекпен ұштастыру, соның ішінде қол өнері және ауыл-шаруашылық еңбегімен ұштастыру Швейцария педагогы Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы мен қызметінің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.

Еңбек тәрбиесінің теориясын жасауда басты рөл атқарған К.Д.Ушинский болды. Ол өзінің еңбегінде адамның жан-жақты дамуы үшін еңбектің маңызының зор екендігін көрсетті. К.Д.Ушинский өзінің "Еңбектің психикалық және тәрбиелік мәні" деген мақаласында еңбек тәрбиесінің мәнін арнайы қарастырады.

К.Д .Ушинский талаптарының ең бастыларының бірі - еңбексүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді. Ушинский баланың санасына сәби кезінен-ақ еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа және қандай іс болса да шын ниетпен және ұқыпты орындауға тәрбиелеуді ұсынды. Ол еңбек тәрбиесінің ең басты да, негізгі міндеттерінің бірі - жасөспірімдерді қоғамдық пайдалы, ауыл шаруашылығының жетістіктерін жете түсіну және оған өздері тікелей араласу, өндірісті білу, онымен жұмыс істеу тәжірибесін бойына сіңіріп отыру дейді.

Қазақ ағартушыларының бірі Ы.Алтынсарин педагогикалық тақырыптағы өлеңдері мен әңгімелерінде, аудармаларында өнімді еңбек - еңбек тәрбиесінің құралы деп тұжырым жасады.

Халқымыз еңбек пен өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек тоқу, киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ, түс киіз өрнектеу, тері илеп, бас киім тігу қыздар, әйелдер үшін ерекше өнер санаған.

Ал тері, ағаш, темірмен байланысты кәсіптерді ер адамдар атқарған. Аяқ киім (етік, мөсі, кебіс, шоқай, шәркей) тігетін етікшілік, қайыстан жүген тартып, қамшы, шідер секілді әбзел істейтін өрімшілік үлкен өнер болып есептелген.

105

Ағаштан - ашамай, арба, шана жасайтын балташыларды, темірден - құрал-сайман еңбек құралдарын немесе әшекей зергерлік бұйымдар жасаушы ұсталарды халық жоғары бағалаған.

Осы аталған қолөнер түрлерін оқушы технология сабағында меңгереді. Сондықтан жас ұрпақты ежелден келе жатқан қолөнер түрлерін оқып үйренуге баулу арқылы олардың өздігінен ізденіп жұмыстар жүргізуіне шеберлік деңгейін арттырып, ынта-ықыласын, қоршаған ортаға қызығушылығын оятуға жетелейтін технология пәнінің маңызы зор.

Бүгінгі күнгі білім беру бағдарламасының басты бағыты - әрбір оқушыға нәтижеге бағытталған білім беру, дәстүрлі мәдениеттің негіздерін үйрету, оқушыға қолайлы жағдай жасау. Мектепте жүргізілетін технология сабағының басты міндеті - жас ұрпақты келешекте кеңінен тараған кәсіптерді меңгеруіне көмектесу. Қазіргі өркениетке ұмтылған қоғам талабына сай мектептегі оқытудың негізгі міндеттері – білім беріп қана қою емес, білім мазмұны арқылы зерделі, білімді, ұлтымыздың болашағы үшін өз бетімен іс-әрекет ете алатан шәкірттерді дайындау.

Оқыту мен тәрбие бір-бірімен байланысты үрдіс болғандықтан, технология пәнінің тәрбиелік мазмұнын анықтай отырып, сабақ барысында оқу мен тәрбие міндеттерін қатар ұштастыру қажет. Атап кеткендей, бүгінгі күні мектепте оқушыларды еңбекке баулу технология пәні бойынша жүргізіледі. Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.

Технология сабағы барысында еңбек дағдылары, іскерлік, төзімділік қалыптасып, кейін жаппай еңбек іс-әрекеті түрінде байқалады. Еңбек тәрбиесі үшін технология сабағы өте маңызды, онда оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Қорыта айтқанда, технология сабақтарының педагогикалық тиімділігі, олардың білім және тәрбие беру мәнділігінде. Еңбекке тәрбиелеу мен оқытудың міндеттері технология сабағында шешіледі. Мысалы, оқушылар бастауыш сыныптан бастап сабақта алған тәжірибелерін мектеп жанындағы үлесті жер бөлшектерінде еңбек еткен кезде пайдаланады.

Сонымен, оқуды еңбекпен ұштастыруда, оқушылардың кәсіби ынтасын, қызығушылығын, ауылшаруашылық еңбегін дамытуда, еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді тұрғыдан іске асыруда жалпы технология пәнінің рөлі зор.

Технология пәні сабағында оқушыларды шығармашылыққа баулу, талғамын қалыптастыру, сондай-ақ адамгершілікке тәрбиелеу жұмыстары жүргізіледі. Бүгінгі күннің сұранысына сәйкес білімді, кез келген әлеуметтік ортаға қалыптаса алатын, өзіндік жетіле алатын тұлға тәрбиелеу ұстаздар қолында. Сондықтан, пәнді тиімді ұйымдастыру, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру мұғалімге байланысты. Ұлы ағартушы А.Байтұрсынұлы «Бала оқытуды жақсы білейін деген адам әуелі балаға үйрететін нәрселерін өзі де жақсы білуі керек» деп тұжырымдағандай, технология сабағын қызықты өткізіп, оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамыту үшін ең алдымен мұғалім өзі шебер болу керек.

106

Технология пәнінің оқытушысы - еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі тұлғасы. Оқушылардың технология сабақтарында алған білімдерін тәжірибеде қолдана білуге, мамандықты таңдауға бағыт береді.

Технология сабағы – әрбір оқушының рухани байып, дүниетанымын қалыптастыратын бірден-бір пән. Технология сабағы оқушының байқағыштығын, ой-өрісін, шығармашылық қабілетін дамытып, өнерге қызығушылығын арттырады, сонымен қатар оқушыны шыдамдылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелейді. «Еңбек өмірді ажарлайды», «Бақыт кілті еңбекте» дегендей, адамды танымал ететін еңбек екені баршамызға мәлім, ал мектеп оқу жүйесіндегі технология пәні осы адамзат өміріндегі маңызы зор еңбектің, ұлы істің негізі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. «Мектептегі технология» журналдары. 2. Ы.Алтынсарин. Тазабұлақ. - Алматы, 1993. 3. Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991. 4. Еңбекке тәрбиелеу мен оқыту тұжырымдамасы. //Қазақстан мұғалімі.

19 ақпан, 1993 жыл. 5. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995.

ПРОБЛЕМА РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ У

СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ

Ибраева И.М., Стукаленко Н.М. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау

В настоящее время любая из функционирующих образовательных систем

должна способствовать не только формированию знаний у обучающихся, но и создавать и развивать потребность в самостоятельном поиске и овладении ими. При организации процесса обучения в высшем учебном заведении, направленного на развитие у студентов желания и умения вести самостоятельную познавательную деятельность, практики сталкиваются с различными трудностями в силу неразработанности данной проблемы. Трудности усиливаются еще и тем, что недавние выпускники школ, являясь студентами вуза, не владеют умениями самостоятельного познания. У них чаще всего имеются смутные представления о культуре умственного труда, о принципах самообразования, о технике и видах работы с книгой, о правилах составления тезисов, конспектов, рефератов и о других приемах самостоятельной познавательной деятельности. Самостоятельную работу они, как правило, отождествляют с проверочной или контрольной работой. Особенно ярко это проявляется в начале второго курса, так как на первом курсе

107

они полностью постигли особенности учебного процесса в вузе, сдав две сессии. В это время у студентов наступает своеобразный "познавательный голод" вследствие неудовлетворенности обучением, сориентированным на репродуктивную деятельность, на приобретение знаний и умений традиционными методами учения [1:3].

В процессе профессиональной деятельности специалист любого профиля должен обладать способностью к саморазвитию и самосовершенствованию, приобретенной еще во время обучения в высшем учебном заведении. Особенно данному процессу подвержены педагоги, перед которыми возникает потребность достаточно высокой активизации собственной познавательной деятельности. Именно поэтому, сегодня в высшем образовании актуальной является проблема развития познавательной активности у студентов педагогических специальностей. Развитие познавательной активности выступает как условие формирования у будущих педагогов потребности в знаниях, овладения умениями интеллектуальной деятельности, самостоятельности, обеспечения глубины и прочности знаний.

Эффективность познавательной активности может быть обеспечена посредством определенных педагогических условий, под которыми понимается взаимосвязанная совокупность мер в образовательном процессе, обеспечивающая достижение будущими педагогами готовности к творческому взаимодействию с информацией.

Педагогическими условиями, обусловливающими эффективность развития познавательной активности студентов в образовательном процессе педагогического вуза, являются следующие:

целевая направленность образовательного процесса на формирование устойчивых, познавательных интересов и мотивов у студентов в процессе учебной деятельности;

психолого-педагогическая диагностика познавательной активности студентов;

учет динамики познавательной активности студентов на разных уровнях педагогического образования (колледж, институт, университет);

моделирование учебно-познавательной деятельности студентов; непрерывное взаимодействие участников образовательного процесса

вуза; проведение масштабной систематичной работы по адаптации

студентов к выбранной профессии, т.е. формированию у них привлекательного образа профессии педагога в процессе обучения [2:185].

Для реализации большинства из перечисленных педагогических условий развития познавательной активности студентов педагогических специальностей на протяжении всего периода обучения является актуальным применение определенных приемов и методов активизации обучения, в соответствии с требуемым уровнем подготовки.

Значительный вклад в разработку методов активизации обучения внесли педагоги-исследователи. Идею активизации обучения они раскрывают в

108

сформулированных психолого-педагогических требованиях к учителю. Формирование познавательной активности развивает интерес, самостоятельность мышления, что обеспечивает прочное овладение знаниями и находит свое выражение в их практическом применении [3:38]. Кроме этого, можно выделить стимулы, способствующие формированию познавательной активности, такие как применение исследовательского метода в работе, наличие игровых элементов в деятельности, эмоциональность взаимоотношений педагога и учащихся, соревновательность.

Опыт использования технологии активного обучения в системе профессионального образования показывает, что с помощью его форм, методов и средств можно достаточно эффективно решать целый комплекс задач, труднодостижимых в традиционном обучении, а поэтапное развитие познавательной активности является одной из таких задач. В педагогической науке методы активного обучения можно охарактеризовать как совокупность педагогических действий и приемов, направленных на организацию образовательного процесса и создающего специальными средствами условия, мотивирующие обучающихся к самостоятельному, инициативному и творческому освоению учебного материала в процессе познавательной деятельности. Методы активного обучения подразделяют на: имитационные методы, базирующиеся на имитации профессиональной деятельности и неимитационные [4:25]. Имитационные методы делятся на игровые и неигровые. К неигровым относят анализ конкретных ситуаций, разбор деловой почты руководителя, действия по инструкции, игровое проектирование и другие. Игровые методы подразделяют на деловые игры, дидактические или учебные игры, игровые ситуации, игровые приемы и процедуры, интерактивные игры и др. Неимитационные методы включают в себя стажировку на рабочем месте, программированное обучение, проблемную лекцию, выпускную работу. Вышеперечисленные методы активного обучения подходят для развития как адаптивной ступени познания, так и продуктивной. Различия должны заключаться лишь в акцентах: на начальном этапе становления специалиста могут применяться учебные и интерактивные игры, где уделяется особое внимание запоминанию отдельных категорий изучаемой науки. На последующих этапах может применяться анализ конкретной ситуации (как вид методов активного обучения) и игровое проектирование. На этапе трансформации полученной информации к конкретным жизненным условиям могут применяться такие методы активного обучения, как стажировка на рабочем месте (во время педагогической практики), проблемная лекция, выпускная квалификационная работа. В целом, развитие познавательной активности у будущих педагогов происходит в течение всего процесса обучения в учебном заведении.

Таким образом, применение различных методов активного обучения в образовательном процессе вуза, окажет существенное положительное влияние на решение проблемы развития познавательной активности у студентов педагогических специальностей, и в итоге будет способствовать формированию профессиональной компетентности будущего педагога.

109

Литература:

1. А.Е. Богоявленская. Развитие познавательной самостоятельности студентов при модульно-блочном обучении дидактике. Учебное пособие.- Тверь, 2005. -147 с.

2. Гридяева Л.Н., Пилюгина Т. Н. Проблема адаптации студентов к будущей профессиональной деятельности. – Воронеж, 2007. – 422 с.

3. Чураков М.В. Формирование познавательной активности подростков в системе дополнительного образования: Дис…канд. пед. наук\ М.В. Чураков. - Самара, 2000. - 194 с.

4. Бельчиков Я. М., Бирштейн М. М. Деловые игры. - Рига, 1989. -303 с.

НҰРТУҒАН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІ

Игенбаева Р.Т., Баймағанбетова Г.Қ.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті IRT_2208@mail.ru; guni_liliya_81@mail.ru

Еліміздің егемендікке қол жеткізуі халқымыздың мәдени, әдеби,

тәрбиелік және ғылыми бағыттарының жаңаша сипат алып, өркендеуіне себепші болды. Осы тұрғыда жаңа ұлттық тәрбие, тұлға қалыптастырудағы оқу-тәрбие жұмыстары да жаңа ұлттық мазмұнға ие болды. Қазіргі жағдайда жастарға ұлттық тәрбие беру өзекті мәселеге айналуда. Себебі, еліміздің өркениеті мен экономикасын тұрақтандыру, патриоттық сезімін арттыру жолында ұлттық тәрбие көздерімен сусындата білім беру қажеттігі туындап отыр.

Осы орайда «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің идеялық негізі мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатыр» деген қанатты сөзінің жастар тәрбиесінің кілтін ұстап отырған білім беру жүйесіне қойылатын маңызды міндет екендігін атап өту керек [1: 11]. Осы мәселені іске асыру үшін болашағымыздың рухани дамуын дұрыс жолға қоя білуіміз керек.

Халқымыздың орасан зор адамгершілігімен, үлкенге деген құрметімен, кішіге ізетімен, ақыл-парасатымен, көсемдігімен, шешендігімен, әділдігімен, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастыруымен, ұлтжандылығымен, көрегендігімен ерекшеленетін салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын, мол мәдени, рухани мұраларын сақтап, оны заман өткен сайын еселеп жаңғырта түсетін қырларын жастарға ұғындыра білім беруді негіздеу қажеттігі айқын. Жаһандану кезеңінде халқымыздың осындай асыл қасиеттерін білім беру үрдісіне ендіру арқылы білім алушыны өзіндік ұлттық қасиетін сақтап қаларымыз анық. Тәуелсіз

110

елімізде жастарға бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім-тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын, педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарын зерттеп, жүйелеп, жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесіне пайдаланудың маңызы зор.

Қорқыт атадан жалғасқан жыраулық дәстүрдің бірнеше ғасырлық үрдісі қалыптасқан Сыр бойында Балқы Базар, Ешнияз сал, Әзілкеш Шымырұлы, Қарасақал Ерімбет, Бұдабай Қабылұлы, Дүр Оңғар, Құлан Алдабергенұлы, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Күдеріқожа Көшекұлы, Керейт Даңмұрын Кенжебекұлы, Қаңлы Жүсіп Кәдірбергенұлы, Шәді Сеңгірбайұлы, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Ыспан Сүлейменұлы, Найман Жұманазар Үрімқұлұлы, Кете Есенжол, Абақан – Кете Аманжол, Кете Есімбай, Керейт Кұлмағанбет, Жаппас Кеншімбай, Шобдар Сәрсенбай, Кете Шахар, Таубай Қирабайұлы, Молда Бәйім, Табын Сейдәлі, Әлім Сайын, Жақайым Еспембет, Ырысты, Ділда сынды атақты ақын-шайырлардың шығармалары бүгінгі таңда баға жетпес мұра. Сол рухани құндылықтар негізінде жастарға тәрбие беру – ұрпақтың рухани және мәдени жетілуіне, саналы, білімді, парасатты, адамгершілік пен ізгілікті қасиеттерді бойына сіңірген тұлға болып қалыптасуына ықпалы зор деп есептейміз.

«Бұл өңірде жырау, жыршы, термешілердің қатары тіптен қалың. Сыр бойында қазақ халқының ұлттық өнерінің барлық түрі кең түрде дамып, өріс жайған. Соның ішіде жыраулық дстүрді бұл өлкеде есейген баласынан еңкейген қариясына дейін меңгеріп, ата мұраға айналдырған», - деп жазады жергілікті әдебиетші ғалым Т.Еңсегенов [2: 13].

Сыр елінің сүлейлерінің ішінде шоқтығы биік Сыр бойындағы өзге ақындардан көш ілгері тұратын тұлға, оларға ұстаздық жасаған, өзіндік дәстүр қалыптастырған дүлдүл ақын, танымал шайыр – Нұртуған жырау. ІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүріп, қазақтың өзін ұлт ретінде тануына, ұлттық сезімінің қалыптасуына, жарқын болашаққа ұмтылуына қомақты үлес қосқан, өлеңдерінің дені жастарға арналған өсиет, нақыл ақиық ақын Нұртуған Кенжеғұлұлы өз дәуірінде ел қамын ойлап, өлеңдерінде білім алуға, көз ашық қазақ жастарын қалыптастыруға, барша қазаққа дос-дұшпанға «мен –қазақпын», деп мақтанышпен кеуде қағар азаматын тәрбиелеуді насихаттаған. Оның өлеңдері педагогикадағы тәрбиенің бар саласын қамтиды десек артық айтқандық болмайды.

Сыр бойындағы Аралға Сырдария өзенінің құяр тұсындағы Мырзас ауылында 1989 жылы дүниеге келген Нұртуған Кенжеғұлұлы арапша хат танып, діни кітаптарды екі жылда тамамдаған, еркін жазып үйренген алғыр шәкірт болған. Ол бала жастан шығыс әдебиетіне ерекше мән беріп, тарихи әңгімелер мен жыр-дастандарды жанын сала тыңдап, жаттап өскен. Алғашында той-томалақтың, мәжіліс-кеңестің көркіне айналған бала ақынға өнер жолында ұстаздық еткен сауатты да сері, шайырлықтың қыр-сырына қанық аталас ағайыны Сұлтан Рахметұлы болды.

Нұртуған ақын Абай шығармашылығымен танысады, оны пір, ұстаз тұтынады. Оның өлеңдерін қайта-қайта оқып, әрбір қарпа сөзінің философиялық терең мазмұнын аңғарып қиялына күш, жанына демеу тапты.

111

Сыр, Арал бойына Абай поэзиясын, қазақ әдебиетіне ол әкелген ұлы жаңалықты, жаңа лепті жан-жақты және тиянақты насихаттады.

...Әр кезең туғыза ма өз данасын, Білмеймін, кездейсоқ па, ол арасын?! Бағыңа Абай туған таланың бар, Өнерден, қазақ, қайтіп құр қаласың?- Мен де бір шайыры едім Сыр өңірдің Ширатқан шын арқауын өрнек-жырдың. Өлеңім қайта туып, бір жасарды-ау Гүліндей шешек атқан ой мен қырдың..., дей отырып, «Теңесем, Абай,

сені, асқар шыңға» деген өлеңінде: Теңеймін ұлы Абайды шалқар көлге, Қуанам Сәкен, Ілияс — шыққан өрге! Ізінде Сәбит, Ғабит, Мұхтар інім Келатыр қол ұстасып ол да бірге. Теңеймін ұлы Абайды кең далама. Майлиндей ақыны бар ел кем бола ма?! Ілімге қолын созды барша қазақ, Басқалар енді бізге тең бола ма? — дейді Бұл жыр жолдарынан Нұртуғанның Абайдан бастау алған, өз

заманындағы жаңашыл ақындар Сәкен, Ілияс, Сәбит, Ғабит, Мұхтар, Бейімбет шығармашылымен етене таныстығын байқаймыз [3: 21].

Дауылпаз ақынның нақыл-өсиет өлеңдері мен толғаулары, лирикалық және философиялық шығармалары, шежірелік және арнау, хат-өлеңдері — өте құнды шығармалар. Олардың әр саласының өзі бөлек зерттеуді қажет етеді десек артық айтқандық болмайды.

Нұртуған Кенжеғұлұлының өсиет өлеңдерінде адамгершілік тәрбиесі кең насихатталады. Адамдар арасындағы сыйластық, достармен адалдық қарым-қатынас жасау, ағайынды ардақтау, үлкенге – ізет, кішіге - құрмет көрсету сынды адамгершілік тәрбиесінің құрамдас бөліктері ақын шығармаларында қызыл әріппен жазылған.

«Адаспайды ақылды» деген өлеңінде кішіпейілділік, сыйластық жайлы қалдырған өсиеті байқалады. Үлкен-кішіні сыйлап, кісімен «майда, жылы сөйлесуді», сырттан даттаудың жөнсіз екендігін ескерте отырып, «таныған жөн айырып, досың менен қасыңды» деп, «азғырғанға алданбай» атар оқты жауға сақтау керектігін айтып, насихаттайды[4: 44].

Ақын өлеңінің әрбір шумағы тәлім-тәрбие мен тағылымға толы. Адамдардың арасында ауызбірлік, шынайы сыйластық орнаса ғана бірлік-береке болады» деген ұғым ақынның көптеген өлеңдерінде кездеседі.

Нұртуған жастарға арнап қай тақырыпта өсиет-өлең жазса да, есебін тауып: «Білім ал, соған талаптан. Онсыз күнің қараң. Бірақ ғылым, өнер қуу оңай емес. Оған үлкен төзімділік керек!» деп қайта-қайта ескертіп отырады. Мәселен, «Бірінші назымында» да соны байқаймыз [5: 143]..

...Білімсіз қайдан нәр алсын, Ақылы екі көзінде?

112

Білім де қонар, сөз де ұғар, Кілті оның төзімде! Баласына жазған бірінші «Назым-хатында» да: ...Оқу іздеп, қарағым, кеттің ұзап, Саулығыңды отырмыз хақтан сұрап. Шөл де болар жолыңда, жау да болар, Бір шыққан соң жүре бер қайтпай шыдап!.. Талабыңнан тәңірім жарылқасын, Дұшпаныңнан жолыңда көрме азап! Бір несібе боларлық тұтынарсың, Тек бір күнде ешкім де алмас санап...— деп шыдамдылыққа, кездескен кедергілерге мойымауға үгіттейді. Ақын «Жігітке жеті өнер де аз» деген халықтық қағиданы мықтап

ұстанған. Оның шығармаларында «адам деген саналы тіршілік иесінің жеке басы үшін де, халықтың, елдің мүддесі үшін де оның сантүрлі өнер иесі болуы қажет» деген идея көрініс беріп отырады. Өйткені, оның «оқу-білім, ғылым үйрен!» деген үндеуі тек сауатты болсаң, бір саладан ғылыми ғибрат алсаң болды» деген жалаң үгіт емес. Ол өз қазақ елінің жер бетіндегі алдыңғы қатарлы дамыған, жан-жақты озық мәдениетті елдер қатарына тезірек қосылғанын көздейді. Сондықтанда, жастарға:

...Өнер — дүние тетігі, Жіберер азды молайтып. Қызылауыз жас бала, Қояйын өнер байқатып! «Малым бар» деп мас болмай, Өнерді үйрен, түн қатып!— дейді [5: 78]. Сондай-ақ ол: «мұндай өнердің бастауы мен құпиясын басқа халықтан

іздеме. Ондай бастау өз халқыңда атамзаманнан бар, тек соның көзін аршы, ерінбей еңбектен!» дейді.

Нұртуған Кенжеғұлұлы өз айналасына талантты жастарды жинап, олардың арабша сауат ашуына көмектескен. Ол жазған шығармаларын Жаңаберген, Жәмет, Еңсепбай, Көпжасар, Бақыт, Кәрібоз сияқты жырауларға орындатып, ақыл-кеңес беріп отырған. Нұртуған өлең, жыр, терме, толғаулармен бірге, дастандар, қиссалар жазған. Шығармаларында үгіт-насихатпен қатар, батырлықты, батылдықты, қайсарлықты, отаншылдық пен ұлтжандылықты дәріптеген.Нұртуған ақын мұраларының басым бөлігі — батырлық жырлар, елдік пен еңбек жайлы, адамгершілік хақындағы дастандар. Ол білімінің аздығына көңілі толмаса да, ірі туындылар жазуға жас кезінен талпынды. Сөйтіп, жиырмадан сәл асқан кезінде «Мәулімнияз-Едіге» және «Орақ-Мамай» жырларын аяқтады.

Қорыта айтқанда Нұртуған жыраудың айтарымыз, ақынның өлеңдерінде адамгершілік тәрбиесі кең насихатталады. Адамдар арасындағы сыйластық, достармен адалдық қарым-қатынас жасау, ағайынды ардақтау, үлкенге – ізет, кішіге - құрмет көрсету сынды адамгершілік тәрбиесінің құрамдас бөліктері ақын шығармаларында қызыл әріппен жазылған.

113

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. - Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 17 қаңтар. - Қазақстан Республикасының Президентінің ресми сайты. - 18.01.2014

2. Еңсегенов Т. Сыр елінің өлең өрендері. - Қызылорда, 1999 ж. 3. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. - А., Жазушы, 1982. 4. Бердібаев Р. Жыршылық өнер. Алматы., 1958. 5. Бес ғасыр жырлайды. А., Жазушы, 1983, 1984, 1985.

БҰДАБАЙ ҚАБЫЛҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ҰЛТЖАНДЫЛЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ

Игенбаева Р.Т., Ниязбаева Г.К.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлкеттік университеті IRT_2208@mail.ru; gulzhauhar_75@mail.ru

Ұлтжандылық, патриотизм жайлы іргелі философиялық, тағылымды

идеяларды кезінде қазақ даласының ойшылдары Әбу-Насыр әл- Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Асан қайғы, Доспамбет жырау өздерінің шығармаларына арқау етті. Өз ұлтына деген жанашырлық сезімді, құрмет пен ықыласты қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев шығармаларында айшықты бейнеленген. Абай өз қызметін туған елі мен халқы алдындағы борышым деп түсінді. Олардың ұлтжандылық сезімі туған ел табиғатына, мәдениетіне, тіліне, озық дәстүрлері мен қасиетті ұлттық мінезіне деген сүйіспеншілігінен көрініс тапты. Ұлтжандылық қасиетті қалыптастыруға әсер ететін факторлар – ұлттық сезім, ұлттық мақтаныш, ұлттық сана, игі дәстүрлер, ұлттық парыз, бірлік және міндет. Ұлттық сезім дегенде әрбір азаматтың өзінің ұлт өкілдігін мойындай отырып, ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білу сезімін айтамыз.

Ұлтжанды деген ұғымның төркінінен адами құндылықтарды бойына жиған, ары таза, иман жүзді, елі мен жерін сүйетінін атқаратын ісімен дәлелдеген жастарды көргіміз келеді.Ұлттық тәрбие дегеніміз сана-сезім мен сенім қалыптастыру десек, бүгінгі жас ұрпақты бізге мирас боп жеткен ата-бабамыздың мол мұрасымен, яғни ұлттық құндылықтарымен сусындату.

Тәуелсіздік алған алғашқы күндерден-ақ патриотизм, елжандылық, ұлтжандылық ұғымдары, оларды жастар тәрбиесінде қолдану күн тәртібінен түспей келе жатқан өзекті мәселе болып келеді. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің идеялық негізі мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатыр» деп атап өтті [1: 11]. Қазіргі кезде

114

жаһандану және ұлттық дамудың әсерлігі мен ынтымақтастықты, ұлттық қасиетімізді қастерлеу барысында адамның адамгершілік қасиеттерін сапаландырып, ар-намысын шыңдау, әсіресе, адамның бойында құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты қалыптастыру міндеті тұр. Себебі, ХХІ ғасырдың басында адамзаттың алдында бейбітшілікті сақтау, әрбір елде тыныштықты орнықтыру, нығайту, ғылым мен экономиканы дамыту, азаматтарды әлеуметтік қорғау, саяси жедел жаңару, жаңа технологияларды өмірге ендіру салаларында ынтымақтастықты арттыру сияқты үлкен міндеттер тұр. Осы мәселелерді шешуге жасөспірімдердің лайықты үлестерін қосу үшін адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға жастардың бейім-қабілеттерін дамытуға өзін-өзі қатыстыруды, жағдай туғызу қажет. Отанын сүйген, елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасқан Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс сынды батырлардың, Шалкиіз, Ақтамберді, Сыпыра, Қазбек, Әйтеке сынды ақын-жыраулардың, билердің татулыққа, елін сүюге шақырған өлең жырларының, шешендік сөздерінің жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық сезімнің қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, дәстүр, әдет-ғұрып, ұлттық құндылықтар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, бауырмалдық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.

Патриоттық сезім, ұлтжандылық - ананың сүтімен бірге өзінен-өзі келмейтін, адамның бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады. Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек.

Қазақтар ежелден басқа халықтай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қасық қаны қалғанша қорғаған. Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ежелден қалыптасқан. Баланы талбесіктен бастап Отанын, елін, жерін, ұлтын сүюге тәрбиелеген. Кез келген адам тарихымызды, ел бастаған хан-сұлтандарымыз бен қол бастаған батыр-бектерімізді, сөз бастаған ақын-жырауларымыз бен данышпан шешендерімізді жақсы білуі тиіс.

Қазақ халқы қашанда елін, жерін,оның қасиеті салт-дәстүрін, ұлттық болмысын тілдің майын тамызып, сөзден түйін түйген тарлан жүйріктерге бай болған. Ұлтының жоғын жоқтаған қазақтың кең сахарасының тұс-тұсынан бой көрсетіп, халқының қамын жырларына арқау қылып, кейінгі ұрпақтарға мирас еткен. Кең байтақ қазақ жерінің осындай теңдесі жоқ талант иелерін дүниеге келтірген бір өңір – Сыр бойы екендігі белгілі. Аты аңызға айналған Қорқыт бабадан бастау алатын дәстүрлі киелі жыр өнерінің қайталанбас тұлғалары Балқы базар, Шораяқтың Омары, Кете Жүсіп, Мұзарап, Жиенбай, Рүстембек, Тасберген, Көшеней сынды дүлдүл жыраулар осы Сырдың топырағында дүниеге келген. Бұл өңірден түлеп ұшқан жырау, жыршы, шайырлардың,

115

ақындардың санында шек жоқ. VIII-ІХ ғасырларда ғұмыр кешкен ұлы Қорқыт бабалардан бастау алған Сыр бойының ақын-жыраулары өзіндік дәстүрімен ерекшеленді. Оларды халық айрықша құрметтеп, төрінен орын беріп, дүр, шайыр, Сыр сүлейлері деп атады. Олардың есімдері ел аузында жатталды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап атағы Сыр бойына ғана емес, Жетісу, Арқаға, көрші ел Ташкент, Бұхара, Хорезмге дейін танымал болған сыр сүлейлерінің бірі - Бұдабай ақын. Бұдабай Қабылұлыныңк ақындық мұрасын қазақтың шоқтығы биік ағартушылараның бірі Ахмет Байтұрсынұлы зерттеді. Ол 1925 жылы Мәскеуде Кеңес Одағы елдерінің кіндік баспасынан халқымыздың төрт жүз жылын қамтыған «Жиырма үш жоқтау» жинағын шығарғанда, осы жинаққа енген Қазыбек би, Абылай хан сияқты қазақтың әйгілі ұлдарын жоқтаған сол жиырма үш таңдаулы әдеби туындының бірі Бұдабайдың «Әйекені жоқтауы» еді. А.Байтұрсыновтың 1926 жылы Мәскеуде басылып шыққан және бір құнды ғылыми еңбегі – «Әдебиет танытқыш» кітабы болды. Онда «қазақ әдебиетінің түр-тұлғасын, көркемдік әдістерін саралап, талдаған кезде мысалға келтірген талай туынды – «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын» дастандарынан үзінділер, Асан қайғы, Абай, Наурызбай би, Нысанбай жырау, Орынбай, Алтыбас Ақмолда, Ыбырай Алтынсарин, Шортанбай, Байтоқ, Мұрат, Жарылғап, Әбу-бәкір, Досжан, Шернияз, Мағжан, т.б. біраз ақындар өлеңдерінің қатарында Бұдабай шығармалары да бар еді» [2: 32]. Дегенмен ХХ ғасырдың елуінші жылдарының аяғына дейін қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілер еңбектерінде Бұдабай Қабылұлының еңбектері зерттелмеді. Қазақ энциклопедияларынан Бұдабай Қабылұлы туралы деректің жоқтығы осы сөзіміздің айғағы.

Дегенмен, Бұдабай шығармаларының кең тарай қоймауының ең үлкен себебі – ауызша да, жазбаша да жазып шығарған оның мол мұрасының сақталып қалғаны шамалы ғана болғандығында еді. Бүгінгі біз білетін шығармалары оның ел аузынан жиналған еңбектері. Ақынның шығармашылығына қызығушылық танытқан зертеушілер оның замандастары, шәкірттері, ауылдастарына жазып алып, сақтаған. Кейбірін Ұлттық ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтына, ғылыми кітапханасына өткізген.. «Әйекені жоқтау», басқа да өлеңдері және ақынның өміріне қатысты тартымды әңгімелер 1980–1990 жылдары «Бес ғасыр жырлайды», «Боздағым», «Айтыс», «Ел аузынан», «Әй, заман-ай, заман-ай», 2004 жылы «Жеті ғасыр жырлайды» жинақтарына енгізілді [3: 5].

Бұдабай ақын 1842 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Шиелі ауданына қарасты Домалақ Тоғай деген жерде кедей шаруа отбасында туып өскен. Бұл қазіргі «Қарғалы» ауылының маңы. Зираты сол төңіректегі «Әулие тораңғыл» деген жерде.

Шайыр есімі жоқтау жырларымен әйгілі болған. Осыған орай Бұдабайдың ең танымал шығармасы «Әйекені жоқтау» туындысына тоқталып өтейік. Әдебиет тарихын зерттеушілер Бұдабай Қабылұлының Әйтеке болысты жоқтауын Үмбетей Тілеуұлының Бөгенбай батырды, Алаша Байтоқтың Жәңгір ханды, Орынбай ақынның Шоқанды, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің Мұса

116

Шормановты жоқтаған жырларына, сондай-ақ Ыбырай Алтынсарин мен Сүйінбай Аронұлы өмірден озғанда айтылған жоқтауларға теңестіреді.

Бұдабай Қабылұлы әдебиет тарихында шұрайлы айтыс, арнау, толғау өлеңдерімен өзіндік мәнері ұлтын сүйген ұлтжанды ақын ретінде орын алады. «Бұдабайға Сыр мен Қырдың көптеген ақындары еліктеген. Ел билегендерге ақыл айтқанда Бұдабай ел қамын, еңбекші қамын көбірек жеген. Соның бір мысалы мына өлеңі:

Сәлем де өрде жатқан шонжарларға, Елге би, жұртқа қорған болғандарға. Болыпты басың аяқ, аяғың бас, Заманға бұл күндегі болжам бар ма? Мал жақсы болыстан да, биліктен де, Әр істі ақша бұзар киліккенде. Азғанын заманыңның білмейсің бе? Жабы озды жалы сұйық жүйріктен де. Ақын шығармашылығының бір қыры – оның арнау өлеңдері [4: 165].

Кейіпкеріне қошемет көрсетіп, көтере сөйлеу, қадір-қасиетін бағалау арнауға тән. Сонымен қатар, реті келгенде қасқая қарап билеушілерге мін айту, тоқтам айту, кеңес беру арнауда кездеседі. Бұдабайдың арнау өлеңдері де тұрмыс-тіршіліктен туындаған өмірлік ой-тұжырымдар. Бұдабай ақынға тән өр мінезбен әлдебір жағымсыз қылықты бетке айтып тастаудан тайынбағаны өлеңдерінен көрінеді. Тіпті өзін де астарлы әжуа, ащы мысқылмен түйреп алады. Өзінің қу кедейшілік күйін де жырына қосады. Бұдабай Қабылұлының өлеңдерінің көпшілігі ел бірлігі мен адамдар татулығын жырлауға, араздасқандарды бітімге шақыруға арналған. Патша заманында әділеттен тайған кейбір ел басшылары – болыстарды сынай отырып, оларға бұрынғы хандық дәуірде әділдігімен аты қалған билер, датқалар істерін, ата-баба жолын үлгі етеді, сөйтіп оларды дұрыс жолға салмақ болады.

Бірлік, татулық, адамгершілік қасиеттер сүлейдің толғау-терме, ақыл-нақыл сөздерінің қызыл арқауы. Жамандықтан жирендіріп, жақсылыққа ұмтылдырады, мейірімділікке, сүйіспеншілікке баулиды. Ақын дүниетанымы халқымыздың ежелгі даналық үлгілерімен қабыса байланысып жатыр. Бұдабай өлеңінің өзегі – өз құлқынының құлдығынан құтылған адам ғана елге иелік жасай алады дейтін ежелгі даналық.

Тамыры аса терең рухани танымнан тарайтын Сыр шайырларының жүйрігі, сүлейлердің сүйрігі Бұдабай ақын шығармашылығындағы елдік сана, ел бірлігі мәселесі бүгін де таусылмайтын, сарқылмайтын қашанда өзекті тақырып. Бұдабай тәлімі – елдік ұстанымды ту ету, ұлы дала төсінде дәстүрі бұзылмаған, іргесі берік ел болып қала беру.

Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті, өз халқына деген шексіз сүйіспеншілігі, адам өз халқымен қан жағынан да және шыққан тегі, аумағы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы, психологиялық және этностық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері жағынан да, әбден айқын әрі дербес басқа қасиеттері және ерекшеліктерімен де байланысты. Ел болу үшін ұлттық рух, ұлттық қасиет

117

және ұлтқа деген сенім болуы керек. Осы орайда Бұдабай Қабылұлының шығармашылығын зерттеу арқылы өз елінің өткен тарихын, құндылықтарын бағалай білетін, ұлтжанды, шынайы патриот жастарды тәрбиелеуге мол мүмкіндік бар.

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ // Егемен Қазақстан, 2014 жыл 17 қаңтар. 2. Еңсегенұлы Т. Сыр бойы ақын-жыраулары. Әдеби зерттеу. А.,

Атамұра, 2000. 3. Сыр өңірі тарихы. - Алматы «Атамұра» 1998 жыл. 4. Бес ғасыр жырлайды, 1, 2-томдар, -Алматы: «Жазушы», 1989 ж.

АҚПАРАТТЫҚ КОММУНИКАТИВТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП, ХИМИЯ МЕН БИОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ

Исабекова Күләш Құрманқызы

Ақмола облысы, Зеренді ауданы, № 1 Зеренді орта мектебі

Мен естігенімді ұмытпаймын Көргенімді есіме сақтаймын

Өзім жасағанымды түсінемін. Конфуций

Оқушылардың шығармашылығын, коммуникативтік әрекеттерге қабілетті

болуды және сараптамалық – зерттеу қызметі дағдыларын дамыту үшін ақпараттық – коммуникациялық технологиялардың химия мен биологияны оқытуда қолданудың тиімді жолдарын меңгеру.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттың және жалпы адамзаттың құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім берудің ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді.

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және оның негізгі ұғымдары.

Қоғамды ақпараттандыру - экономиканың, ғылымның, мәдениеттің негізгі шарттарының бірі. Білім беруде жаңа әдістерді енгізудің бір бағыты-оны ақпараттандыру,яғни берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс,яғни еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа компьютерлік ақпараттандыру

118

технологияларына алмастыру,оларды сүйемелдеу және дамыту,нақты жүзеге асыру шаралары және оны қолдануына жол ашу.

Ақпараттық технология - қазіргі компьютерлік техника негізінде ақпаратты жинақтау,өндеу және тасымалдау істерін қамтамасыз ететін техникалық құралдар жиыны.

Коммуникация - ақпараттық тасымалдап жеткізу әдістер мен механизмдерін және оларды жазып жинақтап жеткізу құралдарын қамтитын жалпы ұғым.

Химия мен биологияны оқытудағы негізгі мақсат – жаратылыстану- математикалық циклының пәндерін коммуникативті қалыптастыру және дамыту, оны еркін игеру.

Химия мен биологияны интеративтік тәсіл, ойындар, жұптық, топтық сонымен бірге ақпараттық технология, интернет, компьютер қолданылуда. Оқытудың ақпараттық технологиясы – бұл ақпаратпен жұмыс жасау үшін арнайы тәсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық және техникалық құралдар (кино,аудио және видеоқұралдар, компьютерлер, телекоммуникациялық желілер)

Интеративті құралдарды қолдану арқылы оқушы білім кеңістігіне еркін бойлай алады. Құралдарды қолдану мұғалімнің жеке-тәжірибесіне, шығармашылық ізденісіне байланысты. Интерактивті құралдар оқыту формасын ұйымдастыруды түрлендіруге, дәстүрлі оқыту әдістеріне жаңа элементтер енгізуге мүмкіншіліктер жасайды. Бұл оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады.

АҚТ арқылы оқушы үйренеді: - мәтінмен жұмыс істеу -графикалық объектілер мен ақпарат қорын құру -электрондық кестемен жұмыс істеу -тестпен жұмыс істеу -интернет арқылы ақпарат іздестіру -сөзжұмбақтар шешу 1. Жер бетінде жатқан арқан Ұстауға оны бәрі де қорыққан (жылан) 2. Белестен шапқан бесті ат Бүкір келген желісті ат. Бейғам елді іздейді Малдан күдер үзбейді (қасқыр) 3. Бір аң бар қайраты көп, болған күшті

Қазіргі заман сабағы

Ақпараттық коммуникативты технологиялары

Инновациялық технологиялар

Білікті көзқарас

119

Басынан өткізеді әрбір істі (арыстан) 4. Білсесің мекен даласын Бірден тауып аларсың Салып алып дорбаға Жүреді ылғаи баласын (кенгуру) 5. Үстінен тоны түспеген Сонда да араз қыспенен (қоян) 6. Санай алмай шаршадым, Найзасы бар қанша мың. Батыр емес бірақ та, Қашып жүрер жыраққа (кірпі) 7. Өзі ширақ, өзі қу, жүрген жері айқай - шу. (түлкі) 8. Ай астында ақ мамық, жатыр суды жастанып.(аққу) 9. Бітімі тұрқы -аумаған жылқы, (зебра)

Педагогикалық үдерісінің кезеңдері АҚТ қолдынылатын түрлері

Жаңа тақырыпты оқытуда Суретсипат қолдану, қосымша материал көрсету. Виртуалды зертханада жұмыс істеу. Сарамандық жұмыстарды орындау

Үй жұмысын орындау және тексеру Тест, сәйкестік тапсырмалар, химиялық және биологиялық диктанттар, семантикалық карталар, венн диаграмма орындау, синквейн құру,

Өзіндік жұмыстар Компьютер арқылы жеке тапсырма орындау. Есеп шығару практикумдары. Компьютерлік тренажермен жұмыс істеу

Тақырыптық бақылау жұмыстары Компьютерлік "Мy test" арқылы тест білімді тексеру

Сыныптан тыс жұмыстар Виртуалдық экскурсиялар (химиялық заводттарға, өсімдік, жануар, адам ағзасына) Интернет арқылы олимпиадаларға қатысу

Шығармашылық жұмыстар Жеке сайт ашу оны үнемі жаңартып отыру, ғылыми жобалармен айналысу

120

Сабаққа дайындалу кезінде мұғалімге үлкен мүмкіншіліктер береді: -сабақты жүйелеу және қажет болса бірнеше тақырыпты топтастырып

оқушыға сабақтың жоспарын көрсету -берілген материалды жүйелеу -негізгі материалды қосымша ақпараттпен толықтыру -жаңа материалды беруде оқушылардың жас ерекшелігіне және жеке

оқушылардың қабылдауына қарай дайындалу -уақытты үнемді және тиімді пайдалану -сабақтың негізгі мәселесіне тоқталып қайта қарастыруға -оқу материалдарының қорын көбейту Оқу процесінде оқытудың ақпараттық – коммуникациялық

технологияларын тиімді пайдалану және қолдану айтарлықтай оң тәжірибе беріп отыр. Атап айтсақ,оқушылардың өз бетімен ізденісі,пәнге деген қызығушылығын арттырып, шығармашылығын дамытуға, оқу қызметінің мәдениеті қалыптастыруға, дербес жұмыстарын ұйымдастыруға өте маңызды.Сонымен, интеративтік тақта сабаққа қатысушылардың барлығының ойын бір ортаға жинақтап, қажет ақпаратты өңдеу арқылы жалпыланған ақпараттық біліктілікті қалыптастыратын тиімді құрал болып табылады алдын ала дайындалған оқу материалдар-презентациялар, мәтіндік, графикалық ақпараттық объектілер-сабақтың жақсы өтуін және барлық ақпарат түрлерін қолдануды қамтамасыз етеді.

Біз бейбіт елде, мемлекеттік білімді жетілдіруге аса мән берген елде тұрамыз. Жалпы білім берудің мақсаты –терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытуға адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, яғни жеке тұлғаны қалыптастыруға негізделген, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп жататын бүгінгі заманға лайықты тұлғаны қалыптастыру. Бәсекеге қабілетті болу тікелей білімге байланысты. Біз жаңа технологияға, жаңа өркениетті дамуға байланысты басқа өркенді елдердің көптен бері пайдаланып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар құралдардың қолданып отырмыз. Бұл-біздің Қазақстанның алға қарай жылжуының нышаны болып табылады. Ғылыми білім беруде интеративті тақтаның мүмкіндігі мол. Интерактивті құралдарды қолдану арқылы оқушы білім кеңістігіне еркін бойлай алады. Оқу процесінде, оның ішінде практикалық сабақтарда ақпараттық коммуникациялық технологиялар құралдарды қолдану мұғалімнің жеке-тәжірибесіне, шығармашылық ізденісіне байланысты. Интерактивті құралдар оқыту формасын ұйымдастыруды түрлендіруге, дәстүрлі оқыту әдістеріне жаңа элементтер енгізуге мүмкіншіліктер жасайды. Бұл оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Қорытындылай келе интерактивті құралдарды орынды қолдану оқыту сапасын жетілдіруге көмектеседі.

121

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІГІНЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ҚАБІЛЕТІ

Искакова Г.Б. Көкшетау қаласы, ММ «№1 орта мектебі»

gulnar.75.09@mail.ru

Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу қабілетін арттыру үшін, олардың оқу әрекетінің әрбір тәсілін (міндет қою, тәсілдерді қолдану, өзін-өзі бақылау) жеке-жеке бағалап, ескертулер жасап отыру орынды. Осы мақсатта оқушылардан: «Алдыңда қандай міндет тұр?», «Өзіңді-өзің қалай бақылайсың?» деген сұрақтарға жауап беруді талап ету керек. Өзіндік жұмысты ұйымдастырғанда, мұғалім оқушылардың дара ерекшеліктерін ескеріп, соған қарай беретін тапсырмаларды өзгертіп, түрлендіріп отырғаны жөн және орындалған жұмыстың жалпы қорытындысына ғана баға қоймай, сонымен қатар оқушы оны қалай жоспарлады, қандай тәсілдер қолданып орындады, өзі қалай тексеріп отырды,- осының бәрін ескеріп, бағалаған жөн. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының сапасын арттыру мақсатын іске асыру үшін, мұғалім жоғарыда баяндалған оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін біліп, соған сәйкес өзінің әдістемелік шеберлігін жетілдіріп отыруы қажет. Осы тұрғыдан алғанда, оқушылардың әрекетін ұйымдастыру үшін, мұғалім мынадай үш жағдайды ескергені жөн:

1) оқушылардың өзіндік жұмысының мазмұнын анықтау (берілетін білім және оны оқыту міндеттері).

2) өзіндік жұмысты ұйымдастырудың жоспарын жасау, қолданатын амал-тәсілдерді белгілеу.

3) оқушыларға жұмысты ойдағыдай аяқтауға дұрыс бағыт беріп, көмектесу (жұмыстың жүйелі барысына басшылық ету, тиісті түзетулер жасап отыру).

Оқушылардың өзіндік жұмыс қабілетін арттыруда жеке оқушымен жүргізілетін жұмыстардың да маңызы зор. Осы мақсатта мұғалім оқушыға «Маған ұнаған кітап», «Көңілді өткен каникул» т.б. тақырыптар мен суреттер бойынша әңгіме өткізу үшін үйге тапсырма береді. Әңгімеге қысқаша жоспар жасаудың үлгісін көрсетеді.Оқушылар қалаған тақырыбын таңдап алады. Мұндай жұмыстар арқылы мұғалім оқушыны шығармашылық ізденуге баулып, ой белсенділігін арттырады. [1:72]

Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарының ең күрделі түрі- шығарма жазу. Ол – оқушылар үшін ғана емес, мұғалім үшін де күрделі жұмыс. Өйткені жұмыстың жемісті болуы мұғалімнің шеберлігіне, шығарма жазу процесіне оқушыларды қызықтырып, оны жазудың тиімді тәсілдерін үйретуіне байланысты. Оқушыларды шығарма жазуға бірте-бірте машықтандыру, үйрету, төселдіру- ұзақ процесс. Профессор Т.С.Сабыров өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі жолдары мен шарттарын былай деп көрсеткен: «Оқушылардың өздігінен білім алуға деген қажеттері мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, мұндай қасиеттер мектепте мұғалім мен оқушылардың сабақ

122

пен сабақтан тыс жұмыстарда бірлесе отырып, оқутаным әрекетін ұйымдастыру үрдісінде қалыптасады». [2: 3]

Өзіндік жұмысқа бейімдеу - оқушыны өзін-өзі дамытатын белсенді тұлға ретінде өзін тануға,өзіндік дамуға, өзін бақылап бағалауға қабілетті,мұғаліммен тең диалогтық қарым -қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор.

Өзіндік жұмыстың түпкі мақсаты оқушының оқу-танымдық тапсырмаларды өз бетінше орындауы арқылы өзінің оқу процесін жетілдіруі.Біз анықтаған жүйенің өзіндік жұмыс блогына: өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалау компоненттері жатады.

Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік жұмысқа бейімдеуді жүзеге асыратын әрекет қимылдарды оқушының өзінің таңдап алуы, оларды алдын-ала жоспарлауы жатады. Өзіндік әрекет білім беру процесінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс, оның мақсатын айқындаудағы мұғалімнің миссиясы оқушының оқыту процесіндегі өзінің ролін мойындауына қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету.

Айталық, өзіндік бақылау әрекеттері жүйесі десек, өзіндік әрекет оның бір бөлігі ретінде бірнеше қимылдардан тұрады: өзіндік білім алуды жоспарлау, алған білімін жүйелеу, қорытындылау және түзетіп отыру, білімін реттеу, түзету, өзінің танымдық әрекетін біліміне сай жоспарлау жатады. Аталған компоненттер өзара тығыз байланысты біртұтас жүйені құрайды.

Өзіндік бағалау толыққанды процесс ретінде белгілі бір мақсатта оқушының өзіндік басқаруы және өзіндік әрекеті аясында іске асады.

Оқушылардың әртүрлі деңгейдегі өзіндік жұмыстарды орындауы олардың танымдық қабілеттерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Атап айтсақ, танып білу қабілеттерінің дамуына, өзіндік ойлауға талпынуға, жаңа жағдайда дұрыс бағыт- бағдар жасай алуға өз ойын еркін дәлелді жеткізуге, ақпаратты сыни бағалауға, жаңа дерек көздерін дәйектілікпен талдауға, өз Отанының саналы азаматы болып өсуіне көмектеседі. [2: 4]

Жалпы қорыта айтқанда өзіндік жұмыстың мақсаты - оқушылардың танымдық міндеттерін қалыптастыру, шығармашылық қабілеттері мен қызығуын жетілдіру, білімге құштарлығын ояту. Мұғалім сабақта әдіс- тәсілдерді пайдалана отырып, балалардың ұсыныс пікірлерін еркін айтқызып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызып отыруы қажет.

Әдіс-тәсілдер арқылы өткізген әрбір сабақ окушылардың ойлауына және қиялына негізделіп келеді, баланың тереңде жатқан ойын дамытып, оларды сөйлетуге үйретеді. Түрлі әдістемелік тәсілдер пайдалану арқылы қабілетті әртүрлі балалардың ортасынан қабілеті жоғары баланы іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан- жақты тануды ойлап, оқушылардың шығармашылық деңгейін бақылап отыру әрбір мұғалімнің негізгі міндеті.

Выготский: «Әр баланың өзінің деңгейі болатындай әр балаға берілетін тапсырманың көлемі оның деңгейіне лайықтап беріледі. Әр баланы өзінің даму зонасында жетілдіру керек»- деген екен.

123

Негізгі мақсатымыз баланың жеке қасиеттерін ашу арқылы тәрбиелей отырып, танымдық қабілетін қалыптастыру және ой- өрісін дамыту арқылы олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда өзіндік жұмыс түрлерінің маңызын ашу.

Өзгеріске, жаңалыққа толы бүгінгі заман: мұғалімге сегіз қырлы бір сырлы ерен қасиет иесі болуды міндеттейді.Ұстаз алдында отырған бірі шапшаң, бірі баяу, енді біреулері төмен қабылдайтын зейіні, қабілеті, қабылдауы, есте сақтауы әрқилы шәкірттердің жүрегіне жол тауып олардың шығармашылық қабілетін дамыту күрделі құрылым екені даусыз.

Көрнекті педагог В.А.Сухомлинский: "Сабақ жасөспірімдердің интеллек-туалды өмірінде құр ғана сабақ болып қоймас үшін, ол қызықты болуы керек. Осыған қол жеткізгенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесімен сақтаушысына, кітап – мәдениеттің баға жетпес қазынасына айналады"- деп айтқан екен.

Олай болса, қызықты сабақтар- мұғалімнің ашқан жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі, көтерілген белесі, абырой атағы, мақсат-мұраты. Ұстаз көкейінде шәкірттерді өзіне баулып алу үшін «Не істей аламын», «Не істеу керек»- деген сұрақ сауалнама әрекетке, әрекет нәтижелер жобасына , ал нәтижелер жобасы - практикаға енгізуге жетелейді. Ал практиканың ақиқат өлшемі- білім сапасы болмақ. Сондықтан да өзіндік жұмыс білікті маман дайындаудың негізгі бір тиімді жолы болып табылады. Дидактикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған өзіндік жұмыс білімді тереңдетуге, толықтыруға, дағды мен іскерлікті қалыптастыруға, танымдық әрекетке қызығуды туғызуға, таным үрдісінің әдіс- тәсілдерін игеруге, танымдық қабілетінің дамуына, адамның дербес жұмыс істеу мәдениетін көтеру шығармашылық пен жұмыс істеуге және ғылыми жұмыстармен айналысуға мүмкіндік жасайды.

Шәкірттерге әсер ету жолдары түрліше. Тәжірибелі мұғалім ізденісті әр баланың жан- дүниесіне үңілуден бастайды.Әрбір шәкірттің жан дүниесінің есігін ашатын кілтін қолға түсіру- сезімталдық- көрегендік- сергектік-білімпаздық- ізденімпаздық- шығармашылық қабілетін байқап, оқытып жүрген шәкірттерінің өзіндік ерекшеліктерін жете зерттеп, біліп алған соң, әдіс-тәсілдерді солардың қабылдау деңгейіне қарай іріктеп талдап қолданады. Тиімді, пайдалыларын жетілдіре түседі.

Математика сабағында оқушыларды өзіндік жұмысқа үйрету 1- сыныптан басталады. Оқушыларды өздігінен жұмыс істеуге дағдыландыру үшін, ең алдымен, олардың математикаға қызығушылығын арттырып, ойлау дағдыларына үйреткен жөн. Оқушылардың ой- өрісін дамыту үшін әр тақырып мазмұнына сай математикалық диктанттар жаздыру, сурет бойынша есептің шартын таптыру сияқты әдістер қолданылады. Оқулықтағы берілген дайын есепке қоса өз бетімен есеп құрастыра әрі шығара білуге үйретіледі. Өздігінен жұмыс істей білуге үйренген оқушы күнделікті оқып жүрген материалдарын ешкімнің көмегінсіз орындай алады. Өзіндік жұмыстың өте күрделі түрінің бірі-зерттеу, іздену жұмыстары.

Оқушылардың өздігінен жүргізетін зерттеу- іздену жұмыстарын ұйымдастырудың жалпы жобасы былай болуы мүмкін:

124

1) зерттелетін мәселенің гипотезасын құру. 2) жоспар жасау. 3) эксперимент, тәжірибе жүргізу. 4) қорытындылар, тұжырымдар жасау. Мұндай жұмыстардың ойдағыдай

іске асырылуы, төмендегі талаптардың орындалуына байланысты: а) Бақылау мен зерттеуге алынған құбылыс жеке дара болу керек. ә) Зерттейтін құбылыстар мен процестер жайында жасалатын гипотеза

мейлінше қарапайым, оқушылардың жас ерекшелігі мен бұрын алған біліміне тікелей сүйенетіндей болғаны жөн.

б) Әрбір жүргізілетін зерттеу жұмысы нақтылы бір мақсатқа жетуді көздейтін болсын. Өзіндік жұмыстар оқушының дүниетанымына, ізденімдік қабілетінің дамуына, тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен қатар, өздігінен ой қорытып, шешім шығаруға, дұрыс сөйлеп, сауатты жазуға, тіл байлығын арттыруға жәрдемдеседі.

Өзіндік жұмыстың тиімділігі неде? 1.Оқушының жеке қабілеттілігі айқындалады. 2.Іштей бір-бірінен қалмауға ұмтылады. 3.Кез елген қиыншылыққа төзуге икемденеді. 4.Оқушы мен мұғалім арасында ізгілікті қарым- қатынас орнатылады. 5.Оқушы ойын ашық айта алуға, пікір айтуға, алмасуға үйренеді. 6.Бала мәселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланады. 7. Оқушылардың шығармашылық белсенділігі артады. 8.Әр бала шамасына қарай бағаланады. Өзіндік жұмыстар арқылы өз

бетімен дами алатын, қиындықтарға төзе білетін, белсенді, білімді, танымдылық құзіреттіліктері қалыптасқан жеке тұлға тәрбиеленеді.

Пайдаланған әдебиеттер: 1. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Т.Сабиров.

Алматы, Мектеп, 1978 ж. 2. «Бастауыш сынып» журналы №12, 2013 ж. 3,4 бет.

СТУДЕНТ - ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ СУБЪЕКТІСІ

Искакова Г.Ж., Тлегенова А.Т. Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

G.Ristina@mail.ru

Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-ден 25-ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас кезеңдерінің қатарында бастапқы буын болып табылады».[1:255]

Студенттің проблемасын ерекше әлеуметтік-психологиялық және жас

125

ерекшелік категориялар ретінде қою еңбегі Б.Г. Ананьевтің, Б.Г. Ананьевтің өзінің, Н.В. Кузьминаның, Ю.Н. Кулюткинның, А.А. Реанның, Е.И.Степанованың зерттеулерінде, сондай-ақ П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев, В.А. Сластенин, В.А. Якунин және т.б. еңбектерінде осы проблема бойынша бақылаулардың үлкен эмпирикалық материалдары жинақталған, эксперименттер мен теоретикалық жалпылаудың нәтижелері келтіріледі. Осы көптеген зерттеулердің мәліметтері студентті әлеуметтік-психологиялық және психологиялық-педагогикалық позициялы оқу іс-әрекетінің ерекше субъекті ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.

Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекшеқауымдастығы. Бұл әлеуметтік-кәсіби категория ХІ–ХІІ ғғ. алғашқы университеттер пайда болғаннан бері тарихы құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасқандығымен сипатталады, бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының, студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады. Соңғысы мамандық қоятын талаптар мен кәсіби іс-әрекеттерін білуді қамтиды. Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше, студенттердің мамандық жайлы елестету деңгейі (біркелкіжәне біркелкі емес) оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі: студент мамандық жайлы неғұрлым аз білсе, соғұрлым оның оқуға деген қатынасы жағымсыз болады. Сонымен бірге студенттердің көпшілігі оқуға жағымды қатынаста екені көрсетілген.

Әлеуметтік – психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен салыстырғанда, білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық мотивацияның жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Сонымен бірге студенттік шақ – әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретіндегі қатынастарының негізінде жатыр. Тұлғалық-іс-әрекеттік тұрғыдан студент белсенді, өз іс-әрекетін өз бетінше ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субъектісі ретінде қарастырылады. Оған танымдық және коммуникативтік белсенділіктің нақты кәсіби-бағдарланған міндеттерді орындауға деген ерекше бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық-контекстік болып табылады (А.А. Вербицкий).

Студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы адам дамуының осы кезеңінің қалыпты экономикалық тұрақтылықтың қалыптасуымен, ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құрумен байланысты болуы. Студенттік кез – адамның, жалпы тұлғаның қалыптасуының, сан алуан қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекордтарын орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету, адамның

126

болашақ «қайраткер», кәсіпқор ретінде қарқындыжәне белсенді әлеуметтену уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-әрекеті мен жоғары оқу орнындағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнынында, проблематикасында және тәсілдерінде есепке алады.

Б.Г. Ананьев мектебінің зерттеушілері алған мәліметтердің көрсетуінше, студенттік жас – бұл интеллектуалдық құрылымданудың күрделі шағы, ол өте даралық және әртүрлі. Осы жастағы адам интеллектісінің мнемологиялық «ұйытқысы» бір жағынан, үнемі «шыңдардың» немесе «оптимумдардың» кезектесуімен сипатталса [2: 346], келесі жағынан осы ұйытқыға кіретін функциялармен сипатталады. Бұл дегеніміз, оқу тапсырмалары үнемі бір мезгілде меңгеріліп отырған материалдың түсінілуіне, ұғынылуына және студенттің есінде қалуы мен құрылымдануына да, оның сақталуы мен мақсатты өзектілігіне бағытталған. Мәселені осылайша қою бірқатар оқу-әдістемелік зерттемелерде бейнелеуін тапты, мұнда проблемалық міндеттерді орындауда оқу ақпаратының студент жадында қалуының, түсінілуінің және бекіп қалуының ажырамастығы көрсетіледі. Студенттердің танымдық іс-әрекетін белсендендіру үнемі оқу ақпараттарының есте сақталуы және қайта жаңғыртылуымен қатар жүреді.

Студенттік шақтың көрнекілігі бола отырып, студент ең алдымен оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде болады, оның өзі, бұрын көрстелігендей, ең алдымен түрткілермен анықталады. Түрткілердің екі типі көбінесе оқу іс-әрекетін сипаттайды – жетістік түрткісі және танымдық түрткісі. Соңғысы өз тарапынан адамның ой іс-әрекетінің табиғатына сәйкестене отырып, оның оқу-танымдық іс-әрекетінің негізі болып келеді. Бұл іс-әрекет проблемалық ситуацияда пайда болады және студенттер мен оқытушылардың қатынастары мен өзара әрекеттесулері дұрыс болғанда дамиды. Оқытуда жетістік мотивациясы танымдық және кәсіби мотивацияға бағынады.

Жоғары оқу орнында оқыту барысында еңбек, кәсіби іс-әрекеттің негізі қалыптасады. «Оқытуда білімдерді, ептіліктерді, дағдыларды меңгеру енді оқу іс-әрекетінің пәні ретінде болмайды, ал кәсіби іс-әрекет құралы ретінде болады» [3:14]. Алайда сауалнама нәтижелері, техникалық жоғары оқу орны студенттерінің жартысында жоғары оқу орнын таңдаудағы мамандыққа қызығушылық мотивінің жоқ екенін көрсетеді. Студенттердің үштен бір бөлігінен көбі таңдауларының дұрыстығына сенімсіз немесе болашақ мамандықтарын ұнатпайды .

Студенттің оқу іс-әрекетінің субъекті ретіндегі елеулі көрсеткіші оның осы іс-әрекеттің барлық түрлері мен формаларын орындау ептілігі болады. Алайда, арнайы зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше, студенттердің көпшілігі дәрістерді тыңдауды және жазуды, әдебиеттерден конспектілеуді білмейді (көп жағдайда дәрістік материалдың тек 18-20% ғана жазылады). Мысалы, В.Т.Лисовскийдің мәліметтері бойынша, студенттердің тек 28,8% ғана аудитория алдына шығып сөйлей алады, пікір талас жүргізуді 18,6%, проблеманың аналитикалық бағасын беруді 16,3% ғана біледі. Нақты әлеуметтік зерттеу материалында көрсетілгендей: студенттердің тек 37,5% жақсы оқуға ұмтылады, 53,6% үнемі тырыса бермейді, ал 8% мүлдем жақсы

127

оқуға ұмтылмайды. Бірақ тіпті жақсы оқуға ұмтылғандардың өзінде 67,2% оқу үлгерімі жақсы емес. Соңғы он жылдықта осы іскерліктер мен жалпы оқуға деген қатынастардың сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі тұсында олардың толықтай қалыптаспауының жалпы бейнесі сақталып қалды.

Оқытушылар алдында студентті оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде қалыптастырудың психологиялық – педагогикалық міндеті тұр, бұл ең алдымен, оны өз іс-әрекетін жоспарлау, ұйымдастыру ептілігіне, толықтай оқу, қарым-қатынас жасау іскерлігіне үйретуді ұйғарады. Мәселені осылайша қою табысты оқуға қажетті оқу іс-әрекеттерін, оларды нақты оқу материалында орындау бағдарламасын анықтауды және оларды қалыптастыру бойынша жаттығуларды нақты ұйымдастыруды талап етеді. Бұл жерде осы әркеттерді үлгілі орындауды мұғалім студенттердің 1-курстағы оқуға бейімделу кезеңінің қиындығын есепке ала отырып, өзі көрсетуі керек. Студенттің жаңа құндылық бағдарларының, мотивтерінің және үрейлік сияқты даралық қасиеттерінің қалыптасуына оқытушының әсеріне баға жетпейді. Студентке, әлеуметтік кемелденген тұлға, ғылыми дүниетанымды тасымалдаушы ретіндегі қатынас, дүниетаным – бұл адамның тек дүниеге ғана емес, осы дүниедегі өзінің орнына деген көзқарастар жүйесі екенін есепке алуды ұйғарады. Басқаша сөзбен айтқанда, студенттің дүниетанымын қалыптастыру дегеніміз оның рефлексиясын дамытуды, өзін іс-әрекет субъекті ретінде, белгілі бір қоғамдық құндылықтарды тасушы, әлеуметтік пайдалы тұлға ретінде саналы түсінуін білдіреді. Өз кезегінде, бұл оқытушыны оқытудың диалогтығын күшейту жайлы, педагогикалық қарым-қатынасты арнайы ұйымдастыру жайлы, студенттер үшін өз көзқарастарын, мақсаттарын, өмірлік позицияларын сақтап қалуға оқу орнындағы оқу-тәрбиелеу процесінде жағдай жасау жайлы ойлануға міндеттейді.

Адамның үйретуге жарамдылық оның қандай да бір нақты білім беру жүйесінің жағдайында оқуға, білімдерді стихиялық немесе мақсатты игеруге дайындығының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Психологияда үйретуге жарамдылық түрлі позициялардан түсіндіріледі, бірақ осы түсінік мазмұнындағы жалпы нәрсе, бұл адамның өмірлік іс-әрекетінің түрлі жағдайларында көрінетін потенциалды қасиетері болып табылады. Үйретуге жарамдылық психофизиологиялық жағынан жүйке жүйесінің қызбалығы (динамикалылық) сияқты қасиетімен яғни уақыттық байланысты орнату жылдамдығымен байланысады (В.Д. Небылицын). Сөздің кең мағынасында ол «... «үлкендермен» бірігіп еңбектескен жұмыстағы жаңа білімдерді игеруге деген потенциалды мүмкіндік» ретінде (Б.В. Зейгарник), «жақын даму аймағы» ретінде (Л.С. Выготский) түсіндіріледі. «Арнайы» оқытылу түсінігі психиканың оны белгілі бір бағытта, белгілі бір білімдер, іскерліктер аясында жылдам дамытуға дайындалуы ретінде бөлінеді.

Осы проблемаларды зерттеушілердің алдыңғы қатарлыларының бірі З.И. Калмыкова үйретуге жарамдылық деп«...адамның интеллектуалдық қасиеттерінің жиынтығын (ансамблін) түсінеді. Басқа қажетті қасиеттердің (бастапқы білімдердің минимумы, оқуға деген жағымды қатынастар және т.б.) бар болуы мен тепе-теңдігі жағдайында, осы

128

жиынтықтан оқу іс-әрекетінің өнімділігі тәуелді» [4:17]. Берілген анықтамада үйретуге жарамдылық өнімділікпен байланыстырылады, оның астарында ең алдымен, жұмыс сапасы, қарқыны, оның уақыт бірлігіндегі көлемі, ұзақ уақыт бойы шаршау мен қажудың болмауы, еңбек нәтижесіне қанағаттану түсініледі. Оқу іс-әрекетінің өнімділігі осы параметрлермен игеріліп отырған білімдер мен әрекеттердің қалыптасып отырған жалпыланған тәсілдеріне қатысты сипатталуы мүмкін.

Үйретуге жарамдылық, алдыңғы оқыту нәтижесінің мәні болып табылатын, психикалық дамудың барлық сипаттамаларының жиынтығы ретінде «үйретілгендік» ұғыммен байланыстырылады (А.К. Маркова). Мұндай түсініктемеде үйретілгендік өзекті даму деңгейімен теңестірілсе, ал үйретуге жарамдылық – жақын дамуы аймағымен теңестіріледі. А.К. Маркованың келесі тұжырымы маңызды: үйретуге жарамдылық – бұл «оқушының жаңа білімдерді меңгеруге және оларды табудың жаңа тәсілдерін меңгеруге зеректігі, және де ақыл-ой дамуының жаңа деңгейлеріне өтуге дайындығы» [5: 60].

Үйренуші (оқушы, студент) дамудың белгілі бір жас кезеңін көрсете отырып, оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде білім беру жүйесінің әр сатысында оқу мотивациясының өзгешелігімен, қатынастар жүйесімен, оқу іс-әрекетінің ерекшеліктерімен сипатталады.

Қолданылатын әдебиеттер:

1. Кон И.С. Психология старшеклассника. М., 1980. 2. Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения. М. -

Воронеж, 1997. 3. Мухина В.С. Детская психология. М., 1985. 4. Фельдштейн Д.И. Возрастная психология. М., 1997. 5. Эльконин Д.Б. Психическое развитие в детском возрасте // Избр.

психологические труды. М., 1989. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ЖАҢА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН

ТИІМДІ ҚОЛДАНУ

Исламова Қарлығаш Темірханқызы Көкшетау қаласы, № 6 ОМ

Қазіргі заманның қоғамдық, әлеуметтік басты мәселелерінің бірі – өзге

ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілде сөйлей білуі. Оқу орындарында инновациялық технологиялар арқылы оқыту қазақ тілін үйренудің сапасы мен маңызын арттырады. Оқыту технологиясының басты мақсаттарының бірі - тұлғаны оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру. Әлемдік білім беру жүйесіне енудің басты басымдылықтарының бірі - білім беру мазмұнында жеке тұлғаға

129

бағытталған технологияны қолдану. Жеке тұлғаға бағытталған технология мақсаты: барынша баланың өздік тәжірибесін анықтау, жетелеу, пайдалану, баланың қабілетін дамыту, алдын -ала белгіленген қасиеттерді қалыптастыру емес, өзін-өзі тануға, анықтауға, жүзеге асыруға жағдай туғызу. Сонымен қатар, жаңа оқыту технологиясының қай түрі болса да, мұғалім мен оқушының пайдалануына икемдіболуы тиіс. [2.30 бет]

Қазақстан Республикасының "Тілдік дамытудың 2011 -2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының" негізгі талабы - білім сапасын арттыру болып табылады. Ал, білім сапасын көтеру - оқушыны жоғары деңгейге көтеруде оқыту технологияларын орынды қолдану. Қазіргі білім мен ғылымның, техника мен экономиканың, мәдениеттің дамыған заманында өзін-өзі сыйлаған халық, мемлекет, ең алдымен, тілінің тазалығына жете мән бергені жөн. Жаңа заманға басқан қадамымызбен бірге тілді дамытып, қолданыс аясын кеңітсек, тілдің мәртебесінің өскені. Сондықтан ғылым мен техника дәуірлеген ХХІ ғасырда өркениетті елдер күшіне, қосылар еліміздің қоржынындамемлекеттік тілдің алатын орны ерекше болары сөзсіз.

Қазіргі заман талабы – оқушылардың мемлекеттік тілді үйренуге деген қызығушылығын арттыру. Сондықтан да тілге деген қызығушылығы бар адамға тіл үйрету – үлкен ғанибет. Қазіргі таңда мемлекеттік тілді оқытуда жаңа технологияның кейбір элементтерін сабақта тиімді қолданып, жаңаша оқытудың дұрыс жолдарын іздестру, жүйелі түрде қалыптастыру – мұғалімнің міндеті.

Қазақ тілі - бастауыш мектепте оқылатын пәндердің ішіндегі жетекші басты пән. Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен берілетін іскерлік пән дағдылар оқушылардың сынып бағдарламасын жақсы меңгеріп, алған білімдерін қолдануға негіз болады. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін үйрету барысында жүйелік, бірізділік, сабақтастық ұстанымдары берік сақталуы қажет. Оқушылар білімін жүйелі тексеріп, бақылап отыру, оқушыларды жауапкершілікке, үнемі жұмыс істеуге, қиындықтан қорықпауға баулиды. Сонымен қатар, оқушылар білімінің тиянақтылығын және тереңдігін арттырады. Жұмысты жеңілдету үшін білімді тексерудің алуан түрлі жолдарын іздестіру - әрбір мұғалімнің міндеті. Мен өз іс-тәжірибемде мынадай әдіс-тәсілдерді қолданып жүрмін:

1. В.Ф. Шаталовтың тірек-сызба нұсқа арқылы сабақты түсіндіру. a) Сыныптағы тақтаға салынған сызба нұсқа арқылы сабақты түсіндіру.

Мысалы: "Көктем", "Наурыз" тақырыптарына тірек сөздерді оқушылардың өзіне жазғызу, мұғалім толықтырып отырады.

130

Ә) Әдемі салынған сурет немесе плакатты көрсету арқылы түсіндіру.

Балалар суретті көре отырып, соны жазбаша жазады. Оқушылардың көру қабілеттеріне әсер етеді. Мысалы: "Отбасы мүшелерінің" суретіне тірек сөздер жазу.

2. Профессор - зерттеуші Ж. Қараевтың «Оқытудың үшөлшемді

әдістемелік жүйе» технологиясы. Оқытудың ҮӘЖ технологиясы дегеніміз – оқушының туа біткен ақыл –

ой қабілетінің жеке даму жан-жақтылығына негізделген білім беру жүйесі. Бұл технология бойынша оқушылардың білімді өздігінің саналы түрде меңгеруіне ерекше мән берілген. Оқу іс-әрекетінің негізгі түрі оқушылардың өздігінен орындайтын жұмысы болып табылады. Өздік жұмысы-оқушының ойлау қабілетін, ақыл-ой және іс—тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті. [2.29 бет]

Бәйшешек

Көктем

Ағаш Жылы

Ұя Құстар

Ериді

Наурыз

табиғат

Теңелді Мейрам

Ұлыстың Ұлы күні

адамдар

Отбасы мүшелерінің суреті

Оқып отыр

Бала Ата

Тоқып отыр

Көріп отыр

Шеше

Әже

Әке

131

Оқушылардың білім дәрежесіне сәйкес тапсырмалар беру. Оқушылардың өз білім дәрежесіне сәйкес тапсырмаларды таңдап алуы. Мысалы: Әр тақырып бойынша өтілген сабақтарды пысықтай отырып, нәтиже сабақтарында қолдану.

3. М.М.Жанпейісованың модульдік оқыту технологиясы. Бұл технологияны қолдану оқушылардың пәнге деген

қызығушылықтарын арттырады. Атап айтсақ, есту, көру, ойлау, ынта, қабылдау, белсенді сөздік қорын дамыту. Бұл технологияның ерекшілігі – дарынды балалармен тұрақты және жүйелі түрде жұмыс істеуге мүмкіндік беретіндігі. [3,10 бет]

4. Проблемалық оқыту әдісі. Бұл әдіс күнделікті сабақта қолданылады. Тақырып бойынша оқушыға сұрақ беру, жаңа сабаққа ойын аудару, осыдан келіп, сабақтың соңында эвристикалық әдіс қолданылады, яғни оқушының өз ойын түйіндеп, сабақты қорыту.

5. Венн диаграммасы әдісі. Бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына салыстыруға берілетін объектілердің сипаттамалары жазылады. Ал айқасқан жерге екеуіне ортақ сипаттар тізіледі. Салыстыруға арналған тапсырмаларды осы диаграммаға салып оқушылар қызыға толтырады, яғни салыстыру сияқты күрделі ойлау операциясын меңгереді. Мысалы: Төртінші сыныпта "Отбасы" тақырыбын өткенде диаграмма сызамыз.

6. Халық педагогикасының элементтерін қолдану. 7. Ойын - бастауыш сынып оқушыларының есте сақтап қалу қабілеттерін

арттырады және мемлекеттік тілді үйрету сабақтарын ұйымдастыру әдісінің негізгі бөлімі болып табылады. Ойын барысында балалар тегіс қатысып, белсенділік көрсетеді. Өз сабақтарымда әр түрлі ойындарды қолданамын.

А) Мысалы: 1 сынып "Оқушы". Бір оқушы екінші оқушыдан сұрақ қою арқылы тиісті тақырыпты ашады.

- сөмкеде не бар? - сөмкеде кітап, дәптер, қалам бар. Ә) "Қоржында не бар?" ойыны. Жеке әріптерден бірнеше сөздер құрап

жазу, айту. ата әже аға әке ол А) "Кім жылдам?" ойыны. Әр бір әріптерге байланысты сөздерді айту. Ә) "Адасқан әріптер" ойыны. 1. р, о, б (бор) 3. а, ш, ғ, а (ағаш) 2. и, т, н, і (тиін) 4. а, л, а, б (бала) 8. Денсаулық сақтау технологиясын қолдана отырып, әр сабақта

сергіту сәттерін тиімді қолдану. Оқыту мен тәрбиенің ерекшеліктері оқушыларға дене жаттығуын оқумен байланыстырады. Оқушылар жаттығуды орындау мен қимыл-қозғалыс нәтижесін оқудың бастауыш кезінде алатыны сөзсіз. Әрі ойын арқылы оқушылар сабақта зерігіп, шаршаған сәттерін де ұмытады. Сонымен қатар, сабаққа деген ынтасы мен қызығушылығы артады.

А Т Ғ Т А Е Ә Ж О Л

132

Қимыл қозғалыс сергіту сәті: Оңға, оңға түзу тұр, Солға, солға түзу тұр, Алға қарай бір адым, Артқа қарай бір адым, Жоғары-төмен қарайық, Орнымызды табайық. Қорыта келгенде, жоғарыда аталған технологиялар оқушыларды

ізденімпаздыққа, еңбекқорлыққа, білімдерін жетілдіруге, шығармашылық қабілеттерін арттыруға дамытады. Оқыту үрдісінде балалардың білім қорын молайтуда, белсендігін арттыруда зор үлесі бар,- деп ойлаймын.

Қолданылған әдебиеттер:

1. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 67 бет.,- Алматы 2010. 2. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» -Астана., 2007. 3. «УӘЖ» нәтижеге бағытталған білім берудің тиімді механизмі 29, 30

бет - Алматы., 2008. 4. «Эксперимент – инновация жетістігінің кепілі» 123 бет- Көкшетау 2010. 5. Нұрпейісова Г. «Оқытуды технологияландыру» 2004, №10.

ВОСПИТАНИЕ ЭСТЕТИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ ДОШКОЛЬНИКОВ

Исмагулова А.Г., Стукаленко Н.М. Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова, г.Кокшетау

Эстетическое воспитание – это целенаправленный процесс формирования

творческой личности, способной воспринимать, чувствовать, оценивать прекрасное и создавать художественные ценности. Эстетическое воспитание – необходимое условие развития человека высокой культуры. Оно формирует интегральный способ общения личности ребенка с миром, в рамках которой он учится гармонизировать продукты своей деятельности, личностные проявления, взаимодействие с другими людьми в разных формах поведения, получая опыт на всех уровнях природно-культурной организации.

Дошкольный возраст является наиболее благоприятным для формирования художественно-эстетической культуры, поскольку именно в этот период у ребенка преобладают позитивные эмоции, появляется особая чувствительность к языковым и культурным проявлениям, формируется личная активность, происходят качественные изменения в творческой деятельности. Эстетическое воспитание призвано активизировать деятельность самого дошкольника, поскольку важно научить его не только чувствовать, но и создавать нечто красивое. Приобщение ребенка к культуре носит

133

воспитательный характер, развивает творческие способности, формирует художественный вкус, приобщает к эстетическим ценностям.

Дошкольный возраст - это период начальной социализации ребёнка, а также активного познания окружающего мира. Именно в этом возрасте активизируется самостоятельность мышления, развивается познавательный интерес детей, любознательность, коммуникативные навыки, усваиваются нормы и стереотипы социального поведения. В сфере духовной жизни, повседневного труда, общения с искусством и природой, в межличностном общении они постоянно сталкиваются не только с бытовыми и социальными, но и с художественными и эстетическими явлениями, способными оказать сильнейшее влияние на их личностное развитие. Красота слова, образа, действия не только обогащает опыт ребенка, стимулирует трудовую активность, побуждает к творчеству, но и способна доставить ему истинное наслаждение, удовольствие, обогатить духовно. Это возможно только при условии целенаправленной и компетентно организованной работы педагога с дошкольником, в рамках которой выделен и методологически проработан данный аспект.

Эстетическое воспитание - это целенаправленный процесс формирования у ребенка эстетического отношения к действительности. Современные специалисты - психологи и педагоги ведут активный поиск новых стратегий и методических инструментов к решению проблемы становления индивида как личности и творческой индивидуальности в современных условиях. В связи с этим особую актуальность приобретает воспитание у дошкольника художественного вкуса, осознание им чувства прекрасного, формирования творческих умений и, конечно, культуры поведения и речи.

Эстетическое воспитание имеет свои специальные задачи, в рамках которых выделяются те, что направлены на формирование эстетического отношения к окружающему миру, и те, что способствуют формированию эстетических умений в области разных искусств. Первая группа задач связана с необходимостью развивать у ребенка умение видеть красоту в природе, поступках, искусстве, понимать прекрасное. Реализация этих аспектов невозможна без работы по воспитанию художественного вкуса ребенка, формирования у него потребности и осознанной мотивации познания мира красоты. Вторая группа задач направлена на обучение детей конкретным навыкам - рисованию, лепке, конструированию, пению, движению под музыку. Важная задача эстетического воспитания дошкольника – формирование его культуры речи, а также развитие словесного творчества.

Для реализации задач эстетического воспитания детей дошкольного возраста необходимы следующие условия:

• окружающая среда (игрушки, одежда, помещение) ; • насыщенность быта произведениями искусства; • самостоятельная активная деятельность; • словесное творчество; • индивидуальный подход к ребёнку.

134

Общим педагогическим условием эстетического развития детей в детском саду является предоставление всем равных и реальных практических возможностей для развития эстетических и творческих способностей. Ведущими методами для решения этих задач являются показ, наблюдение, объяснение, анализ, пример взрослого, метод поисковых ситуаций, творческие задания. При выборе наиболее эффективного методического инструментария важно учитывать общий принцип отбора - находить такие методы и приемы, которые бы поддерживали у детей желание создавать эстетический продукт собственными руками (лепить, рисовать, мастерить, украшать, участвовать в художественной деятельности разных видов. Формы организации эстетического могут быть различными. Они могут осуществляться на практических групповых занятиях, в самостоятельной и индивидуальной деятельности, художественном труде, во время праздников, развлечений, экскурсий, на прогулке и т. д.

Среди сложившихся типов занятий, имеющих место в детском саду, особое внимание следует уделить комплексным занятиям, в которых воспитательные задачи реализуются средствами разных видов искусства. Характерной особенностью комплексных занятий является объединение заданий по определенным темам. При этом ведущим может быть средство художественно-образной выразительности, свойственное разным видам художественной деятельности. Например, «ритм» можно передать и в танце, и в декоративном узоре, и в выразительном исполнении стихотворения.

Воспитание, которое профессионально осуществляется в детском саду, направлено также и на развитие художественных и эстетических чувств, поэтому большое значение имеют такие систематические занятия, как музыкальные, ознакомление с художественной литературой, рисование, лепка и аппликация, особенно если воспитатель учит детей подбирать формы, цвета, составлять красивые орнаменты, узоры, устанавливать пропорции и т. д. Для художественно-эстетического воспитания дошкольника большое значение имеет сенсорная культура. Умение различать цвета, оттенки, формы, сочетания форм и цветов открывает возможность лучше понимать, чувствовать, оценивать произведения искусства, получать эстетическое удовольствие. Ребенок учится создавать образ, овладевает способностью передавать присущие предметам свойства, форму, строение, цвет, положение в пространстве, свои впечатления, усваивает знания о материалах, используемых для передачи изображения, создания художественного образа. Овладение изобразительно-выразительными навыками приобщает детей к элементарной творческой деятельности, прокладывая путь от простейших действий к процессам образного воспроизведения.

Воспитательная работа в рамках словесного творчества дошкольника имеет своей целью развитие коммуникативных качеств речи и языкового сознания ребенка посредством формирования выразительности, ясности, логичности, точности, правильности, чистоты и богатства языка. Формирование коммуникативной культуры в рамках эстетического воспитания дошкольника следует рассматривать через совокупность культурообразующих

135

компонентов: эмоциональная культура или культура чувств, представляющая собой адекватное реагирование на окружающую действительность; культура мышления; культура речи.

Необходимым условием построения современной системы эстетического воспитания и развития эстетической культуры личности является использование в педагогической работе с детьми народного искусства. Народное искусство способствует глубокому воздействию на мир ребенка, обладает нравственной, эстетической, познавательной ценностью, воплощает в себе исторический опыт многих поколений и рассматривается как часть материальной культуры.

Существенное значение в эстетическом воспитании ребенка играет организация детского быта, где все соразмерно, согласовано по цвету, форме, величине, функциям. Уже с 2-3-летнего возраста, детей следует приобщать к созданию мира красоты через наведения порядка в комнате, опрятности одежды. Таким образом, утверждая их в понимании того, что красота – это дело рук человека.

Таким образом, эстетическое воспитание личности происходит с первых шагов ребенка, с первых его слов, поступков, и социальная среда оказывает на этот процесс самое сильное и непосредственное влияние. Общение с родителями, родственниками, сверстниками и взрослыми, поведение окружающих, их настроение, слова, взгляды, жесты, мимика – всё это фиксируется в его картине мира на сознательном и бессознательном уровнях. За формирование мира эстетических чувств и представлений ребенка несет ответственность его ближайшее окружение, прежде всего, родители и семья. Хорошо известна сила детских впечатлений, их долговечность. Основы фундамента эстетической культуры ребенка закладываются именно в семье, в самые ранние этапы его личностного становления, когда умственное развитие ребенка идет особенно бурно. В связи с этим следует отметить важность не только педагогической компетентности педагога, работающего с дошкольником, но и педагогической грамотности родителей, их нравственный и моральный уровень, характер эстетических запросов, культурный климат в семье.

Литература:

1. Варрки H.A., Калинина Р.Р. Программа творческо-эстетического

развития дошкольников. - СПб. Речь:. 2002. 2. Лихачёв Б.Т. Методологические основы педагогики. – Самара: Бахрат,

1998. 3. Николаева Е.И. Психология детского творчества. - СПб.: Речь, 2006.

136

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ

Исхан Бейбіт Жәлелұлы Алматы қ., Абай атындағы ҚазҰПУ «Әдебиеттану және тіл білімі ҒЗИ»

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, заманауи жаңа технологияларды

отандық білім кеңістігінде кеңінен қолдану – білім алушыларды өзгермелі қоғамда өмір сүруіне жан-жақты жағдай жасап, ақпараттық қоғамда еркін өмір сүруін қалыптастырады. Ол үшін әлемдік тәжірибені ескере отырып, кең ауқымда ақпараттық технологияларды тиімді пайдаланудың дайындығы қажет. Ал бұның барлығы – отандық түрлі деңгейдегі білім ошақтарында сабақ беретін барлық педагогтың ақпараттық-қатыстық жаңа технологияларды тиімді пайдаланып, кәсіби шеберлігін шыңдауымен, оқыту үдерісін жаңаша ұйымдастырып, оқытудың жаңартылған әдіс-тәсілдерін дұрыс таңдай алу мүмкіндіктерінің кеңейуімен тығыз байланысты. Әлбетте, бұның өзі ғылыми-теориялық базаның нығайуымен қатар, білім ошақтарының түрлі жаңа техникалармен, яғни электронды құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуіне де тәуелді екені шындық.

Бүгінде отандық білім беру жүйесін әлемдік деңгейге жеткізуге мүмкіндік беретін алғы шарттардың бірі ретінде барлық деңгейлік білім ошақтарын электронды құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, оларды ғаламтор желісіне қосу, оқу-тәрбие үрдісіне электронды-ақпараттық түрлі бағдарламаларды, электронды құрылғыларға негізделген жаңа әдіс-тәсілдерді енгізу, АҚТ бойынша педагогтардың біліктілігін жетілдіру, білім беру үдерісін басқаруды ақпараттандыру мен автоматтандыру маңызды мәселелердің біріне айналды.

Бұл ретте, ең әуелі, еліміздің жаңа буын ұстаздарының білім-біліктілігіне, рухани-мәдени әлеуетіне, қоғамдық-әлеуметтік жағдайына, қоғамдағы орны мен рөліне, құқықтық-саяси мәдениеті мен мәртебесіне назар аудару қажет екендігі байқалады. Себебі қазіргі таңда еліміздің білім беру жүйесін одан әрі жетілдіру, мемлекеттік білім беру стандарттары мен бағдарламаларын жүзеге асыру, жаңа технологиялар мен жаңа буын оқулықтарын дайындап, оларды оқу-тәрбие үдерісіне енгізу, еліміздің білім саясатының ұлттық моделін қалыптастыру тәрізді т.б. маңызды да мәнді, күрделі де келелі мәселелер – мұғалім-оқытушылар қауымына келіп тіреледі.

Мұғалім-оқытушылар өздерінің кәсіби шеберлігі мен іскерлігін, кәсіби дайындығы мен біліктілігін, кәсіби іскерлігі мен сапасын өсіріп жетілдіруге ынталы болмаса, оқып ізденбесе, уақыт көшіне ілесе алмай қалатыны анық. Оған бүгінгі жас ұрпақтың компьютерлік, электрондық техниканы игеру қабілетінің аға ұрпақтан гөрі едәуір жоғары болып отырғаны да себеп.

Егер мұғалiм-оқытушы компьютермен жұмыс істей алмаса, онда оның оқыту технологиясы дәстүрлі әдіс-тәсілдерге негізделген күйінде қала бермек. Ақпараттық технология дамыған заманда өмір сүріп, білім алып жатқан қазіргі жастарға ол жеткіліксіз. Олар аға ұрпақтан гөрі заманауи электронды құрал-жабдықтармен жете таныс болғандықтан, оларды пайдалануды ұстаздар қауымынан артығырақ біледі. Олардың осы артықшылығы мен

137

мүмкіншіліктерін басты назарда ұстай отырып, оны білімгерлердің сапалы білім алуында пайдаланып, өз бетімен ақпараттық-қатыстық технологиялар арқылы білім алу дағдыларының қалыптастып,одан әрі дамуына жағдай жасау және мультимедиялық құралдарды пайдалану арқылы оқыту әдiстемесiн жетілдіру оқытушылар үшін кезек күттірмейтін біліктілік жетілдіру шараларының аса маңызды қатарына жатады.

Сондықтан да қазақстандық қоғам мен ел үкіметі қазіргі педагогтардың өз шәкірттеріне тиянақты білім, тағылымды тәлім-тәрбие беріп, өзінің ұстаздық міндетін ойдағыдай атқаруы үшін қажымай-талмай ізденіп, еңбек етуіне, жаңа технологияларды, әсіресе электронды құрылығылармен, компьютермен жұмыс істеуді жетік меңгеруіне, олардың мәртебесінің биік болуына әрқашан алаң болып келеді.

Жаңа қоғамдық қатынастың «жаңа педагогын» қалыптастыру үшін, педагогикалық жаңа технологияларды біліктілікті арттыруда кеңінен пайдалана отырып, білім беру жүйесі қызметкерлерінің ғылыми-әдістемелік бағыттағы жұмыстарын жетілдіру қажет. Бұл келелі мәселені ҚР БжҒМ-гі үнемі аталып көрсетіліп келеді.

Мұғалімнің қоғамдағы мәртебесін көтеру – мемлекеттік іс, ал оған атсалысу бәріміздің міндетіміз екені баршаға түсінікті. Өйткені адамзат тарихында жас ұрпақ тәрбиесінде ата-анадан кейінгі басты орынды ұстаздар қауымы алып келген. Осыны ескерген еліміз тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, білім беруді дамыту, адам капиталын жетілдіру үшін маңызды қадамдар жасауға барды. Білім беруді дамытудың басым бағыттары болым саналатын тұстарына назар аударып, нақты шешімдер қабылдады. Оны жүзеге асыру үшін қазіргі заман білімімен қаруланған мамандар қажет екеніні ескерілді. Мәселен, Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған 2012 жылғы Жолдауында осы мәселеге қатысты: «… педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор. Арқаулық педагогтік білім берудің үлгі-қалыптарын, мектептер мен жобалар оқытушыларының біліктілігін арттыруға талаптарды күшейту қажет. Әр өңірде педагогтардың біліктілігін арттыратын интеграцияланған орталықтар жұмыс істеуі тиіс» [1], - деген еді. Демек, біздің елдің де әлемдегі озық елдердің қатарына қосылуы үшін барынша тиімді ықпал ететін жаңа буын ұстаздарын қалыптастырудың аса қажет екені айқын болып отыр.

Алайда, аталған мәселелердің оңтайлы шешімін тауып, нақты өмірге енгізудің өзіндік қиыншылықтары мен күрделі жақтарының бар екені рас. Оларды шешу үшін бүкіл елді компьютерлермен (электронды құрал-жабдықтармен) қамтамасыз етіп, барлық тұтынушыға қолжетімді ғаламтор желісін іске қосу қажет екенін өмір көрсетіп отыр. Жұмыс істеуге, ақпарат-мәлімет алуға қажетті нәрсенің өзі барша жұртқа бірдей қолжетімді болмай жатса, «онымен қалай тиімді жұмыс істеуге болады» дегенді үйрететін нұсқаулықтар мен оқулық, оқу құралдарының, оқыту-үйрету курстарының және тағы басқадай іс-шаралардың тиімділігінің шамалы болатыны кімге де болсын түсінікті. Жоқ нәрсені пайдаланудың ережесі, ол туралы терең теориялық білім мен жан-жақты біліктілік ешкімді де қызықтырмайды.

138

Сондықтан да бүкіл елді компьютерлермен қамтамасыз етіп, қоғам мүшелерінің, әсіресе, ұстаздар қауымы мен білім алушылардың онымен жұмыс істей алушылық сауатын арттыру бүгінгі күннің аса бір маңызды мәселесі болып табылады. Түйіндей айтсақ, мұғалімдер мен оқытушылар және оқушылар мен студенттер білім ошақтарындағы электронды құрал-жабдықтар, жаңа технологиялар арқылы берілетін немесе алынған білімді, түрлі ақпараттар мен мәліметтерді бойларына терең сіңіріп, қорытып игерулері үшін, компьютерлер мен кейбір электронды құрал-жабдықтар олардың әрқайсының өз үйінде, тіпті болмаса пайдалануға мүмкіндік беретін жерлердің барлығында қолжетімді болуы қажет. Сонда ғана электронды құрал-жабдықтардың көмегімен жаңа технологияларды пайдаланып оқытудың жаңа әдістері мен тәсілдері, жолдары мен амалдары өз нәтижесін береді, жас ұрпаққа сапалы білім мен тағылымды тәрбие беруге ықпал етеді.

Қазақстан Республикасының «Орта білім беруді дамыту» тұжырымдамасында: «Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіндігін, өмірдегі мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне, бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру – білім берудің түпкілікті мақсаты» [2] екендігі айқындалған.

Осы орайда, Елбасы Н.Назарбаевтың: «...Бізге бұрынғы қай кездегіден де білім мен ғылымның баға жеткізгісіз қорын барынша арттыру, оны қазіргі заманға сай ету қажет... Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» [3, 7] деген сөзі егемен еліміздің білім беру жүйесін дамытудың басым бағыттарын айқындауға тірек болды.

Білім беруді ақпараттандырудағы кешенді міндеттердің маңызды бір арнасын құрайтын оқыту технологияларын жетілдіру мәселесі заманауи талапқа сай және жаһандану үдерісін бастан кешіп отырған әлеуметтік ортада өмір сүруге бейім дара тұлғаны қалыптастырумен ұштасып жатыр. Ал оқушының дара тұлғалық қабілеттерін шыңдау, ең алдымен, оның өздігінен іздену, өздігінен әрекет ету, кез келген жағдаятта өз бетінше оң шешім қабылдай алу дағдыларын дамытумен тікелей байланысты.

Оқыту технологияларын таңдауда және оның ұтымдылығын бағалауда басты өлшем-талап (критерий) ретінде оның оқушы игеруі тиіс құзіреттіліктерді қалыптастыруға қаншалықты мүмкіндік туғыза алынатындығы ескерілетіні да сондықтан.

Дүниежүзілік ақпараттық білім беру кеңістігінің құрылуымен және әлемдік жаһандану үдерісінің жеделдеуімен байланысты егемен еліміздің білім беру жүйесін жаңарту бағытында ауқымды іс-шаралар жүргізіле бастады. 1997 жылы 22-қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың №3645 жарлығымен Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасы бекітілгеннен бастап, еліміздегі ақпараттандыру үрдісі жүйелілік,

139

жоспарлылық, осы бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының тұжырымдамалық негізделуі және кезең-кезеңмен жүргізілуі принциптері негізінде жүзеге асырылып келеді. Республикамыздың көрнекті ғалымдары Г.Қ.Нұрғалиева, С.С.Құнанбаева, Ж.А.Қараев, Е.К.Балафанов, Ж.С.Сарыпбеков, Е.Ы.Бидайбеков, М.З.Изотов, Б.А.Қойшыбаев, Е.У.Медеуов және т.б. оқу үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, компьютерді қолданудың көкейтесті мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулер жүргізді.

Еліміздің қазіргі білім беру жүйесіне ақпараттық қатынастық технологиялар біртіндеп еніп, оның ажырамас құрамдас бөлігіне айнала бастады. Электронды құрал-жабдықтармен оқыту барлық деңгейлік білім беру ошақтарына айтарлықтай өзгеріс әкелуде. Бұл құрал-жабдықтарсыз сабақ жүргізуді қазіргі педагогтар елестете алмайтындай дәрежеге жетті. Алайда оған күдік-күмәнмен қарайтын педагогтар да жоқ емес. Әсіресе, қоғамдық-гуманитарлық пәндерді, соның ішінде филологиялық пәндерді оқытатын ұстаздар қауымының арасында АҚТ-ны пайдаланып оқытуға тартыншақтайтындар әлі де баршылық. Сол себептен көптеген білім ошақтарындағы қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің сабақтарының оқыту құралдары күні бүгінге дейін оқулық-оқу құралдарының кітаптары мен тақта, бор, одан қалса кестелер мен түрлі-түсті фото суреттер болып келе жатыр. Бұрынан келе жатқан амал-тәсілдермен немесе ескі құрал-жабдықтармен оқытатын оқытушылар өздерінің бұл әрекеттерін өз пайып-түсінігі бойынша барынша қорғаштап-ақ бағады. Олардың ойынша, «әдебиет пен компьютердің басы бір қазанға симайды. Ауызбен айтып, құлақпен тыңдайтын сөзді жансыз техника еш уақытта алмастыра алмайды».

Шынында ада солай ма? Жоқ, біздің ойымызша, тек біздің ғана емес, әлемдік тәжірибе бойынша, қазіргі заман жастарының сапалы білім мен тағылымды тәрбие алуы да, базалық білім жинақтауы да, кәсіби орта, кәсіби жоғары оқу орындарындағы кәсіби-техникалық дайындығы да, білімді де білікті іскер маман болып шығуы да, ақыр соңында оларға сеніп тапсыратын еліміздің жарқын болашағы да педагогтардың жаңашылдығына, жаңа технологияларды тиімді пайдалана алушылдығына тікелей байланысты. Сол себептен қазіргі заманның электронды құрал-жабдықтарын қалай пайдаланып оқытудың, білім берудің, берілген білімді бақылап-бағалаудың және т.б. жаңа әдіс-тәсілі ретінде қолдана білу, ең әуелі, педагогтардан талап етіледі.

Еліміздің бүгінгі өскелең ұрпағының мүмкіндіктері шексіз. Олар электронды ақпараттық-қатынастық технология қарыштап дамыған замандағы жетілген ақпараттық қоғамда өмір сүріп, білім алу мүмкіндігіне ие болып отыр. Олардың өз болашағына дұрыс таңдау жасап, әлемдік бәсекеге қабілетті білікті маман, шебер кәсіп иесі болып шығуына ұстаздарының жаңа технологияға негізделген оқыту әдіс-тәсілдерінің ықпалы зор. Білім ошақтарының жаңа мазмұнды білім беру жүйесінің алдында оқушыны ойлануға, өз бетімен шығармашылық-зертеушілік жұмыспен айналысуға үйрету, болашақ мамандығына қатысты түрлі мәселені шешуге қажетті әрекет тәсілдерін меңгерету міндеті тұр. Бұл орайда олардың заманауи электронды құрал-

140

жабдықтарды пайдаланып, жаңа технологияларды игеріп жұмыс істей алу қабілетінің жоғары деңгейде болуы маңызды рөл атқарады.

Дегенмен қазіргі заманғы АҚТ-ны жоғары филологиялық білім беруді ақпараттандыруда тиімді пайдалану – оқу орындардың электронды инфрақұрылымына тәуелді. Себебі АҚТ-ны тиімді пайдаланудың бір мәселесі оқу орындарында бір орталыққа шоғырландырылған желілердің болуымен тығыз байланысты. Жаңа ақпараттық-қатынастық байланыс мүмкіншілігі кәсіби даярлық үдерісін қажет етеді. Оны оқу-тәрбие үдерісінде қолдану барысында студенттер мен оқушылардың дербес кәсіби дамуын қалыптастыруға мүмкіндік жасалады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауы. Білім мен ғылымды, инновацияны қолдау бағыттары айқындалды 2012 жылғы 27 қаңтар. http://kaz.classtime.kz/node/36

2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. http://www.enu.kz/downloads/tyzhyrymdamasy.pdf

3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауы. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». 2010 жыл. rchive.turkystan.kz/page.php?page_id=51&id=8103

РАЗВИТИЕ ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПОВЕДЕНИЯ У ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ

Кадырова Г.Т.

Костанайский технико-экономический колледж, г. Костанай dryuk.oksana@mail.ru

Роль образования на современном этапе развития Казахстана

определяется задачами её перехода к демократическому и правовому государству, необходимостью преодоления опасности отставания страны от мировых тенденций экономического и общественного развития. Результатами исторического развития, которые совпадают у всевозрастающей группы государств мира, стали социально-ориентированная рыночная экономика, гражданское общество, развитие личности. Эти результаты и характеризуют современную цивилизацию.

Становление социально-ориентированной рыночной экономики и гражданского общества обуславливает новый социальный заказ, который нашел отражение в Законе «Об образовании». Развивающемуся обществу нужны современно образованные, нравственные и предприимчивые люди,

141

которые могут самостоятельно принимать ответственные решения в ситуации выбора, прогнозируя их возможные последствия, способны к сотрудничеству, отличаются мобильностью, динамизмом, конструктивностью, обладают развитым чувством ответственности за судьбу страны.

Экономическое образование как имманентная составляющая современного гуманитарного образования в школе направлено на выполнение этого социального заказа. Содержание экономического образования в современной школе определяется предметом экономики как науки. В настоящее время экономику принято относить к социально-активным дисциплинам, которые не только дают учащемуся теоретические знания о мироустройстве, но и характеризуют последнее с поведенческой стороны общества, социальной группы, отдельной личности. В концепции экономического образования в общеобразовательной школе под данным образованием понимается не просто процесс получения и усвоения некоторого объёма знаний, а один из важных источников формирования поведения человека, понимание и признание им определённых «правил игры», принятие «на веру» той или иной системы ценностных ориентаций и установок [5].

Поэтому возникает необходимость в теоретическом обосновании формирования экономического поведения учащихся общеобразовательных учреждений, соответствующих основным задачам казахстанского общества, которое интегрируется в мировую цивилизацию. В любой стране школа является единственным институтом, через который проходит все население без исключения и для значительной его доли школа оказывается единственным местом, где общество может сформировать цивилизованное экономическое поведение будущих граждан.

Несмотря на стремительное развитие экономического образования в старшей школе на рубеже XX и XXI в.в. главный акцент ставится на обучение, а не на воспитание. По мнению И.А. Сасовой, главными задачами экономического воспитания являются формирование образа мышления, поведения и деятельности, соответствующих экономическим и нравственно-правовым основам общества. Поэтому формирование экономического поведения, ориентированного на нравственные нормы особенно значимо для старшеклассников, стоящих на пороге взрослой жизни. Однако, несмотря на рост интереса к экономике, значительная часть старших школьников считают, что соблюдение нравственных норм в рыночной экономике невозможно.

Приобретая опыт экономического поведения в школе, семье и в жизни многие учащиеся сталкиваются с негативными моментами проникновения в молодёжную среду культа наживы и потребительства. В то же время в психолого-педагогических исследованиях отмечается, что благоприятные условия для моделирования положительного опыта экономического поведения можно создать в деловой игре [2]. В играх правила, которых представляют аналог соблюдения норм морали и закона происходит воспитание будущего гражданина. Между тем интенсивное применение деловых игр в школьной практике 90х гг. XX в. опережало изучение их воспитательного и дидактического потенциала. Поэтому педагогические возможности деловых

142

игр в формировании цивилизованного экономического поведения практически не использовались [3].

В 80-90х г.г. XX в. проблема изучения экономического поведения приобретает междисциплинарный характер. В экономической теории В.С.Автономовым, Г. Беккером, П. Хейне и другими учёными анализировалась эффективность экономического поведения при использовании ограниченных ресурсов для максимально возможного удовлетворения потребностей. Социологами Т.И. Заславской, Н. Смелсером, Г.Н. Соколовой и другими проводились исследования взаимосвязей экономического поведения и социальных институтов, экономической культуры как регулятора экономического поведения. В экономической психологии И.В. Андреевой, А.В.Китовым, С.В. Малаховым и другими исследователями изучалось влияние психологических особенностей индивидов и социальных групп на их потребительское, трудовое, управленческое и другие виды экономического поведения [3].

В то же время появляются педагогические исследования А.Ф. Аменда, И.А. Сасовой, Н.П. Рябининой о формировании готовности учащихся общеобразовательных учреждений, где рассматривается и воспитание нравственных норм экономического поведения: трудолюбия, коллективизма, бережливости. Организованности, предприимчивости и других. Однако остаётся открытым вопрос о формировании таких норм экономического поведения как самостоятельность, рациональность, толерантность, правопослушность, которые отражены в современных нормативных документах об образовании [1].

Интенсивное развитие рыночных отношений в казахстанской экономике в конце XX в. обуславливало потребность в интенсивном развитии экономического образования подрастающего поколения, которое было бы невозможным без использования эффективных методов обучения. В 90-е г.г. осуществлялось массовое внедрение деловых игр в практику экономического образования в школе. Наиболее популярными стали разработки деловых игр К.А. Мунтяна, А.С. Прутченкова, авторов учебно-методического комплекса «Прикладная экономика». Однако использование деловых игр в школе не всегда сопровождалось серьёзными педагогическими исследованиями и приводило к недооценке их воспитательной функции. Осмысление опыта применения деловых игр посвящены работы И.Т. Агапова, И.А. Завойской, И.М. Печёрского, А.С. Прутченкова, П.И. Пидкасистого, Ж.С. Хайдарова и др. исследователей. В этих работах признаётся, что в деловой игре может формироваться положительный опыт экономического поведения школьников, в том числе и в старших классах, но всесторонний анализ этого процесса отсутствует [4].

143

Список литературы:

1. Аменд А.Ф. Экономической образование и воспитание учащихся в учебно-производственном комбинате: Метод. рек. /Сост. А.Ф. Аменд; Челяб. гос. пед. ин-т; – Челяб. обл. ИУУ. – Челябинск: ЧГПИ, 1988. – 80 с.

2. Макаренко А.С. Семейное хозяйство. – Соч.: В 7-ми т. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1951. – т. 4, с. 384-394.

3. Макаренко А.С. Проблемы школьного советского воспитания. – Соч.: В 7-ми т. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1951. – т. 5, 588 с.

4. Основы экономической теории: учебник для 10-11 кл. общеобразоват. учрежд. С углубленным изучением экономики/ Гос. ун-т. Высшая школа экономики; Под ред. С.И. Иванова. – 4-е изд. – В 2-х книгах. Книга 1. – М.: Вита-Пресс, 2001. – 336 с.

5. Райзберг Б.А. Экономическая энциклопедия для детей и взрослых. – М.: Нефтехиминвест, 1995. – 687 с.

САМОСТОЯТЕЛЬНАЯ РАБОТА СТУДЕНТОВ КАК ЭЛЕМЕНТ ИННОВАЦИОННОГО ПОДХОДА К ОБУЧЕНИЮ

Камбаров К.И., Погнеребко Н.Н.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова

Самостоятельная работа студентов является одним из важнейших элементов обучения в вузе. Её эффективность зависит в основном от собственных усилий студентов. Поэтому самостоятельный поиск знании – отличительная черта обучения в вузе. При этом наибольший эффект достигается тогда, когда имеет место систематичность и равномерная интенсивность работы студентов в течении всего учебного года. Цель самостоятельной работы – это изучении теории данной учебной дисциплины и умение применять её на практике. В ходе самостоятельной работы происходит формирование навыков, умении и знаний что в дальнейшем обеспечивается усвоение студентом приемов познавательной деятельности, интерес к творческой работе и, в конечном итоге, способность решать учебные и научные задачи. В связи с этим планирование, организация и реализация работы студента в отсутствии преподавателя является важнейшей задачей обучения и фактором развития личности студента в вузе. Для того, чтобы самостоятельная работа студента была эффективной, необходимо выполнить ряд условий, к которым можно отнести следующие: 1) Обеспечение правильного сочетания объемов аудиторной и самостоятельной работы; 2) Методически правильная организация работы студента в аудитории и вне её; 3) Обеспечение студента необходимыми методическими материалами с целью

144

превращения процесса самостоятельной работы в творческий процесс. Контроль за ходом самостоятельной работы и мерами, поощряющими

студента за её качественное выполнение, заключается в методически правильной организации работы. Важно постепенно изменять отношение между студентом и преподавателем. В ходе выполнения задания самостоятельной работы он должен учиться мыслить, анализировать задания, учитывать условия, ставить задачи, решать возникающие проблемы, т. е. процесс самостоятельной работы постепенно должен превращаться в творчески. В этом могут помочь новые информационные технологии. Как показывает опыт студент с большим интересом решает поставленные задач (курсовое и дипломное проектирование, контрольные задания, другие домашние задания) когда использует современные пакеты или сам программирует решение той или иной задачи. В ходе решения он глубже познает сущность предмета, изучает учебную литературу, ищет оптимальные способы решения. Это стимулирование интересом. Ясно, что за таким шагом должно следовать стимулирование студента в форме интереса сокурсников и преподавателей к проделанной работе. Обеспечение студента соответствующей методической литературой, правильное использование конспектов позволяет сократить объем читаемого материала в часах, превратив лекции в некоторую форму коллективных консультаций, когда студент приходит с подготовленными материалами, а лекции превращаются в дискуссию преподаватель-студент по неясным вопросам. Учитывая наши экономические условия и возможности полиграфической базы, наверное, следует рекомендовать в таком случае переход на электронные издания, что сейчас уже частично реализуется. В месте с т ем переход на такой способ общения со студентом требует разработки кроме того в университете активно используются ресурсы информационной сети – Internet. Как организовать самостоятельную работу студентов чтобы она стала действительно самостоятельной? Самостоятельным поиском, самостоятельным решением поставленной задачи, более того, самостоятельной постановкой научных проблем. Именно самостоятельность определят свободу мыслей. Только свободно мыслящий человек ощущает прелесть учения, увлекается учением, с желанием и осмысленно вступает, включается, творчески активно участвует в образовательном процессе. Необходимо создавать ситуацию, чтобы студент использовал на практике свою выполненную самостоятельную работу. В результате всего этого преподавателю остается обобщить подытожить, конкретизировать, связать обсуждаемый круг вопросов, войти со студентами в учебный диалог, вызвать научную дискуссию. При таком подходе практические занятия проходят живо, заинтересованно, на хорошем теоретическом уровне, студенты становятся компетентны, способны к теоретическому анализу предлагаемой научной литературы. Компетентностный подход к образованию имеет прямое отношение к проблеме организации самостоятельной работы студентов. В настоящее время все активнее внедряются в нашу жизнь

145

информационные технологии. Необходимость внедрения новых информационных технологии в учебный процесс не вызывает сомнении. Организация информационных технологии в образование включает в себя такие процессы, как передача, обработка, хранение и сбор данных, также формализацию и автоматизацию знаний. В связи с этим можно выделить следующие информационные технологии которые применяются в самостоятельной работе студентов:

Компьютерные обучающие программы, электронные учебники, лабораторные практикумы, тестовые системы.

Профессиональные прикладные программы по специальностям Средства телекоммуникации – Internet; Дистанционное обучение с использованием Internet. Применение информационных технологии позволит получить студентам

более качественную своевременную, полную и полезную информацию на всех уровнях процесса образования, повышая самостоятельность студентов. При этом не следует преувеличивать роль информационных технологии. Любые технологии, это лишь – средство повышения эффективности человеческой деятельности ориентированное на информационное обслуживание потребностей человека. Только совместная работа преподавателя и студента с применение информационных технологии может привести к повышению качества образования специалиста.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ МҰҒАЛІМНІҢ ӘМБЕБАП ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕРІНЕ ҚОЯТЫН ТАЛАПТАРЫ

Кенжегалиев К.К., Мухамеджанова Г.С.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті m_gulvira@mail.ru

Қазіргі уақытта ғалымдар, педагогтар, психологтар мұғалімнің әмбебап

педагогикалық құзіреттілік проблемасына жиі-жиі назар бөліп, осы ұғымға «құзіреттілік», «кәсіби сапалар» деп өзге атауларын беруде. Бұл мәселе әлі күнге дейін өзекті болып отыр, себебі, уақыт ағымына қарай мемлекет, қоғам өзгереді, ал бұл жағдай мемлекет пен қоғамның мұғалімге қоятын талаптарын өзгертеді. Мұғалімнің қандай сапалары немесе құзіреттіліктері уақытқа тәуелді болмай, тұрақты болу керек, ал қандай сапалары жаңа уақыттың талабына сәйкес өзгеріп отыру керек деген сауал күні бүгінге дейін ашық.

Ресей ғалымы Н.В.Кузьмина құзіреттілікті оқушы тұлғасын қалыптастыратын педагогтың қабілеті деп көрсетеді [1: 119].

А.К.Маркова кәсіби қызметтің нәтижесі педагог құзіреттілігіне байланысты екенін негіздейді [2: 31].

146

В.И.Байденко Балон үдерісіне сәйкес жасаған әмбебап құзіреттіліктердің келесі жіктеуін анықтайды: құралдық құзіреттіліктер, тұлғааралық құзіреттіліктер және жүйелілік құзіреттіліктер [3: 34].

Ғалым-педагог М.Ә.Құдайқұлов мұғалімдердің жалпы педагогикалық ебдейліктері мен дағдыларын барлық мұғалімдердің мамандықтарына ортақ құбылыс деп қарастырады [4: 49]. Педагогикалық білім беру үдерісінде өзекті сұрақтар: «Педагогикалық жоғары оқу орындары қандай мұғалімді даярлау керек?», мектеп директорлары үшін: «Қазіргі мектепте қандай мұғалім жұмыс атқару керек?», ал өз баласына оқу орындарын таңдауға мүмкіншілігі көп ата-аналар үшін, бірақ ең басты бұл сұрақ оқушылар үшін маңызды: «Қандай мұғалімде олар оқығысы келеді?».

Мұғалім оқушы тұлғасын қалыптастыруда ерекше орын алатыны сөзсіз. Баланың жан дүниесіне әсер етуде мұғалім тұлғасының ықпалы ерекше. Көпшілік жағдайда педагог пен оқушы арасындағы қарым-қатынаста серіктестік сезілмейді. Мұғалім өзінің «күштілігін» пайдаланып, оқушыға ол туралы не ойлатынын айтып салуы да мүмкін. Ал оқушы мұғалім туралы өз «бағасын» көпшілікке жиі хабарлай алмайтыны байқалады.

Осыған орай біздің жасаған зерттеу жұмысымыз қазіргі оқушылардың мұғалімдер туралы пікірлерін жеткізуді көздеп, мұғалімдердің өздеріне басқа қырынан қарауға, оқыту мен тәрбиенің әдістері мен стилдерін жетілдіруге және оқушылармен қарам-қатынастарын қайта саралауға бағытталған.

Жоба мақсаты: мұғалім бейнесінің моделін жасау. Бұл мақсатқа жету үшін біз келесідей жұмыстар атқардық: біріншіден, мұғалімнің тұлғалық сапаларын анықтауда «Мұғалім оқушылардың көзқарасымен» атты сауалнама әдісі арқылы оқушылардың пікірлерін талдадық, екіншіден, сауалнама қорытындысын бір жүйеге түйіндедік, үшіншіден, мұғалім бейнесінің моделін жасауға тырыстық.

Оқушылардың мұғалімдер бойында қандай педагогикалық сапаларды көргілері келетіндерін анықтау үшін Көкшетау қаласындағы екі жалпы орта білім беретін мектептер алынды. Сауалнамаға аталған мектептердің бесінші сыныбынан он бірінші сынып арасындағы 100 оқушы қатыстырылды.

Зерттеуге анонимдік сипат беріп, сауалнама мазмұнына 19 педагогикалық сапалар ұсынылды. Респонденттер кестеде ұсынылған педагогикалық сапаларды мұғалімдер бойында көргілері келсе «+» белгісін, ал көргілері келмесе «-» белгісімен белгіледі. Кестедегі бос жолдарға оқушылар өздері ұсынған педагогикалық сапаларды толықтырып жазды.

Жиілік матрицаға сәйкес респонденттердің жауаптары анықталып, белгілі блоктарға жіктелді. Алынған нәтижелер төмендегі кестеде көрсетілген (1кесте).

147

1 кесте.

Кестеде ұсынылған педагогикалық сапалардың ішінен кейбір оқушылар

мынадай мұғалімдік сапаларды бірнеше «+» белгісімен ерекшелеген: 1. барлық жағдайда әділетті болу – тоғыз рет «+» қойылған. 2. әзілдік сезімнің болуы – төрт рет «+» қойылған. 3. оқушылардың пікірлерін тыңдай білу – үш рет «+» қойылған. 4. қарым-қатынас жасай білу – екі рет «+» қойылған. Кестедегі бос жолдарға оқушылардың өздері жазып қосқан

педагогикалық сапалары келесідей: оқушылардың бойына оң сапаларды қалыптастыра алу, оқушының жауабын аяғына дейін тыңдай алу, түсінушілік, көп айқайламау, сабырлы мұғалім болу, сыныпты тыныштандырып, зейіндерін шоғырландыра білу, тым қатал болмау, әр оқушыға ықылас білдіру, көңілді болу, байсалды болу, сабақта ашулы болмау, жоғары білікті маман болу, мейірімді болу, түк емес нәрселерге айқайламау, жақсы бағаларды қою, ұрыспау, өте қайырымды болу, оқушыны сүйю, барлық оқушыларға әділетті болу.

Сонымен, сауалнама қорытындысы бойынша әділеттілік, мейірімділік, қайырымдылық қарым-қатынас, түсінушілік, байсалдық – мұғалімдер бойындағы негізгі сапалар екенін оқушылардың тіпті бірнеше рет қайталап

Блоктар

№ Педагогикалық сапалар Ұпай саны

1. 1. өз пәнін жақсы білу 98 2. 2. сөздің биік мәдениеті, айқындық 97 3. 3. мейірімді болу 96

4. оқушыларға әр кез көмекке келуге дайын болу 5. пәнге қызығушылықтарды арттыра білу 6. күрделі материалдарды түсіндіре білу

4. 7. қарым-қатынас жасай білу 95 8. барлық жағдайда әділетті болу 9. оқушыларға деген құрмет және инабаттылық көрсету 10. материалды қызықты және айқын түсіндіру

5 11. оқушылардың пікірлерін тыңдай білу 94 6. 12. сезімталдық және ықылас білдіру 93 7. 13. кең дүниетаным мен білімділік 92

14. тиянақты және тындырымды болу 8. 15. әзілдік сезімнің болуы 91 9. 16. сабақ үдерісінде оқушылардың ойларына, сезімдеріне

ықпал жасай білу 83

10. 17. сұрақты талдауды, пікірталасты тудыра білу 82 11. 18. мұғалімнің сырт бейнесі мен тәртіп мақамасымен өзіне

тарта білу 80

12. 19. талап қою 75

148

көрсеткен жауаптарынан айқын көруге болады. Қазіргі ғылыми-ақпараттық технологияның жедел даму кезеңінде оқушылар үшін мұғалімнің оларға деген махаббат сезімі, сүйіспеншілігі, мейірімділігі, адамгершілігі ең маңызды екенін ерекше атап өткіміз келеді. Осы ойымызды сауалнамадағы оқушылардың еркін берген жауаптары да дәлелдеп отыр. Ал қаталдық, талап қоюшылық шәкірттер үшін төмен ұпай алуда. Сонымен, мектеп оқушылары үшін оқу үдерісінен гөрі қарым-қатынас жасау үлкен мағынада екені тұжырым жасап отырмыз.

Мұғалімге тек оқыту, білім беру, зияткерлік қабілеттерді дамыту ғана емес, жаңа ұрпақты тәрбиелеу миссиясы жүктелген. Сондықтан, біздің пікірімізше, қазіргі педагогтың кәсіби мәдениетінің маңызды құрылымына оның рухани-адамгершілік мәдениеті және этика жатады.

Сауалнама нәтижелерін басшылыққа алып, біз мұғалім қызметіндегі уақыт ағымына қарамастан тұрақты болып қала беретін, әсіресе, мектеп оқушылары үшін маңызды болып табылатын келесі педагогикалық сапаларды ұсынамыз:

1. Мұғалімнің оқушыларға деген сүйіспеншілік сезімі, махаббаты. Оқушыларға деген сүйіспеншілік – бұл ең алдымен оларды түсіне білу

және балаларды жетістіктері мен кемшіліктерімен бірге қабылдай алу. Оқушыларды «перспективалы», «қиын», «әдеттегі», «жалқау»,

«жеңілтек» деп бөлетін педагог бала тұлғасын көре алмауы мүмкін. Бірақ, оқушыға деген сүйіспеншілік оның еркіне бағыну емес, мұғалімнің ақылды және түпкілікті талап қоя білуі оқушы бойына тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, ерік-жігерін тәрбиелейді.

Оқушыларға деген сүйіспеншілік – бұл әр тәрбиеленушіні алаңдататын мәселесін көре білу, уақытында көмекке келу, оқушылардың пікірлерін тыңдай білу, ықыласты болу, ішкі жан дүниесін тани білу. Аталмыш ұғым тәрбиеленушілермен адамгершілік қарым-қатынас деңгейінде көрінеді. Осы қатынастар мынадай сапалармен сипатталуы керек: сенімділік, әділеттілік, қамқорлық, мейірбандылық, өзара түсінушілік, өзара құрмет, өзара жауапкершілік.

2. Мұғалімнің оқушыларға деген құрмет сезімі. Ұлы педагог А.С.Макаренко өзінің педагогикалық тәжірибесіне қысқа

тұжырым бергенде «адамға неғұрлым жоғары талап койып, соғұрлым жоғары құрмет білдіру керек» деп атаған. Мұғалімнің оқушыларға құрмет сезімі олардың адами қасиеттеріне тіл тигізбей, намысын қорламау. Шәкірттерге құрмет білдіру тәрбиелік қызметті атқарады, салғырттық, немқұрайлық қатынасты көтермейді. Оқушыларға тұлға ретінде қарау – қиын іс, мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынас үдерісінде үлкен-кішілі қайшылықтарды жеңуді талап етеді. Бұл мұғалім ойы мен жүрегінің қүрделі жұмысы.

3. Мұғалімнің салмақтылығы, байсалды мінез-құлқы. Сабырлық, байсалдық педагогтың қажетті кәсіби сапалары. Кәсіпқой

мұғалім қандай жағдайда болмасын салмақтылықты сақтауға міндетті. Оқушылар мұғалімнің ешқандай абдырауын, ашуын, қайратсыздығын сезбеуі керек. «Тежеуішсіз мұғалім – бүлдірілген, басқаруға болмайтын машина сияқты»-деп, атақты педагог А.С.Макаренко ескертіп кеткен [5: 40]. Сауалнама

149

нәтижесі көрсеткендей, оқушылар мұғалімнің сабақта, сабақтан тыс уақытта салмақты болуына ерекше мән беретінін атап өтті.

Қазіргі кезде мұғалімдердің байсалды, салмақты болуына әлеуметтік жағдайдың ықпалы да таңба салады. Мектептерде көптеген қағаздарды толтырып, есептерді тез арада тапсыру, үнемі жоғарлаған жүктемеге аласалау еңбек ақы төлеу мұғалімдердің оқушылармен дұрыс қарым-қатынас жасамауына, шаршауына, жүйке жүйесінің тозуына әкеп соқтырады.

Мұғалім кәсібі үлкен сабырылықты және өзіндік тәртіптілікті қажет ететін ең эмоциялы шиеленісті еңбек түріне жатады. Мектеп табалдырығын аттағанда мұғалім қандай сезімде болады, әлеуметтік, рухани игілікті сезе ме деген сұрақтарды жиі қоямыз ба?

Педагогтар арасында мынадай пікір бар: мұғалім шаршамай, 1,5-2 жүктемеге жұмыс істемей, оқушылардың қойған талаптарын орындау үшін неғұрлым аз жүктеме алып, неғұрлым көп жалақысы болса мүмкіндік алады. Себебі, сонда мұғалім өзінің материалдық жағдайын ойламай, қалай әмбебап, шебер мұғалім болуына ерекше назар бөледі. Ендеше, мұғалімдердің жалақысын оқушылардың талаптарына сәйкес қойып, әлі де болса әлеуметтік жағдайын толық зерттеуді қажет етеді.

Сонымен, қорытынды жасасақ: 1. Оқушылар үшін мұғалімнің бейнесі – бұл әмбебап адамның бейнесі

болып тұр. Мұғалімнің әмбебап педагогикалық іс-әрекеті сабақ өткізгенде, оқушылармен қарым-қатынас жасағанда, көз қарасынан, жүріс-тұрысынан, киімінен, әдістемелерден көрініп тұру керек. Мұғалімнің әмбебап педагогикалық құзіреттіліктің қиындығы осында. Педагогтың жұмысы өнер адамының жұмысынан да қиын. Материалдың мазмұнын білу, ым-ишара арқылы көрсете алу, әдістемелерді шығармашылықпен қолдана білуі керек.

Біз жүргізген бірінші мен екінші зерттеулерге негізделіп, қазіргі заман мұғалімінің моделін жасауға болады. Оқу үдерісінде оқушылардың 98% мұғалімнің жеке басының қасиеттеріне талапты өте жоғары қояды. Осыдан оқушылардың талаптары мен мемлекет талаптарының арасында жоғары корреляция байқалады.

Аталған педагогикалық сапалар барлық мұғалімдерге ортақ. Сондықтан әмбебап педагогикалық құзіреттіліктер деп саналады. Ал осы талаптарға сәйкес жоғары оқу орындарында болашақ педагогтарды дайындау ісі жүргізілмейді. Оқыту үдерісінде тек бағдарлама мазмұнын толық орындау жұмысымен айналысып, адами әмбебап қасиеттерін қалыптастыру жұмысына жеткілікті назар бөлінбейді. Ал әмбебап педагогикалық құзіреттіліктерді қалыптастырмай кәсіптік құзіреттіліктерді жүзеге асыру үдерісі мүмкін еместігін түбегейлі атап өткіміз келеді. Өйткені, әмбебап педагогикалық құзіреттіліктер ғана мәдени мұғалімнің бейнесін сипаттайды.

Жүргізген зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, төмендегідей мұғалім бейнесінің моделін жасадық (2 кесте).

150

2 кесте Әмбебап педагогикалық құзіреттіліктің мазмұны мен құрылымы

Тұлғалық сапалар

Жалпы педагогикалық сапалар

Жалпы әдістемелік сапалар

мейірімділік

қарым-қатынас жасай білу

пәнге қызығушылықтарды арттыра білу

әділеттілік

сөздің биік мәдениеті

күрделі материалдарды түсіндіре білу

қайырымдылық

оқушыларға құрмет

оқушылардың ойларына, сезімдеріне ықпал жасай білу

салмақтылық

оқушылар пікірлерін тыңдай білу

педагогикалық іс-әрекетін талдай білу

адамгершілік жоғары білікті маман болу пікірталастарды тудыра білу мұғалімнің сырт бейнесі

мен тәртіп мақамасымен өзіне тарта білу әзілдік сезім тиянақтылық

2. Жүргізген зерттеуімізде мұғалімдердің әмбебап педагогикалық

құзіреттіліктің мазмұны мен құрылымы оқушылардың мұғалімдерге қоятын талаптарына сәйкес келіп тұр. Басқа сөзбен айтқанда, біздің нөлдік болжамымыздың мазмұнын, яғни мұғалімдердің әмбебап педагогикалық құзіреттіліктің құрылымын оқушылармен өткізген педагогикалық эксперимент растап тұр.

3. Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлау үдерісінде оқушылармен қарым-қатынас жасай білу қасиеттерін қалыптасытруға ерекше көңіл бөлу керек. Өйткені, оқыту мен тәрбие үдерісінің сапалы, нәтижелі болуы ең бірініші мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынастарына тәуелді екенін әр қашанда ұмытпағанымыз жөн.

Әдебиеттер:

1. Кузьмина Н.В. Профессионализм деятельности преподавателя и

мастера производственного обучения. М.; Высш. шк., 1990. 2. Маркова А.К. Психология профессионализма. – М; Педагогика, 1996. 3. Байденко В.И. Болонский процесс: поиск общности европейских

систем высшего образования [проект ТUNING]. Москва-Астана 2006. 4. Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік, дағды, шеберлік. А., 1986. 5. Макаренко А.С. Книга для родителей. 1953.

151

МОТИВАЦИОННЫЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА ПСИХОЛОГИЧЕСКУЮ ГОТОВНОСТЬ СТУДЕНТОВ

ПРИ ПОСТУПЛЕНИИ В ВУЗ

Кенжегалиев К.К., Утегенова Г.Ж. Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова, г.Кокшетау.

u_gulim@mail.ru

Введение. Психологическая готовность студентов при поступлении в ВУЗ определяется богатством возможностей и многозначностью путей профессионального становления и самореализации в современном обществе. Это, с одной стороны, усложняет возможности профессионального самоопределения выпускников школ, а с другой стороны — делает необходимым их раннее самоопределение в отношении того института социализации, который обеспечит их профессией. При большом количестве работ, посвященных готовности к обучению в школе и профориентации школьников, проблема готовности к профессиональному обучению и деятельности в современной возрастной психологии практически не ставилась. Нет целостной модели психологической готовности к вузовскому обучению, не создано методов ее диагностики, из-за чего в психологических службах вузов отсутствует информация о специфике и опорных функциях готовности студентов. В рамках данной работы подразумевается не готовность к поступлению в ВУЗ, а готовность как желание, возможность и способность обучаться в режиме, заданном традиционной университетской системой.

К.К.Платонов, М.А.Котик, В.А.Сосновский, Р.Д.Санжаева, Л.И. Захарова под психологической готовностью понимают психический феномен, посредством которого объясняют устойчивость деятельности человека в полимотивированном пространстве.

По мнению О.М.Краснорядцевой психологическая готовность к профессиональной деятельности проявляется в виде мотивационной готовности к «приведению в порядок» своего образа мира (такая готовность дает человеку возможность осознать смысл и ценность того, что он делает) [1:173].

Шипилова Е.В.считает, что системообразующими факторами формирования психологической готовности к профессиональной деятельности являются: характер потребностно-мотивационной сферы студента, готовность к саморазвитию, направленность на реализацию творческого потенциала личности, преобразование социально-значимой деятельности [2:371].

В нашем понимании готовность к обучению в вузе это культурно обусловленная многокомпонентная функциональная система, выражающая настрой на учебно-профессиональную деятельность и предназначенную для успешной адаптации и обучения в Вузе, включающая в себя мотивационно-профессиональную и волевую составляющие. Готовность к обучению в вузе - это феномен, включающий в себя не только внешние, но и внутренние проявления. Для подтверждения нашей мысли было проведено анкетирование

152

среди студентов. Согласно методу ранжирования, были получены следующие результаты:

1 курс 2 курс 3 курс

1 Родители 7,72 7,54 7,33 2 Окружающая среда 5,79 5,13 5,18 3 Друзья 6 6.16 5,42 4 Получить диплом 7,36 6,38 6.63 5 Для выбора профессии 7,36 6,28 6,43 6 В будущем получать хорошую зарплату 5,92 5.79 5,91 7 По стопам папы (брата,дяди) 4,92 4,06 4,58 8 По стопам мамы (сестры.тёти) 4,13 4,81 4,38 9 По протекции 5,43 5,12 4,75 10 Быть на ровне с веком, с временем 6,36 5,29 5,25 11 Чтобы быть самостостоятельным в жизни 5,88 5,68 4,77 12 Мечта с детства 6,13 4,48 5,16 13 Получить образовательный грант 7,05 4,43 5,8 14 Быть подальше от родителей 4 3,88 1,78 15 Стране не хватает специалистов 5,33 5,38 4,79

По результатам нашего исследования на поступление в наш ВУЗ на три

курса повлияли почти одинаковые факторы: повлияли родители, это довольно удовлетворительный выбор, здесь явно видино что, проводимые профориентационные работы не влияют на поступление, а значит нужно проводить работы с родителями. Затем их мечта быть дипломированным гражданином, получить диплом, а значит, по мнению студентов не обязательно получать знание, а главное диплом.

Для первокурсников получить диплом и выбор профессии оказались на втором месте, значит они не достаточно понимают, что для того чтобы стать специалистом надо иметь не только диплом и профессию, а хорошие знания. Видно что на втором и на третьем курсе понятие студентов изменились. Здесь мы понимаем, что когда студенты начинают проходить курсы по специальности, у них ценностное отношение падает. На третье место первокурсники поставили десятый фактор «Получить образовательный грант», а вторые и третие курсы посчитали подходящим на это место третий фактор «Друзья». Здесь если судить по проблеме нашего века, это материальное положение, не каждый может поступать в желаемый ВУЗ и выбрать желаемую профессию, так как материальное состояние не позволяет этого. Поэтому, те кто получает образовательный грант, они вынуждены обучаться там, куда их направляет госудаство. Такая учеба превращается в праздное время провождение. Так как, у них не проявляется никакой интерес к этой профессии, соответсвенно к учебе. А у старшекурсников, как говорилось выше ценности снижаются, у них интерес не к учебе, а больше сравнение себя со своими

153

ровестниками, друзья обучаются, получают диплом, соответсвенно, и они не должны отставать.

Из таблицы видно, что большинство ставят на первое место личные интересы, а не общественные. А должно быть наоборот. Это недоработка школ. Не хватает патриотического воспитания. Выбор профессии должен быть общественным-мотивированным, государство должно создавать для этого условия, чтобы амбициозные устремление молодежи показались на деле.

Подготовка будущего специалиста в условиях высшего образования – сложный процесс, исходящий из качественно нового представления об образовательной ситуации. Данный процесс характеризуется тенденцией перехода от учебно-дисциплинарной к личностной парадигме педагогической деятельности, ориентированной на развитие личностных функций самих студентов как субъектов учебного процесса, их самоопределения в отношении смысла, ценностей содержания образования и деятельности. А.Б.Каганов представляет профессиональное становление студентов в виде последовательного прохождения трех этапов - переходного (1-3 семестр), накопительного (4-6 семестр), определяющего (7-8 семестр). Проходя через все эти этапы, студент постепенно становится специалистом [4:95].

Подводя итоги хочется отметить, что психологическая готовность — это свойства личности, необходимые студенту для эффективной работы. Психологическая готовность студента предполагает психологическую проработку собственных проблем в тех сферах, в которых он собирается обучаться.

Литература:

1. Шипилова Е.В., «Формирование психологической готовности студентов-психологов к профессиональной деятельности», автореферат на соискание ученой степени кандидата психологических наук, М., 2007.

2. Краснорядцева О.М. Особенности профессионального мышления в условиях психодиагностической деятельности. Барнаул, 1998.

3. Кенжегалиев К.К. «Педагогикалық зерттеулерде математикалық статистика әдістерін қолдану», Көкшетау 2013.-123 б.

4. Психология. Словарь / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. М: Политиздат.1990. 494 с.

154

ҚАЗАҚ ОТБАСЫНДАҒЫ ҰЛ БАЛАНЫ ТӘРБИЕЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қожағұлова Ғ.Қ. Петропавл қ., М.Қозыбаев атындағы СҚМУ

Азамат деп қай істі болса да өнер деп білген,

өмір жолын еңбек жолы деп сүйген, елі үшін жалынға шарпылып,

отқа күйген ел перзентін айтады. М. Қозыбаев

М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Тіл

және әдебиет институты, қазақ тілі кафедрасы оқытушылары ҚР ІІМ Ішкі әсекерлерінің Әскери институтымен бірлесе отырып «Достар» шығармашылық клубтың «Қазақ отбасындағы ұл баланы тәрбиелеу ерекшеліктері» атты кезекті отырысын өткізді. Отырысқа қатысушы оқытушылар, студенттер, курсанттар және қонақтар аталмыш тақырып бойынша қазіргі таңдағы өзекті мәселелер бойынша әңгіме жүргізді.

Әр халықтың бала тәрбиесіндегі өзіндік ерекшеліктері арқылы мәдени құндылықтары қалыптасады. Ата-бабамыз ұл баланы ертеңгі абыройлы әке, қадірлі отағасы, елді қорғайтын ер, батыр, би, ақын, ұлттың намысты азаматы ретінде әділдікке, қайсарлыққа, кешірімді болуына, өнерге, білімге, салт-дәстүрімізді сақтауға тәрбиелеген. Ұл бала - қазақта шаңырақ иесі, ер-азамат – ата-ананың отын тұтатушы болып саналады.

Қазақ отбасының ерекшелігі жасы кішісінің үлкеніне «сен» деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде. Қазақ отбасындағы үлкенді құрметтеу әдеті жауапкершілік, адамгершілік сезімдерін туғызған. Дұрыс бағытқа бағдарлау көп жағдайда абыройлы әкеге, үлгілі отағасына, қадірлі ағаларына байланысты.

Халқымыз ұл бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қай халықта болмасын, ұл бала тәрбиесі – әке меншігінде. «Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дей отырып, қазақ отбасында әкелер өзінің білетін бар өнерін алдарына үйретіп, оларды мерген, аңшы, яғни «сегіз қырлы, бір сырлы» жігіт етіп тәрбиелеген.

Бала ес білгеннен бастап, оның құлағына «сен ертеңгі шаңырақ иесісің, болашақ әкесің, арқа сүйер жарсын, отбасының асыраушысысың, сондықтан да жаманнан жирен, жақсыдан үйрен» деген сөздерді құйып отырған.

Халқымыз ер балалың 12-15 жасынан бастап, оның алдында өмірдің дайындаған талай қиын-қыстау шақтары мен қуанышты сәттері бар екендігін ескере отырып, «Аты аталмаған жігіттен аты аталған төбе артық» деп намыстандыратын, «Айтсаң, үйде туып, түзде өлетін жігіттерді айт» деп таңдандыратын, «Өнерлі жігіт өрге озар, өнерсіз жігіт жер соғар» деп шамдандыратын, «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді», «Ерлік білекте емес, жүректе» деп қайраттандыратын, «Ақыл жастан, асыл тастан» деп

155

сеніміне шек келтірмейтін, «Атадан ұл туса игі еді, ата жолын қуса игі еді» деп армандайтын еді халқымыз.

Қазақтың ұлы ойшыл ғұламаларының бірі Ж.Баласағұни өзінің «Құтты білік» дастанында балаға тәрбиені отбасында бер, «ақ маңдайлы ұл-қыз туса, үйіңде өсір, бөтен жерде қалдырма» деп келер ұрпаққа өсиет ете отырып, баланы жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке баулу арқылы жаны мен тәні сабақтас жетілген парасатты ұрпақ өсіретінімізді атап көрсеткен. Ата-анасын аялай, құрметтей білген баладан жақсы азамат шығады. «Әкесін аман сақтап қалу үшін жанын қиған ұлдың өлімі – ең бақытты өлім болып табылады» - деген Баласағұнидың ұстазнамалық тұжырымдамасында осындай керемет ойлар жатыр.

Шығыстың басқа ұлт өкілдерінің отбасындағы сияқты қазақта дүниеге ұл келсе, тұқымымыздың жалғасы, шаңырақ иесі туды деп ұлан-асыр, ат шаптырып той жасау күні бүгінге дейін сақталған. Дүниеге ұл әкелу әсіресе, әке үшін зор бақыт, үлкен мақтаныш. Қазақта бір кісі қайтыс болса, артында қалған баласы бар ма еді деген сауалы болады. Бар деген жауап естісе, «орнында бар оңалар» деп бата береді.

Отбасындағы ер баланың өз орны бар. Мысалы, тұңғыш ұл – кейінгі іні-қарындастарының қамқоршысы, ата-анасының көмекшісі, оған «Ағасы бардың – жағасы бар» деп арқа сүйенген.

Кенже ұл – шаңырақ иесі. Басқа балалар енші алып, бөлек отау құрып жатса да кенже ұл әке-шешенің қолында қалады.

«Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сын» демекші, ер жігітке айтылар сын көп, қойылар талап жоғары. Халықтың дәстүрлі тәрбиесінде осы баға – «жігіт сыны» деп аталады. Қазақ халқының менің ұлым деп көкірек қағып, мақтаныш тұтар ұлының қандай болу керектігі туралы халықтың талғамына сай бейнеленеді:

а) кескін-келбеті: «Еңсегей бойлы, өткір көзді, қара қасты, кең маңдайлы, қыр мұрынды, кең маңдайлы, кең иықты, жуан білекті, темірдей саусақты».

ә) қадір-қасиеті: «Қырандай алғыр, сұңқардай өр, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, қасқырдай өжет, жау жүректі, жылқыдай мінезді, бұландай алып, сауысқандай сақ».

б) қабілет-икемі: «Көсем жігіт» – ел басқаратын жігіт, «Шешен жігіт» - дау шешетін тұлға, «Батыр жігіт» - еліне қамқор, жауына алаберен жігіт, «Сері жігіт» - аттың жүйрігін мініп, иттің алғырын ертіп, қыранның қырағысын баптап, ат құлағына ойнап, ер қаруы – бес қаруды сайлап, мың құбылтып ән салып, күмбірлете күй тартатын өнерлі жігіт.

«Жомарт жігіт» - дастарқаны берекелі, пейілі кең, өзі жайдары, «Палуан жігіт» - мойыны жуан, жауырыны қақпақтай, бұлшық еті темірдей, қимылы шапшаң, иненің көзінен өтердей епті, алып күш иесі.

Осы аталған қадір-қасиеттерді бүгінгі ұландар бойына бойына дарыта білсек, онда зерделі де зейінді, өнерлі де талантты, жігерлі де қайратты, адал да парасатты елі-халқы сыйлайтын ер жігіттің келешегі жарқын, жолы ашық. Осы орайда ойға оларға берілетін тәрбиенің артықшылығы неде деген сұрақ оралады. Өйткені оларды бесік жырына құлағын қандырудан бастап, ауыз-

156

әдебиеті мен ата-баба тарихына сусындатудан бірізділікпен ер балаларға негізделген тәрбиенің әдістемесінің жасалуы ер бала тәрбие маңыздылығын сезіндіріп қана қоймайды. Сондай-ақ, нәтиже де берері анық. Ал, керісінше, жалқаулықты серік етіп, жанын өтірікпен бағып, біреуді алдап, біреуді арбап, шыққан тегін білмейтін, отбасы түгілі өз басында асырай алмай жүрген ерлерімізден қандай ұрпақ жалғастығын күтуге болады? Осындай керағар тәрбиеленген ұрпақ өкілдерінің тәрбиесіне кімді кінәлаймыз? Қоғамды ма, әлде ата-ананы ма? «Атадан тағылым алмаған ұл жаман, анадан өнеге көрмеген қыз жаман», «Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас», «Бала тәрбиесі – бесіктен» деп түйіндей отырып, ер бала тәрбиесінің отбасында және мектепте қыздармен қатар берілуіне ерекше мән беріп, арнайы тәрбие бағдарламалары жасалуға тиіс. Өйткені, ер баланың дұрыс тағылым-тәрбие алуы, дүниенің сырын танып білуі отбасындағы ата-аналардың ақыл-кеңесі мен үлгі өнеге көрсетумен байланысты.

Ұлттық тәрбиенің бұрынғы әдістерін бүгінгі күн талабымен жаңаша қарастырған жөн. Ата-бабамыз жасап, сомдап кеткен жігіттің моделін одан әрі, бүгінгі күннің талабына сай жетілдіріп өсіп келе жатқан өскелең ұрпағымыздың бойына дарыту, тағдырдың қандай тәлкегін көрсе де, қайсарлығы мен тектілігін жоғалтпаған дана халықтың ұрпағы екендігін ұғындыру, олардың бойына мақтаныш сезімін туғызу ата-ананың бірден бір міндеті.

Кейінгі жылдары ұлдар арасында тым жұмсақ мінезділер де кездеседі. Мамандар мұны ер-азаматтардың ұрпақ тәрбиесінен мүлде сырт қалуының салдары дейді. Кей уақытта бала әкесіз өсіп, анасының тәрбиесінде болады. Алайда, баланың жігіт болып өсуі тән кейбір қасиеттерін бойына жинап өсуі де осыдан. Жүрегі жұмсақ аналарымыз кейде ұлды тым еркелетіп жібергенде, әкенің салмақты сөзі таза ауадай қажет.

Ата-бабамыз қан тазалығына, тектілікке қатаң қараған. Қазақта тектіден текті туады, тектілік тұқым қуады деп барлық саналы қазақ азаматтарына айтылған. Жеті атаға дейін, өз руының қыздарына үйленбеуге тырысқан.

Қазақтар ұлдарын он үш жасында отау иесі деп дайындаған. Бала дүниеге келгенде кіндігін кім кеседі, бесікке кім бөлейді сол адамға тартады деп те ырымдаған. Адамгершілік, қайырымдылық, әдептілік сияқты қасиеттер үлкендердің үлгісімен сіңеді. Әкеге қарап ұл өсер, анаға қарап қыз өсер дейді дана халықымыз. Ер баланы алты жасқа дейін хандай көтер, сыйла. Алты жастан он алты жасқа дейін құлша жұмса. Он алты жасқа толғасын досыңдай сырлас, сыйлас деген қазақ халқында нақыл сөзі бар.

Ер баланың тәрбиесін неден бастауымыз керек? Бала кезінде ұлдың жұмысы, қыздың шаруасы деп бөлген дұрыс емес. Ата-анасына көмектескісі келсе, қолын қақпау керек. Бала әкені сенімді дос ретінде санайтын болсын. Үлгі тұтатын әке болсаңыз, бала сізге адал дос, қолдаушы болады. Ұл бала ерлерге тән ойлау жүйесін, жігіттік болмыс-бітім, мінез-құлықты бойына қайдан сіңіреді? Қыздардың - анасына, ұлдардың - әкесіне еліктейтіні анық. Ұл бала әкесіне ұқсас болғанын қалайды. Ұл үшін әкесінен асып түсер мықты адам жоқ: ол көлік айдайды, ауыр заттарды оп-оңай көтереді, ештемеден

157

қорықпайды. Қазақта үстелдің төрінде әкенің тұрақты орны бар, оған басқа ешкім отырмайды. Балалары әкесі наннан ауыз тигеннен соң тамақтануға кіріседі, сосын әкелерінің ас қайыруынан соң ғана орнындарынан тұрады.

Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы ұл баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы жақсы азамат болса: оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, көргенді бала екен, өнегелі жерден шыққан ғой деп мақтайды.

«Ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз». Отбасындағы тәрбие әрбір мүшенің өзін-өзін сақтау, ұрпақты жалғастыру, өзін-өзі сыйлау қажеттігінен туындайды. Баланы дұрыс тәрбиелеу отбасында, алдымен, жанұя жағдайы, онда қалыптасқан он моральдық-психологиялық ахуал, татулық пен өзара түсіністік, сүйіспеншілік пен сыйластық, отбасы мүшелерінің бір-біріне деген құрмет сезімдері, яғни, отбасындағы кіршіксіз таза, мөлдір көңіл-күйі тікелей ықпал етеді.

Қазақта ұлдар әкесі немесе атасының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен. Шығармашылықта, ақындықта танылған жас баланың тәрбиесіне аса назар аударған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі қазақ отбасыларында жиі кездесетін дәстүр. Әкесінің баласына қалдырған ең үлкен мұрасы - оны жақсы тәрбиелеуі дей отырып, баласын оқытып, жақсы көріп, баласына ат қою, баласын сау етіп өсіру, үйленер жасқа келгенде баласын үйлендіру - қазақ отбасының басты міндеттерінің бірі.

Қандай ата-ана болсын, баласының дұрыс адам болғанын, өзінен артық болғанын қалайды. Бұл – ниет қана. Тәрбие беру барысында қателіктерді болдырмау, жетістікті нәтиже алуда тәрбиенің түрлі әдіс-тәсілдерін қолдануы қажеттігін ата-ана ұғына бермеуі мүмкін.

Әдебиеттер:

1. Әлімбаев М. Халық - ғажап тәлімгер. А., Рауан, 1998. 2. Омарова Р.С. Халық тәлімі - тәрбие бастауы. Қазақстан мектебі, 2007.

ОРГАНИЗАЦИЯ ПРОЕКТНО - ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ ХИМИИ И

БИОЛОГИИ

Кожахметова Л.Ж. Средняя школа № 25, г.Астана

jin.joson@mail.ru

В условиях огромного информационного потока последних десятилетий актуальной становится задача развития активности и самостоятельности школьника, его способности к познанию нового и решению сложных жизненных проблем.

158

Образованный человек в современном обществе – это не только и не столько человек, вооруженный знаниями, но умеющий добывать, приобретать знания и применять их в любой ситуации. Выпускник школы должен адаптироваться в меняющихся жизненных ситуациях, самостоятельно критически мыслить, быть коммуникабельным, контактным в различных социальных группах. Речь идет о формировании у обучающихся современных ключевых компетенций: общенаучной, информационной, познавательной, коммуникативной, ценностно-смысловой, социальной. А школа должна создавать условия для формирования личности, обладающей такими компетенциями.

Для реализации в полной мере развивающего потенциала школьного курса химии и биологии необходимы формы, методы и средства учебно-познавательной деятельности, альтернативные традиционным.

Таковым является проектное обучение, учитывающее потребность сегодняшнего дня - смену приоритетов с усвоения готовых знаний на самостоятельную активную познавательную деятельность каждого ученика [1:13]

В отличие от урока в проектной деятельности основное содержание работы выбирается самим учащимся, что позволяет не только мотивированно усваивать самостоятельно отобранную информацию, но и накапливать опыт конструирования своей деятельности и предметного содержания. Поэтому главная задача проектного обучения – научить школьников учиться или, иначе, научить совершать учебную деятельность. А это значит, что учащийся должен почувствовать себя на уроке активным участником учебного процесса, а не пассивным исполнителем воли учителя.

Реализация метода проектов на практике ведет к изменению позиции учителя. Проектная деятельность требует от учителя создания условий для расширения познавательных интересов детей, и на этой базе – возможностей их самообразования [2: 23]

Применение технологии проектной деятельности позволяет: учителю - расширить сферу своих профессиональных знаний и умений,

не замыкаться в узкопредметном поле, а выходить на меж- и надпредметное содержание педагогической деятельности, выстраивать индивидуальные траектории образования учащихся и собственного профессионального роста;

ученикам - почувствовать себя включенными в сообщество взрослых профессионалов [3: 9]

Химия – одна из самых гуманистически ориентированных естественных наук: ее успехи всегда были направлены на удовлетворение потребностей человечества.

Изучение химии в школе способствует формированию мировоззрения учащихся и целостной научной картины мира, пониманию необходимости химического образования для решения повседневных жизненных проблем, воспитанию нравственного поведения в окружающей среде.

В то же время, в условиях резкого сокращения времени, отводимого на изучение химии при сохранении объема ее содержания, снижается интерес

159

учащихся к предмету. Как организовать процесс обучения так, чтобы учащиеся воспринимали химию как нужную и востребованную жизнью науку, как часть мировой культуры, необходимую каждому образованному человеку для формирования целостной картины мира? Учить химии только традиционными методами невозможно, т.е. формировать химическую грамотность, обучать расчетам, максимально включать теоретические знания. Необходимо создавать условия для развития естественной познавательной активности ребенка и его самореализации через накопление индивидуального опыта.

Для реализации в полной мере развивающего потенциала школьного курса химии помогает метод проектов, учитывающий потребность сегодняшнего дня – смену приоритетов с усвоения готовых знаний на активную самостоятельную, познавательную деятельность каждого ученика [4: 11]

Метод проектов всегда ориентирован на самостоятельную деятельность учащихся, однако этот метод органично сочетается и с групповым подходом в обучении.

Для реализации метода проектов в учебном процессе за основу можно взять любые программы курсов химии или биологии, которые позволяет органично использовать проектную деятельность школьников при изучении таких тем, как:

8 класс: “Основные классы неорганических соединений”, “Физические и химические явления”, “Растворы”, «Вода», “Периодический закон и периодическая система Д.И. Менделеева”

9 класс: “Металлы”, “Неметаллы”, “Органические вещества”. 10 класс: “Строение вещества”, “Химические реакции”, “Вещества и их

свойства”, “Химия в жизни общества”.“ 11 класс: Углеводороды”, “Спирты и фенолы”, “Альдегиды и кетоны”,

«Карбоновые кислоты, сложные эфиры, жиры”, “Углеводы”, “Азотсодержащие соединения”, “Биологически активные вещества”.

9 класс: «Строение и функции живого», «Общие закономерности развития живого», «Генетика и селекция», «Взаимоотношения организма и среды»

10 класс: «Клетка», «Обмен веществ и энергии», «Размножение и развитие организмов», «Основы генетики»

11 класс: «Происхождение и этапы развития жизни на Земле», «Осноыв эволюционного учения», «Микроэволюция», «Макроэволюция», «История Земли», «Антропогенез», «Основы экологии».

Внедрение метода проектов происходит без разрушения предметной классно-урочной системы. Используя обычные уроки, на которых учащимся обычно отводится роль слушателя и повторителя услышанного, нужно постараться перевести ученика в активную позицию: дать ему возможность не только усваивать готовое, но и самостоятельно или вместе с учителем организовать учебную деятельность, добывать и анализировать информацию, принимать решение в разнообразных ситуациях выбора [4: 17]

160

Для проектной деятельности на уроках используются следующие виды проектов: индивидуальные и групповые, монопредметные, краткосрочные, информационные, исследовательские.

Организация работы над проектами возможна в рамках факультативных курсов, кружков, элективных курсов, во внеклассной работе по химии и биологии. Требования к таким проектам остаются прежними, однако расширяются познавательные возможности, увеличивается время их выполнения, может изменяться возрастной состав участников.

Во внеурочной деятельности учащиеся выполняют проекты следующих видов: индивидуальные и групповые, межпредметные, среднесрочные и долгосрочные, информационные, исследовательские, творческие, практико-ориентированные (прикладные), ролевые.

При выполнении проектов качественно меняются роли учащихся и учителя. Они различны на разных этапах проектирования. Педагог на всех этапах выступает в роли консультанта и помощника, координатора проекта. Учащиеся выступают активными участниками процесса.

Акцент делается не на содержание обучения, а на процесс применения имеющихся знаний.

Работа над проектами стимулирует внутреннюю познавательную мотивацию и способствует повышению интереса к предметам, активность и самостоятельность разных по уровню развития и способностям учащихся.

Наука химия - трудная для понимания наука для большинства учащихся школы. Гуманистический смысл проектного обучения состоит в развитии творческого потенциала учащихся различных уровней развития, возможностей и индивидуальных особенностей [6: 31]

Это подтверждает анкетирование, проводимое как перед началом проектной деятельности, так и по результатам ее.

Так, на вопрос: «Для чего учащиеся участвуют в проектах?» были получены следующие ответы:

1. возможность раскрыть свои способности, подняться в глазах одноклассников на

более высокий уровень - 35%; 2. познавательная значимость проектной деятельности, узнать что-то

новое, интересное - 33%; 3. пообщаться со сверстниками - 18%; 4. заработать высокие оценки по химии, расположить к себе учителя -

5%; 5. другое - 9%. 6. На вопрос: «Почему учащиеся выбрали проект по химии или

биологии?» получены следующие ответы: 1. этот предмет - один из самых трудных, но интересный - 47%; 2. заинтересовала тема проекта - 35%; 3. лучше ничего не было-6%; 4. захотелось преодолеть трудности - 3% 5. другое - 9%.

161

Таким образом, как показывает практика, учебно-проектная деятельность реально способствует формированию нового типа учащегося, обладающего набором умений и навыков самостоятельной конструктивной работы, владеющего способами целенаправленной деятельности, готового к сотрудничеству и взаимодействию, наделенного опытом самообразования.

Литература:

1. Бычков А.В. Метод проектов в современной школе. - М., 2000. 2. Маркачев А.Е., Боровских Т.А., Чернобельская Г.М. Применение

метода проектов в школьной практике.\\ Химия в школе, 2007 - №2. 3. Переверзев Л. Проектный подход и требования к учителю // «Школа и

производство», 2002.- №1. 4. Полат Е.С. Метод проектов, М., 2001. 5. Селевко Г.К. Педагогические технологии на основе информационно-

коммуникационных средств. М.: НИИ школьных технологий. 2005. 6. Сергеев И.С. Как организовать проектную деятельность учащихся. –

М.: АРКТИ, 2003.

МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ДАМЫТУ – АКМЕОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕ

Конкашев Марат Айдарханович,

Сағындыкова Гүлдана Мырзабековна, Джакупова Шынар Сунгатовна

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы«Ақмола облысы бойынша ПҚ БАИ»

Бүгінгі күні адам шығармашылығының дамуының заңдылықтарын зерттейтін жаңа интегратифті-кешенді ғылым акмеологияның алатын орны ерекше.

Кәсіби шеберліктің шыңына шығу туралы ғылымның «Акмеология» деген атауы грек тілінен аударғанда «шың», «биіктік» деген мағынаны береді. Демек акмеология жетілген ересек адамның дамуын зерттейді. Психологияда кемелденген және ересек адам түсініктері бір мағынада қолданылатын жағдайлар көп кездеседі. Акмеологияда олардың керісінше ара жігі ажыратыла қарастырылады. Акмеологиялық көзқарастар бойынша тұлғаның жетілуі – оның моральдік-азаматтық сапаларын, гуманистік бағыттылығын, қарым-қатынас нормаларының деңгейін көрсететін кең ауқымды категория. Жетілген тұлғаны жоғары жауапкершілік, гуманистік тұрғыдағы әлеуметтік белсенділік пен басқаларға қамқор бола білу, өзін-өзі іске қоса алу сияқты сапалар сипаттайды. Сондықтан жетілудің шыңы – АКМЕ - ересек адамның жоғары кәсібилік, тұлғалық және әлеуметтік табыстарға жеткізетін прогрессивті жолмен дамуының белгілі бір кезеңін көрсетеді.

162

Әр адамдағы АКМЕ қалыптың бағыттылығы мен байқалуы әрқалай болуы олардың туа берілетін нышандары мен қабілеттерінің әр деңгейде болуымен байланысты. Дегенмен адамды зерттеудің әдіснамалық ұстанымдарына сәйкес (Б.Г.Ананьев, В.Н.Мясищев, А.А.Бодалев) бұл әртүрліліктің төрт ортақ күре тамыры бар екендігі аталып өтіліп, олар төмендегідей топтастырылады:

1) адамның индивид ретіндегі прогрессивті дамуындағы шығар «шыңы»; 2) тұлға ретіндегі дамуындағы жетістіктері; 3) еңбектегі жоғары жетістіктері (әрекет субъектісі ретіндегі дамуымен

байланысты); 4) адамның даралық дамуындағы жетістіктерінің шыңы. Бұл бағыттар бір-бірімен өзара тығыз байланысады. Олардың өзара

түйісулері нәтижесінде адамның әрекеттің «жоғары баспалдағында» болуы орын алады. Қазіргі кездегі акмеологиялық теорияның басты мәселесі маманды кәсібиліктің биігіне жеткізу болғандықтан оның әдіснамалық негізін С.Л.Рубинштейн еңбектерінде тұжырымдалған, кейіннен А.Н.Леонтьев жалғастырған сана мен әрекеттің бірлігінің ұстанымы құрайды. [1]

Акмеология ғылымының даму барысын төрт кезеңге бөлуге болса: бірінші – латенттік, алғышарттары анықталып жатқан кез, екінші – Н.Рыбниковтың осы арнайы терминді еңгізген кезі, үшінші – Н.Кузьминаның тұжырымдамалық идеяларының шыққан мезгілі, бұл кезең акмеологияның жаңа ерекше пән ретінде даму бағдарламасының пайда болуымен аяқталады. Төртінші – инстиуционалдық кезең. Бұл осы бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жандандыратын әртүрлі әлеументтік құрылымдардың түзілуімен сипатталады. Олар: акмеологиялық кафедралар, зертханалар, сондай-ақ Халықаралық акмеологиялық ғылымдар Академиясының ашылуы. Бұл құрылымдар аясында зерттеулер жүргізіледі, акмеологиялық технологиялар сыналады, кәсіби білімдер беріледі. Осы арада Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның әлеуметтік жаңғырттылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына жиырма қадам» атты мақаласында мұғалімдердің кәсіби шеберлігін шыңдау, оның дамуымен заңдылықтарын нақты игеру үшін акмеологиялық білімін шыңдау туралы келелі ойды еліміздің мұғалімдерінің алдына қойыған үлкен мақсаттардың бірі екендігін нақты анықтап берді. Қазақстандағы білім беру жүйесі ескірген әдістемелерге негізделіп отыр, оны тездетіп жаңарту керек дей отыра жеке табысқа жетудің, жеке тұлғаның әлеуметтенуінің әдістемесі сынды міндетті «Акмеология» оқу курстарын енгізу туралы мәлімдеді. Жастардың едәуір бөлігінің әлеуметтік инфантилизміне, ересек өмірге бейімделе алмауына, басқа да келеңсіздіктерге ұрындырады. Жастардың бір бөлігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге құмар және қылмыстық топтардың «оңай олжасына» айналады. Мұның бәрінің басты себебі – әлеуметтік инфантилизм, өзінің өмірі мен өз отбасының әл-ауқаты үшін өзі жауап бере алатын ересек әрі кемел азамат болуға шамасы жетпеушілік.Сондықтан бүгінгі таңда оқу-тәрбие үдерісін түбірінен өзгерту маңызды.», - деп атап өтті президент.

Акмеология педагогика ғылымымен өте тығыз байланыста екеніне тоқтала отырып, дегенмен олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар.

163

Педагогика негізінен баланы тәрбиелеу, дамыту, болашаққа дайындау, саналы түрде мамандық таңдау ісімен айналысады. Әрине соңғы кәсіп таңдау акмеологиялық мәселе. Маман иесі болу үшін оқып білім алу, мамандықты практикада игеру, шеберлікке көтерілу т.б. Ал шеберліктің шыңына шығу кәсібиліктің жаңа басқышында жүзеге асады.

Акмеологиялық деңгейге жеткен мұғалімөзінің кәсіби әрекетін талдай алады, өзінің «дамуының жақын аймағын» анықтай алады, соған байланысты өзінің даму болашағының құралдары мен жолдарын белгілей алады. Сонымен қатар тұлғалық деңгейінің жоғарылаған сәтінде мұғалімнің коммуникативті құзырлығы, ісіне деген жауапкершілігі артып, әрқырлылығы, табандылығы, батылдығы байқалады. Бұл деңгей мұғалімнің өзін-өзі биіктерге бастай алатын жаңа сапалық деңгейі ретінде қарастырылады. Б.Тұрғынбаева ғалымдардың еңбектерін талдай отырып білім алу барысында адамның біртұтас дамуының акмеологиялық үлгісін жасады. Оның сипаттамасына тоқталар болсақ: білім мақсаттары, мазмұны, технологиялары мен нәтижелерінен тұратын білімдік орта; рухани жетілу, тұлғалық, субъектілік, кәсіби дамулардан тұратын даму аймағы; рухани, даралық, кәсіби кемелденуден түзелетін акмеологиялық позиция тұрады. Қазақстандық ғылымдардың ойынша осы сипаттамаға сәйкес келетін мұғалім бейнесі қазір талап етіліп отырған жаңа формацияның акмеолог-мұғалімі.[2]

Курсқа келген мұғалімдердің кәсіби деңгейін дамыту ісімен айналысатын институтымыздың негізгі мақсаттарының бірі әр ұстазға жоғарыда сипатталып өткен өз әрекеттерінің шыңына шығуына жағдай жасау. Акмеологиялық жағынан әсер ету туралы ойымызды тарқата түсу үшін дәріс барлық курс мазмұнына атаулы тақырыпты ашатын дәрістер еңгізілуде.

Мұғалімдерінің шығармашылық әлеуетін дамыту мәселесін акмеологиялық мәселе ретінде қарастыра отырып келесі тұжырым жасауға болады: акме жағдайына көтерілген тұлға – үнемі ізденіс, шығармашылық әрекет түрлерін қарастыра алу арқылы өзінің дамуының субъектісі деңгейіне көтеріліп, өзінің қайталанбайтын даралық әлеуеттерін дамытады. Білім беру, біліктілікті арттыру ісін акмеологиялық тұрғыда ұйымдастыру қайталанбас табиғи қасиеттері бар адамдармен даралап жұмыс жасау емес, әр адамның табысқа жету мүмкіндіктерін ашуға көмектесу болып табылады.

164

Қолданылған әдебиеттер:

1. Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производственного обучения. М.: Высшая школа, 1990.

2. Тұрғынбаева Б.А. Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: теория және тәжірибе. Алматы, 2005 – 208 б.

О ЗНАЧЕНИИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ ШКОЛЬНИКОВ ПРИ ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Коптелова В.С., Стукаленко Н.М.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау

В современном мире, мире научного прогресса и высоких технологий, в условиях быстрого накопления и обновления информации, как никогда остро встает вопрос о самостоятельности подрастающего поколения. Невозможно обучить человека на всю жизнь, важно укрепить в нем интерес к постоянному обновлению, накоплению знаний, обучить его приемам самостоятельной учебной работы, научить его учиться. Но как заронить в человеке любовь к самообразованию?

Теория самообучения или автодидактика является древней наукой. Еще Томас Аквинский задавался вопросом: «Может ли ученик быть одновременно и своим собственным учителем?». Да может, но учитель должен культивировать в нем желание, интерес к добыче знаний. Актуальность данной темы бесспорна, т.к. в наше время знания, умения, убеждения, духовность нельзя передать от преподавателя к учащемуся, прибегая только к словам. Этот процесс включает в себя знакомство, восприятие, самостоятельную переработку, осознание и принятие этих умений и понятий. Переход на 12-летнее образование также будет требовать от учеников большей самостоятельности в добыче знаний. ГОСО ориентирован на результаты, обеспечивающие личное саморазвитие, самостоятельность в приобретении знаний, формирующие коммуникативные навыки, умения управлять информацией и технологиями, решать проблемы, предприимчивость и креативность [1].

Самостоятельная работа как вид учебной деятельности используется практически всеми педагогами. Исследованиями в области организации самостоятельной работы учащихся занимались В.К.Буряк, Е.Я.Голант, Б.П.Есипов, Л.В.Жаркова, И.Д.Зверев, И.А.Зимняя и др. По мнению педагогов, значимость самостоятельной работы, ее дидактическое значение обуславливается тем, что в ее основе лежит активная познавательная деятельность каждого школьника по овладению знаниями, способствует выработке учебных умений и навыков, повышает культуру умственного труда и делает приобретенные знания более глубокими и осмысленными. К тому же, нужно отметить, что знания приобретенные путем решения посильных задач и

165

добытые самостоятельно, усваиваются значительно лучше, чем те, которые учитель преподносит ученикам в готовом виде.

Зимняя И.А. в своей работе «Психология обучения иностранным языкам в школе» говорит: «Путь к знанию начинается с непонимания чего-то. В этом случае всегда важно бывает решиться на первый шаг, преодолев комплекс незнания. Вот здесь то и необходимо преподавателю прийти на помощь учащемуся, помочь самостоятельно решать поставленные перед ним задачи и привести к самостоятельному открытию» [2].

Фридман Л.М. в своей работе «Педагогический опыт глазами психолога» отмечает, что для того, чтобы у каждого человека труд принял форму самодеятельности, необходимо, чтобы вся его предшествующая жизнь также приняла бы форму самодеятельности» [3].

Самостоятельная работа, представляющая, по общему признанию, сложное и многозначное явление, пока терминологически точно не определена, хотя её содержание однозначно интерпретируется всеми исследователями и практиками обучения в смысле целенаправленной, активной, относительно свободной деятельности школьника. И.А.Зимняя характеризует самостоятельную работу как высшую форму учебной деятельности и считает, что «ее выполнение требует достаточно высокого уровня самосознания, рефлективности, самодисциплины, личной ответственности, доставляет ученику удовлетворение как процесс самосовершенствования и самопознания» [4]. Ф.Канди в своей работе «Обучение через всю жизнь» определяет самостоятельную работу следующим образом: «Самостоятельная работа - это процесс, метод и философия обучения, где учеником добываются знания путем своих собственных усилий» [5]. О.Н Щеголева в своей статье «Роль и место самостоятельной контролируемой работы в новой парадигме образования» дает следующее определение: «Самостоятельная работа – это метод непрерывного образования и одновременно средство индивидуализации процесса обучения в виде фронтальной, групповой и индивидуальной учебной деятельности, которая может выполняться как на уроке, так и во внеурочное время и в основу которой положено взаимодействие преподавателя и обучающихся, носящее партнерский характер, характеризующееся большой активностью протекания познавательных процессов и служащее средством повышения эффективности процесса обучения и подготовки учеников к самостоятельному пополнению своих знаний в течение всей жизни» [6].

Существуют два основных вида самостоятельной работы: самостоятельная работа в школе (на уроке) и самостоятельная работа дома (домашнее задание, данное учителем на уроке). В педагогике различают самостоятельную деятельность и самостоятельную работу. Эти понятия не тождественны, но соотносимы. Говоря о формировании у школьников самостоятельности, необходимо иметь в виду две тесно связанные между собой задачи. Первая их них заключается в том, чтобы развить у учащихся самостоятельность в познавательной деятельности, научить их самостоятельно овладевать знаниями, формировать свое мировоззрение; вторая - в том, чтобы

166

научить их самостоятельно применять имеющиеся знания в учении и практической деятельности.

Мы должны учесть, что самостоятельная работа не самоцель. Она является средством борьбы за глубокие и прочные знания учащихся, средством формирования у них активности и самостоятельности как черт личности, развития их умственных способностей. Ребенок, в первый раз переступающий порог школы, не может еще самостоятельно ставить цель своей деятельности, не в силах еще планировать свои действия, корректировать их осуществление, соотносить полученный результат с поставленной целью. В процессе обучения он должен достичь определенного достаточно высокого уровня самостоятельности, открывающего возможность справиться с разными заданиями, добывать новое в процессе решения учебных задач.

Основной функцией самостоятельной работы является формирование высококультурной личности, т.к. только в самостоятельной интеллектуальной и духовной деятельности развивается человек. В целом самостоятельная работа школьника основывается на правильной с точки зрения учебной деятельности организации его классной учебной деятельности. В частности, это относится к связи и переходу от внешнего контроля учителя к самоконтролю школьника и от внешней оценки к формированию его самооценки. Это, в свою очередь, предполагает совершенствование его контроля и оценивания самим учителем. Соответственно, положительный ответ на вопрос о том, может ли у школьника формироваться способность к подлинной самостоятельной работе, зависит от совместных действий учителей и школьника, от осознания им особенностей этой работы как специфической формы учебной деятельности, предъявляющей к её субъекту особое требование и доставляющей ему интеллектуальное удовлетворение. Анализ видов учебной работы школьника показывает, что самостоятельная работа характеризуется собственной познавательной потребностью, самоконтролем, собственным режимом работы, свободой выбора места и времени этой работы.

В связи со всем сказанным выше целесообразно поставить вопрос о необходимости разработки специальной программы обучения школьников самостоятельной работе по иностранному языку. По мнению И.А.Зимней и Ильинской Е.С. [7], программа должна включать:

1) диагностирование школьником собственной познавательной потребности расширения, углубления, добавления какой-либо совокупности иноязычных знаний к тому, что он получает в школе;

2) определение своих собственных интеллектуальных, личностных и физических возможностей, в частности, объективная оценка свободного от посещения школы времени;

3) определение цели самостоятельной работы – ближайшей и отдалённой; 4) самостоятельный выбор школьником объекта изучения и его

обоснование для себя; 5) разработку конкретного плана, долгосрочной и ближайшей программы

самостоятельной работы; 6) определение форм и времени самоконтроля.

167

Делая выводы, необходимо отметить, что осуществление школьником самостоятельной работы как специфической формы учебной деятельности, играющей значительную, если не определяющую роль в повышении уровня учебно-познавательной мотивации учащихся, требует предварительного его обучения приёмам, формам и содержанию этой работы учителем. Это подчёркивает важность организующей и управляющей функций учителя и в то же время необходимость осознания школьником себя в качестве подлинного субъекта учебной деятельности.

Литература:

1. Государственная программа развития образования Республики

Казахстан на 2011-2020 годы. - Астана, 2010. 2. Зимняя И.А. Психология обучения иностранным языкам в школе. – М.:

Просвещение, 1991. 3. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога М. 1987. 4. Зимняя И.А. Педагогическая психология. М.: Логос, 2004. -384 с. 5. Candy, P.C. 1991 Self-direction for lifelong learning Jossey-Bass Higher

and Adult Education Series San Francisco, California. 6. О.Н Щеголева. Роль и место самостоятельной контролируемой работы

в новой парадигме образования // Иностранные языки в школе 2007.- № 8 С. 66-71.

7. Зимняя И.А., Ильинская Е.С. Психологический анализ урока иностранного языка // Иностранные языки в школе. – 1984. - №3.

СӘНДІК БҰЙЫМДАР КОМПОЗИЦИЯСЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРҒА ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ

Қошқарова Ш.З., Қорғанбекова Р.Т., Бекенова А.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті sholpan_zk@mail.ru

Жеке тұлғаны ұлттық мәдениет арқылы дамыту диалектикалық үрдіс

болып табылады. Бұл туралы А. Сейдімбеков: «ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден-балаға ауысатын тарихи әлеуметтік, қоғамдық практикалық болмыс – білім мен қасиетті дәстүр сабақтастығы болмаса азаттық үрдіс те болмас еді. Ұрпақтар сабақтастығының айғағын бүгінгі гүлденіп, көркейген Қазақстанның тарихи болмысынан айқын аңғаруға болады», – деп жазды [1].

«Ұлт» сөзін өмірдегі қолданысына қарасақ, оған: «тарихи жағдайларға байланысты белгілі бір аумақты (территорияны) тұрақты мекендеп иеленуі арқылы тілдің, діннің, мәдениеттің, дәстүрдің, әдет-ғұрыптың ортақтастығы негізінде қалыптасып, елдік мүддесі біріктірген халықтардың жиынтығы» деген анықтама берілген.

168

Міне осыған орай «ұлттық» сөзін, ұлттық өнер, ұлттық киім, ұлттық тәрбие деген ұғымдармен кездестіреміз. Осы тірек сөздерге сүйене отырып, біздің жағдайда «ұлттық» сөзін – тілі, діні, тәрбиесі мен барлық көркем өнер саласы ортақ адамдар бірлестігінің іс-әрекет жиынтығының сипаттамасы ретінде қарастыруымызға болады.

«Бұйымдар» сөзін адамдар тұрмысында олардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында қолданыс табатын заттар жиынтығы ретінде қарастырамыз.

Жоғарыда берілген «ұлттық» және «бұйымдар» сөздеріне берілген анықтамаларға сүйене отырып, «Ұлттық бұйымдар» тірек сөзіне тілін, дінін, мәдениетін, салт-дәстүрін, тәрбиесі мен көркем өнерін айқындайтын адамдар бірлестігінің тұрмыстағы әртүрлі қажеттілікте қолданыс табатын заттарының жиынтығы деген анықтама береміз.

Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтаған, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.

Технология сабақтарында ұлттық тәрбие беру сөйлеу әдісімен ғана орындалмайды. Оқушылар практикалық сабақтарда сәндік бұйымдарды әрлеу, модельдеу, құрастыру арқылы орындайды – бұның барлығы оқушыларда ұлттық тәрбие мен бірге эстетикалық толғаныс тудырып көркемдік талғамды тәрбиелейді.

Тарихи және ұлттық сәндік бұйымдардың бай материалдарын шығармашылықпен жасай отырып оқушылар пішу элементтерін, ұлттық колориттік ерекшеліктерін пайдаланады, осы арқылы ұрпақ сабақтастығын іске асырады.

Ұлттық мәнердегі сәндік бұйымдарды кезеңмен жасау жұмысының мақсаты композиция арқылы алынатын сұлу форманы көрсету, яғни қосымша бөліктерінің бірлігі арқылы (бөліктердің пропорционалды бөлінуі, матаның пластикалық мүмкіндіктерінен үйлесетін сызықтар пластикасы, матаның фактурасы, түсі, суреті, бұйымның сыртқы әрленуі) білдіру.

Оқушыларда қазақтың дәстүрлі бұйымдары негізіндегі қазіргі сәндік бұйымдардың композициясына қызығушылық туғызу – тәрбиелік әсердің басты міндеттерінің бірі.

Сәндік бұйымдардың айқын қасиеттері болып табылатын матаның фактурасы мен түсін таңдау өте маңызды. Сондықтан ұлттық сәндік бұйымдарды жасағанда матаның түстік және фактуралық қарсылықтарын пайдаланады. Бірақ маталардың тұрақты үйлесімділіктері болады, олардың негізінде салыстырудың басты қағидалары жатады.

Ұлттық нақыштағы сәндік бұйымдарды дайындауда бұйымды әшекейлеп қана қоймай, сонымен бірге оның композициясын күшейтіп, байытатын түрлі әрлеулерді пайдаланады.

169

Теориялық сабақтарда оқушылар қазақ ұлттық сәндік бұйымдардың дәстүрлі ерекшеліктері әртүрлі ою-өрнек үлгілерін таңдауда және олардың түстерін сәйкестендіруде нақты шешімдердің қабылдануымен тұжырымдалатынын оқып үйренеді. Мұндағы ою-өрнек сипатын бұйым дайындалатын материалға, оның формасына сәйкес келтіруде оқушының композициялық ой-өрісі дамиды.

Соған сәйкес, қазақ ұлттық сәндік бұйымдарына тән форма, құрылым, ою-өрнек түрлері және түстік варианттар жалпы композициялық шешімге бағынады.

Қазақ ұлттық сәндік бұйымдарды дайындауда белгілі бір аралықта қайталанып отыратын орнаменттік композиция жиі қолданылады. Орнаментті таңдауда оның орналасу орнын және ішкі басқа ою-өрнектермен сәйкес келуін ескеру қажет. Мұнда орнамент түрлері бұйым бөлшектерінің формасына байланысты болады. Бұйымның тікбұрышты бөлшегіне тікбұрыштағы ою-өрнек сәйкес келсе, дөңгелек және симметриялы емес үлкен формалы бөлшектерге дөңгелек формалы ою-өрнектер салынады. Ою-өрнектің барлық элементтері әр түрлі мотивтерде қолданылады және бір жерден басқа жерге жеңіл түрде көшіріледі.

Ою-өрнек және оның элементтері симметриялық қалыпты ұстайтыны белгілі, соған сәйкес симметриялық элементтер бір-бірімен қосыла отырып, симметриялық композиция құрады. Осыған байланысты, ұлттық өрнектерді орналастыру – сәндік бұйымның жалпы композициясын ұйымдастыруға мүмкіндік беретін, белгілі бір заңдылықтарды қажет етеді. Бұдан бұйым формасы мен орнаменттің композициялық сипаты бір-бірімен байланысты екені тұжырымдалады. Ол көркемдік өңдеу мен композициялық шешімнің тұтастығы есебінен туындайды.

Ұлттық бұйым үлгілерін құрастыру және оны көркем өңдеу процесінде оқушылардың шығармашылық түрде ойлау өрісі дамиды. Дәстүрлі ұлттық бұйымдарда қолданылатын ою-өрнектердің графикалық эскиздерін компьютер техникасымен құрастыру графикалық базадағы тікбұрыш және эллипс формаларының қарапайым элементтерін қолданумен тұжырымдалады. Осы элементтердің түрлі формада түзілуі арқылы ою-өрнектердің әртүрлі сызықтарын алуға болады. Сонымен қатар композиция құрастыру, ою-өрнектерге бірнеше түс беру, бір түстен екінші түске ауыстыру мүмкіндіктері бар.

Ою-өрнекті көркем-сәндеп өңдеу процесі екі өлшемді объектіні үш өлшемді объектіге айналдыруға, көлеңке түсіруге мүмкіндік беретін гра-фикалық редакторлар көмегімен жүргізіледі.

Жоғары сынып оқушыларының технология сабағында компьютер техникасын пайдалануы кезінде оқушылар ақпаратты қалауынша пайдаланады, ою-өрнекті бір-бірімен байланыстырады, зерттейді, түрлі варианттарды қарастырады, өзін-өзі бақылап, бағалайды, қол жеткен нәтижені мақсатқа сәйкестендіре алады, кемшіліктерді аңғарып, өзі түзейді, яғни сабақ барысын өздігінше жүзеге асырады. Оқу процесін, оқушылардың өзін-өзі басқарудың

170

жеделдетілген басқару жүйесін жоспарлау үшін қолайлы жағдай қалыптастырады.

Бұл жоғары сынып оқушыларының технология сабағына қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Нәтижесінде мектептегі оқу процесі жағдайында балаларды халық салт – дәстүрлеріне араластыруда этика, эстетика негіздері, ұлттық тәрбиенің қазіргі жағдайы мен даму тенденсиялары және инновациялық жетістіктері қарастырылады. [2]

Сонымен технология сабағының мұғалімі оқушыларға ұлттық нақыштағы сәндік бұйымдарды дайындау үрдісінде пішудің басты және қосымша бөліктерін таңдауын, матаның түсі мен фактурасының үйлесімді болуын, ғажап оюларды аппликация немесе кестелеу әдісімен жасауды үйрете отырып, оқушылардың қызығушылығын туғызады, ұлттық сана сезімін оятады, мәдениеттің, дәстүрдің, әдет-ғұрыптың ортақтастығы туралы көзқарасын қалыптастырады.

Ұлттық тәрбие берудің табыстылығы көбінесе технология мұғалімінің жүргізген сабағының нәтижелілігі мен сапасына, оның педагог және маман ретіндегі шеберлігінің деңгейіне байланысты болады.

Оқушылардың ұлттық сәндік бұйымдардың композициялық құралдары арқылы икемі мен бейімділігі қалыптасып, даму үрдісінде эстетикалық қабілеті артады; өз қиялы; өз идеясы пайда болады, шығармашылық ізденісі жетіледі, іскерлік дағдылары қалыптасады.

Әдебиеттер:

1. Сейдімбеков А. Қазақ әлемі. – Алматы, 1981. 2. Қошқарова Ш.З. Оқушыларға технологиялық білім беру мазмұнында

қазақтың ұлттық костюмінің композициясы. (оқу-әдістемелік құрал) – Қызылорда, 2006.

ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ – КАК КОМПОНЕНТ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

Крамаренко Б.В., Крамаренко Н.Е.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, Филиал «НЦПК-ӨРЛЕУ»- ИПК педагогических работников

по Акмолинской обасти, г. Кокшетау

Повышение роли науки в жизни общества обусловливает повышение значимости подготовки подрастающего поколения к исследовательской деятельности. Не случайно в новых казахстанских стандартах начального образования 2014 года вводится дисциплина «Введение в научную деятельность». Однако насколько общество и педагоги готовы совершить

171

решительный поворот системы образования к формировании навыков исследовательской деятельности? Цель данной статьи заключается в анализе наиболее популярных российский учебников для вузов по Педагогике, выпущенных в последние десятилетия, на предмет представленности в них теории и методики исследовательской деятельности. Это обусловлено тем, что изучение Педагогики является обязательным компонентом подготовки как бакалавров, так и магистров научно-педагогической направленности, то есть потенциальных педагогов всех специальностей, которые позднее будут работать в средней и высшей школе.

Еще в типовых программах советского периода в рамках буквально первой темы: «Предмет и задачи педагогики, методология педагогической науки. Ее взаимосвязь с практикой» существовала подтема - «Общая характеристика логики и методов научно-педагогического исследования» [1,24]. То есть в тот период более важнее считалась задача показа связи методологии советской педагогики с марксизмом, потому что до освещения этого подраздела о педагогическом исследовании иногда дело и не доходило, он находился на переферии основной темы [1,23 ].

В последствии, когда наступили времена методологического и философского плюрализма, упор в обучении по данной теме был сделан на методы педагогического исследования (МПИ). Например, в пособии по Педагогике под редакцией И.П Подласого (2000) соответствующий раздел, называется «Методы педагогических исследований» [2,43-71]. Если посмотреть его подразделы, то видно, что автор свой целью ставил именно знакомство с методами педагогических исследований и не более того: Кроме вводного подраздела «Педагогическая действительность и ее изучение» [2,44-48] остальные подразделы посвящены только рассмотрению педагогических методов: «Традиционно-педагогические методы» [2,49-53], «Педагогический эксперимент» [2,53-59], «Педагогическое тестирование» [2,59-61], «Количественные методы в педагогике»[2,64-68]. Однако с подобным подходом нельзя согласиться, так как он ведет к недооценке значимости формирования ряда практических умений и навыков, связанных с планированием и организацией подобных исследований, их внедрением в жизнь, то есть уже не относящихся к собственно поисково-исследовательской деятельности.

В пособии под редакцией Крившенко Л.П. (2006) подобный раздел называется «Методология педагогики и методы педагогических исследований» [3,28-49]. Как видим к методам исследования, судя по названию раздела, добавляется методология. Однако судя по названиям подразделов видно, что кроме подразделов «Понятия о методологии педагогики» и «Методологические принципы педагогического исследования» есть подраздел, посвященный собственно «Методам педагогического исследования» [3,54-60]. Но вместе с ним есть и подраздел «Структура педагогического исследования» [3,60-63 ]. Тем самым авторы пособия ставят вопрос уже гораздо шире: необходимо рассматривать специфику педагогического исследования не только как совокупность методов, но и необходимость видения его актуальности и

172

причины выборы темы, цели исследования ее практической значимости и т.д., что является гораздо обширнее, чем просто использование методов исследования.

У пособия под редакцией В. А. Сластенина несколько иной подход. Соответствующая глава называется «Методология и организация педагогических исследований» [4,35-61]. Само название свидетельствует о стремлении не столько познакомить читателей с методами исследования, сколько представить исследовательскую деятельность в динамике, в процессе организации. В главе рассматривается понятие о методологии педагогической науки и методологической культуре педагога, представлены философские основания педагогики и методологические принципы педагогических исследований. Но самое главное, есть подразделы «Организация и логика педагогического исследования» [4,52-55], наряду с «Система методов и методика педагогического исследования» [4,55-60].

Таким образом от простого знакомства с методами педагогического исследования авторы пособий перешли к характеристике самого исследования. Наиболее наглядно это видно на примере изменения подходов к проблеме одними и теми же авторами. Так, И.П. Подласый в своем новом уже трехтомном пособии (2007) включает главу, которая называется «Педагогическое исследование» [5,429-460].

Но, и этого сегодня, как показывает практика, уже мало. Дело в том, что любой педагог в настоящее время должен не только уметь проводить педагогическое исследование, но и обязан научить учащихся, с которыми он работает, проводить свои собственные исследования, а одним из ведущих методов является проектный, сутью которого является умение найти определенную проблему и постараться решить ее. ..

А.М. Столяренко в своем пособии соответствующий раздел назвал «Науковедческие и методологические основы педагогики», стремясь раскрыть основы исследовательской деятельности педагогов на широком фоне информации о науковедении и методологии научного поиска. Первый подраздел «Начала науковедческого и методологического подходов в педагогике» раскрывает взаимосвязь науки и научных подходов, акцентируя внимание на объекте и предмете педагогики, рассмотрению места педагогики в системе педагогических наук [6,46-91].

Второй подраздел «Феноменология педагогической действительности» дает знания об уровнях феноменов педагогической действительности: факты, закономерности и механизмы, раскрывает специфику в индивидуально-педагогических и групповых, социально-педагогических явлениях, особенностях таких процессов как воспитание, образование, обучение и развитие [6,58-75].

И только третий подраздел «Цели, задачи и функции педагогики и методология педагогического исследования» собственно посвящено ПИ, раскрывая его специфику на более широком фоне, раскрывая в частности его методы во взаимосвязи с целями и задачами и функциями педагогики, структурой научно-педагогического знаний и общих принципов

173

педагогической науки [ 6,75-91]. Таким образом налицо тенденция расширения значимости знаний,

умений и навыков, связанных с научно-педагогическим исследованием как компонентом содержания педагогического образования. Не случайно специальности углубленной педагогической подготовки («Педагогика и психология» и «Социальная педагогика и самопознание»), а также магистерские программы по педагогическим специальностям предполагают более глубокое знакомство со спецификой и структурой педагогического исследования в рамках отдельных специальных дисциплин «Методы и методика исследовательской деятельности» (обязательных или элективных). От знакомства с методами педагогического исследования произошел переход к более широкому знакомству с основами организации и методики проведения педагогического исследования, а в дальнейшем уже к элементам общего науковедения

Расширение сферы изучаемых студентами знаний о педагогических исследованиях характерно и на уровне освещения отдельных его аспектов. Рассмотрим, например, более подробно описание структуры педагогического исследования в указанных пособиях.

В некоторых из них, например, пособии А.М. Столяренко такая структура даже не указывается, вместо нее представлена «структура научно-педагогического знания [6,79-81]. В других даются описания ее отдельных элементов. Чаще всего структура педагогического исследования раскрывается через наличие этапов его проведения. В пособии под ред. Л.П. Крившенко описываются следующие этапы :1) Знакомство с проблемой исследования; 2) Выбор методологии; 3) построение гипотезы исследования; 4) Выбор методов исследования; 5) Организация и проведение преобразующего эксперимента; 6) Анализ и оформление результатов исследования; 7) Выработка практических рекомендаций [3,60-63].

В пособии под редакцией В. Д. Симоненко этапы исследования представлены не как элементы структуры исследования, а как части алгоритма исследования, содержащего: 1) эмпирический этап; 2) гипотетический этап; 3) теоретический этап; 4) прогностический этап [7,58-59].

В пособии под ред. В.А. Сластенина, указываются почти те же этапы (в одном случае теоретический этап назван также как экспериментально- теоретический), однако эти этапы представлены не как части алгоритма, а как элементы некоей «логики и динамики исследовательского поиска» [4,54]. Кроме того, авторы считают, что необходима «Программа исследования», имеющая «два раздела: методологический и процедурный» [4,54]

В пособии под ред. А.Д.Симоненко после описания алгоритма исследования и его методов имеется подраздел «Апробация и оформление результатов исследования». Именно такое размещение этого материала свидетельствует, что процесс апробации и оформления результатов исследования не рассматривается авторами пособия как этап собственно исследования, это нечто отличное от него. И тем не менее, пожалуй, впервые в этом пособии указаны основные виды изложения результатов исследования:

174

научный отчет (сообщение), статья, рецензия, монография, книга, брошюра, методические рекомендации, диссертация и дается их краткая характеристика [7,60- 61]. Заметем, что это отличается от позиции пособия Л.П. Крившенко в котором анализ и оформление результатов исследования являются шестым этапом исследования, то есть включены в его структуру.

Не вполне одинаковыми являются методологические подходы авторов пособий в педагогических исследованиях

В пособии В.Д. Симоненко указаны такие конкретно-методологические принципы (подходы): целостный, личностно-деятельностный, полисубъектный (диалоговый), культурологический, антропологический, акмеологический [7,54-57]. А Сластенин несколько иначе формулирует эти принципы. В частности личностно-деятельный у него подразделяется на два принципа: деятельностный и личностный. Он вводит еще один принцип: этно-педагогический, не рассматривая при этом акмеологический. В пособии же Л.П. Крившенко принципы исследования и подходы исследования это не одно и то же. К общенаучному уровню методологии он относит концепции и научные подходы, применяемые во многих науках. Текстуально это те же принципы, что и у В.Д. Сластенина и А.Д.Симоненко, только вместо целостного подхода предлагается системный.

А.М. Столяренко считает, что методология любой науки начинается с общенаучных методов познания: познаваемости, объективности, научности, достовернсти (доказательности), причинности (детерминизма, казуальности), взаимосвязи (диалектического взаимодействия, взаимовлияния), системности, историзма, развития. Но вместе с ними необходимо учитывать и частные и специальные принципы педагогического исследования: 1) социальности; 2) практичности; 3) системности; 4) развития, историзма и современности; 5) единства воспитания, образования, обучения и развития; 6) единства личности, среды, деятельности и поведения; 7) педагогически эффективной активности личности; 8) гуманности и цивилизованности; 9) педагогической предметности;10) комплексности. [6,81-85].

Л.П. Крившенко дает свой набор из 8 принципов педагогического исследования, причем без их названий, а как развернутую характеристику, например: изучать явление в его развитие; методы исследования должны быть адекватны существу изучаемого исследования; не допускается проведение эксперимента, противоречащего нравственным нормам, способного нанести вред испытуемым, образовательному процессу [3,53].

Несколько отличаются позиции авторов пособий и по классификации методов педисследования. И.П. Подласый, выделяет: традиционные методы (наблюдение, изучение опыта, первоисточников, передового опыта, анализ школьной документации, продуктов ученического творчества, беседы). Отдельно описывает педагогический эксперимент, отдельно тестирование. Выделяет он и группу методов, направленных на изучение групповых процессов: массовые опросы, шкалирование, социометрические и сравнительные (социологические). Есть подзаголовок «Количественные методы». По существу такое распределение методов нельзя назвать

175

классификацией[5,441-462]. В пособии В.Д Симоненко выделяется четыре группы методов ПИ: 1)

изучения педагогического опыта или эмпирического познания; 2) теоретического исследования; 3) математические методы; 4) статистические методы [4,55-57].

В пособии Л.П.Крившенко отмечается, что при осуществлении ПИ используются: общетеоретические методы, социологические методы, социально-психологические методы. А собственно педагогические условно делятся на теоретические и эмпирические[3,54-60].

Иной подход у А.М. Столяренко. Применяемые методы распределены по группам, соответствующим определенным этапам исследования: 1) организационные методы (изучения состояния проблемы, разработки научной гипотезы, организационно-методического замысла); 2) методы сбора данных (хронометража, педагогическое наблюдений, «биографический» и т.п, всего около 20 методов); 3) методы обработки данных (качественные, количественные); 4) Интерпретационные методы (казуальный, системный, структурный, функциональный, генетический, дедукции и индукции, педагогический консилиум) [6,85-90]. Считаем, что такой подход к классификации методов ПИ не только возможен, но и целесообразен, так как название подгруппы в большей степени указывает не на сущностную характеристику методов, количественные они или качественные, а на их место в проведении исследования: организация, сбор данных, их обработка и интерпретация.

Завершая анализ, сделаем вывод: на смену информации лишь о методах проведения пед.исследования российские вузовские пособия последних лет предлагают данные по более широкому кругу его проблем, чем о методах педагогического исследования: о методологических принципах ПИ, его структуре и этапах, предлагают новые варианты классификации методов. В большей степени эти науковедческие знания, позволяют студентам осознать важность каждого аспекта ПИ. Однако, на сегодняшний день и этого уже мало. Необходимо, научить студентов не только самим проводить ПИ, но и овладеть методикой организации в школе исследований различной предметной направленности. К сожалению, во всех рассматриваемых пособиях информации о методах проектов чрезвычайно мало. Например, в пособии Л.П. Крившенко технологии проектного обучения этому уделено 32 строчки. [3,336-337] Быть может предметные методики уделяют этой технологии большее значение. Но учитывая, что проекты, разрабатываемые школьниками носят междисциплинарный характер, охватывая даже те области науки, которые не преподаются в школе, кибернетика, например, необходимо давать подобные знания о проектной деятельности и связанные с ними навыки для всех специальностей, включая педагогов-психологов, социальных педагогов, учителей начальных классов.

176

Литература:

1. Педагогика. Типовая программа. С 22-61./ В кн. Программы для педагогических вузов. Сборник № 22.. М.: Просвещение, 1987. 223 с.

2. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: учебник для студ. Пед вузов: В 2 кн. – Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 2000 – Кн 1 Общие основы. Процесс обучения. – 576 с.: ил.

3. Педагогика: учеб. /Л.П. Крившенко [и др.]; под ред Л.П. Крившенко. – М: ТК Велби, Изд-во Проспект 2008. – 432 с.

4. Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шибанов Е.И Общая педагогика: Учеб пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений ./ Под ред В.А. Сластенина6 в 2 ч. – М: Гуманит изд центр ВЛАДОС. – Ч – 288 с.

5. Подласый И.П. Педагогика: в 3-х кн., кн.1: Общие основыУчеб. Для студентов вузов – 2-е изд, -М.: Гуманитарн центр ВЛАДОС, 2007 – 527 с.:ил.

6. Столяренко А.М. Общая педагогика: учеб. Пособие для тудентов вузов, обучающихся по пед. специальностям. – М: ЮНИТИ- Дана, 2006 – 479 с.

7. Общая и профессиональная педагогика. Учебное пособие для студентов педагогических вузов /Под ред В.Д. Симоненко – М: Вентана-Граф. 2006. – 368 с.

ОСОБЕННОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ СОЦИАЛИЗАЦИИ СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ ПРОХОЖДЕНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ

ПРАКТИКИ В ДОШКОЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

Кудабаева Н.С., Талдыкина А.В., Батян К.В. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

ns2000kudabayeva@mail.ru

Проблема профессиональной направленности личности будущих специалистов всегда была актуальной, особенно сейчас, когда принятие Государственной программы развития образования РК на 2011-2020 г.г. вызвана необходимостью преобразовании направленных на повышение качества образования, решение стратегических задач перед казахстанской системой образования [1].

В учебном процессе необходим индивидуальный подход, а так же максимальное использование всего арсенала профориентационных возможностей учебно-педагогического процесса, создание и внедрение педагогических технологий, ориентированных не только на повышение уровня знаний студентов, но и на развитие профессионального самоопределения, т. е. деятельностно - смыслового единства у будущих специалистов [2].

Если говорить о профессиональной социализации личности будущих специалистов, то дошкольные учреждения являются наиболее важными учебно – методическими центрами и базами учебных, производственных и

177

профессиональных практик для студентов педагогических специальностей. В концепции дошкольного воспитания определены основные задачи

дошкольного учреждения, которые направлены на отношение к дошкольному детству, как уникальному периоду развития личности ребенка. Этот документ отмечает, что "в отличии от последующих возрастных этапов, именно в этот период обеспечивается общее развитие ребенка - своего рода фундамент для любых специальных знаний, умений и отношений к миру"

Как социальный организм, дошкольные учреждения находятся в общем вихре тенденций нашего бурного века, отражает идеологические и социально - экономические проблемы общества проблемы общества. На современном этапе в дошкольном образовании ведущим направлением педагогического процесса является акцентирование внимания на развитие личности ребенка - дошкольника. Итог многочисленных детства, как особого этапа в становлении человеческой личности. Доказано, что именно в этот период формируются многие психические свойства и способности, имеющие непреходящую ценность и в значительной степени определяющие ход теоретических и экспериментальных исследований педагогов и психологов дает новое понимание дошкольного дальнейшего развития (Л.И.Божович, Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец, И.А.Зимняя, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, и другие) [3].

Современные психолого-педагогические исследования исходят из необходимости изучать личностное развитие ребенка в его тесном взаимодействии с взрослым. Поэтому интересными все чаще оказываются отношения воспитателей и детей, как участников повседневного учебно-воспитательного процесса. Формирование и развитие профессионально – важных качеств личности будущих специалистов приобретает особое значение, так как успешность любой технологии обучения опирается на определенный потенциал, основанием которой является уровень обученности и обучаемости (тем или иным дидактическим навыкам и умениям) участников педагогического процесса. При поступлении в ВУЗ, к сожалению, не учитывается тот комплекс психологических феноменов, который определяет успешность обучения, формирование устойчивой профессиональной направленности каждого студента [4].

В предшкольной подготовке, т.е. в образовательно-воспитательной программе дошкольных учреждений имеется достаточно форм, методов и направлений деятельности, которые имеют возможность изучать личностные особенности и развивать творческие способности детей. Этим занимаются не только воспитатели, методисты, но и педагоги-психологи. К ним можно отнести не только занятия по рисованию, лепке, конструированию, ритмике и музыке, но занятия по развитию речи, арттерапии, сказкатерапии и т. д.

Успех реальной социализации дошкольника, таким образом, зависит от того, насколько взрослый осознает сопричастность к развитию своего ребенка, желание узнать «что» и «как» надо делать, чтобы развить имеющиеся способности ребенка или как предотвратить негативные проявления

178

поведенческих особенностей детей, «что» сделать для того, чтобы приобретение социального опыта не деформировало хрупкую детскую психику

В отечественной психологии имеются исследования, посвященные формированию коммуникативных умений, творческих способностей и социализации детей в работах Р.И.Жуковской, А.В.Запорожца, А.Н. Леонтьева, Д. В.Менджерицкой, А. П.Усовой, Д.Б.Эльконина.

Будущих специалисты дошкольных учреждений имеют возможность изучать особенности развития личности ребенка во время прохождения ими ознакомительной, производственной и других профессиональных практик. Это знакомство должно проходить не только через непосредственные контакты с ребёнком, но и опосредованно, т.е. это могут быть посещение учебных занятий по обучению грамоте, математики, физической культуре, музыке, лепке, рисованию и т.д. Это может быть наблюдение за детьми во время прогулок, во время различных игр (обычных и сюжетно – ролевых), через которые личность ребенка выявляется особенно отчетливо.

Один из важнейших принципов дидактики – связь теории с практикой, и именно методическая база многих видов практик является важным фактором для развития не только учебной мотивации студентов, но и фундаментом для их более успешной профессиональной социализации [5].

Наверное непривычным или нецелесообразным покажется для многих проведение родительских собраний в дошкольных учреждениях, но именно здесь и своевременно, с помощью профессионально прочитанной лекции, ответов на вопросы анкет и тестирования родители могут узнать лучше своего ребенка, его индивидуально-психологические особенности (незамеченные способности или формирующиеся личностные нарушения), определить характер своих взаимоотношений с ребенком и дать оценку себе как родителю [6].

Данный опыт работы впервые использовался в детском саду №35 «Звоночек» г. Кокшетау студентами специальностей «Педагогика и психология», «Дошкольное обучение и воспитание» во время прохождения ими производственных и учебных практик в дошкольных учреждениях. Педагоги дошкольных учреждений, имеющие достаточный опыт и стаж педагогической работы проводят различную просветительскую работу с родителями учащихся разновозрастных групп, И, хотя, как это часто бывает, на консультации, беседы и собрания приходят немногие родители, но они остаются благодарными за те знания, которые помогут им в чем – то помочь своему ребенку ли посмотреть на него «под другим углом зрения» [7].

Во время практики у студентов формируются не только профессионально – значимые качества их будущей специальности, но и появляется возможность изучить более глубоко не только теоретически, но и практически изучить возрастные и индивидуальные особенности личности детей раннего и дошкольного возраста. Изучение личностного развития детей также проходило студентами специальности «Дошкольное обучение и воспитание» в условиях деятельности детских садов г. Кокшетау «Акку», «Аленушка», «Чайка» и частных детских садов, где образовательно – воспитательный процесс имеет

179

свои особенности, учитывая специфику образовательно – воспитательного процесса в каждом дошкольном учреждении [8].

До периода прохождения учебных и производственных практик студентами изучается ряд базовых и профильных дисциплин, таких как «Возрастная психология», «Педагогическая психология», «Психодиагностика», «Методика воспитательной работы», «Коррекционная педагогика» и другие, которые позволяют студентам применить свои знания в период прохождения практик. Эти знания они могут применить не только в диагностических исследованиях, но и в построении программы индивидуальной коррекционной программы, и в консультативной работе с родителями [9].

Мы здесь упомянули только об особенностях организации учебной работы и тех факторах, которые должны содействовать, на наш взгляд, формированию профессионального самосознания, учебной мотивации и т.д., но не следует забывать и о том, что успешно организованная воспитательная деятельность вузов с разнообразными формами воспитательной работы также может иметь положительное влияние на становление личности будущего специалиста.

Таким образом, можно сделать вывод, что условия ДОУ – являются важной экспериментальной площадкой для формирования профессионально значимых качеств личности будущего специалиста, так как в целях и задачах профессиональных практик представлены задания, выполнение которых позволят студентам глубже освоить и лучше понять закономерности учебно-воспитательного процесса дошкольного учреждения. Основная цель практики обеспечить единство теоретической подготовки педагога дошкольного образования с его практической деятельностью в воспитательно-образовательных учреждениях.

Литература:

1. Государственная Программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 года

2. Самыгин С.И. Педагогика и психология высшей школы. Ростов-на-Дону: «Феникс», 1998.

3. Якунин В.А. Педагогическая психология. - СПб., 1998 4. Асанов Н.А., Алдияров Д.А., Минажаева Г.С. организация

образовательного процесса на основе кредитной технологии. – Алматы қазақ университеті, 2004.

5. Павлова Ж.П. Профессионально – педагогическая идентификация студента//Высшее образование сегодня//. №1, 2007

6. Алешина Ю. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. М, 1993.

7. Гаркуша Ю.Ф. Педагогическое обследование дошкольников.- М., 1992. 8. Битянова М.Р. Организация психологической работы в образовательно

– воспитательных учреждениях: Совершенство, 1997.

180

9. Бруменская Г.В., Карабанова О.А., Лидерс А.Г. Возрастно-психологическое консультирование. Проблемы психического развития детей. – М., 1991.

ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР – БҮЛДІРШІНДЕРДІҢ

ОЙ-ӨРІСІН ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ

Лиза Навий, Габбасова Г.А. Көкшетау қ., Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

guka21@mail.ru

Ойын – ғажайып феномен және ойынға арналған зерттеулер ойынға қатысты сөздердің көп мәнділігі мен анықталмаушылығы жөніндегі пікір тұжырымдармен басталатындығы кездейсоқ емес. Әрине этимологиялық зерттеулерге сүйене отырып ойынның ғылыми ұғымын құрастыруға болмайды, дегенмен бұл құбылыстың спецификасын түйсінуге болады. ХХ ғасырдағы көрнекті Нидерланды ойшылы И. Хейзинга [1] «Ойнаушы адам» ұғымы «Жасаушы адам» ретінде осындай елеулі қызметті бейнелейтіндігін айтады. Шындығында іс-әрекеттің қалған түрлерінің ешқайсысында да адам ойындағыдай өзінің психофизиологиялық, интеллектуалдық мүмкіндіктерін көрсете алмайды. Ойын оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіліңді аулайды, демалыс сыйлайды. Баланы ойыннан ажырату – оның дамуының басты көзінен: шығармашылық импульсінен және әлемді тану үрдісін жандандырудан айыру болып табылады. Д.Б.Эльконин [2] «Мәселе ойында жекелеген интеллектуалдық операциялар дамытылып немесе қайтадан қалыптасатындығында ғана емес, айнала қоршаған ортаға, өмір тіршілікке қатысты бала позициясының түбірімен өзгеретіндігінде және басқа да мүмкін көзқарастармен қатар өз көзқарасының бағыты мен координациясының мүмкін өзгерісінің механизмі қалыптасатындығында»-деп жазады. К.Д.Ушинский [3] оқушы үшін ойын – бұл «шынайы ақиқат және оны қоршап тұрған шынайы әлемге қарағанда да барынша қызықты ақиқат» екендігін тұжырымдады. Ол балаға түсінікті болғандығы үшін қызықты және бұл оның жартысын баланың өзі жеке жасағандығы үшін түсінікті болады. Ойын бала үшін ол талдау жасай отырып өзінің барлық тәжірибесімен өмір жөніндегі, адамдар жөніндегі барлық жинақталған ақпараттарын тексеретін тек қана бірқатар сараптамалық алаң ғана емес. Ойын ол үшін – орасан үлкен әлем. Әрі жеке өзіндік, зайырлы әлем, мұнда бала өзінің қалаған нәрсесін жасай алады. Ойынның төмендегі үш қырын айқын белгілеу жеткілікті: зайырлылық, ерте кезеңдегі балалыққа және мектептің алғашқы жылдарына тән өмірдің жартылай жабық әлемі; әлеуметтік тәжірибе жинақталуын тексеру кеңістігі ретіндегі сарапшылдық; және танымның алғашқы баспалдағы.

Ойынды әралуан ғылыми мектептердің өкілдері әралуан ғылыми пәндер шеңберінде зерттеді. Философияда, педагогикада, психологияда, тарих және

181

өнер теориясында «ойын» термині әралуан түсініктемелерге ие. Ойын модельдері көптеген факторлармен байланысты үрдістерді болжамдаумен айналысатын күрделі жүйелермен жұмыс істейтін білімнің қолданбалы салалары мен ғылымда қолданылады. Ойын экономикалық үрдістерге, ғылыми және көркем шығармашылыққа, саяси күреске, әскери өнерге, психотерапияға және т.б. ғылым салаларына енгізілген. Қоғамдық тәжірибеде соңғы жылдары ғылымда ойын ұғымы жаңаша талдап түсіндірілуде, ойын өмір мен мәдениеттің көптеген салаларына таралуда. В.В.Гориневский [4] атап өткендей ойынды зерттеу өз өркендеуінің үш кезеңін басынан кешірді. Алғашқы кезеңге ол ойынды зерттеу жанұяда балаларға тәрбие беру мәселелері мән-мәтініне енгізілген және күнделіктік, клиникалық сипаттауларды талдауға негізделген 20-30 жылдарды жатқызады. Екінші кезең (40-50 жылдар) баланың шынайы тәжірибесінің бейнеленуі ретіндегі балалар ойынының мазмұнын зерттеумен және бала тұлғасының ерекшеліктерімен осы мазмұнын байланысын айқындаумен байланыстырылады. Үшінші кезеңді В.В. Гориневский [4] балалар ойынына арналған Ж. Пиаже жұмысының пайда болуымен байланыстырады. Бұл кезең балалар ойынының құрылымын, оның жас кезеңдеріндегі өзгерістерін зерттеуге бағытталуымен сипатталады. Ойынды зерттеудің теоретикалық негіздемелері ретінде психикалық дамудың жалпы концепциялары алдыңғы қатарға шығады, олармен сәйкестікте ойын табиғаты, құрылымы мен мазмұны, оның пайда болу шарттары мен индивидтегі дамуы анықталады. Осыған байланысты балалар ойынын нақтылы зерттеудің негізгі үш бағыты айқындалады: когнетивті даму мән-мәтінінде (Ж.Пиаже, В.В.Гориневский) [4], әлеуметтік даму және эффективті-мотивациялық саланың дамуы.

Ғылымда балалар ойынының әралуан тұжырымдаулары қалыптасты: әмбебап ойын ұғымы және спецификалық әлеуметтік мәдени құбылыс ретіндегі ойындар. Дегенмен бірінші тұжырым да, екінші тұжырым да ойынды белсенді – жасампаздық іс-әрекет ретінде түсінеді, бұл ойынның тәрбиелеушілік потенциалын зерттеудің үлкен мүмкіндіктерін ашады. С.А. Шмакова [5] тұжырымдаған ойын феноменінің мәнін бейнелейтін бірқатар жалпы ережелерді пайдаланамыз:

1. Ойын–көпжақты ұғым. Ол сабақты, демалысты, көңіл сергітуді, ермекті, жұбануды, жарысты, жаттығуды, тренингті білдіреді. Ойын үрдісінде ересектердің балаларға деген тәрбиелеу бағытындағы талаптары, олардың өздеріне қоятын талаптары болады, демек ойын тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеудің белсенді құралы болып табылады. Ойын әралуан жас кезеңдеріндегі балалардың дамушы іс-әрекеттерінің дербес түрі, олардың тіршілік әрекетінің қағидалары мен тәсілдері, баланың таным әдісі және оның ойындық емес сипаттағы іс-әрекеті мен өмірін ұйымдастыру әдісі ретінде көрінеді.

2. Балалар ойыны олардың іс-әрекеттерінің көрініс беруінің барынша еркін, табиғи формасы, онда қоршаған орта сезіледі, зерттеледі, өзіндік «менінің», жеке шығармашылығының, белсенділігінің, өзін-өзі танытудың, өзін-өзі бейнелеуінің көрініс беруі үшін кең кеңістік қамтылады.

182

3. Ойын жинақтаушы қасиеттерді иелене отырып іс-әрекеттің басқа түрлерінің көптеген қырларын өзіне жинақтайды, бала өмірінде көпжақты құбылыс ретінде енгізіледі. Ойын – мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің алғашқы баспалдағы, оның мінез құлқы мен жүріс-тұрысының алғашқы мектебі, ересектену жағдайында өз мақсаттарын өзгертетін кіші мектеп жасындағы балалардың, жеткіншектер мен жасөспірімдердің нормативті және тепе-тең құқылы іс-әрекеті.

4. Ойын – бала өмірінің спецификалық, таза оқушылық әлемі. Ойын даму тәжірибесі. Балалар ойнайды, өйткені олар дамиды.

5. Ойын – баланың ұжымнан, тұтас қоғамнан, адамзат арасынан, бүкіл әлемнен өз жолдастарын іздеу, әлеуметтік тәжірибеге, өткен дәуір, қазіргі кезең мен болашақ мәдениетіне шығу, түсінуге оңай әлеуметтік тәжірибені құрастыру жолдары.

6. Ойын – өзін-өзі ашу, түйсікке сүйене отырып, өзін-өзі дамыту, парасат және шығармашылық еркіндігі. Ойын өнімі – оның үрдісімен рахаттану, соңғы нәтиже онда жүзеге асырылған қабілеттіліктерді дамыту.

7. Ойын – балалар қарым-қатынасының басты саласы, онда тұлғаралық қатынастар, бірлесушілік, серіктестік, достық, жолдастық проблемалар шешіледі. Ойындарда адамдардың өзара қарым-қатынастарының әлеуметтік тәжірибелері танылады және игеріледі. Ойын мінез-құлықтың бейнелі моделі, күрделі өзін-өзі ұйымдастырушы жүйелердің пайда болуы мен дамуы және шығармашылық шешімдердің, басымдықтардың, еркін жүріс-тұрыс таңдауының, қайталанбас адам белсенділігінің саласының «ерікті» тәжірибесі бола отырып өз табиғаты мен тікелей қанықтығы бойынша әлеуметтік сипатқа ие.

Осылайша, ойынды белсенді-жасампаздық іс-әрекет, барынша маңызды, әмбебап өзіндік сала ретінде түсіну қажет. Ойын форма болып табылады және ол оқушының қоғамдық тәжірибесінің формасы болады.

В.В.Гориневский қазіргі уақытта зерттеушілер балалар ойынының тек жекелеген аспектілеріне ғана бағытталған және ойын феноменінің мәнін тұтастай ұғынуға мүмкіндік бермейтін «Линней-теорияларды» ғана ұсынады деп санайды. Дегенмен ойынның шығу тегінің құпиясын ашу әрекеттері көптеген жүзжылдықтар бойында жасалып отырды [4].

К.Гросс, З.Фрейд, А.Валлон, Ж.Пиаже ойын теориясының дамуына елеулі үлес қосты.

Ойын теориясын К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.В.Эльконин, Р.И.Жуковская байыпты түрде зерттеді.

Ойынды педагогикалық құбылыс ретінде алғаш топтастырғандардың бірі ретінде неміс педагогы Ф. Фребельді атауға болады. Ойынның дидактикалық жағын байқай отырып ол ойынның оқыту тапсырмаларын шешуге, пішін, түс, шама жөніндегі түсініктерді қалыптастыруға, қозғалыс мәдениетін игеруге көмектесуге қабілетті екендігін дәлелдеді. Ойынның педагогикалық мәнділігі мен оның баланың психикалық дамуындағы ролін Д.Б. Эльконин барынша көрнекті түрде анықтады. Ол мазмұны бойынша жаңа мотивтерді, сондай-ақ

183

талдап қорытылған пайымдар формасына ие мотивтердің жаңа психологиялық формаларын қалыптастырудағы ойын мәнділігін көре білді. Олар танымдық эгоцентризмді игеру үшін, ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыру үшін, ерікті, құлықты дамыту үшін ойын мәнділігіне арнайы түрде талдау жүргізді. Психикалық дамудың бұл жақтары Д.Б. Эльконин пікірі бойынша барынша елеулі болып табылады. Оларды дамыту психикалық дамудың жаңа, барынша жоғары баспалдағына өтуге даярлайды. Ақыл-ой әрекеттерінің дамуындағы ойын ролін қарастыра отырып Д.Б. Эльконин бағытталу кезеңі, материалдық заттар немесе модельдерде әрекет жасауды қалыптастыру кезеңі тілге сүйене отырып әрекет жасауды қалыптастыру кезеңі, жеке ішкі әрекетті қалыптастыру кезеңі сияқты ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыру кезеңдерін айқындап көрсеткен П.Я. Гальперин зерттеулеріне арқа сүйейді. «Ойын ақыл-ой әрекеттерінің жаңа, барынша жоғары кезең сөйлеуге сүйене отырып, ақыл-ой әрекетін жасауға өтудің алғышартын қалыптастыру жүргізілетін іс-әрекет түрінде көрінеді». Кіші мектеп жасындағы іс-әрекеттің жаңа түрі-оқу әрекетіне даярлықтың негізгі бөлігі болып табылатын ерікті құлықты дамыту үшін ойын айрықша мәнге ие. Д.Б.Эльконин ерікті құлықтың қалыптасуындағы ойынның ролі онда бақылау қызметі туындайтындығымен түсіндірілетіндігі жөнінде қорытынды жасады. Ол: «бала ойында бір мезгілде екі қызметті орындайды; бір жағынан ол өзінің ролін орындаса, екінші жағынан өз қимыл–қозғалысын бақылайды. Ерікті мінез-құлық тек бейненің бар болуымен ғана емес, осы үлгіні орындауға қадағалау жасалатындығымен де сипатталады». Ойынды осылайша Д.Б. Эльконин дамудың жаңа кезеңіне даярлаудың маңызды сәті ретінде түсінеді.

Осылайша біз кез-келген ойын ақпараттылығы, кез-келген ойын-таным, шығармашылық, өнертапқыштық екендігі жөніндегі тұжырымды қолдай аламыз. Ол оқушылар іс-әрекетінің айрықша формасы ретінде қоршаған әлемді тануға және оған ықпал жүргізуге бағытталады. Сол себепті де оны оқыту, ой-танымды кеңейту, мектеп оқушыларының ақыл-ойын жаттықтырудың педагогикалық құралдарына енгізу қажет. Іс-жүзінде әрбір интеллектуалды ойындар балалар үшін жасырын формасында көрінетін, дегенмен олардың танымдық қызығушылықтарын дамытуда қуатты талшық болып табылатын педагогикалық мақсат бар. Осы іс-әрекет үрдісінде алғашқы талшық ролін орындайтын ойын мотивтері таным мотивтерімен орын ауыстыра отырып бағыныңқы мәнді иемденеді.

Оқытудың қазіргі замандық түрлерін (дәстүрлік және дамытушы) талдау бізге оқыту түріне тәуелсіз кіші мектеп жасындағы оқушының тұлғалық, шығармашылық күш қуатын дамытудың қажеттілігі жөнінде тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Шығармашылық тұлғаны қалыптастыру үшін қолайлы жағдайларды педагогикалық үдерісте ұйымдастырудың ғылыми-тәжірибелік міндеттерін шешуді біз ойын процедураларын пайдалануға қолдануға байланысты дейміз.

184

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Хейзинга И. Человек играющий. Просвещение, -М., -1992. 2. Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в

детском возрасте //Вопросы психологии. -1971. - №4. 3. Ушинский К.Д. Просвещение, –М., -1979. 4. Гориневский В.В. Совместные игры мальчиков и девочек подростков.

«Молодая гвардия», М-Л., -193 6. 5. Шмакова С.А. Игра учащихся-феномен культуры. -М., Педагогика, -

1994. АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАТИВТІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Магзумова А.Т.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазіргі кезде біздің елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы»заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтары, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,...оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп,білім беру жүесінің одан әрі дамыту міндеттері көзделеді» [1,96]

Білім беру-қоғам дамуының негізгі жолы. Ол ғылымның соңғы жетістіктеріне негізделуі тиіс. Білім беруде жаңа технологиялардың пайда болуы оқытушыдан әдістемелік – технологиялық біліктілікті талап етеді.

«ХХІ ғасыр ақпараттандыру ғасыры» болғандықтан бүгінгі таңда ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдаланудың маңызы зор.

Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, әр оқушыға тіл үйрету – мұғалімнің басты міндеті.

Ақпараттық ортада жұмыс жасау үшін кезкелген педагог өз ойын жүйелі түрде жеткізе алатындай, коммуникативті және ақпараттық мәдениеті дамыған, интерактивтік тақтаны пайдалана алатын, Онлайн режимінде жұмыс жасау әдістерін меңгерген мұғалім болуы тиіс.

Білім беретін оқу орындарын қазіргі заманға сай жаңа ақпараттық құрал – жабдықтармен жабдықтау, интерактивті тақталармен, мультимедиялық кабинеттермен және арнаулы пәндер бойынша электрондық оқулықтармен қамтамасыз ету басты мәселе.

Бұл технологияны пайдаланудың негізгі мақсаты: 1. Оқу-тәрбие процесінің барлық деңгейін жетілдіру;

185

2. Оқу-тәрбие жұмысына жаңашылдық еңгізу; 3. Сабақты қызықты етіп өткізу арқылы оқушылардың пәнге деген

қызығушылықтарын арттыру; 4. Пәнаралық байланысты треңдету; 5. Коммуникативтік қабілеттерін дамыту; 6. Өздігінен ізденуге, шешім қабылдай білуге бағыттау; 7. Компьютерлік графика, мультимедиа технологиясын пайдалану; 8. Кинофильмдерді,видеороликтерді көрсету, сабаққа байланысты

музыканы тыңдату арқылы эстетикалық тәрбие беру; 9.Ақпараттық мәдениетін қалыптастыру. Ақпараттық технологиялардың бірі – интерактивтік тақта,

мультимедиялық және онлайн сабақтары. Жоғарыда айтылған мақсаттарды көздей отырып,мен өзімнің әр сабағымда презентацияларды қолданамын. Презентацияларға мәтінмен бірге суреттер, графиктер, кестелер, бейнекөрініс және музыкалық сүйемелдеулерді кірістіру қажет.

Мультимедиялық презентациялардың артықшылықтары мынадай: Барлық студенттер зейінін белсендіреді; Студенттердің теориялық және практикалық жұмыстарын байланыстырады; Оқу уақытың үнемдейді; Презентацияға интерактивті тақтаны қолдану жаңа лексикалық, грамматикалық, фонетикалық материалдарды көрнекі жүйелеуге мүмкіндік жасайды және де барлық тілдік әрекеттерді оқытуға тірек болады; Түрлі мәтіндік аудио және бейне көрнекіліктерді қиыстырады.

Презентация жасау материалдарды таңдап алуға, презентацияның құрамын ойластыруда,оларды түрлендіруде мұғалімнен үлкен дайындықты қажет етеді. «Жаңаша жаңғыртып оқыту,жоғары белсенділікті дамыту және оқыту әдістемелерін жоғары дәрежеде дамыту оқытудың техникалық және электронды құралдарын жаң- жақты пайдаланғанда ғана толық орындалады. Оның негізгі мақсаты – оқу ақпаратын сақтау, қабылдап алу, меңгеру кезіңдегі бақылауды жүргізу, ең бастысы – үйренушінің тілді меңгеруі, үйрену дағдысын, білімін қалыптастыруға көмек көрсету» [2,148-149 б.]

Бүгінгі күні кез – келген оқытушы қазақ тілі пәні болсын , басқа пәндер болсын ақпараттық және коммуниативтік технологиясын пайдалану арқылы әр түрлі сабақтарға әзірлемелер дайындап және оны жоғары деңгейде өткізе білсе, сабақтың тартымды әрі қызық болатыны анық .Мұндай сабақтар студенттерді басқа әлемге , ақпараттар әлеміне тарту арқылы сол әлемді өз көзімен көруге, көргенін курстастарына жеткізу барысында тіл дамыту мүмкіндігіне ие болады.

Сабақты интернет желісіне қосылған компьютер арқылы басқару – қазақша сөйлеуге үйренудің тиімділігін арттырып, студенттің ойлау қызметін белсендіреді.

Компьютерді қазақ тілі сабағында пайдаланудын негізгі мақсатының бірі – Қазақ радиосы , Шалқар бағдарламасы мен теледидар материалдарын сабақта тиімді пайдалануды ұйымдастыру арқылы , дәстүрлі оқытушы дәрісхана студент жүйесінің орнына студент компьютер компьютерлік оқыту бағдарламалары оқытушы жүйесін еңгізу, оқыту үрдісін, оқытушы мен студент рөлінің сипатын түбегейлі өзгертеді. Яғни , ақпараттқ технология- оқу

186

орындарында білім жетілдіруші құрал. Мысалы: бастауыш топтарда – интернеттен алынған суреттерді иллюстратив материал ретінде пайдаланып, әртүрлі жаттығулар құрастыру арқылы студенттердің сөйлеу дағдысын қалыптастыруға, шағын ертегілер мен әңгімелерді тыңдату және оқыту арқылы тіл дамытуға, сонымен қатар материалды таңдау мүмкіндігін студенттердің өзіне беруге болады.Студент материалды іздеу барысында әртүрлі мәтіндерді оқып, оны түсінуге тырысады. Жалғастырушы топтарда – жаңалықтарды көріп, тыңдату, тыңдаған жаңалықтар бойынша пікір алмасу және қазақ радиосынан: «Бала тілі – бал»; «Атадан қалған асыл сөз» ; «Інжу – маржан »; «Даланың дана арулары»айдарларымен берілген материалдарды тіл дамыту жұмыстарына пайдаланасыз т.б. Осы материалдар көмегімен төмендегідей жұмыс түрлерін ұйымдастыруға болады.

Мысалы: 1. «Ассоциация және болжам» Студенттер топпен, жұппен, немесе жеке тапсырма алады, мәтіннің

тақырыбын естігеннен кейін қандай ассоциация пайда болады? Мәтін не туралы болады деп ойлайсыз?

2. «Сұрақ – жауап» Мәтінді тыңдатып, бір біріне сұрақ қояды, өздерінің жауаптарынан мәтін

құрайды, құрастырған мәтіндері мен аудиомәтінді қайта тыңдап салыстырады. 3. «Мәтінді тыңдап, аяқта» Келесі мәтіннің басын тыңдап, аяғын өзі құрастырып, аяқтайды. 4. «Мен диктормын» Аудиомәтінді бірнеше рет тыңдап, диктор рөліне еңіп, (мүмкіндігінше

жаттап алады) сөйлейді. 5. «Мен музыкамен көркемдеушімін» Мәтінді тыңдап, мәтін мазмұнына сай әуен таңдайды. Бұл әуенді неге

таңдағаның түсіндіреді. 6. «Мен көркемдік жетекшімін» Мәтіннің мазмұны мен әуеніне сай әртүрлі слайдтар дайындалады және

неге таңдғаның түсіндіреді. Өзгетілді аудиторияда оқитын студенттерге тән дыбыстардың айтылу

ерекшеліктерін таныту барысында студенттердің өздері қолданып жүрген ұялы телефондарының рөлі ерекше. Мысалы, сабақ барысында өқытушы оқыған мәтіннің,өлеңнің айтқанын ұялы телефонына немесе басқа да жазу құралдарына жазып алып, үйлеріне келген соң бірнеше рет жазуды тыңдап, өз бетінше қайталауға мүмкіндік алады.

Бұл жерде студенттің сөздік қоры дамып, тілі жаттығады. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін сақтай білуге үйретуді ұялы телефон

немесе Mail.Ru Агент бағдарламасы арқылы хабарлар жазу бойынша жүзеге асыруға болады. Өйткені студенттер бір-біріне хабар жазғанда алған білім-дағдыларына сүйенеді және бірін-бірі тексеру арқалы қателерін түзеуге мүмкіндік алады. Кейін қателерін мұғалім көмегімен түзеуге болады. Сондай-ақ хабарлар арқылы пікір алмасу мұғалім мен оқушы арасында өрбігені де мол нәтиже береді. Бұл тұрғыда мұғалім оқушы қателерін кейінге қалдырмай, дер кезінде түзейді, студент хабарын дұрыс жазуға мүмкіндік алады. Бұл жұмыс

187

еркін тақырыпта немесе сабақ тақырыбына байланысты болғаннан соң, студентке қиындық туғызбайды. Бұл тәсіл арқылы студенттерді ғана емес, ересек адамдарды үйретуге болады.

Мысалы: интернет желісін пайдаланып, @-пошта арқылы қазақша бір бірімізге хат жібердік.Нәтижесінде студенттер мемлекеттік тілде сыпайлыққа жататын сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтап алды.

Бейне камераны пайдалану да ауызекі сөйлеу тілін қалыптастыруда маңызды әдістердің бірі болып табылады.

Қазақ тілі сабағында мынадай тапсырмаларды орындатуға болады: 1.Тақырыпқа байланысты көрген бейнежазбаға өз ойын білдіру; диалог,

монолог құру; сурет арқылы ойын жеткізу; 2. Компьютер экранына сөйлемдер жазылады. Ол сөйлемдер белгілі

уақыттан соң өшеді. Экранда қандай сөйлем жазылғанын есте сақтап, қатесіз дәптерлеріне жазу керек;

3. Аудиожазба тыңдағаннан кейін қандай ассоциация пайда болды? Мәтін не туралы? екенін топпен талқылап, мазмұндайды;

4. Мәтінді тыңдатып, бір біріне сұрақ қояды. өздерінің жауаптарынан мәтін құрады. Құрастырған мәтіндері мен аудиомәтінді қайта тыңдап, салыстырады;

5. Мәтіннің басын тыңдатып, аяғын өздері құрастырып, аяқтайды; 6. Бірнеше сөйлем беремін, солардың біреуі ғана аудиомәтіннің

мазмұнына сәйкес келетінін табу; т.б Сонымен,компьютер қолдану арқылы сабақтарда мен оқушылардың

дағдыларын дамытамын. Интернеттен алған материалды пайдаланамын, жазбаша біліктіліктерін арттырамын, сөз қорларын кеңейтемін, және шәкірттерімнің оқуға деген тұрақты бейімін қалыптастырамын.

Интерактивті тақтаның да ең үлкен артықшылығы- көрнекілік және интерактивтік. Ол бір уақытта баланың екі қабылдау мүшесіне- көру және естуіне әсер етеді, сондықтан оның тиімділігі өте жоғары деуге де болады.

Тақтаның көрнекілік, дыбыстық, интерактивтік мүмкіндіктерін пайдалану сабақта жайлы эмоционалды орта тұғызады. Оқушылар керекті де маңызды ақпаратты танып, сонымен қатар өте күшті, жайлы таңқалу, қуаныш, құмарлану сияқты эмоциялар алады.

Тақта арқылы берілген, оқытылған материалдың көрнекілік, интерактивтік мүмкінідіктері арқылы оқушылар тапсырманы қорықпай орындап, түгелдей жұмысқа белсенді түрде қатысып отырады. Интерактивті тақта қолданылып өтетін сабақтарда мен әр түрлі жұмыстар жүргіземін.

1. Жеке шығармашылық тапсырмалар,жобалар; 2. Тірек сызба көрнекіліктер және анықтама құралдары; 3. Ойын арқылы оқыту; 4. Сөзжұмбақ,бейнесөздер; 5. Логикалық тапсырмалар мен деңгейлік жаттығулар; 6. Тестілеу және бақылау Интерактивті тақтамен жұмыс істеу өте қолайлы,өйткені оқушы алдына

сабақ материалы жанды түрде көрсете отырып,танымдық қабілетін арттыруға,

188

сөздік қорын молайтуға мүмкіндік бар. «Заманаи ақпараттық-коммуникативтік техологияны пйдаланған кезде оқытушы формалды түрде ұжымдық қатынас тудырмай, әрбір үйренушімен жеке жұмыс істеуге әрекеттенеді. Ол қатал сарапшы немесе төреші емес, керісінше жақсы қарым – қатынас құратын қайырымды кеңесші, себебі үйренушінің тілдік қарым – қатынасқа түсуін бақылауға және дұрыс сөйлеуге үйретуде оның мәні зор» [3,52-53 б.].

«Қорыта келе айтарымыз, ақпараттық - коммуникативтік технология 1. оқу материалын терең түсінуге ; 2. оқу мотивациясының артуына; 3. алған білімнің ұзақ уақыт есте сақталуына ; 4. білім беруге жұмсалатын уақыттың азаюына 5. Білім сапасын арттыруына ықпал етеді.» [4,1-3 б.] Менің ойымша, ақпараттық- коммуникативтік технологияның құндылығы

– сабақта және өмірде жаңа құзырлылықты, дағдыны, білімді игеруге жол ашатындығында.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының заңы.Білім туралы Алматы 1999,96 б. 2. Қ.Қадашева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы 2005 ж. 123-125, 172-

175 бет. 3. Қ.Қадашева. Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы 2005 ж 52-53 б. 4. п.ғ.к. Ш.Д.Абдиева «Қазақ тілі сабағында ақпараттық технологияларды

пайдалану әдістері.» 5. Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал. Қазақ тілі; Әдістеме № 1,

3, 2011 ж. 6. Подласый И.П. Совершенствования методов обучения. – в кн.: Выбор

методов обучения в средней школе / под ред. Ю.К. Бабанской. Москва, 1991.

RESEARCH-BASED TEACHER EDUCATION

Mizimbayeva A.S. Abai kazakh national pedagogical university, Almaty

almiramizimbaeva@mail.ru

In 1975, the Finnish committee responsible for developing the basic principles for teacher education at the Master’s level considered teachers’ work in a broad pedagogical and societal framework. According to the committee, teacher studies should be developed in order to prepare teachers to be educators in the broad sense of this concept: to be able to attend to their pupils’ socio-emotional growth and to have pedagogical attitude and knowledge grounded in the latest research [1, 32]

In Finland, it is an accepted principle that teacher education must equip teachers with research-based knowledge and with skills and methods for developing

189

teaching and learning. The goal of the research-based approach as a main guideline is to develop teachers who have the capacity to use research and research-derived competencies in their ongoing teaching and decision-making. The teachers need to be familiar with the latest research on how something can be taught and learnt. In addition, teachers need knowledge about the most recent advances of research in the subjects they teach. The combination of pedagogical content knowledge and subject content knowledge is considered to provide the foundation for developing teaching methods that can be adapted to suit different learners. The aim is to develop autonomous teachers who will base their pedagogical decisions on formal, systematic arguments and experiential arguments. Furthermore, today’s teachers are required to act as responsible educators in a multicultural society. The need to understand different cultures, religions and values is a new demand on teachers and teacher education in a more heterogeneous Finland than some decades ago. Teacher education curricula should further give students opportunities to learn how to take responsibility for ethical choices. In general, working with different types of learners has been a dominant issue in Finland because of the efforts to make Finnish society more inclusive. Research-based teacher education is scientifically defined [2, 369–382].

In order to succeed in a heterogeneous group a teacher has to be well educated, a true pedagogical expert, which Finnish teachers are. All teachers have a master’s degree either in educational science or in a teaching subject. In Finnish culture, the profession of teacher has been rated among the most important professions of society, and a lot of resources have consequently been invested in teacher education. Teachers have also been trusted to do their best as true professionals. Accordingly, Finnish teachers have been entrusted with considerable pedagogical independence in the classroom, and schools have likewise enjoyed substantial autonomy in organizing their work within the flexible limits of the national framework curriculum. Regarded as educational experts, teachers are also relied on when it comes to student assessment, which is usually based on students’ class work, projects, teacher-made exams as well as portfolios. Finnish schools still have a high degree of autonomy in pedagogical and curricular practices.

This is also confirmed by the findings of PISA, which reveal that Finnish teachers are vested with a considerable degree of decision making authority as concerns school policy and management. Finnish teachers, as an example, have almost exclusive responsibility for the choice of textbooks. They also have more say than their colleagues in the OCED countries, on average, in determining course content, establishing student assessment policies, deciding which courses the school should offer and which text books it should use, and allocating budgets within the school [3, 39-40].

Research-based Teaching and Teacher Education We will now turn to a discussion of the patterns and practices of research-

based teacher education by way, primarily, of a discussion of the teacher education programme at the Univrsity of Helsinki. While every contemporary pre-service teacher education programme would locate its foundational principles in the theory of education rather than craft-practice, pre-service teacher education in Finland seeks, in

190

addition, to be research-based (Kosunen & Mikkola, 2002). The aim of such a pre-service teacher education—as this is understood in Finland—is to prepare teachers who are aware of the effects of their actions and factors around their work, thus equipping them to control their own activity and, perhaps, these factors. The goal is to develop teachers who will base their educational decisions on rational arguments in addition to experiential arguments; or, to put this in another way, to develop teachers who have the capacity to use research and research-derived competencies in their on-going teaching and decision-making. This goal also presupposes a general understanding of research methods as well as a positive attitude towards research. It also implies that the teachers should be able to undertake their own research. For teacher education, these goals come together around a vision of the kind, and the quality, of the pedagogical thinking appropriate for pre-service and in-service teachers. As these goals have been operationalised at the University of Helsinki, the aim is a balanced programme in which research-based pedagogical thinking is the central organising concept across the three major strands in the pre-service programme: subject didactics, educational theory, and teaching practice. These areas are seen as being in reciprocal interaction, with the organising principle being the conviction that there should be a research base for practice. In order to develop research-based thinking, a continuous interaction of research and practice is the pattern from the very beginning of the programme. The idea of a spiral curriculum is applied—with the core courses vertically integrated, and research methods courses integrated with other courses at every point in the programme. Thus research, theory, and practice are fused—with the idea of research-based thinking as the connecting glue. The final goal is the writing of the master’s thesis, but several minor formal research papers are required throughout the programme (Bergem, Bjo¨ rkqvist, Hanse´n, Carlgren, & Hauge, 1977). Let us now consider some examples of this integration; we focus on the programme for class teachers, i.e., teachers who teach mainly in grades 1–6, teaching all or several subjects to whole-class groups. We begin by outlining some of the principles that have been the starting points for the development of the programme. The first principle is that practice teaching should be initiated as early as possible. Although many students at the University of Helsinki have had teaching experience before they begin their teacher education, it is important to experience schools in order to become familiar with their culture, routine, and activities. Second, as we have already noted, educational theory, research, subject didactics, and practice are presented as a totality. Thus, there is practice teaching in every year and every study period, and every practice teaching period is combined with theoretical and research studies related to the topic of the practice period. The reading of research texts, mini-studies undertaken by students, and seminars in which these texts and studies are discussed, are designed to support teaching practice. In the second year of the programme, for example, when students take courses in both the theory of teaching and assessment, the idea of instructional evaluation is highlighted, and approached in the following way:

Although learning is not a direct consequence of teaching, the outcomes of teaching-studying-learning need to be evaluated in relation to the aims and goals of the curriculum. From this viewpoint, the teaching process seeks to achieve clearly

191

defined outcomes. Further, the choice of one or another teaching method or approach presumes a weighing of their strengths and weaknesses in terms of outcomes. Such assessments should be at the core of every teacher’s thinking because it gives the teacher the capacity to develop, and justify, the arguments behind decisions about teaching approaches. To take up some different issues, how should a teacher get to know his or her students?—one of the themes of the first year of the Helsinki programme. Discussions with students, formal interviews, and observation techniques offer methods for securing comprehensive descriptions and understanding. Such approaches presuppose, of course, an understanding of qualitative research methods and their background assumptions, as well as the psychological theory and principles developed in parallel coursework. Likewise, the teacher is always working with the values behind the curriculum and questions around the purposes of education pose issues which require systematic analysis. Philosophical studies provide the necessary understanding for a teacher’s curriculum-making, assessment, and evaluation. The idea of an autonomous teacher who is able to think and act on the basis of theory and research, and to justify educational decisions using formal, systematic arguments, presupposes an ability and a readiness to read the professional and research literature critically. Teachers must be able to select what to read, evaluate what they read, and appropriate what is useful or significant from that reading for their practice. Although pedagogical thinking typically (and perhaps necessarily) mixes intuitive and formal arguments, a research-based attitude makes it possible to steer thinking and decisions towards practices which are grounded in a wider, and hopefully more systematized, experience than the circumscribed worlds of immediate places and settings. The culminating experience of the programme, the writing of the research thesis, takes place over a 2-year period, beginning in the third year of the programme. As they prepare their projects, students present and discuss their developing ideas and their more formal research proposals in seminars, and complete methodological studies in parallel courses.

To summarize, the research-based teacher education that is the heart of Finnish teacher education and formalised by the writing of the master’s thesis, is directed at preparing students for both critical thinking and autonomous decision making, and thus for action guided by a gradually elaborated practical theory. The underlying intention of the programme as a whole is to make an explicit demand on students to acquire both knowledge about the research basis for the education they are experiencing and the skills necessary to undertake their own research. Course readings are selected because of their theoretical and methodological quality and significance. In other words, the aim of the coursework is to help our students acquire a research-based understanding and way of reasoning about schooling. They learn how to discuss and argue with a constant reference to research, and not rely on everyday thinking and ‘magical’ or ‘mystical’ arguments [4, 475–485].

Due to research-based teacher education Finland is on the leading position in the field of education. It was found that the theoretical and practical training is conducted through research. Students studying core subjects, have methodological training, organized in close relationship with the school reality. At the core of this training is the idea of an autonomous teacher who is able to think and act on the basis

192

of theories and research who can substantiate educational solutions using formal and systematic arguments, able to read professional and scientific literature critically.

Drawing conclusions, we can say that the best practices of teacher education is invaluable, as it is effective and fully consistent with the provisions of the Bologna process and the training requirements imposed to modern teachers.

References:

1. Committee Report, 1975; Niemi & Jakku-Sihvonen, 2006, p. 32. 2. European Journal of Teacher Education Vol. 32, No. 4, November 2009,

Why is Finnish teacher education successful? Some goals Finnish teacher educators have for their teaching Marja-Terttu Tryggvason, pp. 369–382.

3. Finnish education– reaching high quality and promoting equity, vol. 17 no 2 education review, Pirjo Linnakylä, pp. 39-40.

4. Scandinavian Journal of Educational Research Vol. 49, No. 5, November 2005,Teacher Education for Research-based Practice in Expanded Roles: Finland’s Experience, Ian Westburya, Sven-Erik Hanse´nb, Pertti Kansanenc* and Ole Bjo¨rkvist¨University of Illinois at Urbana-Champaign, USA; b)A°bo Akademi University, Finland; c)University of Helsinki, Finland, pp. 475–485.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ КЕЛБЕТІН ҚАЛПЫТАСТЫРУДА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ОРНЫ

Молдағалиева Р.Ш.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті moldagalieva_66@mail.ru

Жүректе қайрат болмаса,ұйқтаған ойды кім түртпек.

Абай.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың биылғы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауы тәуелсіз Қазақстанның тұрақты дамуын қамтитын және мемлекетіміздің барлық саласына тың серпін беретін, халқымыздың игілігін кеңейтетін нақты іс-жоспарға құрылған шын мәніндегі тарихи құжат екені даусыз.

Бұл Жолдаудың тағы бір ерекшелігі – Мәңгілік Ел құруды көздейтіні. Өйткені, бұл біздің отандық ортақ тарихымызға мүлде жаңа ұғым. Нақтырақ айтқанда – Мәңгілік Ел құруға бағытталған ұзақмерзімді Стратегияны жүзеге асыру жөніндегі нақты бағдарлама ұсынылып отыр. Бұлардан бөлек Қазақстанның қазіргі заманғы әлемнің ең дамыған мемлекет құру идеясы да жан-жақты мазмұндалған.

193

Қазақстан ғасырға татитын ұлан ғайыр табыстарға жеткен тарихи жолдан өтті. Дербес даму жолының нысаны табылды, жаңғыру кезеңінен өтіп, жаңа замануи белеске шықты.

Ал осыдан 15 жыл бұрын қабылданған ұзақ мерзімді стратегия 2030 бізге даму жолымызды нақтылауға бағыт берді. Бағдарламада межеленген 7 бағыт толық орындалды. Ұлттық қауіпсіздігімізді қорғап, мыңдаған шақырымдық еліміздің шекарасын анықтап, дербес мемлекеттік қауіпсіздігіміз сақталды. Саяси тұрақтылықты сақтау үшін Халықтар достығы ассамблеясы құрылып, еліміздегі тұрақтылық пен ұлтаралық татулық орнықты.

Ел экономикасы өркендеп, дүние жүзіндегі алдыңғы 50 дамыған елдер қатарындамыз. Ғылым мен білімге, денсаулыққа баса назар аударылып, жаңа мектептер, ауруханалар, балабақшалар салынды. Мұның өзі ұзақ мерзімге жоспарланған 2030 стратегиясының межесінен бұрын орындалғанының белгісі.

Тәуелсіз елімізді «Мәңгілік ел» ету жолында елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстан-2050» Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Тәуелсіз елді өз қолымен құрған буыннан басталған ұлы істерді кейінгі ұрпақтың лайықты жалғастыратынына кәміл сенемін. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік Ел» боламыз»[1],-деген ұлағатты ұлы мақсаттарды негіздей келіп, барлық буын өкілдеріне үн қатады.

Әсіресе, мемлекетімізді дамытудың басты қозғаушы күш – жастар,- дейді елбасы Н.Ә.Назарбаев. Ендеше, білімге әрі ғылымға ұмытылған, инновациялық жаңалықтарды меңгерген мамандарды даярлау – мектептер мен ЖОО-ның оқытушы-профессорлық құрамының басты міндеті Сайып келгенде, Жолдауда көрсетілгендей ел президенті қазақстандық патротизмді дамытуды, насихаттауды ұлтаралық татулықты, әрбір этнос өзінің дәстүрін тілін сақтай отырып, ұлттық тілдің дамуына ат салысуы керек дейді. Бұл әрине, ел ертеңі болар жастарға айтылған үндеу.

Мәңгілік Ел болу үшін бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ – ортақ арнада тоғысуы қажет. Ал Мәңгілік Ел болуды біздің ата-бабаларымыз сан жылдар бойы аңсап келді. Енді сол асыл арманға жеткізу кейінгі ұрпақ, жастарымыздың еншісінде. Мәңгілік Ел идеясы бойынша жастармен жұмыс күшейтілетін болады. Бұл ретте, әрине, біздің педагогтарымыздың атқаратын рөлі мен міндеттері зор.

Ал оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда ұлтжандылық, патриоттық тәрбиенің мәні зор. Асылы, ұлтжандылық дегеніміз не?

Ұлтжандылық деген бұл – Ұлы сезім. Адамды ажарландырып, нұрландырып, жігерлендіріп жібереді. Қазақ халқының саны тым аз. Сондықтан біз ұлттың сапалы болуын ойлауымыз керек. Ол үшін нағыз білім болуы керек. Тек диплом алу үшін білім қуудың қажеті жоқ, білімнің ұшан-теңіз тереңіне бойлай білуіміз керек. Алаштың азаматтары «Сегіз қырлы, бір сырлы» болған. Сыры – осы ұлтжандылық. Олар нағыз қазақ бола білді. Біз қазақтығымызды жүрегімізбен сезініп, келешеқ ұрпақ, жастарға педагогикалық

194

үрдіс барысында сездіре білуіміз керек. Ұлт алдындағы міндетті, Қазақ елі алдындағы ұлы Мәңгілік ел миссиясын бүгінгі шәкірт, ертеңгі ел болашағы тұщынып, білімге талпынып, еңбектенуі қажет.

Патриоттық тәрбие –барлық тәрбие бастауы. Ал тәрбие отаннан басталады. Отан дегеніміз - халық. Халық дегеніміз - адам.

«Халық кемеліне келіп, өркендеуі үшін алдымен азаттық пен білім керек» деп ұлы Шоқан Уалиханов айтқанындай, егеменді елдің ертеңгі ұрпағының оқу-білім тереңдігі немен өлшенеді? Адамның өмір сүруі мен еңбек етуіне лайықты жағдай туғызу әлеуметтік әділеттілікті, азаматтық бостандықты және жан-жақты дамуды, рухани және интеллектуалдық әлеуетінің жетілу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, сонымен қатар адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін жетілдіру міндеттерін көздейді.

Білім беру жүйесіндегі ұлттық және патриоттық қазыналар ретінде, жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен имандылық өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін қажетті жағдайларды жасалуы, қоғамның және мемлекеттің алдындағы және құқықтары мен міндеттерін түсіндіруді, сондай-ақ республиканың мәдени қоғамдық және экономикалық және саяси өміріне қатысуы болып келеді.

Кезінде, қазақ халқының зиялы азаматтарының бірі – Мағжан Жұмабаев қазақтың ұлттық мектебінің моделін ұсынған болатын. Онда «Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелдеуге міндетті» десе, Дулат Міржақыпов мектептің мақсаты туралы «… Жалғыз құрғақ біліді үйрету емес, біліммен бірге жас ұрпақтың бойына халқымыздың өнегелілік қасиеттерін қалыптастыра білуіміз қажет» [2] деп тамаша айтқан.

Тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.

Мектепте мұғалім басты тәрбиеші, білім беруші. Мұғалім әр сабақта жасөспірімдерге білім беріп қана қоймайды, оны өзінің ақыл-ой парасатымен, ұлттық педагогикасымен ұштастыра отырып, жасөспірімдерді азаматтыққа, ұлтжандылыққа, адамгершілікке тәрбиелейді.

Ұрпақ тәрбисі тілден басталады. Ұлттық психология мен дүниетанымдық көзқарасты қамтамасыз ететін – тіл. Сондықтан қоғамның басты мақсаттарының бірі – сәбиден бастап, барлық жеткіншек жасөспірімдер және жоғары педагогикалық оқу орындарының жастары туған елінің рухани қоғамдық өмірінен қол үзіп кетпеу үшін, әрбір жасөспірім өнегелік қасиеттен жұрдай болып қалмау үшін ана тілін білуді өмірлік қажеттілігіне айналдыру көзделіп отыр.

Жүсіпбек Аймауытов білім негізі мектепте ана тілі арқылы меңгерілетінін баса көрсеткен: «Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып, өзге тілдерді меңгеру мүмкін емес…». Жүректің терең сырларын, басынан кешкен барлық толқындарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын мол қазына – халықтың тілі. Қай уақытта болмасын, өнегелілік қасиеттерді қалыптастыру

195

қоғамдағы моральдік нормалардың негізінде жүргізілген. Олар өзінің әлеуметтік мәні жағынан бүкіладамзаттық, таптық болуы мүмкін деген ой философиялық әдебиеттерде үстемдік етіп келеді.

Негізінен алғанда, ұлттық, психологиялық өмір тіршілігіне, орналасқан жеріне, кәсібіне байланысты жүздеген, мыңдаған жылдар ішінде қалыптасқан бүкіл ел болып мойындаған моральдік нормалары болуы тиісті екенін білуіміз керек. Қай ұлттың, қай халықтың болса кемеліне келіп толысуына, рухани өшуіне, әдеби-мәдени дамуына басты ықпал жасайтын негізгі тірек, ол – ұлттық мектеп.

Ал сол ұлттық мектепте оқушылардың ұлттық келбетін қалыптастыруда патриоттық тәрбиенің маңызы орасан. Бұл үшін ұстаздар қауымы әр шәкірттің ұлттық тілдегі білімге талпынысын жоғарылатуы қажет. Тек жүйелі оқу-білім арқылы ғана ұлтқа жанашыр, ел ертеңіне бей-жай қарамайтын ұрпақ тәрбиеленеді. Игерген білімі мен білігін Қазақ елінің сан саласына бағыттау арқылы шынайы патриот азамат қалыптасады.

Мектеп кезінен-ақ оқушылар бойына патриоттық сезімді ұялатып, Отанын қорғауға деген сүйіспеншілігін арттыру – бүгінгі күннің басты мақсаттарының бірі. Кеудесіне “бұл менің елім, менің жерім” дейтін сенім ұялата білген жас қана өз елінің шынайы патриоты бола білмек. Көк байрағымызды желбіретіп, Әнұранымызды әуеде қалықтатып, ел мерейін асырып жүрген спортшыларымыздың бойында елге деген сүйіспеншілігі қашанда асқақ болады.

Жалпы, патриоттық тәрбие беру ісі жан-жақты әрі барлық жерде жаппай жүргізілуі керек. Нақтырақ айтсам, өзінің баласына немесе немересіне патриоттық тәрбие беруді әрбір ата-ана отбасынан бастағаны абзал. Одан соң, отбасында алған тәрбиені балабақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында одан әрі жетілдіргені жөн. Себебі, патриоттық рухта тәрбиелеген ұл мен қыз ешқашан да жаман іске бармайды. Патриотизм дегеніміздің өзі отаншылдық дегенді білдіреді. Сәбидің бойында ең алдымен анасына, өз отбасына, өз үйіне, туған жеріне деген жылы сезімінен бастау алады.

Жас ұрпаққа өнеге көрсету, патриоттық тәрбие беру қоғам алдындағы аса маңызды міндеттердің бірі екені анық. Халқымыз жастарға патриоттық тәрбие беруге өте ерте бастан мән берген. Патриоттық тәрбие болашақ Отан азаматы тұлғасын қалыптастыруды мақсат тұтады. Спорттық-патриотизм дене спорты және дене шынықтыру сабақтары арқылы шыдамдылыққа, ерлікке, тәртіптілікке шыңдайды. Патриоттық сезім жай ғана ана сүтімен беріле салмайды. Ол сезім ең әуелі отбасында, балабақшада, мектепте қалыптасады. Отансүйгіштік деген кіршіксіз сезім әр адамның туған ауылынан басталады. Яғни, өз ауылының, халқының, елінің тарихын, дәстүрін жақсы білетін адам – патриот болады. Балаларды, жастарды патриоттыққа тәрбиелегенде біз елімізді қорғаған алдыңғы ұрпақ патриоттардың ісін, ерлігін үлгі етуіміз керек.

Кез келген адам нағыз патриот болуы үшін, өз елінің, өз халқының тарихымен, бүгінгі жетістіктерімен мақтана білуі керек. Қазіргі жас спортшыларымыз еліміздің патриоты деп айтуға болады. Себебі, көк байрығымыз көкке көтерілгенде жүректері лүпілдеп, осы қазақ елінің азматы

196

болғанына мақтанады. Бұл сезім біздің елге деген ыстық ықыласымызды, Отанға деген сүйіспеншілігімізді білдірсе керек.

Бүгінгі таңда қоғам мен мемлекеттің білім беру жүйесінің алдына қойып отырған міндеттерінің бірі – жеткіншектерді Қазақстандық елжандылық пен Қазақстанда тұратын халықтардың ұлтаралық ынтымақтастығы рухында тәрбиелеу болып табылады. Бұл мәселенің көкейкестілігі қазіргі әлемді жаһандандыру жағдайында бұрынғысынанда артып отыр.

Ұлттық бірегейлікті сақтаудың басты жолдарының бірі болып жастарға патриоттық тәрбие беруде халықтың мәдени мұрасын пайдалану болып табылады.

Жастардың адамзаттық, патриоттық қасиеттерін қалыптастыру проблемасына Қазақстан Үкіметі құжаттарында және Елбасы Жолдауларында аса үлкен мән берілген. Елбасы өзінің жолдауларының бірінде «Өз тарихымыз бен ерекше. жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз де бар» (1997) десе екіншісінде «біз бірлесе отырып, ерікті ұлт жасақтау жолында, алға жылжуымызға «қажетті берік негіз қаладық» (2005) - деп өзіміздің тарихымызды, дінімізді, ұлттық қасиеттерімізді алдыңғы қатарға қойылған.

Президенттің патриоттық сезімге толы осы ой-пікірі Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында» ең маңызды міндеттер ретінде өз Отаны Қазақстанды сүюге, азаматтық пен патриотизмге тәрбиелеу, мемлекет рәміздері мен халықтарының салт-дәстүрлерін құрметтеу» ата заң мен қоғамға қайшы келетін көріністерге төзбеу, әлемдік және Отандық жетістіктерін игеру, Қазақстанда тұратын басқа да халықтардың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін, тарихын жете білу деп көрсеткен.

Демек, салт-дәстүрлердің, соның ішінде халық педагогикасында көрініс алған патриоттық сана-сезімнің қалыптасуына тікелей ықпал ететін озық дәстүрлердің тағылымдық мүмкіндіктерін пайдалану қажеттілігіне аса мән береді.

Ұлттық дәстүрлерге, ұлттық идеяға назар аудару және білім мен тәрбиені соған бағдарлау - көптеген мемлекеттер мен халықтардың нақты бір тарихи кезендерінде жиі кездесетін мәселе.

Патриотизм дегеніміз – Отанға деген сүйіспеншілік, әрбір азаматтың мемлекет алдындағы борышын жанқиярлықпен орындау.

Ал Қазақстандық патриотизм – Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады.

Сонымен бірге, ұлттық патриотизмнің негізгі құндылықтарына «Отан», «Атамекен», «Ел-жұрт», «Азаматтық борыш», «Ар-намыс», «Адалдық пен Әділдік», «Азаматтық парыз», «Қанағатшылық пен Жомарттықты» жатқызамыз. Сөйтіп оны қадірлеп, құрметтеуге тәрбиелеу деп белгілейміз. Демек, атамекен дәстүрлі дала қоғамының қоныс тепкен кеңістігі, қазақ жұртының тіршілік кеңістігі, өмір сүру ортасы, Жер, Отан, Атамекен мен Ел - егіз ұғым, Отан адамның бойында патриоттық сезімді туғызудың қажетті шарты деп ой қорытамыз. Патриоттық сезімді күшейтуге негіз болатын «Азаматтық борыш, Азаматтық парыз» болып, бұның да келіп шығу тегі -

197

сүйіспеншілік, халқына, жеріне құрмет пен борыш. Ал, борыш дегеніміз адамға міндеттер ретінде берілетін және оларды мүлтіксіз орындау оның ішкі кісілік қажеттілігі болып табылытын, қоғам, ел-жұрт тарапынан талаптар мен іс-әрекеттердің жиынтығы екенін айқындаған. Борыштылық - әр адамның өзіне жүктелген істі орындауға жауапкершілігін түсініп мойындауы. Осыдан барып ар-намыс келіп шығады. Ғалымдардың пікіріне қосыла отырып, біз борыш ұғымының субъективтік сипаты қойылған талаптар мен жүктелген үмітті, қызметті, міндетті жете түсіну, оны атқаруға рухани әзірлігі мен мәдениетіне байланысты деп анықтап отырмыз.

Жеткіншектердің адамзаттық, патриоттық қасиеттерін қалыптастыру проблемасына Қазақстан Үкіметі құжаттарында және Елбасы Жолдауларында аса үлкен мән берілген. «Жастарға айтатыным: бақытты өмірді басқа жақтан іздемеңдер. Ата бабаларымыздың айтып кеткен асыл сөздері есте болуы керек» [1]. «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деген өсиет қалдырған. Өз Отанының бұл дүниедегі жәннәтің мен шуағың. Сондықтан да білімдерің мен қайрат-жігерлерінді өз елдеріңнің мүддесіне жұмсандар. Туған елің дәулетті, туған жерің сәулетті болса, сендер де әулетті де дәулетті боласыңдар... Еліңді сүйе білсең, жан аямай қызмет ете білсең, елің де сені алақанға салып аялай алады. Осыны ұмытпандар!. Мұның өзі Елбасының келешек ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиетті сіңдіріп, осынау баға жетпес құндылыққа баулуға жіті көңіл қоятындығын тағы да дәйектеді. Шын мәнінде отансүйгіштік, елжандылық қасиеттер адами қасиеттердің ең биігі, ең асылы екендігі дау тудырмаса керек.

«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне қауып әкеледі», - деп ұлы ғалым, философ Әбу Насыр әл-Фараби айтқандай, өскелең ұрпаққа жан-жақты тәрбие беруді жетілдіріп отыру басты парызымыз деп есептейміз.

XX ғасырдың басындағы ұлт зиялылары отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырып, дамытуда ұлттық тәрбиені бірінші кезекке қойды. Біліммен ғылымды және тәрбиені өркениетке жетудің төте жолы санаған Алаш ардақтысы Жүсіпбек Аймауытов «Тәрбиеге әсер беретін өскен орта, ата - ананың тәрбиесі. Соңғысы күшті болмаса, бара - бара адамды замандас, жолдастың азғырып, не түрлі жаман мінезді жұқтыратыны белгілі» [3], - деп жазды.

Жақсы жігіт он бесінде баспын дейді, жаман жігіт отыз бесінде жаспын дейді, - деп халық жеке тұлғаның мәдениеттілігі мен елжандылығының жастайынан - ақ белгілі болатындығын дәлелдеген.

Ғасырлар бойы халқымыз ұрпағын ізгілікке, өз елін сүюге баулып келеді. Бұл берік қалыптасқан дәстүрді ұлттық тәрбиенің өзегі, діңгегі десе де болады. «Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол» дей келіп, адамның ұлы болуы үшін кісіге «Нұрлы ақыл, ыстық қайрат, жылы жүрек» керектігін ұлы Абай да жеріне жеткізе өсиет етіп кетті. Бұл өсиет, пікірлер бүгінгі мектебімізде жеке тұлғаны патриотизм рухында тәрбиелеудің темірқазығы.

198

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Н.Назарбаев: «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір

болашақ» // ғаламтор, 17 қаңтар, 2014. 2. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен

тарихы. А., 2003. 3. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы (Оқу құралы).- А., 2001.

КРИТИЧЕСКОЕ МЫШЛЕНИЕ В СОВРЕМЕННОМ ОБРАЗОВАНИИ

Мурзина С.А., Пугачёва Е.В. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

katrinka.pugacheva@mail.ru

Происходящие в обществе социальные, экономические и политические изменения требуют постоянного анализа педагогических подходов к обучению. В настоящее время одной из главных задач, стоящих перед современной системой образованияв Казахстане, является внедрение и эффективное использование новых технологий обучения, способствующих быстрой адаптации профессионального образования к изменяющимся потребностям общества и рынка труда [1]. Наряду с огромным количеством технологий и приемов, используемых для решения этой задачи, особое место занимает развитие критического мышления.

В Послании Президента народу Республики Казахстан «Стратегия «Казахстан-2050» Н.Назарбаев указывал на необходимость усовершенствования стандартов базового педагогического образования. Также на расширенном заседании Правительства Республики Казахстан от 18 апреля 2011 года был создан Центр педагогического мастерства (ЦПМ) в партнерстве с Международным экзаменационным советом Университета Кембридж.

ЦПМ в сотрудничестве с казахстанскими и международными партнерами разработал уровневые программы курсов повышения квалификации педагогических работников Республики Казахстан[2]. В основе этих программ лежат семь модулей, один из которых – развитие критического мышления.

Критическое мышление является предметом изучения философии, психологии, педагогике. Этим вопросом занимались П. Блонский, В.Болотов, Т. Воропай, Н. Вукина, А.Кроуфорд, В. Крутецкий, М. Скаткин, И. Слободянюк, В.Теплов, Л.Терлецкая, С.Терно, А.Туманцева, А.Тягло, Е.И.Федотовская, Т.Хачумян, Д. Кластер, Д. Халперн, Р.Поль, С.Стернеберг, Д. Стил, Ч. Темпл и другие.

У каждого ученого свой взгляд на понимание критического мышления. Так Л.Терлецкаявыделяет следующие характеристики критического мышления: глубина (умение проникать в суть вещей), последовательность (умение соблюдать логические правила), самостоятельность (умение задавать

199

вопросы, находить новые подходы к их выяснению), гибкость (умение изменять способ решения проблемы), скорость (умение быстро справляться с задачей) [3].

Содержание критического мышления по Федотовской Е.И. включает мыслительные операции, определяющие процесс рассуждения и аргументации: постановка цели, выявление проблемы, выдвижение гипотез, приведение аргументов, их обоснование, прогнозирование последствий, принятие или непринятие альтернативных точек зрения. В нем присутствует способность применять базовые интеллектуальные умения (знания и понимание) для синтеза, анализа и оценки сложных и неоднозначных ситуаций и проблем. Например, сюда можно отнести умения выявления проблемы, всестороннего изучения вопроса, разработки критериев для оценки решений и надежности источников информации, избежание обобщений [4].

Предназначение критического мышление трактуется Р.Полем – специалистом по теории и практике развития критического мышленияменеджеров образования в США следующим образом: критическое мышление – это мышление о мышлении, когда человек мыслит длясовершенствования своего мышления. Это мышление, которое вызывает самосовершенствование [5:575]. В. Крутецкий отмечает, что человек с критическим складом ума никогда не считает свои или чужие суждения абсолютно правильными и исчерпывающими. Он способен отказаться от определенных выводов, если они не соответствуют действительности и искать новые пути решения проблемы. Критический ум является дисциплинированным и ответственным, потому что ничего не принимает на веру [6].

В условиях демократического общества и рыночной экономики, когдаинтересы личности, работодателя и государства нередко вступают в противоречие,будущие специалисты, критически осмысливая окружающее, способны закреплятьтрадиции и опыт, воздействовать на ход и результаты социально–экономическихреформ, направленных на развитие страны и общества. Владение навыкамикритического мышления подготавливает их к практической деятельности и к жизни вцелом, к умению прогнозировать и учитывать перемены в экономике, видетьизменения в технологии и управлении производством. Наличие развитого критическогомышления является необходимым для выпускника современного вуза, независимо отспециальности.

От того, как педагог, при использовании информационных технологий, сумеет обучить критически мыслить, обеспечить восприятие, запоминание, понимание, осмысление и другие мыслительные процессы зависит продуктивность деятельности обучающихся, а, следовательно, и эффективность самого процесса обучения. Обучающиеся являются равноправными участниками происходящего и воспринимают обучение как обмен опытом между ними и преподавателем. Такие отношения «освобождают педагога от роли всезнайки, но заставляют принять не менее трудную роль организатора процесса познания» [7:128].

200

Развитие критического мышления – сложный процесс, который может приводить как к положительным, так и к отрицательным результатам. Проведенный опрос среди педагогов, развивающих критическое мышление на практике,позволяет выделить следующие положительные результаты для обучающихся:

- повышение эффективности восприятия информации; - повышение интереса как к изучаемому материалу, так и к самому

процессу обучения; -умение критически мыслить; - умение ответственно относиться к собственному образованию; - умение работать в сотрудничестве с другими; - повышение качества образования учеников; - желание и умение стать человеком, который учится в течение всей

жизни. Для самого педагога они выделяют такие преимущества: - умение создать в классе атмосферу открытости и ответственного

сотрудничества; - возможность использовать модель обучения и систему эффективных

методик, которые способствуют развитию критического мышления и самостоятельности в процессе обучения;

- стать практиками, которые умеют грамотно анализировать свою деятельность;

- стать источником ценной профессиональной информации для других учителей.

Как отмечают участники опроса, отрицательные последствия возможны лишь при неправильном или не полном понимании и применении способов развития критического мышления. К ним можно отнести:

- развитие критической установки, при акценте на процесс критики; - не полное раскрытие потенциала процесса развития критического

мышления при недостаточном количестве уделенного времени при подготовке со стороны педагога

- невозможность развития критического мышления при акценте не на цель процесса, а на приемы, т. е. на сам процесс

Таким образом, педагогическая компетенция по развитию критического мышления обучающихся требует более детального изучения для формирования ее в образовательном процессе высшей школы.

Литература:

1. Закон «Об образовании» Республики Казахстан от 27.07.2007, Глава 3. Система образования, Статья 11. Задачи системы образования

2. http://nis.edu.kz/ru/programs/broadcast-exper/teacher-profdev/ 3. Терлецкая Л. Критическое мышление как средство развития умений

учащихся анализировать и применять информацию // Материалы

201

международной научно-практической конференции «Развитие навыков критического мышления».

4. Федотовская, Е.И. Методика развития критического мышления как важного фактора формирования иноязычной коммуникативной компетенции в специализированных вузах: автореф. дис. … канд. пед. наук / Е.И. Федотовская. – М., 2005. – 24 с

5. Поль Р.В. Критическое мышление: Что необходимо каждому для выживания в быстро меняющемся мире R. Paul – [edited by A. J. F. Binker]. – Center for Critical Thinking and Moral Critique Sonoma State University, 1990. – 575 стр

6. Крутецкий В. А. Психология обучения и воспитания школьников / В. А. Крутецкий. – М. : Просвещение, 1976. – 303 с

7. Петрова, В. Н. Педагогическое сотрудничество или когда нравиться учиться и учить / В. Н. Петрова.—М.: Сентябрь, 1999.—128 с. Кроуфорд А. Технологии развития критического мышления учащихся / А.Кроуфорд, В. Саул С. Мэтью, Д. Макинстер. – М. : Плеяда, 2006.

К ВОПРОСУ О ФОРМИРОВАНИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ СТУДЕНТОВ СПЕЦИАЛЬНОСТИ «ДИЗАЙН»

Мурзина С.А., Шарипов Р.Х.

Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова ruseni78@mail.ru

Историческая и культурная преемственность в модели национальной

идеи современного казахстанского общества предполагает потребность в специалистах творческих профессий, готовых работать в условиях рыночной экономики, сохраняя при этом традиции предков. Именно таким требованиям, на наш взгляд, в полной мере может отвечать специальность «Дизайн».

Современную тенденцию обращения к народным элементам в одежде, интерьере, архитектуре можно рассматривать как способ реализации общенациональной идеи через интеграцию культур. Поэтому важно осознание современными дизайнерами того, что искусство каждой национальности способно оказывать влияние на развитие этнокультурного сознания и толерантность каждого казахстанца. Таким образом, участие современного дизайнера в реализации общенациональной идеи может включать как мировоззренческую так и технологическую составляющие.

На наш взгляд, именно изучение декоративно-прикладного искусства студентами специальности «Дизайн» будет способствовать развитию актуальных профессиональных компетенций таких как: социально-нравственная, культурно-просветительская, социально-психологическая, технологическая. Анализ научной литературы и потребностей рынка труда позволил дать им следующее описание:

202

социально-нравственная компетенция – умение формировать нравственное отношение человека к себе, людям, духовным и материальным ценностям через предметы дизайна;

культурно-просветительская компетенция – способность оказывать художественное воздействие на формирование эстетической среды и художественной культуры населения;

социально-психологическая компетенция – умение выбирать конкурентоспособные художественные средства, адекватные динамичным общественно-политическим и социокультурным процессам современного общества, навыки социально-психологического анализа;

технологическая компетенция – материаловедение, владение техникой изготовления, моделирования, макетирования.

В Послании Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Стратегия «Казахстан-2050» – новый политический курс состоявшегося государства» проблема реформирования профессионального образования и подготовки компетентных специалистов расценивается как приоритетная, отмечается что «знания и профессиональные навыки – ключевые ориентиры современной системы образования, подготовки и переподготовки кадров» [1].

Сегодня в системе образования пересматриваются цели профессионально-педагогической подготовки будущих специалистов - профессионалов, обновляется содержание образования, разрабатываются новые учебные планы, корректируются программы, внедряются инновационные образовательные технологии, создается новое методическое обеспечение. Современный конкурентоспособный специалист должен ясно понимать самоценность образования, быть «человеком в культуре», использовать личностно-ориентированный подход и обладать мотивацией к дальнейшему росту и самообразованию. В современных условиях одной из наиболее актуальных остается проблема подготовленности будущих специалистов к профессиональной деятельности.

Содержание термина «компетенция» имеет глубокие исторические корни. В условиях Болонского процесса «компетентность» представлена авторами научных исследований в области профессиональных компетенций таких, как Р.С.Йегер, Н.Шапер, М.Люссо, М.Роменвиль, Х.Шэпер, К.Бридис, С.Адам, А.Смит, В.Юнгкинд, Р.Долешаль, Д.Кеннеди, Э.Хайленд, Н.Райан, и др. Обобщая разные исследования, можно выделить пять основных направлений: 1) общие (универсальные); 2) предметно-специфические; 3) роль ECTS; 4) подходы к обучению и оценке; 5) вопросы повышения качества высшего образования [2, 28].

Общими компетенциями для студентов специальности «Дизайн» можно считать социально-этические, экономические, организационно-управленческие, специальные компетенции, формируемые в процессе изучения общеобразовательных и базовых дисциплин.

Мы считаем, что при выявлении профессиональных компетенций необходимо рассматривать компетентность в целом по специальности и затем

203

переходить к предметно–специфическим компетенциям. Предметные компетенции реализуются на основе обучения предмету и, как правило, могут измеряться качественно и количественно. Специфические компетенции ориентированы на получаемую квалификацию специалиста, направлены на формирование практических умений и навыков и должны соответствовать социальному заказу на «рынке труда».

В научной литературе изучаются все вопросы актуальные для определения профессиональной готовности будущего специалиста, определяется терминологический и понятийный ресурс теории и практики профессиональной деятельности дизайнеров, рассматриваются подходящие методологические научные методы. В целом проблема формирования профессиональных компетенций имеет как теоретическую, так и практическую обоснованность в научном отечественном исследовании, но недостаточно конкретизирована в аспекте исследования специальных дисциплин, таких как «декоративно-прикладное искусство». Содержание профессиональных компетенций студентов специальности «Дизайн» обусловлены социальным заказом общества, «рынком труда», требованиями современной профессиональной сферы, т.к. «…одновременно выпускники и их компетенции должны оправдать себя на постоянно развивающемся рынке труда и науки» [2, 141].

Отмечая взаимодействие теории и практики в формировании профессиональных компетенций, утверждают, что необходимо менять парадигму образовательной деятельности, от простого преподавания, ориентированного на содержание, т.е. теорию вопроса, к преподаванию, ориентированного на компетенции, при этом они не должны иметь только практико-ориентированный подход к деятельности. При таком комплексном подходе к формированию профессиональных компетенций важно взаимодействие всех процессов в вузе: научных, учебных, методических и воспитательных.

Таким образом, изучение декоративно-прикладного искусства студентами специальности «Дизайн» будет способствовать развитию актуальных профессиональных компетенций: социально-нравственная, культурно-просветительская, социально-психологическая, технологическая.

Список использованной литературы:

1. Послание Президента Республики Казахстан - Лидера нации

Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050» - новый политический курс состоявшегося государства» 14.12.2012.

2. Болонский процесс: результаты обучения и компетентностный подход (книга-приложение 1)/ Под науч. ред. д-ра пед.наук, профессора В.И.Байденко. – Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, Независимое казахстанское агентство по обеспечению качества в образовании (НКАОКО)- 2010. – 536 с.

204

ЖАСТАРДЫ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Мұқытова Ж.Қ., Пазылова Г.Ш., Исина А.О. Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Өмірде біз күн сайын толерантты және интолерантты қылықтардың

белгілерін кездестіріп жүреміз. Қазіргі таңда әлеуметтік, саяси және этникалық толеранттылық мәселелері неғұрлым өзекті мәнге ие болуда. Оған дәлел басқа елдерде, мысалы, Украина елінде болып жатқан уақиғалар: онда ұлт, тіл, билік мәселелері жайында түсінбеушіліктердің тундауынан басталған. Бұл интолеранттық жағдайларға жастарды бірінші кезекте араластыру орын алады.

Біздің Елбасымыздың ұстанған саясатының басты мәселесі – ұлттар, халықтар, конфессиялар арасындағы достықты, ынтымақтастықты нығайту болып келеді. Н.Ә.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында » атты еңбегінде: «Менің көзім анық жеткен бір нәрсе өзгелердің ұлттық мәдениетіне құрметтеу жоқ жерде шынайы азаматтық татулық та болмайды. Қазақтар орыс мәдениетін жете меңгерген. Ендеше, қазақ тілі мен әдебиеті де Қазақстанда тұратын басқа ұлт адамдары үшін жеті қабат жер астындағы нәрседей алыс құбылыс болмаса керек. Қазақ әдебиеті де тілі, музыкасы-әрқайсысымыздың да рухани дүниемізді орасан байыта алады» -деген болатын.

Саяси мәдениеті жаңа қалыптасып келе жатқан біздің мемлекетімізде саяси толеранттылық орнығып болды деу қиын. “Бізде демократиялық мәдениеттің терең дәстүрлерінің жоқтығы, еркіндікті ойыңа келгенді істеуге болады деп түйсіну елді тұрақсыздыққа ұрындыруы, біздің болашаққа арналған барлық жоспарларымызды белінен басып, өзімізді алысқа кері серпіп тастауы әбден мүмкін екенін мойындауымыз керек”, – деді Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында [1].

Толеранттылық орнаған елде, барлық адамдарда толеранттылық мінез-құлық, тәртіп басым болуға тиісті.

Толеранттылық латын тілінен аударғанда tolerantia - шыдамдылық, өзге көзқарастарға, мінез-құлықтарға, әдеттерге төзімділік таныту, қолайсыз әсерлердің ықпалын бастан өткізе алушылық деген мағынаны білдіреді.

Толеранттылыққа қарама-қарсы қайшылықтардың (интолеранттылық) адамзат тарихының барлық кезеңінде де болғаны рас. Интолеранттылық шыдамсыз, үрейлі адам, кінәні өзінен емес басқа адамнан іздейді. Сондай адамдардың өмірде жиі кездесуі қоғамда түрлі проблемаларды тудыруға ықпал етеді. Соның салдарынан түрлі соғыс, діни қудалаушылықтар мен идеологиялық қақтығыстар, ажырасулар, тастанды балалар, жасөспірімдер арасында суицидтар туындайтынын дәлелдеуді қажет етпейтін шындық.

Сондықтан студент жастарды толеранттылыққа тәрбиелеуге әрбір оқу орныны көңіл бөліуі бүгінде басты мәселеге айналуы тиіс. Осы мақсатты іске асыруды көздеп «Әлуметтік педагогика және оқыту әдістемесі» кафедрасы студент жастарға екі тілде күндізгі, сырттай бөлімдерде «Толеранттық негіздері», «Тұлғаны толеранттылыққа тәрбиелеу» аты элективтік курстарды оқытады. Бұл курстарды барлық педагогикалық мамандықтарда оқитын

205

студенттерге оқыту артық болмас еді деп санаймыз. Университеттің көпшілік студент жастарының назарына жеткізу мақсатында қараша айында «Алау» газетінің №11 санында 1 курс студенті Калилаева Айдананың «Толеранттылық тағылымы» атты мақаласы жарық көрді.

Біздің факультетте студенттер, оқытушылар арасында 16 қараша жылда «Толеранттылық күні» болып мерекеленеді.

Толеранттылық мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар қатарына Ю.М.Политова, В.Г. Палаткина, Е.Ю. Клепцова, Н.М. Лебедева, Ф.М.Малхозова, А.В. Мудрик, Р.Р. Валитова, В.А. Лекторский, В.С. Кукушин, В.А. Перовскийлерді атауға болады.

Отбасындағы толеранттылықты зерттеуге көп көңіл бөлген ғалымдар Байбородова Л.В, Ковалева О.С, Рожков М.И., Ковальчук М.А., Куликова Т.А., Коренева М.А.

Толеранттылықтың жекелеген аспектілері қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне де арқау болды: Г.К.Искакова, М.А.Кучерова, П.И.Мамедова, Б.А.Тұрғынбаева, Ж.Наурызбай, К.Сүюнова, Қ.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ахметова Б.А. т.б. толеранттылықты қалыптастырудың жалпы мәселелерін қарастырса, С.Әмірғазин еңбектерінде дінаралық толеранттылық мәселелерінің әр жақтары ашылған. Г.А.Уманов ұлтаралық қатынастар педагогикасының теориялық негіздерін қарастырды.

Толеранттылықты қалыптастыру күрделі үрдіс. Мұнда да оқу орнының психологы мен топ кураторының көмегінсіз болмайды. Ең алдымен психологтың көмегіне жүгінеріміз анық. Яғни тұлғаның толеранттылық деңгейін диагностакалаусыз оны қалыптастыру жұмысын жоспарлау мүмкін емес. Сондықтан оқытушы түрлі әдістерді пайдалана отырып тұлға толеранттылығының қалыптасу деңгейін анықтап алуы шарт.

Бұл курсты оқыған және оқымаған студент жастардың арасында сауалнама жүргізіп, олардың осы мәселе бойынша білімдерін салыстырсақ үлкен айырмашылықты көруге болады, мысалы, кейбір студенттер «Толеранттылық күні» қай күні мерекелені деген сұраққа да дұрыс жауап бере алмады.

Біз студенттер арасында толеранттылық деңгейін анықтау мақсатында диагностика жүргіздік.

П.В. Степановтың «Егер сіздің аяғыңызды басса .....» әдістемесін студенттер арасында пайдаландық. Толеранттылық және интолеранттылық деңгейін анықтау мақсатында 30 студенттер арасында сауалнама өткізілді. Бұл мәселе бойынша элективтік курсты оқыған студенттер арасында өткізілген бұл сауалнамалар нәтижесінде студенттердің толеранттылық деңгейі жақсы деңгейде екені байқалды.

Осы орайда студенттердің басқаның көзқарасына деген шыдамдылығын және оған құрметпен қарау деңгейін анықтау үшін «Толеранттылық» тестін жүргіздік. Бұл тестің басты шарты: ойланбастан, тез жауап беру болып табылады. Бұл тесте студенттердің қоршаған ортасына деген қатынасын анықтауға арналған сұрақтар қолданылды. Берген жауаптары олардың өз көзқарастарын нық қорғай алатындығын, диалог жүргізуге дайын екендіктерін

206

көрсетті. Дегенменен кейбіреулері өз көзқарасын біреуге жүктейтіндігін немесе басқа адамдармен тіл табысуға кедергі болатындай мінездер танытатындарын жасырмады. [3].

Болашақ ұстаздар ата-аналармен де жұмыс жүргізе білулері қажет. Біздің мамандықта оқитын студенттер мектепте тәжірибе өту кезінде ата- аналармен түрлі жұмыстарды өткізеді. Ата-ана мен балалар арасындағы толеранттылық қарым-қатынас жасау мәселелеріне келетін болсақ, баланың мінезін жақсы түсіну үшін, ең алдымен, оның дамуына және оған не нәрсе қажет екенін білу керек. Ол үшін ата-аналарға арналған А.Ю. Монахованың «Өз балаңызды түсінуге тырысаcыз ба?» атты тестті т.б. диагностикалық әдістерді қолданады. [4].

Сондай-ақ, оқытушылар мен студенттерге арналған Н.И.Дереклееваның «Толеранттылық – адамгершілік мәдениетінің бөлігі ме?» атты сауалнаманы өткіздік. Сауалнамада толеранттылық пен патриоттық тәрбие туралы мәселелер қамтылған, сонымен қатар, ЖОО- да қандай ұлт өкілдері оқитынын анықтау үшін бірінші курс студенттері арасында да зерттеулер жүргізілді. Бұл сауалнаманың нәтижесі бізді қатты қуантты, өйткені оқытушылар да, студенттерде өзге ұлттарға сыйластықпен және мейірімділікпен қарайды екені анықталды [5].

Студенттер арасында толеранттылық жөнінде тәрбие беру түсініктері мен білімдерін жетілдіру мақсатында келесідей жаттығулар өткізілді:

«Сиқырлы үстел не болмаса, Мен қандай жақсымын», «Алты түрлі түсті қалпақтар», «Екі портрет», «Бізді Сізбен біріктіретін ...», «Ой жинақтау» тренингі т.б.

Сонымен қатар, студенттермен дөңгелек үстелде жағдаяттарды талқылап, пікір алыстық. Толеранттық мәселесіне ерекше қызығушылық таныттқан студенттерді ғылыми зерттеу жұмыстарына да араластырамыз. Мысалы, дипломдық, курстық жұмыстаржазып қорғайды, жуырда наурыз айының 14-де Петропавловск қаласында өткен студенттердің ғылыми-практикалық конференциясына 1 курс студенті Калилаева Айдана қатысып,пленарлық отырыста жасаған баяндамасы жақсы бағаланып сертификатқа ие болды.

Жоғарыдағыдай іс-шаралар өз кезегінде әрбір оқу орнында жалғасын тауып отырса, онда әлемде, мемлекетте, ұлттар, адамдар арасында түсінушілік, мейірімділік, достық, төзімділік қасиеттері жетіліп, ал шиеленістер болған жағдайда дұрыс шешімі табылып, сыйластық қарым-қатынас орнары сөзсіз. Сонда ғана әлемдегі барлық халықтар татулықта, бейбітшілікте өмір сүре алады.

Бұл күндері бізге студенттердің өзіндік ерекшеліктерін сақтай отырып, сонымен қатар, сыни әрі шығармашылық үндесу арқылы басқа мәдениеттердің жағымды құндылықтарын бойға ұялататындай біліммен тәрбие беру керек екеніне көзіміз жетті. Сонда ғана екі бірдей ниет түзулігі үлгісін - әркім өзінің ұлттық тобына деген және мемлекетке деген түзу ниет үлгісін жүзеге асыруға болады.

207

Әдебиеттер тізімі:

1. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 2010 ж. 18 ақпан.

2. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. Алматы. 1995. 185 б. 3. Насыпбаева А. Әдептілік-әдемілік.// Мектептегі сыныптан тыс

жұмыстар 2010, №3. 4. Монахова А.Ю. Психолог и семья, активные методы взаимодействия.

-Ярославль, 2004. 5. Дереклеева Н.И. Новые родительские собрания. 10-11классы. Москва

«ВАКО». 2006. 196-198 б.

ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУ

Навий Л., Жусупбекова Д.М.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті zcusupbekova.dina@mail.ru

«Қазақстан-2050» Жолдауында Республика президенті жетінші

басымдықта мына мәселелерді атап өткен еді: «Өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық

патриотизмді тәрбиелеуіміз керек. Бұл ең алдымен елге және оның игілігіне деген мақтаныш сезімін ұялатады.

....Егер мемлекет әр азаматтың өмір сапасына, қауіпсіздігіне, тең мүмкіндіктеріне және болашағына кепілдік беретін болса, біз елімізді сүйеміз, онымен мақтанамыз.

Осындай тәсіл ғана патриотизмді және оны тәрбиелеу мәселесіне прагматикалық және шынайы көзқарасты оятады.

2050 жылға қарай біз, Қазақстанның кез келген азаматы, ертеңгі күнге, болашаққа өте сенімді болатындай саяси жүйе құруымыз керек» [1].

Мектеп табалдырығын аттап келген баланың отбасында сіңірген мейірімділік, сүйіспеншілік, бауырмалдық секілді қасиеттерін одан әрі шыңдап, соның негізінде патриоттық сезімді аша білу үшін әрбір мұғалім жүйе бойынша белгіленген нақты іс-шараларды аса шеберлікпен үйлестіріп жүргізу тиіс.

Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу- мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы» – деп атап өткен. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады. Ол ең бірінші, «ұлтжандылық», «отансүйгіштік», «патриотизм» ұғымдары сол заманның ақиқаты- наным-сенімінен туындайды.

208

«Қазақстандық патриотизм» ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Әрбір азамат Қазақстанды ата-жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себептен қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданып, кеңінен қалыптасып келеді.

Халық педагогикасының негізгі идеялары болып: қазақ халқының отбасылық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары; ұлттық киімі; халықтың музыкалық-поэтикалық шығармалары; ұлттық тағамы; ырымдары мен нанымдары, т.б. Осы аталған негізгі идеялар арқылы жаңа қазақстандық патриотизм ойларын бастауыш сынып оқушыларына қалыптастыру бүгінгі заманның талабы.

Бастауыш мектепте оқылатын пәндерге ұлттық педагогика элементтерін әртүрлі әдіс-тәсілдер арқылы енгізуге болады. Атап айтсақ, бірінші сынып математикасында 10 көлеміндегі сандармен таныстырып үйретуде халқымыздың байырғы өлшеуіш бірліктерін қолданудамын. Мысалы: 1-бір саусақ, бір жіп түйіні, бір кертік, бір тас. 1-сыңары жоқ. 1 сүйем - бас бармақ пен сұқ саусақтың арасы. 1қарыс - бас бармақ пен шынашақтың арасы. 2 – екі саусақ, екі түйін, екі кертік, екі тас. 2-қос, бір және бір, егіз. 3 – үш саусақ, үш түйін, үш кертік, үш тас. 3- бір және екі, үшен. 5- бес саусақ, бір қол. 10 – екі қол, жұдырық, үлкен түйін, айқасқан кертік, қия кертік.Әрбір санды өтуде сабақта өтілетін санға сәйкес санамақты үйренеміз.

Жарты- бір саусақтың жартысы. 0 – жоқ, бос,құр, көзұшы. «+» амалы - амандық, пайдалы, пайда, жылы, оң, ақылды. «-» амалы – жоқ, шығын, зиян, суық, тентек [2].

Санның реті. Нешінші? тақырыбын өткенде білімділік мақсаты оқушыларды реттік санауға үйрету.Тәрбиелік мақсаты дидактикалық ойын ретінде отбасы мүшелері (ата, әже, әке, ана, бала)бейнеленген сурет үлестіріп, дастархан басына әр отбасы мүшесін өз орнына құрметтеп, ретімен отырғызу керек деген тапсырма беріледі. Бірінші кімді отырғызамыз? Екінші кімді? т.с.

Неліктен олай отырғыздың? деп баланың отбасындағы адамдарға сүйіспеншілігін, құрметін, көзқарасын анықтап. Үлкенге құрмет, кішіге ізет тәрбиелеу мақсаты көзделеді. - Ортадағы үстелдің пішіні қандай? (дөңгелек). Бұрыштары бар ма? (жоқ).

Дөңгелек үстел достықтың, дастархан басындағылардың бір-бірін шектемей, татулықтың белгісі.

– Дастархан басында қандай ыдыстар мен тағамдар бар екен? (кесе, торсық, тостаған, ожау), (бауырсақ пен қымыз, айран). Ұлттық ыдыстар мен ұлттық тағамдармен танысып шығады.Ойын соңында «Отан –қуат, Отбасы -шуақ», деп балалардың әңгімелерін, ойларын қорытуға болады. Кеңістікті бағдарлау тақырыбында балалардың жоғары, төмен, оң жақ, сол жақты анықтап білу мақсаты көзделеді. Дидактикалық ойын ретінде «Жайлауда» ойынын ұсынуға болады.

Жайлау бейнеленген суретте төрт түлік малды орналасуын анықтау тапсырма беріледі.Қой киіз үйдің қай жағында жайылып жүр? (сол). Киіз үйден жоғарыда не жайылып жүр? (жылқы), т.с. Түйе қай жақтан, қай жаққа жайылып

209

барады? Оқушыларға берілетін қосымша ақпарат түйе оңнан солға қарай айналып жайылады. Ешкі мен сиыр мүйізіндегі бунақ олардың жасын көрсетеді. Ешкінің мүйізінде екі бунақ болса, ешкі неше жаста?Сиырдың мүйізінде бір бунақ болса, сиыр неше жаста болады?

Ойынның соңында ойында аталған төрт түлік малға сәйкес өлең жолын жалғастыртуға болады.

Қой бағып, қойшы атандым, ..... (жылқы)............................ ......(сиыр)................................, .......(түйе)................................ Еңбек етіп рақатқа баттым.

10 көлеміндегі сандарды қосып, азайту тапсырмаларды өлеңмен келтіруге де болады.

Түйе, бота маң басқан, Төрт аяғын тең басқан. Шұнақ құлақ бес ешкі. Сиыр, жылқы тағы бар. Санашы болды неше мал? (9)

«Алтынның сыры кетпес, сыры кетсе де сыны кетпес», деп қазақтың қара есептерін де пайдалануға болады.Аталған жұмыстар математика ұғымдарын меңерте отырып, балғын балаларды халықтың дәстүріне, отбасындағы дұрыс қарым-қатынасқа, ұлтжандылыққа тәрбиелейді.

Тіл дамыту жұмыстарында микродискуссия ұйымдастыруға болады. Ол үшін мәселелік сұрақтарды қолдану тиімді. Мысалы: Біз бір-бірімізбен дұрыс сөйлесеміз, бе? Сендермен әдепті сөйлескенде өзідеріңді қандай күйде сезінесіңдер? Егер адамдар бір-біріне әдепті сөздерді айтпаса не болады?

«Сәлем - сөздің анасы» деген мақалды қалай түсінесіңдер? Осы сауалдардан кейін «Әдепті Көжек» атты ертегісімен танысып,«Әдептілік әліппесі» тақырыбына өздерінің микрожобаларын жасайды. Ол жобада сыныптастарына кеңестер, белгілі бір ережелер ұсынады. Бұл жұмыстың мақсаты балаларды әдептілік не екенін түсіндіруден гөрі, баланың әдептілікті өздігінен түсініп ұғынуы көзделеді. Бұл оған сыныптастарымен, достарымен, басқа да адамдармен дұрыс сөйлесе білуге, әдептілік арқылы жақсы қарым-қатынас орнатуға көмектеседі, толеранттылық қасиетіне тәрбиелейді.

Бірінші сыныптың екінші жарты жылдығында оқушылар диктант, бақылау көшіріп жазу, оқу шапшаңдылығын анықтау жұмыстары басталады. Аталған жұмыстарда белгілі бір мөлшерде адамгершілік аспекті бар, ұлттық нақышы бар мәтіндерді қолданамын. Мысалы: «Тоқымқағар», «Ерулік», «Менің тегім», «Ауызбірлік», «Атамның болжамы», «Наурызкөк» атты мәтіндер.Ұлттық педагогиканың ұмытылған идеяларын қайта жаңғырту тақырыбы ерекше мәнді болып отыр, себебі әрбір бала өзінің шыққан тегін білетін, атамекенін сүйетін адам болуы тиіс. Әрі қарай олардың еңбек ету және Отанын, туған жерін қорғау қабілетінің мөлшері осы махабаттың күшімен анықталады. Балаларды халықтық салт-дәстүрге баулуды ерте жастан бастау

210

қажет, бұл кезде бала қоршаған ортаны біртұтас, таза әрі қажетті нәрсе деп қабылдайды, таным және қабылдау қабілеттері барынша жоғары болады [3].

Өсіп келе жатқан жас буынның бойына жаңа қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін әр ұлттар мен ұлыстар тек өзінің мәдениетін ғана танып-білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір-бірін танып-біліп, құрметтеуі тиіс. Осы мақсатта сыныпта орыс халқының «Масленица» дәстүрімен таныстық. Бірінші сынып болғандықтан, бұл жоба ата-аналармен бірге өткізілді. Ата-аналар алдын ала бірнеше топқа бөлініп алды, бұл топтардың құрамына оқушылар да болды. Бірінші топ бұл дәстүрдің қалай пайда болғанын әңгімелеп берді. Екінші топ осы мерекеде киетін ұлттық киім мен әндерін, билерін тамашалатты. Үшінші топ осы мерекеде дайындалатын «блины» тағамымен таныстырып, оны әзірлеу жолын айтып берді. Бұл жобаның мақсаты халықтар достығының идеясын ұстану және насихаттау. Адамгершілікті, өркениетті патриотизм қашан да, халықтар достығының идеясымен, тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс.

Аталған жұмыстар оқушылардың нақты іс-әрекетті, мінез-құлқын ұйымдастырып, оған бағыт береді. Танымдылығын қалыптастырады, яғни патриотизмге тәрбиелейді.

Патриоттық сезімінің объектісі мен қайнар көзі – Отан, оның мазмұны –туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы-патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім баланың бойыда біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатайып, тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған орта ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғары оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады [4].

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Жолдауы. 2. Қалиев С.К. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен

тарихы. – Алматы: Рауан, 1998. – 128 б. 3. Қалымбекова А.А. Қазақ халық тәрбиесінің асыл мұрасы. Алматы:

БАУР.2011. -488 б. 4. Ушинский К.Д. Вопросы воспитания. Соч.: в 2 т-М., 1953.Т.1.- 639 с.

211

БОЛАШАҚ МАМАННЫҢ КӘСІБИ ӨЗІН-ӨЗІ АНЫҚТАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Навий Лиза, Қошанова М.Т., Темирбекова Ж.Ж.

Көкшетау қ., Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Көптеген зерттеушілер кәсіпті алдын-ала таңдаудағы кез-келген сатыда қызығушылық, қабілет және құндылық кездеседі деп санайды. Жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі анықтауының кешігуі онда, тұрақты қызығушылықтың, әлеуметтік бейімділігі мен мінез-құлқындағы инфантильдігі. Бұл кәсіби өзін-өзі анықтауда ең басты «Мен бейнесінің» тұрақты қалыптасуы мен есею компоненті.

В.А.Сластенин «кәсіби өзін-өзі анықтау» туралы физиологиядағы, кибернетикадағы, психологиядағы, әлеуметтанудағы, педагогикадағы түсініктерді анализдей келе, мынадай тұжырымдама жасайды: тек мамандықты таңдау ғана емес, сонымен қатар ЖОО студент пен мұғалімнің екі жақты қызығушылықтарын қанағаттандыру мақсатында өзара қатынасының дамуы мен пайда болу процесі.

Зерттеу жұмыстарының нәтижесіне сүйене отырып, тәжірибелі-эксперимент жұмысын жүргізу барысында біз кәсіби өзін-өзі анықтаудың екі бағыты болу керек деген қорытындыға келдік. Олар:

1. Кәсіби ойының, мүмкіншілігінің, практикалық іс-әрекетінің қалыптасуымен байланысты.

2. Кәсіби өзін-өзі анықтау - әлеуметтік, оның мазмұны жас мұғалімнің оқу мекемесінің педагогикалық ұжымына кірігуі, өзара іс-әрекеті мен қарым-қатынасының әлеуметтік дағдысының қалыптасуы.

Демек, психология жеке тұлғаның өзін-өзі анықтау проблемасының шығармашылығына ерекше мән береді және оны индивидтің тұлға ретінде қалыптасуындағы бірінші фазасы ретінде қарастыра отыра оны тұрақты түрде әлеуметтік қоғаммен байланыстырады [1;22]. Өзін-өзі жетелеу іс-әрекетін анализдеу рамкасында адамның тек өзін-өзі анықтайтын зат ретіндегі түсінікпен шектеледі және кәсіби өзін-өзі анықтауда мүмкін болатын мінез-құлықтарын ғана кіріктіреді. Нәтижесінде, индивидтің өзін-өзі анықтауы және жеке тұлғаның даму процесінің бағытына қарсы кәсіби өзін-өзі анықтау процесінің рөліне жаңа сапалы бағалау мүмкіндігі ерекше атап өтіледі.

Психологияда өзін-өзі анықтау, әлеуметтану жағдайында қажетті ең бір жетекші тәсіл ретінде ұғынылады. Л.С.Выготский баланың жаңа әлеуметтік жағдайларға және оларды белгілі бір қоғамның қоршаған ортасына қалыптасу процесіне кіру: баланың үлкендермен тікелей әлеуметтік қатынастарында пайда болады, жоғары психикалық функциялары уақыт өткен сайын оның санасында «өсіп жетіледі»[2; 5]. Мұндай жағдайларда балаларда әлеуметтік нормалардың интериоризацияны және құндылықтарды, үлкендермен өзара қарым-қатынасында ол дамудың формаларын, жолдарын басынан кешіреді, бұл сыртқы нормалар мен әлеуметтік талаптардың оның жеке белсенділіктерінің

212

ішкі мінезін көбінесе қанағаттандыруға көшеді. Бұл өз кезегінде жеке тұлғаның жаңа қасиеттерінің қалыптасуына алып келеді.

Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде, өзін-өзі анықтауды, әдетте, индивид өзі туралы ақпарат алатын жеке адамның бағалау тәсілдеріне қатысты қолданылатындығын және өзін-өзі анықтауды - «өзін-өзі бағалау» деп сөздікте көрсетеді. Бұл студенттің өзін-өзі бағалау қызметін реттейді, рефлекстік ойлауды басқарып отырады және адамның профессионалды түрде қоғамдағы орнын белгілейді [3;168].

Демек, өзін-өзі бағалаудың адекваттік жағынан маңызы - тұлға өзін жан-жақты, нағыз тұлға ретінде бағалай алуында.

Ал мұндай қасиеттерді дамыту үшін студентке топтағы бір оқушының немесе оқытушының портреті беріледі. Студенттің мақсаты сол суретті үлгі тұтып, өзінің ойын, қиялын, фантазиясын пайдалана отырып жаңа автопортрет жасайды. Сонымен қатар студент бұл тапсырманы орындауда теориялық және практикалық біліміне жүгінуіне де болады. Студент «суретші» ретінде өзі қалаған және өзіне ыңғайлы этюдтарды, пантомималарды, мүсіндерді тапсырмада қолдана алады. Сонымен бірге, «портрет» жасау үшін аппликация, эпиграмма, тіпті болмаса өзі ойынан өлең жазуына да болады.

Тапсырманың ең қызығы берілген суреттегі адамның сыртқы көрінісі емес, оның жеке қасиеттері, тұлғалық көрінісі жұмбақ болуы керек, яғни белгісіз болуы шарт. Оқу барысында студент басқалардың бұл тапсырмаға деген қызығушылығының барлығын немесе мүлдем енжарлық танытатын және бұл пәнді оқу керек пе деген сияқты жағдайлармен бетпе-бет келеді.

«Суретші» портреті бойынша оқу кезінде студент біліміне, іскерлік пен дағдысына профессионалды тұрғыда баға бере алуын қамтамасыз етеді. Психологиялық портрет жасай отырып «суретші» адамның жеке қасиеттерін, ерекшеліктерін аша отырып, толығымен көрсетуі керек.

Бұл тапсырманың қиын жері студенттердің бірін-бірі жете, толық білмеуі, бір-бірінің жеке қасиеттерін танып білмеуі, біріне-бірі жеке тұлға ретінде баға беруінде қиындық тудырады. Дегенмен де әрбір студент өзінің жан дүниесін ашып, көрсете алмайды. Сонымен бірге студенттің мамандығына қатысты, не мақсатпен осы мамандықты таңдағаны, жоғары оқу орнына түсуінің мақсатын анықтауға мүмкіндік береді.

Профессионалдық жағынан өзін-өзі жетілдіруде (мамандыққа қатысты көзқарасы жағымды ма әлде теріс пе) студент пен оқытушының ара қатынасы маңызы болады:

біріншіден, өзін-өзі ашып, әрбір қатысушының өзін-өзі жетілдіруі; екіншіден, студент болған жағдайды қабылдауы, басқа адамдармен

жақсы қарым-қатынас орнату, бағалау; үшіншіден, ортақ қызығушылықтары бар жағымды атмосфераны сезіне

білу. Ең бастысы - әрбір студенттің «Мен»-ін қалыптастыру болып табылады. Студенттердің жоғары оқу орнында алған білімдері олардың қоғамда,

басқа да белгілі жерлерде тез арада бейімделуге, жекеленген психологиялық құбылыстарды өз бетімен танып білуге, қазіргі заманауи технологияларды

213

меңгеруде, оқушыларды тәрбиелеуде, педагог мамандығының қыр сырын ұғынуға мүмкіндік береді. Бұл деген, біріншіден, психология-педагогикаға деген қызығушылықты оятады, басқалармен қарым-қатынасқа түскендегі ерекшелікпен, өзін-өзі тануға шақырады, екіншіден, анализ жасауда, психологиялық жағынан өзін басқаруда қарапайым әдістер туралы хабары болады. Мұның барлығы өзін-өзі жетілдуіруде маңызды қызмет атқарады.

Кәсіби тұрғыда студенттердің өзін-өзі жетілдіруде теориялық білімі мен психология, педагогика және арнайы пәндердің практикалық сабақтары маңызды болып табылады.

Мысалы, студенттерге жоғары оқу орнындарында мектептегі педагогикалық практика жайлы теориялық білім беріледі. Яғни, педагогикалық мамандыққа деген алғашқы мотивтері қалыптасады. Кейбір кездері, алғашқы педагогикалық практика көңілінен шықпай, өз мамандығына деген наразылығын білдіретін студенттерде кездеседі. Яғни, студенттер субъект ретінде бейімделе алмауын білдіреді. Оның себептері, өз мамандығына психология-педагогикалық тұрғыда баға бере алмайды, екіншіден, психология-педагогика курсында әртүрлі әдістер, бейімделушілік, өзін-өзі жетілдіру туралы білімінің таяз болуы, үшіншіден, теориялық сабаққа көп назар аударылып, (жоғары оқу орны қабырғасында) ал білімдерін бекітіп отыратын, мотивтерін алға жетелейтін лаборатория-практикалық жұмыстардың шетте қалуы.

Педагогикалық университеттерде оқу, тәрбие процестерін ұйымдастыруда, білім алушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, интеллектісін жетілдіруге, қарым-қатынас жасауын жандандыруға, студенттердің белсенділігін артыруға бағытталуы тиіс.

Жоғары оқу орнында оқытудың рөлі шарықтап даму үстінде. Оқытудың рөлін шарықтап өсуі педагогикалық технологиялармен байланысты, бұл студенттер ғылыми ортаға бет бұруына маңызды қызмет атқарады, проблемалық оқыту элементтерін пайдалану арқылы өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі танып білуде маңызды болып табылады. Бұл тек шығармашылық ойлауға жол ашып қана қоймай, кәсіби тұрғыда өзін-өзі жетілдіруге негіз болады.

Психология-педагогикалық жұмыстарға дайындық барысында түрлі мәселелер шешіліп, психологиялық жағдаяттар талқыланып, педагогикалық сұрақтар, ойындар, әртүрлі жағдайларға анализ жасау педагогикалық жоғары оқу орнында машықтандырылады. Бұл машықтандыру кәсіби жетілудің дамып, бекуіне бағытталады. Мысалы: әртүрлі мақсаттағы жұмыстарды атқару барысында ең алдымен мақсат-міндеттеріне басты назар аударылады. Педагогикалық мамандықтың қыр, сырын ұғынуда, берілген жұмыстарды атқаруға студенттерді жұмылдыру мақсатында психологияның қызықты тренингтерді қолдануға болады.

Студенттердің таңдамалы мамандықтарында түрлі мақсаттарға жету, мәселелерді шешу барысында көбінесе ұжымдық әңгіме, диспуттар, маңызды қызмет атқаратын стратегиялар мен әдіс-тәсілдер кеңінен қолданылады.

Ұжымдағы әңгімені ұтымды жүзеге асыру үшін талқыланатын мәселенің өзекті, қызықты болуымен қатар, таңдауды студенттердің өздері жасағаны маңызды екенін ескерген жөн. Осындай әңгімелер жалпы студенттер арасында

214

қызу талқыға түсіп, жан-жақты қарастырылып, түрлі көзқарастармен пікірлерден кейін белгілі шешімге келері сөзсіз.

Әңгіме келесі жоспар құрылымы бойынша жасалады: нақты фактілерді атап, сауалнамалармен таныстыру, аталған фактілердің мәнін, мағынасын ашу арқылы студенттердің қатысуымен анализ жасау, проблемалардың арасындағы байланысты анықтау. Жүріп жатқан әңгіме монологқа айналып кетпеуі үшін, студенттердің белсенділігін қадағалап, әрбір студент өз ойын, пікірін, көзқарасын ашып көрсете алуына мүмкіндік жасау. Студенттердің белсенділігін арттыру мақсатында олардың білдірген көзқарастарын дәлелдеу, нақты фактілерді атап өтуін ескеру керек. Кейбір сауалнамаларда студенттер жағынан сабақ кестесіне қатысты келіспеушіліктер байқалып жатады (бір күнде қатар үш дәрістің немесе үш практикалық жұмыстың қатар болуы. Кейбір мұғалімдерге студенттер таңдаған мамандықтың ұнамауы т.б.).

Сондықтан, студенттер белсенділігін басқару мақсатында сұрақтарды мынадай түрде қою есепке алынады:

1) жоғары оқу орнындағы оқу, тәрбие процесі туралы студенттерге мәлімет беру;

2) таңдамалы мамандық бойынша кәсіби тұрғыда өзіне баға беруі; 3) оқытылатын пәндерден баға алу т.б. Өзін жетілдіруі психология-педагогикадан біліміне байланысты

болғандықтан, болашақ мұғалім ретінде психология-педагогика пәнінен білімі, түсінігі, ғылыми түрде психикалық нормаларды, әдепті, басқалармен қарым-қатынас ережесін, тәртіпті қатаң түрде ескеру керек.

Студенттердің өзін-өзі жетілдіру, дамытуда психологиялық-педагогикалық, мәдени фанкциялардың маңызы зор.

Психологиялық функция. Қоғамда белгілі бір әлеуметік рөлді атқарушы студенті формалды іс-әрекеттерді атқаратыны белгілі. Сонымен қатар табиғи емес, формалды іс-әрекетке жатпайтын мінездер кездеседі. Яғни, басқалармен қарым-қатынасқа түскенде «бет перде кию» дегенмен бірдей. Социо-психологиялық әдістерді қолдану арқылы «бетпердені шешу», басқалармен қарым-қатынасқа түскенде ашық, еркін болуға, жолдастыққа қарым-қатынасқа шақырады.

Педагогикалық функция. Студенттің арнайы білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруі, өзінің мамандығы талап етердей профессионалдық мінез, қабілеттерге баға беруі;

Мәдени қарым-қатынас функциясы. Социо-педагогика және психологиялық әдістерді қолдану арқылы студенттің топта, оқу орнында, отбасында мәдени түрде қарым-қатынасының артуына септігін тигізеді. [4;157]

Біздің зерттеу жұмысымыз студенттердің қарым-қатынасын анықтау, дамыту және тұлға ретінде жетілдіру: тану, эмоционалды, тәртібі.

Сонымен қатар студенттердің профессоналды жағынан дамуына, жетілуіне кері әсер ететін факторлар да анықталды. Кәсіби тұрғыда дамып, жетілмеген студенттерге бұл зерттеу көңілдерінен шықпады.

215

Бірнеше бөлімдерді атасақ: 1) білім ордасында орын алатын фактор (оқытушылар тарапынан

студентке не оқушыны ұялту, намысына тию, бүкіл топтың алдында абыройына нұсқан келтіру, студентті елемеу, оның ішкі жан дүниесіне үңілмеу, студенттердің мәселесіне үстіртін қарау).

2) отбасылық фактор (кедейшілік, отбасындағы жағдайдың төмендігі. Үйдегі атмосфераның төмен болуы, жұмыссыздық, ата-анасының ішкілікке салынуы, баласына аяусыз қарауы, таныстарымен, достары арасындағы екіжүзділік).

3) орта факторы. Бұл жағдай студенттің отбасында немесе оқу орнында жақсы климаттан құр қалғанда әсер етеді. Бұл кезде салауатты өмір салтынан алыстау, есірткі, ішімдік, жаңа жағдайға бойының үйренбеуі.

4) әлеуметтік-экономикалық фактор. Қоғамдағы тұрақтылықтың болмауынан пайда болады. Қарым-қатынастағы құндылықтың өзгеруі. Соңғы кездері бұл фактор құрамына кіріп жүр: «жоғалған қызығушылықты қайта ояту», «дипломды диплом үшін алу», отбасы мүшелеріне қарсы келу, ата-аналарының іс-әрекетіне қарсы тұру, жемқорлық, ұрлық т.б.

Соматикалық фактор. Бұл соңғы факторға күрделі соматикалық аурулар жатады (инфекциялық, созылмалы). Адамның есту, көру, сөйлеу қабілеттерінің бұзылуына әкеледі, бұл ұзақ, толығымен емделуді талап етеді.

Жоғарыда аталған факторларды ескеріп, жүргізілген зерттеу жұмысымыздың нәтижесіне сүйене отыра, жоғары оқу орны мұғалімдеріне арнап студенттердің өзін-өзі жетілдіруіне, дамытуына мынадай ұсыныстарды ұсынамыз:

1. Әдістеме жағынан мақсаты, міндетті вербалды және вербалды емес деп бөлу. Бірінші әрбір дауысты жазу, хаттама толтыру.

2. Студент таңдап алған мамандығы бойынша қабілетсіз болса да, маңызды рөлде болады. Сонда да оқытушы өзінің вербалды емес потенциалын ұғындыруы шарт: жест пен мимиканы анық ұғындыру, дауыстың біркелкі болуы, жағымды эмоция білдіру. Дегенмен оқытушы жағынан вербалды түрде дамыту, жетілдіру басымдылық танытады. Оның ерекшелігі мынада:

1. Студентті және топтың әр мүшесін қабілетін, дамуын социо-педагогикалық, социо-әлеуметтік тұрғыда ұштастыру, жүйелі түрде анализ жасау;

2. Қарастырылып отырған материалды өзін-өзі тану техникасы: а) әрбір топ мүшесінің мінезі, тәртібі, мамандығына байланысты негізді

игеру (студентке байқалмайтын қарама-қарсылық, біркелкілік), идеалды тұрғыда - анализ жасауға дағдылану, өз тәжірибесі бойынша өзінің тәртібіне баға беру.

б) жоғары оқу орнында білім алатын студенттің өмірлік бағыты, оқуына қатысты гипотезаны анықтау;

Қорыта келгенде, қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселенің бірі – бәсекелестікке қабілетті, еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатындай кәсіби мамандар дайындау. Бұл тек жоғары оқу орындарында болашақ маманның өзін-өзі кәсіби анықтауын әрі қарай шығармашылықпен жетілдіріп, әлемдік білім

216

кеңістігінің тәжірибелерін игеруге байланысты білім, білік, дағдыларын практика барысында жүзеге асыруға икемделу арқылы ғана жүзеге асатындығы белгілі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Пиаже Ж. Избранные психологические труды. – М.: Просвещение,

1969. -659 с. 2. Ломов Б.Ф. Личность в системе общественных отношений //

Психологический журнал. – 1981.- №1. – С. 3-17. 3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.

Педагогика және психология. 4000-ға жуық термин. Алматы „Мектеп” 2002 ж. 251 б. Б. 168.

4. Әуелғазина Т.Қ. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғаның саяси әлеуметтену ерекшеліктері: Монография. – Алматы: «СаҒа» баспасы 2006. – 240 б. Б. 157.

ҚАЗАҚСТАНДА ЭТНОМӘДЕНИ БІЛІМ БЕРУ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ

Нәби Лиза., Самурат Нургүл

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазіргі заман талабының бірі – жан-жақты мәдениетті тұлға тәрбиелеу. “Өз мәдениеті арқылы өзге мәдениеттерге бағыт ұстанған адам жан-жақты мәдениетті тұлға болып ұғынылады” [1] – деп Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім тұжырымдамасында атап көрсетілген.

Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.

Болашақта гүлденген Қазақстанның одан ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты және бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын қоғам сұраныстарына жауап беретін және барынша әлеуметтенген тұлға ретiнде танылатыны анық.

Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық тәжiрибелерiне сүйене отырып, оны бастауыш сынып оқушыларына оқу-тәрбие

217

процесінде этномәдени құндылықтарды барынша пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.

Бұл жөнiнде Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасында: “...тәрбие мен оқыту мазмұны бiрiншi деңгейде қызметтiң өзiндiк түрлерiн және баланың даму бағытын, оның кейiнгi мектеп жағдайына бейiмделуiн қамтамасыз етуге тиiстi...” , [2] - делiнген.

Өскелең ұрпақтың бойында этномәдени құндылықтарды қалыптастыру тарихын сөз етпес бұрын, алдымен осы түсініктердің пайда болуы мен құрылымдарына тоқталайық. Этномәдени білім беру идеяларының дамуы: этнос, мәдениет, құндылық сияқты бөліктерден тұрады.

«Этнос» терминін қарастырғанда көпшілік авторлар Ю.В.Бромлейдің анықтамасын негізге алады. Оның айтуынша «этнос» – бұл белгілі территорияда тарихи қалыптасқан, салыстырмалы түрде тұрақты тіл, мәдениет және психикалық ерекшеліктерге, сол сияқты өзіндік атауында көрінетін өзінің бірлігі мен өзгелерден ерекшелігін (өзіндік сана) түйсінетін адамдардың тұрақты жиынтығы». Этнос табиғатын түсіндіруге арналған басқа да тұжырымдар көптеп жасалды. Оның түсінігінде этнос – «бұл өзін басқа өзі сияқты ұжымдарға қарсы қоятын (біз – біз емес), ерекше ішкі құрылымға және мінез-құлық стереотипіне ие адамдар ұжымы (динамикалық жүйе)» [3]. Этномәдени білім беру мәселесін зерттеу барысында Ж.Ж.Наурызбай «этнос» ұғымын тайпадан жоғары қауым, ұлт (национальность) және нация ұғымдарын жалпылаушы термин ретінде қолданады.

Демек, ұлт—ортақ тілі, қалыптасқан мәдениеті, біріктіруші салт- дәстүрі мен ділі бар адамдардың әлеуметтік қауымдастығы. Сонымен бірге көптеген ұлттардың ортақ территориясы, ортақ экономикасы сол ұлт өкілдерін біріктіретін мемлекеті болады. Ұлт қалыптасуында адамдардың бірлігінің бастауы болатын ортақ этногенетикалық тек те маңызды рөл атқарады. Осындай талаптар тұрғысынан қарастырғанда ұлт және этнос ұғымдары біріне — бірі өте жақын; екіншісінен біріншісі туып, қалыптасады. Ұлт этникалық қасиеттердің және сапалардың толысқан, піскен кезеңі деп бағалауға болады. Ұлттар этникалық белгілерге қоса саяси, экономикалық және әлеуметтік белгілерге ие болады.

Қазіргі кезде “мәдениет” терминіне байланысты жаңа сөз тіркестері педагогикалық үдерісте кеңінен қолданысқа еніп отыр. Олардың бізге қажеттісі: “ұлттық мәдениет”, “этностық мәдениет” ұғымдары.

“Этно” (“этни”) … ұғымы ұлтқа, халыққа қатысты мәнді күрделі сөздің алғашқы бөлігін білдіреді.

Педагогикалық еңбектерде “ұлттық мәдениет” және “этностық мәдениет” сөз тіркестері кездеседі. “Ұлттық мәдениет” Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиевтің “Әдеп және жантану” еңбегінде: “... әр халықтың ғасырлар бойына жинақталып, белгілі жүйеге түскен рухани өмірінің жиынтығы” ретінде анықталады. Ж.Наурызбай жан-жақты талдап мәдениетті тұлға жайында: « … өз мәдениетіне де тәнтті адам деп танимыз. Төл мәдениетті терең білу оған басқа мәдениеттерге қызығушылыққа іргетас қаласа, көп мәдениетті білу өз мәдениетін мақтан тұтуға негіз салады» [4], - деп сипаттама береді. Ал

218

В.Г.Бабаковтың зерттеу еңбегіне сәйкес этностық мәдениет – халықтардың тұрмыстық өмір тіршілігі мәдениетіне қатысты элементтердің жиынтығы.

Мәдениет - адамның қалыптасуының және шығармашылығының жетілу шыңы. Мәдениеті жоғары болмаса адамның адамзат құндылығын иеленуіне мүмкіндігі жоқ. Еңбек, тұрмыс, сондай-ақ, берік сақталған адамдардың арасындағы дәстүрлі қарым-қатынастар жоғары мәдениетке және адамзат құндылықтарынан тыс қалмауға бейімдейді және оларды жан-жақты меңгеруге жеткізеді.

Адамзат баласы жасаған мәдениет екі түрге бөлінетінін білесіздер. Біріншісі – рухани мәдениет, екіншісі – материалдық мәдениет. Рухани мәдениетке музыка, әдебиет, сәулет өнері, сурет өнері, кескін өнері жатса, адам баласының шаруашылыққа байланысты күнкөрісінен туған дүниелері материалдық мәдениетті құрайды.

Мәдениет өндіріс пен қоғамдық сананың, білім мен тәрбиенің, ғылым мен өнердің белгілі сатыдағы даму дәрежесін бейнелейді;

Педагогикалық мәдениет адам қызметінің тәсілі мен нәтижесі арқылы көрініс табады.

Этникалық мәдениет – халықтар мәдениетінің жиынтығы, күнделікті өмірлік іс-әрекетіне қатыстылығын (Қазақ елінің табиғатқа ыңғайланып, онымен үйлесімдікті өмір сүруі, оны қорғауы) іске асыратын нысан.

Әр ұлттың мәдениеті оның жеріне, географиясына, ортасына, әлеуметіне, дәстүріне, қоғамына, өзіндік сана-сезім өрістеріне қатысты дамиды. Қазақ халқының мәдениеті өзінің кәсібі мен шаруашылығының заңдылықтарына қарай өркендеп келеді.

Бірақ, ол өзінің барлық көлемі мен ауқымын өзгертіп, қоғам өзгерістеріне қарай бейімделіп, екшеліп, сұрыпталып отырады.

Мәдениеттердің өзара ұштастығы, әсері жағдайында ғана әрбір жекеленген мәдениеттердің принциптері мен ерекшеліктері айқын толыға береді. Этномәдени тәрбие оқыту мен тәрбие жүйесінің жай ғана бөлшегі емес, мәдени және тілдік саналуандық идеяға негізделген техникалық және ақпараттық жарақтанудың әлемдік деңгейін дәстүрлі мәдени құндылықтармен үйлестіретін оқыту мен тәрбиенің ұлттық жүйесін құру дегенді білдіреді.

Қазақ тіліндегі мәдениет сөзінің этимологиясы ортағасырлық ислам мәдениетінің өркендеуімен тікелей байланысты. Арабтың «медине» қала, «маданият» қалалық сөзінен енген.

Уақыт өткен сайын еуропалық елдерде мәдениет сөзі «білім беру», «даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» деген мағыналарға ие бола бастады. Оның нақты мысалдары да көрініс табуда. Мәдениеттану ғылымындағы кең мағынада ашылған анықтамамен қорытындылар болсақ, «Мәдениет» термині «ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын белгілі бір затқа, материалдық құралдарға (еңбек құралдары, белгілер), ал нақтырақ алғанда «ағартушылық», «білімділік», «қалыптасушылық», «гуманизм» сияқты адам әрекетіндегі әдіс-тәсілдердің (материалдық сияқты, руханилықта да сондай) жиынтығы» деп берілген.

219

Қазақтың ұлы ағартушыларының тәлімгерлік еңбектері Қазақстанда этномәдени білім берудің бастауы, бірінші кезеңі. Бұл Қазақстанның Ресей құрамында болған дәуірге сәйкес келеді. Еліміздегі этномәдени білім беру идеялары XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының ұлы ойшылдарының әлеуметтік-саяси, философиялық, педагогикалық, психологиялық көзқарас-тарымен өзекті байланыста дамыды. Қазақстанда этномәдени білім беру идеялары Ш.Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев есімдерімен байланысты.

Ш.Уәлихановтың ағартушылық-халықшылдық көзқарасы, Ы.Алтынса-риннің тәлімгерлік мұралары, Абайдың философиялық-педагогикалық көзқарастары Қазақстанда этномәдени білім берудің негізін қалауға прогрессивтік ықпал етті.

Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде қоғамдық философиялық және этномәдени білім беру идеясының, педагогикалық ойдың дамуына Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мухаммед Салим Кашимов т.б. қазақ оқымыстылары үлкен үлес қосты. Бұл кезеңде ұлы ағартушылар ісін Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев т.б. жалғастырды.

Сонымен қатар осы кезеңде қазақ ағартушылары мен қайраткерлерінің демократтық-гуманистік көзқарастарына Ресейдің озық ой-пікірдегі оқымыстыларының (Ф.М.Достоевский, В.Затаевич, П.Э.Михаэлис, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Т.Шевченко, А.Янушкевич т.б.) әсері болғандығын да айта кету керек.

Ресей империясы құрамындағы Қазақстанда этномәдени білім беру теориясына жасаған тарихи талдау мынадай тұжырымға келуімізге мүмкіндік берді:

- Қазақстанды Ресейдің отарлау саясаты Қазақстанның экономикасына ғана емес, әлеуметтік-мәдени өміріне де өз ықпалын тигізді;

- орыстандыру саясаты арқылы халықты өз дінінен, тілінен, мәдениеті мен тарихынан алшақтатпақшы болды;

- осы кезеңде Қазақстанда этномәдени білім беру идеясының негізін қалаушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б. болды. Олардың еңбектері мен атқарған педагогикалық қызметтері, ғылыми зерттеулері, әдеби шығармалары этномәдени білім беру негізін қалады.

Қазақ топырағында этномәдени білім идеясының туын алғаш көтерген Ш.Уәлиханов. Ағартушы этномәдени білім беру мазмұнында қазақ халық ауыз әдебиетін жинақтау арқылы балалар мен жастар тәрбиесінің әлеуметтік – тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді. Абайдың этномәдени білім беру идеяларындағы басты нысана - «Атаның баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін», – деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Абай адамды тұтас жеке тұлға ретінде қабылдады, «толық адам» идеясын ұсынды.

Қазақстанда этномәдени білім берудің екінші, қалыптасу кезеңі еліміздің Кеңес Одағының құрамында болған дәуірге сәйкес келеді. Осы бір қарама-

220

қайшылыққа толы, қасіреті мен зұлматы жетіп-артылатын 70 жылда қазақтың халық педагогикасы, ұлттық тәлім-тәрбиесі ұмытылудың шақ алдында қалды.

Сонымен, Қазақстанда этномәдени білім берудің даму кезеңі еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, халықтың ана тілі, ұлттық мәдениеті, төл тарихымен толыққанды қауышуға мүмкіндік алған тарихи кезеңнен, яғни өткен ғасырдың 90-жылдарынан басталып, бүгінгі күнге дейінгі, әзірге қысқа да болса ғасырларға бергісіз аралықты қамтиды.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, 7 тамыз 1996 ж.

2. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников, А,1997, с. 320.

3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология. – Алматы: “мектеп”, ЖАҰ, 2002. - 56 б.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

Омар Б.С.

Қарағанды қаласы, №53 «Алмагүл» балабақшасы baxa.58@mail.ru

Бүгіндері біздің елімізде білім беру саласындағы маңызды

проблемалардың біріне мүмкіндігі шектеулі адамдарға білім берудің жаңа жолдарын дамыту болып отыр. Мұндай жолдардың біріне білім берудің инклюзивті моделін дамытуды жатқызуға болады, ол мүмкіндіктері әртүрлі балаларға сапалы білім алуды қамтамасыз ете алады [1: 7].

Мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу мен білім берудің МемС-да мүмкіндігі шектеулі мектеп жасына дейінгі балаларды білім беру үдерісіне енгізуді міндет етіп қояды [2: 9].

Концептуалды еуропалық ғалымдар мектеп жасына дейінгі ұйымдардағы инклюзия туралы бірауыздан былай дейді: “ Инклюзия – бірге болудан да үлкен, маңызды, ол барлық - қалыпты дамып жатқан да, мүмкіндігі шектеулі де балалардың балабақшадағы жалпы топтарындағы сабақтарға белсенді қатысуы үшін мүмкіндіктерді ұйымдастыру дегенді білдіреді»[3: 15].

Бұл пікірмен біз де келісеміз, себебі МДҰ білім беру үдерісі балаларды күту, қамқор болуды ғана емес, тәрбиелеу мен білім беру, өмірлік маңызды дағдыларға үйрету, балалардың жеке қасиеттері мен қабілеттерін дамыту, олардың дамуындағы кемшіліктерін түзетуді де қарастырады. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім беру үдерісіне тарту ең алдымен ересектердің балаларға деген көзқарастарын өзгертеді – “ерекше” балаларда ғана емес,

221

барлық балаларда өз өзгешеліктері, ерекше білім алу қажеттіліктері бар. Егер де біз “ерекше” балаларға ғана ерекше жағдайлар жасасақ, өзге балалардың тең құқықтылық қағидасын бұзатын боламыз. Оны сақтау үшін барлық балалардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жасауға үйренуіміз керек.

Оқытудың осындай жолынан педагогика инклюзивті болып келеді. ДМШ балаларды тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру үдерісінде біз инклюзивті білім берудің қандай қағидаларын басшылыққа аламыз? Ең алдымен, бұл әр баланы саралап оқыту. Тәрбиелеу мен оқыту түрін, әдістерін, құралдарын таңдау топтағы әр баланың жеке білім алу қабілеттерін есепке ала отырып жүргізіледі.

Келесі аса маңызды қағидаға баланың дербес белсенділігі үшін жағдай жасау жатады. Бұл адами қасиеттер негізінде өнімді өзара әрекеттестікке қол жеткізу мақсатында балалардың бір-бірін түсінуі мен қабылдауына жағдай жасау дегенді білдіреді. Ол шынайы социум моделі ретінде инклюзивті қоғамдастық құруға арналған ортақ іс-шараларды, мерекелерді өткізуден тұрады.

Пән аралық оқыту қағидасы баланы кешенді тексеру кезінде жүзеге асырылады. Мамандар (психолог, тәрбиеші, логопед, дефектолог, тифлопедагог) балаларға диагностика жүргізеді де, нақты балаға да, жалпы топқа да бағытталған ЖДБ құрады. Отбасымен өзара әрекеттестік серіктестік қағидасы әрекетті болуы керек, сол себепті ата-аналармен толықтай өзара әрекеттестікке қол жеткізу үшін барлығын жасаймыз.

МДҰ білім беру моделін қарқынды дамыту қағидасы – бұл жаңа құрылымдық бөлімшелерді, мамандарды, дамытушылық әдістер мен құралдарды қосқанда балабақша моделінің өзгеруін білдіреді. Біздің мектеп жасына дейінгі ұйым үшін бастапқы жағдай Лекотека мен құрылған Ақыл-кеңес пункті болды.

Инклюзивті білім беру идеясын толыққанды жүзеге асыру үшін арнайы білімдері бар кадрлар керек. Инклюзивті топта жұмыс істейтін педагогтар арнаулы дефектологиялық білімі бар, балалардың әртүрлі мүдделерін қанағаттандыру үшін оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асыра алатын мамандар.

Заттық-дамытушылық ортаны дұрыс ұйымдастыруға аса назар аударылды. Біз оны қауіпсіз, ыңғайлы, қолайлы, ақпараттық, балалардың барлық қызығушылығын қанағаттандыратындай қылып жасадық. Олардың белсенділіктерін танытуға, ересектермен де, өзге балалармен ынтымақтастықта, тіпті жеке де жұмыс істеуге бар мүмкіндіктері туындады. Заттық-дамытушылық орта үнемі жаңартылып тұрады, балалардың қызығушылықтары мен қажеттіліктері өзгерген сайын өзгертіледі.

Инклюзивті үдерісті құру келесі қадамдардан тұрады: балалар дамуының жеке ерекшеліктеріне диагностика жүргізу; бала ресурстары мен кемшіліктерін пәнаралық бағалау, ЖДБ құрастыру; топ балаларының жеке білім алу қажеттіліктерін есепке ала отырып, білім беру үдерісін жоспарлау; инклюзивті топтар жағдайында балалардың біріккен әрекеттерін ұйымдастыру.

Міндеттері: балалар мен ересектер қоғамдастығын құру (бірге біз топпыз); бір біріне қолдау көрсете білуді қалыптастыру; қатысымдық дағды

222

мен қарым-қатынас мәдениетін дамыту, оң эмоциялы көңіл-күй қалыптастыру; рөлдер мен міндеттерді бөлу; ойындық, танымдық, зерттеушілік әрекет іскерлігі мен дағдысын дамыту; өзін өзі реттеу және өз өзіне қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыру.

Әртүрлі формада жүзеге асатын міндеттер: мамандармен жүргізілетін жеке сабақтар; топ бөлмесінде, арнаулы жабдықталған орындарда, серуендерде еркін ойындар; ойындардағы біріккен әрекеттер; тамақ ішу; күндізгі ұйқы; фронталдық сабақтар; балалар мен ата-аналардың топтары; мерекелер, байқаулар, экскурсиялар, демалыс күнгі саяхаттар [3: 18].

Жеке сабақтар баланың мүмкіндіктеріне сәйкес қабілеттерін дамыту мен қолдауға бағытталған. Сабақ мазмұны ЖДБ-на сай жоспарланады. Мамандар өз жұмыстарында мемлекеттік және қосымша бағдарламаларға, заманауи әдістер мен технологияларға сүйенеді. Сабақ нәтижесі бойынша маман бала дамуының Жеке картасын толтырады, онымен өзге мамандар мен топ тәрбиешілері танысады.

Арнайы ұйымдастырылған орта ата-аналармен өзара әрекеттестік кезінде жоспарланады және құрылады. Баланың қоршаған ортаны тануында пайда болған қиындықтары мен кедергілерін мамандар анықтағаннан кейін, балаға оларды жеңуге мүмкіндік беретін тәсілдер ұсынылады. Лекотекадағы дамытушылық материалдармен ойналатын ойын-сабақтар және М. Монтессори әдісін қолдану оң нәтиже береді.

Балалар белсенділігін ұйымдастырудың фронтальды формалары танымдық та, әлеуметтік те міндеттерді шешуге ықпал етеді. Олар шеңбер түрінде – арнайы ұйымдастырылған сабақтар түрінде өтеді, онда балалар мен ересектер ерекше бір қалыпты, сенімді атмосферада ойнайды.

Балалар мен ата-аналар тобы – бұл балалар мен ата-аналарға арналған кешенді сабақтар. Ата-аналар сабақтағы ойындарға, жаттығуларға, ән салуға, мүсіндеуге қатысады да, бірінші жағынан балаларды оған тартуға ықпал етеді, ал екінші жағынан, олар өз балаларымен қатынасқа түсудің жаңа жолдарын үйренеді, педагогикалық білім алады.

Мерекелер, экскурсиялар, байқаулар мен демалыс күнгі саяхаттар инклюзивті үдерістің негізгілері. Олар оң эмоция құрады, ересектер мен балаларды біріктіреді, топ пен барлық мектеп жасына дейінгі ұйымның маңызды дәстүрі болып табылады.

Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, біздің балабақша инклюзивті тәжірибені табысты жүзеге асырып отыр деген қорытынды жасай аламыз:

а) балалар дамуында оң динамика көрсетіп отыр, олар бейімделген және балалар тобында қабылданған;

ә) “ерекше” және қалыпты даму үстіндегі балалардың ата-аналары көкейкесті міндеттерді, ынтымақтастықтың белсенді позициясын қабылдайды және “ерекше баласы бар” отбасына деген қолдау көреді;

б) педагогтар: инклюзивті білім беру бойынша әкімшілік саясатын қабылдайды, өздерінің кәсіби тәжірибесі мен білімін қолдана отырып, инклюзивті тәжірибені жүзеге асырады;

223

в) психолого-педагогикалық қолдау көрсету мамандары аса тиімді инновациялық технологияларды қолданады;

г) басшы барлық қажетті жағдайларды жасайды, ұжымның инклюзивті мәдениетін қалыптастыруда көшбасшылық қызметті атқарады;

ғ) әкімшілік ДМШ балаларға және олардың ата-аналарына деген өздерінің негізгі қызметтерін түсінеді.

Әдебиеттер:

1. 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік

бағдарламасы. Астана, Ақорда, 07.12.2010 ж. 2. Мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу мен білім берудің жалпыға міндетті

мемлекеттік стандарты. Астана, 2012. 3. Артюшенко Н.П. Организация процесса включения детей с

ограниченными возможностями здоровья в образовательные учреждения. Практический психолог и логопед в школе и ДОУ. - 2010

ФОРМИРОВАНИЕ ИКТ – КОМПЕТЕНТНОСТИ ПЕДАГОГА, КАК ФАКТОР ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА

Омарова А.Б.

Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» «Институт повышения квалификации педагогических работников по Акмолинской области» г. Кокшетау

omarova_aigul73@mail.ru

Изменения в современном мире, соответствующие этапу перехода к информационному обществу, диктуютнеобходимость поиска новых подходов к теории и практике формирования компетентности в сфере использования информационных и коммуникационных технологий (ИКТ) во всех областях человеческой деятельности.

На сегодняшний день развитие современной системы образования напрямую зависит от ее внедрения новых информационных технологий, позволяющих реализовать инновационные методы в работе педагога.

Информатизация образования декларируется сейчас как одно из приоритетных направлений государственной политики Республике Казахстанв области образования, она ведет к изменению роли учителя, к появлению новых методов и организационных форм подготовки и повышения квалификации педагогов. С позиций системного повышения квалификации профессионализм учителя рассматривают как синтез компетенций, включающих в себя предметно-методическую, психолого-педагогическую и ИКТ составляющие.

Успешное использование ИКТ в учебном процессе зависит от способности педагогов по-новому организовать учебную среду, объединять новые информационные и педагогические технологии для того, чтобы

224

проводить увлекательные занятия, поощрять учебную кооперацию и сотрудничество школьников. Это требует от учителя ряда новых умений по управлению работой класса на уроке. Умения, которыми должен обладать такой учитель, должен включать в себя способность разрабатывать новые пути использования ИКТ для обогащения учебной среды, развития ИКТ-грамотности учащихся, освоения ими знаний и способности производить новые знания.

В информационном обществе особую роль играет компетентность обучающихся в области информационных и коммуникационных технологий. Не менее важной задачей является формирование ИКТ-компетентности учителя.

ИКТ-компетентность педагога – его способность и готовность организовывать свою профессионально-педагогическую деятельность с использованием информационных и коммуникационных технологий, осуществлять информационное взаимодействие между всеми участниками образовательного процесса.

Процесс информатизации образования должен осуществляться в тесной взаимосвязи с формированием ИКТ - компетентности педагогов. Информатизация образовательного учреждения и ИКТ- компетентность педагогов оказывают влияние друг на друга.

Очень важно, чтобы непрерывное формирование ИКТ-компетентности работников образования было гармонично интегрировано в процесс информатизации образования.

Без оснащения школ компьютерной техникой нового поколения, программным обеспечением, подключения к широкополосному доступу Интернет, наполнения качественными цифровыми образовательными ресурсами работа по формированию ИКТ-компетентности малопродуктивна.

В формировании ИКТ-компетентности педагогов важное место принадлежит системе повышения квалификации, но еще в большей степени формирование ИКТ-компетентности определяется теми условиями, в которых осуществляется профессионально-педагогическая деятельность педагога. А этими условиями являются техническое и программное обеспечение, информационные ресурсы инепрерывное методическое сопровождение формирования ИКТ-компетентности педагога.

Сегодня современная школа внедряет новые формы работы с использованием информационных технологий и предусматривает новые роли для участников образовательного процесса – педагога как консультанта и ученика как активного исследователя. Учащийся творчески и самостоятельно работает над решением поставленной задачи, широко использует компьютер, Интернет, электронные базы данных для получения и обработки необходимой информации.

Информационная компетенция является базовой даже для ключевых, универсальных компетенций, поэтому овладение ею становится успешным залогом профессиональной и педагогическойдеятельности. Основное содержание информационной компетентности учителя включает:

225

умение рационально работать с информацией: знать особенности информационных потоков в своей предметной области, владеть основами аналитико-синтетической переработки информации;

освоение технологий подготовки педагогической информационной продукции;

использование новых информационно-коммуникационных технологий и владение конкретными навыками по использованию технических средств как непосредственно в образовательном процессе, так и в самостоятельной работе по повышению профессиональной квалификации.

Следует помнить, что ИКТ-компетентность педагогапронизывает все виды его профессиональной деятельности и носит «надпредметный», общеучебный, общеинтеллектуальный характер.

Учитель с высоким уровнем педагогической культуры не только сохраняет и воспроизводит культурные образцы практической деятельности, но и сам творит их, создает авторские педагогические «произведения» — системы, методики, технологии.

Таким образом, если рассматривать информационную компетентность сквозь призму личностно-деятельностного и культурологического подхода, то ее можно и считать составляющей более широкого понятия — информационной культуры учителя.

Информационную культуру педагога можно представить через следующие системно моделирующие профессиональные качества:

инновационное мышление и способы деятельности, соответствующие высокому уровню информационной компетентности;

деятельностная направленность профессионального образования и самообразования, проявляющаяся в освоении и создании новых инновационных продуктов и инновационных технологий, апробированных на практике;

способность к культуротворчеству, выражается в создании творческих информационных педагогических разработок.

Обладая перечисленными профессионально-педагогическими качествами, которые приобретаются в процессе формирования ИКТ – компетентности, учитель может успешно и эффективно работать в среде образовательной инновации.

При формировании конкретной компетентности выделяются три уровня владения ИКТ- компетенциями

- базовый - на данном уровне накапливаются базовые знания, умения и навыки, необходимые для знакомства с компьютерной грамотностью; применение ИКТ на данном уровне минимально;

- технологический - на данном уровне ИКТ становятся инструментом в осуществлении прикладной деятельности;

- практический (профессиональный) - на данном уровне целесообразно говорить о создании новых инструментов для осуществления информационной деятельности.

226

Наиболее распространенная модель формирования ИКТ- компетентности педагога предполагает последовательную реализацию процессов формирования базовой, повышенных и специальных ИКТ-компетенций, вписанных в контекст формирования профессионально-педагогической компетентности, и в итоге представляет их целостное единство.

Кроме того, в целом процесс формирования у педагогов ИКТ- компетенций должен представлять собой комплексную систему регулярной методической поддержки педагогов в области применения ИКТ в образовательном процессе, включая сетевую инфраструктуру поддержки инновационной деятельности педагогов и учебной деятельности обучающихся, которая могла бы объединить (координировать) следующие процессы: непрерывное повышение квалификации педагогов в области использования ИКТ в обучении, поддержка их мотивации к образованию и самообразованию средствами ИКТ; программно-аппаратное обновление и сопровождение функционирования оборудования и информационных ресурсов учреждений профессионального образования, предоставление доступа к Интернету.

При постоянном росте технического прогресса в области информационных технологий, именно школа, являясь первым, наиболее ответственным элементом системы образования, призвана осуществлять качественную подготовку к грамотному и эффективному использованию новых информационных технологии, чтобы не быть "слабым" звеном в системе и способствовать повышению уровня общественного развития.

Таким образом, перед школой стоят следующие основные задачи - улучшение материально-технической базы школы; создание условий для использования в образовательном процессе новых информационных технологий; использование информационных технологий посредством Интернета; внедрение информационных технологий в другие образовательные области.

Литература:

1. Авдеева С.М. Возможности и проблемы развития интернет-

образования. Электронный ресурс. URL: http://www.ito.Su/2001/ito/P/P-0-5.html 2. Акуленко B.JI. Формирование ИКТ-компетентности учителя-

предметника в системе повышения квалификации // Применение новых технологий в образовании: материалы XV междунар. конференции. Троицк, Тровант, 2004. - С. 344—346.

3. Антонова С.Г. Информационная культура личности. Вопросы формирования // Высшее образование в России. 1994. - № 1. — С. 82-87.

4. Горячев А.В. Формирование информационной грамотности в образовательной системе «Школа 2100». Электронный ресурс. URL: www.school2100.ru.

5. С.М. Конюшенко «Формирование информационной культуры педагога в системе непрерывного профессионального образования» - Калининград: Изд-во КГУ, 2004. - 248 с

227

6. Т. И. Полякова «Информационная культура современного педагога как фактор его профессионального развития» :дис. ... канд. пед. наук / Т. И. Полякова. – СПб., 2005..

7. Федеральная целевая программа «Развитие единой образовательной информационной среды (2001-2005 годы)». Электронный ресурс. URL: http://www.programs-gov.ru/ext/129/content.htm.

8. Интернет – ресурсы : http://www.info-alt.ru ; http://festival.1september.ru ; http://ito.edu.ru ; http://2011.ит-образование.

9. Короповская В. П. Формирование безопасного информационного образовательного пространства с КМ – Школой. /В.П. Короповская// Материалы XVIконференции представителей региональных научно – образовательных сетей «RELARN – 2009». М. Ассоциация RELARN, 2009. – С. 226-228.

10. Структура ИКТ – компетентности учителей. Рекомендации ЮНЕСКО.

БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ МАМАНДАРДЫҢ ЖАҺАНДЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҰЛТТЫҚ

ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ

Оразбаева К.О. Алматы қ., Абай атындағы ҚазҰПУ

guldarhan-711@mail.ru

Қазіргі жаҺандану үдерісінде ұлттық құндылықтар мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну үшін, келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан тәрбиелеу қажет. ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны анық.

Демек, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық рухани құндылықтар арқылы жеке тұлғаның мәдениеті, санасы, сезімі мен мінез-құлқын, ана тілін, ата тарихын және ұлттық салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптар мен адамзаттық құндылықтар арқылы тәрбиелеу бүгінгі күн талабы болып отыр.

Сонымен бірге болашақ педагог мамандар ұлттық құндылықтарды игере отырып, әлемдегі басқа ұлттардың да құндылықтарын бағалайды, олардың пайдалы тұстарын үйрене алады.

Айталық, Жапон, Қытай, Корея секілді білім беру мен тәрбиелеуде озық орындарды иеленіп отырған елдерде, балалар мен жастар тәрбиесінде олар ата-ананы сыйлау, жас үлкенді құрметтеу, мұғалімді жоғары бағалау секілді ежелгі дәстүрлер сақталып қалған. Алайда бұл мемлекеттер басты пікір ретінде әлемдік озық білім, ұлттық тәрбие – дегенді іс жүзінде орындайды.

228

Мүмкін олардың білімдегі табыстылығы осы ұлттық дәстүрді сақтауынан болар. Осындай үйренуге тұрарлық нәрселер бізде, қазақта да баршылық. Тек осы күндері ұлттық тәрбие туралы қаншалықты көп айтылғаны мен, іс жүзінде жеткіліксіз. Себебі көптеген отбасылар ұлттық тәрбие ұстанымдарынан ажырап қалған. Олар басқа ұлт тілінде сөйлейді, ойлайды, отбасын басқарады, балаларын да солай тәрбиелейді. Көпшілігі отбасы тәрбиесіндегі ұлттық құндылықтарды біле бермейді, кейбірлері тіпті білгісі де келмейді.

Тағы бір мәселе, барлығымыз болмаса да көпшілік жастар мен балалардың құндылық бағдарының қате қалыптасуында. Бұл болашақта ұлт ретінде сақталуға кері әсер ететін күрделі, әрі адамның жандүниесі рухани әлеміне тиесілі. Айталық басқа діндерге өтіп кету, не болмаса исламның бір секталарына кіріп кету, тіпті дінсіздікке ұрыну секілді басқа да нашар жақтарымен зиянды. Сондықтан ұлттық құндылықтар, болашақта балалар мен жастар тәрбиесімен шұғылданатын болашақ педагог мамандардың бойында жаһандық озық ілім-біліммен қатар қалыптасуы тиіс.

Болашақ педагог мамандар әлемдік құндылықтар мен қоса өз ұлтының құндылықтарын да меңгеруі, оның жаһандық құндылығын мазмұндық жақтан байыта түспек. Ұлттық құндылықтарды болашақ педагог мамандардың меңгеруі, оқушы жастарды білімнің әлемдегі озық жаңалықтарын, маңызды тәжірибелері мен технологияларын меңгеру мен қоса оларды өз отанының игілігіне жаратуға ынтасын ояту.

Жаһандану адамның басқа адамдарға, дүниеге көзқарасына себепкер фактор ретінде қалыптасып келе жатқан тұлғаның бойына ұлттық ерекшеліктерден гөрі, әлемдік сипаттағы қасиеттерді көбірек сіңіретіндігін өмір шыңдығы көрсетіп отыр. Бірақ та, жер бетін мекендеген «ұлт» - деп аталатын әртүрлі ерекшеліктерге ие халықтар өз құндылықтарымен басқалар үшін қызықты әрі бір-бірінен үйренуге тұрарлық жақсы қасиеттерімен тартымды. Сондықтан бірінғайлыққа емес, әр тектестікке мән береген дұрыс. Бұл қарама-қайшылықтан гөрі бір-бірін танып білу үшін жақындасуға жетелейді. Әр ұлттың өзі қастерлейтін ұғым түсінгі парасат пайымы салт, санасы тіпті зат бұйымдары болады. Олар ұлттық құндылықтарды құрайды.

Ондай ұлттық құндылықтарға қазақ халқы да бай. Осы бай құндылықтарды меңгермеген тұлға Қазақстан деп аталатын ұлы елге қызмет ете ала ма? Өзіне жат болып тұрса ол оны қалай қорғайды. Міне осы және басқа да себептерге байланысты жастардың бойына алдымен ұлттық құндылықтарды сіңіріп, оның санасына орнықтыру болашақ педагог мамандардың қызметінің ең жауапты бөлігі. Сол себепті ұлттық құндылықтар болашақ педагог мамандардың жаһандық құндылықтарынан мықтап орын тебуі тиіс және соның жолдарын қарастыру керек. Жас ұрпақты отаншылдыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің тұғыры осы ұлттық құндылықтар болып табылады. Болашақ педагог мамандар осы идеяны оқу-тәрбие үдерісінде жастардың бойына сіңірудің жолдарын меңгеруі ұтымды нәтижелер бермек. Сондықтан ұлттық құндылықтар жаһандық құзыреттіліктің құрамды бөлігі болып саналады.

Еліміз тәуелсіздік алғалы бері ұлттық құндылықтарымызды дамыту, жаңғырту бағытында келелі жұмыстар атқарылуда. Ғасырлар бойы ата-бабамыз

229

сақтап келген ұлттық жәдігерлерімізді ұрпақ тәрбиесіне пайдаланып, мақтан тұту ісіне назар аударылуда.

Бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» (Қазақстан халқына Жолдауыда 2014 жылғы 17 қаңтар) Жолдауында «Мәңгілік – ел» идеясын тарата келіп, ұлттық тіл мен мәдениетіміздің оны жүзеге асырудың тірегі ретінде түсіндірді [1].

Осы және басқа да мемелкет тарапынан жүргізіліп жатқан ұлтқа қатысты саясатының бір ғана мақсаты «қазақ» - деген ұлтты сақтап қалу, байыту, әлемдік ең озық елдердің қатарына қосу. Жастардың бойына ұлттық құндылықтарды сіңіру осы тепе-теңдікті сақтап, алып және қуатты елдердің өңешіне жұтылып кетпеудің ең қуатты амалы.Ұлттық құндылықтарды болашақ педагог мамандардың және сол арқылы оқушы жастардың бойына сіңірудің тағы бір маңызды тұсы, өзін-өзі бағалай білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық сананы дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту үдерісіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұрасы, рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.

Тағы бір кең таралған «діл» ұғымы, адамның жандүниесі, парасат пайымы мен ниет мақсатына қатысты. Ұлттың діл ұғымы мен ерекшелігін зерттеген Сәбетқазы Ақатай былай дейді: «Ұлттық менталитеттің түп атасы – ұлттық мәдениет пен фәлсафият. Мәдениеттің екі тұрпаты болады: материалдық – заттық және рухани мәдениет, кейінгісін руханият деп те жүрміз. Екеуі де ұлт емшегін төл емеді, бірақ өздері де ұлтына омырауын тосып жатады, өйткені екеуі егіз, бірінсіз-бірінің күні қараң: бірі – күнкөріс қамы, тән азығы болса, екіншісі – ұлттық ар-намыс, жан азығы, ұяты, биік өрісі» - деп. Қазақ халқына ғана тән ойлау үдерісі мен дүниеге көзқарасын айқындайтын қазақ пәлсапасы, киелілік, әулиелік, тақуалық, діндарлық, имандылық, тәубашылдық, сабырлылық, төзімділік, қанағатшылдық, кеңпейілділік т.б. сынды имани-рухани құндылықтары діни санасы мен ғұрыптық дәстүрін бейнелейді [2,41-46].

Елбасымыз, Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез- келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйыстыратын ең басты құндылығымыз – туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі – деген болатын [3]. Тіл – адам баласының ой санасында танылған әлемдік бейненің, ұғымдық белгісі. Ұлттың тіршілігі мен дамуындағы маңызды негіз – тіл. Тіл халықтың бүкіл тарихын, мәдениетін, құндылықтар жүйесі мен әлем бейнесін танытады. Табиғи орта, дін және тіл – барлығы бірлесе отырып, этностық психологияны тудырады [4,201]. Тіл педагогтың басты құралы. Ол оқушылармен тіл арқылы қарым-қатынасқа енеді. Халқымыз тіл қорын меңгеру, оның көркемдігі мен мағынасын жандүниесімен қабылдау, оқушы жастардың бойында ұлтына деген мақтаныш пен сүйсіпеншілік туындатады. Тілді ұлттың басты құндылығы ретінде қабылдау, оны педагог мамандардың

230

білім алушыларға жеткізе алуы мен өзінің тіл байлығына, оны орынды қолдануына, тіл мәдениетіне байланысты екені педагог, әдебиетші, тілтанушы ғалымдар тарапынан айтылып келеді.

Қорыта келгенде, белгілі бұл құндылықтар – салт-дәстүр, ғұрып-әдет, мәдениет, тіл, дін мен діл сөз жоқ аса маңызды құндылық. Бұлардың барлығын айтып отырған себеп, болашақ педагог мамандардың жаһандық құзыреттілігін қалыптастыруда ұлттық құндылықтар оның құрамының маңызды бір бөлігі ретінде орын алуы тиіс. Өйткені бұл құндылықтар: отаншылдық, адамгершілік секілді болашақ педагог маманның қасиеттері ретінде қалыптасады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы 17 қаңтар.

2. Ақатай С. Ұлттық діл деген не?// Ақиқат. – 1999. – №3. –41-46 б. 3. ҚР. Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012

жылғы 14 желтоқсан. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.

4. Салықбай А., Абақан Е., Лингивистикалық түсіндірме сөздік А.,1998.201 б.

БИОЛОГИЯ САБАҚТАРЫНДА НЕГІЗГІ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Оспанова Г.А.

Астана қаласы №25 орта мектеп oga_77@mail.ru

Білім беру кеңістігінде қазіргі таңда білім беру - әлеуметтік құрылымның

маңызды элементтеріне айналды. Дүние жүзінде білімнің әлеуметтік ролі артты. Адамның болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр» дегені мәлім. Ендеше қазіргі заман мұғалімінен тек өз пәнінің терең білгірі болуы емес, тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық, саяси-экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етіледі. Ал заман талабы мұғалімдерге жан-жақты жетілген, көпсалалы дайындық иесі болуды жүктейді. Мұғалім мақсаты бүгінгі заман талабына сай әлеуметтендіру-қарым-қатынас жасай білетін, өмірлік мақсатына жете білетін, өмірлік және адамгершілік құндылықтарды ұстанатын, өзінің қажеттілігі мен қызығушылықтарын қоғам

231

талаптарына сәйкес шектей білетін білімді, білікті, өздігінен тығырықтан шығар жол таба білетін іскер тұлға тәрбиелеу.

Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.. Білім беру талаптарына «Құзыреттілік» ұғымы енгізілді. Оның мазмұны психологиялық ғылымда бірнеше нұсқада қарастырылады.

Жаратылыстану бағытында оқытылатын пәндерден күтілетін нәтижелер үш түрлі құзыреттілік бойынша сараланады.

Проблемаларды шешу құзіреттілігі: әр түрлі жағдаяттардағы проблемаларды анықтайды, өздігінен шешім қабылдайды, өз шешімінің нәтижесін бағалай алады; өзгермелі өмір жағдайларында туындаған жағдаяттарда міндеттерді шешетін технологияларды, түрлі жағдайларда өзі үшін қызмет және мінез-құлық нормаларын таңдай алады.

Ақпараттық құзыреттілігі: ақпараттарды сыни тұрғыда талдайды, соның негізінде саналы шешім қабылдайды; өз бетінше мақсат қоюға және оны негіздеуге; логикалық операцияларды еркін қолдана отырып ақпараттарды өз мүмкіндігіне сай өңдей алады; сөйлеу әрекетін жоспарлауда және оны жүзеге асыруда ақпараттарды талғап қолданады; мәтіннің көркемдеуші және мәнерлеу құралдарын анықтай алады; ақпараттар негізінде көздеген мақсатына сай мәтін түрлерін құрайды.

Коммуникативтік құзыреттілігі: пікірталас түрлеріне сай тілдік құралдарды пайдаланып, өз ойын дәлелдей алады және өз пікірін қорғай алады; ұсынылатын тақырып пен тілдік жағдайларға сай сөздерді орынды жұмсай алады; ұлттық- мәдени ұғымдарды ажырата алады, әдептілік нормаларына сәйкес өзіндік пікірін білдіре алады, жалпы нәтижеге қол жеткізу үшін түрлі көзқарастағы адамдар тобында қатынас құруға мүмкіндік алады. [1]

Осы компоненттерді шешуде оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы рөлінде ғана болады. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын дәлелдей білуге үйретіліп, әр оқушыға өз ойын, өз пікірін айтуға мүмкіндік беріледі [2]. Химия, биологиядан пәнаралық байланыста экологиялық білім беру үшін материалдарды сұрыптағанда, қоршаған ортадағы болып жатқан әр түрлі құбылыстарды жалпы және жеке заңдар мен ережелер негізінде түсіндіруден бастаса, оқушыларда қоршаған орта жүйесіндегі түрлі үдерістерге танымдық көзқарасы жетіліп, ол жалпы білімнен мамандықтарына қатысты кәсіби білімге ұласа алады.

Сабақтың тақырыбы: Вирустар Мақсаты: Оқушыларға өткен білімдерін жаңғырта отырып,

Оқушылардың вирустар туралы жалпы түсінікті қалыптастыру. жаңа ақпарат бере отырып, оқушылардың қызығушылығын ояту. Ұлтжанды, өмірге қабілетті тұлғаны қалыптастыру.

232

Міндеті: - Оқушыларға танымдық сұрақтар қоя отырып, білімдерін кеңейту; -Жаңа ақпарат арқылы өз ойларын ортаға салып, нақты өзекті мәселе

қойып, анықтау, ұсыну; -Бейнефильмдер көрсете отырып ой қозғау; -Топқа берілген жағдаяттармен таныса отырып, проблеманы анықтап,

талдау, мәселені шешу жолдарын жоспарлауға үйрету; -Жеке тапсырмалар арқылы топ алдында өз ойларын еркін айта алуға,

насихаттауға қалыптастыру Пәнаралық байланыс: медицина, география, информатика Сабақтың түрі: дамытушылық сабақ Сабақтың типі: жаңа білімді меңгеру Көрнекіліктер: Теориялық ақпарат, балама ақпарат түрлері, слайдтар,

жағдаяттық тапсырмалар. Сабақтың әдісі: әңгімелеу, анықтау, талдау, еске түсіру, талдау,

сипаттау, салыстыру, талқылау т.б. Сабақтың барысы: Ойға шабуыл: 1.Вирустар қандай ағзалар? 2. Вирустардың қандай түрлері бар? 3. Вирустардың адам өміріне қауіп төндіруінің себебі неде? ІІ. Жаңа ақпаратты (материалды) талдау. ІІІ. Вирустар туралы түрлі ақпаратты талдауға ұсыну. Топпен

жұмысты ұйымдастыру. (Әр топ оқушылары өз ойларын ортаға салады. Нақты өзекті мәселе қойып, анықтап, ұсыну керек.)

І топ: Вирустар адам баласының серігі десек қателеспесбіз. Өйткені олар адам туғаннан бастап оны қоршайды және онымен бірге тіршілік етеді. Олардың кейбіреулерін біз елең етпесек, қалған біреулерімен жанассақ-ак болғаны ауырып қаламыз. Адам организміне вирустар бірнеше жолдармен енеді. Көбінесе олар ауамен немесе тағамдармен, кейде насекомтаратқыштар — маса немесе кенелер көмегімен келіп енеді.

Тұмау. Тұмаумен ауырмаған адам жер шарында некенсаяқ болар. Бүл сырқат өте ертеден белгілі. Бұл жөнінен кейбір мәліметті ерте дүние дәрігері — Гиппократтың еңбектерінен де кездестіруге болады. Тұмау эпидемиясы адам баласына шешек пен обадан кем тимеген. 1918—1920 жылдары түмаумен 500 миллиондай адам ауырьш, оның 20 миллиондайы қаза тапқан, ал бұның өзі бірінші дүние жүзілік соғыста қаза тапқандар санынан әлдеқайда көп.

ІІ топ: Полиомиелит. Бұл да ертеден бері таралған ауру. Археологтар Египеттегі зираттарды қазғанда қисайып біткен сүйектері бар түрлі скелеттерді тапқан. Әриие, бүл аурудың қоздырғышын табуда оңайға соққан жоқ. Полиомиелит вирусы тұмау вирусынан әлде-қайда майда және оның шапшаң таралып, эпидемияны тез қоздырғыштық іқасиеті бар.

1916 жылы тек Нью-Йоркте осы полиомиелиттен 2 мыңдай адам қаза тастты, 7 мыңдай адамның денесі жансызданып, пара-личке ұшырады. Бүл ауру, әсіресе балалар арасында көп тараған. Организмге қоздырғыш әдетте

233

тағам арқылы таралады, ал кейде ол ауадан да келіп түседі. Одан соң вирустар нерв клеткаларына еніп, әсіресе адам қозғалысын басқаратын нервтерді бүзып, жансыздандырады. Осының нәтижесінде адамның кейбір мүшелері жансызданады, омыртқалары қисайып бітеді және оны емдеуде өте қиынға соғады. Полиомиелит ауруына тым үқсас вирус 1948 жылы Коксаки каласында тұратын ауру балалардан табылды. Олар жазда және күзде байқалады. Қөбінесе осы вирусты ауру және сау адамдар ішегінен, лас сулардан және шыбындардан кездестіруге болады. Коксаки вирусының қоздыратын ауруы полиомиелитке тым ұқсас және одан өлім-жітім аздау болады.

ІІІ топ: Шешек. Совет елінде балаларға шешекке қарсы вакцина егетіні баршаға аян.

Бұлай егу адамдарды аса қауіпті шешек ауруынан аман сақтап қалудың басты шарты, шешек вакцинасын егу совет елінде міндетті түрде жүргізілді. Осының аркасында бірте-бірте шешек азайып ақыр аяғында мүлде жойылды. Көптеген адамдар бұның не екенін қазір білмейді де. Шешек ауруы ертеден бастап белгілі. Біздің дәуірімізден бірнеше ғасыр бұрын шешек Африка, Индия және Қытай елдерінде болған. XVI—XVII ғасырларда Европада шешекпен ауырмаған адам ілуде біреу-ақ болды. Шешек ауруы бірқатар адам өмірін жойды да. Сол кездің өзінде Германияда шешектен 70 000 адам қырылды, ал Францияда өлім осының жартысындай болса керек. Тірі қалғанның өзінде олардың беттерінде секпілі, яғни шешек дағы болды. Ал Америкада қатынас басталысымен шешек солай ауысты. Әрине бұнда да адам өлімі айтарлықтай болды.

Европада соңғы үш ғасыр ішінде шешектен 150 миллиондай адам өлген. Шешекті қоздыратын Пашен денешіктері, олар бактериялық сүзгілерден тез өтіп те кетеді. Сондықтан шешекті қозды-рушы микробтарды сүзгіленуші вирустарға жатқызып жүр. Бұл вирус ауру адамның, әсіресе кеңсірігінде жиналады. Ауру адам жөтелгенде ол вирустар шашырап басқа сау адамдарға жұғады. Сонымен бірге ауру терісі ісініп, іріңдейді де, ол жер ойылып жараға айналады. Кейде шешектен ауырған адамдар саңырау не-месе соқыр болып қалады. Жалпы бұл аурумен ауырғандардың 15—30%-тейі мөлшері апат болады. Жәй шешектен басқа сиыр, қой, есек және қүс шешектері де кездеседі. Бұлар адам үшін аса қауіпті емес. Шала-жансар шешек вирустарын адамға еккенде, аса тұрақты иммунитет пайда болады да, адам шешекпен екінші рет ауырмайды.

ІV топ: Аусыл. Шапшаң таралатын, жүқпалы және ауыр ауру. Аусыл-м<ен мүйізді ірі қара, шошқа, түйе, қой мен ешкі ауырады. Адам-дарда ол өте сирек кездеседі. Ауруды қоздырғыш — вирус. Жасан-ды қоректік ортада өспейді. Ол көбіпесе тек тірі клеткада тіршілік етуге бейімделген. Вирустың А. О. С. деген үш типі анықталған. Сондықтан мал осы вирустың бірінен соң бірімен — үш типімен де ауруы мүмкін, +60, -І-70°-та вирус бірнеше минутта, ал 100°-та бірден өліп кетеді. Төменгі температураға ол төзімді. Табиғатта бүл вирус әр жерде кездеседі және 100 күнге дейін өз тірщілігін жоймай сақталады. 2—3% күйдіргіш сілті ерітіндісі оған жойқын әсер етеді. Мал аусылмен ауырғанда оларға вакцина енгізеді және карантин ережелері қатаң сақталады.

234

Құтыру, Жылы канды жануарлардың жүқпалы ауруы. Бұнда көбінесе орталық нерв жүйесі зақьщдалады да ақыр аяғында жа-нуар өледі. Ауру жануардың сілекейі арқылы сауларына таралады. Бұл аурумен, әсіресе иттер және барлық үй жануарлары, құстар, жабайы жануарлар (қасқырлар, түлкілер т. б.) жәңе адамдар ауырады. Міне құтырудың бүндай қаупі аурудың белгісі болатындығына байланысты оны зерттеуде ертеде басталған еді. Л. Пастер бұл ауруға қарсы қорғаныш вакциналарды да жасады. Аурудың қоздырғышы сүзгіленуші вирус, Вирус саңыраулары ірі Шамберлен сүзгісінен де өтіп кетеді екен. Құтыру вирусы орга-низмге енгеннен кейін іле-сала аурудың белгілері байқалмайды. Ол үшін біраз уақыт қажет. Бұны инкубациялық кезең деп атайды. Мәселен, ауру иттердің сілекейіне енгеннен кейін 13 күннен соң біліне бастайды, ал вирус жүққан соң үй қояндары 15—20 күннен кейін ауыра бастайды. Құтыру вирусы да басқа вирустар сияқты жасанды қоректік ортада өспейді. Ол үшін тауық жұмыртқасы аса қолайлы орта. Вирустар +50°-та бір сағаттан кейін, ал 60°-та бірнеше минуттан кейін жойылады. Құтырумен ікүресу үшін биокомбинаттарда арнаулы антирабиттік вакциналар жасалып таратылады [3].

АҚТҚ ауруы вирусының ағзаға енуі туралы видео көрсетеу. АҚТҚ/ЖҚТБ Қазастанда таралуы слайды.

ІV. Тапсырмалар: (Топпен жұмыс) І топ: Алған ақпараттарыңызды пайдаланып, тірі ағзаларда ауру

туғызатын вирустарды белгісімен белгіле

ІІ топ: Сергей өзі ұнатқан құрбысы Наташамен отбасын құруға шешім қабылдады. Тек Сергейді мазалайтын бір жағдай бар. Ол үйленбес бұрын екеуінің ЖҚТБ-ға тест тапсыруыларын қалайды. Оның қажеті бар ма?

ІІІ топ: Лораның күнделігінен: Мен уайымдап жүрмін, өйткені біреулер маған ЖҚТБ-ны кейбір нәрселер

арқылы жұқтыруға болады дейді, ал басқалар олай емес дейді. Қандай кеңес берер едің?

Өсімдік Жануар

Бактерия

Адам

Тірі ағза Жануар

Бактерия

Тірі ағза Өсімдік Жануар

Бактерия

Тірі ағза

Адам

Өсімдік Жануар

Бактерия

Тірі ағза

235

ІV топ: Бактериофагтар құрғақшылыққа, төменгі температураға және көптеген химиялық уларға төзімді. бірақ 50%-дық глицерин ерітіндісінде, сол сияқты температура +100°С-қа көтерілгенде бактериофагтар тіршілігін жояды. Олар табиғатта өте көп таралған. Кейде фагтар бактерия жасушасында тіршілік етсе де, оның жасушасы ерімейді. Тек көбейген кезде ғана олардың зақымдаушы әрекеттері біліне бастайды. Мұндай бактериофагтарды бір қалыпты фагтар деп, ал бактерияларды, яғни осы фагтарды тасымалдаушыларды «лизогенді» бактерия лар деп атайды.

Қорыта айтқанда, вирустар ауру қоздырғыштарын тудырушы ғана емес, бір түр мен екінші түрдің арасында инфекция тасымалдаушы болып табылады. Олармен күресудің жолдарын анықта.

Рефлексия: Вирустық аурулар ұлттық деңгейге қалай әсер етеді? Бұл мәселенің өзектілігі қандай? Шешу жолдарын ұсын [4].

Үйге: Вирустық аурулардың алдын алу әдістерін, күресу шараларын анықта. ИТИС ауруының дүние жүзінде таралу динамикасын салыстыр. ИТИС ауруының қазақстанда таралу көрсеткішін талда.

Осылайша, әр түрлі педагогикалық технологияларды қолдана отырып құзіреттіліктерді қалыптастыратын тапсырмаларды орындау арқылы сабақ кезеңдерінде оқушылар сабақтың мақсат, міндетін өздері анықтайды, проблеманы шешу жолын іздестіреді, жаңаны өздері табады, ақылдасады, кеңеседі. Аталған әрекеттері арқылы әр оқушының проблеманы шешу, ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктері қалыптасады. Құзыреттілік қалыптастырудың міндеті әр сабақтың өмірлік жағдайлармен байланыстылығы. Бұл орайда құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалардың маңызы зор.Оқушылардың үлгерімі мен білім сапсының жоғары болуы ең алдымен мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Мұғалім өз міндетін тек оқыту, түсіндіру емес, ең алдымен оқушының оқу еңбегін танымдық оқу іс-әрекетін сауатты ұйымдастыру, басқару деп білуі тиіс. Сондықтан біздерге ойлануға тура келеді, үнемі ізденіс үстінде болуымыз қажет.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Нұрмашқызы А.Қатысымдық құзыреттілік мәселесі туралы. // Білім.Образование. 2008 №6

2. Равен Дж.Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. М., 2002.

3. http://referaty-v.kz/вирустық-аурулар 4. yaneuch.ru/cat_47/

236

ИЗУЧЕНИЕ И ФОРМИРОВАНИЕ МОТИВАЦИИ УЧЕНИЯ

Погребицкая С.П. Средняя школа №25, г. Астана

Изучение мотивации является центральной проблемой дидактики и

педагогической психологии. В этой области достигнуты определенные успехи, но проблема еще очень далека от разрешения: изменчивость, подвижность, разнообразие мотивов очень трудно свести к определенным структурам, однозначно определить способы управления ими.

Учителю, стремящемуся к психологическому изучению и формированию учения школьников, важно опереться на общую стратегию и ход этой работы. Психологическое изучение мотивации и ее формирование - это две стороны одного и того же процесса воспитания мотивационной сферы целостной личности ученика. Изучение мотивации - это выявление ее реального уровня и возможных перспектив, зоны ее ближайшего развития у каждого ученика и класса в целом. Результаты изучения становятся основой для планирования процесса формирования. Вместе с тем в процессе формирования мотивации вскрываются новые ее резервы, поэтому подлинное изучение и диагностика осуществляются в ходе формирования. Само по себе формирование является целенаправленным, если учитель сравнивает полученные результаты с тем исходным уровнем, который предшествовал формированию, и с теми планами, которые были намечены.

К вопросам углубленного исследования различных сторон педагогического процесса и качеств личности мы обращаемся постоянно. Изучение мотивов принадлежит к наиболее трудным практическим задачам, решать которые, тем не менее, необходимо, если ставить цели повышения качества обучения. Без четких представлений о движущих силах учения достичь их невозможно.

Изучение мотивов осуществляется в неразрывной связи с их формированием. Практическая деятельность учителя в этом направлении осуществляется с опорой на следующий алгоритм.

1. Определение и уточнение целей обучения. Анализ в этой связи сущности, содержания, направленности и силы мотивов, необходимых и достаточных для поддержания процесса и успешной реализации намеченных задач. Если цели и задачи не имеют отклонений от государственного стандарта, то вводятся в действие широко известные общие мотивы и стимулы. Специальные цели требуют использования специфических мотивов.

2. Выявление возрастных возможностей мотивации. Здесь требуются четкие ответы на вопросы: а) к каким показателям мотивации следует подвести обучаемых младшего, среднего и старшего возраста; б) насколько уровень мотивации учащихся определенного класса соответствует «возрастным нормам», поставленным целям и задачам, трудностям учебного труда.

237

3. Изучения исходного уровня мотивации. Этот шаг необходимо обязательно выполнить, чтобы можно было в дальнейшем обоснованно судить об изменениях, происшедших в мотивационной сфере обучаемого (класса).

4. Изучение превалирующих мотивов. При этом требуется определить, какие мотивы являются ведущими в учебной деятельности обучаемого или микрогруппы класса, в которую он входит. Нужно помнить, что нет мотивов «хороших» или «плохих», все они важны, только по-разному влияют на процесс и результаты обучения.

5. Изучение индивидуальных особенностей мотивации. Если педагог не может «дойти» до каждого учащегося, то особенности мотивации хотя бы наиболее представительных подгрупп класса он должен знать обязательно.

6. Анализ причин изменения (снижения, стабильности, повышения) мотивации. Такими причинами могут быть недостаточный уровень развития (сформированности) самой мотивационной сферы, неразвитость учебной деятельности, низкая обучаемость и другие.

7. Формирование должных мотивов. Оно осуществляется учителем в ходе учебно - воспитательного процесса в контексте решения всех других задач. Не может и не должно быть никаких специальных упражнений или тестов «на мотивацию». В комплексе используются различные методики, в том числе: переключение с одного вида работы на другой, использование заданий оптимальной трудности, соревнование и другие.

8. Оценка достижений и планирование дальнейших действий. После проделанной работы целесообразно подвести ее итоги и проанализировать произошедшие изменения. Наиболее очевидными показателями будут реальные поступки обучаемых, изменение их отношение к учению.

Рассмотрим методы изучения, активизации и развития мотивации учения. Для этой цели применяются уже известные нам общие методы исследования - наблюдение, анкетирование, интервью, беседа, экспертная оценка.

Сущность последней состоит в организации целенаправленного и всестороннего изучения индивидуальной (или групповой) мотивации с помощью специальных экспертных методик и приглашением для этой цели коллег-учителей и других специалистов – экспертов. Экспертиза проводится в соответствии со строго определенной процедурой, обязательными моментами которой является четкая формулировка целей экспертизы и вида экспертного заключения, определения квалификации экспертов, безвредность процедуры, обоснованность выводов и другие.

Упрощенным практическим способом экспертизы мотивации являются опросы учителей, работающих в данном классе. Для этого составляется анкета. Получив ответы на одни и те же вопросы от разных учителей, можно получить объективное представление о развитости мотивационной сферы обучаемых, составить индивидуальную или групповую картину сформированности мотивов. Эта картина будет тем точнее, чем большее количество методов и специальных приемов задействовано при ее составлении. Для накопления и формирования первичных заключений можно рекомендовать ведение

238

педагогических дневников, где в произвольной форме регистрируются различные проявления мотивации обучаемых.

Среди специальных приемов изучения мотивации выделим: а) создание ситуаций. Смысл данного приема в том, чтобы посмотреть,

как будет изменяться поведение обучаемых при изменении условий; б) прием выбора партнера. Применяется, чтобы изучить степень

самостоятельности мотивов, зависимости их от взаимодействия с другими; в) прием неоконченных предложений. Школьникам предъявляются 10

предложений, которые нужно дописать. Например, «Я думаю, что когда…», Я был бы рад, если бы…» и т. п.

г) прием неоконченного рассказа. Тоже самое, что и в предыдущем, но с более развернутым содержанием;

д) рассказ по картинке, воображаемые ситуации. Основывается на утверждении психологов, что обучаемые при этом невольно раскрывают волнующие их проблемы, свое к ним отношение.

Процессы, связанные с формированием мотивации, американские педагоги, называют тренингом, подразделяя последний на четыре основных направления; мотивации достижений, причинных схем, личной причинности и внутренней мотивации.

Тренинг мотивации достижений основывается на предположении, что при прочих равных условиях те обучаемые будут иметь более высокую школьную успеваемость, у которых обострено чувство собственного достоинства и стремление постоянного улучшения своих достижений.

Формирование синдрома достижения предполагает: а) обучение учащихся сопостовалять собственные достижения с

достижениями других (как правило лучших) обучаемых; б) обучение способам поведения, типичным для человека с

высокоразвитой мотивацией; в) изучение конкретных примеров из своей повседневной жизни, а так же

жизни людей, обладающих высокоразвитой мотивацией достижения. Если постепенно проходить перечисленные ниже стадии формирования

синдрома достижения, утверждает американский психолог Д. Мак Клелланд, то результаты должны быть хорошими: 1) привлечение внимания обучаемых к содержанию обучения; 2) получение опыта мышления, поведения и эмоционального реагирования; 3) усвоение специальных понятий и терминов мотивации достижений; 4) соотнесение своих реальных мотивов своим идеалом; 5) практическое следование полученным наставлениям в реальных жизненных ситуациях; 6) постепенное уменьшение внешней помощи, прогрессирующая опора на свои силы.

В своих исследованиях психологи обнаружили, что люди по-разному объясняют причины своих поступков. «Психологическая причинность» - так было названо это явление – затрагивает и мотивационную сферу. Существуют даже типичные «схемы» объяснений и оправданий.

239

Тренинг «причинных схем» непосредственно влияет на мотивацию, либо побуждая учащегося к определенному поведению, либо вызывая у него равнодушие и безынициативность. Дело в том, что обучаемый, по-разному объясняя свое поведение, уже прогнозирует ход своих дальнейших действий в соответствии со своим объяснением. Допустим, обучаемый получил неудовлетворительную оценку по контрольной работе. Типичные схемы оправдания – не знал, не старался, трудное задание, не повезло. Все программы тренинга мотивации путем изменения причинных схем отдают предпочтение «усилию» как оптимальному способу изменения субъективного представления учащихся о причинах неудач, чтобы любые причинные объяснения заменить лишь одним – недостаточностью собственных усилий.

В тесной связи с тренингом причинных схем находится тренинг личной причинности, имеющий целью научить обучаемых искать причины своих неудач прежде в самих себе и, по возможности, меньше зависеть от других людей. Человек не должен быть «пешкой» в чужой игре, а «источником» для других. Чтобы помочь школьникам, нужно учить их:

1. ставить перед собой реалистические цели; 2. соизмерять цели со своими возможностями; 3. знать свои сильные и слабые стороны; 4. определять конкретные действия; 5. планировать перспективу; 6. правильно оценивать складывающуюся ситуацию; 7. постоянно анализировать выполнение личной программы –

приближают ли действия к цели. Основным все же остается тренинг внутренней мотивации. В его основе

открытия американского психолога Э. Деци: если испытуемым платили деньги за занятия, которые первоначально интересовали их сами по себе, то они теряли интерес к этим занятиям гораздо быстрее, чем испытуемые, которым ничего не платили. Самые действенные в обучении внутренние мотивы. «Мотив следует считать внутренним, - пишут А.К. Маркова, Т.А. Матис, А.Б. Орлов, - если человек получает удовлетворение непосредственно от самого поведения, от самой деятельности». К факторам успешности тренинга внутренней мотивации относятся: переживание учащимися собственной автономии или личностной причинности; ощущение обучаемым собственной компетентности; возможности свободного выбора. Негативный эффект на внутреннюю мотивацию учения оказывают такие факторы как недостаток времени и необходимость выполнения работы к жестко зафиксированному сроку.

В современной школе необходимо осуществить радикальные реформы по совершенствованию внутренне мотивации учащихся. К сожалении, приходится констатировать, что в настоящее время типичный учитель и типичная школа ориентированы преимущественно на поддержание внешней мотивации в виде контроля. Тем самым личность вместо того, чтобы развивать свое «Я», постоянно оказывается в ситуациях, где это «Я» подавляется. Вполне естественно, что подобная практика весьма пагубно сказывается на внутренней мотивации, ведет к постепенному снижению интереса к учебе. Подлинные

240

реформы невозможны без всемерной поддержки любых проявлений внутренних стремлений обучаемых, полной реализации идей и принципов гуманистической педагогики.

НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ЭТНОПЕДАГОГИЗАЦИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ

Раимбекова А.Д., Стукаленко Н.М., Лигай М.А., Ермекова Ж.К.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, г.Астана raimbekova.almagul@mail.ru, nms.nina@mail.ru, ermekova_jk@enu.kz

Нашему государству, вступившему в период углубления социально-

политических и экономических реформ, предстоит решить немало сложнейших проблем и, прежде всего, утвердить принципы подлинной демократии, соответствующей опыту народной жизни, национально-культурным традициям, интересам всех социальных групп и слоев населения республики; предстоит развить духовность и нравственность, приумножить древние и современные культурные ценности. Одной из проблем современности становится возрождение культурно-исторического наследия народов, в том числе, этнической педагогики с ее прогрессивными богатейшими традициями и опытом воспитания подрастающего поколения. Социокультурные и духовные ценности казахского народа, его традиции всегда играли важную роль в гражданском становлении человека, в формировании его нравственных и трудовых качеств, в социализации личности в целом. Поэтому так необходима объективная оценка исторической роли этих феноменов и изучение формирующего влияния различных воспитательных институтов [1, 2].

Знание, осмысление и переработка культуры прошлого играют важную роль в успешном решении сложных проблем воспитания в современных условиях. Без изучения и использования этнопедагогики не может быть полноценного воспитания личности. Особую значимость приобретает процесс обновления содержания образования и воспитания на основе возрождения прогрессивных традиций этнопедагогики, в которых заложены гуманистические и демократические идеалы казахского народа. Эти идеалы при умелом и целенаправленном их использовании могут способствовать воспитанию подрастающего поколения в духе любви к родной земле, к труду, почитания старших, уважения и доброжелательного отношения к представителям различных национальностей, бережного отношения к природе.

Обновление содержания образования с учетом общечеловеческих ценностей, исторического опыта, культурных многовековых традиций выдвигает новые требования к процессу подготовки будущих учителей, т. к. эффективность воспитания учащихся средствами этнопедагогики определяется личностью самого учителя, уровнем его теоретической и практической

241

подготовки. Это потребует новых организационных форм, теоретических и методических разработок. Анализ психолого-педагогической литературы и опыта работы педагогических вузов показывает, что нынешний уровень готовности их выпускников к организации учебно-воспитательного процесса с учетом прогрессивных традиций этнопедагогики в полной мере пока еще не соответствует всем требованиям практики школы.

Проблемы этнопедагогики привлекают внимание широкой педагогической общественности, что находит отражение в директивных и нормативных документах Правительства и Министерства образования и науки Республики Казахстан. Так, в решении коллегии МОН РК по вопросу использования традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе отмечено: организовать республиканский научно-координационный центр по проблемам этнопедагогики и этнопсихологии, основной задачей которого явится координация деятельности по разработке учебных планов, программ, учебников, учебных пособий, повышение квалификации педагогических кадров и т. д. на базе КазГУ, АГУ им. Абая, КазГосЖенПИ; продолжить работу по организации в пединститутах и университетах кафедр этнопедагогики, этнопсихологии; ввести в учебные планы пединститутов и университетов курсы «Казахская народная педагогика», «Казахская народная психология» и др.; обеспечить высшие учебные заведения программами курсов по народной психологии и педагогике, подготовить учебные пособия, методические разработки к ним и т. д. [3]. Это решение в части, адресованной непосредственно вузам, в полной мере еще не реализовано по ряду причин: из-за недостатка квалифицированных кадров по данному направлению, из-за не полной материально-технической базы, нехватки всей необходимой учебно-методической и научно-теоретической литературы; кафедры не открыты во многих вузах республики. Это убеждает в необходимости разработки концепции этнопедагогического образования в высшей школе и активном ее внедрении в педагогический процесс, что, несомненно, будет способствовать повышению уровня этнокультурного образования и этнопедагогической образованности будущих учителей и всей нации в целом.

Этнопедагогизация образования – целенаправленный процесс в условиях учебно-воспитательного пространства вуза, базирующийся на закономерностях, отражающих связи между ценностями общечеловеческой и национальных культур с этнопедагогическим потенциалом педагогического образования в вузе, на методологических и технологических принципах, основных положениях, фиксирующих прогрессивные тенденции педагогической науки в исследовании этнопедагогических проблем, международный и отечественный педагогический опыт, его традиции и новации; изменяющиеся требования к профессиональной подготовке специалистов в аспекте новой образовательной парадигмы. В современных условиях возрастает необходимость формирования личности полноценного учителя-гуманиста, патриота, его специальной теоретической и практической этнопсихологической и этнопедагогической подготовки, теоретического и методического обеспечения данного процесса. Возникает вопрос: каким же должно быть содержание и методическое

242

обеспечение процесса этнопедагогической подготовки современного учителя в условиях многонационального государства, каким является Казахстан? Конечно, в первую очередь, необходимо определение научных основ этнопедагогизации образования для формирования национального самосознания, ответственного отношения к истории, языку, культуре и традициям своего народа при подготовке будущего учителя. Требует особого рассмотрения система этнопедагогической подготовки студентов педагогических специальностей, сформированная на основе возрождения культурно-исторического наследия народов, в том числе, этнической педагогики с ее прогрессивными богатейшими традициями и опытом воспитания подрастающего поколения, а также процесс этнопедагогической подготовки студентов педагогических специальностей и педагогические условия повышения его эффективности.

Анализ проблемы исследования показывает, что повышение качества этнопедагогической подготовки студентов педагогических вузов возможно, если научно-методический отбор содержания подготовки будет обусловлен выполнением заказа общества и государства и практической необходимостью современной педагогики высшей школы в подготовке учителя качественно нового типа, обладающего этнокультурной терпимостью, способностью к сопереживанию, самовоспитанию. Это является одной из главных целей этнопедагогической подготовки будущих учителей, которая должна представлять единство общекультурного, социально-нравственного и профессионального развития личности будущего учителя. При этом, необходима реализация культуроцентрических подходов, как методической основы современной педагогической теории и практики, организация учебно-воспитательного процесса на основе использования активных методов обучения, метода индукции, информационных технологий, возможностей внеаудиторных форм работы. Очень важно понимание процесса этнопедагогической подготовки, как творческой трансляции ценностей культуры в личность обучаемого, превалирование аксиологических компонентов, создание условий для осуществления принципа культурообразности при разработке учебных программ с учетом мультикультурного воспитания.

Литература:

1. Казахстанский путь – 2050. Единая цель, единые интересы, единое

будущее. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. – Астана, 17.01.2014.

2. Н.А. Назарбаев. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана. Стратегия «Казахстан – 2050». Новый политический курс состоявшегося государства. – Астана, 14.12.2012.

3. Стратегия развития образования Республики Казахстан до 2020 года // Педагогический вестник. 2011. - №12.

243

ПУТЕШЕСТВИЕ В СТРАНУ ЖИ – ШИ (разработка урока по русскому языку для 2-го класса)

Рустимова С.И.

СШ № 21 г. Кокшетау

Цель урока: 1. Формировать навыки правописания ЖИ – ШИ. Продолжать работу по

развитию связной речи и самостоятельности учащихся, активности. Продолжать работу по развитию интереса к предмету. Воспитывать чувство товарищества, взаимопомощи, стремление к добрым поступкам.

2. Закрепить умение выполнять звукобуквенный анализ слов. 3. Отработка каллиграфического навыка. 4. Воспитание мотивации к обучению, аккуратности при оформлении

записей в тетрадях и на доске, умения слушать товарищей. Тип урока: Урок усвоения навыков и умений. Форма урока: интегрированный Оборудование: Картинки сказочных героев: дед, бабка, жираф, колобок,

животных: медведь, волк, лиса. Ход урока: 1. Организационный момент. Эмоциональный настрой. Прозвенел уже звонок, Начинается урок. Подтянитесь, улыбнитесь, И тихонечко садитесь. Погладьте левую сторону груди, чтобы нормализовалась работа сердца,

погладьте головку, чтобы хорошо работала, повернитесь к соседу и пожелайте друг другу успехов.

2. Речевая гимнастика. Урок начнем с речевой гимнастики, которая поможет отработать произношение звуков «Ж» и «Ш».

«Змея шипит, а жук жужжит». - Как шипит змея? - Как жужжит жук? Сегодня на уроке мы и будем упражняться в написании слов с

сочетаниями ЖИ – ШИ. - Что мы знаем о звуках «Ж» и «Ш»? - Какой буквой обозначаются на письме звуки «Ж» и «Ш», написание

этих букв и их соединение мы с вами повторим, отгадав загадки. 1. Эта буква широка И похожа на жука. И при этом, точно жук, Издает жужжащий звук. 2. Ах, табуретка хороша! Перевернул – И буква Ш! 3. Правописание букв Ж и Ш в воздухе

244

4. Минутка чистописания. Жж Шш жв шв жг шм жи ши жм лыжи мыши 3. Сообщение темы урока. Постановка учебной задачи. - Но урок у нас необычный. Мы отправляемся в путешествие. По пути

нам могут встретиться различные препятствия. Чтобы их преодолеть, надо быть смелыми, дружными, сообразительными. А поможет нам совершить путешествие герои сказки, а какой, угадайте сами:

«На сметане мешен, На окошке стужен, Круглый бок, румяный бок, Ну конечно…….». - А чтобы наш колобок не сжарился в печи, бабка приготовили для вас

задание, отгадаем их загадки. Отгадаем? А отгадки запишем в тетради. 4. Словарная работа. 1. Хвост пушистый, мех золотистый. В лесу живет, в деревне кур крадет.

(Лисица) 2. Прыгает ловко, любит морковку. (Заяц) 3. Он всю зиму в шубе спал, лапу бурую сосал, а, проснувшись, стал

реветь. Этот зверь лесной. (Медведь) 4. Вяжет мама длинный шарф, потому что сын - ……. (Жираф) - Как одним словом можно назвать эту группу слов? (Животные) - Запишите (с комментированием) - Как вы думаете, с кем из этих животных мы не можем встретиться в

лесу? - Почему? - Молодцы! С первым заданием вы справились, но сначала давайте

отдохнем. Физминутка. Жи – жи – жи летают в городе……(стрижи) Ши – ши – ши маршируют (малыши) Ча – ча – ча прискакала (саранча) Чу – чу – чу молоточком (постучу) Ща – ша –ща в небе птицу (отпущу) Наш колобок готов. Пока он лежал на окошке, он придумал для вас

следующие задания: Второе задание вам предлагает дед. Упр.2 стр 103 Спиши слова. Подчеркни букву после Ж и Ш. какой звук мы слышим? А

какую букву пишем? ЛЫ МЫ НО МАЛЫ Е КАРАНДА

245

Надоело нашему Колобку лежать на окне, и решил он погулять по дорожке.

Кого он встретил первым на своем пути, отгадайте. Что за зверь лесной, Встал как столбик под сосной, И стоит среди травы – Уши больше головы? Заяц. И чтобы Заяц не съел нашего колобка, он предлагает нам выполнить его

задание. Игра: Говори - не спеши. Ведущий произносит слова, а ребята говорят их, изменяя так, чтобы в

последнем слоге было сочетание ЖИ или ШИ. Победителем считается тот, кто скажет слова правильно и красиво.

Слова для произношения: крыша, шалаш, этаж, карандаш, ландыш, лыжи, мышь, лужа, ухо, чиж, кожа, ноша.

На овчарку он похож: Что ни зуб – то острый нож, Он бежит оскалив пасть, на овцу готов напасть. Волк. Волк предлагает нам следующее задание: Игра: «Узнай слово». Нет конца у строчки, Где стоят три точки, Кто придумает конец, Тот и будет молодец. Камы… Стри… Ланды… Чи… - Запишите эти слова самостоятельно, вставьте слоги ЖИ и ШИ. - Что мы должны помнить при выполнении этого задания? Проверка: - Как написали слова с сочетаниями ЖИ и ШИ? Назовите слова на это

правило. - Волчонок хвалит нас за успехи, благодарен нам за то, что мы с ним

поиграли и пропускает нас. Он в берлоге спит зимой: Под большущею сосной, А когда придет весна, Просыпается от сна. Медведь. Медведь приготовил для вас задание: Игра: волшебное небо. На волшебном небе живут два солнца. Одно с буквой Ы, другое с буквой

И. Тот, кто знает грамматику, выберет солнце с нужной буквой. Небо

246

улыбнется и согреет теплом. Если солнце будет рано с другой буквой, то небо рассердится и обольет дождем.

- Молодцы! Медведь говорит, что вы умеете отгадывать загадки и показывает дорогу, а к кому вы узнаете отгадав загадку:

Хитрая плутовка, Рыжая головка, Хвост пушистый – краса. Лиса. У лисы задание и мы должны его выполнить. А вы знаете конец сказки

«Колобок» и чтобы лиса не съела колобка мы должны выполнить упр.5 стр.105 Выпиши сначала слова со слогом ЖИ, потом слогом ШИ. Рефлексия - Понравился ли вам урок? - Что нового вы узнали на уроке? Чижи, ужи, ежи, стрижи, жирафы, мыши и моржи, шиповник, шины, камыши, кружить, служить, дружить и жить спешить, шипеть, смешить и шить. Все сочетания ЖИ и ШИ ты только с буквой И пиши.

СПЕЦИФИКА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ ПРИЁМОВ ТРИЗ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДОШКОЛЬНИКОВ

Сагалбекова А.В.

КГУ им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

В Послании Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» определены основные приоритетные задачи в сфере дошкольного образования, где знания, умения и профессиональные навыки работников ДОУ являются ключевыми ориентирами современной системы образования, подготовки и переподготовки кадров в этой сфере. Казахстану необходимо переходить на новые методы дошкольного образования [1].

Среди педагогических технологий, используемых в дошкольных учреждениях, ТРИЗ занимает особое место. ТРИЗ - теория решения изобретательских задач - была разработана бакинским учёным, писателем-фантастом Г.С. Альтшуллером. Главная идея его теории - решения возникают и развиваются не стихийно, а по определённым законам, которые можно познать и использовать для сознательного решения изобретательских задач без множества пустых проб.

247

Самая главная цель, которую ставит перед собой ТРИЗ - педагог, - формирование у детей творческого мышления, т.е. воспитание творческой личности, подготовленной к стабильному решению нестандартных задач в различных областях деятельности.

В рамках исследования, проводимого дошкольным отделом ИПК и ПРО Акмолинской области, детский сад №14 «Чайка» г. Кокшетау заключил договор об экспериментальной работе по теме «Влияние технологии ТРИЗ на формирование личности дошкольников». Согласно договору была разработана пошаговая программа мероприятий по внедрению данной экспериментальной технологии в детском саду. Этот эксперимент в детском саду длится более двух лет.

Автор, настоящей статьи входит в исследовательскую группу по внедрению технологии ТРИЗ в дошкольное учреждение. Нами с другими членами группы были опробированны некоторые элементы этой технологии, позволяющие учесть специфику использования ТРИЗ в образовательный процесс в ДОУ.

В процессе овладения инструментами данной технологии ТРИЗ не только приобретаются навыки решения интеллектуальных задач, но и формируются черты интеллектуального качества личности. В частности работы исследователей технологии ТРИЗ (А. Страунинг, С.И.Гин, Крохина И.Н.) свидетельствуют о том, что использование данной технологии способствует активизации интеллектуального и мыслительного процесса у дошкольников [2].

Чтобы стимулировать умственную активность детей и устранить отрицательное воздействие новизны используемых методов и приёмов, применяемых в решении изобретательских задач, применяемые в решении изобретательских задач (ТРИЗ), нами были опробированны более 20 методик и приёмов ТРИЗ.

По результатам опросов воспитателей детского сада, были выявлены основные критерии эффективного использования методов и приемов ТРИЗ в деятельности ДОУ: - быстрота организации учебного процесса; - формирование интеллектуальных навыков; - предварительная подготовка; - практико - ориентированность.

248

Таблица 1. Критерии эффективности использования методов и приемов ТРИЗ в деятельности ДОУ

Методы и приемы ТРИЗ

Критерии Быстрота организа-

ции учебного процесса

Форми-рование интел-

лектуальных

навыков

Предва-ритель-

ная подгото

вка

Практико -

ориентированность

Эффектив-ность

1. Системный оператор - + + - 50% 2. Метод проб и ошибок + + - - 50% 3. Простые приёмы фантазирования. + + + + 100%

4. Прием «Противоположные значения». + + + + 100% 5. Идеальный конечный результат (ИКР)

+ + + + 100% 6. Мозговой штурм + + - + 75%

7. Метод фокальных объектов - + + - 50%

8. Кольца Луллия, Морфологический анализ

-

+

+

+

75%

9. Метод моделирования маленькими человечками

-

+

+

-

50%

10. Метод снежного кома + + + - 75% 11. Этажное конструирование - + + + 75%

12. Бином фантазии + + + + 100%

В результате, полученных данных были определенны наиболее эффективные методы и приёмы ТРИЗ. Вот некоторые из них.

Приемы фантазирования: Увеличить – уменьшить. Применяется для изменения свойства объекта. С его помощью можно изменять размер, скорость, силу, вес предметов. В старшем дошкольном возрасте математические представления только формируются, поэтому использования этого приёма способствует развитию этих представлений.

Динамика – статика. Применяется для изменения свойств объекта. Предварительно необходимо определить, какие свойства объекта являются постоянными, а какие переменными (динамичными). Чтобы получить фантастический объект, нужно по приему “динамика” превратить постоянные свойства в переменные, а по приему “статика” – переменные свойства в постоянные.

Особый этап работы педагога – тризовца – это работа со сказками, решение сказочных задач и придумывание новых сказок с помощью специальных методик [3].

Прием «Противоположные значения» - еще один инструмент ТРИЗ, позволяющий подвести детей к пониманию противоречий между предметами и явлениями окружающей действительности. Этот приём для детей старшего

249

дошкольного возраста является актуальным, т.к. они ещё познают окружающий мир. Этот прием очень хорошо усваивается дошкольниками в игре «Наоборот».

Игра «Наоборот». I этап. Дошкольники рассаживаются по кругу. Ведущий бросает то одному, то другому играющему, какой-либо предмет и при этом называет одно слово. Ребенок, поймав предмет, должен сразу бросить его обратно и при этом называет слово, имеющее противоположное значение. Если играющий ошибается, он встает, а после второй ошибки выходит из игры. Игра будет проводиться до тех пор, пока не будет исчерпан заранее составленный ведущим список слов - антонимов.

На II этапе игры можно предложить детям вставлять недостающие слова противоположного значения в стихотворные строки и отгадывать загадки. Например: Я антоним к слову «зной», Я в реке, в тени густой, И в бутылке лимонада, А зовут меня... (прохлада)

На III этапе игру можно усложнить, предлагая детям подобрать к заданному слову противоположное по назначению (функции): Например: карандаш (пишет) - резинка (стирает). Когда выявление противоположных свойств перестанет вызывать у детей затруднения, можно переходить к следующему, IV этапу: после нахождения противоположного по значению слова найти третье, которое несло бы в себе смысл первых двух слов. Например: горячий - холодный = утюг.

Таким образом, игра «Хорошо - плохо» учит детей находить и формулировать противоречивые свойства рассматриваемых предметов и действий. Формулируя противоречия и решая их, дошкольники делают изобретения и открытия.

Идеальный конечный результат (ИКР). Суть метода заключается в том, что решать задачу начинают с конца. Определяют конечный результат - ответ.

ИКР - решение, которое мы хотели бы видеть в своих мечтах и которое выполняется существами или средствами (волшебные слова, волшебная палочка, шапка невидимка и т.д.) [4].

Например, ИКР - змея должна сама себя измерить и при этом никого не укусить и не повредить. После того, как сформулирован ИКР, остается только немного помочь змее.

В “биноме фантазии” слова берутся не в их обычном значении, а высвобожденными из языкового ряда, в котором они фигурируют повседневно. Они “отстранены”, “смещены”, выхвачены и витают в облаках.

Пример: возьмем два слова: “жираф” и “котенок”. Самый простой способ их сочленить – это прибегнуть к помощи предлога и падежа. Таким образом, мы получим несколько картин: жираф с котенком; жираф у котенка; котенок жирафа и т.д. Каждая из этих картин может послужить основой для придумывания конкретной ситуации.

Вся экспериментальная работа детского сада «Чайка» сопровождается диагностическими процедурами и мониторинговыми измерениями. Творческой группой составлены методические рекомендации по их осуществлению в ходе дальнейшего процесса апробирования и внедрения технологии ТРИЗ в воспитательно-образовательный процесс дошкольного учреждения.

250

В качестве промежуточных результатов были сделаны следующие выводы:

ТРИЗ позволяет развивать воображение, фантазию детей; ТРИЗ позволяет преподносить знания в увлекательной и интересной

для детей форме, обеспечивает их прочное усвоение и систематизацию; ТРИЗ стимулирует развитие мышления дошкольников, проявление

творчества, как детьми, так и педагогами; ТРИЗ работает на принципах педагогики сотрудничества, ставит детей

и педагогов в позицию партнёров, стимулирует создание ситуации успеха для детей, тем самым, поддерживая их веру в свои силы и возможности, интерес к познанию окружающего мира.

Литература:

1. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу

Казахстана. 17 января 2014 г. 2. Меерович М.И., Шрагина Л.И. «Теории решения изобретательских

задач» (2003 г.) - 428 стр. 3. Толмачев А.А. «Диагноз ТРИЗ» (2004 г.) - 495 стр. 4. Сборник трудов международной конференции «Три поколения ТРИЗ»

(2006 г.) – 457 стр.

ОҚУ–ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Садвакасова З.А., Темирланова Г.Т.

Өскемен қ., «Көпбейінді №3 мектеп-гимназиясы» коммуналдық мекемесі school3oskemen@mail.ru

Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде бірінші міндет - ол дүние жүзі

елдерінде жастарды бейбітшілік рухта ынтымақтастыққа, руханилыққа тәрбиелеу және әлемдік мәдениет пен әр халықтың ұлттық мәдениетін кіріктіре меңгерту, екіншіден, жастардың бойындағы адами құндылықтарды: қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамыту, сөйтіп тәрбиелей отырып оқыту, үшіншіден, білім беру жүйесінің бұрынғы ағартушылық бағытын сақтай отырып, басым бағдарын жеке тұлғаның рухани-адамгершілік тұрғысынан кемелденуіне аудару.

Ендеше, жеке тұлғаның адамды адам ете түсетін қасиетін ашып көрсету, яғни руханилығын дамыту - заман талабы. Егер адам руханилығынан айырылса, онда ол эмоция мен сезімнен айырылады, жалаң рационализм мен прагматизмнің құлына айналады. Сөйтіп, материалдық табысты негізгі мақсатқа айналдырған қоғамдық даму адамзатты рухани жұтаңдыққа душар етіп, құндылық бағдарын өзгертіп жіберуі мүмкін. [1]

251

Жалпы адамзаттық құндылықтар жеке тұлғаның бойында өмірге келген сәтінен бастап, бірге дамиды, жасы ұлғайған сайын қоршаған ортасына сәйкес бірге қалыптасады.

Қазіргі мектепте «Адам құндылығын» жоғарылату қажеттілігінен көптеген өзгерістерге бетбұрыс жасалды. Осыған байланысты оқушыларға төмендегі проблемалардың маңыздылығын түсіндіру ләзім:

- адамға ең қымбат — өмір; - балалар — өмір жалғасы; - тәртіптілікпен байланысқан еркіндік; - отансүйгіштік, ар-ұят, намыс, борыш; - сүйіспеншілік, мейірбандық, кішіпейілділік және т.б. Ең басты құндылықтар адам үшін маңызды қажеттіліктерге сәйкес

келгені абзал. Адамның басты сипаты оның оқуға, еңбекке, танып-білуге, қарым-қатынасқа, сұлулық пен мейірбандыққа, шығармашылыққа деген қажеттіліктерінен байқалады. Осындай басты қажеттіліктерге адам игілігі, адалдық, әділдік, абырой, ар-ұят, сүйіспеншілік, риясыздық, ризашылдық сынды құндылықтар сәйкес келеді.

Кіші жастағы балаларда адамгершілік негіздері қаланып, әдептілік ережелері меңгеріледі. Баланың адамгершілік сезімдерін дамытуға осы жас ең қолайлы кезең болып табылады. Адамгершілік сезімдердің күші мен тереңдігі, баланың мінез-құлқына әсер-ықпалдың, адамдарға, табиғатқа қарым-қатынастың адамгершілік белсенділік шегін анықтайды. [2]

Адамгершілік тәрбиені қарастырғанда біз еңбек, патриоттық, экологиялық, т.б. тәрбие бағыттарымен өзара сабақтастықта қарастырамыз. Адамгершілік тәрбие, адамгершілік құндылықтар барлық тәрбие бағыттарының негізгі алтын діңгегі болып табылады.

Адамгершілік тәрбиесінің негізгі мазмұны – тұлғаның бойындағы еңбекке деген сүйіспеншілігін, патриоттық құндылықтарын және адам – табиғат - адам тұрғысынан экологиялық сананы қалыптастыру көзделеді.

Адамгершілік тәрбиені іске асыруда мектептің тәрбие жүйесі негізгі орын алады. Білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесі тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің әлеуметтік ықпалдасу негізінде қалыптасады, яғни тәрбиеші, тәрбиеленуші және әлеуметтік орта. Бұл жерде тәрбиеші педагогикалық дайындығы мен шеберлігі, білімі, эрудициясы, саяси, адами, рухани, эстетикалық бейнесі десек, ал тәрбиеленуші жағынан білім, білік, дағды, сенімі, құзырлығы, т.б. әр тұлғаның жекелей сапасын қамтиды.

Тәрбие жүйесі ұғымы алғаш рет Болгарияда мемлекеттік тәрбие жүйесін айқындау негізінде анықталды. Тәрбие жүйесінің негізін салғандардың бірі - Д.Калдерон. Бұл тәрбие жүйесінің теориялық негіздерін айқындауға бастау болды.

Тәрбие жүйесі ұғымының мағынасын ТМД кеңістігінде А.Макаренко, А.Сухомлинский, Ю.Сокольников, И.Николаев, Л.Новиков, т.б. ғалымдар қалады.

И.Николаев «Тәрбие жүйесін үлгілеудің педагогикалық жағдайлары» ғылыми-зерттеу еңбегінде тәрбие жүйесінің негізгі бөлігі ретінде: 1) мақсат

252

және идея, 2) іс-әрекет, 3) іс-әрекет субъектісі, 4) қарым-қатынас, 5) әлеуметтік және табиғи орта, 6) тұтас жүйеге басшылық жасау деп ұсынады.

«Әр заманның өз адамы» деген қағиданың мәніне терең үңілетін болсақ, өмір тәжірибесі өзінің нәтижесімен көрсете отырып, дәлелдеп береді. Бұл көзқарас Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында көрініс тапқан. Онда: «Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие мен оқытудың үздіксіз процесі», - деп жазылған. [2] Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің тәрбие тұжырымдамасында: «Мектептің өзінде баланың танымдық және психологиялық мүмкіндіктерін жетілдіріп, адамның күнделікті өмірінде білім алудың қаншалықты маңызды екеніне көзін жеткізу қажет. Бұл кезеңде гуманитарлық-эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керек, өйткені осы жастағы балалар әсершіл әрі ұғымтал келеді. Бала мектепті бітірген кезде төңірегіндегі оқиғалар жайында қисынды да жүйелі баяндап, жанындағы адамдармен ешбір қиындықсыз қарым-қатынас жасауды үйренуге, алған білімін түсініп, өмірде қолдана білуді талап ететін дағдыларды толық игеруі тиіс», - деп көрсетілген нұсқау да біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығын дәлелдейді.

Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мәні және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мәселесімен тікелей байланысты қарастырылып, осы кезге дейін күн тәртібінен түспеуі жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыта тәрбиелеудің аса қажеттігін байқатады. [3]

Адамгершілік қатынастар, адамгершілік тәрбиесі туралы бірқатар ғалымдардың (К.О.Тюменова, В.М.Доратов, И.С.Марьенко, И.М.Бодырев, Г.Х.Махмудова, Л.И.Романова, А.Меңжанова және т.б.) еңбектерін зерделей келе, мынадай қорытынды жасауға болады:

Адамгершілік тәрбиесінің маңызы мектептің күн тәртібінен ешқашан түскен емес. Егер біз ертеректегі ғұламалардың еңбектеріне жүгінсек, осы пікіріміздің дұрыстығына көз жеткіземіз. Оған әл-Фарабидің: «...Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі», - деген сөзі дәлел. Демек, бүгінгі таңда педагогика ғылымында әлі де толық шешімін таба алмай отырған өзекті мәселелердің бірі жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыта тәрбиелеу болып табылады.

Жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін дамыта тәрбиелеу баланың мектеп табалдырығын аттаған сәтінен бастап жүзеге асырылса, онда қоғамның әлеуметтік қажеттілігін өтейтін рухани бай тұлға қалыптасуына игі ықпал етеді. Бұл идея адам бойында жалпы адамзаттық құндылықтарды дамытып, қалыптастыруды ғылыми және практикалык тұрғыда зерттеп, оның әдістемесін жасау мақсатын туғызды. Егер сабақтарда берілетін білім мазмұны мен әдіс-тәсілдері оқушының өзін-өзі әрекетінің субъектісі ретінде тануына мүмкіндік туғыза отырып, оның жан-жақты рухани дамуына бағдарланса, онда жоғары

253

сыныптан бастап, жеке тұлғаның рухани-адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жүзеге асады.

Біз ана тілін адамгершіліктің маңызды өлшемдерінің бірі деп санаймыз. Қазақ зиялылары А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин және т.б фольклористер мен әдебиетшілер - М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Мағауин қазақ тілінің отансүйгіштікке, тектілікке, мейірімділікке, достыққа, ізгілікке және т.б адамгершілік сапаларға тәрбиелеудегі рөліне ерекше мән берді. Қазақстан ғалымдарының ішінен адамгершілік мәселелерін шешуге этнопсихологтар - Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Н.Елікбаев т.б. этнопедагогтар - А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Т.Тәжібаев, М.Ғабдулин, А.К.Қисымова, А.Е.Дайрабаева, С.Ә.Әбілдина, Г.А.Аңламасова және т.б ғалымдардың еңбектері жатады. Яғни оқушылардың адамгершілік қасиетінің негізгі өлшемі - адамның жақсылыққа талпынысы деген қорытынды жасауға болады. Өйткені басқаларға білдіру, өзге адамға жақсылық тілеу, адамдарға көмек көрсету, айналадағы өмірді жақсартуға ұмтылып, оны жүзеге асыру, өмір туралы мәселелер жайында толғану, өмірдің мәнін іздеу, өзін-өзі тануға ұмтылу, өзін-өзі дамыту, сол арқылы бүкіл дүниені жетілдіру сияқты құндылықтар рухани дамудың негізгі көрсеткіші болып табылады.

Жоғары сынып оқушыларының қабылдау мүмкіндіктері түрліше. Сондықтан олардың жас және жеке ерекшеліктеріне қарай оқу материалдарын жеткізудің сан түрлі тәсілі қолданылады. Ал, жоғары сыныпқа арналған әдебиет оқулықтарында сол көркем шығармалардан үзінді немесе мәтіндер мен өлеңдер беріледі.

Сонымен, оқушыны адамгершілікке тәрбиелеу - бұл тәрбие мен оқытудың бірлік сақтай отырып, сабақты шәкірт жанының ішкі қуатының оянуына ықпал жасайтындай етіп ұйымдастыру, оқу процесінде әрбір оқушының бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды қарым-қатынасқа түсіру арқылы дамыту және оларды білім, білік дағдылары негізінде қалыптастыру, Гуманист-педагог Я.Корчактың сөзімен айтқанда: «оқушыны ең алдымен көруге, түсінуге және сүюге үйрету қажет, оқуға үйрету содан кейін келеді».

Баланың адамгершілік қасиеттерінің дамуы оның өміріндегі ең ірі өзгеріске кездесетін сәті - мектеп табалдырығын аттауынан бастап, оқу-тәрбие процесінде жалғасады. Өйткені баланың негізгі іс-әрекеті оқу-тәрбие болып есептеледі. Мектеп оқушысы оқу-тәрбие процесінде табиғат әлемімен және адамдардың өмірімен, оның бүгінгі күнімен және өткенімен танысуын жалғастыра береді.

Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады, ал рухани-адамгершілігі қоршаған орта мен адамгершілік тәрбиесінің міндеттері мен мазмұнына байланысты жетіледі. Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер, ұғымдар, адами мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары тәрбиеленеді. Мектепте бұл жұмыс мұғалімдердің қоғамдық жастар ұйымдарының басшылығымен жүйелі түрде көзделген мақсатқа сай жүргізіледі. Баланың мектеп жасына дейінгі

254

қалыптасқан мінез-құлықтарының және ересек адамдармен, құрбы-құрдастарымен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде жоғары сыныптарда адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі дамытылады.

Тәрбие ісі - ұзақ және күрделі үрдіс. Адамзат дамуының қай кезеңінде болсын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Бұл істі жүзеге асыру үрдісі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырылады.

Құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау құндылығы арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы кезінде оқушы игеретін құндылықтардың мәнін аша келе, адамгершілік құндылық бағдарына ие болады. Бұдан келіп, оқушы өз бойындағы өзін-өзі айқындаудың адамгершілік құндылықтарын басқалардың адамгершілік құндылықтарын және адамгершілік құндылық бағдарлары негізінде іс-әрекеттері мен қарым-қатынасы ұйымдастыруын салыстырады, әрекеттер мен мінез-құлыққа талдау жасау барысында ол адамгершілік құндылықтарды анықтап, оның өзін-өзі айқындап жүзеге асады.

Әдебиеттер:

1. Ізғұттынова Р. Адамгершілік құндылықтар негізінде // Қазақстан

мектебі. -2009. -№1. –Б.59-62. 2. Қожагелдиева С., Шакеева Ж. Бастауыш сынып оқушыларын ана тілі

сабағында адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектеп. -2008. -№6. –Б.3 6. 3. Пазылова Қ., Паштанов С. Халық педагогикасындағы адамгершілік

тәрбие // Бастауыш мектеп, 2007, –№10-11. – Б.34.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ И КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА ЗАНЯТИЯХ ПО

КАЗАХСКОМУ ЯЗЫКУ В ДОШКОЛЬНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ

Садык А.Т. КГКП я/с №53 «Алмагуль», г. Караганда

На современном этапе развития казахстанского образования вопрос

обучения казахскому языку детей дошкольного возраста становится одной из актуальнейших проблем. В ходе встречи с общественностью Карагандинской области Президент страны Н.А. Назарбаев, отметил: «Постепенно казахский государственный язык будет главным языком страны. И этот язык будет всех объединять и делать всех равными».

Государственный общеобязательный стандарт образования Республики Казахстан предусматривает изучение казахского языка, начиная с 3-х летнего возраста. Программы воспитания и обучения детей дошкольного возраста

255

«Зерек бала» и «Біз мектепке барамыз» определяют главную задачу обучения казахскому языку – это овладение устной речью.

Обучение казахскому языку детей дошкольного возраста сложный процесс, он имеет свои специфические особенности, и поэтому выбор методов и приёмов обучения играет важную роль.

Как можно учить второму языку, если у ребёнка-дошкольника ещё недостаточно сформирован родной язык, он не умеют читать и писать, если отсуствует необходимая языковая среда, если казахский язык еще не достаточно востребован в нашем обществе? Наш ответ - эти временные трудности. Пройдёт некоторое время и казахский язык займёт своё достойное место. Поэтому уже сегодня надо так организовать обучение, чтобы с дошкольного возраста воспитать у подрастающего поколения уважение к казахскому языку и желание говорить на нем.

Перед педагогами дошкольных организаций стоит важная задача - найти наиболее интересные и эфективные методы и приёмы обучения казахскому языку. В связи с вышеизложенным, надо отметить, что наряду с традиционными средствами и методами обучения важное место принадлежит использованию информационных и коммуникативных технологий.

Информационные и коммуникационные технологии (ИКТ) становятся наиболее эффективными средствами, способствующим расширению образовательного пространства современной дошкольной организации.

ИКТ – это широкий спектр цифровых технологий, используемых для создания, передачи и распространения информации (компьютерное оборудование, мультмедийные средства, аудио-видео записи и многое другое).

Все средства ИКТ, применяемые в дошкольной организации в процессе организованной учебной деятельности можно разделить на аудио, видео проигрыватели и мультмедийные устройства.

В нашей дошкольной организации имеется медиатека. Она хорошо оборудована, в соответствии с современными требованиями. В ней собран полезный аудио и видео материал, который способствует качественному обучению дошкольников государственному языку. Это аудио записи песенок о животных, считалок, чистоговорок, скороговорок, коротких стихотворений, небольших сказок; видеозаписи мультфильмов несложного содержания, понятных для детей дошкольного возраста, презентации на все лексические темы.

В процессе организованной учебной деятельности широко используем познавательные презентации и компьютерные игры по изучаемым лексическим темам, а для закрепления знаний, умений и навыков - аудио сказки и видео рассказы. Использование перечисленных средств, способствует развитию речевой активности наших воспитанников и повышает интерес детей к изучению казахского языка.

Систематическое использование ИКТ в непосредственной организованной учебной деятельности способствует развитию у детей дошкольного возраста таких видов мотивации как самомотивация, когда предлагаемый материал интересен сам по себе, и мотивация, которая

256

достигается тем, что ребёнку будет показано, что он может понять язык, который изучает. Это приносит удовлетворение и придает детям дошкольного возраста веру в свои силы и желание к дальнейшему совершенствованию.

С помощью ИКТ можно научить дошкольников понимать обращенную речь, выражать свои просьбы, мысли и впечатления, совершенствовать умение вступать в контакт с окружающими, используя простейшие речевые средства, активно использовать накопленный словарь.

Информационные и коммуникативные технологии дают возможность формировать и отрабатывать правильное произношение специфических звуков казахского языка. В процессе организованной учебной деятельности с использованием ИКТ дети очень быстро схватывают семантическую основу казахского языка и начинают постепенно говорить сами.

Достижению более значимых результатов способствует использование метода полного погружения. Этот метод подразумевает регулярный и глубокий контакт ребенка с изучаемым языком. Детское подсознание необычайно восприимчиво, и даже если не видно ярко выраженного результата сейчас, то через некоторое время раскрываются лингвистические способности дошкольников.

Начиная со второй половины года средней группы, когда словарный запас детей достигнет нескольких десятков слов в процессе организованной учебной деятельности можно использовать аудио сказки на казахском языке. Использование аудио сказок в процессе организованной учебной деятельности способствует разнообразию методов и приёмов обучения и тем самым повышают интерес дошкольников к изучению казахского языка.

В начале работы используются короткие по содержанию казахские народные сказки «Бір қазан сүт», «Екі қозы», «Құйыршық», «Түлкі мен ешкі» «Қанбақ шал» и переведенные на казахский язык русские народные сказки «Колобок», «Теремок», «Курочка ряба». Педагогу необходимо помнить о том, что содержание аудио сказки должно быть понятным ребенку иначе ребенок быстро потеряет интерес. Обучение дошкольника без интереса не будет способствовать достижению поставленных целей.

Наибольшего результата можно добиться, если использовать аудио сказки в сочетании с наглядным и иллюстративным материалом. По ходу звучания аудио сказки дети вместе с педагогом рассматривают картинки и одновременно проговаривают слова и фразы.

Хорошие результаты в обучении дошкольников казахскому языку дает и метод «полного погружения». Здесь можно использовать сочетание прослушивание сказки с рисованием. Рисование сказки в процессе прослушивания получится в том случае, если сюжет сказки хотя бы немного ребенку знаком. Поэтому предложить такое задание детям можно тогда, когда сказка слушается во второй или третий раз.

Рисование сказки во время прослушивания – сложный процесс, который требует от ребенка умения одновременного восприятия и воспроизведения информации. В ходе рисования у ребенка образуются ассоциативные связи с услышанным. Вольно или невольно, слова и выражения запоминаются,

257

ассоциируясь с изображаемым на рисунке сюжетом. Педагогу необходимо обратить внимание на то, умеют ли дети одновременно слушать и рисовать услышанное.

В средней группе навыки быстрого воспроизведения услышанной информации у большинства детей отсутствуют, поэтому в этой группе можно детям предложить выкладывать услышанное на фланелеграфе, соответственно педагогу для этого необходимо заранее подготовить необходимое оборудование (фигурки персонажей, декорации и др.).

В старшей группе у тех детей, которые регулярно посещают детский сад и не пропускают занятия по казахскому языку развивается умение одновременно слушать, понимать и интерпретировать услышанное. Старшие дошкольники могут вопроизводить только что услышанную информацию в виде рисунка, аппликации, пересказа.

Мультфильмы на казахском языке - хорошие помощники учителя казахского языка в дошкольной организации. Использование мультипликационных фильмов дает положительные результаты: во время их просмотра дети усваивают программный материал, они включаются в речевую среду и, играя, изучают язык.

Мультфильмы нужно подбирать специально, лучше всего использовать материалы студии «Казахфильм» и детские передачи отечественного телеканала «Балапан», расчитанные на детей младшего дошкольного возраста.

Просмотр мультфильмов оказывает положительное влияние на развитие всех сторон речи: правильное произношение специфических звуков, обогащение и активизация словаря, развитие связной речи и правильное употребление грамматических форм. Присутствие носителя языка способствует успешному усвоению фонетического материала, поэтому звуки, ударение, ритм и интоннационная выразительносить речи отрабатывается на основе подрожания.

Педагог может и сам сделать видеоролики на все программные темы приобщив к этой работе детей и педагогов из групп с казахским языком воспитания и обучения. К этой работе должны привлекаться дети и взрослые с хорошим произношением, правильной дикцией и выразительной речью. Также необходимо соблюдать правило – содержание видеороликов должно быть понятным, интересным и вызывать у детей желание повторять услышанное и подрожать персонажам мультфильмов и видеороликов.

Педагогами нашей дошкольной организации при помощи родителей были разработаныи и сняты видеоролики на все лексические мемы. Применение в процессе ОУД видеороликов («Қуыршақты тамақтандыру», «Қуыршақты киіндіру», «Қуыршақты ұйықтату», «Жайлауда», «Орманда», «Ауладағы құстар», «Қонақ күту», «Дүкенде», «Асханада», «Дәрігерде», «Телефон мен сөйлесу» и др.) способствуют не только расширению арсенала методов и приемов обучения в дошкольной организации, они делают ОУД по казахскому языку интересной, живой, они, прежде всего, оказвают положительное влияние на активность детей, вызывают интерес и желание знать казахский язык. Особенно это важно там, где нет необходимой языковой среды.

258

Методически правильное использование в процессе организованной учебной деятельности с дошкольниками мультфильмов, обучающих презентаций и видеороликов с соблюдением всех санитарно-гигиенических правил в детском саду помогает педагогу лексический и грамматический материал вводить в занимательной форме. При их демонстрации вводится не только лексика, но и наглядно показывается действие, которое можно произвести с каким-то предметом, что способствует быстрому запоминанию лексики и развитию понимания казахской речи и формированию элементарных разговорных навыков.

Дети любят мультипликационные фильмы, с удовольствием смотрят их много раз подряд, они с удовольствием повторяет слова и фразы героев, готовы смотреть один и тот же мультик или ролик раз за разом, пока не запомнят их наизусть. Поэтому можно сделать вывод, что использование ИКТ в процессе организованной учебной деятельности по казахскому языку помогает приблизить естественную языковую среду, развивает у детей дошкольного возраста понимание живой речи, что в конечном итоге способствует повышению качества знаний и полноценному усвоению программного материала.

Литература:

1. Государственная программа развития образования на 2011-2020 годы. Астана.

2. ГОСО-2012, Астана.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДА ҚАЗАҚ ТІЛІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІНДЕ АҚПАРАТТЫҚ

ЖӘНЕ ҚАТЫСЫМДЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ

Садық А.Т. Қарағанды қаласы, №53 «Алмагүл» балабақшасы

almagul4@mail.ru

Қазіргі кезеңдегі қазақстандық білім беру жүйесінің дамуында мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ тіліне үйрету мәселесі көкейкесті проблемалардың бірі болып отыр. Қарағанды облысы тұрғындарымен кездесу барысында еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Болашақта мемлекеттік тіл -қазақ тілі еліміздегі негізгі тіл болады. Және де ол барлығын біріктіріп, бір-бірімен теңдестіреді» деп атап өтті [1: 1].

Қазақстан Республикасындағы мектеп жасына дейінгі тәрбиелеу және оқытудың жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарты қазақ тілін оқытуды үш жастан бастауды қарастырады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытудың «Зерек бала» және «Біз мектепке барамыз»

259

бағдарламалары қазақ тілін оқытудың басты мақсаты – ауызша сөйлеуді үйретуді анықтап берді. [2: 32].

Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ тіліне үйрету күрделі үдеріс болғандықтан, ол өзіне тән ерекшеліктерге ие, сондықтан оқытудың әдістері мен тәсілдерін таңдау маңызды рөл атқарады.

Егер мектеп жасына дейінгі балада ана тілі әлі де болса жеткілікті қалыптаспаса, ол оқып, жазуды әлі меңгермесе, егер қажетті тілдік орта болмаса, егер қазақ тілінің біздің қоғамымызда әлі де болса қажеттігі жеткіліксіз болса, екінші тілге үйретуді қалайша жүзеге асыруға болады? Біздің жауабымыз – бұл уақытша қиындықтар. Біраз уақыт өткен соң қазақ тілі өзінің лайықты орнын иемденеді. Сондықтан болашақ ұрпақта қазақ тіліне деген құрмет пен ол тілде сөйлесуге деген талпынысын тәрбиелеу үшін бүгіннен бастап оны мектеп жасына дейінгі шақтан оқытуды ұйымдастыруды бастау керек.

Мектеп жасына дейінгі ұйымдардың педагогтары алдында маңызды міндет тұр – қазақ тіліне оқытудың аса қызықты әрі тиімді әдістері мен тәсілдерін табу. Осыған сәйкес оқытудың дәстүрлі құралдары мен әдістерімен қатар онда ақпараттық және қатысымдық технологияларды қолдану да маңызды орын алып отырғанын атап өткен жөн.

Ақпараттық және қатысымдық технологиялар заманауи мектеп жасына дейінгі ұйымдардың білім беру кеңістігін кеңейтуге ықпал ететін аса тиімді құрал болып келеді.

АҚТ – ақпаратты құру, беру және тарату үшін қолданылатын сандық технологияның кеңінен тараған спектрі (компьютерлік құрылғы, мультимедиялық құралдар, аудио-бейне және т.б. көптеген құралдар) [3: 6].

Мектеп жасына дейінгі ұйымның ұйымдастырылған оқу әрекеті үдерісінде қолданылатын АҚТ барлық құралдарын аудио, бейне құрылғылары және мультимедиялық құрылғылар деп бөлуге болады.

Біздің мектеп жасына дейінгі ұйымда медиатека бар. Ол қазіргі заман талаптарына сай жақсы жабдықталған. Онда мектеп жасына дейінгі балаларды мемлекеттік тілге үйретудің сапалы болуын қамтамасыз етуге арналған аудио және бейне материалдар жинақталған. Бұл жаңылтпаштардың, мадақтамалардың, уату жырларының, тақпақтардың, ертегілердің аудио жазбасы, мазмұны жеңіл, мектеп жасына дейінгі балаларға түсінікті мультфильмдердің бейнежазбалары, барлық бағдарламалық тақырыптарға арналған тұсаукесерлер жинағы.

Оқу әрекетін ұйымдастыру барысында берілген лексикалық тақырыптар бойынша танымдық тұсаукесерлер мен компьютерлік ойындар пайдаланылса, білімді, біліктілік пен дағдыны бекіту мақсатында - аудио ертегілер мен бейне әңгімелер қолданылады. Аталған құралдарды пайдалану біздің тәрбиеленушілердің тілдік белсенділігін дамытуға ықпал етеді және қазақ тілін үйренуге деген қызығушылықтарын арттырады.

АҚТ ұйымдастырылған оқыту әрекетінде қолдану балаларда себептілік түрлерінің дамуына әсер етеді: ұсынылып отырған материалдың қызықты болуына байланысты өзіндік және балаға үйреніп жатқан тілді түсінетінін

260

көрсетуге байланысты себептілік. Бұл мектеп жасына дейінгі балаға қанағаттану сезімін әкеледі, өз күшіне деген сенімін және әрі қарай жетілуге деген ұмтылысын арттырады.

АҚТ көмегімен мектеп жасына дейінгі бала өзіне арналған сөзді түсінуге үйренеді, қарапайым тілдік құралдарды қолдана отырып қоршаған адамдармен қарым – қатынасқа түсуі, өз өтінішін, ойлары мен көңіл-күйін жеткізе алуы дамиды, сөздік қоры баийды.

Ақпараттық және қатысымдық технологиялар қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуды қалыптастыруға және жаттықтыруға мүмкіндік береді. Ұйымдастырылған оқыту әрекеті кезінде АҚТ пайдалана отырып, балалар қазақ тілінің семантикалық негізін тез үйреніп алады да, біртіндеп өздері сөйлей бастайды.

Аса үлкен нәтижеге қол жеткізуге толықтай ену әдісін қолдану ықпал етеді. Бұл әдіс баланың үйреніп отырған тілмен жиі және терең қатынасқа түсуін білдіреді. Бала санасы керемет қабылдағыш келеді, тіпті сол сәтте оқыту нәтижесі көрінбесе де, ол біраз уақыттан соң мектеп жасына дейінгі балалардың лингвистикалық қабілеттерін ашады.

Оқу жылының екінші жартыжылдығынан бастап естиярлар тобында балалардың сөздік қоры біршама толыққан кезде ұйымдастырылған оқыту әрекетінде қазақ тіліндегі аудио ертегілерді тыңдатуға болады. Ол оқытудың әдістері мен тәсілдерін түрлендіре отырып, балалардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыруға ықпал етеді.

Жұмыстың бастапқы кезінде мазмұны жағынан қысқа қазақ халқының ертегілері: «Бір қазан сүт», «Екі қозы», «Құйыршық», «Түлкі мен ешкі» және қазақ тіліне аударылған орыс халқының ертегілері «Бауырсақ», «Үйшік», «Шұбар тауық» ертегілері тыңдатылады. Педагог бұл аудио ертегілерінің балалар үшін түсінікті болуын қадағалау керек, әйтпесе ол балаларды шаршатып жібереді де, олардың қызығушылығы болмай қалады. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқуға деген қызығушылығы болмаса, алға қойған мақсатқа қол жеткізу мүмкін болмай қалады.

Егер аудио ертегілерді көрнекті және иллюстрациялық материалдармен үйлестіре қолданса, ол жұмыстың тиімділігін арттыра түсері сөзсіз. Аудио ертегіні тыңдай отырып, балалар педагогтармен бірге оның сюжетіне қатысты суреттерді қарап, сөздер мен фразаларын қайталап айтып отырады.

«Толықтай ену» әдісін қолдану кезінде ертегіні аудио құрылғыдан тыңдай отырып, суретін салады. Ертегі сюжеті бойынша сурет ертегі балаға аз да болса таныс болғанда ғана жақсы шығады. Сондықтан балаларға мұндай тапсырманы бермес бұрын ертегіні бірнеше рет тыңдатқан дұрыс.

Тыңдау кезінде сурет салу – күрделі үдеріс, ол баладан бір мезгілде қабылдап, алған ақпаратын сурет бетіне түсіруді қажет етеді. Сурет салу кезінде балада естігендерімен байланысты ассоцияциялық түсініктер қалыптасады. Ерікті де еріксіз сөздер мен ойлар бала есінде сақталады да, салынып жатқан сурет сюжетіне түседі. Педагогқа балалардың бір мезгілде тыңдап, естігендерін сала алатындарына назар аудару керек.

261

Естиярлар тобында естіген ақпаратты жылдам қайта айтып беру дағдылары әлі де болса дамымаған болып келеді, сондықтан бұл топ балаларына естігендерін фланелеграфқа қоюды ұсынған дұрыс, әрине педагогқа бұл үшін алдын ала қажетті заттарды даярлап қою керек (кейіпкерлердің фигуралары, декорациялар және т.б.).

Ересектер тобында балабақшадан қалмай, қазақ тілі сабақтарына үнемі қатысып отыратын балаларда бір мезгілде тыңдап, түсініп және түсінгендерін айта білу дағдылары дамыған болып келеді. Мектеп жасына дейінгі ересек балалар жаңа ғана естіген ақпараттарын сурет, жапсыру, қайта әңгімелеп беру түрінде бере алады.

Қазақ тіліндегі мультфильмдер – мектеп жасына дейінгі ұйымның қазақ тілі мұғалімінің жақсы көмекшілері. Мультипликациялық фильмдерді қолдану жақсы нәтиже береді: оны көру кезінде балалар бағдарламалық материалды меңгереді, тілдік ортаға түсіп, ойнай отырып, қазақ тілін үйренеді.

Мультфильмдерді арнайы таңдау керек, ең дұрысы «Қазақфильм» киностудиясының материалдары мен мектеп жасына дейінгі кішкентай балаларға арналған отандық «Балапан» телеканалының балалар хабарларының материалдары мен мультфильмдерін қолданған дұрыс.

Мультфильмдерді қарау қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс айтуды қалыптастыруға да ықпал етеді. Тілді дұрыс айтушының болуы фонетикалық материалды табысты меңгеруге әсер етеді, сондықтан дыбыстар, екпін, ырғақ және интонациялық тілдің көркемдігі еліктеу негізінде жаттықтырылады.

Педагог қазақ тілінде тәрбиеленіп, оқытылатын топ балаларын қатыстыра отырып, өзі де дайындай алады. Бұл жұмысқа қазақ тілінде дұрыс сөйлейтін және көркем тілге ие балалар таңдап алынады. Сондай-ақ бейнеролик жасау ережелерін де сақтау керек: ол түсінікті әрі қызықты, балалар естігендерін қайталап, мультфильмдер мен бейнероликтердің кейіпкерлеріне еліктегісі келетіндей тартымды болу.

Біздің мектеп жасына дейінгі ұйымның педагогтары ата-аналардың көмегімен барлық бағдарламалық тақырыптарға бейнероликтерді дайындап, түсірді. Ұйымдастырылған оқыту әрекетінде қолданылатын мультфильмдер мен бейне роликтер («Қуыршақты тамақтандыру», «Қуыршақты киіндіру», «Қуыршақты ұйықтату», «Жайлауда», «Орманда», «Ауладағы құстар», «Қонақ күту», «Дүкенде», «Асханада», «Дәрігерде», «Телефон мен сөйлесу» және т.б.) мектеп жасына дейінгі ұйымда оқытудың әдістері мен тәсілдерін кеңейтіп қана қоймай, қазақ тілі бойынша ҰОІӘ қызықты, тартымды етеді, ал ең бастысы балалардың қазақ тілін білуге деген талабы мен қызығушылығын оятып, белсенділіктерін арттырады. Бұл әсіресе қажетті тілдік орта болмағанда өте тиімді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың ұйымдастырылған оқыту әрекетінде мультфильмдерді, оқытушылық тұсаукесер және бейнероликтерді әдістемелік тұрғыда қолдану, балабақшадағы барлық санитарлық – гигиеналық ережелерді сақтау педагогқа лексикалық және грамматикалық материалдарды қызықты түрде меңгертуге көмектеседі. Оларды көрсету кезінде лексика ғана емес, қандай да бір затпен жасалатын әрекет те көрсетіледі, ол лексиканы тез есте

262

сақтап, қазақ тіліндегі сөзді түсінуді дамытуға және қарапайым тілдік дағдылардың қалыптасуына ықпал етеді.

Балалар мультфильмдерді көргенді жақсы көреді, оларды бірнеше рет қайталап көре береді, кейіпкерлердің сөздерін қуана – қуана қайталайды, бір мультфильмді немесе роликті жаттап алғанша қараудан жалықпайды. Сондықтан қазақ тілін үйрету кезінде АҚТ пайдалану табиғи тілдік ортаны құруға, мектеп жасына дейінгі балаларда жанды тілді түсінуге көмектеседі, білім сапасын арттырып, бағдарламалық материалды толықтай меңгеруге ықпал етеді деген қорытынды жасауға болады.

Әдебиеттер:

1. Сембай М. Елбасы сөзі. «Орталық Қазақстан» газеті, 16.05. 2013 ж. 2. Мектепке жейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндеті

білім беру стандарты, Астана, 2012 ж. 3. Информационные и коммуникативные технологии в образовании.

Бадарча Дендева – М.; ИИТО ЮНЕСКО, 2013.

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

Сатиева М.Т., Қазмағамбетов А.Ғ.

Көкшетау қ., Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университеті Satievam@mail.ru

Жаңашылдық немесе инновация адамның кез-келген кәсіби қызметіне

тән, сондықтан да оны үйренуді, оған анализ жасауды және қолданысқа енгізуді талап етеді.

Инновация өздігінен қалыптаспайды, ол ғылыми ізденістердің, толық ұжымдардың және жеке оқытушылардың озық педагогикалық тәжірибелерінің нәтижесі болып табылады. Бұл үрдіс стихиялы бола алмайды, өйткені ол басқаруды қажет етеді.

«Инновация» латын тілінен аударғанда «жаңару, жаңашылдық немесе өзгеру» деген мағыналарды береді. Бұл түсінік ең алғаш ХІХ ғасырдың зерттеулерінде пайда болды және белгілі бір мәдениеттің кейбір элементтерінің екіншісіне енгізілуі дегенді білдіретін. Ал ХХ ғасырдың басында білімнің жаңа аймағы, инноватика – материалдық өндіріс аймағындағы техникалық жаңашылдықтың заңдылықтары меңгеруге негізделген жаңашылдық туралы ғылым қалыптасты. Педагогикалық инновациялық үрдістер арнайы оқыту құралы ретінде батыс елдерде ХХ ғасырдың 50 жылдары енгізілсе, КСРО-да ХХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап, ал біздің елімізде соңғы сегіз жылдың көлемінде қолданысқа енді [1:28].

263

С.И.Ожеговтың сөздігі «жаңа» деген сөзге мынадай анықтама береді: жаңа – ол алғаш құрылған немесе жасалған, жақында пайда болған, алдыңғысының орнын алмастырған, жаңа ашылған, жақында өткен немесе келер шаққа қатысты, атағы онша жайылмаған, көпке танымал емес деген мағынаны білдіреді. Бірақ бұл терминді түсіндіруде прогресшілдік жаңаның тиімділігі жөнінде ештеңе айтылмайды [2].

Педагогикалық үрдіске қатысты айтар болсақ, инновация жаңашылдықтың мақсатқа, мазмұнға, әдістер мен тәсілдерге, тәрбиелілікке, сондай-ақ оқушы мен оқытушы қызметтерінің бірлесіп ұйымдастырылуына кіріспе болып табылады.

Білім беру жүйесіндегі инновация туралы ХХ ғасырдың 80жылдары сөз қозғалды. Дәл осы уақытта педагогикада инновация мәселесі және осыған орай оның ұғымдық қалыптасуы арнайы зерттеулердің негізі болды. Синонимдер ретінде қолданылатын «білім берудегі инновациялар» мен «педагогикалық инновациялар» терминдері педагогиканың санаттылық аппаратына енгізілді және ғылыми жағынан дәлелденді [3:87].

Педагогикалық инновация – бұл педагогикалық қызметтегі жаңашылдық, яғни оның тиімділігін арттыру мақсатындағы мазмұны мен оқыту технологияларындағы және тәрбиелеудегі өзгерістер.

Сонымен, инновациялық үрдіс жаңаның мазмұны мен ұйымдастырылуының дамуы және қалыптасуы болып табылады. Толығымен алғанда, инновациялық үрдіс деп жаңашылдықтың жоспарлану, жасалу, меңгерілу, пайдаланылу және таратылу қызметтерінің кешені түсіндіріледі. Ғылыми әдебиеттерде «жаңалық» және «инновация» түсініктерін ажыратады. Бұл түсініктердің мағынасын ашу үшін салыстырмалы кесте құрайық [4:29].

1 кесте

«Жаңалық» және «инновация» түсініктері Белгілері Жаңалық Инновация

Мақсат-міндеттерінің көлемі

жеке жүйелік

Методологиялық қамтамасыз етілуі

Осы күнгі теориялар шеңберінде ғана

Осы күнгі теориялар шеңберінен кең, ауқымды

Ғылыми контексті Қазіргі түсіндіру мен түсіну нормаларына біршама жеңіл

енгізіледі

Ғылымның қабылданған нормаларына қарсы

келетіндіктен, түсінбеушілік, қақтығыс пен ажырау жағдаяттарын туғызуы

мүмкін. Қызметтік сипаты

(сапасы) Экспериметтік (жеке

жаңалықтардың саралануы) Жаңа нәтижеге қол

жеткізудегі барынша толық талаптану және бағытталған

іздену Қызметтік сипаты (саны, мөлшері)

Көлемі мен уақыты бойынша шектеулі

Толық, әрі ұзаққа созылған

Қызметтік типі Тәжірибе субъектілерінің ақпараттануы, жергілікті

Берілген тәжірибедегі жаңа қызмет жүйесінің

264

жаңалықтың бір қолдан екінші қолға өткізілуі

жоспарлануы

Іске асырылуы Саралану, басқару жолы ретінде қолданысқа енгізу

(жоғарыдан немесе әкімшілікпен келісу арқылы)

Өндіру, баулу (іштен), сәйкес қызметке байланысты кеңістік

пен шарттардың ұйымдастырылуы

Нәтижесі Осы күнгі жүйедегі жеке элементтердің өзгеруі

Тәжірибе субъектілерінің көзқарастарының толық

жаңаруы, жүйе байланыстарының және

жүйенің өзінің қайта қалыптасуы

Өзектілігі Іс-әрекеттегі бастамшылық, ұтымдылық, әдістердің

жаңартылуы, жаңа әдістерді ойлап табу

Іс-әрекеттердің жаңа бағыттарын ашу, жаңа

технологияларды жасау, қызмет нәтижесінің жаңа

сапасына қол жеткізу Салдары Бастапқы жүйені жетілдіру,

оның функционалды байланысын ұтымды ету

Зерттеу мен пайдаланудың жаңа парадигмасы немесе жаңа тәжірибенің пайда

болуы

Сонымен, жаңалық – бұл құрал (жаңа әдіс, әдістеме, технология, бағдарлама және т.б.), ал инновация – бұл осы құралды меңгеру үрдісі. Инновация – бұл жүйенің бір күйден басқа күйге өтуін тудыратын, өмір сүру ортасына жаңа тұрақты элементтерді енгізетін, мақсатты түрде бағытталған өзгеріс.

Инновациялық үрдістің даму сатыларының бірнеше сипаттамалары бар. Онда келесі қызметтері атап көрсетілген:

- Өзгерістердегі қажеттіліктерді анықтау; - Ақпаратты жинау мен жағдаяттарды талдау; - Алдын ала талдау немесе жаңашылдықты дербес пайдалану; - Енгізу туралы шешім қабылдау; - Жаңалықты сынамалы қолдану мен қатар оны жеке, дербес енгізу; - Осы үрдіс барысындағы күнделікті іс-тәжірибе элементіне айналатын

жаңалықты пайдаланудың ұзақтығы [5:5]. Осы барлық сатылардың жиынтығы жеке бір инновациялық циклді

құрайды. Білім берудегі инновация арнайы жобаланған, әзірленген немесе

педагогикалық бастамашылық ретімен кездейсоқ ашылған жаңалық деп есептеледі. Енгізуге дайын тұрған, тиімді инновациялық педагогикалық тәжірибе жобасын технологиялық сипаттама түрінде жүзеге асырған жаңа тиімді білім беру технологиялары мен белгілі бір жаңалықтың ғылыми-теориялық негізі инновация мазмұнының сапасы болып табылады. Жаңашылдық –бұл алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені қолдану барысындағы психологиялық және педагогикалық ғылымдардың жетістіктерін тәжірибеге енгізу барысында қалыптасатын оқу –тәрбие үрдісінің жаңа сапалы жағдайы.

265

Инновацияларды мемлекеттік билік органдары емес, оны білім және ғылым жүйесі ұйымдары мен қызметкерлері жетілдіріп шығарады.

Инновацияның бірнеше түрлері бар. Олар өз ішінде төмендегідей жіктеледі [6:8]:

1. Пайда болу көзіне байланысты - Сыртқы (білім беру жүйесінен тыс); - Ішкі (білім беру жүйесінің ішінде жетілдіріледі). 2. Пайдалану көлеміне байланысты - Жекелеген - Аралас 3. Қызметтік мүмкіндіктеріне байланысты

2 кесте Шарт ретіндегі жаңалық Өнім ретіндегі

жаңалық Ұйымдасқан басқарушылық

ретіндегі жаңалық Тиімді оқу үрдісін

қамтамасыз етеді (білім берудің жаңа мазмұны,

инновациялық білім беру орталары, әлеуметтік мәдени шарттар, т.б.)

Педагогикалық құрал, технологиялық білім беру жобалары

және т.б.

Білім беру жүйелерінің құрылымдарындағы сапалы жаңа шешімдер мен оның

қызметін қамтамасыз ететін басқару шаралары

4. Инновациялық өзгерістер белгілерінің қарқындылығына немесе

инновациялық деңгейіне байланысты

3 кесте Алғашқы қатарлы

инновациялар Бұл жүйенің алғашқы қасиеттерінің қайта қалпына келуі (дәстүрлі білім беру жүйесінің немесе оның элементінің)

Бірінші қатарлы инновациялар

Сапасы өзгермейтін жүйенің сандық өзгерістерін сипаттайды.

Екінші қатарлы инновациялар

Ұйымдастыру өзгерістері мен жүйелер элементтерінің қайта топтасуын қарастырады (мысалы, белгілі педагогикалық құралдардың жаңа тәсілдері, жүйеліліктің және оны пайдалану ережесінің өзгеруі, т.б.)

Үшінші қатарлы инновациялар

Білім беру жүйесінің бұрынғы білім модельдерінен сыртқа шықпай-ақ, жаңа талаптарға сай дағдылық өзгерістері

Төртінші қатарлы инновациялар

Шешімнің жаңа нұсқасына ие (бұл көбінесе білім беру жүйесінің қызметтік мүмкіндіктерінің кейбір кеңейтулерін қамтамасыз ететін жеке құрамдас бөліктеріндегі қарапайым сапалы өзгерістер)

Бесінші қатарлы инновациялар

«Жаңа ұрпақ» білім беру жүйесінің құрылуына бастамашылық етеді (жүйенің барлық немесе көптеген алғашқы қасиеттерінің өзгеруі).

Алтыншы қатарлы

инновациялар

Іске асыру нәтижесінде жүйеқұраушы қызметтік принципті сақтау барысындағы жүйенің қызметтік қасиеттерінің сапалы өзгерістеріне ие «жаңа түрдің» білім беру жүйелері пайда болады.

Жетінші қатарлы инновациялар

Нәтижесінде жүйенің негізгі қызметтік принципінің ауысуы жүретін жоғары, түбірлі өзгерістер болып табылады. Осылайша білім беру (педагогикалық) жүйелерінің «жаңа түрі» пайда болады.

266

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, инновацияның негізгі заңнамалық жобасын құрастыруға болады: инновацияның дәрежесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым инновациялық үрдісті ғылыми-негіздемелік жағынан басқару талаптары жоғары болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Алексеева Л.Н. Инновационные технологии как ресурс эксперимента //

Учитель. -2004. -№3. – с.28. 2. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка.

Издательство «Азъ». -1992. 3. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное

пособие. –М.: Народное образование. -1998. –с.87. 4. Пугачёва Н.Б. Источники инновации общеобразовательного

учреждения // Завуч. -2005. -№3.-с.29. 5. Дебердеева Т.Х. Новые ценности образования в условиях

инновационного общества // Инновации в образовании. -2005.-№3.-с.5. 6. Загвязинский В.И. Инновационные процессы в образовании и

педагогическая наука // Инновационные процессы в образовании: Сборник научных трудов. –Тюмень. -1990. –с.8.

СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Саттыбаева Б.А., Нуржаксина М.Қ.

Көкшетау қ., №21 орта мектебі, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

«Адам ұрпағымен мың жасайды» – дейді халқымыз. Ұрпақ

жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. «Надан жұрттың күні – қараң, келешегі тұман» – деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі – білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді.

Еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес байлығы.

Бүгінгі таңда қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – оқушы тұлғасын жан-жақты дамытуда, терең білім беруде, ғылымның соңғы жаңалықтарын пайдаланып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, өзіндік ой-өрісі дамыған, рухани бай, дарынды тұлға қалыптастыру.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Республикамыз-дың білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім

267

беру ісін реформалау-дағы стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлау білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық, Отанын сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті.

Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет – оқушылардың сапалы білім дағдыларын қалыптастыру. Міне, өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының негізгі мақсатын сын тұрғысынан оқытып, оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдалану әрбір ұстаздың міндеті болып табылады.

Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.

Сыни ойлау – ашық қоғам негізі. Сыни ойлау деген – әр жеке тұлғаның кез келген жағдайдағы мәселені ойлап, зерттеп қорытып, өз ойын еркін ортаға жеткізе алуы.Сыни тұрғыдан ойлау, өзіндік, жеке ойлау болып табылады.Ол – өз алдына сұрақтар қойып және үнемі оларға жауап іздеу, шешімін табуды қажет ететін мәселені анықтау, әр мәселеге байланысты өз пікірін айту, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу дегенді білдіреді. Нағыз сабақ – ол әрқашан диалог, іздене, дайындала, үйрене, шәкірттер болашағын ойлай жасалған еңбек пен тәжірбиенің бірлігі.

Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз не? Шындалған ойлау, кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге

сыни көзбен қарау; Күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер

қабылдауға құштарлық; Үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,

үйренушінің сеніміне негізделген құрылым. Сонымен қатар әрбір адам ортасына деген көзқарасы мен әрекетіне қарай

бір-бірінен өзгешеленеді. Адамның айналасын танып білуге ортаға бейімделуінде емес, оған сын тұрғысынан қарауында. Егер әр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету қажет болса, онда баланың қабілетін түрлі әрекетке көрсету үшін зерттеуге дайындау қажет. Балаларды оқытуға зерттеу әдісін қолдану қажеттілігі олардың табиғи қызығушылығының басымдығымен түсіндіріледі. Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын қанағаттандыруда ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып, өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі ашады. Сын тұрғысынан ойлау адам үшін екі түрлі көзқараспен маңызды: бір жағынан, жаңа өнімге қол жеткізуінде, екінші жағынан, ізденіс процесінің мәнділігінде.

Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқушының жолдасына, өмірге, білімге деген сенімі, көзқарасы өзгереді. Тіл дамыту жұмыстары жан-жақты болса, ойының дәлдігі, тілінің көркемдігі артады. Тақырыпты меңгеруге өз күшіне сену қасиеті қалыптасады.

268

Жеке тұлғаның өзін-өзі бағалай алуды меңгеруі, өзін-өзі құрметтеудің жоғары деңгейі, «мен» бейнесінің айқын қалыптасуына сыни ойлаудың болуы көмектеседі.

Адам бойындағы дарындылықты табиғи талантпен шектеліп қалмай, табандылықпен еңбектенуге баулу. Ол үшін мұғалімге жанын аямай еңбек ету қажет. Орта буындағы оқушыларды сыни ойлау мүмкіндігі қалыптаса бастаған жас жеткіншектер деуге болады. Осы арада оқушыларды сын тұрғысынан ойлантуға тағы бір қажеттілік – оларды психологиялық дайындықтан өткізу.

Оқушының қойған сұрақтарына пейілмен дұрыс жауап беріп, алдыға проблема қойып оны шешуге ықпал жасап отыру да аса маңызды. Сабақ беру үрдісінде аталмыш әдіске оқушыларды баулудың маңызы зор.

Мысалға, жазба жұмыстары олардың танымдық белсенділіктерін, ойлау жүйесін арттыруға көмектеседі. Жазба жұмыстарынан әр баланың өзіндік көзқарасын, эстетикалық және адамгершілік танымы, эмоциясы, пікірі, талдау, қорытындылау, салыстыра білу және одан қорытынды жасау қасиеттері байқалып тұруы қажет. Жазба жұмысын жазарда оқушыға міндетті түрде бағыт-бағдар берген абзал. Шығармашылық жазба жұмыстарының мақсаты – логикалық ойлауды дамыту, шығармашылық қиялды, нақты нәрсені еркін, қызықты түрде беруге қалыптастыру. Әр сыныпта қабілетті, икемділігі, қызығуы, дамуы, ой-өрісі, сөйлеуі, сырт бейнесі әр түрлі оқушылар отырады.

Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам аса күрделі де қым-қиғаш ой-санаға ие. Бұл – үлкен жауапкершілік артатын күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады. Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында сын тұрғысынан ойлай білу басты нысана болып, керісінше, оқушыда сыни көзқарастың болмауы үлкен проблема саналып отыр.

Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек өз-өзіне сенімді, әр нәрседен хабары бар адамдардың ғана қолынан келеді. Демек, орта буын оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.

Еліміздің білім саласында оқытудың жаңа технологияларының бірнеше түрлері қолданылуда.

Ұстаздардың шығармашылығын, іскерлігін жетілдіру мақсатында ұйымдастырылған шығармашылық топтар бар. Олар:

1. Вариативті (стандарттан тыс жұмыс істейтін мұғалімдер); 2. Тұрақты күнтізбелік жоспармен жан-жақты жұмыс істейтін

мұғалімдер; 3. Репродуктивті (кітаптағы білімді қайталау);

269

4. Проблемамен (зерттеу мақсаты); 5. Инновация (жаңашылдық). Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім

мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда

Еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес байлығы.

Заманымыздың заңғар жазушысы, ғасыр ғұламасы атанған М.Әуезовтің: «Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе – білім», – деген сөзінің маңызы ешқашан жойылмақ емес, себебі кез келген мемлекеттің мәдениеті дамуының деңгейін, рухани мазмұнын, интеллектуалдық қуатын, өркендеу әлеуетін айқындайтын бірден-бір көрсеткіш – білім берудегі жүйелілік және сапалылық.

Әдебиеттер:

1. Жұмақұлова М.Қ. Қазақ тілі сабағында оқушылардың қызығушылығын

арттыру арқылы білім сапасын көтеру [Текст] / М. Қ. Жұмақұлова // 12 жылдық білім беру-12-летнее образование. - 2010. - №12. - С. 76 – 80.

2. Қазыбаева К. Сын тұрғысынан ойлау, зерттеу әдісі [Текст] / К Қазыбаева // Биология және салауаттылық негізі. - 2011. - №4. - С. 8,11.

3. Ахаева С. Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқу және жазу [Текст] / С. Ахаева // Қазақ тілі. - 2007.-№1. - С. 11-13.

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ СМЫСЛОВЫХ ХАРАКТЕРИСТИК ПОНЯТИЙ «КОМПЕТЕНЦИЯ» И «КОМПЕТЕНТНОСТЬ»

Стукаленко Н.М., Ракишева Г.М.

Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова, г.Кокшетау nms.nina@mail.ru

В условиях модернизации современного отечественного образования

важнейшей задачей является формирование ключевых компетенций и как следствие актуальным становится вопрос компетентностного подхода в образовании. В ежегодном Послании Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева «Казахстанский путь - 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» (2014г.) Президент, обращаясь к казахстанцам, подчеркивает: «Наша страна и общество должны изменяться также стремительно, как быстро будет меняться весь окружающий нас мир» [1]. В Концепции образования Республики Казахстан до 2015 года отмечается, что основной целью образования становится не простая совокупность знаний, умений и навыков, а основанная на них личная, социальная и профессиональная компетентность –

270

умение самостоятельно добывать, анализировать и эффективно использовать информацию, умение рационально и эффективно жить и работать в быстро изменяющемся мире» [2]. Эту цель невозможно достичь без формирования у будущих специалистов определенного специфического набора компетенций.

Компетентностный подход научно обоснован учеными стран Европейского Союза в начале 70-х гг. 20 века: Р. Бадером, Д. Мертенсом, Б. Оскарсоном, Дж.Равенном и др. В российской научной литературе проблема модернизации профессионального образования на основе компетентностного подхода содержится в работах Б. Байденко, Э. Зеера, А.Хуторского, Б. Эльконина и др. В Казахстане вопросы компетентностного подхода в подготовке специалистов представленны трудами таких ученых-педагогов, как М.Х. Балтабаев, А. Мынбаева, П. Беспалова, И.Б. Васильев, К. Устемиров, Б. Кенжебеков, Н.М. Стукаленко, Ш. Курманалина и др.

В основе компетентностного подхода лежат понятия «компетенция» и «компетентность». Однако, листая страницы интернета, обнаруживается, что в целом понятия компетенция/компетентность далеко не устоявшиеся термины. Рассмотрим некоторые определения этих понятий.

Изначально термин «компетенция» пришел из области биологии, и означает готовность эмбриональных клеток реагировать на раздражение [3:520].

Доктор педагогических наук А.Хуторской считает, что компетенция – это совокупность взаимосвязанных качеств личности (знаний, умений, навыков, способов деятельности), задаваемых по отношению к определенному кругу предметов и процессов, необходимых, чтобы качественно и продуктивно действовать по отношению к ним. Под компетентностью исследователь понимает – совокупность личностных качеств ученика (ценностные ориентации, знания, умения, навыки, способности), это способность к деятельности в определенной личностно-значимой сфере [4].

Российский исследователь компетентностного подхода Б.Байденко принимает формулировку, предложенную в Европейском проекте TUNING: «Понятие компетенция включает знание и понимание (теоретическое знание академической области, способность знать и понимать), знание как действовать (практическое и оперативное применение знаний к конкретным ситуациям), знание как быть (ценность как неотъемлемая часть способа восприятия и жизни с другими в социальном контексте)». По поводу компетентности автор высказывается следующим образом: «Предпринимателям нужны не квалификация, а компетентность – «коктейль» навыков, свойственных каждому индивиду, в котором сочетаются квалификация в строгом смысле слова, социальное поведение, способность работать в группе, инициативность и любовь к риску» [5:1,2].

Сравнительно-исторический анализ развития компетентностного подхода представлен в работах российского исследователя, доктора психологических наук И.А. Зимней. Под компетенцией И.А. Зимняя понимает «некоторые внутренние, потенциальные, сокрытые психологические новообразования:

271

знания, представления, программы (алгоритмы) действий, систем ценностей и отношений, которые затем выявляются в компетентностях человека» [6].

Э.Ф. Зеер в своих трудах дает свое определение. Компетентность – это содержательные обобщения теоретических и эмпирических знаний, представленных в форме понятий, принципов, смыслообразующих положений. Компетенция - это обобщенные способы действий, обеспечивающих продуктивное выполнение профессиональной деятельности, способности человека реализовывать на практике свою компетентность. Э.Ф.Зеер выделяет в рамках компетентностного подхода еще один конструкт – метакачества. Метакачества – это способности, качества, свойства личности, обуславливающие, определяющие продуктивность широкого круга учебно-познавательной, социальной и профессиональной деятельности человека [7:216].

Нет единого взгляда на представление о компетенциях и в странах Европейского Союза. Согласно исследованиям немецких ученых Baake и Habermos компетенция – это способность индивидуума к интерактивным действиям. В Великобритании компетенция рассматривается в связи с ролевыми характеристиками и требованиями на рабочем месте. Франция ориентируется в этой связи на человеческий капитал, в основе которого лежит не столько всестороннее развитие личности, сколько формирование человеческих ресурсов [3:528].

Зарубежный исследователь Дж.Равен в своей работе «Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация», анализируя развитие общества, указывает на то, что люди, исходя из своих ценностных ориентаций, хотят развиваться, стремятся к новым знаниям, принимают ответственность за себя, инициативны, но с другой стороны «не хотят прислушиваться к мнению окружающих, рефлексировать недостатки, ошибки, не готовы тратить время на развитие более эффективных форм работы, побуждать людей к повышению качества работы, не всегда готовы к творчеству и инновациям» [8: 2]. Таким образом, автор приходит к мысли, что в обществе назрела необходимость в инновационных программах организационного и личностного развития в конкретных учебных заведениях, включая разработку технологий формирования компетенций в ходе образовательного процесса.

В Казахстане взгляды ученых на эти вопросы также полемичны. В.В.Готтинг под компетенцией понимает нормативное требование к подготовке студента, оговоренное в ГОСО, а под компетентностью — уже состоявшееся его личностно-профессиональное качество (совокупность качеств) и минимальный опыт по отношению к деятельности в заданной сфере. Таким образом, компетентность выступает личностной характеристикой человека, отражающей уровень профессионализма, а компетенция — совокупностью требований к человеку со стороны профессии, очерченной кругом полномочий [9].

Педагоги-исследователи Стукаленко Н.М., Мурзина С.А., Конурова-Идрисова З.К. дают следующую формулировку компетентности. «Компетентность – это не просто овладение знаниями (в таких случаях можно

272

говорить об эрудиции), это скорее готовность решать задачи со знанием дела, поэтому компетентность включает в себя как содержательный (знание), так и процессуальный (умение) компоненты. Компетентный специалист должен обладать критическим мышлением, позволяющим принимать точные решения на основе самостоятельной оценки проблемы» [10:78].

Ведущий казахстанский исследователь М.Х. Балтабаев под компетентностью понимает более гибкое, более универсальное и прагматическое понятие, включающее способность к системному анализу, повышающему психологическую и интеллектуальную открытость человека к инновационным изменениям внешней среды, культуру мышления, поведения и общения как базовое условие жизнедеятельности в социуме, постоянное стремление к непрерывному самообразованию [11].

Исходя из вышеизложенного, мы понимаем под компетенцией комбинирование имеющихся у личности когнитивных, моральных, мотивационных и социальных умений. Сущность компетенции – рефлексивное поведение. По нашему мнению, слагаемые компетентности - это сформированные ценностно-мотивационные качества личности, значимые личностные цели, а также инициативность, ответственность и готовность к творчеству.

Литература:

1. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева

«Казахстанский путь - 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее». 2. Концепция образования Республики Казахстан до 2015 года. 3. Байденко В.И. Болонский процесс: результаты обучения и

компетентностный подход - Москва, 2009. 4. Хуторский А.В. Ключевые компетенции и образовательные стандарты,

интернет-журнал «Эйдос», 2002, 23 апреля, http://www.eidos.ru/journal/ 2002/2304.htm

5. Ильязова М.Д. Проблема компетентностного подхода в образовании, журнал «Интеграция образования» - Москва, 2007, №7

6. Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата современного образования, интернет-журнал «Эйдос», 2002, 23 апреля, http://www.eidos.ru/journal/2006/0505.htm

7. Зеер Э.Ф. Модернизация профессионального образования: компетентностный подход. Учебное пособие для вузов по специальности «Профессиональное обучение (по отраслям)» - Москва, 2005.

8. Дж.Равен. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация - Москва, 2002

9. Готтинг В.В. Подготовка педагога профессионального обучения на основе компетентностного подхода.

10. Стукаленко Н.М. Специфика компетентностного подхода в сфере высшего профессионального образования // Международный журнал экспериментального образования, 2012, №6

273

11. Абсатова М.А., Саудабаева Г.С., Талгат Н. Структура компетентностного образования.

http://www.rusnauka.com/5_SVMN_2013/Pedagogica/3_128770.doc.htm

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ МҰҒАЛІМ МЕН ОҚУШЫНЫҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ МӘНІ

Сулейменова З.Е., Құрманова Қ.Е.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Қазіргі таңда қаралып, шешіліп жатқан педагогикалық мәселер өте көп. Солардың бірі - мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты орнату жолдары. Оқушылардың әлеуметтік дағдылары мен пәнге қатынасына ықпал ететін фактордың бірі - пән мұғалімінің балалармен тіл табыса алу қабілеті болып саналады. Себебі, мұғалімнің жеке басының қасиеті оқушының пәнге деген қатынасына елеулі ықпал етеді. Оның сөзі, жүріс-тұрысы, өзін-өзі ұстауы, киім-киісі, мәдениеті әрдайым бала үшін үлгі болып табылады.

Педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі бар. Егер сабақты беделді, сыйлы мұғалім оқытса, оқушының пәнге деген қызығушылығы арта түседі. Бірақ ол үшін оқытушы өз беделін әрқашан сақтау керек. Қазіргі кезде тек қана мұғалім рөлінде, алдыңда отырған оқушылар алдында беделді бола алмайсың, сондықтан әрқашан ізденіп, сөзі мен ісінде бірлік болуы керек. Технология түрлерін білген жағдайда ғана, педагог белгілі жағдайларда дұрыс қарым-қатынас ұйымдастырады. Ол үшін мұғалім қатынас құрылымын, тапсырмалар мен ерекше педагогикалық ситуациялар туғызуда психологиялық, мимикалық, тілдік, қозғалыс және т.б. жүйені қолданады. Бұндай қарым-қатынас әрекеті үшін ынталылық керек. Ынталылық педагогикалық қарым-қатынаста педагогтың басты бір қатынастық мақсаты басты болып саналады. Ынталылық бұл жерде педагог қатынасты ұйымдастырушы ретінде екі түрлі болады, студент үшін оқытушының сөзі, бағыты, өзіне деген көзқарасы ең басты болады. Мұғалім – маман ретінде ешқашан кітаптан не не сабақ конспектісінен оқып бермеуі керек. Оқушы тыңдап отырып, алдындағы мұғалімнің аузынан шыққан сөздер өмірде жаңа ғана туындағанына көзі жеткендей болуы үшін, мұғалімнің сөзі әрі бай, түсінікті, көркем әрі қанық болуы керек.

Жасөспірімдер үшін мұғалім рухани дүниесі, өздеріне деген көзқарасы маңызды рөл атқарады. М.М.Рыбакова жасөспірімдер мен мұғалімнің өзара қарым-қатынасының бес түрін саралайды:

1. Диктаттық қатынас – қатаң тәртіппен ресми қарым-қатынас негізінде білімге ерекше талап қою;

274

2. Нейтралды қатынас – оқушылармен интеллектуалдық-танымдық деңгейде еркін қатынас жасау, мұғалімнің өз пәніне ерекше ден қоюы, қабілеттілік;

3. Қамқорлық қатынас – мезі етерліктей тым өбектеу, оқушының өзіндік әрекетіне шошына қарау, ата-аналармен үнемі байланысын үзбеу;

4. Конфронтациялық қатынас – оқушыларды іштей жек көру, жұмысқа үнемі қанағаттанбау, менсінбеушілік үнмен сөйлесу;

5. Ынтымақтастық қатынас – барлық істі бірлесе жүргізу, бір-біріне қамқорлық жасау, оптимизм және өзара сеніммен қарым-қатынас жасау.

Соңғы жылдарда мектептерде мұғалім мен оқушылардың арасында осы қатынас түрлерінің ішінде диктаттық және нейтралды қатынасты жиірек кездестіреміз. Ал қамқорлық қатынасқа мектепке келген жас мұғалімдердің жақындау болуы заңды да. Өйткені, олар әлі де өз мамандығының қыр-сырын жете білмегендіктен, әр нәрсені, әсіресе, оқушылардың еркіндігін де тәртіпсіздікке балайды. Баланың мектептегі әр ісіне өзін түгелдей жауаптымын деп есептеп, олардың өсіп келе жатқан жеке тұлға екенін ұмытып кетеді. Ал мұндай қатынас жан-жағына, оның ішінде мұғалімдерге сын көзімен қарайтын жасөспірімдердің намысына тиіп, өзінің есейгендігін дәлелдеуге ұмтылары сөзсіз. Немесе керісінше, олардың кейбірінің өзіне деген сенімін жоғалтып, бұйығыландыруы мүмкін.

Қалай болғанда да мұғалім сабаққа дайындықты пәні бойынша өтілетін теориялық тақырыпты қалай меңгерту, қандай көрнекілік пайдаланамын, оқытуды тек қана бағдарламадан қалмау деп түсінбей, оқушының білімімен қатар ақыл-ойын, адамгершілік қасиетін, жеке тұлға ретінде өзара қарым-қатынасын қалай қалыптастырамын деген мәселені де жүзеге асырудың жолдарын іздестіру деп түсіну қажет. Өйткені психологтардың айтуынша, мұғалім мен оқушының өзара тіл табысуға ұмтылуы тек оқушының өсуіне ғана емес, мұғалімнің де қыр-сырына терең бойлауына мүмкіндік туғызады.

Жеке тұлғаның қалыптасуында оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастың орны ерекше. Қандай адам болсын, мейлі, оқымысты, мейлі қарапайым жұмысшы болсын, мектеп өмірі туралы, мектеп қабырғасында жүргенде өзіне үлкен әсер еткен мұғалім туралы аса бір жылылықпен еске түсіруі жиі кездеседі.

Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы ғылыми тұрғыдан қаралатын күрделі мәселе, өйткені оқушының өзін қоршаған ортаға деген қарым-қатынасы оқушы мен мұғалімі екеуінің қарым-қатынасы негізінде қалыптасады, сондықтан бұл қарым-қатынас оқушының жеке қасиеттерінің қалыптасуына зор ықпал етеді.

Мұғалім мен оқушы – әр түрлі екі субъект. Мәселенің негізгісі осы әр түрлі рухани дүниені бірлестіру. Педагогикалық тұрғыдан қарағанда, тәрбиеленушіге нәтижелі ықпал ету үшін тәрбиеленушінің мұғалімді қабылдауы ғана емес, керісінше, мұғалімнің де тәрбиеленушіні қабылдауы қажет. Педагог міндетті түрде ықпал ету объектісін ғана көріп қоймай, жасалған ықпалдың нәтижесін де көруі керек. Мұғалім көп жағдайда өзінің сәтті ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің тәрбиеленушіге жақсы ықпал ететініне

275

сөзсіз сенеді. Алайда баланың бағынуы, баланың келісімі, эмоциялы іс-әрекеті міндетті түрде ескерілуі керек. Мұғалім үшін кері байланысты түсініп, қабылдау да өте маңызды.

Егер күнделікті тұрмыста біз «мен» ұғымының «сен» ұғымымен сәйкессіздігіне үнемі кездесе берсек, педагогикалық қарым-қатынаста қателік жібергеніміз. Бұл «мұғалім — оқушы» қарым-қатынасының бұзылуына әкеп соғады. Педагогикалық қарым-қатынас – мұғалім мен оқушының рухани баюы. Бұл нәтижеге тек қана мұғалім оқушыға өзінің дәрежесіндей тең қарағанда ғана жетуге болады. Бұл қандай қарым-қатынасты білдіреді? Біріншіден, мұғалім оқушының рухани дүниесіне үлкен құрметпен қарап, оның еркіндігін мойындап, оның келісу-келіспеу хұқына және іс-әрекетті таңдау хұқына ие екендігін тануы. Екіншіден, оқушының дүниеге деген көзқарасын түсініп, оның қайғысы мен қуанышына ортақтасу. Үшіншіден, оның өзіне тән жеке қасиеттері мен ерекшеліктерін қабылдай білу.

Кері байланыс, біреудің екіншіге деген қызығу қарым-қатынасынан туындайды. Жатсыну, бір-біріне селқостық өзара қызығу жоқ жерде пайда болады. Мұғалімдер қалыптасқан әдет бойынша өзімен, әңгімелескен оқушыға өз сырларын айта бермейді. Өзінің оқушылары, жұмысы туралы бәріне әңгімелеп бергісі келіп тұрса да, ол басқа әңгімелесушінің жан дүниесіне саңырау болады. Оқушылармен қарым-қатынаста да осы «мамандық қасиеті» айқын көрінеді, көп жағдайда мұғалімнің оқушымен әңгімесі өзінің монологына, ал мазмұны ескерту мен үйретулерге толы:болады. Мектеп мұғалімдеріне мынадай сөйлемді аяқтауларын ұсынғанда: «Мен қарама-қарсы келе жатқан оқушыны көрген кезде...», көпшілігі «Оған ескерту жасағым келеді» деп аяқтаған. Мұндайда педагогикалық қарым-қатынас мүмкін емес, өйткені оқушы бұл жағдайда тек қана объект болып саналады.

Қарым-қатынас басқа біреудің жан дүниесіне, «мен» ұғымына ену. Бұл оңай емес, өйткені өзіне ұқсамайтын басқаның жан дүниесіне ену үшін психологиялық дайындық қажет. Сондықтан қарым-қатынасты ұйымдас-тыруда субъектінің психологиялық жағдайын ескеру өте маңызды болып табылады. Өйткені, субъектілердің кез келген қарым-қатынасы психологиялық кеңістікте өзгеріс туғызады. Тіпті шебер ұйымдастырылған ситуацияларда болсын, біз психологиялық жағдайдың бір-біріне ауысуының оңай емес екеніне көз жеткіземіз. Бұл үлкен күшті қажет етеді және біреуді қарым-қатынасқа түсіретін адам оның жағдайымен санасып, алдын-ала дайындық жүргізуі қажет. Кез келген ересек адам баламен қарым-қатынаста оның психологиялық ерекшелігін ескеріп, оған уақыт беруі керек.

Қарым-қатынаста мұғалім ұстанатын ара қашықтықтың да өзіндік маңызы бар. Бұл әр мұғалімнің балаға деген көзқарасының әр түрлілігінде. Мұғалім балалардан неғұрлым қорықса және өз күшіне сенбесе, бұл ара-қашықтықтың алыстауына әкеп соғады және мұғалімнің беделіне нұқсан келтіреді. Әрине, арақашықтықты құралмен өлшеп, оның математикалық өлшемі бар деп айту мүмкін емес. Оның негізі - мұғалімнің тәрбиеленушіге селқос көзқарас танытпауы, сонымен қатар оның жеке өміріне де қол сұқпауы. Қарым-қатынасты дұрыс анықтау шығармашылықты талап етеді, әр мұғалім

276

бұл мәселені өзі шешеді. Мектеп тәжірибесін бақылағанда мынаны байқауға болады, мұғалімдер оқушыларға өздерін сөзсіз тыңдату үшін өте алыс арақашықтықты ұстап, одан айырылмауға тырысады. Өз жұмыстарында балаларға өмірді, айналадағы әлемді таныту мақсатын қойған мұғалімдер оқушылармен өте жақын араласуы мүмкін. Арақашықтықты оқушыға білдірмей өзгертіп отырады. Оқушының тәртіпсіз қылығын көргенде қаталдау қарап, ал керісінше жағдайда жақын тартады. Арақашықтық өлшемі сонымен қатар мұғалімнің оқушымен сөйлесуінен «сіз» және «сен» түрінде - еркелету және ресми дауыс ырғағынан (суық және жылы, жұмсақ және қатқыл) көрінеді.

Сырттай қарағанда қарым-қатынас деңгейіне ешкім көңіл аудара қой-мағандай болып көрінуі мүмкін. Сөйтсе де, екінші адамның өзіне деген қарым-қатынасын бірден сезесің және қабылдайсың, ал егер оны тануда қателессең, қарым-қатынас күрделілене түседі немесе оның бұзылуына әкеп соғады. Қарым-қатынаста арақашықтықты сезу қиын емес. Бұл үшін сөйлесіп отырған адамдарды бақылап отырып, олардың бір-біріне деген көзқарасынан аңғаруға болады. Балалармен қарым-қатынас жасаудың ең бір нәзік және бағалы сәті – ол әр баланың өзімен жеке байланыс орнатуы. Бұл жеке қарым-қатынас баланың көңіліне сенім ұялатып, қамқорлық көрсетілгеніне риза болады.

Балаларға психологиялық тұрғыдан қарап, олардың өмірлік тәжірибелерінің аздығын, білім дәрежелерінің әлі жоғары еместігін, адам-дарды тануда тәжірибесіздігін ескерген жөн. Үлкендердің жан сарайларының кеңдігі балалардың қателіктерін кешіре білу, тіпті олардың әдейі істеген қателіктерін, тентектігін кешіре білуден байқалады.

Ақылды мұғалім еш нәрсені назардан тыс қалдырмай, оқушыны білдірмей жетелейді, байқатпай бағыт-бағдар береді.

Әдебиеттер:

1. Жайтапова А.Ә. "Халықаралық педагогикадағы жаңа үрдіс: нәтижеге

бағытталған білім беру". Алматы. 1998.105 б . 2. Құтпанбаев Ә. "Бүгінгі мектеп және мұғалім". Қазақстан мұғалім- 2004,

№10.

АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАС ЖӘНЕ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕСІ

Тәпсір С.

Көкшетау қ., Ақан сері атындағы мәдениет колледжі

Қазақ әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтың бейнелеп айтуынша, қазақ ағартушыларының бір ірі қайраткері, данышпан ақын әрі ойшыл Абай Құнанбайұлы «өз халқының рухани көзі» болып, онымен бірге ойлап, сезіне білді және оның жарқын болашағына риясыз сенді.

277

Қазақтың классикалық поэзиясының асқар шыңы болып саналатын – Абайдың мұрасы мол. Ақынның шығармаларында моральдық-философиялық, қоғамдық-саяси және кейіптік-сатиралық ой толғаулары маңызды орын алады.

Ұлы ақын -әстетика мен өнер туралы арнайы теориялық еңбектер жазбаса да, оның эстетикалық көзқарасы қазақ халқының эстетикалық ойының шыңы болып табылады. Ол өзінің шығармаларында шынайы әсемдік пен сұлулықты эстетикалық талап тұрғысынан бағалағандығы жайында М.Әуезов, С.Мұқанов, М.Сильченко, А.Жұбанов, Е.Байзаков, Т.Әбжанов сынды ақын-жазушылар мен әдебиеттанушы, өнертанушы, философ ғалымдардың еңбектерінде құнды пікірлер мен тұжырымдар айтылған.

Абай түйіндеген негізгі эстетикалық қағидалар үш салада-табиғат, өнер, адам аясында көрініс тапқан. Ол «эстетикалық» терминін қолданбай-ақ, әдеміліктің мән-мағынасын «сұлу, әдемі, нұрлы, ажарлы, көрікті, сымбатты, сәнді, сүйкімді»-деген кәдімгі өзіміздің қазақтың төл сөздері арқылы жеткізе білген.Данышпан ең әуелі әсемдікті үйлесімге негізделген сұлулықты жаратылыстың болмысынан іздейді.

Абай: «Алла тағала дүниені кәмәлатты шеберлікпен жаратқан һәм адам баласын өссін, өнсін деп жаратқан» деген өзінің 38- және 1- қарасөзінде.

«Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті көрімдігіне һәм қандай лайықты жарастықты законымен жаратылып, оның ешбірінің бұзылмайтұғынын көресің» (27-сөзі)-деп бұл ғаламның пішіні алдын ала өлшеніп, үйлесім мен әсемдік заңдарына сәйкес жаралғанына қайран қалады.

Абайдың пайымдауынша, кемел даналықты, мінсіз көркемдікті, шеберлік шыңын тек табиғатта кездестіресің. Бұл пікір Платонның: «Үйлесім жоқ жерде сұлулық та жоқ» деген идеясына сәйкес ұласын тауып жатыр.

Данышпан ақын өзінің «Жазғытұры», «Жаз», «Қыс», «Күз» деген өлеңдерінде табиғат құбылыстарының кезектесіп отыратынын, оның адамзатқа тигізер әсерін асқан шеберлікпен бейнелеген.Жыл маусымының өзгеруін адамдардың мінез-құлқымен, көңіл-күйлерімен салыстыра байланыстырып суреттеуімен өзіне дейін болып көрмеген көркемдік көкжиекті көркейтті. Ақын көктемде күн жылынып, жер бетінің кілемдей құлпырып, малдың төлдегенін жан бітіргендей тербетіп, құбылтып суреттеп, қарапайым қазақтардың өмірінде нұр, жанына рахат құятынын, табиғатпен үйлесімінде тұратынын көрсетеді.

Жаз жіберіп, жан берген қара жерге, Рахметіне алланың көңіл сенер. Мал семірер, ақ пенен ас көбейер, Адамзаттың көңілі өсіп көтерілер. Көктем, жаз мезгілі жайындағы өлеңдерінде Абай адамдардың

эстетикалық сезімдері мал төлдеп, ақ пен астық көбеюімен шектеліп, көктемнің әсем көркіне қарапайым назар аударғанына қарамастан, бұл сезімнің бірте-бірте сапалық рухани қажеттілікке –эстетикалық қажеттілікке ауысатындығын көреміз. Демек, Абай табиғатты тек қана материалдық тұрғыда-адамға пайда әкелу тұрғысынан қарастырып қана қоймайды. Егер күн сәулесі тірішілік көзі ретінде жырланса, күз бен қысты жүдеген, көркі қашқан табиғат, «жапырағынан айырылған ағаш қурай», «күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы»,

278

үскірік аяз, қатал қыс суреттері адам бойындағы сұлулық пен үйлесім сезімін әлсіретеді. Мысалы, «Желсіз түнде жарық ай» өлеңінде сүйіскен жастардың ішкі нәзік сезімдерін табиғат аясына бөлеп, «сәулесі суда дірілдеген» аймен, «өзара сыбдыр қаққан» ағаштың жапырағымен салыстырады,

Абайдың табиғат эстетикасының мәні – табиғаттың адамда эстетикалық сезімді тудырып, ол сезімнің оның санасында, күнделікті тіршілігінде көрініс табуы. Адам бойындағы эстеттикалық қасиетті ақын екі ұдай – жалпы адамның сұлулығы мен әйелдің сұлулығы деп қарастырады.Абай бойынша, сұлулық – алланың берген сыйы: - «Сенсің- жан ләззәті, Сенсің- тән шәрбәті, Сұлуды сүймектік- Пайғампар сүннеті».

Демек, сұлудың бағасын «алланың дәлеті», көрікті адамдарды құдай қалаған, таңдаулы жандар деп, аса жоғары бағалаған.Сондықтан ақын ішкі жан дүниесі мен сыртқы келбеті жарасқан, ақыл-ойы мен адамгершілігі келіскен, мүлтіксіз адамның бейнесін жасады.

Адам сұлулығының сипатында Абай «Адам бол!»-деген гуманистік принципті алға тосып, талдап, еңбек,терең ой, қанағат, рахым сияқты бес түрлі істі үлгі етіп ұсынады. («Ғылым таппай мақтанба»). «Ағаш көркі – жапырақ, адам көркі шүберек»-деген халықтық аксиомаға арналған дана сөзін ұстанған бай, киімді адамның әдемі сырт көрінісінің атрибутының бірі ретінде санап, бес асыл істің бірі-қанағаттылыққа сүйеніп, киінуді жақсы көрген адамдарды, яғни кербездерді сынға алған.ләкин, өз дәулетінен артық киінбек, нне киімі артық болмаса да көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ-кербездің ісі» Абай кербездің екі түрін ажыратады: біріншісі-қылымсыған кербездер, екіншісі- кербездіктің арқасында күн көретіндер (18-сөзі).Адамның табиғи сұлулығы оның ішкі жан дүниесінің байлығымен, адамгершілік қасиетімен, адал еңбегімен өлшенбек. Демек,жастар шынайы әдемілікті, әсемдікті танып, жеңіл-желпіге көңіл бөлмесе керек.Сондықтан:

Біреуді көркі бар деп жақсы көрме, Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме. Әйел жақсы болмайды көркіменен, Мінезіне көз жетпей, көңіл берме. («Жігіттер, ойын–арзан, күлкі-

қымбат»). Әйелдің сұлулығын сипаттағанда, Абай басты субстрант ретінде оның сыртқы келбетінің жарасуын яғни бет пен дене пішінінің әдемілігін қарастырған.Қыз көркін нақты бейнелейтін нәзік сезім, сұлу сымбат, әсем жүріс, ақ саусақ, ай қабақ, қызыл ерін сияқты теңеулерді қолданып, эстетикалық ұғымын Абай сұлудың сырт бейнесімен байланыстырады. Сұлулық жөнінде нақты қатып қалған, өзгермес ұғым жоқ болса да, ақын қазақи эстетикалық өлшемдерді қолданады. «қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы»- өлеңінде қыздың кейбір дене мүшелерін суреттеу арқылы қазақ аруының шынайы бейнесін жасаған:

-Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Аласы аз қара көзі нұр жайнайды. Жіңішке қара қасы сызып қойған,

279

Бір жаңа ұқсатамын туған айды. Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын, Ақша жүз, ал-қызыл бет тіл байлайды. –дей келе ақын сұлу қыздарды

олардың әлеуметтік тегіне қарамастан, «бұраң бел, бойы сұлу, кішкене аяқ»-деп те, ақсүйек қыздардың нәзік дене мүшелерімен салыстырады.

«Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Жігіт сөзі»-өлеңдерінде адамның тал бойындағы тамаша сезім еркіндігімен, тән рахатына ұштастыра келіп, философиядағы жан мен тәннің үйлесімі туралы көркемдік эстетикалық талғамның деңгейіне дейін көтереді.

Жан рахат, тән сұлулығын, шынайылықты кемел үйлесіммен іздеген қайта өркендеу заманындағы гуманистермен ХҮІІ ғасырдағы ағылшын ағартушылары сияқты, Абай да әйелдің тал бойындағы әдемілікті жан сұлулығынан іздейді, ал тән сұлулығы рухани байлықтың сыртқы мазмұны ғана дейді:

Сұлулығын қояйын, мінезі артық, Ақылды, асыл жүрек сөзі майда. («Ерекше естен кетпес қызық қайда?») Абайдың өнер мәнін жүйелі тұрғыда зерттемегеніне қарамастан, оның

эстетикалық кредосы өнер эстетикасында біршама тұжырымдалады. Бұл идея В.Белинскийдің «Өмір-өлең-жырдың қайнар көзі»-деген пікірімен үндестік табады. Қазақтың өнер эстетикасының қалыптасуында Абайдың «Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Өзгеге көңілім тоярсың», «Адамның кейбір кездері», «Құлақтан кіріп бойды алар» т.б. өлеңдерінің мәні зор.

Өлеңге әркімнің-ақ бар талабы, Сонда да солардың бар таңдамасы. Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы! («Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы»)-

деген Абайдың биік тұрғыдағы бұл өлеңі, Мұхтар Әуезовтың пікірінше, көркемдік шартынан гөрі өнерге деген жаңа эстетикалық көзқараспен өзгешеленеді. Абай сонымен бірге, өлеңнің мәнін, қолданылмайтын жері жоқтығын, адам туғанда да, өлгенде де өлеңнің ілесіп жүретінін, шілдехана мен жоқтаудың өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталатынын көрсеткен. Мысалы:

Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жыр қойнауына кірер денең. Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен, Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең. («Біреудің кісісі өлсе, қаралы -ол») Ақын өзінің ағарту платформасының негізі-сыншылдық әстетикаға

сүйеніп, дарынсыз, ақшаға сатылған ақындарды сынап-мінеп, сөз өнеріне, оның эстетикалық қуатына зор мән берген:

Мақсұтым-тіл ұстартып, өнер шашпақ, Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан- сауық ойда жоқ әуел баста-ақ. («Біреудің кісісі өлсе, қаралы-ол»-

деп, поэзияны шебер ұстаның қолынан шыққан алтын алқадан да асыра

280

бағалайды. Абай айтқандай «білсем екен демектің» ішкі талпынысы рухани құлшынысы айнала қоршаған ортадағы әрбір құбылыстан ерекше бір сыр түйіп, сипат аңдайтын эстетикалық талғам дүниесіне қарай жетелейтіні ақиқат. Көру, сезіну, сүйсіну секілді психологиялық, философиялық категориялардың түпкі мақсаты тұшыну, тамсану, сүйсіну қатарлы эстетикалық ләззәтқа жеткізетінін ойшылдар әлдеқашан дәлелдеген.

«Данышпандардың бәрі - ақын емес,ақындардың бәрі данышпан емес, Абай-солардың екеуі де болады»-деп Сәбит Мұқанов айтқандай Абайдың шығармаларындағы эстетикалық мәселелері,олардың тәрбиелік маңызы зор. Біздің бүгінгі мақсатты міндетіміз-Абай қалдырған мұралары ата-баба салт-дәстүрлеріне қазақ халқының мимандылыққа, адамгершілікке, әсемдікке, сұлулыққа, өнерге, талғамдыққа бай екеніне көз жеткізу, талдап түсіндіру және бұл қасиеттерді қазіргі заман жастарының бойына сіңіру жолдарын қарастыру. Мемлектіміздің ең қымбат қазынасы-адам және адам өмірі. Демек, егеменді еліміздің ертеңі мен бүгіні болашақтың жалғасы, бүгінгі игі дәстүрді болашақпен жалғастыратын бала тәрбиесі, жастарымыздың тәрбиесі-қоғамдағы орны басты назарда болатыны анық.

Елбасымыз өзінің бір сөзінде: -«Бала тәрбиелеу-ата-ананың ерекше азаматтық борышы. Біздің халқымыз-«баланың бас ұстазы-ата-ана»-деп бекер айтпаған. Алайда кейінгі күні осы қағидадан шығып бара жатқандаймыз. Ауылда өскен балалар ата-ананың тәрбиесін білетін болса, қаладағылардың бәрі жұмыс басты болып, бала тәрбиесіне көп бара алмай жүр. Бұлай кете берсе, біз салтымыздан, тілімізден, ғұрпымыздан да ажырай беруіміз мүмкін. Ал баланың тілі ана тілінде шықса, бесігінде барлық қазақы тәрбиені сіңірсе, бойына ана сүтімен ұлттық қасиет дарытылса, сонда ғана отансүйгіштік болады» - деген еді. Бүгінгі жастарымыз-болашағымыздың бойына халқымыздың ғасырлар бойы қастер тұтып келген ар, намыс, ождан, атамекен, ана тіліне деген ерекшелік, әдеп, иба, қайырымдылық, үлкенді, ата-ананы құрметтеу, кісілік, кішілік, қарыз-парыз, борыш, міндет, имандылық, елге, жерге деген сүйіспеншілік, достық, жолдастық, махаббат т.б. жақсы қасиеттерді дарыту яғни жастарды өз еліне, халқына, дәстүріне, тіліне, тарихына жақындату, сол нәрмен сусындату, жаны сұлу, талғамы зор,талабы биік, рухани жандүниесі бай,толық қанды, мәңгілік ел идеясын ақиқатқа айналдыра алатын алып күш қалыптастыру.

Қорыта келгенде қазақ руханияты сөнбейтін жарық сәуле болып жарқырап, туған халқының жүрегіне үміт отын жаққан,әлемдік өркениет пен мәдениетке қарай көш бастаған данышпан Абайдың эстетикалық мұрасын игеру, оны зерттеу - ұлттық эстетика тарихын білу қазақ елінің ұрпақтары-қазіргі жастар біздің айналып өтпес борышымыз, әсіресе мәдениет қызметкерлері-біздің ең үлкен міндетіміз!

281

Әдебиеттер тізімі:

1. Абай. «Қара сөздер». - Алматы. Өнер, 2005, 120 бет. 2. Е.Әбдіразақов, Н.Едиханов, Е.Мамыраев, Д.Мақұлов «Халық

педаогоикасы - тәрбие өзегі». Алматы – Шымкент 1993 ж. 3. М.Қараев, Б.Омарғазинова. «Қазақ балалар әдебиеті» - Алматы. 1997 ж. 4. Құлмат Өмірәлиев «Абай афоризмі». Алматы. «Қазақстан» - 1993 ж.

СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУДАҒЫ МҰҒАЛІМ КӨШБАСШЫЛЫҒЫНЫҢ ДАМУЫ

Тлеубай С.Т., Сулейменов М.Б.

«Өрлеу» БАҰО» АҚФ Қарағанды облысы бойынша ПҚБА институты tleubaevas@mail.ru

Бүгінгі таңдағы білім беру жүйесі ұстаздардан, мамандардан кәсіби

біліктілік, икемділік пен ұтқырлықты, сан қырлы шығармашылық қызмет пен өзін-өзі басқару, өзін-өзі ұйымдастыру жағдайындағы біліктілікті қажет етеді. Заман талабы шығармашыл, озық ойлы, жаңа форматтағы көшбасшы ұстаз болу. Бұл педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курсының үшінші (негізгі) деңгей бағдарламасын зерделеу және меңгеруге көмектесетін негізгі материал болып табылады. Аталған Бағдарламадан күтілетін нәтижелер оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, соның нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын көшбасшы оқушы ретінде қалыптастыруын қамтиды. Бағдарламада көрсетілген тақырыпты ашуда мұғалім оқушылардың білім деңгейін, қабілетін ескеріп, шәкірттерінің санасына жететіндей әдіс тәсілдерді пайдалану кезек күттірмейтін мәселе. Ол үшін дарынымен ерекшеленіп тұрған балаларға, неғұрлым жайлы орта жасайтын және әр баланың даму мүмкіндігінің оқыту жүйесін құруға негіз болатын тиімді әдіс-тәсілдерді басты тірек етіп алу керек. Үшінші деңгейлі курс негізі – жеті модульмен қамтылған. Олар: оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер, сыни тұрғыдан ойлауға үйрету, оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау, оқыту мен оқуда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, талантты және дарынды балаларды оқыту, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу, оқытуды басқару және көшбасшылық [1, 11.б]. Жалпы осы әдістерді қолдануда оқушы мақсат қоюға үйренсе, бұрынғы алған білімді реттей отырып жаңа ақпаратты игеруге машықтанады, алған білімді салыстырады, саралайды, қорытынды жасайды, топта бірігіп жұмыс жасайды, бір-бірімен тіл табысады, бір келісімге келеді. Мұғалім үшінде өте тиімді оқушы мен мұғалім арасында кең дәрежеде сыйластық болады, оқыту процесіне толық оқушыларды қамтуға мүмкіндік болады, жеке оқушының шығармашылық қабілетін ашуға, алға жетелеуге

282

болады. Оқушы тапсырмаларды біріге отырып шешуіне, біріне - бірі ұғындыру арқылы игерілсе, енді бір тапсырмада бірлесе отырып шешіп, бір келісімге келіп, өзіндік ой мен пікір қалыптастыруға мүмкіндік туғызса, ендігі кезекте жеке жұмыс жасап, оны топ оқушыларын ұғындыру мен жауапкершілік, болжау, шешім қабылдау, жаңа материалды, жаңа оқуды шығармашылық ізденіспен ұштастыра үйлестіре алатын, өзін-өзі бағалау, өзгені бағалау сияқты, өзіндік өмірлік нәтижесіне жауапкершілік сезімі мен көшбасшылығы қалыптасады.

Қазіргі уақытта мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстары бұрынғы пән бойынша өтетін курстардан өзгеше, себебі Кембридж университетінің білім берудегі тәсілінің теориялық негіздеріне сүйене отырып, біз қазір орта білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген, білім беру әдістемелері арасында теориялық оқытуға негізделген тәсіл кең тараған жеті модуль аясында оқытып жатырмыз. Аталмыш модульдерді осы уақытқа дейін қолданып келсек те, оны даралап, саралап көрмеппіз. Ал, Кембридж университетінің бағдарламасына сай біз бұл модульдерді зерделеудеміз. Курс арқылы сындарлы оқыту теориясымен танысып, оқушылардың ойлауын дамыту, оқушының пәнді терең түсіну қабілетін, алған білімдерін кез-келген жағдайда жағдаяттан шығуда қолдануға мүмкіндік жасау керек екендігін түсіндік. Жалпы бұл бағдарлама құзырлы мұғалімнің алдына оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білу жөнінде міндеттеме қойып отыр. «Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға-мұғалім»-демекші біз әрдайым ізденісте, оқушыларға қалай оқу керектігін үйретіп, оның ішкі уәжін оятып, сындарлы білім беріп, еңбегіміз осы шәкірттерімізден көшбасшылық көрініп жатса, үмітіміздің ақталғаны деп білеміз. Ұстазға рухани қуат керек болса, сол қуатты шәкірттерімізден аламыз. Осы орайда, білім мен ғылымның еліміздің дамуына әсер етуі үшін оқыту мен оқуды одан әрі жетілдіру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындауда. Бұл міндеттерді шешу үшін әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтармен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа қарым – қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Сондықтан мұғалім жаңалық жаршысы, яғни білім берудегі көшбасшы ретінде оқытудың тиімді тәсілдері мен озық тәжірибелерді сараптап білімін жетілдіріп отыруы керек. Қазақтың кемеңгер ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы «Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» деген болатын. Сондықтан да, елімізде қазіргі кезде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру деңгейіне жетуге ат салысуда. Жасалынып жатқан игі істер мектеп оқушыларының ойлау белсенділігін дамытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайына пайдалана білуге үйрету қажеттілігін туғызады. Ол үшін мұғалім қазіргі білім беру саласында оқытудың жаңа технологияларын меңгермейінше сауатты, «жаңа форматты» көшбасшы мұғалім болуы мүмкін емес. «Бүгінгі күннің көшбасшы мұғалімі қандай болу керек?» деген сұраққа жауап іздеп көретін болсақ, білім берудің ұлттық модуліне көшкен қазіргі мектепке: ойшыл, зертеуші, практикалық үйлестіруді шебер меңгерген, психолог педагогикалық диагностика қоя білетін, мұғалім қажет.

283

Көшбасшы мұғалім – өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан-жақты дамытушы. Инновациялық білімді дамыту, өзгеріс енгізу, жаңа педагогикалық идеялар мен жаңалықтарды өмірге әкелу. Осы Кембридждік бағдарлама құзырлы мұғалімнің алдына оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білу жөнінде нақты міндеттеме қойып отыр. Сындарлы оқытудың маңызды факторы - мұғалімнің оқушының тақырыптың мәнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуы болып табылады. Мұндай тәсіл бұл үдеріске оқушының өзінің де қатысуын талап етеді. Осылайша, оқушы да өзінің оқуы үшін жауапты болады. Оқушы мұндай жауапкершілікті көбіне сабақ беру барысында көшбасшы мұғалім қалыптастыратын ортада сезініп, қабылдайды. Бұрынғы оқушы тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы – өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мән беруіміз керек. Осындай тұлғаны дамыту үшін оқытудың жаңа тәсілдері қажет.

Бұл курс барысында мұғалімдер біліктілікті арттырудың мән-жайына қанығып, соңғы заманауи әдіс-тәсілдерді басшылыққа алады.

Бағдарламаның негізгі міндеті - мұғалімдерге педагогикалық тәжірибесін жетілдіру мен бағалауға көмектесу. Сондықтан білім беру мен оқытудың қазіргі замаңдағы әдістері мұғалімнің күнделікті тәжірибесі және кәсіби мәнмәтінімен өзара байланыста қарастырылады. Осы тұрғыда сыни тұрғыдан ойлау әдісін қолдану мұғалімге көп көмегін тигізері анық. Сабақ барысында оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін жетілдіруге, еркін ойлауға, байқалған, баяндалған мазмұнынан тәуелсіз пайымдамалар жасауға мүмкіндік береді, шығармашы-лық белсенділігі жоғарлайды, ұжымдық ойласу мен тұжырымдамалар жасауға белсене атсалысу барысында басқару мен көшбасшылық икемділігі қалыптасады.

Ұжымдық қорытындыда өз үлесі бар екенін сезініп қуаттана марқаяды, келесі мәселелер түйініне еркін араласады,өз ойын жасқанбай айтуға үйренеді.

Бұл әдіс бойынша оқушы мұғалімнің бағыттауы-мен өз бетімен білімді игеруге, өзара ынтымақтастық қатынас құра отырып, бірін-бірі оқытуға тәрбиелейді. Бағдарламаны тиімді қолдану нәтижесінде оқушылардың өзін-өзі бағалау, сөйлеу,тыңдау қабілет-тері артатыны анық.

Тренер ретінде өз іс-тәжірибеме енгізген өзгерістерді қорытындылай келе оқытуда осындай жаңа әдіс-тәсілдерді, тиімді өзгерістерді қолданғанда келесі мәселелер шешіледі деген ойдамын: балалардың дарындылығын, немесе қызығатын бағытын анықтай отырып, қалай оқу керектігін тиімді тәсілдермен үйрету, кез-келген мазмұнды әр қырынан терең талдау, сыни ойлана отырып дұрыс болжам жасау, бір-бірінің пікірін тыңдауға және өз ойларын дәлелдей білуге үйрету және үйрену. Кембридждік бағдарлама еліміздегі мектептердегі оқыту үдерісінің мазмұндық болмысын жаңа әдіснамалық тұрғыдан өзгертудің жолдарын үйретеді және ол өзгеріс бірінші өзімізден басталды деп санаймын. Бұл ІІІ деңгейлі курстың осыған дейінгі басқа курстардан өзгешелігі де осында. Ендеше, оқушы тұлғасының дамуына, қабілетінің артуына бағдарлама

284

идеяларының ерекше ықпал ететіні сөзсіз және оқыту мен оқудың әрбір жаңа әдіс – тәсілінің ұстаздар үшін маңызы өте зор. Я.А.Коменскийдің «Сен ешбір жаңа нәрсе меңгермеген және өзіңнің біліміңе ештеңе қоспаған осынау күнді немесе сағатты бақытсыз сана» деген нақылы мен Филлердің «Бойыңда білімің бар екен, одан басқаларға өз шырақтарын жағып алардай жағдай туғыз» деген қағидаларын бүгінгі күннің жаңашыл, жаңа форматты мұғалімдеріне арналған қағида екені сөзсіз. Мұғалім – мектептің негізін қалаушы, ал мұғалімнің рухани ішкі жан – дүниесі өзгерген кезден бастап, мектеп те түгелдей өзгеріске енетіні сөзсіз. Ал мектепте, сабақта көшбасшы мұғалім жүрген жерінде кез-келген жаңалықты біліп, бірінші өзі үйреніп алуға тырысады. Мұндай көшбасшы мұғалімдер ұжымдағы өз командаларын әрқашан өзі жаттықтырып отырады және өзінен де басқа көшбасшыларды даярлап, олармен өз тәжірибесін бөлісіп отырады. Көшбасшының іс-әрекетіне қарап, ұжым жұмыс жасауға ынталанып, өз міндеттерін үлкен қызығушылықпен орындайды және бір-бірімен ой бөлісіп отырады.

Мұғалімнің құзыреттілігі оның көшбасшылығынан байқалады. Өзінің әріптестері мен айналасындағыларға әсер ету үшін белсенділігі, білімділігі, оқушыларын талапқа сай оқытуы оның кәсіби өсуі болып табылады. «Мен неге өзгеруім керек?» деген сұрақты қоғам талабы ретінде қарап, бағдарламаның тамаша идеяларын таратуға үнемі өзін-өзі дамытып отыруға тиіс. Осы деңгейлік курс өткізу барысында мұғалімдер ұстанымының өзгеріп, шешім қабылдауда өзіне деген сенімдерінің артқаны байқалады. Өздеріне деген сенімі олардың іс-әрекеттерін нығайтады. Курс сабақтарынан кейінгі рефлексияларда өзгеруге деген ұмтылыстары айқын сезіледі. Сондықтан да үшінші деңгейлі курстың мұғалім тұлғасының көшбасшылығы дамуына ықпалы зор болып отыр.

Мұғалім мен оқушы көшбасшылығы – мұғалім жеті модульді тиімді пайдаланып, нәтижеге қол жеткізе алса – мұғалімнің көшбасшылығы, ал оқушыларда топқа бөлінгеннен кейін-ақ көшбасшы көрінеді, топта айрықша белсенділік танытқан оқушы-көшбасшы, ол әдетте басқа оқушыға барынша көмектесіп, соған жауап бергізуге тырысады, өйткені ол өзін емес, сыныптастары мен топты алға сүйрейді. Сөзімді қорытындылай келе, мұғалімдер қауымына ең алдымен сенім - қабілетіңізді, күш-жігеріңізді, бағалай біліңіздер дегім келеді.

Әдебиеттер:

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей, үшінші басылым.

2. Тренерге арналған нұсқаулық. Үшінші негізгі деңгей. 3. Мерсейтова С. Оқыту ізденіс ретінде және ізденіс оқыту ретінде.

Қарағанды, 2011. 4. Құндылықтар, ұстаным және тәжірибедегі іс-әрекет, Таратпа материал

1-апта, 4-күн.

285

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ

Хасенова Г.Е. Көкшетау қаласы ММ «№1 орта мектебі»

Khasenova.2015@mail.ru

ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру ісі бүгінгі күннің талабы болып отыр. Дүниежүзілік кеңістікке ену үшін Қазақстанда білім мен ғылымды, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіру үшін оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Бүгінгі таңда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.

Білімнің сапасын көтерудің қазіргі таңда жолдары көп. Ең бастысы білімді де, білікті, ұшқыр ойлы шығармашылық қабілеті мол ұстаздың шәкіртімен бірлесе еңбек етуі талап етіледі. Білім сапасы дегеніміз – мектепте білім алып отырған шәкірттің білім алу арқылы әзірлігінің сапасы мен білім беру қызметінің сапасын қамтитын түсінік. Сапалы білім, тәрбие беруде орын алған кемшіліктерді жойып, дүниежүзілік өркениеттілікке жету ХХІ ғасырдың үлесінде.

Қазақстандағы білім беру ісін реформалаудың стратегиялық міндеттерінің бірі – шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін дара тұлғаға терең білім беру. Осыған орай, білім сапасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтылып, «сапа» ұғымы екі мағынада қарастырылуда. Біріншісі – стандартқа сәйкестігі, екіншісі, оқушының сұранысын қанағаттандыру.

Сапалы білім беру дегеніміз – ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша теориялық, практикалық еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту. Баланың бойындағы бар қабілетін кемеліне келтіріп жетілдіру болып табылады. Сапалы білім беру – оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз үрдісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.

Балалардың білім сапасын арттыруда мұғалім бала дамуының мынадай негізгі белгілерін: дербестігін, проблемалық жағдаят шығармашылық таным әрекетін диалектикалық ойлауын қадағалап, балалармен жеке дара жұмыстар жүргізеді.

Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесі жаңашыл педагогтар (Ш.Амонашвили) еңбектерінде арнайы сөз етіледі. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттерін дамыту (Б.Тұрғымбаева), эстетикалық тәрбие беру мәселесі (Б. Әлмұхамбетов) зерделенген еңбектерде балалардың көркем мәдениеттік тәрбиесін жетілдіру жолдары қарастырылып, педагогикалық мүмкіндіктер көрсетілген.

Дамыта оқыту технологиясының авторының пікірінше (Л.Занков, В. Давыдов, Д. Эльконин), бұл технология жеке тұлғаның барлық сапаларын тұтас дамытуға бағытталған жүйе. Оның нәтижесінде баланың өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған лайықты жағдайлар жасалады.

286

Осыған орай, балалардың өзіндік жұмысын ұйымдастырудың маңызы өте зор. Өйткені сол арқылы балалардың іс-әрекетінің дербестігі артады, бала білімді болады.

Өздік жұмыс – оқушының ойлау қабілеті, ақыл-ойы және іс-тәжірибесінен туындайтын оқу, тану әрекеті. Өздік жұмыс деп – мұғалімнің оқушылардың белсенділігін аттыру үшін ұйымдастырылған кез келген жұмысын айтады. Ол жұмыс белгілі бір уақытта алға қойған дидактикалық мақсаттарды орындауға бағытталған. Олар: іздену, оны ой елегінен өткізу, бекіту, білік пен дағдыны қалыптастыру жинақтау және жүйелеу.

Шығармашылық – өте күрделі психологиялық үдеріс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән. Шығармашылық әрекеттер орындау арқылы оқушы ішкі мүмкіндіктерін дамытады.

Қазіргі таңда білімді интеграциялау, оның ғылыми деңгейін көтеру, баланың танымдық қабілетіне орай дағдыларын жан-жақты қалыптастыру өзекті мәселеге айналып отыр. Жұмыстың мақсаты: балаларға сапалы білім берудің жан-жақты амал-әдістерінің ғылыми негіздерін ашу. Сапалы білім берудегі ата-ана рөліне, ұстаз еңбегіне, бала денсаулығына, қоршаған орта әсеріне жан-жақты талдау жүргізу. Білім сапасын жетілдірудегі жаңа технология негіздеріне тоқтала отырып, пайдасын, әсерін нақты мысалдармен дәлелдеу.

Жас жеткіншектердің бойындағы ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның әрі дамуына бағыт-бағдар беру, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз парызы. Бала дарындылығы өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білім алуда, басқалардан ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінен көренеді.

«Жас бала жаңа өркен жайған жасыл ағаш тәрізді» дейді халқымыз. Жеке отырғызылған жас көшет қашан тамырын тереңдетіп, жапырағын жайып, саялы ағаш болып үлкейгенше мәпелеп, күтіп, үзбей қарауды қажетсінеді. Адам да сол тәрізді. Дарындылықты арттыру жұмыстары үнемі жүргізілсе оқушыларды шығармашылыққа баулуға болады. Шәкірт бойындағы қабілет көзін ашуға, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді. Әр баланың тау біткен дарыны мен көзін ашса сарқырап кететін, бұлақтай жүре қалыптасқан қабілеті болады. Біреу сурет салуға әуестенсе, екіншісі спортты, үшіншісі ән-күйді, төртіншісі басқа да ерекше дүниені таңдайды. Мұндай жағдайда тәртібі нашар балалардың да жақсы қасиеттерін танып, оларды сынып ұжымымен байланыстыру да ұстаздың біліктілігінде.

Әрбір шәкіртті өз балаңдай жақсы көре білуің керек. Ең бастысы адамға тән адамгершілік белгілер: қайырымдылық, әдептілік, мейірімділік, парасаттылық, еңбексүйгіштік, жауапкершілік, кешірімділік, өзіне-өзі талап қоюшылық. Осы қасиеттерді шәкірт санасына сіңіру – ұстаз парызы.

Оқушылардың қабілеттерін дамытудың негізгі факторы болып олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үрдісін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы

287

ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз.

Дамыта оқыту – сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді қоюшы, бақылаушы бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана бала интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.

Дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді.

«Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығу», «ойлап табу» дегенге келеді. Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаналық ашатын әрекетті атаған. Ал Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық, белсенділік ұғымдары астарлас қолданылып жүр.

Шығармашылық – адамның өмірінде өзін-өзі тануға, ұмтылуы, ізденуі. Шығармашылық тұлғаның негізі бастауыш сыныпта қаланады. Олардың бойындағы қабілеттерін дамытып, сөніп қалмауына жол бермей, өзін-өзі табуға көмектесуіміз керек.. Ол өзін-өзі жетілдіре алады, сонымен қатар қадағаламаса ол қабілеттер тез жойылып кетеді. Оқушының өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамытуға қол ұшын беру біздің парызымыз. Оқушының шығармашылығы ұстаз, сынып ұжымы, ата-налар тарапынан қолдау тауып отыруы керек. Шығармашылық жұмыстарды орындатып, балалардың бақылау, байқау қабілеттері артып, бір заттың әр алуан белгісін аңғара білуге үйренеді.

Шағармашылық – өздігінен жаңа дүниелер жасау, яғни бұл жерде оқушылардың өз ойынан ойлап шығарған, ешкімдікіне ұқсамайтын дүниесі, оның ойлау мүмкіндігінің жемісі және соған жеткізетін әрекеті деген мағынаны білдіреді.

Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, мынадай әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.

1. Өлең құрастыру; 2. Жұмбақтар құрастыру 3. Сөзжұмбақтар шешу, құрастыру. 4. Тірек сөздер арқылы мәтіндер құрастыру. 5. Шағын әңгіме шығарма құру. 6. Ертегілерді сахналау. 7. Қиялдау арқылы сурет салу. 8. Арнайы бір тақырыпқа пікірталас тудыру. Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу шығармашылыққа баулуға, шәкірт

бойындағы талант көзін ашып тілін байыту қиялын ұштаумен өз бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.

Білім беру жуйесінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер оқытуды озық технологиялармен қамтып жетілдіруді қажет етеді. Осы тұрғыда оқытудың жаңа технологияларын жете меңгеріп, оны оқушылардың психологиялық жас ерекшеліктеріне орынды қолданудың мәні ерекше.

288

Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз – оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерді ашып көрсету.

Оқушы бұрын тек тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойланушы, өз ойын дәлелдеуші болады, ал мұғалім осы әрекетке бағыттауда, оқыту ұйымдастыруда жетекші қызмет атқарады. Шығармашылықты нығайтудың басты мақсаты сабақта жаңа технологияларды қолдану. Соған сәйкес білім беру жүйесінде болып жатқан оқыту үрдісін озық технологиялармен қамтып жетілдіруді талап етеді. Педагогикалық технология оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-әрекеттің жүйелі дамып отыратын жобасы ретінде оқушы белсенділігін арттыруды көздейді.

Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін мұғалім, ең алдымен, шығармашылық көңіл күй тудыруы қажет.

Оқушылардың құлшынысын ұдайы дамытып, әрбір өтетен сабағын жаңаша ұйымдастыра біліп, оқытудың озық әдіс-тәсілдерін қолдана білгенде ғана оқушылардың шығармашылық қабілеті дами түседі. Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікті ынталандырады.

Профессор М.Ә.Құдайқұлов шығармашылық процесті жан-жақты талдай отырып: «Педагогикалық шығармашылық қабілетті дамыту үшін, ең алдымен, мұғалімнің ойында интуиция мен мотивацияның пайда болуы шарт, одан соң шабыттану мен жаңаша идеяны ойлап табудың негізінде тапқырлық танытып, оған сәйкес жоспар құрап, оны табандылықпен іске асыра білуі қажет», - деп есептейді.

Ғалым С.Рахметова шығарманың мазмұны бойынша жургізілетін шағармашылық жұмыстар (шығарманың баяндау түрін өзгертіп әңгімелеу, әңгімені бірінші жақпен баяндалатын болса, оны үшінші жаққа айналдыру, әңгімедегі оқиғаға ұқсас өз жандарынан әңгіме құрастыру, оқылған шығарманың мазмұнын аз-кем өзгертіп әңгімелеу, мәтін бойынша қорытынды әңгіме құрастыру, т.с.с.) барлығын да баланың шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жолдары деп көрсетеді.

Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның ұлттық дүниетанымын қалыптастыру, сол арқылы оқушының рухани жан дүниесінің баюына, шығармашылық еркіндігі мен белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік беру.

Қазіргі заман талабына қарай ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп, олардың дүниетанымын адамзаттық деңгейде дамытамыз десек, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар ұрпақ өсіргіміз келетін болса, онда білім берудің түрлері мен әдістерін жаңартуымыз керек.

289

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту» Б.Тұрғынбаева. 2. «Бастауыш мектеп» №8, №9 2013. 3. Интернет жүйесі.

ЗНАЧЕНИЕ УЧЕБНОЙ МОТИВАЦИИ В УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОМ

ПРОЦЕССЕ СОВРЕМЕННОЙ ШКОЛЫ

Шаяхметова А.А., Батян К.В., Талдыкина А.В. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

batyan-a@hotmail.com

Учебная мотивация является неотъемлемым компонентом учебного процесса, она представляет собой систему побуждений к активности в познавательной деятельности. Еще В.А. Сухомлинский говорил: «Все наши замыслы, все поиски и построения превращаются в прах, если у ученика нет желания учиться» [1].

Развитие положительной мотивации зависит от ряда условий и индивидуальных характеристик личности учащегося, а также от новообразований определенного периода онтогенеза. В подростковый период стремление ребенка к самостоятельности и самоутверждению достигает наивысшей силы. Все виды деятельности приобретают для подростков новое значение, теперь они становятся полем для самостоятельных действий, для самовыражения. Учение и труд также не становятся исключением, то есть имеет место познавательная самостоятельность. Эффективность процесса обучения можно определить, оценивая успеваемость учащихся, к факторам которой ряд авторов относит общую способность к самостоятельной организации и управлению своей учебной деятельностью (В.И.Самохвалова, А.М.Гельмонт, А.А.Бударный, М.Н.Волокитина) [2]. Это подчеркивает особую важность «фактора самостоятельности» в учении, в основе которого лежит интерес (мотив) к познанию, учебная мотивация. Ее особое значение отмечается многими исследователями. К примеру, И.П. Подласый рассматривает большое влияние мотивов учения на его результат наряду с пониманием цели обучения [3]. Мотивация познавательной самостоятельности является одним из видов мотивации учения. Она отличается глубоким личностным значением такой деятельности для учащихся, которое выражается внутренним принятием ее смысла. Именно «смыслообразующие мотивы» придают познавательной самостоятельной деятельности личностный смысл [4]. Внутренних мотивов такой деятельности большое множество, но, по мнению Г.И. Щукиной преимущественным является «познавательный интерес».

290

Психологическая сущность этого понятия раскрыта в исследованиях Л.С.Выготского [5], В.Н. Мясищева [6], Б.Г. Ананьева [7] и других ученых. Но особый вклад внесла Г.И. Щукина, разработав теорию познавательного интереса. В своей научной школе вместе с В.Н. Максимовой, Ф.К. Савиной, В.Н. Липник, И.Г. Шапошниковой, А.С. Роботовой и д.р. она установила его связь с ценностями личности, раскрыла динамику интересов в связи с содержанием предмета и возрастом учащихся. Было выявлено, что сущностью познавательного интереса является активность и самостоятельность в познании. Сравнивая его с остальными мотивами можно определить, что он доступен для наблюдения, ясно понимается и выражает мотивацию учения более точно. Его легко обнаружить и вызвать. Познавательный интерес находится во взаимосвязи с другими мотивами учебной деятельности, управляющими активностью учащихся [8]. Мотив обусловлен потребностью, отсюда потребность познания стимулирует самостоятельную познавательную деятельность. Многие авторы относят познавательную потребность к важным составляющим компонентам самоактуализации личности [9]. Познавательная потребность может выражаться в различной степени интенсивности. В.С. Юркевич определил низкую, среднюю и высокую интенсивность потребности в познании [10]. На начальном уровне потребность возникает как реакция на новизну стимула. Второй уровень характеризуется стихийностью потребности в знаниях, не имеющей социально-значимого продукта деятельности. На высшем уровне деятельность несет целенаправленный характер. Особенностями потребности в познании В.С. Юркевич считал: стремление проникнуть в глубину изучаемых вопросов, временные рамки познавательной деятельности, эмоциональный фон самостоятельного познания, волевое напряжение в процессе самостоятельной познавательной деятельности. Познавательную деятельность могут определять широкие социальные мотивы, которыми по М.В. Матюхиной являются: мотивы долга и ответственности перед обществом, коллективом, учителем и т.д., осознание значимости получаемых знаний, умений и навыков для жизнедеятельности, стремление подготовиться к будущей профессии, желание развиваться в процессе учения [11]. Они могут достигать определенного уровня развития. При низком уровне развития широких социальных мотивов учащиеся нечетко осознают необходимость самостоятельной познавательной деятельности. У них существует только общее представление важности образования. Главный признак данного уровня: самостоятельное познание без определенных представлений. Учащиеся со средним уровнем развития социальных мотивов понимают значимость отдельных наук и явлений для личного благополучия в ближайшей перспективе. Самостоятельная познавательная деятельность не систематична. На высоком уровне учащиеся осознают, что основой дальнейшего личного благополучия является самостоятельная познавательная деятельность;

291

их действия целенаправленны; самостоятельность носит систематичный характер [12]. Следовательно, учебную мотивацию, составляющую основу развития познавательной самостоятельности учащихся, нужно развивать и стимулировать для повышения эффективности учебного процесса и личностного развития подростков.

Литература:

1. Сухомлинский В.А. «О воспитании» - Москва: Политическая литература, 1982 —270 с.

2. Прыгин Г.С. Психология самостоятельности: Монография. - Ижевск, Набережные Челны: Изд-во Института управления, 2009. – 408 с.

3. Подласый И.П. Как подготовить эффективный урок. – К.: Рад. шк., 1989. – 204 с.

4. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Политиздат, 1977. – 304 с.

5. Выготский Л.С. Психология познания. – М.: Просвещение, 1977.- С.127.

6. Мясищев В.Н. О связи склонностей и способностей. - Л., 1962. 7. Ананьев Б.Г. Познавательные потребности и интерес: Учёные записки

ленинградского государственного университета. – Л., 1959. 8. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных

интересов учащихся. – М.: Педагогика. 1988. – 208 с. 9. Гозман Л.Я., Кроз М.В., Латинская М.В. Самоактуализационный тест. –

М.: Российское педагогическое агентство, 1995. – 44 с. 10. Юркевич В.С. Светлая радость познания. – М., 1977. – 144 с. 11. Матюхина М.В. Мотивация учения младших школьников. – М.: Изд.

АПН СССР, 1984. – 144 c. 12. Маркова А.К., Матис Т.А., Орлов А.Б. Формирование мотивации

учения: Кн. для учителя /– М.: Просвещение, 1990. – 192 с.

ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ УЧЕБНОЙ МОТИВАЦИИ

Шаяхметова А.А., Батян К.В., Талдыкина А.В.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау batyan-a@hotmail.com

Вопросы мотивации направлены на выяснение того, какая цель

определяет ту или иную деятельность человека [1]. Как любой динамический процесс мотивация имеет определенную структуру. Ее структура включает в себя систему потребностей, побуждений, влечений, склонностей и стремлений,

292

что в своей совокупности представляет такое понятие как «мотив». В отличие от мотивации мотивом является устойчивое личностное свойство, которое изнутри побуждает к совершению определенных действий и направленно на удовлетворение потребностей. Мотив принадлежит самому субъекту поведения и в обобщенном виде отображает множество диспозиций. Наиболее важной диспозицией является «потребность» [2]. Потребность возникает тогда, когда человек ощущает недостаток чего-либо. Это может происходить как физиологически, так и психологически. Потребности являются мотивом к действию. Природу потребностей, мотивов и мотивации в своих исследованиях затрагивали многие ученые Мак-Даугалл, З.Фрейд, Э.Толмен, И.П. Павлов, К.Роджерс, А.Маслоу, Г.Олпорт, Д.Аткинсон, Д.Мак-Клелланд, Г.Хекхаузен, А.Н.Леонтьев и др. Согласно теории А.Н. Леонтьева, источники мотивационной сферы человека имеются в практической деятельности. А именно, существует взаимное соответствие между структурой деятельности человека и строением его мотивационной сферы. Закономерности развития деятельности позволяют определить законы, которые описывают изменения в мотивационной сфере, приобретение человеком новых мотивов, целей и потребностей [3]. Представление системы мотивационной сферы человека дает возможность произвести классификацию мотивов. Мотивы поведения (деятельности) можно дифференцировать по разным основаниям. Так, по протяженности обусловливания деятельности выделяется короткая и далекая мотивация (Б.Ф. Ломов), по характеру участия в деятельности – понимаемые, знаемые и реально действующие мотивы (А.Н.Леонтьев), по социальной значимости мотивов - социальные и узколичные (П.М. Якобсон). Основываясь на определенном виде деятельности можно выделить учебную мотивацию. Учебная мотивация определяется как частный вид мотивации, включенной в учебную деятельность [4]. Она является неотъемлемым компонентом процесса учения, системой побуждений к познавательной активности. Учебная мотивация формируется из смысла учения для школьника, его общественных идеалов, мотивов, интересов, эмоций, целей и т.д. [5]. Её источники можно разделить на три вида: внутренние, внешние и личные. Внутренними источниками являются познавательные и социальные потребности. Под социальными потребностями понимается стремление к действиям и достижениям, которые одобрены в обществе. К внешним источни-кам учебной мотивации относятся требования, возможности и ожидания в целом составляющие условия жизнедеятельности учащегося. Особое место среди всех источников активности, мотивирующих деятельность учения, занимают личные источники. К ним относятся потребности, интересы, стереотипы, установки, эталоны и д.р. Все они детерминируют стремление к саморазвитию, самосовершенствованию, самореализации и самоутверждению в учебной и других видах деятельности. Взаимосвязь внутренних, внешних и личных источников учебной

293

мотивации влияет на характер учебной деятельности и ее результаты. Отсутствие какого-то одного источника влечет за собой деформацию учебных мотивов или переструктурирование их системы [6]. Мотивация имеет определенную структуру, которая включает в себя четыре компонента: - удовольствие от процесса деятельности; - ценность результата деятельности для самой личности; - мотивация получения вознаграждения; - давление, принуждение личности (Б.И. Додонов) [7]. В педагогической психологии выделяются различные виды учебных мотивов, Л.И. Божович определила два основных их типа, которые имеют разное предметное содержание и происхождение. Это познавательные и социальные мотивы. Первые порождаются преимущественно самой учебной деятельностью, вторые – системой отношений ребенка с окружающей действительностью. Также существует иная классификация учебных мотивов, в которой они делятся на внутренние и внешние. С точки зрения Н.Ф.Талызиной, П.Я.Гальперина, П.И.Якобсона, Н.В.Елфимовой, М.Г.Ярошевского и др. внутренними мотивами являются только познавательные мотивы, направленные на овладение новыми знаниями и способами добывания этих знаний. Это исходит из того, что внутренний мотив реализует познавательную потребность и совпадает с конечной целью учения. В то время как внешний мотив реализует социальную потребность и не совпадает с целью учения, так как не связан с получением знаний. Критерием разделения внутренней и внешней мотивации здесь является характер связи между учебным мотивом и другими компонентами учения (процесс, цель). Обратимся к разделению мотивов учения на осознанные и неосознанные [8]. Осознанные мотивы характеризуются умением личности рассказать о причинах, побуждающих ее действию, возможностью выстроить побуждения по степени значимости. В то время как, неосознанные мотивы не контролируются сознанием и лишь ощущаются, существуют в смутных влечениях. Не смотря на то, что неосознанные мотивы лишь ощущаются и человек не знает истинной причины своего поведения, они могут быть достаточно сильными. Учебная мотивация определяется рядом характерных факторов, как и любой вид мотивации. Первый фактор – это сама образовательная система, учреждение, в котором осуществляется учебная деятельность. Далее, мотивация учения определяется организацией образовательного процесса. Третий фактор – субъектные особенности учащегося. В частности, его возрастные особенности, пол, уровень интеллектуального развития, самооценка, уровень притязаний, способности, взаимодействие с другими учащимися и д.р. Четвертым фактором являются субъектные особенности педагога и система его отношений к учащемуся и к деятельности. Пятый фактор представляет собой специфику учебного предмета [4].

294

Все вышеперечисленные факторы играют важную роль в процессе развития учебной мотивации. Также, чтобы развить положительное отношение учащихся к процессу обучения, необходимо знать, как происходит становление учебной мотивации (познавательного интереса). В своем развитии познавательный интерес проходит три основных этапа: Первый этап - это ситуативный познавательный интерес, возникающий в условиях новизны, неопределенности. Второй этап - устойчивый интерес к предметному содержанию деятельности. И третий, включение познавательных интересов в систему жизненных планов и целей личности, в ее общую направленность. Учебная (познавательная) мотивация возникает в проблемной ситуации и выступает отражением заданных условий деятельности, проявлением устойчивой личностной черты [7]. Возникновение учебной мотивации в проблемной ситуации показывает ее внешнюю обусловленность наряду с внутренней. В связи с этим целесообразно будет применять интерактивные методы, методы активного обучения, проблемные ситуации, задания, дискуссии [9].

Одновременно с этим необходимо учитывать мотивы учащихся на каждом возрастном этапе, чтобы в соответствии с этими мотивами ставить задачи и определять цели деятельности. Для активного включения учащихся в работу, нужно сделать задачи, поставленные в ходе учебной деятельности, понятными и внутренне принятыми. Чтобы они имели значимость для учащегося, и нашли опорную точку в его переживании.

Литература:

1. Хекхаузен X. Мотивация и деятельность — 2-е изд. — СПб.: Питер; М.: Смысл, 2003. — 860 с.: ил. — (Серия «Мастера психологии»).

2. Немов Р.С. Психология: Учеб. для студ. высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн. — 4-е изд. — М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. - Кн. 1: Общие основы психологии. — 688 с.

3. Маклаков А.Г. Общая психология. — СПб.: Питер, 2001. — 592с.: ил. — (Серия «Учебник нового века»)

4. Зимняя И.А. Педагогическая психология. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. — 480 с.

5. Маркова А.К. Формирование мотивации учения в школьном возрасте — Пособие для учителя. — М., Просвещение, 1983. —96 с.

295

РЕАЛИЗАЦИЯ КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ПОДХОДА В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ

Шорникова О.Н.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г.Кокшетау

Организациям необходимы специалисты, которые могут не только достигать поставленных целей, но и делать это квалифицированно и эффективно. Подтверждением того, что организациям нужны компетентные специалисты является: во-первых,«человеческий капитал, определенный как «навыки, способности и знания» обеспечивающие уровень роста экономики и благосостояния…» (Ginzberg & Vojta, 1981), что становится актуальным в антикризисном управлении; во-вторых, формирование модели компетентности отраслевого специалиста и формирующих ее компетенций, определяет профессиональное поведение личности, которое будет эффективным, результативным и продуктивным для выполнения задач профессиональной деятельности.

В процессе профессиональной подготовки специалистов по направлениям, выделилось три теоретико-методологических подхода [1]: отраслевой, функциональный и компетентностный. С 60-х гг. ХХ в. практики сходились во мнении, что профессиональное обучение должно опираться на отраслевой подход, что позволит готовить универсальных отраслевых специалистов, необходимых для решения широкого перечня профессиональных задач. С переходом к специализации, с 80-х гг. ХХ в. распространение получил функциональный подход, когда каждый специалист отраслевой организации имеет свое «профессиональное поле деятельности», действует только на нем и несет ответственность за результаты труда. Переоценка состояния отраслей и присоединение к Болонскому процессу сделало актуальным реализацию в профессиональной подготовке специалистов компетентностного подхода.

Изначально у научной и педагогической общественности, работодателей интерес к компетенциям появился в 70-х гг. ХХ в. в США. По инициативе Американской ассоциации менеджмента были разработаны стандарты сфер компетенции персонала с акцентом на личную и организационную эффективность. Сферы компетенции основывались на управленческих навыках или поведенческих стандартах профессионального поведения. Для подхода, разработанного и принятого в Великобритании в конце 80-х гг., использовали модель функциональной компетенции. Британская система сосредоточена на индивидуальных управленческих функциях и предполагает непрерывную оценку результатов деятельности менеджера по критериям «Национальных стандартов менеджмента» и «Основных национальных профессиональных квалификаций». В настоящее время в мире разрабатываются стандарты компетенций для специалистов большинства отраслей экономики: медицины, образования, промышленного производства и т.д.

Компетентностный подход – это технология моделирования результатов образования и их представление как норм качества профессионального

296

образования [2]. Использование компетентностного подхода обусловлено социально-экономическими потребностями экономики: 1) необходимостью проектирования национальных моделей подготовки специалистов; 2) в условиях неопределенности рыночной ситуации и усиливающейся конкуренции специалистов на рынке труда востребованным становится профессионально мобильный, инициативный специалист, способный к принятию оптимальных решений; 3) переориентация отраслевых организаций на диверсификацию требует наличия у специалиста совокупности профессионально-образовательных способностей, обеспечивающих его универсальность; 4) сопряженность спроса на квалифицированных специалистов, образовательные структуры и качество их подготовки приводит к необходимости создания системы профессионального образования, включающую профессиональные школы по ступеням образования и базовые организации.

Эффективное выполнение задач профессиональной деятельности – это достижение специфических результатов, требуемых данной работой, посредством определенных действий, последовательно поддерживающих политики, процедур и условий организационного окружения. Модель эффективного выполнения работы специалиста включает в себя 4 компонента: компетентность и компетенции специалиста, требования работы, организационное окружение, ценность результатов, объединенных универсальными отраслевыми действиями. Эффективная модель предполагает разработку кластеров компетенций – наборов компетенций для разных уровней менеджмента отраслевых организаций и направлений деятельности специалистов. Это становится необходимым потому, что на базе организации – работодателя будет осуществлена специализация выпускника. Следовательно, должно быть определено «профессиональное (должностное) поле деятельности». Сформировать модель эффективного выполнения работы становится задачей организаций – работодателей, при этом наиболее сложным становится определение компетентностей и компетенций, которыми должен обладать специалист, т.к. здесь должны участвовать две стороны4: отраслевые организации и учреждения профессионального образования.

В современном профессиональном образовании известны две модели подготовки специалиста: адаптационная модель, направленная на адаптацию специалиста к условиям будущей работы, и модель профессионального развития, ориентирующая на активность, способность принимать решения и нести ответственность за сделанный выбор и осуществляемые действия, существование которой возможно при условии использования компетентностного подхода в качестве концептуального.

Использование любого из методологических подходов предполагает обязательное участие работодателей и представителей профессиональных сообществ совместно с научным сообществом в формировании заказа на выпускника. При этом функциональный подход конкретизирует дальнейшее направление профессиональной деятельности специалиста, отраслевой – специфику деятельности в конкретной отрасли или сфере деятельности, в то

297

время как компетентностный подход, в широком смысле, определяет состав компетенций, которыми должен обладать специалист (универсальными или ключевыми, общепрофессиональными, функциональными или предметно-специальными).

Компетентностный подход формирует и развивает компетенции – способность специалиста применять знания, умения и личностные качества для успешной деятельности в определенной области [3].

Общеевропейские подходы к выработке общего понимания содержания квалификаций и результатов обучения уже базируются на компетентностном подходе, что необходимо для четкого установления в терминах компетенций соответствия в триаде «требования к подготовке − содержание образовательной программы − результаты обучения».

По мнению Э.М. Короткова, компетентностный подход включает в себя: модель специалиста, построенную по принципам формирования компетенций (содержание и технологии обучения), как результата образования; государственный образовательный стандарт; образовательную программу и модульный учебный план; планирование и оценку трудоемкости учебного процесса; многокритериальную оценку достижений студента; оценку компетентности; управление системой профессиональной подготовки специалиста [4].

Реализация компетентностного подхода связана с удовлетворением потребности личности в профессиональном образовании, обогащающем возможности его осуществления; формирование стратегий личностного и профессионального развития. Именно такой подход позволяет обеспечить конкурентоспособность молодых специалистов – выпускников вузов на рынке труда. Эффект достигается решением следующих задач: 1) в процессе обучения -мотивирование личностного и профессионального развития студента; формирование профессиональной компетентности через освоение универсальных и профессиональных компетенций и конкретных компетенций (в ходе практик); развитие метапрофессиональных качеств; 2) в процессе профессиональной деятельности – развитие конкретных компетенций в условиях организации; формирование индивидуального стиля профессиональной деятельности; проектирование альтернативных сценариев своего профессионального будущего.

В Болонских документах результаты обучения и компетенции названы идеальными инструментами, которые позволяют обеспечивать сопоставимость и совместимость программ подготовки, поддерживать прозрачность, устанавливать общий язык (термин «компетенции»), переходить от ориентации на «входные» показатели к ориентации на результат, упрощать введение новых форм образования («непрерывное образование»), содействовать трудоустройству выпускников.

Компетенции все чаще интерпретируются как динамичная комбинация качеств, способностей и взглядов и выступают целью образовательных программ. В описании компетенций можно использовать уровни Блума: знание – распознавать, идентифицировать, воспроизводить, репродуцировать;

298

понимание – интерпретировать, выяснять, представлять, переводить, разъяснять; применение – исполнять, использовать, внедрять, проводить, переносить; анализ – дифференцировать, характеризовать, структурировать; синтез – генерировать, создавать, составлять, конструировать; оценка – перепроверять, согласовывать, выяснить, контролировать, тестировать.

В 2006г. специалистами по Болонскому процессу (Ахен) было предложено компетенции рассматривать в следующем понятийном формате: характеризуются утверждениями «могу делать», которые отражают трудоустраиваемость выпускников, обучающихся по той или иной образовательной программе; отвечают на вопрос, что должен знать, понимать и уметь специалист, чтобы быть востребованным; измеряются с помощью результатов обучения, которые составляют «рекомендательную рамку» или связующее звено для рынка труда, степени, получаемой по окончании образовательной программы, модуля, трудозатрат (ECTS), методов обучения и преподавания.

Компетентности – это содержательные обобщения теоретических и эмпирических знаний, представленные в форме понятий, принципов, закономерностей, практикоориентированных положений и процедурных (методических) предписаний (социально–правовая, специальная, персональная, информационно-коммуникационная и т.д.).

Компетенции – обобщенные способы действий, обеспечивающие продуктивное выполнение профессиональной деятельности (ключевые или универсальные, специальные или профессиональные, конкретные); определенное профессиональное поведение при решении типовых и специфических профессиональных задач, при выполнении функций, носителем которых является специалист. Компетенции широкого спектра использования, обладающие определенной универсальностью получили название ключевых, они определяют реализацию специальных и конкретных компетенций. Одни и те же ключевые компетенции обеспечивают продуктивность различных видов деятельности.

Еще одним конструктом обновления образования являются метапрофессиональные качества, которые представляют комплекс психологических качеств, способностей в структуре общей квалификации специалиста, которые имеют широкий радиус действия, обеспечивая доступ к эффективному выполнению профессиональных функций. Результат обучения – интегративная характеристика, характеризующая качество подготовки выпускника вуза - специалиста.

Целесообразно подчеркнуть требования, соблюдение которых считается необходимым в контексте компетентностного подхода: уже на стадии формулирования результатов следует запланировать адекватные методы контроля и оценивающий инструментарий; предполагается, что должно быть обеспечено четкое описание результатов обучения; ориентация на результаты влечет за собой освоение новых методов преподавания, обучения (учения) и оценивания; проверку уровня сформированности компетенций надо осуществлять с помощью моделирующих (симулирующих) упражнений, тестов

299

на готовность и пригодность, анкетирования, интервьюирования, групповых дискуссий, презентаций; студенты позитивно воспринимают современные формы контроля и их мотивирующее воздействие; следует подготавливать преподавателей в области применения новых методов контроля и оценивания.

Структурно образовательная программа подготовки специалиста состоит из модулей (учебных циклов). Модуль рассматривается как «группа или объединение ограниченных по времени, замкнутых методически и/или по содержанию, подлежащих изучению учебных блоков», «учебная единица, целенаправленно формируемая из занятий по одной или нескольким дисциплинам». Модули позволяют получить отдельные профессиональные навыки и приобрести соответствующие компетенции. Освоение модуля связано напрямую с образовательной траекторией студента и его успешностью в дальнейшей профессиональной деятельности. Модульный характер построения образовательной программы подготовки позволяет реализовывать междисциплинарные связи и обеспечивает формирование разработку интегрированных учебных курсов, в которых предметные области соотносятся с различными видами компетентности, расширение в структуре учебных программ по общеобразовательным дисциплинам межпредметного компонента (междисциплинарные задачи, которые не могут быть решены средствами одной дисциплины).

Таким образом, компетентностный подход – это приоритетная ориентация на цели – векторы образования: обучаемость, самоопределение, самоактуализация, социализация и развитие индивидуальности. В качестве инструментальных средств достижения этих целей выступают принципиально новые образовательные конструкты: компетентности, компетенции и метапрофессиональные качества. Эти конструкты делают наглядными и поддающимися проверке цели, содержание обучения и уровень требований, предъявляемых к отраслевому специалисту со стороны рынка труда.

Список литературы:

1. Шемятихина Л.Ю., Синякова М.Г. Модель подготовки бакалавров менеджмента: методологические и прикладные аспекты // Вестник Университета (Государственный университет управления)/ Теорет. и науч.-метод. журнал. – 2009. -№ 7. – С. 51-62.

2. Зеер Э., Заводчиков Д. Идентификация универсальных компетенций выпускников работодателем // Высшее образование в России. – 2007. -№ 11. – С. 39-45.

3. Байденко В.И. Болонский процесс: проблемы, опыт, решения.– М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2006. – 112 с.

4.Коротков Э.М. Управление качеством образования: учеб. пособие для вузов.– М.: Академический Проект: Мир, 2006. – 320 с.

300

«ПСИХОЛОГИЯ» секциясы Секция «ПСИХОЛОГИЯ»

«ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ» - ПЕДАГОГТЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ӘЛЕУЕТІН КӨТЕРУ МҮМКІНДІГІ

Абдраимова Асем Бауржановна, Мамилина Құралай Қуанышбековна

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы «Ақмола облысы бойынша ПҚБАИ» abdraimovaasem@mail.ru

Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-

рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Қазіргі замандағы жеке материалдық қамсыздық пен жоғары әлеуметтік статус- мықтылық емес, керісінше әлсіздік көрсеткіші. Адамның жақсы игі істері, мейірімділік пен жанашырлық таныту ғана нағыз адамның күші болып табылады. Шындығына келгенде, жылдан жылға артып келе жатқан адам өмірі үшін жасалып жатқан барлық ыңғайлы жағдайларға қарамай, бүгінгі заманда тыныштық пен сенім жоқ. Осының барлығына адамның кері іс- әрекеттері әкеліп соғуда. Мысалы, заманауи әлемнің глобальды мәселелерін еске түсірейік: экологиялық, әлеуметтік- экономикалық, террористік актілер, ұлтаралық және дінаралық шектігістер ж/е т.б. Сонымен қатар, дағдарыс бүгінгі күні әлеуметтік- экономикалық және экологиялық ауқымда ғана емес, ол жеке тұлғаларда өмірдің мәнін жоғалтуларында, нашақорлық, өз- өзіне қол жұмсау түрінде етек алуда. Бірталай білім қорын игерсе де, адам рухани байлық, мейірімділік пен зұлымдық, сүйіспеншілік пен жанашырлық туралы ойланбайынша бақытты бола алмайды.

Бүгінгі таңда жаһандану үрдісі адамзатты одан әрі біріктіре түсуеді. Ортақ проблемалардың орын алуы ең алдымен рухтың тазалығын талап етеді. Әлемді шарпыған рухани дағдарыс бүгінгі таңда жаһандық мәселе болып бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Себебі ол бір мемлекет деңгейінде емес, бүкіл әлемді шарпып отырған құбылыс.

Осының барлығы бүгінгі күні білім берудің басты мақсаттарына көңіл бөлу керектігі жайында ойландырады. Заманауи білім ақыл- ойды ауқымды ақпараттармен шектен тыс қамтуда. Адамның екі қолына да жұмыс жеткілікті бола тұра, ең басты сол адамның жүрегі бүгінгі жанталасқан әлемде ұмыт қалуда. Нағыз білім- ақыл- ой, қол мен жүректі біріктіре білуі керек. Бастың не ойлағанын жүрек жақсы сезіне, кейін дұрыс ойластырылған шешім қол арқылы іске асуы міндет. Ұлы Абайдың он жетінші қара сөзінде қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің айтысында жүрек айтыпты: «Мен - адамның денесінің патшасымын,

301

қан мен арқылы тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашып, төсегінде дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын - мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті. Ал халық даналығы «Адамның ішкі жан дүниесі тынышталса, оның отбасында да тыныштық болады. Ал отбасында тыныштық болса, қоғамда да тыныштық болады. Қоғамда тыныштық болса, мемлекетте де тыныштық болады» дейді. Өкінішке орай, бүгінгі ғылым мен білім беру ортасы жүректен бұрын ой мен ерікке қызмет етеді, сондықтанда қазіргі әлемнің басты міндеті- ғылым мен білімді өзінің бастапқы жоғары деңгейіне жеткізу. Нәтижесінде білім берудегі басты мақсаттардың дұрыс қойылмағандығынан дарынды дамыған оқушылар бағдарлама бойынша алған көп білімін әрі қарай өмірде қоғам мен өз өмірін дамыту үшін қалай дұрыс қолдануын біле білмейді. Сондықтан да бүгінгі күндері білім берудің екі аспектісі бірдей үйлесімді дамуы қажет, ол- интеллектуалды (сыртқы, ақыл-ойға арналған білім) және рухани- адамгершілік (ішкі, жүреккке арналған білім). Интеллектуалдық білім лампочкаға ұқсайды, ал рухани- адамгершілік білім электр қуаты. Екеуі де адамзат пен әлемнің қарқынды дамуы үшін қажет. Білім берудің бұл екі аспектісі құстың екі қанатындай. Егерде құстың бір қанаты жетілмеген болса, онда құс ұша алмай бір жерде айнала бермейді емес пе. Сондықтан да «Өзін- өзі тану» пәні жүрекке арналған білім болып саналады, яғни оның мақсаты заманауи білімді ішкі біліммен, рухани- адамгершілік мағынамен толықтыру болып табылады.Егерде ата- аналар мен мұғалімдер үлгі бола білсе, оқушылар міндетті түрде нағыз жетілген адам болып, қоғамды дамытуға өз үлестерін қосады.

Қазіргі мектепте көптеген мұғалімдер өзінің негізгі пәнін оқытуды мақсат ете, өз қызметі туралы негізгі сұраққа- «Мен физикаға оқытамын», «Мен тарихты оқытамын», «Мен математиканы оқытамын» - деп жауап береді. Ал дұрыс жауап- «Мен балаларды оқытамын» болу қажет. Қандай пәнді оқытсақ та, естеріңізде болсын- біз балаларды оқытамыз. Сондықтан да, оқыту үрдісінде ең маңыздысы белгілі бір білім қорын жинақтау емес, жақсы мінезді, өзінің ішкі ар- ұятымен келісімде өмір сүре алатын нағыз тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.Оқушыға рухани ізгілікті егу үшін, мұғалім өзі рухани ізгілікті болуы тиіс. Ыбырай Алтынсарин «Маған жақсы мұғалім бәрінен де артық, өйткені мұғалім мектептің жүрегі»- дей отыра, «Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда мұғалім оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс». Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу.

Бүгінгі күндері мұғалімдер балалардың оқығысы келмейтіндігі туралы айтып жиі шағымданады. Бірақ, балалар туғанын бастап өзін, қоршаған ортаны

302

тануға өте құштар болатындығы баршамызға мәлім. Неліктен осындай тануға құштар балалар мектепте оқығысы келмейді? Оның себебі неде және оны қалай жеңу қажет? деген сұрақтар туындайды. Оның қарапайым бір ғана жауабы бар, қай заманда болмасын балалар жанды білімді қажет еткен және одан әрі қаже етуде. Онда жанды білім мен жансыз білім дегеніміз не? Ізігілік педагогикасының негізін қалаушы ұлы педагог Ш.А. Амонашвили бұл сұраққа былай жауап береді:

«Жансыз білім дегеніміз мектеп табалдырығын атап шыға салысымен ұмытылатын және ол туралы оқушыны еш өкіндірмейтін сыртқа берілетін білім.

Ал жанды білім Білім беру мәдениетін құрады. Жанды білім: - адамды шабыттандырады; - ғылымдар көкжиегіне шақырады; - жаңа өмір жасауға іспеттеседі; - ойды жаңа ізденістерге жандандырады; - жаңа білім мен эволюцияны туындатады. Жанды білім- қанат бітірсе, жансыз білім- аяқты көтертпейтін жүк

тәріздес деп түсіндіреді.Өзін-өзі тану мұғалімі, ең алдымен, өзін-өзі тануға, өзін-өзі жүзеге асыруға, өзін-өзі анықтауға қабілетті, оқушыларын қалай тәрбиелегісі келсе, өзі де солай болуға ұмтылатын педагог. Өзін-өзі танудың ерекшелігін ескере отырып, сабақтардың бейстандарт түрлері қолданылады, мұғаліммен ашық диалог жүргізіледі, әлеуметтік-рөлдік ойындар, тренингтер, пікірталастар, өмірлік бақылаулармен алмасулар жүргізіледі.

Рухани- адамгершілік білім – ол тек орқушының өзгеруі емес, ең алдымен мұғалімнің өзгеруі, өйткені бұл құндылықтарды оқулықтардан алу, тіпті жақсы дәрісті оқып алу арқылы түсіну мүмкін емес, оның барлығы өмірлік тәжірибеден алынады. Сондықтан да мысалы, мұғалім салауатты өмір салты туралы қаншалықты әдемі айта білсе де, егерде өзі темекі шегетін болса, оның басқаны үйреткенінен не пайда?«Мұғалімдік мамандық – бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу» деген екен В.А.Сухомлинский. Мұғалім тұлғасы оқыту үрдісінен де маңызды, өйткені рухани- адамгершілік білім- оқушының ішкі жан дүниесін ашуға мүмкіндік беретін тірі білім. Сүйе білетін, мейірімді, өзінің қарапайымдылығы және шыдамдылығымен кез- келген баланы баурап алатын ұстаз оқушының жақсы мінезінің қалыптасуына зор үлесін қосады. Егерде әр ұстаз өз ісіне берілген, шыншыл бола білсе, ұлтымыз бен қоғамымызға мыңдаған жақсы тұлғаларды, білімді ұлдар мен қыздарды сыйлар еді.

Мұғалім үшін екі ұстаным бар: 1. Өзіңнің үйрететін нәрселеріңді алдымен өзің ұстан. 2. Бірінші ережені қара. «Егер мұғалім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті

жинақтаса, ол нағыз ұстаз»-деген орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстой. Білім алу -өмір сүру үшін ақша табу емес, білім алу дұрыс өмір сүру үшін

болу керек. Білімнің мақсаты- баланы толыққанды жан- жақты дамыту. Оқыту

303

үрдісінде бала тұлғасын тек физиологиялық және интеллектуалдық жағынан ғана дамытып қоймай, ең алдымен бала тұлғасының ең жоғарғы адамгершілік- рухани табиғатын ашу. Заманауи қоғамға ой- өрісі кең, қоғамға риясыз қызмет етуге дайын, ашық жүректі әрі білімді адамдар ауадай қажет.

Бүгінгі жаңартылған «Өзін- өзі тану» бағдарламасының мақсаты- рухани- адамгершілік құндылықтарды негізге алатын, ойы, сөзі мен ісі бір жерден шығатын, шынайы мінезі қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Тіпті, Абай өз заманында былай деген екен: «Білім мен ақыл- ойды сақтайтын қойма- адамның мінезі. Білімді сақтайтын берік қойма болмаса, оқудан пайда болмас».

Осы айтылғандарды қорытындылай келе, «Өзін-өзі тану» рухани- адамгершілік тәрбие беру пәнін болашақта барлық білім беру салдаларының негізі болады деген сенімдеміз. «Өзін – өзі тану» пәнін өз пәнімен ықпалдастыруды терең түсіне білмейтін мұғалімдер мәселесі мұғалімнің дүнетанымдық позициясына байланысты. Егерде мұғалім өзі ізденіп, рухани- адамгершілік тұрғыда дамуға ынталанбай, тек оқулықтағы материалды оқыту, бақылау жұмысына, емтиханға дайындалу мен мектеп рейтингісін ойлап, нарықтық экономикаға сәкес келу туралы ғана ойласа, ондай мұғалім рухани- адамгершілік тәрбиені өз пәнімен ықпалдастыра алмайды, балаға жанды білім мен шабыт та сыйлай алмайды. Рухани- адамгершілік тәрбиені басқа пәндермен ықпалдастыру әр ұстаздардың ұстаздық парызы деп түсінген жөн.

Сабақ өте қызықты, тиімді өту үшін мұғалім мына жеті ережені сақтауы керек:

- Тәртіп; - Талап; - Тыныштық; - Тазалық; - Төзімділік; - Татулық; - Терең ой. Б. Момышұлы «Тәртіпке бас иген құл болмайды, тәртіпке көнбеген ел

болмайды» деген. Руханилық пен iзгiлiк – байланысты ұғымдар. Олар, бiлiм әлемiнiң бас қасиетi болып табылса, адам табиғатының өсуiне ықпал етедi. Сөзіміздің соңын мына өлең жолдарымен аяқтағымыз келіп отыр:

- Асыл жандар, мұғалімдер, ұстаздар, Шын шеберлер, өнерпаздар, дархандар. Әр шәкірттің жүрегінде бір ту бар, Сол бір туды жығып алмай ұстаңдар!

Қолданылған әдебиеттер:

1. Абай Құнанбаев. Қара сөздері. Алматы. Жазушы, 1970. 2. Амонашвили Ш.А.Вдохновление и творчество – путь обновления

образования. Международные педагогические чтения. М.,2012. 3.«Ұлағатты сөздер жинағы». Алматы: 2003.

304

4. Мукажанова Р.А., Омарова Г.А.,Методика преподавания дисциплины «Самопознание». Мұғалімдерге арналған оқу- әдістемелік құрал. Алматы: 2013.

ТҰЛҒАНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПСИХОТЕРАПИЯНЫҢ РОЛІ

Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Абильдаева Г.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті altynai_sabieva@mail.ru

ҚР Президентінің Қазақстан халқына арналған 2012 жылғы жолдауының,

жетінші бағытында адами капиталдың сапалы өсуі туралы айтты. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Сондықтан да қазіргі таңда қоғамымыздың қарқынды әлеуметтiк дамуы белсендi, тұлғаны қалыптастыруға жоғарыланған талап қояды.

Егемен еліміздің келешегі үшін дені сау, рухы биік жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері үкіметтің қаулы-қарарларында, тұжырымдама-ларында негізгі орын алады. Еліміздің басты құндылығы - адам, оның өмірі мен денсаулығы. Сол себепті адам, индивид, тұлға мәселесі көптеген ғалымдардың зерттеулерінде кездеседі.

Ғылымда зерттеуші ғалымдар адам жан-дүниесін психикалық науқас, патология, ауытқу, тұлғаішілік қақтығыс тұрғысынан зерттеп қарастырды; адамдағы невроз, жүйке күйзелістері, басқа да ауытқуларға іс-тәжірибеде тиімді жүзеге асатын теориялық сипаттамалар бергенмен, денсаулық мәселесі қозғалмады. Әйтсе де, тұлғалық үйлесімділік, психикалық саулық мәселелері көтерілсе де философиялық, медициналық ұстанымдардан аса алмады. Ал адам табиғаты тек ауытқулар мен күйзелістерден құралмайтыны белгілі.

Денсаулық – психология, психотерапия, психиатриядағы әлі де толық зерттелмеген мәселе. Денсаулық туралы ұғым ерте кезден көптеген оқымыстылардың зейінін аударған (мысалы, Эпикур, Цицерон), ал бiздiң заманымызда З.Фрейд, А.Адлер, А.Маслоу, П.Б.Ганнушкин, А.Е.Личко, Б.С.Братусь және т.б. зерттеуіне ілінген. Денсаулық норма мен патология, саулық пен науқас қалыптарын салыстырмалы анықтауда шешуші көрсеткіш ретінде алынған.

Психологиялық денсаулық мәселесінде қазіргі кезде «психика саулығы», «денсаулық психологиясы», «психикалық денсаулық» мәселелерімен байланысты.

Бүкіләлемдік денсаулық қорғау ұйымының пайымдауынша, психика саулығы дегеніміз адам ақыл-ойының, физикалық және эмоционалдық дамуының толыққанды жетілуіне ықпал етуші күй болып табылады.

Психолоиялық денсаулықты жетілдіру, қамтамасыз ету процесі - өмірлік жағдайлардың моделі болып табылады. Психологиялық денсаулықты

305

қамтамасыз ету – жеке адамның уақыт және кеңістікпен шектелген нақты жағдайда әлеуметтену процесі болып табылады.

Баланың психологиялық денсаулығының негізі – онтогенездің әр кезеңіндегі қалыпты даму болып табылады. Біз қысқа мерзімде бірлескен танымдық-диалогтық іс әрекеттінегізге ала отырып, психотерапия көмегімен қамтамасыз ету, жетілдіру жұмыстарын жүргізе аламыз.

Психотерапия – грек тілінен аударғанда «жанды емдеу» деген мағынаны білдіреді. «Психотерапия» - термині 1872 жылы Д.Тьюктың «иллюстарция»влияние разума на тело» - кітабында енгізіліп, 19 – ғасырдың аяғынан кең қолдана бастады. Ол ауырған адамға қайырымдылық мәселелері мен шараларын қарастырады.

Психотерапияның адам жан дүниесіне әсер етуі жөнінде төрт негізгі моделі бар:

- психотерапияның емдеу әдісі ретінде медициналық моделі; - психотерапияны үйрету үрдісі ретінде психологиялық моделі; - психотерапия манипуляция ретінде қоғамды бақылап отыру

мақсатындағы әлеуметтік моделі; - психотерапия адамдармен өзара әрекеттес құбылыс кешені ретінде

философиялық моделі. Психотерапияда ғылым негіздерінде тек қана психологиялық әдістер мен

құралдар қолданылуда көрсетілген фармакологиялық және ағзалық әдістер мен құралдарға тиым салынады. Қазіргі кездерде психотерапияны зерттер әдістері клиникалқы – бағдарлы психотерапия мен жеке адамға бағдарлы психотерапия болып екіге бөлінеді.

Клиникалық бағдарлы психотерапияда қолданылатны әдістер: - гипноз - аутогендік жаттығу - сендіру мен өзін - өзі сендірудің түрлері. Жеке адамға бағдарлы психотерпияда көптеген психологиялық ағымдар

мен мектептердің үлгілеріне негізділген әдістер мен тәсілдер қолданылады. Психологиялық денсаулық негiзiнде тұлғаның жеке басының қасиеттерi

дамып, психикалық кейiптерi қалыптасады. Сонымен қатар, психологиялық денсаулық тұлғаның танымдық үрдiстерiнiң жетiлуiн қамтамасыз ететiн бiрден-бiр фактор және жағдай болады.

Тұлғаның өзiн-өзi дамытып, жетiлдiруiн, реттей алуын, яғни өзiндiк бағаның дұрыс болуын қамтамасыз ететiн де, олардың тұлғааралық қарым-қатынасын реттейтiн психологиялық денсаулығы болып табылады. Ғылымдағы тұлғаның психологиялық денсаулығының мәндiлiгi барлық адамдарға белгілі, алайда психологиялық денсаулығында зерттелмеген, шешiлмеген, қарастырылмаған мәселелер де жеткiлiктi.

Тұлғаның психологиялық денсаулығына ерте диагностика, коррекция, профилактика, бұзылуының алдын алу қазіргі психологиялық қызметтiң басты мiндеті.

306

Әдебиеттер:

1. Унарбекова Н.Д. Тұлғаның психологиялық денсаулығы: Монография. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 156 б.

2. Психология/ Под ред. А.А. Крылова. – М.: ''Проспект'', 1999. – 584 с. 3. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. – СПб.: Питер, 2001. – 608 с. 4. Психология личности: Учеб. пособие. / Под ред. проф. П.Н.Ермакова,

проф. В.А.Лабунской.- Москва: Эксмо, 2007.- 653 с.

ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ОТАНСҮЙГІШТІК ТӘРБИЕ БЕРУГЕ БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІ ДАЙЫНДАУ

Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Бактуразова А.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті altynai_sabieva@mail.ru

Жас ұрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру мәселесі адамзат тарихының өн

бойында ғасырлардан-ғасырларға ұласып келе жатқан ұлы мақсат, мұраттардың ішіндегі ең бастысының бірі болып саналады. Оны әр елдің өткен тарихынан, бүгінгі саяси иделогиясы мен болашаққа жасаған стратегиялық жоспарларынан көруге болады.

Қазіргі таңда ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан осы мүдде адамзат өркениетімен бірге халықаралық қауымдастықтан өзінің лайықты орнын алып отыр. Қазақстан үшін мыңжылдықтың табалдырығына енген кезеңінде мемлекетіміздің негізгі нысаны рухани, әлеуметтік асыл мұрат, Қазақстандық патриотизм қалыптастыру, Отанымыздың нығая беруі, елдік пен бірлік, мемлекеттік пен тұтастық ұстанымдарын жүзеге асыру болып қала береді.

Бүгінгі таңда жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына отансүйгіштік тәрбие беру оның сапалы ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуына байланысты. Оқушыларды отансүйгіштік рухта тәрбиелеу – жалпы білім беретін орта мектептің тәрбие жұмысындағы негізгі бағыттардың бірі.

Қазақстан Республикасының Президенті: «Біздің маңызды идеологиялық міндетіміз – Қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі танып білуін қалыптастыру», - деп, қоғамымыздағы Отансүйгіштік тәрбие беру проблемасына ерекше тоқталған болатын [1].

Патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман- саулығы қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзін мемлекетке тәуелді екенін, мемлекетті нығайту дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, «патриотизм дегеніміз мемлекет деген ұғымды, жеке адамның барлық жағымен, өткені мен бүгінгі күнімен және болашағымен байланыстыру қарым-қатынасын біріктіреді» [2] деп, терең жан – жақты анықтама берген, қаһарман жазушы Б.Момышұлы.

307

Жеткіншек шақ - адам дамуының күрделі кезеңі болып табылады. Бұл кезең аз уақытқа созылғанмен, негізінен индивидумның алдағы өмірін анықтайды. Әсіресе, осы жеткіншек шақта мінездің және т.б. адам қасиеттерінің қалыптасуы маңызды орын алады. Бұл кезеңдегі болатын жағдайлар, яғни балалардың ересектер қамқорлығынан өз бетінділікке ұмтылуы, әдеттегі мектеп іс әрекетінен әлеуметтік іс - әрекеттің басқа түрлеріне ауысу және организмнің гармоналды ауысуы байқалады. Жеткіншектің өмірінде болатын осындай өзгерістер оны қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне сезімтал етеді [3].

Жеткіншектер тәрбиесі, бірінші кезекте, олардың физиологиялық дамуына байланысты белгілі бір қиындықтар туғызады, бұл олардың танымдық процесіне және тәрбиесіне ықпал етеді. Жеткіншектердің физиологиялық даму ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің баланың жетілуінде көрініс табуын, жақсы ортаның, мектеп ұжымындағы достары мен жолдастарының болуын ескере отырып дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы және отбасындағы жағдайы арқылы жасөспірімнің жеке тұлғасын қалыптастыруға педагогикалық басшылықтың шамасы жетеді.

Демек, осы жастағы оқушылармен жүргізілетін жұмыстың маңызды міндеті тәрбиешілердің мектепте және мектептен тыс кезде балалардың әр қайсысымен жеке жұмыс жүргізіп, қажетті әдептілікті сақтай отырып, қызметтерін педагогикалық ұстамдылық пен шыдамдылыққа негіздей дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Жеткіншектер өмірінде, әсіресе, 9 сыныпта, яғни, толық орта білім алу жолына таңдау жасайтын кезде, олардың бойында әртүрлі мамандықтарға, мектеп пәндерінің ішіндегі белгілі бір пәнге деген қызығушылығы пайда болады.

Сынып ұжымын қалыптастыру процесі әр түрлі қызмет: оқу, ойын, еңбек түріндегі қызметтер арқылы жүріп жатады. Сынып ұжымындағы жетекші қызметті – олардың жалпы және адамгершілік дамуының басты факторы болып табылатын оқу қызметін атқарады. Жеткіншек өзінің алуан қырлы қабілеттерін дамытатын және жетілдіретін басқа ұжымдарда да бола алады. Бірақ жеткіншектерді қызықтыратын істерге сай құрылатын ұжымдар (сыныптан тыс мекемелердің үйірмелері мен секциялары, туған жеріне қызмет істейтін мекемелер мен секциялар т.б.) жеткіншектің жеке тұлғалық қасиетін дамытуда көмекші қызмет атқарады, сондықтан жеткіншек өзінің қабілеттерін, мүмкіндіктерін, жетістіктері мен сәтсіздіктерін сыныптан тыс жұмыстарда неғұрлым толығырақ сезіне алады.

Оқушыларды тәрбиелеу тек сабақпен ғана шектеліп қоймайды, ол сабақтан тыс уақытта да жалғасады, тереңдетіледі. Сабақ процесі кезінде тәрбие міндеттерінің барлығын шешу мүмкін емес. Әр түрлі сыпныптан, мектептен тыс жұмыстар жоспарлануы қажет.

Сыныптан тыс жұмыстарға оқушылармен жүргізілетін тәрбиелік, білімдік сипаттығы мақсатты түрде ұйымдастырылған шаралар жатады. Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруға негіз болады.

Ұстаздар ата-аналармен бірге отырып, әрбір оқушының қызықты, сүйікті ісімен айналысуына мүмкіндік беретін әртүрлі клубтар, үйірмелер

308

ұйымдастыратын болса, өте маңызды болар еді. Балаларға әсер етудің үш тәсілі бар:

- түрлі хабарлар арқылы жеткіншекке әсер ету; - жеткіншектердің жан дүниесіне, сезімдеріне тікелей әсер ету; - жеткіншек балаларды әртүрлі қызықты іс-әрекетке қатыстыру. Тәрбиелеу тек педагогикалық ұжыммен, отбасы алдындағы міндеттерді

орындаумен шектелмеу керек. Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың қызығушылығына қарай ұйымдастырылуы керек. Қосымша білім беру, балаға әсер ету мәдениет, ғылым, шығармашылық, іс-әрекет арқылы нәтижелі болатынын білімуіміз керек [4].

Қорыта айтқанда жеткіншек кезеңнің басты ерекшелігі өзі үлгі тұтатын ересектерге еліктеу, өмір позицияларын таңдау, өзін қызықтыратын бағытта ізденіспен әрекет ету болғандықтан жеткіншек тәрбиесінде жағымды үлгілер, елін, жерін сүюге тәрбиелейтін, еліктіретін мазмұдағы жұмыстар ұсынудың маңызы зор деп есептейміз.

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың

2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан.- 2004.

2. Мұқамбетова С.Қ., Дүйсенбаева А.Қ. Жеке тұлғаның бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастыру мәселелері «Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика тәжірибесі, мәселелері мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары, Ақтау, 2005.

3. М.А.Құл-Мұхаммет. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі «Педагогика және психология» Алматы «Мектеп» 2002.

4. Губашев С.Г., Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі: Оқу әдістемелік құрал. – Астана: Фолиант, 2007.

ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МАМАНДЫҚ ТАҢДАУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР

Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Елмуратова Э.

Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті altynai_sabieva@mail.ru

Бүгінде жаһандану заманында жас ұрпаққа білім беру мен мамандық

таңдау мәселесі көкейкесті мәселе болып отыр. Қоғам сұранысынан туындап отырған талапқа сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастыру қазіргі педагогтардың негізгі міндеттерінің бірі.

309

Жоғары сынып оқушысының арнайы және жалпы қабілеттерінің негізгі жетекші іс-әрекеті: оқу, қарым-қатынас және еңбек базасында дамуының жалғасуымен сипатталады. Оқуда жалпы интеллектік қабілеттер, әсіресе, түсініктік теориялық ойлау қалыптасады. Бұл түсініктерді игеру, оларды пайдалану ептіліктерімен, логикалық және абстрактілі талдай алумен жүзеге асады.

Қарым-қатынаста оқушылардың коммуникативті қабілеттері қалыптасады және дамиды. Еңбекте олардың практикалық ептіліктері және дағдыларының қалыптасуы белсенді түрде жүреді, бұлар болашақта кәсіби қабілеттерінің жетістіктерге жетуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл шақ түрлі қабілеттер дамуының сензетивті кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде барлық мүмкіндіктерді практикалық қолдану жекелік ерекшеліктерге әсерін тигізеді.

Әрбір жеке тұлға өзінің жеке қызығушылығы, ниеті, психо-физиологиялық ерекшеліктері мен еліміздің әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі негізінде мамандық таңдауы қажет. Мектептен түлеп ұшқалы отырған оқушылардың «қандай мамандықты таңдаймын» немесе «таңдаған мамандығыма қалай қол жеткіземін» деген көптеген ойлар мазалайтыны анық.

Әрбір жеке тұлға өзінің жеке қызығушылығы, ниеті, психо-физиологиялық ерекшеліктері мен еліміздің әлеуметтік-экономикалық қажеттілігі негізінде мамандық таңдауы қажет. Мектептен түлеп ұшқалы отырған оқушылардың «қандай мамандықты таңдаймын» немесе «таңдаған мамандығыма қалай қол жеткіземін» деген көптеген ойлар мазалайтыны анық.

Ең маңыздысы, жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауына әсер ететін факторларды анықтап алу қажет. Қандай да бір мамандықты таңдауға әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп бөліп қарастырайық.

Сыртқы факторларға қоршаған орта әсерлерімен, яғни ата - аналардың, достардың, қатарластардың пікірі жатса, ішкі себептерге жеке тұлғаның қасиеттері - қабілеттері, икемдері, әдеттер мен мінезі.

Мамандық таңдау кезінде әсер етуші ең негізгі фактордың бірі- мамандықтың беделі. Мәселен қазіргі заманға сай экономикалық мамандықтар ерекше мәртебеге ие. Алайда, мамандардың көптігіне байланыста, сұраныстың аз екендігін де ескеру қажет. Бұдан шығатын қорытынды - мамандық таңдау кезінде оның беделі басты фактор болмауы тиіс;

Сонымен мамандық таңдау кезеңінде достары мен құрдастарының пікірі де маңызды роль атқарады.

Мамандықтың өзіне деген қызығушылық, яғни оны таңдаудың ішкі себебі өкінішке орай соңғы орындарды қанағат тұтады. Кімнің жұмысы өзіне қуаныш сыйласа, ол іс оның сүйіктісіне айналады және жұмыс істеу де нәтижелі, әрқашан жетілу үстінде болады. Алайда, бұл көбіне ескерілмей қалып жатады.

Келесі фактор – оқудың қолжетімділігі. Қазіргі болашақ білім алушылардың басты толғандыратын мәселелерінің бірі – оқу ақысының көлемі мен мемлекеттен бөлінетін грант саны, сол себепті бұл жағдайларда баланың жеке қасиеттері мен қызығушылықтары ескерілмейді.

310

Кей кездері мамандық таңдауда қателіктерге әкеліп соқтырып жатады. Кез келген қызмет саласында адамның квалификациясының өсу шамасы бойынша жұмыстың, қызметтің ауысуы болып тұрады. Сонымен қатар ең үлкен жетістіктерге бастапқы баспалдақтардан жақсы өткендер жетеді.

Мамандықтың беделі туралы пікірлер де қате болуы мүмкін. Мәселен, мамандыққа қатысты қателіктердің бірі кейбір қоғамға қажетті мамандықтар төмен саналады (мысалы, қоқыс тазалаушы). Экономист немесе психологтың қоғамға пайдасы мен қажеттілігі химик пен темір ұстасының пайдасынан артық емес. Мамандықтың беделі жеке тұлғаның қызығушылықтары мен қабілеттерінен кейін барып қана ескерілуі тиіс.

Осы жолдағы тағы бір қателік, достарыңыздың әсер етуімен мамандық таңдау. Әрбір тұлға өзге адамның емес, өзіне қажет, психикалық ерекшеліктеріне сәйкес келетін мамандықты таңдауы қажет.

Мамандықтың сыртқы немесе белгілі бір қызметін ғана ұнату да жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауында қателіктерге әкелуі мүмкін. Актердіңғ сахнадағы оп - оңай образының артында ауыр, күнделікті еңбек жатыр. Ал журналисттер әрдайым телехабарларға шықпайды, олар көбінесе басқалар хабарлайтын 10 минуттық хабарды дайындар алдында көптеген ақпараттарды, мұрағаттарды ақтарады, ондаған адамдармен сөйлеседі.

Мамандық таңдауда өзінің физиологиялық ерекшеліктерін, кемшіліктерін, білмеу немесе дұрыс бағаламау да қателіктер топтамасына кіреді. Денсаулық жағдайларына байланысты тыйым салынған мамандықтар бар, осыған байланысты әр оқушы өзінің денсаулығы жағдайын да ескеруі керек.

Жасөспірімдердің әлеуметтенуі мен өзіндік анықталу процесінде олардың әрекеттерінің сәтті болуы субъективті ұстанымдарының қалыптасуынан, өздерінің меншікті белсенділіктеріне байланысты болады. Осы ұстаным және онымен байланысты тәжірибе жоғары сынып оқушыларына мақсатты бағытталған, саналы, белсенді және шеберлікпен мамандықты дұрыс таңдауға және соған психологиялық дайындықты қалыптастыруға негіз болады. Басқаша айтсақ, кәсіби өзіндік анықталуда оқушылардың белсенділігі іс-әрекет субьектесі ретінде қаншалықты дайын соған байланысты және бұл белсенділік «өзіндік бағдарланған» оқушы, өзіндік анықталудың алғашқы сатыларын зерттеуде оқушылардың субьективті белсендеіліктерінің қалыптасуын бағалауды зерттеу мәнді болып табылады.

Әдебиеттер:

1. Климов Е.А. Как выбирать профессию. - М., 1990. 2. Прощицкая Е.Н. Выбирайте профессию: Учебное пособие для

учащихся старших классов средней школы. — М., 1991. 3. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. — Ро-

стов н/Д, 1996.

311

4. Зимняя И.А. Педагогическая психология. – 4-е доп. испр. и перер. – М.: Логос, 2008.

5. Мұсаева С.А. Жас ерекшелік педагогикасы: Техн. және кәсіптік білім беру ұйымд. арн. оқулық. - Астана: Фолиант, 2010.

БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРМЕН ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУГЕ

ДАЙЫНДАУ

Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Ерташова Д. Қызылорда қ., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

altynai_sabieva@mail.ru

Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму - үрдісінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез–құлқында қиындығы бар балалар мен психикалық дамуы тежелген балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болады, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.

Кез келген мемлекеттің өркендеуі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейі және денсаулығымен бағаланады.

Дамуы тежелген – туа біткен, тұқым қуалаған, жүре пайда болған денсаулығының бұзылуы немесе жарақаттардың салдарынан дене немесе психикалық дамуы кешеуілдеген балалар. Бұл балалар ерекше топқа кіреді – психикалық дамуының тежелуі бар балалар. Берілген бұзылулар олигофрения мен интеллектінің қалыпты дамудың арасындағы аралық орын алады.

Психикалық дамуы тежелген балалардың тек қана психикасы бұзылған деп қарамау керек, сонымен қатар олардың дене мүшелері мен тілдерінде де дамымаушылық кездеседі. Әдетте психикалық дамуы тежелген балалардың тілінде кемістік болады. Бірақ бұл жағдай да түрлі сөйлеу патологоиясымен байланысты.

Дамуы тежелген балалардың мәселесі психологтарда және басқа да ғылымдар да әліде зерттеулерді қажет ететін өзекті мәселенің бірі. Әлеуметтік норма түсінігімен терминінің кездесетіні мәселені күрделендіреді, себебі норманың шектері шартты түрде берілген, ал адам барлық көрсеткіштері бойынша қалыпты болуы мүмкін емес. Көптеген көзқарастар дамуы тежелген балалардың мінез-құлығының диагностикасы және әлеуметтік- психологиялық көмекпен игеруі ретінде практикалық тапсырмаларды шешуде қалыптасады.

Бүгінгі таңда көптеген себептермен мүмкіндігі шектеулі жандардың саны күн санап өсуде. Балаларда кез келген кемістіктің пайда болуы әртүрлі себептерге байланысты. Соныі ішінде: екіқабат әйелдің екіқабат кезінде түрлі жұқпалы аурулармен ауруы, туу сәтіндегі оқыс жағдайлар (асфиксия, гипоксия,

312

жарақат), нәрестенің өмірінің бірінші жылында түрлі жұқпалы аурулармен (тұмау, қызылша, желшешек) ауруы, баланың қатты жарақат алуы, ана мен баланың қан тобының келіспеушілігі, әлеуметтік қолайсыз жағдайлар.

Туа біткен және ерте балалық шақта болған орталық жүйке жүйесінің зақымдануынан баланың психологиялық дамуы, оның интеллектуал-дық мүмкіндіктері шектеледі. Ақыл ойы кешеуілдеген балалардың дамуын психологиялық диагностика арқылы көптеген әдістер бар.

В. И.Лубовский негізгі үш мақсатты айрықша бөліп көрсетті: - Медициналық педагогикалық комиссияда баланы қарауда оның

ең басты интеллектуалдық деңгейі туралы және психикалық дамуының ерекшеліктері туралы тексеру. Бұл оқыту мекемесін анықтауға және баланы оқыту әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді ;

- Баланың жеке психологиялық ерекшеліктерін анықтау ; - Оқытудың құралдарын, әдістерін, мазмұнын анықтау үшін даму

мүмкіндігі шектеулі баланың психодиагностикасының тәсілдерін талдау. В.И.Лубовскийдің ойынша, бұл мақсаттарға жету үшін эксперимен-

талды оқытудың басында және аяғында психикалық дамудың қандай да бір өлшемдері керек. Ол өлшемді тест әдістерімен орындаған дұрыс, баланың интеллектуалды деңгейінің дамуын анықтау медициналық – педагогикалық комиссияның кеңес беруші мамандары үшін қиындыққа түседі. 1838 жылы француз психиаторы Жан Эскироль психикалық дамудағы ақыл есі кемдіктің ауыр формасын анықтады. Жан Итар даму мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мүмкін екендігін дәлелдеді. Ал Эдуард Сеган ақыл ойы кешеуілдеген балаларды зерттей отырып, диагностиканың принциптерін құрып, әйгілі «Сеган тақтасын» жасады. Бұл тәсіл күні бүгінге дейін диагностикалық-коррекциялық әдістеме ретінде пайдаланылып келеді.

Даму мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жұмыс жүргізген кезде, балалардың есте сақтау, онан кейін жатталатын материалды қайта жаңғыртқанда қалай қиналатынын көрген мұғалім, интеллектісі бұзылған және психикалық дамуы тежелген балалардың есте сақтануын дамытуға оңтайлы 2 әсерететін түрлі жаттығуларды топтастырып, дамытуға көңіл бөлу керек.

Жылдың басында оқушылардың табиғи және мәдени есте сақтаудың диогностикасын өткізген тиімді. Мұғалімнің міндеті – балаға мәдени есте сақтауға көмектесу. Олардың қорытындысы арқылы балалардың есте сақтау қабілетінің өзгерісін көрсетеді.

Психикалық дамуы тежелген балалармен жұмыс жасаудың сан алуан жолдары бар. Ең алдымен балалармен дұрыс тіл табысып, сөйлесе білу керек. Психикалық дамуы шектелген балалардың ерекшеліктерін білу - олармен жұмыс жүргізу кезінде өте маңызды. Жақсы беделге ие болған мұғалімнің жеке өнегесі қандай оқушыға болса да күшті әсер етеді. Көмек көрсететін психологтар баланың ішкі жан дүниесін алыстан көріп білуі шарт. Психикалық дамуы тежелген оқушыны ешқандай ұжым өмірінен, қоғамдық пайдалы еңбектен тыс қалдыруға болмайды, олар барлық үйірме жұмысына, басқа да шараларға қатысуы керек.

313

Әдебиеттер:

1. А.Кушербаева. Психикалық дамуы тежелген балалармен жүргізілетін түзете дамыту жұмыстарының ерекшеліктері. Дефектология. - 2011.

2. Н. Жұбаназарова. Психикалық дамуы тежелген балаларды түзету-дамыту мақсатында оқыту мен тәрбиелеу. Дефектология. - 2010.

3. Белопольская Н.Л. Детская патопсихология: Хрестоматия. М.,"Когито-центр", 2001.

4. Демидова И.Ф. Педагогическая психология: Учеб. пособие. Ростов на Дону: Феникс, 2003

5. Мұсаева С.А. Жас ерекшелік педагогикасы: Техн. және кәсіптік білім беру ұйымд. арн. оқулық.- Астана: Фолиант, 2010.

ПРИМЕНЕНИЕ АВТОМАТИЗИРОВАННЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

Аипова О.Ф.

Академия "Кокше", г. Кокшетау olessya_a@mail.ru

Актуальность задачи усовершенствования средств обучения обусловлена

с одной стороны, внедрением новых информационных технологий в образовательный процесс, а с другой стороны, созданием в стране целостной национальной инновационной системы. Перед высшей школой в этих условиях стоит задача подготовки специалистов к профессиональной деятельности путем внедрения в образовательный процесс инновационных технологий с использованием информационных технологий.

В настоящее время применяется множество терминов, обозначающих автоматизированную обучающую систему, которые, по сути, являются аналогичными. Наиболее распространенными из них являются: система дистанционного обучения (СДО); автоматизированная система дистанционного обучения (АСДО); автоматизированная система обучения (АСО); обучающая программа; обучающая система, информационные системы обучения и ряд других, менее распространенных понятий.

Предметная область информационных систем - это та часть реального мира, описание которой является сферой проблемной ориентации информационной системы. Система образования является одной из составляющих подсистем института государственного управления любой страны. Характерные особенности российских образовательных учреждений: многоплановость видов их деятельности и региональные особенности. Специфика каждого образовательного учреждения проявляется в организации учебного процесса, управлении исследованиями, административно-хозяйственной и финансово-экономической деятельностью, проведении

314

кадровой политики, реализации социальных программ и т.д. Применение информационных систем изменяет организационную

структуру образовательного учреждения и функции всех участников образовательного процесса, совершенствует способы получения и анализа информации о состоянии управляемого объекта. Современная информационная система для образовательного учреждения представляет собой комплекс различных программ для автоматизации основных процессов (делопроизводства, ведения личных дел преподавателей, сотрудников и обучаемых, составления расписания и т.д.). Основная цель и задача таких ИС - обеспечение необходимой интегративности и создание единого образовательного информационного пространства. Решение этой задачи начинается с обеспечения однозначности и полной эквивалентности и интерпретации описания предметной области в информационном пространстве для разных операционных систем и приложений. При этом ИС не должна отклоняться от заданных требований на протяжении всего жизненного цикла системы.

Полноценное функционирование современного образовательного учреждения уже немыслимо без подобных систем, так как человек не способен справляться с большим количеством разнообразной информации в одиночку, без помощи соответствующих программ. Цели появления на рынке любого программного продукта, позволяющего автоматизировать процессы в учебном заведении:

• во-первых, облегчить и упростить деятельность администраторов и преподавателей, с тем чтобы сократить затраты времени на выполнение рутинных операций и увеличить количество времени, отведенного непосредственно на процесс обучения;

• во-вторых, обеспечить сбор, обработку и анализ информации о ходе учебного, воспитательного или иного процесса, и принятие обоснованных решений

• в-третьих, сформировать единую информационную инфраструктуру учреждения;

• в-четвертых, организовать информационное взаимодействие между всеми сотрудниками учебного заведения и органами управления всех уровней.

Представленные на отечественном и зарубежном рынке программные продукты для образовательных учреждений представляют собой комплексы программ, включающих в себя автоматизированные информационно - аналитические системы для руководителя, менеджеров по учебной и воспитательной работе, преподавателя (учителя), работников библиотеки, медицинского персонала, сотрудников бухгалтерии. При этом на рынке имеется достаточно большой спектр информационных систем, предназначенных как для среднего, для профессионального образования, так и для высшего образования.

Выделим основные функциональные возможности ряда отечественных и зарубежных программных продуктов, программных и программно-аппаратных решений для сферы образования.

315

• Фирма «Аверс» предлагает комплекс программ, который позволяет автоматизировать многие аспекты деятельности школьного учебного заведения: «АРМ Директор», «Школьная библиотека», «АВЕРС Бухгалтерия» и «Тарификация», образовательных учреждений системы НПО и СПО, и управление системой Информационная система автоматизирует рабочие место директора, секретаря, заведующего учебной частью, учителя, классного руководителя, медсестры.

• Система «Сетевая школа», или «Net Школа» представляет собой комплексное решение по автоматизации учебно-воспитательного процесса в целом, а не только отдельных его частей. Информационная система представляет собой сетевое клиент-серверное приложение и имеет Web- интерфейс (т.е. на клиентских машинах не нужно ничего, кроме стандартного браузера, поставляемого вместе с операционной системой), что позволяет пользователю не быть «привязанному» к какому-то определенному компьютеру, включенному в локальную школьную сеть.

Система комплексной автоматизации образовательного учреждения профессионального образования «GS-Ведомости» - это современный программный продукт, позволяющий автоматизировать процессы, связанные с управлением деятельностью средних профессиональных и высших учебных заведений. Данная система мнению многих учебных заведений системы СПО и ВПО, является одним из лучших, представленных на рынке программного обеспечения для образовательных учреждений.

Рассмотрим зарубежный опыт создания и использования систем автоматизации управления учебным заведением. В качестве наиболее распространенных систем этого класса выделим наиболее известные в Европе программные продукты.

• «Электронная школа» (e-School) компании Bromcom. Это сетевая система для работников образования, предназначенная для автоматизации управления учебным заведением. Система осуществляет множество функций, которые облегчают работу преподавателей и органов управления образованием, предоставляет данные о посещаемости учеников, ведет электронный журнал оценок, содержит список изучаемых предметов в данной школе или колледже, позволяет использовать e-mail и вести страничку школы и класса в Интернете. Доступ к базе данных системы, осуществляется по паролю.

• Программно-аппаратный комплекс Granada Learning. Предназначен для автоматизации управления школой и мультимедийного образовательного пространства для использования как внутри страны, так и за ее пределами. Всего в каталоге Granada Learning имеется более 800 программных продуктов. В последние годы наблюдается быстрое развитие этой компании и расширение спектра прикладных программ.

• Программный комплекс SIMS.net Capita Education. Компания Capita занимается проектированием программного обеспечения в сфере образования, предоставляет программное обеспечение и услуги управления информацией и администрирования. Перечислим основные программные продукты, созданные

316

компанией Capita: SIMS — управляющая информационная система для школ начального и среднего звена, которая позволяет не только сократить объем рутинной работы, но и усовершенствовать учебный процесс; EMS — управляющая информационная система для муниципальных учреждений; UNITe — управляющая информационная система для высших учебных заведений; SIMS, net Learning Platform — электронная обучающая среда, предоставляющая возможности обучения в любое время и в любом месте. Данная система используется в 80 % всех школ Великобритании.

• Образовательная служба Pearson Phoenix (Phoenix First limited) специализируется на поставке информационных систем управления (ИСУ) школам и местным органам образования. В настоящее время почти 5 000 стран Европы используют информационные системы компании Pearson Phoenix, позволяющие автоматизировать составление расписания, проводить академическое и профессиональное тестирование и наполнение образовательными программами электронной обучающей среды. Основными модулями системы Pearson Phoenix являются: «Gold» — управляющая информационная система для школ; образовательная платформа «Е» данная платформа позволяет работать в режиме online и в настоящее время обучает более 100 млн. чел. во всем мире; MarklTPRO — среда для преподавателя; «Central» - обеспечивающий двустороннюю передачу данных между школами и центральной базой данных; «AssessIT» — интеллектуальное программное решение для стимулирования достижений обучающихся; PfS - финансовый модуль, работающий со всеми финансовыми делами школы.

В рамках данного исследования был представлен анализнаиболее известных информационных систем, предназначенных для автоматизации управления учебным заведением, и далеко не все возможности этих продуктов. Все они реализуют один подход - комплесная реализация на общей информационной базе и модульный характер приложени, каждый из которых отвечает за автоматизацию определенного аспекта, но органично вписывается в общую систему. Такой подход позволяет реализовать развитие и адаптацию информационных систем под изменяющиеся со временем требования системы образования. АНАЛИЗ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРОБЛЕМ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ

В ПОДРОСТКОВОМ ВОЗРАСТЕ

Акатова А.М., Шаяхметова А.А. Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

Aya_lupik@mail.ru

Поведение некоторых подростков обращает на себя внимание нарушением норм, несоответствием получаемым советам и рекомендациям, отличается от поведения тех, кто укладывается в нормативные требования

317

семьи, школы и общества. Это поведение, характеризующееся отклонением от принятых нравственных, а в некоторых случаях и правовых норм называют девиантным. По своему происхождению они могут быть обусловлены различными отклонениями в развитии личности и ее реагирования на окружающий мир. Понятие «дети с отклоняющимся (девиантным) поведением» имеют социально-психологический оттенок и характеризуют данную категорию детей с позиции социальной нормы, а точнее - несоответствия ей. Оно включает антидисциплинарные, антисоциальные, делинквентные противоправные и аутоагрессивные (суицидальные и самоповреждающие) поступки.

Возникновение девиантного поведения связано с психологическими и возрастными особенностями. Возраст от 11–12 до 16–17 лет относится к подростковому периоду или ранней юности, который характеризуется множеством специфических особенностей, прежде всего кардинальными изменениями в сфере сознания, системы взаимоотношений и деятельности. Стремительным рост человека и формированием организма в процессе полового созревания оказывает влияние на психофизиологические особенности ребёнка. Естественными для данного возраста являются развитие самосознания, формирование самооценки, интерес к своей личности, возможностям, желаниям и потребностям, стремление к появлению взрослости, определение психосексуальной ориентации, выработка мировоззрения. Однако целеустремленность и настойчивость в этом возрасте все еще уживаются с импульсивностью и неустойчивостью; чрезмерная самоуверенность и категоричность сочетаются с чувствительностью и неуверенностью в себе; стремление к широким контактам уживается с желанием быть в одиночестве. Поэтому при отсутствии условий для положительной реализации своих потенциалов процессы самоутверждения могут происходить в искаженных формах и это приведет к неблагоприятным реакциям и последствиям [1: 1].

Пониманию причин девиантного поведения способствует понятие о социальной "ситуации развития" Л.С. Выготского. Оно характеризуется соотношением внутренних процессов развития и внешних условий, в совокупности определяющих качественно новые психические образования личности. Л.С. Выготский считал, что особенности протекания и продолжительность подросткового возраста заметно варьируется в зависимости от уровня развития общества, что именно в данном возрасте влияние среды на развитие мышления ребенка приобретает особую значимость. Ключ ко всей проблеме психологического развития, по его мнению, проблема интересов. Л.С.Выготским были выделены основные группы, так называемые доминанты, интересов подростков:

— эгоцентрическая доминанта (интерес подростка к собственной личности);

— доминанта дали (направленность подростка на большие масштабы, которые для него более субъективно приемлемы, чем текущие, сегодняшние);

318

— доминанта усилия (тяга к сопротивлению и волевым напряжениям, которые иногда проявляются в упрямстве, протесте, борьбе против воспитательного авторитета и т.д.);

— доминанта романтики (стремление к неизвестному, рискованному, к приключениям, героизму) [2: 2].

Продолжение этих изменений в подростковом возрасте имеется в трудах Д.Б. Эльконина, который выделил основные симптомы развития, а именно возникновение трудностей в отношениях со взрослыми (негативизм, упрямство, безразличное отношение к оценке собственных успехов, уход из школы, уверенность в том, что все самое интересное происходит вне школы и т.д.) [3: 2].

Психологи Б.Г. Ананьева и А.Н. Леонтьева дали убедительный материал о практической и познавательной направленности деятельности подростков на усвоение норм взаимоотношений и возникновение социально – ориентированных форм общения, которые задают специфическую структуру потребностей [4: 2].

Центральную задачу периода взросления составляет поиск личностной идентичности – чувство самотождественности, собственной истинности, полноценности, сопричастности ко всему миру. Э.Эриксон считает, что каждый человек переживает несколько критических фаз идентичности. Концепция, разработанная им на основе психоаналитических представлений, позволяет подойти к пониманию психических проблем взросления. К важным конфликтам этого возраста относится диффузия идентичности, диффузия времени, застой в работе и отрицательная идентичность [5: 2].

Среди различных форм кризисов известный деятель в области подростковой психологии Х.Решмидт выделяет следующие: нарушение процесса полового созревания, кризисы идентичности и авторитетов, переживания отчуждения: деперсонализация (изменение восприятия самого себя) и дереализация (изменения восприятия окружающей обстановки), нарушение оценки физического облика (дисморфофобии), нарцистические кризисы (кризисы поглощенности самим собой), попытки суицида, аморальность, делинквентность и социальная запущенность [6: 2].

Одним из факторов формирования личности трудного подростка являются отрицательные семейные условия. И. С. Кон утверждает, что не существует ни одного социального или психологического аспекта поведения подростков, который не зависел бы от их семейных условий в настоящем или прошлом. Разногласия в воспитательных методах родителей не дают подростку осмыслить, что хорошо, а что плохо, кто в данной ситуации из них прав, кому верить и кого слушать.

Э. Шпрангера считает, что внутренний мир подростка принципиально не сводим к природным или социальным детерминантам. Подростковая фаза, по его мнению, характеризуется кризисом, связанным со стремлением к освобождению от детской зависимости. Главными новообразованиями данного периода выступают открытие «Я», возникновение рефлексии и осознание своей индивидуальности.

319

Теоретические положения Э.Шпрангера конкретизированы Ш.Бюллером. Ш.Бюллер утверждает, что подростковый этап - это негативная фаза юношеского периода, характерными чертами которого являются: тревожность, раздражительность, агрессивность, бесцельный бунт, стремление к самостоятельности и независимости, не подкрепляемой соответствующими физическими и психическими возможностями. Многие из перечисленных им черт присуще подросткам с девиантным поведением [7: 3].

Такие характерные для подросткового возраста проявления, как отмирание старых интересов, вызревание их нового ядра (Л.С. Выготский), отрицательное отношение к ранее выполняемым требованиям, неустойчивая самооценка личности (Л.И. Божович), изменение групповой принадлежности (К. Левин), переосмысление отношений с окружающими, определение своего места среди других (Э. Эриксон), неприятие позиций и требований взрослых (И.С. Кон), различие норм поведения взрослых и детей (Д.И. Фельдштейн), могут рассматриваться как факторы, которые затрудняют успешную социализацию и адаптацию подростков. Полная включенность в жизнь общества, подразумевающая не только принятие его норм и ценностей, но и реальное повседневное участие в его жизни в соответствии с этими нормами и ценностями, не всегда возможна при наличии перечисленных выше проявлений данного возраста. В подростковый период индивид переходит на новую ступень развития - из положения «ребенок» в положение «взрослый». Еще не сформированные взгляды, убеждения и интересы, неустойчивая самооценка порождает сомнения и неуверенность в себе. Подросток стремится быть взрослым, в то же время боится ответственности. Именно такое неустойчивое положение может способствовать возникновению психологических барьеров социализации.

Таким образом, изучение подросткового периода - многоплановый процесс, который еще не завершен. Сегодня нет единого общего понимания особенностей данного возрастного периода, не прекращаются споры между психологами. Подростковый возраст необходимо рассматривать не как отдельно взятый этап, а в динамике общего развития ребенка, поскольку без знания закономерностей развития в онтогенезе, противоречий, которые составляют силу этого развития, невозможно выявить психические особенности подростка. Основой такового исследования должен быть деятельностный подход, рассматривающий развитие личности как процесс, движущей силой которого являются: разрешение внутренних противоречий и смена типов деятельности, обусловливающая перестройку сложившихся потребностей и зарождение новых.

Все отрицательные стороны подросткового возраста не должны рассматриваться как непреодолимые препятствия на пути развития девиантного ребёнка. В целях предотвращения девиантности детей подросткового возраста необходимо уделять особое внимание данному возрастному периоду не только семье того ребенка, где он воспитывается, но и всем социальным институтам, с которыми он непосредственно контактирует и соприкасается. Своевременные меры, а именно психодиагностика личностных черт, предрасполагающих

320

подростка к проявлению отклонений, их учёт и дальнейшая коррекционная работа позволит вывести подростков, склонных к девиантному поведению, на правильные пути формирования и развития.

Литература:

1. Поливанова К.Н. Психология возрастных кризисов / К.Н. Поливанова –

Москва:Академия, 2000 – 184с. 2. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6т. / Л.С. Выготский. – Москва:

Педагогика, 1984.-Т.4 – 432 с. 3. Эльконин Б.Д. Введение в психологию развития / Эльконин Б.Д. –

Москва:Академия,1995. – 67с. 4.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Смысл; Изд.

Центр «Академия», 2004. – 98 с. 5. Эриксон Э. Идентичность: юность, кризис. / М., 1996. – 155с. 6. Решмидт Х. Подростковый и юношеский возраст. Проблемы

становления личности / Х.Решмидт. – Москва: Мир,1994. – 294 с. 7. Шерьязданова Х. Т., Дусманбетов Г. А. Казахстанский подросток:

движение в зону риска. Вестник Университета «Кайнар», № 3, 2001. с. 79-93.

THEORETICAL VIEW ON THE PSYCHOLOGICAL STRUCTURE OF

INTELLECTUAL ABILITIES

Ashirbayeva Nazilya N. Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Almaty c.

Naz8383@list.ru

The concept of intelligence in psychology, have been subjected to controversy and criticism. The largest study it received in psychology and philosophy, partly in medicine. However, despite all the advances in this area, the problem of intelligence and intellectual abilities is controversial and is not solved at the moment. In support of this, scientists have not yet come to a consensus on the definition of "intelligence", although they operate in many sciences. The many facets of intelligence - it's one of the reasons that theorists find it difficult to define this phenomenon.

INTELLIGENCE (Latin intellectus - mind , mind , mind ) - in a general sense, the ability to think , in epistemology - the ability to mediated, abstract cognition, which includes features such as comparison, abstraction, concept formation, judgment, reasoning , directly opposite types knowledge - sensual and intuitive, in psychology - rational subordinate laws of logic thinking; opposes unsustainable areas of the psyche - the emotions, imagination, will, etc. [1 ]. In a large psychological encyclopedia the following definition is given: "Intelligence - general thinking capacity that allows to overcome the difficulties in new situations " [2]. From this it follows that the concept of "intelligence" is closely associated with the concept of

321

"ability". "Ability" - one of the most common psychological concepts. S. Rubinstein for the ability to understand: " ... complex synthetic education, which includes a variety of data, without which a man would not be able to any particular activity, and properties that are only defined in the organized activities are developed "[3].

In psychology, in general, there are two points of view on the nature of intelligence. The first is that there is a single (common) factor of intellectual abilities, by which to judge about intelligence in general. Object of study in this case are the mental mechanisms that determine intelligent human behavior, its adaptability to the surrounding reality, as well as the interaction of its internal and external worlds (C. Spearman, E. Hunt, R. Sternberg, GY Eysenck). An example of the theory is the integrity of intellectual abilities theory of computation intelligence quotient ('intelligent quotient' - IQ).

The second point of view on the nature of intellectual abilities suggests the presence of many components of intelligence that are not dependent on each other (J. Guilford, M.A. Cold, L. Thurstone, G. Gardner). Researchers give different classifications based on different principles.

So, based on G. Gardner proposed a theory of individual potential multiplicity of intellectual abilities, which include:

• linguistic abilities (verbal comprehension - the ability to understand and reveal the meaning of texts and words; fluency - the ability to quickly find a word by specific criteria);

• logical-mathematical abilities; • spatial ability (the ability to create in the mind of the spatial location of the

object model and use this model ); • naturalistic abilities; • musical abilities ; • body - kinesthetic ability (ability to solve problems and to shape the product,

using the body (such as dancers do)); • interpersonal ability ( the ability to understand the motives of others, and

know how to work with people ); • intrapersonal ability (the ability to form a correct model of yourself and use

this model for successful functioning in everyday life ). [4] M.A. Cold identifies four main aspects of the functioning of intelligence that

characterize four types of intellectual abilities: the ability of convergent , divergent abilities (or creativity) , learning and cognitive styles. [5]

Convergent abilities manifest themselves in terms of the efficiency of information processing, primarily in terms of accuracy and speed of finding the only possible (regulatory) response in accordance with the requirements of a given situation.

Divergent abilities (creativity) - the ability to generate a wide variety of original ideas in terms of ad hoc activities. The criteria for considering creativity complex intellectual activity of certain properties, such as fluency of ideas, originality, unusual sensitivity to detail and metaphorical thinking. Studying the dependence of the level of intelligence of the creative potential of individuals, it is concluded that high intelligence is a prerequisite for creative achievements. At the

322

same time it is noted that people with high IQ does not always have high creativity. With broad interpretation of learning is seen as a general ability to assimilate new knowledge. In a more narrow sense of the word learning - is the amount and rate of growth of the efficiency of intellectual activity under the influence of other training effects.

Cognitive styles - is individually unique ways of processing information about the current situation (the ways of perception, assessment, categorization, etc.). In foreign and domestic literature one can find the description of about 15 different cognitive styles. Among them: the field dependence - field independence, impulsiveness - reflexivity, analytic - synthetic character and others. From the standpoint of common knowledge, intellectual abilities are not so strictly structured. They are grouped into larger areas and are manifested in various spheres of human activity (creative, scientific, educational, professional), his social status (occupation, education, lifestyle, language competence, social role) and moral qualities (ideals of good and evil, duty, conscience, responsibility, fairness, tact, etc.). Thus, taking into account both scientific and common knowledge, we can conclude that intellectual abilities are complex. Intelligence is understood as a person's ability to think, make decisions, it is appropriate to use their ability to successfully perform a certain kind of activity. Intellectual abilities include many components that are interconnected and are realized in the implementation of a variety of human social roles.

References:

1. http://iph.ras.ru/elib/1244.html 2. http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/2361/%D0%98%D0%9D%D

0%A2%D0%95%D0%9B%D0%9B%D0%95%D0%9A%D0%A2#sel=46:12,46:17 3. С.Л.Рубинштейн. Принципы и пути развития психологии.М.,1959. 4. Gardner H. Frames of mind: The theory of multiple intelligences. - N. Y.:

Basiс Books, 1983. 5. Холодная М.А. Психология интеллекта. Парадоксы исследования. - 2-е

изд., перераб. и доп. - СПб.: Питер, 2002.

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ҮЗДІКСІЗ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҚТАРЫ

Әмірова Б.Ә.

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті bamirova@mail.ru

Тұлғаның құрылымын, оның даму еркшеліктері - үздіксіз білім берудегі

жалпыпсихологиялық зерттеулердің өзекті мәселе. Бұл тұрғыдан кәсіби педагогикада өндірістің басты заңдары мен білім берудің даму кезеңдерін

323

көрсетіп, адамның жас ерекшелігі үздіксіз білім алуда үлкен әсер ететіндігін ескеруіміз керек. Әсіресе есейген кездегі тұлғаның өзіндік заманауи сәйкессіздікті сезіну комплексін айтуға болады (40 жастан кейінгілердің магистратура, докторантураға түсуі). Мұндай көріністерді С.Я.Батышев, К.М.Гуревич, С.Г. Вершиловский т.б. өз зерттеулерінде байқаған.

Қоғамның қазіргі заман дәуіріндегі ғылыми-техникалық прогресстің дамуына байланысты іс-әрекеттің барлық сферасында жаңа технологияларды пайдалану кең етек жайды. Білім беру аясына түрлі технологиялардың енуі оқу орны және педагогикалық ғылым алдында бірқатар актуалды міндеттер қоюда. Жаңа парадигманың маңызды компоненті - тұлғаның өзіндік даму тұжырымдамасы болып табылады. Өзіндік даму - бұл ішкі және сыртқы әлеммен байланысу қабілетін қалпына келтіру.

ҮББ жүйесіндегі педагогикалық білім беретін жоғары оқу орындарының рөлі өте жоғары. Себебі үбб-де жандандырушы, ұйымдастырушы және жүзеге асырушы педагогтар болып есептелінеді. Сондықтан педагогикалық білім беруде болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін, яғни олардың бойында ғылыми-техникалық сауаттылығы мен психологиялық сәйкестілігін(кәсіби қызығушылығын, тартылыс деңгейін, мүмкіншілігін, танымдық даму оптимумын, зерделік ізденімпаздығын, адамға деген сүйіспеншілігін, демократизмін т.б. қасиеттерін) қалыптастыру керек. Бұл жағдайларды қалыптастырудағы алғашқы әрекет педагогикалық мамандыққа талапкерлерді қабылдау қарсаңында кәсіби бағыттылығын анықтаудың маңызы зор.

ҮББ ескеретін ең маңызды жағдайларға мыналарды жатқызуға болады: Қоғамдық үдерістегі үбб мен іс-әрекет байланыстылығы (әр

формациядағы білім беру); әртүрлі білім беру мекемелеріндегі басқару жүйесінің психологиялық

білімділігінің және ғылыми-техникалық ақпараттық сауаттылығының болуы; Үбб-дегі дене тәрбиесінің дене тәрбиесі сабағын ұйымдастырудағы

тұлғаның мүмкіндіктері мен қызығушылықтарын ескеру міндеттілігі; Үбб-де мектеп педагогикасы мен ересек адамдарға білім беру

педагогикасын бөліп қарастыру; Үбб-де тарихи-мәдени құндылықтар мен мемлекеттік тіл мәселесін

ұштастыра қарастыру[1]. Сонымен қатар заманауи талаптарға сай оқыту үдірісінде ақпараттық

технологияны қолдануда оның психологиялық жақтарын естен шығармау керек. Ақпараттық құралдардың, онда оқу материалдарының студенттердің қабылдауына, өзіндік тұжырымдама жасауына, ойлау операцияларын жүйелі қалыптастыруына, ғылыми бағыттылығы мен мотивациясын жоғарлатуға ыңғайлы болуы өте маңызды.

Л.И.Божович түрткіге мынадай анықтама береді: «Түрткі - іс-әрекет не үшін іске асырылмайтындығын білдіреді, оның мақсаттан айырмашылығы осы іс-әрекеттін бағытталуында. Яғни, баланың белсенділігін түрлендірудің бәрі түрткі болып табылады. Олар: баға, қызығулар, ұнамды болуға ұмтылу,

324

баланың қабылдаған шешімі және борышын сезінуі тағы басқалар болуы мүмкін» [2. 49].

Ал, оқу іс-әрекетіндегі түрткілер негізінің этнопсихологиялық, яғни этностық бағыттылықтың құндылықтың ұлттық сана-сезім және ұлттық жаңсақ нанымдардың әсерлерін қарастыру болған жоқ. Студенттік аудиторияда қазіргі кезімізде бұл көрсеткіштердің адамның мотивациялық өрісінің өзгеруінде алатын орны әбден болмақ.

Кез келген іс-әрекет қажеттіліктен басталады. Олардың бәрі пайда болуы жағынан биологиялық болса да, студенттердің өзара бірігіп және мұғалімдермен бірігіп әрекет жасауына негізделіп, әлеуметтік келісілген процесс болады. Адамның қажеттіліктері оқу және еңбек процесінде қалыптасады. Олар адамның алдына әртүрлі мақсаттар қойып отыруына себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өз қажетін өтеу үшін бар мүмкіндігін пайдаланады, ол белсенді түрде іс-әрекет жасауға талпынады.

Үздіксіз білім берудің бірден-бір мақсаты бәсекеге қабілетті мамандар даярлауда мамандандыруда алдыңғы қатарда тұратын мәселе маманның әлеуметтік-психологиялық статусы болғандықтан құндылық, мағына-құрушылық, мотивациялық және еңбекк іс-әрекетіне деген ынталану жақтары ескерутен тыс қалады. Бұл көрсеткіштер адам өмірінде ең маңызды. Сондықтан мамандар даярлауда тұлғалық құндылықтар мен қажеттіліктер жүйелері мен жалпы шарушылықжүйелерді қалыптастыру қажет.

Жаңа технологиялар мен тұжырымдамаларды таңдауда оқытушылар зейінін олардың тиімділігі бойынша бойынша көңіл аударуда. Технологиялық процестер (технологиялық принциптер бойынша құрылған педагогикалық процесс) тиімділіктің жоғары деңгейін беруі керек. Жалпы «технология» ұғымы тарихы жағынан техникалық процестермен байланысты. Сөздіктің түсіндірілуі бойынша (грек сөзі techne- өнер, шеберлік,іскерлік және logos-сөз, ілім) материалдарды жасап шығару құралдары мен тәсілдері туралы білімдердің жиынтығы. «Технология» сөзінің этимологиясына келсек, -адам іскерлігі, шеберлігі, өнері туралы ілім. «Технология» ұғымы қазіргі уақытта өндірісте (өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, адамның ғылыми өндірістік) іс-әрекетінің әртүрлі сүрлерінде қолданылады. Технология нақты нәтиже алуға кепіл болатын өндірістік процестерді орындау тәсілдері (әрекеттер, амалдар,тәсілдер) туралы білім жиынтығы болып табылады. Мағынасы бойынша технология дегеніміз- түрлендіруді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәсіл. Бұл бізге технология түсінігін тек материалды өндіріс сферасында ғана емес, сонымен қоса адам іс-әркетінің басқа да сферасын да,соның ішінде білім беру жүйесінде де пайдалануға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету арқылы білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, білім беру процесінің барлық қатысушыларының білім беру ресурстары мен технологияларына тең қол жеткізуін қамтамасыз ету және басқа да маңызды мақсаттарды ұстанған. Алға қойған мақсатқа жету үшін оқу процесіне автоматтндыруды енгізу, электронды оқытуды ұйымдастыру жағынан

325

қамтамасыз етуді қалалар мен облыстардың білім беру басқармаларының жанынан Білім берудегі жаңа технологиялардың өңірлік орталықтарын жүзеге асыру, педагогтардың ақпараттық-коммуникациялық технологиялар құзыреттілігін қамтамасыз ету үшін ұйымдастырушылық шаралар мен электронды оқыту жүйесін пайдаланушыларды даярлау мен біліктілігін арттыру көзделіп отыр. [5]

Ақпараттық технологияны оқыту үдірісінде қолдану - заманауи студенттердің дәстүрлік, кәсіпкерлік және эмигрант типтерін қалыптастырудың бірден-бір психологиялық жолы. Ендеше, көрсетілген типтегі студенттерді даярлауда оқытушы-профессорлық құраманыңда заман талабына сай болуы қажет.

Үздіксіз бiлiм берудiң барлық деңгейлерін (мектеп, ЖОО-бакалавар-PhD) ақпараттандырудың негiзгi мiндеттерi:

- ақпараттық және телекоммуникациялық техникалық құралдармен қамтамасыз ету;

- бiлiм берудi ақпараттандыру бойынша практикалық шараларды анықтап, жүзеге асыру;

- оқу-тәрбие процесiне жаңа ақпараттық технологияны енгiзудi қамтамасыз ету бойынша ғылыми-iзденушiлiк және оқу-әдiстемелiк жұмыстарын жүргiзу;

- оқу орны пәндерi бойынша жасақталатын жалпыға мiндеттi бiлiм стандарттарының және оқу-әдiстемелiк кешендерiнiң мазмұнын ақпараттық технологияны пайдалану мүмкiндiктерiмен жетiлдiру бiлiм берудi басқаруда ақпараттық жүйенi құру;

- бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерi үшiн программалық-техникалық құралдарды қамтамасыз ету және мультимедиялық программаларды, электрондық оқулықтарды жасақтау;

- педагог кадрларды жаңа ақпараттық технологияны өз қызметтерiне еркiн пайдалана бiлуге дайындау және жүйелi түрде бiлiктiлiктерiн көтеру.

Білім беруді нәтижелі жетілдірудің құралы - тәжірибеге инновациялық технологияларды кіргізуге батыл шаралар қолдану болып табылады.

Үздіксіз бiлiм берудi ақпараттандырудың қағидалары: қоғамның әрбiр мүшесi үшiн алынатын бiлiмдер мен мәлiметтердiң түсiнiктiлiгi; жеке тұлғаның интеллектуальдық және шығармашылық қабiлеттерiн дамыту; бiлiм мен тәрбиенiң бiрiздiлiгi; жалпы компьютерлiк сауаттылық; оқыту мен тәрбиелеудiң жылдамдығы (интенсификация).

Білім саясатының өзекті мәселелері - кәсіптік даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми -әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның ролін арттыру және қазіргі заман техникасы технологиясын жоғары деңгейде қолдана білу.

Ақпараттық проблеманың пайда болуы ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты және бұл проблемаларды техникалық

326

құралдармен де, жеке адамның,топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. [4]

Cоңғы бірнеше жыл ішіндегі Қазақстанның білім беру жүйесінің маңызды өзгерістерді басынан өткеруіне куәміз: 2010 жылы Қазақстанның 47- ші ел болып Болон декларациясына қол қоюы, мамандарды үш деңгейлі модель бойынша дайындау (бакалавр-магистр-РhD докторы), оқытудың кредиттік жүйесіне көшу, студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлық арқылы білім алуы, қашықтықтан оқыту технологиясының аймақтық жетілдіруі, ақпараттық- қатынастық технологиялардың практикадағы ролі сияқты басқа да жаңашылдықтар қарқынмен атқарылуда.

Оқытудың жаңа технологиясын ең алдымен білім сапасын жақсартатын, жаңа технологияларды дұрыс қолдансақ, оның бағытын дұрыс анықтасақ оны жүзеге асыру барысында көрегендік танытсақ отандық білім беру жүйесі өз алдына қойылған тарихи тапсырыста абыроймен орындап шығады деп сенеміз.

Сонымен, ҮББ-дің оқыту процесінде жаңа ақпараттық технологияны пайдалану төмендегі жетістіктерге әкеледі:

оқу-тәрбие процесінің барлық деңгейлерін белсендендіруді; болашақ мамандарды көпсалада дамытуды; қоғамды ақпараттандыру жағдайында болашақ мамандарды кәсіби

даярлауды; көлемді ақпарат процесіне негізделген әлеуметтік тапсырысты жүзеге

асыруды қамтамасыздандырады.

Әдебиеттер:

1. Данилюк Е.Ф., Данилюк А.И. Социально-психологические проблемы научно-технического творчества молодежи. – М.: http://www.sciteclibrary.ru/ rus/catalog/pages/7178.html 10.03.2004

2. Божович Л.И. Личность и ееформирование в детском возрасте. М., 1968. 157 б. // Научное творчество Л.С.Выготского и современная психологи. М., 1981. 23 б.

3. 1. Actual Problems of General and Professional PEDAGOGY, Materials of the international scientific-practical conference devoted to 80th anniversary of the academician E.A. Buketov.

4. http:// studentochka.kz/psikhologia. 5. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2010.

327

ПСИХОЛОГО - ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ДОМИНАНТЫ РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

Бирюкова Л.И.

СШ № 7 г. Кокшетау

На современном этапе в теории и практике профессиональной подготовки учителя сложились различные подходы, так в одних исследованиях особое внимание уделяется формированию «педагогического мастерства», в других, решение задач «педагогического творчества» как основы профессиональной деятельности.

Одним из главных условий в профессиональной деятельности учителя является знание психолого-педагогических доминантов развития детей школьного возраста.

С точки зрения психологической науки доминанта – это временно господствующая рефлекторная система, обуславливающая работу нервных центров в данный момент и тем самым придающая поведению определенную направленность.

При подготовке учителя, вооружение знаниями по возрастной психологии и возрастной педагогике – есть важнейшая составляющая профессионализма учителя, направленного не только на знание предмета, но и постоянное вхождение в жизнь ребенка, для которого учитель – «самая авторитетная личность».

В психолого-педагогической литературе доминанты развития рассматриваются как условия развития возраста на каждом его этапе, а также особенности проявления психических состояний, свойств и явлений развития человека, как личности, индивида, индивидуальности и как следствие подходов развития человека.

Человек как субъект и продукт трудовой деятельности в обществе является системой, в которой физическое и психическое, генетически обусловленное и прижизненно сформированное, природное и социальное образуют нерасторжимое единство.

Человек развивается непрерывно с момента рождения и до смерти, проходя ряд последовательно сменяющихся стадий: младенчество, детство, отрочество, юность, зрелость, старость. Все они накладывают свой отпечаток на его образ жизни и поведение.

Период младшего школьного детства, в котором происходит процесс дальнейшего развития индивидуально-психологических и формирования основных социально-нравственных качеств личности, охватывает возраст 7-11 лет – с момента поступления ребенка в школу до окончания начальной школьной подготовки, как правило, 1-4 классы средней школы.

Для этой стадии характерны доминанты: семья, школа и возрастание способности ребенка противостоять отрицательным влияниям среды при сохранении главных защитных функций за семьей и школой.

Первая психолого-педагогическая доминанта выражена в изменении

328

статуса – превращение дошкольника в школьника, при котором происходит противоречивое соединение определенной свободы выбора с четко организуемыми рамками поведения школьника. Так, например - сложность усвоения нового режима жизни, деятельности (вовремя проснуться, собрать необходимые принадлежности, дисциплинированно вести себя на уроках, четко выполнять все требования учителя, добросовестно выполнять домашние задания, общественные поручения) Дети, недостаточно подготовленные психофизически, психологически и педагогически к этому режиму привыкают с трудом.

Вторая доминанта заключается в психологической перестройке в деятельности: если раньше главенствующая роль принадлежала игре, то теперь она переходит к учению, которые изменяют мотивы поведения, дают толчок к развитию познавательных нравственных сил.

В первые два года обучения суждения учителя воспринимаются как истинные, не подлежащие проверке и контролю, ребенок тянется к учителю, в котором видит справедливого, доброго, внимательного человека.

Третья доминанта – многослойный, сложный переход из одного психического состояния в другой: 1) первоначальное вхождение в новые условия школьной жизни; 2) вхождение в учебный процесс и новую систему отношений детского и взрослого коллективов; 3) появление начальных форм отношения к нормам и правилам школьной жизни; успешное прохождение этих стадий дает возможность предупредить многие отклонения в нравственном развитии младших школьников.

Отношения первоклассников в коллективе, выражены в том, что роль учителя доминирующая и дети смотрят друг на друга его глазами. Оценивают поступки одноклассников теми мерками, которые предложил учитель. Если учитель постоянно хвалит ребенка, то он делается объектом желаемого общения, к нему тянутся другие дети, с ним хотят вместе сидеть, дружить. Замечания, упреки, наказания делают ребенка отверженным в своем коллективе. У детей в этот период может сформироваться ряд таких негативных состояний и качеств, как например; высокомерие, неуважительное отношение к одноклассникам, стремление добиться поощрения учителя любой ценой вплоть до ябедничества.

Одним из самых сложных периодов является подростковый период, который называют переходным, так как он характеризуется переходом от детства к юности, от незрелости к зрелости. Если в младшем подростковом возрасте наиболее интенсивные изменения происходят в физическом развитии, то в старшем подростковом и юношеском возрастах высокими темпами развивается личность ребёнка. Стремление утвердить себя в обществе, добиться от взрослых признания своих прав, стремление к неизвестной независимости и самостоятельности, болезненное самолюбие и обидчивость. Повышенная критичность по отношению к взрослым, острая реакция на попытки окружающих принизить их взрослость являются причинами частых конфликтов. Эмоциональное благополучие подростка всё больше зависит от того места, которое он занимает в коллективе, у него развивается самооценка,

329

возникает интерес к себе, к качествам своей личности, потребность сравнить себя с другими, оценить себя. Таким образом, происходит перенос различных свойств личности, подмеченных у другого на себя. Наличие положительной самооценки является необходимым условием нормального развития личности. Несоответствие между самооценкой и его притязанием ведут к острым аффективным переживаниям, проявлению агрессивности, недоверчивости. Кризис протекает значительно легче, если у него в этот период возникают относительные постоянные личностные интересы или другие устойчивые мотивы поведения (познавательные, эстетические интересы). Наличие устойчивых личностных интересов делает его целеустремлённым, организованным. В подростковом возрасте резко возрастает чувствительность к различного рода конфликтам: насильственное лишение общения со сверстниками, неумение вступать в контакты, повышенное нереализуемое притязание на лидерство, конфликт на основе комплекса собственной неполноценности (действительной или воображаемой) конфликт на основе невозможности удовлетворения высоких требований к самому себе. В этот период отмечается повышенная утомляемость подростка, при этом неблагоприятно влияет на психическое здоровье не сама по себе умственная нагрузка, а неправильно организованный учебно - образовательный процесс, недостаток свободного времени для реализации личных потребностей. Именно в этом возрасте появляется первый пик суицидальной активности, возникает риск негативных зависимостей.

Особого внимания требует вопрос отношения подростка к учителям. Они превосходно улавливают неподготовленность учителя, замечают и осуждают изъяны в его общей культуре. Их высокая и разносторонняя требовательность к достоинству учителя и несоответствие некоторых преподавателей приводит иногда к серьёзным трениям. Но существует и другая особенность отношения, на которую обычно меньше обращают внимания, а именно - расположенность превозносить лучших учителей, любить их, почитать. Лучшие преподаватели, знатоки предмета вызывают у них восхищение, они склонны верить таким педагогам как учителю жизни. Они внимательно наблюдают за педагогами, не прощают профессиональной слабости, охотно проникаются верой в чьи-то особые достоинства, они испытывают потребность в идеалах. 15-16 летние часто обнаруживают повышенный интерес к самостоятельному обсуждению самых различных проблем. Преподаватели должны быть бдительными, готовыми отвечать на неожиданные вопросы. В человеке положительные качества могут легко уживаться с отрицательными. Сплошь «отрицательных» как «положительных» людей не бывает. Добиваться, чтобы в подростке стало больше положительного и меньше отрицательного - задача педагога. Только сотрудничество, терпение и заинтересованное участие в судьбе ребёнка дают положительные результаты. Недопустимо акцентировать внимание только на недостатках в поведении школьников, конечно, отрицательные качества надо осуждать и исправлять. Но всё же главное - формирование положительных черт, которые прежде других надо выявлять и развивать. Учащиеся, которым часто напоминают об их

330

недостатках, начинают терять веру в себя, в свои возможности. Не скупясь на комплименты, можно вселить уверенность в нерешительного ученика. Похвала должна быть конкретной, точно адресованной, не нужно превозносить плохо выполненную работу.

Всем людям свойственно желание быть признанными. Многие ждут вашего признания, что сделают всё, что угодно, лишь бы оказаться замеченными, подросткам необходимо почувствовать свою значимость. Важно не только то, чего желаем мы сами учителя, но и то, чего хочет учащийся.

Педагог должен создать психологический комфорт и свободу ученика, то есть учение должно быть центрировано на ученике, а не на учебном предмете. Ш. Кудайбердиев призывал прогнозировать результаты воспитания в соответствии с ними выбирать способы воздействия на детей.

Таким образом, вышеизложенное приводит к выводу о том, что деятельность учителя, его профессиональная подготовка должна строиться на основе знания и выявления психолого-педагогических доминантов развития возраста, в соответствии с которыми учитель должен быть вооружен технологией воздействия на развитие детей.

Литература:

1. Психология. Словарь/Под общ. ред. А.В.Петровского. – 2-е изд., – М.:

Политиздат, 1990. 2. Р.В.Овчарова Практическая психология в начальной школе. М, 1995. 3. А.С.Белкин Основы возрастной педагогики: в 2 частях. Материалы

экспериментального курса. Часть 1. Свердловск, 1990. 4. В.А.Аверин Психология детей и подростков. М,1998. 5. Ж. Рыскулов., Ш.Кудайбердиев. 2000.

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБУЧЕНИЯ СТУДЕНТОВ В ВЫСШЕЙ ШКОЛЕ

Власова Е.В., Королева Н.А.

Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования,

Омский государственный аграрный университет им. П.А. Столыпина, г. Омск NAK52@mail.ru

К повышению качества подготовки специалистов можно подходить с

разных позиций: совершенствования методов обучения, разработки новых принципов построения учебных программ и учебников, индивидуализации процесса обучения и воспитания и т.д. Во всех этих подходах центральное звено - личность обучающегося.

331

Успешность любой деятельности, в том числе и учебной, непосредственно зависит от уровня интеллектуального развития. Для успешного обучения в вузе необходимо довольно высокий уровень общего интеллектуального развития, в частности воспитания, представлений, памяти, мышления, эрудированности, широты познавательных интересов, уровня владения определенным кругом логических операций и т.д. При некотором снижении этого уровня возможна компенсация за счет повышенной мотивации или работоспособности, усидчивости, тщательности и аккуратности в учебной деятельности, но есть и предел такого снижения, при котором компенсаторные механизмы не помогают, и студент может быть отчислен.

При этом нельзя обойти вниманием вопрос о специальных способностях, когда человек обладает предрасположенностью к определенного рода профессиям, и можно говорить о «технической направленности ума», «склонности к гуманитарным профессиям» и т.д.

Психологические способности личности, структура умственных способностей в значительной степени предопределяют выбор стиля учебной деятельности студента, формируют определенные приемы и способы, облегчающие усвоение учебного материала.

Из приемов учебной деятельности значительно повышает эффективность учебного труда прием предварительной подготовки к предстоящей лекции, актуализация необходимых для ее восприятия знаний. Особенно он ценен в точных науках. К сожалению, к этому приему прибегает столь малое количество студентов, что практически приходится констатировать его отсутствие в арсенале наших студентов.

К приемам учебной деятельности относится также углубленное изучение студентами наиболее важных, профессионально значимых учебных дисциплин. К основным дисциплинам учебного плана студенты относятся достаточно серьезно. Не систематичность посещения занятий, отсутствие добросовестного, тщательного изучения программных вопросов распространяется в основном на дисциплины цикла ОПД.

В арсенале студентов имеется также прием предпочтительного начала занятий с трудных (или легких) предметов. Очень часто в рекомендациях по научной организации умственного труда даются жесткие установки на начало занятий с трудных дисциплин. Между тем, типологические исследования показывают, что здесь не может быть рационального универсального приема. Малоподвижные флегматики медленно втягиваются в работу, поэтому им лучше начинать занятия с легких предметов. Быстро утомляющиеся меланхолики со слабой нервной системой вряд ли могут оставлять сложные дисциплины на окончание самостоятельной подготовки. Им следует за трудный материал приниматься со свежими силами.

Своеобразно отношение студентов к экзаменам. Многие из них, даже указывая на большие нервные затраты, тем не менее выступают против отмены экзаменов, т.к. подготовка к ним помогает систематизировать знания, углубить понимание материала, ликвидировать проблемы. Таким образом, значительная часть студентов стремится рационализировать свою учебную деятельность,

332

найти наиболее эффективные приемы изучения материала. Успешность их усилий в данной области зависит от уровня развития интеллекта, самоанализа, воли.

В связи с этим возникает необходимость дифференцированности обучения в вузе. Принцип «от каждого по способностям» должен восприниматься не как снижение требований при равнении на слабых, а как повышение требований к способным студентам. Только при таком обучении полностью реализуются интеллектуальные и волевые способности каждой личности.

Умение работать систематически даже при средних интеллектуальных способностях обеспечивает студентам устойчивую высокую успеваемость. Отсутствие умения организовать себя, равномерно распределить учебные занятия, даже при наличии достаточно развитого интеллекта, ослабляет способность к усвоению программного материала и снижает качество обучения.

Для повышения качества обучения и предотвращения отсева необходимы не только методы изучения личности, но и методы стимулирования мыслительной активности студентов, способствующие лучшему усвоению учебной информации. Часто лекции и практические занятия строятся так, что на них преобладает активность преподавателя, а от студентов не требуется проявления интеллектуальной инициативы, они в силу ряда причин могут занимать пассивную позицию. Между тем, хорошо известно, что без интеллектуальной активности невозможно полноценное усвоение материала, да и способности слабых и средних студентов часто неразвиты оттого, что их не побуждают к энергичной интеллектуальной деятельности.

Для стимулирования интеллектуальной активности необходимо применять организованное общение, ставящее студентов в активную позицию. Данное общение преподавателю следует направлять специальными вопросами, направленными, во-первых, на активизацию усвоения сложных учебных понятий, и, во-вторых, на активизацию установления внутри- и межпредметных связей.

Психологическая диагностика интеллектуальных способностей, мотивации обучения, стиля учебной деятельности служит основой для использования активных методов обучения. Разнообразные методы активации умственной деятельности должны учитывать индивидуальное своеобразие каждого студента. Наряду с этим необходимо использовать социально-психологические резервы интенсификации обучения. Благоприятный или неблагоприятный социально-психологический климат в группе, наличие или отсутствие в ней лидера – важнейшие условия, определяющие повышение качества обучения и воспитания в студенческих группах.

В последнее время все больше обращаются к групповым, совместным или коллективным методам обучения. При групповых формах деятельность каждого члена группы фактически индивидуальна и только не запрограммированное общение во время занятий и в свободное время создает эффект совместности.

333

Совместной можно считать такую деятельность группы, при которой ее участники взаимосвязаны одновременностью и последовательностью действий, действия одного участника невозможны без одновременных или предшествующих действий другого (других), например, когда группа в 3-4 человека должна подготовить один проект, отработать навыки владения приборами и т.д.

При коллективных формах участники не только взаимосвязаны деятельностью (учебной, трудовой, спортивной), но и обладают всеми признаками коллектива, т.е. имеют целостно-ориентационное единство, сплоченность. Цели такой группы совпадают с целями общества.

Известно, что динамика психических процессов (восприятие, память, мышление), уровень проявления психических функций (психомоторных, интеллектуальных) различны в условиях индивидуальной и совместной деятельности. Общение при совместной деятельности как бы размыкает относительно закрытые системы (субъектов) и включает их в общий контур внутригрупповой регуляции, в результате чего складывается уже группа как относительно закрытая система со своим внутригрупповым миром мыслей и чувств. Тем самым формируется совокупный субъект, который может характеризоваться своеобразным общим фондом мыслей и чувств, который возникает благодаря обмену получаемой, перерабатываемой и формируемой совместно информации. Психическая деятельность субъектов становится в общих пределах общей.

Общий и сравнительный анализ индивидуальной и совместной деятельности свидетельствует о преимуществе групповой совместной работы. При обучении тем или иным учебным навыкам и умениям приемы индивидуальной и совместной деятельности целесообразно комбинировать. Например, на первой стадии выработки навыков лучше использовать индивидуальное обучение, но уже на второй более результативным оказывается синтез индивидуальной и совместной деятельности. Совместная мыслительная деятельность имеет такое преимущество, как возможность распределения функций: один генерирует идеи, другой классифицирует их, третий дорабатывает до необходимого практике варианта. При совместном обучении сложным мыслительным задачам необходимо периодически обмениваться «функциями», что позволит соучастникам более или менее равномерно овладеть соответствующими приемами мыслительной деятельности.

Знание об этой общей тенденции, и ее частных проявлениях может быть использовано при выборе способа обучения: индивидуально-изолированного, группового, совместного, что позволит повысить качество обучения, интерес студентов к изучаемой дисциплине и тем самым уменьшится отсев (отчисление).

334

Литература:

1. Ананьев Б.Г. Психология педагогической оценки: морфология. –Ленинград: Изд–во ЛГУ, 2975.-249 с.

2. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход: метод, пособие. – М: Высшая школа, 1991.-207 с.

3. Зюзин Д.И. Качество подготовки специалистов как социальная проблема .-М.: Высшая школа, 1988.- 75 с.

4. Каган В.И., Сычеников И.А. Основы оптимизации процесса обучения в высшей школе: науч.-метод, пособие .- М.: Высшая школа, 1997.- 143 с.

5. Развитие творческой активности студентов: опыт, проблемы, перспективы. /под ред. В.С. Рахманина. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 1991. -160 с.

6. Селезнева Н.А. Качество высшего образования как объект системного исследования /лекция – доклад; изд-е 3-е. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2003. – 95 с.

ВАЖНОСТЬ ПРЕДМЕТА «САМОПОЗНАНИЕ» В УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ

Закенова Гульнур Болатовна

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау

«Быть Человеком - это огромное достоинство» Сара Назарбаева

Вопросы нравственного развития, воспитания, совершенствования

человека волновали общество всегда и во все времена. Сегодня весь мир находится в поиске новых образовательных программ по развитию общечеловеческих ценностей.

«Мы не должны забывать, что личностями не рождаются, ими становятся. И процесс становления Личности – это задача не только семьи, но и государства, общества, его воспитательных и образовательных институтов», – эти слова Сары Алпысовны Назарбаевой являются приоритетными в современном образовательно-воспитательном процессе.

Уроки самопознания призваны помочь ученику осознать смысл жизни, свое предназначение, ведут его к максимальному раскрытию личностного потенциала, гражданского сознания, жизненных навыков и творческой активности.

По словам Сары Алпыскызы, автора проекта «Самопознание», - «Самопознание» — это возвращение к гуманности и духовным истокам. [1]

Урок самопознания - это новый этап интересного пути познания самого себя. Заключается он в том, что человек познает в себе самые хорошие качества: как доброта, любовь, радость, счастье в своей жизни и самые

335

сокровенные мечты. Цель этого урока в том, что бы познать много нового и интересного о чувствах и эмоциях человека. Так же о его взаимоотношениях с людьми и окружающим миром, об общечеловеческих ценностях.

Нравственно-духовное образование, позволяющее личности достичь гармонии в физическом, психическом, духовном, социальном и творческом развитии, реализуется в реальной образовательной практике различными путями и прежде всего через предмет «Самопознание». [2]

Дети Казахстана, начиная с дошкольного возраста, идут по пути «Самопознания», тем самым с детства получают нравственное и духовное образование в школах. Таким образом, предмет «Самопознание» положительно влияет на нравственно-духовное развитие и воспитание ребенка.

На уроках учащиеся ближе знакомятся с собственным «Я», учатся оценивать себя, видеть себя со стороны: свой внешний облик, особенности и манеру поведения, отдельные черты характера, подвергать анализу свои собственные успехи и достижения. Любовь, добро, дружба – эти простые слова на занятии по самопознанию обретают новый смысл, становятся волшебными.

Необходимость организационного этапа, который представлен такими приемами, как «Круг радости», «Наедине с собой», «Игровой тренинг», заключается в том, что он помогает создать благоприятную, комфортную обстановку начала урока, объединяет учителя и учеников в дружеский коллектив. Дети учатся говорить друг другу о своих чувствах, лучше понимать значение дружбы и любви в жизни человека, и самое важное, учатся доверять друг другу. Как отметил Жан де Лабрюйер, - «Доверие – первое условие дружбы».

В конце урока, в рубрике «От сердца к сердцу», ученики высказывают друг другу наилучшие, искренние пожелания. Кто-то из современных мыслителей сказал: «Истинное творчество доходит до людей кратчайшим путём — от сердца к сердцу». Очень верно подмечено! Занимаясь творчеством, человек воплощает те идеи, которые значимы, дороги и важны для него самого. Эти идеи он находит где-то в глубине своего внутреннего духовного мира, в своем сердце, а затем они находят отклик в сердцах других людей, раскрывая перед ними душу творца через его произведения.

Самое главное творчество человека — это создание и претворение в жизнь духовных ценностей, таких, как любовь, истина, красота, добро, мир, счастье... Действительно, нельзя научить ребёнка правде, добру без формирования у него понятий "красивое" и "некрасивое", "истинное" и "ложное", нельзя научить его стремиться к защите правды, добра, не сформировав у него эмоциональный протест против зла и лжи, умение ценить прекрасное и доброе в природе и людях. [3]

В послании Президента РК Нурсултана Назарбаева народу РК говорилось, что современное образование в Республике нуждается в моделировании принципиально нового подхода в развитии гармоничной личности. Таким образом, осуществляемые реформы в образовании приводят к выводу, что курс «Самопознание» должен стать государственной

336

образовательной программой духовно-нравственного воспитания в Республике Казахстан.

«Патриотизм, нормы морали и нравственности, межнациональное согласие и толерантность, физическое и духовное развитие, законопослушание. Эти ценности должны прививаться во всех учебных заведениях, независимо от формы собственности» - призывает Н.А.Назарбаев нас, казахстанцев. [4]

Великий поэт, Абай, сказал: «Адам бол!» («Будь, человеком!»), так вот предмет "Самопознание" учит ребенка быть хорошим человеком. Эти простые истины иногда могут быть настоящим открытием. По словам философа Джона Бернала, человечество подходит к самому драматическому периоду своего развития – оно начинает познавать самого себя. Сара Алпысовна Назарбаева считает, что самопознание нужно преподавать с самого детства – языком любви, рассказывая притчи, поучительные истории. Такие уроки-игры, как показывает практика, очень нравятся детям и крайне важны для их родителей.

Невозможно переоценить процесс самопознания, который начинается с момента рождения и продолжается всю нашу сознательную жизнь. Слова «Познай самого себя», которые можно смело считать девизом данного урока, указывают на цель, к которой нужно стремиться, чтобы узнать свои возможности, внутренние качества, постичь смысл своего предназначения.

Самопознание человека рецепт того, чего нельзя добиться только с помощью другого, это все зависит от нас самих. Самопознание человека понимание смысла жизни, понимание окружающего и самое главное, понимание самого себя. Ведь если каждый из нас начнет работать с собой, все мы станем друг к другу намного ближе и теплее. [5]

«Задача всех людей на земле, детей и, в первую очередь, взрослых - помочь себе и другим в продвижении духовного образования, передать это растущему поколению. Проснитесь люди, осознайте кто вы! Быть Человеком - это огромное достоинство», - сказала С.Назарбаева.

Все мы – ученики в школе жизни. И если хотим сделать жизнь лучше, начинать необходимо с самих себя.

Список литературы: 1. Учебники по самопознанию. С.А. Назарбаева. «Бөбек» Алматы, 2010 ж. 2. Самопознание. Н.А. Бердяев, 2009 г. 3. Кабалевский Д.Б. "Прекрасное пробуждает доброе" - М. 1973 г.

4. Послание президента РК народу Казахстана. 2012 г. 5. Орлов Ю.М. Самопознание и самовоспитание. Просвещение, 1987.

337

ИЗУЧЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ ПРОЯВЛЕНИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОЙ ОТЗЫВЧИВОСТИ В ПОДРОСТКОВОМ ВОЗРАСТЕ

Закревская Т.В.

ГУ "Средняя школа №12 г. Кокшетау"

Глубокий интерес к изучению проблемы эмоциональной отзывчивости, и в частности эмоциональной отзывчивости подростков продиктован огромной важностью этого механизма в развитии личности и нравственных чувств человека, общении. Развитие эмоциональной отзывчивости особенно важно в период отрочества, когда у подростков интенсивно развиваются нравственные ценности, жизненные перспективы, новые взгляды на жизнь и на отношения между людьми.

Изучению эмоциональной отзывчивости индивида на переживания других людей посвящено значительное число исследований (Г.М.Андреева, А.А. Бодалев, В.В. Бойко, А.К. Бохарт, А.А. Валантинас, В.Вебер, А.Н.Леонтьев, А.Б.Орлов, А.Ю.Панасюк, К.Роджерс, С.Л.Рубинштейн и др.).

Большинство специалистов определяют эмоциональную отзывчивость, как осознанное сопереживание текущему эмоциональному состоянию другого человека, без потери ощущения внешнего происхождения этого переживания, а так же эмпатия проявляется в стремлении понять другого человека, вчувствоваться в его переживания, оказать помощь и поддержку [1].

С точки зрения психологии, способность проявления эмоциональной отзывчивости, считается нормой. Существуют методики (диагностика эмоциональной отзывчивости по А. Меграбяну и Н. Эпштейну, методика «Диагностика уровня эмоциональной отзывчивости» И. М. Юсупова, методика диагностики уровня эмпатических способностей В. В. Бойко и др.) выявления у людей уровня эмоциональной отзывчивости и даже отдельных её аспектов [2]. Диапазон проявления варьируется достаточно широко: от лёгкого эмоционального отклика, до полного погружения в мир чувств партнера по общению. Считается, что эмпатия происходит за счёт эмоционального реагирования на воспринимаемые внешние, часто почти незаметные, проявления эмоционального состояния другого человека — поступков, речи, мимических реакций, жестов и так далее.

Ряд исследователей (В.В. Бойко, А.К. Бохарт, А.А. Валантинас, В.Вебер, П.В. Козина, В.А. Микаэлян и др. ) подчёркивает в проявлении эмоциональной отзывчивости тот аспект, что эмпатирующий осознаёт, что чувства, которые он испытывает, являются отражением чувств партнёра по общению. Считается, что если этого не происходит, то такой процесс, с их точки зрения, является не эмпатией, а, скорее, идентификацией с собеседником. Именно способность понимать, что текущие чувства отражают состояние другого человека, позволяет эмпатирующему использовать эту способность для более глубокого понимания партнёра, и различать свои индивидуальные эмоции от тех, что возникли в ответ на эмоции партнёра.

338

Способность к проявлению эмоциональной отзывчивости, является основой для дружеских отношений, которые занимают огромное место в межличностном общении подростка. Эмоциональная отзывчивость, в свою очередь, основывается, как пишет Г. Крайг [3] , на социальном выводе, "потому что если вы не знаете того, что чувствует другой человек, вы не сможете ему сочувствовать".

В данной работе исследуется уровень эмоциональной отзывчивости в подростковом возрасте. Исследование проводилось среди учеников средней школы № 12, г.Кокшетау, 13-15 лет. Для этого была использована методика исследования эмпатийных тенденций или проявление эмоциональной отзывчивости в кругу сверстников, предложенную И.М. Юсуповым.

Анализ полученных результатов позволил выяснить, что из 100% опрошенных у 25% оказался низкий уровень эмоциональной отзывчивости. У 65 % наблюдается средний уровень. Но наиболее высокий уровень лишь у 10 % респондентов, они наиболее чувствительны к нуждам и проблемам окружающих, великодушны.

В подростковом возрасте особенно велика потребность в дружеских отношениях, которые предполагают стремление к полному пониманию и принятию другого, определяя интимно-личностный характер общения со сверстниками, а позднее и со значимыми взрослыми. Соответственно пробуждение эмоциональной отзывчивости в более раннем возрасте будет способствовать благоприятному развитию межличностных отношений в дальнейшем.

В данной работе было раскрыто определение эмоциональной отзывчивости, как осознанное сопереживание текущему эмоциональному состоянию другого человека, без потери ощущения внешнего происхождения этого переживания и выявлено, что большинство (80%) опрошенных нами подростков имеют средний уровень проявления эмоциональной отзывчивости.

В связи с этим встал вопрос поиска новых способов развития эмоциональной отзывчивости у подростков.

В целом проведенное исследование позволяет сделать следующие выводы:

1. Эмоциональная отзывчивость личности подростка понимается как индивидуальная способность, выступающая основой становления гуманных чувств взрослеющего человека. Атрибутом его компетентностного развития в аспекте поликультурной оптимизации сферы межличностного взаимодействия и корпоративного сотрудничества, базовым качеством гуманистического миро-воззрения и мировосприятия, ведущей характеристикой интеллигентного человека.

Эмоциональная отзывчивость - это проявление небезразличного отношения человека к окружающему миру и людям, основанному на нравственных нормах и принципах, которое развивается на основе гармоничного развития эмоциональной, интеллектуальной и нравственной составляющих личности подростка в специально организованной воспитательной среде.

339

Процесс развития эмоциональной отзывчивости у подростков связан с переменами, которые происходят в физическом, а особенно эмоциональном, интеллектуальном и нравственном развитии. А именно, происходит переход от теоретического мышления к абстрактному и образно-логическому, происходит переосмысление общечеловеческих ценностей. Особо следует отметить формирование в этот период самосознания и «Я-концепции», которые в значительной мере способствуют проявлению эмоциональной отзывчивости подростков.

2. Выделены критерии - когнитивный, эмотивный, поведенческий и уровневые показатели развития эмоциональной отзывчивости подростков.

3. Обоснована педагогическая необходимость образовательной интеграции сферы искусства и предметной области истории в развитии эмоциональной отзывчивости учащихся подросткового возраста, как определяющего фактора становления гуманных чувств личности.

4. Определены этапы развития эмоциональной отзывчивости подростков в содержательно-смысловом пространстве историко-культурной актуализации: ситуативной (объектной) констатации, эмоциональной тождественности (субъектного переноса), личностного (гуманного) отношения.

5. Выявлены возможности воспитательной системы школы в развитии эмоциональной отзывчивости подростков, связанные с реализацией потенциала гуманитарной интеграции образовательных компонентов. Утверждение идей личностно-ориентированного подхода в воспитании, оптимизацией межличностных отношений корпоративного взаимодействия по достижению образовательных целей.

6. Разработана модель развития эмоциональной отзывчивости подростков в формировании личности, объединяющая личностно-развивающий потенциал составляющих ее компонентов на основе педагогической реализации принципа интонационно-образной актуализации культурно-исторических событий и явлений.

7. Педагогическими условиями развития эмоциональной отзывчивости подростков в формировании личности выступают:

- осуществление продуктивной интеграции гуманитарного содержания учебных предметов во взаимодополняемом единстве с личностно-развивающими возможностями сферы искусства;

- направленное использование в образовательном процессе эмоционально-развивающего потенциала различных форм этического просвещения, эмоционального погружения и практико-ориентированного психотренинга;

- организация теоретико-практической подготовки учителей к работе по развитию гуманных чувств личности подростка.

Дальнейшее исследование по данной проблеме мы видим в разработке тренингов развития проявления эмоциональной отзывчивости в подростковом возрасте или в более ранних возрастах.

340

Литература: 1. http://psi-i.blogspot.com/2011/06/blog-post_8799.html 2. Юсупов И.М. Психология эмпатии (Теоретические и прикладные

аспекты): Автореф. дис.д-ра психол. наук. СПб,1995. - 30 с. 3. Крайг Г. Психология развития: Пер. с англ. СПб.: Питер, 2000. 4. В. Бойко. Диагностика эмпатических способностей

ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ БРЕНДА

Казыбаева А.М. Казахский Экономический Университет им. Т.Рыскулова, г.Алматы

aimasha_06@mail.ru

В работах посвященных психологии бренда, проводится анализ лишь в двух плоскостях - “восприятие” объекта (цвета, формы или смысла), а также эмоция, которую он вызывает. В данной статье мы провели более детальную оценку влияния, которое бренд оказывает на психику потребителя. По нашему мнению, при разработке бренда, хороший дизайнер должен учитывать все его эффекты на различные психические сферы (восприятие, внимание, мышление, память, воображение, эмоции), а также мотивацию по потреблению услуги или продукта.

Восприятие - это процесс психического отражения объекта или явления в целом, при его непосредственном воздействии на органы чувств[1:13]. Восприятие - это первый этап психического отражения объекта. Цель восприятия - сформировать целостный, понятный для сознания образ. В случае восприятия бренда - это визуальное восприятие зрительным анализатором. В первую очередь, нас интересуют факторы восприятия, которые способствуют и препятствуют ему.

Вот некоторые принципы восприятия, которые должны быть учтены при разработке бренда или логотипа: “Фигура - фон” - восприятие в первую очередь выделяет фигуру из фона, а не наоборот.“Группировка “ - однообразные стимулы группируются в структуры, по принципу близости (расположенное рядом воспринимается вместе), подобия (схожее по какому-то признакам воспринимается вместе), замкнутости (человеческая психика склонна заполнять пробелы в фигуре), целостности (человек лучше воспринимает непрерывные формы, чем сложные комбинации), смежности (рядом стоящее в пространстве воспринимается как единое).

Восприятие избирательно - быстрей воспринимается то, что больше соответствуют потребностям и ценностям (принцип резонанса), что соответствует его ожиданиям, что может угрожать человеку (принцип настороженности). Дизайнер, при разработке бренда или логотипа, должен ориентироваться на потребности и ценности потребителя, а также на его

341

ожидания. Сформировав образ, человеческая психика формирует эмоциональное отношение к нему (приятно-неприятно), а затем форму поведения (движение “к” или “от”). В этом смысле дизайнер должен помнить о таком феномене восприятия как “эффект красоты” - внешне более привлекательному объекту приписывается больше положительных черт. Естественно, невозможно учесть субъективность восприятия каждого человека, но вполне реально оценить общие потребности и ожидания группы, на которую ориентирован логотип или бренд [2:104]. Если, например, товар или услуга, ориентирована на молодое поколение, то нецелесообразно аппелировать к консерватизму и традиционности, более свойственным для среднего и пожилого возраста. Логотип психиатрической клиники, легче будет восприниматься людьми, оказавшимися в кризисе, если он будет успокаивать и “говорить” о стабильности, а не возбуждать яркими “кричащими” цветами.

Внимание- это избирательная направленность восприятия на тот или иной объект. Внимание выражается в переживания степени ясности и отчетливости содержания воспринимаемого человеком, а также в личном отношении человека к объекту. За вниманием часто стоят нужды, интересы и потребности человека. Привлечение внимания к объекту возможно благодаря его характеристикам: сила, контрастность и новизна раздражителя (объекта) по сравнению с другими подобными раздражителями, а также его контрастность.

Воображение - это способность создавать образы, представления. В нашем случае речь идет о представлениях человека от том, а как выглядит, что собой представляет продукт или услуга, которые стоят за брендом. В отличие от мышления, которое оценивает это логически, воображение дает образную картину – цвета, звуки, запахи, температура, тактильные ощущения. Процесс воображения при оценке услуги или продукта через бренд является непроизвольным действием, так как оно побуждается не самими человеком, а извне - благодаря впечатлению от бренда или логотипа [3:125].

Память-одна из психических функций, целью которой является сохранение, накопление и воспроизведение информации.Память один из психических процессов, определяющих приверженность бренду. Чтобы быть верным определенному бренду, его необходимо помнить и с легкостью воспроизводить в памяти. В первую очередь тут имеется в виду память долговременная.

Мышление позволяет получить знание о таких объектах, свойствах и отношениях окружающего мира, которые не могут быть непосредственно восприняты при помощи первой сигнальной системы (в нашем случае это зрительное восприятие). Функция мышления это опосредованное познание объективной реальности - на основе непрямой информации (знак и символ в нашем случае) человек судит о свойствах явления (в данном случае о качестве и полезности товаров и услуг, “закодированных” в логотипе или бренде). В данном случае работает и образное, и понятийное мышление потребителя - на основании цвета и формы символа, а также значения понятия, заключенного в имени бренда, происходит суждение качествах продукта, который они олицетворяет.

342

Главной необходимостью тут является достаточная ясность образа - сложно представить себе успешный логотип-головоломку, над которым человек будет размышлять часами. Процесс мышления должен быть легким, не тратящим значительные волевые усилия, которые, как известно, приводят к эмоциональному утомлению или даже к раздражению.Другая крайность - излишняя наглядность и непосредственность - компания торгующая носками, использует логотип-носок. Здесь участвует только наглядно-образное, непосредственное мышление, мыслительная работа здесь минимальна и малоинтересна.

Наиболее успешный логотип и бренд, это образ-загадка или неутомительная логическая задача, которая вызывает определенную эмоцию, для решения которой включается мотив “решить”. Другими словами, такой образ обладает еще и мотивирующей, побуждающей силой, аппелируя к познавательной потребности человека, как минимум, к желанию узнать о том, а что стоит за этим образом.

Обобщая сказанное, образ бренда должен быть в какой-то степени метафоричным, загадочным, но в тоже легко “разгадываемым» и дающем максимально полную информацию о тех качествах продукта или услуги, которые он олицетворяет, о тех благах и преимуществах, которые эти услуга и продукт могут принести.Мышление - высший познавательный процесс. Мыслительная деятельность обрабатывает информацию полученную при помощи внимания, восприятия, воображения и памяти и дает заключение, во-первых, о полезности и необходимости того или иного объекта для человека, а, во-вторых, о путях реализации этой потребности. Мышление определяет степень осознанности потребности, определят логическую основу мотивации.

С точки зрения академической психологии, правильней будет говорить не об эмоциях, а о чувствах по отношению к бренду, так как именно они формируют отношение к чему-то конкретному (объекту или явлению). В классическом понимании, эмоции - это общее чувство, безотносительно к каком-либо предмету.Чувства - психический процесс, отражающий субъективное оценочное отношение потребителя к объекту дизайна. Они могут стимулировать другие психические процессы отражения и оценки бренда - восприятие, память, внимание мышление, воображение, а также мотивацию. Эмоции - важный момент при формировании приверженности потребителя бренду. Задача процесса создания бренда состоит в том, чтобы создать продукт, который будет вызывать какое-либо положительное чувство у максимального количества людей из целевой группы. Учитывая то, что одни и те же объекты могут эмоционально оцениваться людьми по-разному, это сложная задача. Для преодоления проблем, связанных с этим, существуют технологии, позволяющие аналитически понять усредненный психологический портрет потребителя.

Отстуствие положительной эмоциональной оценки бренда негативно сказывается на его механизмах его всприятия, запоминания и осознания потребителя, так как эти психические процессы не будут “подпитаны” переживанием чего-то значимого.

343

Чувство - двигатель мотивации по отношению к бренду [4:206]. Отличие чувств по отношению к бренду состоит в том, что они основляют приверженности нему. Поэтому, стараясь создать эфективный бренд, нужно думать не только о силе чувств, которые они вызывают, но и о том, какое влияние они окажут на мотивацию. Бренд- это манипулятиваная техника, вызывающее определенное действие. Именно поэтому чувства и мотивацую мы рассматриваем как неотрывные процессы.Мотивация отражают практическую функцию создания бренда- формирование и поддержание привержанности бренду, которая ведет к желанию покупать товар или пользоваться услугой, которые бред олицетворяет. Мотивация - побуждение к действию; динамический процесс направленный на удовлетворение потребностей человеком. Мотивационные процесс опирается на эмоциональную составляющую (чувства), а также на логическую (мышление, как высшая форма познавательных процессов). При помощи мышления происходит оценка необходимости достижения, соответствие потребностям человека, поиск ресурсов достижения [5:113].

Мотивация определятся потребностью. Для разных людей значимость тех или иных потребностей может отличаться. Формирование новой потребности в услуге или продукте невозможно, если не опираться на универсальные человеческие потребности - материальные, биологические, социальные, духовные, этические и эстетические. Нельзя успешно продавать кефир, например, не открыв все возможные блага, которые может дать человеку употребление этого напитка- материальные (экономия денег), биологические (хорошее здоровье), а также эстетические (улучшение внешности).

Итак, создание эффективного бренда, с точки зрения психологии, состоит из следующих этапов:

1.Исследование потребителей. Определение целевой группы, обобщенной картины психологических характеристик потребителя (стереотипов мышления, особенностей восприятие, основных потребностей и др.).

2. Привлечение внимания к бренду при помощи универсальных приемов влияния на внимание, запоминание и хранение информации, стимулирование воображения о сущности продукта.

3. Формирование приверженности бренду, доверия, основанного на чувственной (эмоциональной) и логической оценке бренда. По сути, на этом этапе происходит начало формирования новой специфической потребности в конкретном продукте или услуге.

Литература:

1. Чалдини Р. Психология влияния. – С.-П., «Питер», 1999. 2. Гребенкин Ю. Психотехнологии в рекламе. – Новосибирск, «РИФ-

плюс», 2000. 3. Аакер Дж. Создание сильных брендов. – Издательство: ИД

Гребенников, 2008.

344

4. Чернатони Л., МакДональд М. Брендинг. Как создать мощный бренд./ пер. с англ. под ред. проф. Б.Л. Еремина. – Москва: Юнити , 2006.

5. Гэд Т., Розенкрейц.А. Создай свой бренд./ пер. с англ. под ред. И.В. Андреевой. – СПб.: Издательский дом «Нева», 2004.

ВЗГЛЯДЫ НА ЭМОЦИОНАЛЬНОСТЬ КАК ОСОБЕННОСТЬ ЧЕЛОВЕКА В ПСИХОЛОГИИ

Калымова А.К., Кайникенова Г.К.

Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова, г.Кокшетау aselkalymova@mail.ru, kainikenova@mail.ru

Чтобы охарактеризовать человека для начала достаточно изучить его

эмоциональность. Она влияет на все моменты его жизни. Поэтому изучение эмоций до настоящего времени является актуальной темой, не только для самой личности, но и для всего образовательного процесса. Впервые эмоциональность как особое свойство использовалось Гиппократом, когда он говорил о темпераменте, а именно о холериках. В последующем это свойство заинтересовало и П.Малапера еще в конце XIX века, когда он исследовал апатию и страсть. В дальнейшем изучением эмоции занимались Г.Хейманс и Е.Вирсма они обозначили три основных фактора личности – это эмоциональность, активность, реактивность. То как человек воспринимает полученную информацию, как реагирует на него – это фактор эмоциональности [1].

Эмоции - это более широкое понятие. Но то, какие явления и свойства можно называть эмоциями, есть несколько точек зрения. Вот основные три из них.

Если рассматривать эмоции с научной точки зрения то там говорится, о том, что эмоции нужно отличать биологических потребностей, хотя, в какой - то степени они и имеют некоторые схожие явления и формы проявления, и что разделение их по определенным критериям считается весьма не доказано. Как говорил П.Милнер, одной из главных их причин отличия друг от друга является физиологическое разнообразие проявления рецепторов. Например, ощущение боли это рецепторы болевые, а ощущение холода – температурные рецепторы. А такие свойства как стыд, радость, печаль их сложно отнести к рецепторам, поэтому их считают эмоциональными состояниями. Существует еще одна причина, по которой разделяют эмоции и потребности это мера и активность их возникновения и последующие влияние на организм. То есть они могут возникать неожиданно или обдуманно. Эмоции чаще возникают неожиданно, и, а биологические потребности возникаю обдуманно с определенным промежутком времени. Но и эмоции и ощущения всегда мотивированы, и носят избирательный характер проявления. И можно считать, что их отличие во

345

многом зависит от внутреннего побуждения организма к определенной деятельности.

За годы исследования и изучения эмоций, у ученых уже есть определенный опыт. В связи с этим накопилось огромное количество фактов, материала касающиеся эмоций. Многие пытались исследовать отличие между эмоциональностью и неэмоциональными явлениями, но все из попытки приводили к тому, что их отличие нужно искать во внутренних и во внешних факторов. Уже существующие теории различают то, каким вопросом задаются многие, чтобы понять всю суть эмоций. Для одних эти вопросы являются важными, для других абстрактными. К примеру, известные концепции У.Джемса, Ж.П.Сартра, П.К.Анохина, П.В.Симонова, по мнению Н.Грота в исторической части его работы (1879—1880), анализ эмоций, позволяет отметить, что все эмоции выполняют оценочную функцию. Соглашаясь с данными этой теории, нельзя забывать, что любая оценка имеет множество различных точек зрения, конкретизацию, основание. Другими словами эмоции – это язык, с помощью которого субъект узнает о личностной потребности организма, о том, что происходит внешне [2].

Первым, кто подверг сомнению теории эмоций, был американский психолог У. Джемс. Сначала в 1884 году он предложил традиционную теорию эмоций, а потом в 1894 году развеял все сомнения по поводу своей теории, по его мнению эмоции возникают вслед за возбуждением, тем самым и меняется наше поведение и мы чувствуем переживание. С данным заявлением был согласен его коллега исследователь К.Ланге, придерживаясь его мнения, он считал, что все эмоции появляются под воздействием разных внешних раздражителей. Конечно, концепции Джемса и Ланге в то время были не актуальны, но в какой - то степени имели свое отличие и различие. Потом, когда К. Ланге опубликовал свой труд, это было в 1885 году, данные концепции воссоединили и считали их как за одну, и называлась она теория «Джемса - Ланге». И благодаря их открытию эта теория актуальна и в настоящее время. Существует и другая теория, ее значение заключается в том, что эмоции зависят от нервных волокон нашего организма, и некоторых органов. Джемс разделил все эмоции на «низшие» и «высшие». К первым он отнес все эмоции, которые вызывают у нас отрицательную реакцию, а ко вторым, эмоции связанные с нравственными потребностями. Однако их теория, если рассматривать с физиологической точки зрения, у нее многие аспекты, касающиеся эмоционального состояния, определены неправильно, что и затрудняет использовать данную теорию. В дальнейшем эта теория, была подвергнута критике, со стороны известного психолога Джона Уотсона. Он считал, что эмоции имеют свой ряд определенных реакций, и разделил их на три формы – страх, любовь, ярость. С одной стороны он был согласен с их теорией, но все - таки исключил, некоторые моменты. Другая концепция, которая получила название «таламическая теория Кононна и Барда», она считалась самой центральной теорией эмоциональных переживаний. Эта теория была выдвинута в противовес интроспективной теории. По их мнению данная теория, находит свое сходство с биологическими процессами организма,

346

которые проявляются в коре головного мозга. Такое заявление, помогло в психологии сделать многие великие открытия и принести ей плоды. Этот подход позволяет, рассматривать эмоции со всех сторон психологического процесса. Однако и функции эмоций, имеют свою научную точку зрения. Это направление тоже получило свое развитие. Автор этой теории Мак – Дауголл, говорил, что все физиологические проявления зависят от поведения живых существ. В ней говорится о том, что именно инстинкты являются регулятором поведения всех живых существ, в частности и человека. Не только от эмоций зависит поведение человека, но и от того какая проблема существует в настоящий момент, но и от множества других познавательных процессов. Не смотря, на такое открытие, эта концепция не получила большого распространения.

Существуют ряд особо важных положений, которые отмечают, что эмоции зависят от характера проявления, от активности деятельности самого субъекта, о их роли в этой деятельности, также зависят от развития познавательных процессов субъекта. Подводя итог, можно сказать, несмотря на то, что многие ученые дают объяснение происхождению эмоциям и чувствам, в данный момент нет единого и целостного взгляда на их сущность и природу. Объяснить это можно тем, что по данному вопросу их мнения расходились, не было единого мнения, и то, что эмоции всегда рассматривались как отдельный психологический процесс. Но, несмотря на это, психологи внесли огромный вклад в теоретическое и экспериментальное изучение эмоций и чувств хотя ещё очень много нерешённых проблем.

Литература:

1. Сарфати X. Модели карьеры мужчин и женщин в исследовании и развитии. Взгляд из МОТ // Высшее образование в Европе. .[Текст] /X. Сарфати - 1992. - Т. 17, № 2. - С. 131-140.

2. Мухина В.С. Возрастная психология: феноменология развития, детство, отрочество. Учебник для студ. вузов. – 7-е изд. Стереотип. – М.: Изд. Центр «Академия» 2003. – 456 с.

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ФОРМИРОВАНИЯ УЧЕБНОЙ МОТИВАЦИИ СТУДЕНТОВ В ПЕРИОД ОБУЧЕНИЯ В ВУЗЕ

Кудаваева В.К., Кудабаева Н.С.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова ns2000kudabayeva@mail.ru

Новая образовательная парадигма в качестве приоритета высшего

образования рассматривает ориентацию на интересы личности, на становление эрудиции, компетентности, развитие творческих начал и общей культуры,

347

выдвигая в центр внимания обучаемого как активного субъекта, приобретающего образование в форме "личностного знания". Становится естественным требование, связанное не только с умением учиться и переучиваться, но и быть готовым к испытаниям, к использованию знаний в нестандартных ситуациях, к неоднократной смене своих представлений, мировоззрения, мироощущения, непрерывному образованию в течение жизни.

Возросшие темпы жизни и уровень конкуренции на рынке труда не дают легких возможностей достижения успеха. Высокие требования, предъявляемые к человеку современным обществом, обусловливают развитие его конкурентоспособности как способности мобилизовать все ресурсы, приобретенные или данные ему природой, и умении сосредотачивать свои усилия в нужном направлении к достижению цели.

Проблема профессиональной направленности личности будущих специалистов всегда была актуальной, особенно сейчас, когда принятие Государственной программы развития образования РК на 2011-2020 г.г. вызвана необходимостью преобразовании направленных на повышение качества образования, решение стратегических задач перед казахстанской системой образования [1].

Актуальность проблемы также усиливается, когда речь касается вопросов психологической адаптации студентов в новых социально-экономических условиях и новых системах образования (психологической, профориентационной), а также изучение личностных процессов, связанных с проблемой формирования профессионального самоопределения. К числу таких проблем относится и психологическое изучение процесса формирования и развития профессиональной направленности личности на том этапе профессионального самоопределения, когда выбор направления профессионального развития уже совершен, на этапе обучения в вузе.

Студенческий возраст представляет особый период жизни человека. Заслуга самой постановки проблемы студенчества как особой социально-психологической и возрастной категории принадлежит психологической школе Б.Г.Ананьева. В исследованиях Б.Г.Ананьева, Н.В.Кузьминой, Ю.Н.Кулюткина, А.А.Реана, Е.И.Степановой, а также в работах П.А.Просецкого, Е.М.Никиреева, В.А.Сластенина, В.А.Якунина и других накоплен большой эмпирический материал наблюдений, приводятся результаты экспериментов и теоретических обобщений по этой проблеме [2].

Одними из важнейших компонентов педагогической деятельности является мотивационный комплекс личности: мотивация учебной и профессиональной деятельности, мотивация успеха и боязнь неудачи, факторы привлекательности профессии для студентов, обучающихся в педагогическом вузе. Правильное выявление профессиональных мотивов, интересов и склонностей является важным прогностическим фактором удовлетворённости профессией в будущем. Отношение к будущей профессии, мотивы её выбора являются чрезвычайно важными факторами, обуславливающими успешность профессионального обучения.

348

Проблема мотивации и мотивов поведения и деятельности - одна из стержневых в психологии. Не удивительно, что эта проблема с давних пор занимает умы учёных, ей посвящено не поддающееся учёту количество публикаций и среди них - монографии российских авторов: В.Г.Асеева, И.А.Васильева и М.Ш.Магомед-Эминова, В.К.Вилюнаса, И.А.Джидарьяна, Б.И. Додонова, В.А.Иванникова, Е.П.Ильина, Д.А.Кикнадзе, Л.П.Кичатинова, В.И.Ковалёва, А.Н.Леонтьева, B.C.Магуна, B.C.Мерлина, С.Г.Москвичёва, Л.И.Петражицкого, П.В.Симонова, А.А.Файзуллаева, Ш.Н.Чхартишвили, П.М.Якобсона; а также зарубежных авторов: X.Хекхаузена, Д.В.Аткинсона, Д.Халла, А.Г.Маслоу.

В психологии мотивация рассматривается как сложный многоуровневый регулятор жизнедеятельности человека - его поведения, деятельности. Высшим уровнем этой регуляции является сознательно-волевой. Этих же положение придерживается и педагогическая психология. Исследователи отмечают, что «…мотивационная система человека имеет гораздо более сложное строение, чем простой ряд заданных мотивационных констант [3].

Она описывается исключительно широкой сферой, включающей в себя и автоматически осуществляемые установки, и текущие актуальные стремления, и область идеального, которая в данный момент не является актуально действующей, но выполняет важную для человека функцию, давая ему ту смысловую перспективу дальнейшего развития его побуждений, без которой текущие заботы повседневности теряют свое значение». Всё это, с одной стороны, позволяет определять мотивацию как сложную, неоднородную многоуровневую систему побудителей, включающую в себя потребности, мотивы, интересы, идеалы, стремления, установки, эмоции, нормы, ценности и т.д., а с другой, - говорить о полимотивированности деятельности, поведения человека и о доминирующем мотиве в их структуре.

Понимаемая как источник активности и одновременно как система побудителей любой деятельности мотивация изучается в самых разных аспектах, в силу чего понятие трактуется авторами по-разному. Исследователи определяют мотивацию как один конкретный мотив, как единую систему мотивов и как особую сферу, включающую в себя потребности, мотивы, цели, интересы в их сложном переплетении и взаимодействии.

Трактовка «мотива» соотносит это понятие либо с потребностью (драйвом) (Ж.Ньютенн, А.Маслоу), либо с переживанием этой потребности и ее удовлетворением (С.Л.Рубинштейн), либо с предметом потребности. Так, в контексте теории деятельности А.Н.Леонтьева термин «мотив» употребляется не для «обозначения переживания потребности, но как означающий то объективное, в чем эта потребность конкретизируется в данных условиях и на что направляется деятельность, как на побуждающее ее».Отметим, что понимание мотива как «опредмеченной потребности» определяет его в качестве внутреннего мотива, входящего в структуру самой деятельности.

Учебная мотивация определяется как частный вид мотивации, включенный в определенную деятельность, - в данном случае деятельность учения, учебную деятельность. Как и любой другой вид, учебная мотивация

349

определяется рядом специфических для той деятельности, в которую она включается, факторов. Во – первых, она определяется самой образовательной системой, образовательным учреждением; во – вторых, - организацией образовательного процесса; в – третьих, - субъектными особенностями обучающегося; в – четвертых, - субъективными особенностями педагога и, прежде всего, системы его отношений к ученику, к делу; в – пятых – спецификой учебного предмета [4].

Учебная мотивация, как и любой другой ее вид, системна, характеризуется направленностью, устойчивостью и динамичностью. Так, в работах Л.И. Божович и ее сотрудников, на материале исследования учебной деятельности учащихся отмечалось, что она побуждается иерархией мотивов, в которой доминирующими могут быть либо внутренние мотивы, связанные с содержанием этой деятельности и ее выполнением, либо широкие социальные мотивы, связанные с потребностью ребенка занять определенную позицию в системе общественных отношений. При этом с возрастом происходит развитие соотношения взаимодействующих потребностей и мотивов, изменение ведущих доминирующих потребностей и своеобразной их иерархизации [5].

В этой связи существенно, что в работе А.К.Маркова специально подчеркивает эту мысль: «…Мотивация учения складывается из ряда постоянно изменяющихся и вступающих в новые отношения друг с другом побуждений (потребности и смысл учения для учащихся, его мотивы, цели, эмоции, интересы). Поэтому становление мотивации есть не простое возрастание положительного или усугубление отрицательного отношения к ученику, а стоящее за ним усложнение структуры мотивационной сферы, входящих в нее побуждений, появление новых, более зрелых, иногда противоречивых отношений между ними». Соответственно, при анализе мотивации стоит сложнейшая задача определения не только доминирующего мотива, но и учета всей структуры мотивационной сферы человека. Рассматривая эту сферу применительно к учению, А.К.Маркова подчеркивает иерархичность ее строения и в нее входят: потребность в учении, смысл учения, мотив учения, цель, эмоции, отношение и интерес [6].

Характеризуя интерес (в общепсихологическом определении – это эмоциональное переживание познавательной потребности) как один из компонентов учебной мотивации, необходимо обратить внимание на то, что в повседневном бытовом, да и в профессиональном педагогическом общении термин «интерес» часто используется как синоним учебной мотивации. Об этом могут свидетельствовать такие высказывания, как «у него нет интереса к учебе», «необходимо развивать познавательный интерес» и т.д. Такое смещение понятий связано, во-первых, с тем, что в теории учения именно интерес был первым объектом изучения в области мотивации (И.Герберт). Во-вторых, оно объясняется тем, что сам по себе интерес – это сложное неоднородное явление. Интерес определяется «как следствие, как одно из интегральных проявлений сложных процессов мотивационной сферы», и здесь важна дифференциация видов интереса и отношений к учению. Интерес, согласно А.К.Марковой, «может быть широким, планирующим,

350

результативным, процессуально-содержательным, учебно-познавательным и высший уровень – преобразующий интерес» [6].

Возможность создания условий возникновения интереса к учителю, к учению (как эмоционального переживания удовлетворения познавательной потребности) и формирование самого интереса отмечалась многими исследователями. На основе системного анализа были сформулированы основные факторы, способствующие тому, чтобы учение было интересным для ученика. Согласно данным этого анализа, важнейшей предпосылкой создания интереса к учению является воспитание широких социальных мотивов деятельности, понимания ее смысла, осознание важности изучаемых процессов для собственной деятельности.

Необходимо условие для создания у студентов интереса к содержанию обучения и к самой учебной деятельности – возможность проявить в учении умственную самостоятельность и инициативность. Чем активнее методы обучения, тем легче заинтересовать ими студентов. Основное средство воспитание устойчивого интереса к учению – использование таких вопросов и заданий, решение которых требует от обучаемых активной поисковой деятельности, что в конечном итоге, несомненно должно привести к формированию ПВК – профессионально важных качеств личности выпускника вуза [7].

Большую роль в формировании интереса к учению играет создание проблемной ситуации, столкновение обучаемых с трудностью, которую они не могут разрешить при помощи имеющегося у них запаса знаний; сталкиваясь с трудностью, они убеждаются в необходимости получения новых знаний или применения старых в новой ситуации. Интересна только та работа, которая требует постоянного напряжения. Легкий материал, не требующий умственного напряжения, не вызывает интереса. Преодоление трудностей в учебной деятельности – важнейшее условие возникновения интереса к ней. Трудность учебного материала и учебной задачи приводит к повышению интереса только тогда, когда эта трудность посильна, преодолима, в противном случае интерес быстро падает.

Учебный материал и приемы учебной работы должны быть достаточно (но не чрезмерно) разнообразны. Разнообразие обеспечивается не только столкновением учащихся с различными объектами в ходе обучения, но и тем, что в одном и том же объекте можно открывать новые стороны. Один из приемов возбуждения у учащихся познавательного интереса – «отстранение», т.е. показ учащимся нового, неожиданного, важного в привычном и обыденном. Новизна материала – важнейшая предпосылка возникновения интереса к нему. Однако, познание нового должно опираться на уже имеющиеся у школьника знания. Использование прежде усвоенных знаний – одно из основных условий появления интереса. Существенный фактор возникновения интереса к учебному материалу – его эмоциональная окраска, живое слово учителя.

Эти положения, сформулированные С.М.Бондаренко, могут служить определенной программой организации учебного процесса, специально направленной на формирование интереса.

351

Различные виды интереса, например результативный, познавательный, процессуальный, учебно-познавательный и др., могут быть соотнесены с мотивационными ориентациями (Е.И.Савонько, Н.М.Симонова). Продолжая исследования Б.И.Додонова, эти авторы на материале изучения мотивации в овладении иностранным языком в ВУЗе выявили четыре мотивационные ориентации (на процесс, результат, оценку преподавателем и на «избегание неприятностей»), некоторые наряду с другими компонентами учебной мотивации определяют направление, содержание и результат учебной деятельности.

Литература:

1. Государственная Программа развития образования Республики

Казахстан на 2011-2020 года. 2. Самыгин С.И. Педагогика и психология высшей школы. Ростов-на-

Дону: «Феникс», 1998. 3. Якунин В.А. Педагогическая психология. - СПб., 1998. 4. Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный

подход. М.: Высшая школа, 1991. 5. Божович Л.И. О мотивации учения М., 1982. 6. Маркова А.К. Формирование мотивации учения .- М., 1983. 7. Карпов А.В. Понятие профессионально важных качеств деятельности //

Психология труда. — М.: ВЛАДОС-ПРЕСС, 2003. 8. Асанов Н.А., Алдияров Д.А., Минажаева Г.С. Организация

образовательного процесса на основе кредитной технологии. – Алматы қазақ университеті, 2004.

9. Павлова Ж.П. Профессионально – педагогическая идентификация студента//Высшее образование сегодня//. №1, 2007.

ВЛИЯНИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫХ ИГР НА РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ У МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

Мурзатаева Кумыс Амантаевна

Кокшетауский университета им. Абая Мырзахметова Kumis68kz@mail.ru

Состояние современного общества поставило перед образованием ряд

острейших проблем, среди которых резкое ухудшение физического, психического, неврологического и нравственного здоровья детей. А ведь все это, разумеется, сказывается на развитии детей, их интересов и способностей, в первую очередь интеллектуальных. В основе развития интеллектуальных способностей лежат развитие внимания, мышления, памяти. Развитие интеллектуальных способностей, развитие самостоятельного мышления

352

особенно актуально. Младший школьный возраст является одним из главных периодов жизни

ребенка, так как именно на этом этапе ребенок начинает приобретать основной запас знаний об окружающей действительности для своего дальнейшего развития. Также приобретает основополагающие умения и навыки. Именно от этого периода жизни зависят дальнейшие пути развития ребенка. Самая главная задача - наметить образовательный маршрут для своего подопечного -- лежит на плечах учителя. Именно от рациональных действий учителя зависит выявление интеллектуальных способностей младшего школьника. А интеллектуальные особенности личности понимаются как особенности развития психики данного ребенка, особенности его мышления, памяти, внимания. Параллельно с развитием самостоятельности мышления у ребенка развивается речь, которая организует и уточняет мысль, позволяет выразить ее обобщенно, отделив важное от второстепенного. Развитие мышления влияет и на воспитанность человека. У ребенка развиваются положительные черты характера и потребность к развитию в себе хороших качеств: работоспособность, умение мыслить и доходить до истины самостоятельно, планировать деятельность, а также самоконтроль и убежденность, любовь и интерес к предмету, желание учиться и много знать. Все это крайне необходимо для дальнейшей жизни ребенка. Развитие интеллектуальных способностей снимает психологические нагрузки в учении, предупреждает неуспеваемость, сохраняет здоровье. Не менее важно заметить, что идеи развития самостоятельности мышления входят в понятие гуманности учебно - воспитательного процесса школы, ибо осуществление этих идей не что иное, как истинно гуманное отношение к ребенку, позволяющее вовремя помочь становлению самостоятельной личности, создав условия для ее самовыражения.[1]

При осуществлении процесса обучения учитель естественно должен учитывать возрастные особенности учащихся. Как известно, в дошкольном возрасте ведущей деятельностью ребенка является игра. Но время идет и ребенок взрослеет, становится школьником. А в младшем школьном возрасте ведущей деятельностью является учеба. Поэтому необходимо для успешной адаптации ребенка к школьной жизни осуществлять плавный переход от одного вида деятельности к другому. Для этого на уроках учитель применяет разного рода игровые приемы - развивающие игры. Он может их включать как в урочную деятельность, так и во внеурочную.

Игры должны носить развивающий либо познавательный характер. Целью их является расширение кругозора, формирование собственного мировоззрения, интереса к знаниям младшего школьника. И здесь на первое место выходят именно игры, носящие интеллектуальный характер.

Игры различаются по содержанию, характерным особенностям, по тому, какое место они занимают в жизни детей, в их воспитании и обучении. Сюжетно-ролевые игры создают сами дети при некотором руководстве воспитателя. Основой их является детская самодеятельность. Иногда такие игры называют творческими сюжетно-ролевыми, подчеркивая, что дети не

353

просто копируют те или иные действия, а творчески их осмысливают и воспроизводят в создаваемых образах, игровых действиях. Разновидностью сюжетно-ролевых игр являются строительные игры.

В практике воспитания используются и игры с правилами, создаваемые для детей взрослыми. К играм с правилами относятся дидактические, подвижные, игры-забавы. В основе их лежит четко определённое программное содержание, дидактические задачи, целенаправленность обучения. [4]

Самостоятельность ума и интеллект - главный критерий оценки человека в обществе. От этого зависит удовлетворенность, радость и счастье человека в жизни. В свою очередь общество требует активности и высокого уровня знаний от учащихся. Это будет способствовать безболезненному входу младшего школьника в процесс общественных отношений. Потому что через игры, способствующие интеллектуальному развитию, расширяется словарный запас и раскрывается индивидуальный потенциал младшего школьника. Какая прекрасная вещь - открытия! Разные чувства проявляются при постижении чего-то ранее совершенно неизвестного, но одно присутствует всегда - это удивление. С удивления, как известно, начинается мышление, следовательно, для развития интеллекта открытия крайне необходимы. Жизнь школьников, лишенных праздников ума - поистине катастрофична, так как это влияет на дальнейшую их успешность и благополучие в судьбе.

Возрастные особенности младшего школьника Учащиеся начальных классов, то есть дети младшего школьного возраста,

очень сильно отличаются друг от друга по успехам в учении - сосредоточенные и отвлекающиеся, быстросхватывающие и тугодумы. Они собрались из самых разных семей - более развитые и менее развитые, воспитанные и диковатые, заласканные и те, которым ласка не достается. Всех их роднит одинаковый возраст, некоторые общие особенности реагирования на окружающее.

Младший школьный возраст является сенситивным для: формирования мотивов учения, развития устойчивых познавательных

потребностей и интересов; развития продуктивных приемов и навыков учебной работы, умения

учиться; раскрытия познавательных способностей. Восприятие детей данного возраста отмечается остротой, своего рода

любознательностью, что связано с преобладанием первой сигнальной системой. Способные не детально, а в целом воспринимать предмет. Все яркое, живое, наглядное воспринимается лучше.

Отмечается слабость произвольного внимания, поэтому требуется стимулирование их деятельности поощрение, похвала. А непроизвольное внимание развивается интенсивно, устойчивость внимания небольшая. Темп работы часто теряется, наблюдается пропуски букв. Склонность к механическому запоминанию у детей младшего школьного возраста развита хорошо. Развитие идет по двум направлениям:

умственная роль словесно-логической памяти; развивается умение управлять своей памятью.

354

Обычно дети данного возраста мыслят конкретными категориями, но постепенно идет осуществление перехода от познания внешней стороны предметов к их сущности.

По мере развития ребенка мышление освобождается от представлений и переходит к анализу на уровне понятий. Но все, же ученику легче пройти путь от причины к следствию, чем от следствия к причине.

Ведущую роль в развитии детей младшего школьного возраста играет учение. В процессе учения происходит формирование интеллектуальных и познавательных способностей. Способности детей не обязательно должны быть сформированными к началу обучения в школе, особенно те из них, которые в процессе учения продолжают еще активно развиваться.

Способности - это такие психологические особенности человека, от которых зависит успешность приобретения знаний, умений, навыков.

Развитие познавательных способностей связано с тем, что каждый ребенок проходит свой путь развития, приобретая на нем различные типологические особенности высшей нервной деятельности. Индивидуальный подход создает наиболее благоприятные возможности для развития познавательных сил, активности, склонностей и способностей каждого ученика.

Таким образом, у младших школьников при изменении содержания и условий обучения, а также введение нового вида деятельности на уроках (игра), можно сформировать достаточно высокий уровень способностей к обобщениям и абстракциям. [3]

Игра как средство развития индивидуальных способностей ребенка В младшем школьном возрасте детские игры постепенно приобретают

более совершенные формы, превращаются в развивающие, их содержание изменяется, обогащается за счет вновь приобретаемого опыта. Индивидуальные предметные игры приобретают конструктивный характер, в них широко используются новые знания, особенно из области естественных наук. А также те знания, которые приобретены детьми на занятиях трудом в школе.

Игра для ребенка не только отдых и развлечения, но и вид деятельности: без игры ребенок не может нормально расти и развиваться. В играх ребенок развивается физически и умственно, сталкиваться с миром современной техники. В игре вырабатывается трудолюбие, настойчивость в достижении цели, наблюдательность, смекалка.

Нельзя отождествлять игру с развлечением. Пусть некоторые игры и являются веселым развлечением, способом времяпрепровождения. Но степень полезности большинства игр, как средства развития, зависит от методики и техники их организации, от стиля игры, а главное, от ее характера и целей. Вся сущность ребенка проявляется в играх. И если эти игры подбирать продуманно, проводить правильно, то именно в играх можно достичь многого, чего очень трудно добиться путем бесед, собраний и других методов и приемов воздействия на ребенка, очень утомляющих его. [6]

Игра вызывает бодрое и веселое настроение, приносит радость. Увлеченные живой, эмоциональной игрой, дети легче усваивают и приобретают различные навыки, умения и знания, которые понадобятся им в

355

жизни. Вот почему игры должны широко применяться в работе с детьми. Принято различать два основных типа игр: игры с фиксированными и открытыми правилами; игры со скрытыми правилами. Примером игр первого типа является большинство познавательных,

дидактических и подвижных игр, а также развивающих (интеллектуальных, музыкальных, игры-забавы, аттракционы).

Ко второму типу относятся игры, в которых на основе жизненных или художественных впечатлений свободно и самостоятельно воспроизводятся социальные отношения или материальные объекты.

Подвижные игры - разнообразные по замыслу, правилам, характеру выполняемых движений. Они способствуют укреплению здоровья детей, развивают движения. Дети любят подвижные игры, с удовольствием слушают музыку и умеют ритмично двигаться под неё; строительные игры - с песком, кубиками, специальными строительными материалами, развивают у детей конструктивные способности, служат своего рода, подготовкой к овладению в дальнейшем трудовыми умениями и навыками; дидактические игры - специально разрабатываемые для детей, например, лото для обогащения естественнонаучных знаний, и для развития тех или иных психических качеств и свойств (наблюдательности, памяти, внимания); сюжетно-ролевые игры - игры, в которых дети подражают бытовой, трудовой и общественной деятельности взрослых, например, игры в школу, дочки-матери, магазин, железную дорогу. Сюжетные игры, помимо познавательного назначения, развивают детскую инициативу, творчество, наблюдательность.[7]

Дидактическая игра как средство интеллектуального развития Большим успехом пользуются интеллектуально - творческие игры для

младших школьников. Можно выделить следующие виды таких игр: Литературные игры: формируют интерес к чтению у учащихся. Цель таких игр - формирование познавательного интереса у учащихся,

развитие индивидуальных способностей, освоение навыков коллективной деятельности.

Игры на комбинирование: это такие игры, как игры со спичками, логические задачи, шашки, шахматы, головоломки и другие - предусматривают умение создавать новые комбинации из имеющихся элементов, деталей, предметов.

Игры на планирование: лабиринты, головоломки, магические квадраты, игры со спичками - направлены на формирование умения планировать последовательность действий какой - либо цели. Способность планирования проявляется в том, что ученики могут определить, какие действия выполняются раньше, а какие позже.

Игры на формирование умения анализировать: найди пару, найди лишнее, загадки, продолжи ряд, занимательные таблицы - предусматривают умение объединять отдельные предметы.[5]

Своеобразие дидактических игр заключается в том, что она одновременно является формой обучения, в которой содержатся все структурные элементы

356

(части), характерные для игровой деятельности детей: замысел (задача), содержание, игровые действия, правила, результат.

Одним из элементов дидактической игры являются правила. Они определяются задачей обучения и содержанием игры и, в свою очередь, определяют характер и способ игровых действий, организуют и направляют поведение детей, взаимоотношения между ними и воспитателем. С помощью правил он формирует у детей способность ориентироваться в изменяющихся обстоятельствах, умение сдерживать непосредственные желания, проявлять эмоционально-волевое усилие.[2]

В результате этого развивается способность управлять своими действиями, соотносить их с действиями других играющих. Педагогически грамотно организованная игра мобилизует умственные возможности детей, развивает организаторские способности, прививает навыки самодисциплины, доставляет радость от совместных действий.

Заключение Сегодня, как никогда широко осознается ответственность общества за

воспитание подрастающего поколения. Преобразование общеобразовательной и профессиональной школы нацеливает на использование всех возможностей, ресурсов для повышения эффективности учебно-воспитательного процесса.

Далеко не все педагогические ресурсы используются в сфере воспитания и развития ребенка. К таким мало используемым средствам воспитания относится игра. Содержание игры должно служить развитию и воспитанию. Игры должны быть обязательно:

эмоциональные (чтобы привлекали ребенка, доставляли ему удовольствие, радость);

познавательные, обучающие (ребенок должен учиться чему-то новому, что-то узнавать, решать, мыслить);

игры должны быть социально ориентированные. Основная цель педагога - последовательно руководить процессом

формирования самостоятельной игры у каждого ребенка и коллектива в целом, т.к. только игра в форме детской самостоятельности в наибольшей степени влияет на психическое развитие ребенка. В этом заключается её педагогическая ценность. Необходимо, чтобы игра не потеряла своей ценности, свободы и непринужденности.

Список использованной литературы:

1. Алферов А.Д. Психология развития школьников: Учебное пособие по

психологии. - Ростов на/Д: изд-во Феникс, 2000. – 384 с. 2. Вахрушева Л.Н. Проблема интеллектуальной готовности детей к

познавательной деятельности в начальной школе // Начальная школа. 2006. - № 4. - с.63-68.

3. Возрастная психология: Хрестоматия // Под общ. ред. В.С. Мухина. - М.: Просвещение, 1999. - гл.2. - с.258-270, 302-305, 274-284.

4. Гальперин П.Я. Введение в психологию: Учебное пособие для вузов. -

357

2-е изд. - М.: Университет, 2000. - 336с. 5. Гуров В.А. Интеллектуально - творческие игры // Начальная школа.

2005. - № 5. - с.121 - 122. 6. Жукова З.П. Развитие интеллектуальных способностей младших

школьников в ходе игры // Начальная школа. 2006. - № 5. - с.30-31. 7. Лейтес Н.С. Психология одаренности детей и подростков: Учебное

пособие. - 2-е изд. - М.: Академия, 2000. – 334 с.

СИСТЕМА ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОДДЕРЖКИ ПОДРОСТКОВ С СУИЦИДАЛЬНЫМ ПОВЕДЕНИЕМ

Мурзина С.А., Терентьева И.М.

КГУ им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау cultura.psi@mail.ru

В современной науке суицидальное поведение рассматривается как

следствие социально-психологической дезадаптации личности в условиях переживаемых ею микроконфликтов [1]. По статистике Департамента по защите прав детей Акмолинской области в более 70 % случаев при выяснении причин суицидального поведения подростков вскрываются конфликты в семье и психологические затруднения подростков при выстраивании межличностных отношений как со сверстниками, так и со взрослыми.

Практика оказания психологической поддержки подростков с суицидальным поведением основана на организации и проведении профилактических мероприятий с подростками 11-16 лет г. Кокшетау. Необходимость создания программы вызвана ростом количества завершённых и незавершённых подростковых суицидов в течение 2011-2013 гг. Данная работа позволила снизить в подростковой среде общеобразовательных школ суицидальные риски на 8 %.

Долгосрочной целью практики явилось снижение рисков суицидального поведения в подростковой среде. Конкретной целью стало создание и обеспечение деятельности центра психологической поддержки подростков на базе ГУ СШ № 4 г. Кокшетау. Общее количество бенефициаров, получивших прямую выгоду от внедрения данной практики, составило около 230 человек. Косвенный охват превышает 260 человек за счет обращений с запросом на телефон психологической поддержки.

Описание алгоритма применения практики включает в себя открытие телефона психологической поддержки, а также организацию и проведение социально-психологических тренингов для подростков.

При формировании коррекционных групп подростки, имеющие признаки депрессии и психического истощения, не допускались к занятиям в связи с тем, что для них индивидуальная работа с психотерапевтом, психиатром и психологом средствами консультации более эффективна.

358

При проведении занятий большое внимание уделялось выбору помещения и создание предметной среды. Помещения выбираются с учётом возраста подростков и ощущения комфортности тренера: н-р, один тренер отдаёт предпочтение подвижным психогимнастическим упражнениям, другой предпочитает использование материалов для проведения арт-терапии.

Эмоциональное насыщение и материальное обеспечение занятий зависит от цели и содержания программы. Поэтому тренером вместе с подростками расставляется мебель так, как необходимо для каждого занятия, что уже создаёт рабочее настроение, а также у каждого участника тренинга появляется ощущение причастности к происходящему. При этом формируются положительные ожидания от встречи с тренером, друг с другом и знакомым уже пространством. На столе в комнате всегда в наличии простые и цветные карандаши, восковые мелки (не менее 18 цветов), акварельная и писчая бумага (формат А3, А4), ручки и т.д. Музыка не используется на занятиях, так как сложно предсказать эмоциональный отклик подростков с неустойчивым душевным равновесием: это могут быть слёзы либо двигательное возбуждение, что будет мешать сосредоточенности на собственных переживаниях подростка.

Внимание тренеров фокусируется на поведенческом и эмоциональном аспектах программы, которые подкрепляются технологически: в каждом занятии есть упражнения, формирующие у подростков навыки конструктивного взаимодействия. Общие цели тренинга: снижение уровня общей тревожности путём обучения подростков социально-психологическим навыкам взаимодействия, развитие навыков самоконтроля и конструктивных форм выхода из затруднительных либо конфликтных ситуаций. Таким образом, формируются необходимые свойства психологического здоровья – устойчивость к агрессивному влиянию среды: полноценное завершение личностной идентификации; наличие позитивного (идентификационного) жизненного сценария; сформированность навыков свободного и ответственного выбора; сформированность внутреннего локуса контроля; наличие психологических ресурсов, необходимых для реализации позитивного жизненного сценария; наличие адекватной информированности об агентах, агрессивных и деструктивных по отношению к основным (идентификационным) жизненным сценариям [2].

Тренеры инструктированы о том, что они несут ответственность за подбор материалов тренинга и эмоциональную атмосферу с учётом собственных профессиональных возможностей. Ведущий ориентируется на тех участников, которым некомфортно быть в центре других и уделять им внимание, но, не акцентируя их состояние. В связи с тем, что группа оказывает мощное воздействие на личность подростка, контролируется ситуация, чтобы подростки не покидали группу, так как уход из группы может стать дополнительным травмирующим фактором как для ушедших, так и оставшихся.

Очень важны правила, озвучиваемые в начале каждого занятия. Привычные правила «как себя вести» заменены на «что можно делать на наших занятиях». Это вызвано тем, что подростки воспринимают любые правила как

359

ограничение, в соответствии с чем у них может актуализироваться тревога и сформироваться недоверие к происходящему.

Важным условием для успешного выполнения практики является наличие подготовленных специалистов - психологов, умеющих организовать работу с подростками и владеющих классическими и современными психотехнологиями. Для установления контакта с подростками, имеющими суицидальные риски, необходимы профессиональные знания в области возрастной психологии и психологии личности.

Другим важным фактором успешного применения практики можно считать наличие постоянных помещений с созданной безопасно-комфортной предметной средой, а также регулярность обучения с определёнными временными перерывами. Необходимо учесть, что администрация школ предполагает массовый охват подростков и с трудом проявляет готовность к работе с конкретным и постоянным контингентом. У педагогов и родителей от работы специалистов с подростками есть завышенные ожидания, заключающиеся в надежде на быстрые изменения. Но это кропотливый труд, не всегда быстро и результативно проявляющийся в конкретных ситуациях. Поэтому требуется постоянная разъяснительная работа среди педагогических работников и родителей об особенностях профилактических мероприятий, необходимости длительного периода и поддержки со стороны окружающих для получения устойчивых результатов.

Тренинги с подростками проводятся в определённых временных рамках и в одно и то же время. Это укрепляет организационную дисциплину и приучает к организационной культуре. Для проведения перерывов необходимо приготовить просторное помещение, а также предусмотреть то, чтобы участники тренингов находились в это время без посторонних. Несмотря на переход из структурированного пространства в формат неструктурированного общения продолжается работа в выстраивании отношений между подростками.

Данная практика позволяет повысить уровень коммуникабельности и стрессоустойчивости подростков, а также приобретение опыта безоценочного принятия себя и других.

В данной статье нами представлены эффективные формы профилактики, т.к. они предоставляют возможность подросткам, переживающим трудную, а порой критическую ситуацию, обратиться с запросом к специалистам и получить помощь, а также приобрести новый социальный опыт в коммуникациях.

Литература:

1. Меновщиков В.Ю.Психологическое консультирование// Москва,

«СМЫСЛ» 2005 2. Катков А.Л. Интегративная психотерапия// Санкт-Петербург, 2013 3. Малкина-Пых И.Г. Психологическая помощь в кризисных ситуациях//

Москва, «ЭКСМО» 2008

360

ТӘРБИЕ БАСЫ – ТАЛ БЕСІКТЕН

Cейітхауан Риза Көкшетау қаласының №7 орта мектебі

riza071173@mail.ru

Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi алтын ұя отбасындағы тәрбие мектебiнен өтеді.

Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу боп табылады.

Ұлтымызда «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген дана сөз бар. Қазақ халқы әуелден-ақ бала тәрбиесіне айрықша мән беріп, оны ата-

ананың борышы санаған. Өйткені, бала – болашақ иесі. Келер ұрпақ алдындағы жауапкершілік әрдайым қатал сын саналған. Баланы өсіру, оны азамат етіп тәрбиелеу тіпті – қоғамдық, елдік мәселе деп қараған халқымыз бала тәрбиесін жөргекте жатқанда бастау керектігін әрдайым назарда ұстаған.

Бесік жыры, әлдилеп тербету сияқты сәби кезінен құлағына тәрбиелі мағналы сөздерді құйып ел сүйгіш, отаншыл, ержүрек, мейрімді болу жолдарын нұсқап отырған.Ұрпақ өсіру жолында қазақ халқында қалыптасқан небір тамаша салт-дәстүрі бар. Құрсақ тойынан бастап, отау тігіп, шаңырақ көтергенге дейін сан алуан ғұрыптар сабақтасып келеді. Жас ұрпақ біздің өміріміздің тікелей жалғастырушы ғана емес, еліміздің тірегі,мызғымас болашағы. Адамзаттың өмірдегі ең қымбаттысы, көз қуанышы – бала.

Бала – дербес тұлға. Оның бойындағы табиғи қасиеттер, адамгершілік құндылықтары отбасында, мектепте, әлеуметтік ортада нәрленеді. Баланың бас ұстазы – ата – анасы. Тәрбие үрдісінің бастауы отбасынан басталып мектеп өмірімен жалғасын табады. Қазақтың отбасында өмірге келген әр бала ес біліп, етек жыйғанша, негізінен әке мен ананың тәрбиесінде болады.

Әр бала білімді болумен қатар мәдениеттің негіздерін тануы және олардың әрқилы кемелденіп дамуына ата-ана, мектеп екіжақты жағдай жасауы керек. Сондықтан ата ана баласының мектептегі барлық мүмкіндіктерді пайдаланып білім алу мен тәрбиелі өнегелі болып, өзін-өзі басқаратын азамат болуына ат салысу қажет.

Бізде көптеген ата-аналар баланың кемшілігін мектептегі мұғалімдерден көреді. Ең әуелі әрбір ата –ана бала тәрбиесінде бірінші жауапкер екенін білмейді. Отбасында мұғалімдер туралы жақсы пікір айтылса, мектепке, ұстазға деген жақсы ой бала бойына қалыптасары ақиқат. Ондай балалардың оқуға, білімге, мектепке құштарлығы әлбетте артады. Ұстазды, адамды сыйлауы өзгеше болады. Мектеп, ұстаз туралы жаман пікір айтылуы баланың мектепке, мұғалімге деген көзқарасы өзгереді. Тіпті балада неқұрайлық пайда

361

болып оқу үлгерімі нашарлайды. Ата-ана өз баласының ынтасын үйдегі сол бір ғана сөз арқылы өздері жойып отырғанын білмейді.

Бір тәуліктің яғни 24 сағаттың 6 сағаты мектепте, қалған уақыттары баланың үйде болатыны ескерсек кімнің жауапкершілігі басым екенін түсіну қиын емес сияқты.

Демек әрбір ата-ана өз баласының тәрбиелі де, саналы, мәдениетті, жүрген ортасында сүйкімді болу үшін алдымен тәрбиені өзінен бастағаны жөн, яғни оғаш қылықтармен баласына үлгі-өнеге көрсетпеуге тырысқаны жөн. Жас кезінде баласына дұрыс тәрбие бере алмаған ата-ана кейін бармағын тістеп өкініп қалады.

Бала тәрбиесі жөнінде Абай: «Адамның жақсы болуы тегінде емес, тәрбиесінде, ақылында, өнер, білімінде. Адамға үш алуан адамнан мінез жұғады: ата-анадан, ұстазынан, құрбысынан. Әсіресе олардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады», - деп, осы үшеуінен баланың болашағы шешілетінін ескерткен. Ал, шығыстың ұлы ойшылы Әл-Фарабидің: «Адамға ең алдымен білім емес, тәрбие беру керек. Тәрбиесіз берілген білім адамның дұшпаны» – деген сөзін біле жүрген жөн.

Ұрпақ тәрбиесіндегі басты мақсат-жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеу. Негізгі тұлғаның өз өміріндегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниесінің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі тану арқылы дара тұлға ретінде өзін үздіксіз бірқалыпты қалыптастыруға баулу. Ал, кейбір ата-аналар отбасыларында жиі жан-жалдың орын алуы, жасөспірімнің пікірімен санаспауы салдарынан перзенттерінің психикасына кері әсер етіп жатқандарын мүлдем сезбейді. Керісінше, мұндай кезде баласымен үлкен адам ретінде сөйлескені жөн.

Оның әрбір сөзін мұқият тыңдап, тең адамша сөйлесіп, керек кезде өз бетінше шешім шығаруына да мүмкіндік беру керек. Жасөспірімнің «өтпелі кезеңде» жүргенін де ескеру қажет. Абай атамыз: «Өмірдің алды – ыстық, арты – суық, алды – ойын, арт жағы мұңға жуық» деген екен. Ендеше, осы елдің ертеңі-жасөспірімдерге ғасырға лайықты тәрбие беру басты міндет екенін ұмытпайық, ағайын.

Абай қазақ әйелiнiң, ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, "адам бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтiнен жаралған" деген ғұламалық ойды тарата келе, ол қасиеттердiң мiндеттi түрде тәрбиеленуi қажеттiгi туралы айтады.

Абай жетiншi қара сөзiнде былай дейдi: "Жас бала анадан туғанда екi түрлi мiнезбен туады. Бiреуi iшсем, жесем, ұйықтасам деп туса, бiреуi–бiлсем екен демектiк. Не көрсе соған талпынып, жалтұр-жұлтыр еткен болса, соған қызығып, аузына салып, дәмiн татып, тамағына, бетiне басып қарап, сырнай, керней болса дауысына ұмтылып, онан ер жетiңкiрегенде ит үрсе, мал шуласа да, бiреу күлсе де, бiреу жыласа да тұра жүгiрiп, "ол немене", "ол неге үйтедi", " бұл неге бүйтедi" деп, көзi көрген, құлағы естiгеннiң бәрiн сұрап, тыныштық көрмейдi. Мұның бәрi өмiрге жаңа келген нәрестенiң жан құрамы, "бiлсем екен, көрсем екен, үйренсем екен" дегенi». Қазақ халқының "Ата – балаға сыншы" деген мақалы бар. Әр әке өз

362

балаларының ерекшелiктерiн, қандай iске бейiмдiлiгiн дамытуға тырысып, ерте аңғарып, ән мен күй өнерiнен бейiмi болса, өнер қуған сал-серiлерге, үй шаруасына бейiм болса, үй шаруасының тiзгiнiн берiп, сөз ұғарлық ойы болса, жақсыларға жанастыратын. Ал қыз абыройы – отбасының, елдiң болашағы, босағаның берiктiгi. Қазақ қыздың жолы жiңiшке" деп бекер айтпаған. Осындай ұл мен қыздың тәрбиесiне қазақ халқының тек жеке отбасы ғана емес, бүкiл ауыл аймағы, әулетi жауапкершiлiкпен қараған. "Қызға қырық үйден тыйым", "Ұлға отыз үйден тыйым" демекшi, ұлға да, қызға да айтар сын аз емес.

Әр отбасы ұлы мен қызына салт-дәстүрдi, жетi атасын бiлудi үйреткен. Ата-ананың қанша баласы болса, әр бала ата-анаға өзiнше қымбат.

"Алуан-алуан жүйрiктiң әлiне қарай шабатынын" ең алдымен, атасы мен анасы бiледi. Тарихқа көз салсақ, халқына қорған, елiне басшы болар азамат өсiрiп, төңiрегiне аналық мейiрiмiн төгiп, ел анасы атанған аналар аз ба? Домалақ ана, Қараша ана, Мұрын ана, Дәулет бике, Қарқабат ана, Қызай ана... секiлдi көптеген аналарымыз елiне тұтқа боларлық ұл-қыз өсiрiп, бiр ру-тайпаның атын иеленiп, өнегелi iстерi аңызға айналып, бүгiнге жетiп отыр. Сондай-ақ, кешегi Түркi қағанаты заманында түрiк әлемiне Күлтегiндей батырды, Бiлге Қағандай дананы сыйлаған ананы халқы хан көтергендей ақ киiзге отырғызған, ардақтаған.

"Ана мен әке өздерiнiң үлгi-өнегелерi, гуманистiк белгiлерi арқылы әдептiлiгiмен, өнерпаздығымен, бiр-бiрiне деген өзара достық қарым-қатынасымен, ерен еңбегiмен балаларына үлгi-өнеге көрсете алады. Егер оқушы маманданған ұстаз десек, ата-ана – өздерiнiң өмiрлiк iс-тәжiрибесi арқылы тәрбиелiк iс-әрекеттерiн қалыптастырған ұстаз. Ал, ұстаз өз iсiнiң шеберi, бiлгiр адам болуы қажет" деп толғанады ақын.

Бала тәрбиесi – игiлiктi iс. Берерi де, сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие саласының ең өзектiсi. "Шебер ұстаздан – тәрбиелi шәкiрттер" деп айту өте орынды. "Бала үшiн жай нәрсенiң өзi де жаңалық. Бұлар – құмарпаз, әуесқой, тынымсыз зерттеушi".

Ата-аналары балаларын өнегелi сөзiмен, жеке басының тәрбиесiмен тәрбиелейдi. Бала әр нәрсеге сенгiш, тез қабылдағыш, елiктегiш келедi. Әр бала сипағанды, жылы сөйлегендi, аялағанды, еркелеткендi, ертегi әңгiме тыңдағанды, ойын ойнағанды ұнатады. Бұл– баланың бойындағы үлкендерден ерекшеленiп тұратын негiзгi қасиетi. Бұл қасиеттер тек балаға ғана тән. Өйткенi бала сезiмi– пәк. Баланы перiштеге теңеу осыдан шыққан ба деген ой келедi. "Бала тiлi– бал", "Балалы үй– базар" деген мақалды халқымыз өте орынды айтқан. Баланы сипау, аялау, жылы сөйлеу– баланың ақылды, ұстамды, мейiрiмдi азамат болып өсуiне көп ықпал етедi.

Ал балаға ұрсу және оны балағаттау баланың бойында кек алу, өшпендiлiк қасиеттердi оятады. Ата-бабаларымыз бала тәрбиесiне құрғақ ақылдан гөрi үлгi-өнеге арқылы ықпал етудiң жұғымды екенiн және балаға жора-жолдастарының, құрбы-құрдастарының әсерi мол екенiн айтқан. "Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол" деп, тәрбиелiк мәнi зор мақал-мәтелдер айтқан. Ата-бабаларымыз бала тәрбиесiне ерекше назар аударып, "Баланы жетiге келгенше тыйма, жетiден он

363

төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейiн құрдасыңдай сыйла" деп, баланың ой-өрiсi даму кезеңiн ерекше бағалаған.

Ата-бабаларымыз жазу-сызуды бiлмеген кездiң өзiнде де бала тәрбиесiне ерекше көңiл бөлiп, адам құқығын қорғауды назарда берiк ұстаған. Мысалы, "Қасымның қасқа жолы" (1511-1518), "Есiмнiң ескi жолы" (1598-1628), Әз Тәукенiң "Жетi Жарғысы" (1680-1718) сияқты көрнектi заңдардың өзi қағазға түспеген. Бұл – заңдық құжаттар.

Ата-заңды аттаған азғындарды "етегiн кесiп, елден қу" деген қағидамен аяусыз жазалаған. Халқымыз ұл мен қыз тәрбиесiне ерекше мән бере отырып кейінгі ұрпаққа келелі кеңес, өшпес мұра қалдырған.

«Бала тәрбиесi– бiр өнер, өнер болғанда ауыр өнер, жеке бiр ғылым иесi болуды тiлейтiн өнер. Баланы дұрыс тәрбие қылу үшiн өз тәжiрибесi жетпейдi. Басқа адамдардың тәжiрибесiмен танысу керек. Бала аурулы, зағип болса, баладан емес, тәрбиешiден; бала тар ойлы ақымақ болса, бала кiнәлi емес, тәрбиешi кiнәлi; бала сұлулықтан ләззат ала бiлмейтiн мылқау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиешi жазалы. "Бала iстеген жауыздықтың жазасын тәрбиешi көтерсiн" деген иран елiнiң мәтелi шын, дұрыс мәтел" деп М.Жұмабаев бала тәрбиесiне ерекше тоқталған.

Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Баланың тәрбиелi болып өсуiне берекелi отбасының әсерi мол. Отбасының әрбiр мүшесi өзара сөйлесiп, не болмаса ата-ананың, баланың мiндетiн атқару ғана емес, береке – бiрлiк, сүйiспеншiлiкпен араласса, босағасы берiк, шаңырағы биiк отбасына айналары сөзсiз.

Ата мен ана – бала тәрбиесiнiң қамқоршысы, өнегесi. Ата – асқар тау, Ана – бауырындағы бұлақ, Бала – жағасындағы құрақ, – деп, ата – ана, баланы табиғаттың тамаша

құбылыстарына теңеген халық мақалына қайран қаласың. "Тәрбие баламен сөйлесумен, әңгiмелесумен, оған ақыл-кеңес берумен

ғана шектелмейдi, – деген болатын А.С. Макаренко. – Тәрбие тұрмысты дұрыс ұйымдастыра бiлуде, балаға әркiмнiң өз жеке басы арқылы үлгi-өнеге көрсетуде. Отбасындағы бала тәрбиесi халық өмiрiмен, қоғамның мақсат-мiндеттерiмен байланысты болуы керек".

Ата-бабаларымыз баланың дүниеге келуiн ерекше күткен. Балаға қамқорлық ол дүниеге келмей-ақ жасалған. Мысалы, аяғы ауыр әйелге жерiк асын тауып жегiзген, ауыр көтертпеген. Жас босанған анаға қалжа жегiзген, сорпалаған, баланы тiл-көзден сақтаған, өсiп-өнген аналарға баланың атын қойғызған, тұсауын кестiрген. Бала өсе келе ән айтқызып, домбыра тартқызған.

Жамбылдың жырын, Күләштың әнiн, Динаның күйiн, Әлия мен Мәншүктiң, Бауыржанның ерлiгiн халқымыз ұрпағына өнеге еткен. Талғат пен Тоқтардай ғарышкерлерiн, Абай мен Шоқандай дарынды тұлғаларын тәрбиелеген де халық. Халық тәрбиесi– отбасы тәрбиесiнiң негiзгi бастауы. Ұрпақтан ұрпаққа сабақтасқан саналы тәрбие жүйесін, ұлт болашағы ұл қыздарымызға үйретумен қатар тәрбие басы тал бесіктен деген қатаң ұғымды жадымыздан шығармауымыз керек.

364

Әдебиеттер:

1. Ахметов С. Ата-ана не үшін өмір сүреді //Тәрбие құралы. – 2010. -№3. – Б.76-77

2. Бердібайқызы Қ. Өнеге әуелі - отбасынан //Қазақ батырлары. – 2005. - №4. – Б.22

3. Қосақова Г. Баланың бас ұстазы – ата-анасы //Бала тәрбиесі. – 2011. - №5. – Б.21-23

4. Тастанова Р. Ата- аналардың әдептілігі // Тәрбие құралы.- 2009.- №4.- Б.75-76

ОТБАСЫ - ӘЛЕУМЕТТЕНУДІҢ НЕГІЗГІ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ

Султангалиева А.Е. Атырау қ., Х.Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Sultangalieva_1975@mail.ru «Қазақстан – 2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта

қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасында өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген [1]. Сөйтіп отбасының әуел бастан – ақ өзіне тән киелі міндетін орындау қажеттілігі бекемделе түсті.

Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.

Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір қиыншылықтар туғызады.

Қазіргі жаһандану үрдісінің кезінде, қазіргі заманғы қоғам қызметінің дағдарыстық сипаты қоғамдағы отбасының рухани-өнегелік саласындағы дағдарыстың негізгі себебі – отбасының дәстүрлі қалпының бұзылуына әкеліп отыр. Қазіргі отбасы өрістеудің күрделі кезеңін - дәстүрлі үлгіден жаңаға ауысу үдерісін бастан кешіріп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, билік жүйесі, отбасылық рөл, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы бала жағдайы өзгеруі дағдарысқа алып келіп отыр.

Отбасы әлеуметтік институттардың бірі ретінде тұлғаны ең басты әлеуметтендіру ортасы болып табылады Тұлға осы айтылған әлеуметтік ортада өмірдің мәнін, оның мақсаты мен міндеттерін, сонымен қатар, құндылықтарын игере отырып, нені білу қажет, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы

365

мағлұматтар алады да, сол ортада басқалармен қарым-қатынас орнату дағдыларын меңгереді. Тұлға отбасында әртүрлі сипаттағы өмірлік төтенше жағдайлар мен ахуалдарда өзін-өзі ұстаудың нормалары мен мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді.

Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым- қатынасына әсер етеді. Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-50% жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық, тойынғандық жағдайға алып барады.

Тойынғандық дегеніміз- өмірге, өмірдегі материалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, немқұрайлы қатынас. Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасына торығушылар, қаңғыбастар, ”қызықты”әсерді іздеушілер тәрбиеленетінін жоққа шығара алмаймыз. Қазіргі кезде отбасының “уақталу” процесі жүруде. Оның мәні - жас ата-аналардан тұратын әжесіз, атасыз отбасылар. Бұл отбасының беріктігін нығайтып, дербес ұжымды қатынастыруы да мүмкін. Отбасы мүшелерінің дүниеге келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы дамуының ерекшелігін құрайды.

Қалалық отбасында бір-екі бала ғана тәрбиеленеді. Бала туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі; олар ата-аналардың жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілмеуі;бала тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел ананың шамадан тыс жұмысбастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық жағдайы; ата-аналардың “өзі үшін өмір сүруге” ұмтылған тоғышарлық ұмтылысы және т.б. Бала туудың азаюы - шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген жаңа педагогикалық проблеманы алға тосады.

Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың 90% тұрмыс қолайсыздығы мен отбасын құруға дайындықсыздың салдары. Дегенмен барлық ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасудың себебі баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс- жанжал, отбасылық кикілжіңде орын алады.

Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу секілді кең ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше психологиялық жүйе, екі не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсінік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады.

Г.Навайтистің айтуынша, отбасы функцияларының жартысы тұлғалық қарым-қатынас жасаудан құрылады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру – отбасы мүшелерінің жеке басына байланысты болады. Отбасы басқа кіші топтарға қарағанда олардың комплекстерін, органикалық тұтастықтарын қанағаттандыруға қабілетті. Осының негізінде ғана адамдар отбасылық одаққа бірігеді. Отбасы өзінің полифункционалды күшіне байланысты индивидуалды,

366

топтық және қоғамдық қызығушылықтарды біріктіреді. Мысалы, еркек пен әйел арасындағы терең шынайы махаббат жаңа өмірге бастама береді. Баланың өмірге келуі ұрпақтың жалғасуын көрсетеді.

Сонымен қатар баланың өмірге келуі халықтың өсуін де қамтамасыз етеді. Көбінесе отбасылық тәрбиеге орай баланың әлеуметтік және психологиялық жетілуі дамиды [2].

Кез-келген отбасында әрбір индивид өзінің мақсаттарына қақтығыссыз жете қоймайды. Негізгі дағдарыстар бірнеше жағдайларда пайда болады:

1. отбасының бір немесе бірнеше мүшелерінің ортақ қажеттіліктері қанағаттандырылмаған кезде.

2. отбасының әрбір мүшелерінің маңызды қажеттіліктері сәйкес келмеген кезде.

3. қажеттіліктерді қанағаттандыру түрі отбасы мүшелерінің біреуіне ұнамаған кезде.

4. отбасы мүшелерінің біреуінің қажеттілігі басқаларға жағымсыз көрінген кезде.

Отбасылық тәрбиенің сәтсіздікке ұшырауының басты себебі - үлкен адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан және ата анамен балалардың қарым- қатынасының қайшылығының жиі болуы .

Біріншіден: отбасында болатын өктемдік баланы өзін- өзі билеушілігінен айырады, әрбір қадамына бақылау жасайды, ол өз күшіне, мүмкіншілігіне сенімсіз және ішкі жәй- күйі төмен болады.

Екіншіден: баланы еркелетушілік, бетімен жіберушілік, ата- аналардың бәрін кешірушілік сүйіспеншілігіне байланысты. Баланың жетегіне түсіп, еркіне жіберушілік өзімшілдікке тәрбиелейді.

Үшіншіден: әке мен ананың және басқа отбасы мүшелерінің тарапынан бірыңғай талаптың жоқтығы. Осының нәтижесінде ата- аналарды немесе ересек отбасы мүшелерінің көзқарастарындағы алалықты пайдаланып, бала екі жүзді және жағымсыз нәрсеге бейім болып өседі.

Төртіншіден: ата- аналар балаларды еркімен қарым- қатынас жасаудан, өмірден аулақтауға тырысады, бөгет жасайды. Бұл баланың қалыптасуына, дамуына залалды әсер етеді.

Бесіншіден: егер әке мен ана өз баласының іс- әрекетіне немқұрайлы, жауапсыздықпен қараса, онда соны пайдаланып, кездейсоқ, күмәнді адамдармен танысуға мүмкіндік алады [3].

Отбасы - қоғамның алғашқы ұяларының бірі. Отбасында баланың айналасын қоршаған дүние жайлы алғашқы түсінігі, көзқарасы, сезімі, әдет- дағдылары бой көрсетіп қалыптасады.

Баланың дұрыс өсуіне қажетті жағдайлар жасау, оның орта білім алуына, мамандық, кәсіп таңдауына көмектесу, еңбекке дағдыландыру, қоғам мен өз мүлкіне ұқыпты қарауға үйрету ата- ананың басты борышы.

Баланы бүгінгі өмір талабына сай азамат етіп өсіру үшін оған жас кезінен дұрыс тәрбие қажет. Ата- ана өз баласының неге қызығатының, нені жақсы көретінін, неден қорқатынын, қандай іс- әрекеттерге ынта- ықыласы барын, қандай іске бейім екенін біліп отыруға тиіс.

367

“Ел болу үшін бесігінді түзе” деген ел сенімін ақтап, ата даңқын шығарар: білімді, парасатты, ұл- қыз, немере тәрбиелеу бәріміздің ұлы парызымыз. [4]

“Неке және отбасы” туралы Заңда ата- аналардың балалары алдындағы міндеттері айқын көрсетілген. Мысалы, 62- бапта мыналар көрсетілген. [5] Біздің халқымыздың отбасы жағдайында жас ұрпақ тәрбиесіндегі жетекші буын ата әже іс-әрекетінің төңірегіне шоғырланған. Себебі, отбасында әке мен шеше негізгі еңбек иелері, отбасы қажеттілігін қамтамасыз етушілер. Ал ата мен әженің өмір тәжірибесі өз дәрежесінде даналық ақыл-ойдың, орынды дүниетанымының, талғамның, денсаулық бағбанының, орынды тәртіп пен мінез-құлықтың мектебі болып табылады. Қорыта айтқанда, күнделікті ертемен маңдайынан иіскемеген, әже бауырының ыстығын сезбей өскен бөбектің рухани жан дүниесіне нұсқан келе береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Президент Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» 1997 ж., қазан. 2. Навайтис Г. Семья в психологической консультации. Воронеж,

МОДЭК, 1999. 3. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жетекшілер тәрбиесі. Алматы,

1990. 4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім - тәрбиесі. Алматы, 1995. 5. “Неке және отбасы” туралы Заң, 62 бап.

ТҰЛҒАНЫҢ ДАМУЫНДА «ӨЗІН - ӨЗІ ТАНУ» - РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІКТІ ІЗГІЛЕНДІРУ ЖОЛДАРЫ

Сыздықова Б.Р.

Көкшетау қ., Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті bayansyzdykova@mail.ru

Рухани кәусәр бұлаққа барар жолды іздеу-әр адамның міндеттерінің міндеті.

С.А.Назарбаева

Білім беруді дамыту кеңістігі адам мен адамзаттың толыққанды өмір сүруінің басты шарты ретінде алынған руханилықпен анықталатын өмір сапасын қамтамасыз етуге бағытталған. Білім берудің жаңа парадигмасы болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жүзеге асыру технологиясы мен әдістемесін жобалау, жасау және бағалаудың кәсіби біліктілігі мен интеграциясын талап етеді.

"Өзін-өзі тану" пәні жоғары кәсіби білім беру бағдарламасының жалпыға міндетті пәндері қатарына кіріп, адамның рухани мүмкіндіктерін дамыту,

368

байыту; рухани - адамгершілік жағынан бай адамды, мәдениет пен әлеуметтік шығармашылық субъектісін қалыптастыру мақсатын көздейді.

С.А.Назарбаева атап көрсеткендей, біз білім беру жүйесі арқылы қоғамдағы рухани-адамгершілік құндылықтарды жаңғыртқымыз келеді. Сол арқылы әр адам өз бойындағы қабілеттерін толық жүзеге асырып, өз мемлекетімзге ғана емес, бүкіл адамзат игілігіне пайда келтіре алатындай болуы керек...

Студенттік жылдары болашақ маманның жеке тұлға ретінде интенсивті дамуы мен кәсіби қалыптасуы жүзеге асады. Жас адамның мінез-қүлық ерекшелігі айқындалып, азаматтық сана-сезімі қалыптасады. Гендерлік сәйкестікке, сонымен бірге жыныстық-рөлдік қатынастардың өзгеруіне негізделген сезімдік-эмоцоналдық қарым-қатынас саласы кеңейеді.

Өзін-өзі тану өмірдің адам үшін маңызды аспектілерін өзекті етіп, әрбір адамның жалпыбілімдік мүмкіндіктерін мейлінше кеңейтуге жағдай туғызады, атап айтқанда: жынысы, жасы, анатомиялық және психологиялық кажеттіліктері, тума қабілеттері мен бейімділігі, қажеттіліктері мен сұраныстары, түрткілері мен әр түрлі мәдени сипаттағы (этникалық, конфессиялық, гендерлік т.б.) қызығушылықтары.

Жалпыға міндетті жаңа пән арқылы әрбір адам өзінің даралығы мен бейімділігін танып, анықтайды, жалпыадамзаттық, құндылықтарының (ақиқат, сүйіспеншілік, дұрыс әрекет, ішкі тыныштық, қиянат жасамау) жүйесін қалыптастыра алады. Өзін-өзі тану өмірлік мәні бар мәселелерді қарастыра отырып, болашақ мамандарға әлеуметтік жауапкершілік, басқа адамдарды қабылдап, түсіну, шығармашылық белсенділік және өмірді белсенді қабылдау мен өзін түсініп, танып-білуге негізделген даралық және кәсіби өсуіне жағдай жасап, көмектеседі. [1: 25].

Өзін-өзі тану бойынша сабақтан тыс әрекет күнделікті өмірде алған білімді іс жүзінде қолдану арқылы қоғам үшін белсенді қызмет етуді көздейді. "Өзін-өзі тану" - болашақ мамандардың ізгілікті дүниетанымын дамыту, олардың өзін және қоршаған ортаны бағалай білу қабілетін дамыту. Конфуций пікірінше, бес асыл қасиетті бойына жинаған адам кісілікті деп танылмақ.

- Нақты қандай қасиеттер? - Сыпайылық, кеңдік, шыншылдық, зиялылық, мейірбандық. - Сыпайылық-сыйыңды арттырады. - Кеңдік-құрмет туғызады. - Шыншылдық-сенімге жеткізеді. - Зиялылық-табысқа бастайды. - Мейірбандық-билікке жол ашады. Тұлғаның дамуында рухани - адамгершілікті ізгілендіру жолдары: - студенттердің өзін-өзі тануы мен шығармашылық өзін-өзі іске асыру

қажеттілігін дамыту; - әлемнің тұтастық картинасын қалыптастыру, жалпыадамзаттық

құндылықтардың (ақиқат, сүйіспеншілік, дұрыс әрекет, ішкі тыныштық, қиянат жасамау) мәнін түсінуіне көмектесу;

369

- оқу, өмірлік және кәсіби жағдаяттарда адамгершілік сезімін қалыптастыру.

- әлемнің тұтастығын, адам, қоғам және табиғаттың өзара тәуелділігін түсіну;

- адам құндылықтарын, оның өмірі мен қадір-қасиетін, құқықтары мен еркіндігін түсіну, жалпыадамзаттық құндылықтарды сақтау;

- шын мәніндегі азамат болу, өз Отаны - Қазақстан Республикасын сүю; - қоғамдағы өз рөлі мен орнын түсініп, білу, өзін-өзі шығармашылық

жағынан мейлінше толық көрсетуі; - тарихты, отандық және әлемдік мәдени мұраны бағалау; - әлемді және өзін-өзі тануда жасампаздық белсенділік таныту; - өмірлік және кәсіби жағдайларда адамгершілік өлшемдерін басшылыққа

алу; - адамдармен қарым-қатынаста позитивті болып, басқа көзқарастағы және

адамдарға толерантты болу, төзімділік таныту; - адам өміріндегі отбасының құндылығын, мәні мен маңызын түсіну; - табиғатқа, қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарау; - салауатты өмір салтын ұстану, өзінің физикалық және көңіл-күй -

рухани жағдайын қалыпта ұстау. Тұлғаның коғамдық сана-сезімінің дамуының белгілі бір сатысында, адам

өзінің жеке басы үшін тек сыртқы мақсаттарды ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі дамыту мақсаттарын да түсінеді. Ол өзіне-өзі тәрбиенің субъектісі ретінде қарай бастайды. Өзінің тұлға ретінде қалыптасуы, оның жеке белсендігінсіз мүмкін еместігін түсіне бастайды. [2: 57].

Өзін-өзі тану – адамның өз тұлғасын қалыптастыруға, өмірдегі өз орнын өзі белгілеуіне, өзін-өзі дамытуға, өз қабілеттерін өзі іске асыруға бағытталған мақсатты, саналы, жүйелі түрде өздігінен жүргізетін іс-әрекеті.

Тұлғаның жеке «Мендігін» - жүйелі түрде зерттеуін, қажымас қайраттылықты, үлкен ерік-жігерлік күшті қажет етеді. Неміс ақыны Ф. Логаудың айтуынша, «Өзіңмен өзің түскен күрес - ең қиын күрес, өзіңді өзің жеңген жеңіс - ең ұлы жеңіс». Адамгершілік - адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханият дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, әдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашырлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Рухани адамгершілік - ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік және психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Адам бойына кішіпейілдік, сыпайылық, рақымшылық, жанашырлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай, құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу, кешірімді болуды үйрету де «Өзін-өзі тану» пәнінің үлесіне тимек.

Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-

370

ғажайып ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері рухани адамгершілік ниеттерге баулиды. Олай болса, адамгершілік тәрбие беру кілті - халық педагогикасында деуге болады. [3: 76].

Ж. Аймауытов көзқарасы бойынша, тәрбие екі түрлі: Ол адам баласына дене тәрбиелеумен бірге рухын, ақылын, сезімін, жігері, мінезін тәрбие қылуы керек.

Ұлттық асыл қасиеттерді жас ұрпақтың ақыл парасатта азық ете білуде «Өзін-өзі тану» курсының орны ерекше.

Сабақтың негізгі құрылымдары: - Ұйымдастыру кезеңі, Тыныштық сәті, - Үй тапсырмасын тексеру, - Дәйексөз, - Әңгімелеу, - Шығармашылық жұмыс, топтық жұмыс, - Топпен ән айту, - Үй тапсырмасы, - Сонғы тыныштық сәті. [5: 74]. Рухани-адамгершілік қасиеттерді алдымен баланы тек жақсылыққа-

қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ. «Мен үш қасиетімді мақтан тұтам», — депті Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым, һәм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, әрбір іс-әрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге тәрбиелеу-рухани-адамгершіліктің басты мақсаты.

Мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. «Еліміздің күші - патшада, сәбидің күші- жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз-адамгершілігімізде болуы керек.

Ізгілік педагогикасының үш кезеңі: 1. Ізгіліктік жеке тұлға педагогикасы. 2. Ізгілік педагогикасы. 3. Рухани ізгілік педагогикасы.

Ізгілік педагогикасының үш постулаты: Баланың бойындағы жоғарғы Рухани бастауға, оның жарқын тағдырына, шексіз кемелдену мүмкіндігіне деген сенім.

Өз бойындағы жоғарғы Рухани бастауға, оның жарқын тағдырына, шексіз кемелдену мүмкіндігіне деген сенім.

Тек ізгі әдістердің күшіне деген сенім.

Т.А. Стефоновская зерттегендей, ізгілендіру қағидаттарының мәнін

педагогикалық үдерістің негізі-балаларға деген «сүйіспеншілік». [4: 37].

371

Өзін-өзі тану пәнінің мақсаты - мәңгілік рухани - адамгершілік құндылықтарға негізделген кемел мінезді, ойы, сөзі және ісі бірлікте болатын адам тәрбиелеу.

ХХІ ғасыр – ғылым мен техниканың барынша қарыштап дамуы мен мәдениет, экономика, қоғамдық және жеке-даралық өмірдің бар салаларындағы кең ауқымды жаһандану кезеңі. Жаһандық үдерістер қоғамдық өмірдің бар қырларын жеделдетіп, және де қоғамдық пен жеке-даралық, әлеуметтік-мәдени даму қарқындары арасындағы қарама-қайшылықтарды үдетіп және тереңдете түседі. Балаларға, жеткіншектерге және жастарға жалпыадамзаттық және рухани құндылықтарды меңгертіп, адамгершілік қасиеттерге үйретуге бағыттауымыз керек. Бұл қасиеттерді бала бойына сіңіретін кім? Әрине – Ұстаз. Сондықтан Ш.А. Амонашвили айтқандай, мектепті емес, мұғалімнің рухани дүниесін реформалау қажет. [5: 18].

Әдебиеттер:

1. Корчак Я. Воспитание личности: Кн. Для учителя М.: 1992. - 287 с. 2. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки

учителя. – Алматы: 1998.– 320 с. 3. Педагогика. Уч.пособие для студентов пед.вузов и пед.колледжей /под

ред. П.И. Пидкасистого. – М.: 2004. – 608 с. 4. Психология и педагогика. /Под ред. С.А. Хмелевской. 2002. -176 с. 5. Журнал Самопознание. КZ №9 (45) 2013 г. -104 с.

ЭМОЦИИ КАК ОСНОВА ПСИХИЧЕСКОГО И ФИЗИЧЕСКОГО ЗДОРОВЬЯ

Тасбулатова Ж.С., Закенова Г.Б.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау Человек – это многогранное, загадочное существо. Его природа до сих

пор до конца не изучена. Один из аспектов внутреннего мира человека – это его эмоции.

Эмоции - важнейшая часть душевной жизни человека, и поэтому развитию эмоциональной сферы личности необходимо уделять не меньше внимания, чем развитию интеллекта, здоровья, физической силы и других личностных ресурсов.

На протяжении многовековой истории исследования эмоции пользовались самым пристальным вниманием, им отводилась одна из центральных ролей среди сил, определяющих внутреннюю жизнь и поступки человека. Изучением эмоций занимались Ч. Дарвин, З. Фрейд, Г. Холт, Джеймс, Ланге, П.В. Симонов, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев и многие другие ученые и психологи.

372

Эмоции (франц. emotion, от лат. emovere - возбуждать, волновать) - физиологическое состояние организма, имеющие ярко выраженную субъективную окраску и охватывающие все виды чувствований и переживаний человека - от глубоко травмирующих страданий и переживаний до высоких форм радости и социального жизнеощущения. [1]

Эмоции сопровождают нас всю нашу жизнь. Без них она была бы серой, скучной, не истинно полнокровной жизнью, а бесцветным, однообразным, монотонным существованием. Ведь с помощью эмоций каждый человек может реагировать на действия другого человека. Мы то радуемся, видя рядом с собой что-то хорошее, доброе, то злимся, сердимся, наблюдая плохое.

Эмоции настолько яркое проявление психической деятельности человека, что они не случайно издавна привлекали внимание не только ученых, но и поэтов, писателей, музыкантов, художников.

Эмоции, какими бы разными они не казались, неотделимы от личности. Ф. Крюгер писал: «То, что радует человека, что его интересует, повергает в уныние, волнует, что представляется ему смешным, более всего характеризует его сущность, его характер, индивидуальность» [2].

Поскольку все то, что делает человек, в конечном счете, служит цели удовлетворения его разнообразных потребностей, постольку любые проявления активности человека сопровождаются эмоциональными переживаниями.

У человека главная функция состоит в том, что благодаря эмоциям, мы лучше понимаем друг друга, можем, не пользуясь речью, судить о состояниях друг друга и лучше настраиваться на совместную деятельность и общение. Эмоции человек не только переживает, но и выражает внешне в виде телесных проявлений: мимики (изменения положения губ и бровей), пантомимики (жестов, позы), тона голоса (вокальной мимики), ряда вегетативных явлений (изменения частоты сердечных сокращений и дыхания, покраснения или побледнения, изменения тонуса мышц, дрожи, потоотделения) и более или менее глубоких биохимических изменений в организме (выделения надпочечниками адреналина, увеличения сахара в крови, появления в моче белка и т. д.). Наблюдение за этими телесными проявлениями эмоций помогает их изучению, хотя и не всегда может вскрыть содержание переживаемого чувства.

Все эмоции предметно соотнесены и двухвалентны и делятся на 2 вида: отрицательные и положительные.

Отрицательные эмоции выражают попытку или намерение "исключить". Укрепление собственной позиции за счет других. Держаться подальше от плохих вещей, уничтожать то, что воспринимается как угроза. К отрицательным эмоциям относятся безразличие, горе, страх, ненависть, стыд, вина, сожаление, возмущение, злость, враждебность. Они подпитываются глубинным страхом неизвестного, боязнью действий других, потребностью контролировать других и удерживать их, чтобы не получить от них вреда.

Положительные эмоции выражают попытку или намерение "включить". Рассматривать что-то в его целостности. Работать над изучением новых точек зрения, больше взаимодействовать с другими, получать удовольствие от того,

373

что лучше делаешь что-то. К положительным эмоциям относятся интерес, энтузиазм, смех, сочувствие, действие, любопытство, которые подпитываются глубинным желанием к наслаждению и единству. [3]

Учеными давно доказано влияние эмоций на здоровье человека. Положительные эмоции действительно подпитывают наш организм и способствуют хорошему здоровью. В тоже время люди, которые страдают от депрессии и постоянно испытывают чувство тревоги, более подвержены различным заболеваниям. [4]

Принято считать, что два вида здоровья, физическое и психическое, не связаны друг с другом. И при любом физическом недомогании люди обращаются к врачу, а при психическом – к психологу. Однако здесь не все так просто. На самом деле тело и психика тесно связаны между собой. Если у вас что-то болит, то вряд ли вы будете чувствовать радость и расслабленность. Если вы в депрессии, то ваше тело на это реагирует определенным состоянием, которое отличается от состояния физически здорового человека. Это могут быть изменения в давлении, уровне сахара в крови и других показателях. Ученые давно доказали, психическое состояние влияет на физические показатели тела. [5]

Если какое-то негативное психическое состояние является вашим частым спутником, то соответствующая конфигурация показателей тела тоже будет частой. Это может привести к перегрузке органов и выхода их из строя.

Например, у людей, которые часто злятся, обычно проблемы с печенью. Из-за частого состояния страха и волнения повышается артериальное давление. Есть много такого рода связей между телом и психическим состоянием человека.

На сегодняшний день одним из самых неблагоприятных последствий напряженного ритма жизни в нашем обществе является возрастание стрессовых нагрузок и переутомление. Обязательным компонентом стресса являются эмоции, стресс – это по своей сути еще один вид эмоционального состояния.

К сожалению, стресс стал нормой жизни большинства из нас. Сегодня мало кто может похвастаться устойчивостью психики, отсутствием отрицательных эмоций и стабильным самообладанием. Потеря душевного равновесия, чувство тревоги, тоски, неудовлетворенность собой и своей жизнью, снижение работоспособности хорошо известно многим. Стрессовые ситуации ведут к развитию психозов и неврозов.

По данным Всемирной организации здравоохранения 65% всех болезней причинно связано со стрессом, причем некоторые специалисты считают, что в реальности эта цифра несколько больше, так как многие болезни нервной, сердечно – сосудистой системы, органов пищеварения, злокачественные новообразования и другие признаны психосоматическими.

Здоровье и эмоции человека – это два понятия, которые очень тесно с друг другом переплетены и связаны. Можно даже сказать, что состояние нашего здоровья отчасти зависит от личных эмоций каждого человека. Не зря медики утверждают, что все болезни от нервов.

374

В течение дня человек переживает массу эмоций, которые перемешиваясь между собой, создают причудливый букет. Этот букет окрашивает восприятие человека, делая «плохим» или «хорошим» прожитый день.

Эмоциональное состояние человека непосредственно влияет на состояние его здоровья. Заключенная в эмоциях энергия может разрушать или восстанавливать организм.

Испытывая каждый день негативные эмоции, человек сам того не ведая, разрушает свое здоровье. Стоит нам побыть в хорошем настроении, порадоваться жизни, как мы начинаем чувствовать прилив сил, наше самочувствие улучшается.

Эмоции являются неким неотъемлемым и связующим звеном между психикой и физиологией человеческого организма. [6]

Наверняка любому человеку хочется просыпаться каждое утро с улыбкой и провожать прожитый день в позитивном настроении. Проживать каждый день счастливо, наполнять свою жизнь радостными эмоциями – эта задача может оказаться невыполнимой, пока человек не научиться управлять своими эмоциями.

Когда человек научиться управлять своими эмоциями, тогда можно с уверенностью сказать, что эмоции и здоровье находятся в его руках. Только от него будет зависеть, радоваться жизни или нет, быть ему здоровым или нет.

Избавляться от негатива можно разными способами. Эффективные способы «выведения» стресса из организма – физическая активность, требующая достаточно высоких энергетических затрат, например, плавание, занятия в тренажерном зале, бег и т.п. Помогает прийти в норму йога и дыхательная гимнастика. Также путем избавления от душевного беспокойства, как следствия стресса является доверительная беседа с близким человеком (хорошим другом, родственником).

Другой действенный способ избавления от негатива – громкий крик, для которого, однако придется найти подходящее уединенное место, где можно будет накричаться вдоволь, никого при этом не беспокоя.

Управление собственным состоянием предполагает умение адекватно действовать в стрессовых ситуациях. Вот несколько советов, которые помогут успешно противостоять стрессу:

1. Способность расслабляться. Поскольку эмоции связаны с телом, расслабление мышц приводит к успокоению и обретению мира с самим собой.

2. Занятия спортом, здоровый образ жизни. Активный образ жизни помогает сбрасывать внутреннее напряжение в случае депрессий и плохого настроения.

3. Время для самого себя. Проведите несколько часов наедине с собой, почитайте, погуляйте или сходите за покупками.

4. Используйте воображение. Представьте себе образ вашей главной мечты или просто что-то приятное.

5. Бескорыстные поступки. Когда вы делаете что-то для других и не просите оплату за ваши труды, вы укрепите чувство собственного достоинства и принесете радость другим людям. Главное — творить добро искренне.

375

Одно из важных условий эмоционального здоровья – это умение чувствовать и понимать эмоции других людей. В результате вы научитесь ладить с любыми людьми, находить общий язык с друзьями и коллегами. Приятное общение привнесет в вашу жизнь новые положительные эмоции, укрепит вашу самооценку.

Выполнение этих несложных рекомендаций поможет вам улучшить ваше эмоциональное здоровье и приблизит вас к счастливой жизни в полной гармонии с собой и окружающими.

Влияние эмоций на здоровье очевидно и научно доказано. А значит, нужно стараться мыслить позитивно, доброжелательно относиться к окружающим, чтобы положительный эмоциональный настрой способствовал укреплению здоровья.

Литература:

1. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Краткий психологический словарь. – Москва, Издательство политической литературы, 1985 г.

2. Крюгер Ф. Сущность эмоционального переживания. – Тексты под ред. Вилюнас В.К., Гиппенрейтер Ю.Б. – М.: Гуманит. издат. центр Владос, 2003.

3. Горбатков А.А. Динамика связи между положительными и отрицательными эмоциями. // Вопросы психологии. 2002 №4.

4. Дружинин В.Е. Психологическое здоровье детей. – М.: Сфера, 2002. 5. Елисеев Ю.Ю. Психосоматические заболевания. -М.: Вита-Пресс, 2007. 6. Журнал «ЗОВУ РИТМ» за 2010 г. март, 3 выпуск.

376

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

«ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА» секциясы Секция «ОБЩАЯ ПЕДАГОГИКА»

Абылкалыкова Р.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Математика сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының қызығушылықтарын арттырудың тиімді тәсілдері Аитеев Д.К. (Көкшетау, Қазақстан). Орта білім жүйесінде дәстүрлі оқу тәртібіне мультимедиялық технологияларды интеграциялау Албытова Н.П., Белесова Н.А. (Астана, Қазақстан). Болашақ педагог-психологтың мамандыққа ізгілік парадигмасы негізінде бейімделуі Албытова Н.П., Көшкінбай Қ. (Астана, Қазақстан). Студенттердің әлеуметтенуіндегі ұжымдық дәстүрлер Амренова А.С., Скляренко К.П. (Петропавловск, Казахстан). Педагогическое общение как форма вербального взаимодействия субъектов образовательного процесса Ан О.Д. (Астана, Казахстан). Использование интерактивного оборудования в учебной деятельности Аристанкулова Г.У., Цымбал И.П. (Астана, Қазақстан). Шетел тілін оқытуда әлеуметтік құзырды қалыптастыру Ашкенова А.Қ., Искакова Г.Ж. (Көкшетау, Қазақстан). Өзге тілді аудитория студенттерінің жазбаша сөйлеу тілін дамыту әдістері Байгожина Х.М. (Кокшетау, Казахстан). Обучение через всю жизнь Байгужин А.Б. (Кокшетау, Казахстан). Социальное сопровождение работы с детьми-инвалидами Балташева А.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Білім берудің жаңа парагдимасындағы мұғалімнің ролі Басболатова А.Р., Н.Е. Крамаренко, Бурдинская О.В. (Кокшетау, Казахстан). Система подготовки менеджеров «нового типа» для организаций образования Бекишова Б.А. (Көкшетау, Қазақстан). Ұлттық ойындар – тәрбие құралы Билялова Г.А. (Көкшетау, Қазақстан). Бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру жолдары Ботагариева Г.Ж. (Атырау, Қазақстан). Құсиын Айтқалиев атындағы атаулы мектептің озық тәжірибелері Вачугова М.В., Стукаленко Н.М. (Кокшетау, Казахстан). О развитии познавательного интереса как важнейшего мотива учебной деятельности Далешова Н.К. (Көкшетау, Қазақстан). Математика сабағында ақпараттық технологияны пайдалану Дәуренова Б.Д., Келдібекова А.Е., Курманбаева Ж.К., Смагулова Г.Қ. (Семей, Қазақстан). Пікірсайыстың оқушының жеке құзіреттілігін қалыптастырудағы рөлі Дуйсембекова Ш.Д. (Семей, Казахстан). Педагогические условия развития профессионального самоопределения у студентов педагогического вуза Дуйсембекова Ш.Д., Смагулова Г.А. (Семей, Қазақстан). Оқушыларға кәсіптік бағдар беру жағдайлары Едрисова Р.Ж. (Көкшетау, Қазақстан). Ойын технологиясын бастауыш сыныпта пайдаланудың тиімділігі Ермағанбетова Ф.А., Тойымбекова Ж.Б. (Қарағанды, Қазақстан). Педагогтардың кәсіби дамуындағы жаңа серпін

3

7

8

11

16

19

23

27 34

39

41

45 49

53

56

61

64

67

71

75

80

82

377

Ермекбаева Г. (Астана, Қазақстан). Өлкетану курсын оқытудың маңызы Есимова Д.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Сыни ойлауды дамыту - оқу жетістіктерін арттырудың бір жолы Жаканова С.К. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында ақпараттық технологияны қолданудың тиімділігі Жанадилова С.Б., Жанадилова Қ.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Болашақ педагогтардың бойында ұлттық сананы қалыптастырудың педагогикалық негіздері Жуанышпаева С.Ж., Баймұханова Г.Қ. (Петропавл, Қазақстан). Мұғалім мамандығының негізі – коммуникативтік құзіреттілік Закенов Б.Н. (Солтүстік Қазақстан облысы, Қазақстан). Технология пәнінің оқу-тәрбие үрдісіндегі маңызы Ибраева И.М., Стукаленко Н.М. (Кокшетау, Казахстан). Проблема развития познавательной активности у студентов педагогических специальностей Игенбаева Р.Т., Баймағанбетова Г.Қ. (Қызылорда, Қазақстан). Нұртуған шығармашылығындағы адамгершілік тәрбиесі Игенбаева Р.Т., Ниязбаева Г.К. (Қызылорда, Қазақстан). Бұдабай Қабылұлы шығармашылығындағы ұлтжандылық идея көрінісі Исабекова К.Қ. (Ақмола облысы, Қазақстан). Ақпараттық коммуникативты технологияларды пайдалана отырып, химия мен биологияны оқыту Искакова Г.Б. (Көкшетау, Қазақстан). Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу қабілеті Искакова Г.Ж., Тлегенова А.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Студент - оқу іс-әрекетінің субъектісі Исламова Қ.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақ тілі сабақтарында жаңа оқыту технологияларын тиімді қолдану Исмагулова А.Г., Стукаленко Н.М. (Кокшетау, Казахстан). Воспитание эстетической культуры дошкольников Исхан Б.Ж. (Алматы, Қазақстан). Білім берудегі жаңа технологиялардың маңызы Кадырова Г.Т. (Костанай, Казахстан). Развитие проблемы формирования экономического поведения у подрастающего поколения Камбаров К.И., Погнеребко Н.Н. (Кокшетау, Казахстан). Самостоятельная работа студентов как элемент инновационного подхода к обучению Кенжегалиев К.К., Мухамеджанова Г.С. (Көкшетау, Қазақстан). Оқушылардың мұғалімнің әмбебап педагогикалық құзіреттіліктеріне қоятын талаптары Кенжегалиев К.К., Утегенова Г.Ж. (Кокшетау, Казахстан). Мотивационные факторы, влияющие на психологическую готовность студентов при поступлении в вуз Қожағұлова Ғ.Қ. (Петропавл, Қазақстан). Қазақ отбасындағы ұл баланы тәрбиелеу ерекшеліктері Кожахметова Л.Ж. (Астана, Казахстан). Организация проектно - исследовательской деятельности учащихся в процессе обучения химии и биологии Конкашев М.А., Сағындыкова Г.М., Джакупова Ш.С. (Көкшетау, Қазақстан). Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамыту – акмеологиялық мәселе Коптелова В.С., Стукаленко Н.М. (Кокшетау, Казахстан). О значении самостоятельной работы школьников при обучении иностранному языку Қошқарова Ш.З., Қорғанбекова Р.Т., Бекенова А. (Қызылорда, Қазақстан). Сәндік бұйымдар композициясы арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие беру Крамаренко Б.В., Крамаренко Н.Е. (Кокшетау, Казахстан). Исследовательская деятельность – как компонент содержания образования

86

89

92

97

100

103

106

109

113

117

121

124

128

132

136

140

143

145

151

154

157

161

164

167

170

378

Кудабаева Н.С., Талдыкина А.В., Батян К.В. (Кокшетау, Казахстан). Особенности профессиональной социализации студентов в условиях прохождения педагогической практики в дошкольных образовательных учреждениях Лиза Навий, Габбасова Г.А. (Көкшетау, Қазақстан). Ұлттық және дидактикалық ойындар – бүлдіршіндердің ой-өрісін дамыту құралы Магзумова А.Т. (Көкшетау, Қазақстан). Ақпараттық-коммуникативтік технологияны қолдану арқылы студенттердің білім сапасын арттыру жолдары Mizimbayeva A.S. (Almaty, Kazakhstan). Research-based teacher education Молдағалиева Р.Ш. (Көкшетау, Қазақстан). Оқушылардың ұлттық келбетін қалпытастыруда патриоттық тәрбиенің орны Мурзина С.А., Пугачёва Е.В. (Кокшетау, Казахстан). Критическое мышление в современном образовании Мурзина С.А., Шарипов Р.Х. (Кокшетау, Казахстан). К вопросу о формировании профессиональных компетенций студентов специальности «Дизайн» Мұқытова Ж.Қ., Пазылова Г.Ш., Исина А.О. (Көкшетау, Қазақстан). Жастарды толеранттылыққа тәрбиелеу қажеттілігі Навий Л., Жусупбекова Д.М. (Көкшетау, Қазақстан). Халық педагогика негізінде бастауыш сынып оқушыларын қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу Навий Лиза, Қошанова М.Т., Темирбекова Ж.Ж. (Көкшетау, Қазақстан). Болашақ маманның кәсіби өзін-өзі анықтауын қалыптастырудың қажеттілігі Нәби Л., Самурат Н. (Көкшетау, Қазақстан). Қазақстанда этномәдени білім беру идеяларының дамуы Омар Б.С. (Қарағанды, Қазақстан). Мектеп жасына дейінгі ұйымдарда инклюзивті білім беру үдерісін ұйымдастыру Омарова А.Б. (Кокшетау, Казахстан). Формирование ИКТ – компетентности педагога, как фактор образовательного процесса Оразбаева К.О. (Алматы, Қазақстан). Болашақ педагог мамандардың жаһандық құзыреттілігін қалыптастыруда ұлттық құндылықтардың алатын орны Оспанова Г.А. (Астана, Қазақстан). Биология сабақтарында негізгі құзіреттілікті қалыптастыру Погребицкая С.П. (Астана, Казахстан). Изучение и формирование мотивации учения Раимбекова А.Д., Стукаленко Н.М., Лигай М.А., Ермекова Ж.К. (Кокшетау-Астана, Казахстан). Научно-практические аспекты этнопедагогизации профессиональной подготовки будущих учителей Рустимова С.И. (Кокшетау, Казахстан). Путешествие в страну Жи – Ши Сагалбекова А.В. (Кокшетау, Казахстан). Специфика использования технологических приёмов ТРИЗ в образовательной деятельности дошкольников Садвакасова З.А., Темирланова Г.Т. (Өскемен, Қазақстан). Оқу–тәрбие үрдісінде оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ерекшеліктері Садык А.Т. (Караганда, Казахстан). Использование информационных и коммуникационных технологий на занятиях по казахскому языку в дошкольной организации Садық А.Т. (Қарағанды, Қазақстан). Мектепке дейінгі ұйымда қазақ тілі ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде ақпараттық және қатысымдық технологияларды қолдану Сатиева М.Т., Қазмағамбетов А.Ғ. (Көкшетау, Қазақстан). Білім берудегі инновациялар туралы түсінік және олардың жіктелуі Саттыбаева Б.А., Нуржаксина М.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ерекшеліктері

176

180

184 188

192

198

201

204

207

211

216

220

223

227

230

236

240 243

246

250

254

258

262

266

379

Стукаленко Н.М., Ракишева Г.М. (Кокшетау, Казахстан). Сравнительный анализ смысловых характеристик понятий «компетенция» и «компетентность» Сулейменова З.Е., Құрманова Қ.Е. (Көкшетау, Қазақстан). Педагогикалық процестегі мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасының мәні Тәпсір С. (Көкшетау, Қазақстан). Абай шығармаларындағы эстетикалық көзқарас және тәрбие мәселесі Тлеубай С.Т., Сулейменов М.Б. (Қарағанды, Қазақстан). Сындарлы оқытудағы мұғалім көшбасшылығының дамуы Хасенова Г.Е. (Көкшетау, Қазақстан). Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту Шаяхметова А.А., Батян К.В., Талдыкина А.В. (Кокшетау, Казахстан). Значение учебной мотивации в учебно-воспитательном процессе современной школы Шаяхметова А.А., Батян К.В., Талдыкина А.В. (Кокшетау, Казахстан). Теоретико-методологические аспекты исследования учебной мотивации Шорникова О.Н. (Кокшетау, Казахстан). Реализация компетентностного подхода в подготовке будущих специалистов

269

273

276

281

285

289

291

295

«ПСИХОЛОГИЯ» секциясы Секция «ПСИХОЛОГИЯ»

Абдраимова А.Б., Мамилина Қ.Қ. (Көкшетау, Қазақстан). «Өзін-өзі тану» - педагогтың рухани-адамгершілік әлеуетін көтеру мүмкіндігі Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Абильдаева Г. (Қызылорда, Қазақстан). Тұлғаның психологиялық денсаулығын қалыптастырудағы психотерапияның ролі Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Бактуразова А. (Қызылорда, Қазақстан). Жеткіншектерге отансүйгіштік тәрбие беруге болашақ мұғалімдерді дайындау Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Елмуратова Э. (Қызылорда, Қазақстан). Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауына әсер ететін факторлар Агбаева У.Б., Сабиева А.Ж., Ерташова Д. (Қызылорда, Қазақстан). Болашақ мамандарды психикалық дамуы тежелген балалармен психокоррекциялық жұмыс жүргізуге дайындау Аипова О.Ф. (Кокшетау, Казахстан). Применение автоматизированных информационных систем в образовательных учреждениях Акатова А.М., Шаяхметова А.А. (Кокшетау, Казахстан). Анализ исследования проблем девиантного поведения в подростковом возрасте Ashirbayeva N.N. (Almaty, Kazakhstan). Theoretical view on the psychological structure of intellectual abilities Әмірова Б.Ә. (Қарағанды, Қазақстан). Ақпараттық технологияның үздіксіз білім берудегі психологиялық жақтары Бирюкова Л.И. (Кокшетау, Казахстан). Психолого - педагогические доминанты развития детей школьного возраста Власова Е.В., Королева Н.А. (Омск, Россия). Психолого-педагогические проблемы повышения качества обучения студентов в высшей школе Закенова Г.Б. (Кокшетау, Казахстан). Важность предмета «Самопознание» в учебно-воспитательном процессе Закревская Т.В. (Кокшетау, Казахстан). Изучение особенностей проявления эмоциональной отзывчивости в подростковом возрасте Казыбаева А.М. (Алматы, Казахстан). Психологическая функция бренда Калымова А.К., Кайникенова Г.К. (Кокшетау, Казахстан). Взгляды на эмоциональность как особенность человека в психологии

300

304

306

308

311

313

316

320

322

327

330

334

337 340

344

380

Кудаваева В.К., Кудабаева Н.С. (Кокшетау, Казахстан). Психолого-педагогические условия формирования учебной мотивации студентов в период обучения в вузе Мурзатаева К.А. (Кокшетау, Казахстан). Влияние интеллектуальных игр на развитие познавательных способностей у младших школьников Мурзина С.А., Терентьева И.М. (Кокшетау, Казахстан). Система психологической поддержки подростков с суицидальным поведением Cейітхауан Р. (Көкшетау, Қазақстан). Тәрбие басы – тал бесіктен Султангалиева А.Е. (Атырау, Қазақстан). Отбасы - әлеуметтенудің негізгі институты ретінде Сыздықова Б.Р. (Көкшетау, Қазақстан). Тұлғаның дамуында «Өзін - өзі тану» - рухани - адамгершілікті ізгілендіру жолдары Тасбулатова Ж.С., Закенова Г.Б. (Кокшетау, Казахстан). Эмоции как основа психического и физического здоровья

346

351

357 360

364

367

371

381

«ШОҚАН ОҚУЛАРЫ – 18» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ 25-26 сәуір

МАТЕРИАЛЫ Международной научно-практической конференции

«УАЛИХАНОВСКИЕ ЧТЕНИЯ – 18» 25-26 апреля

Том 2

Дизайнер – Садуов Ш.А. Редактор – Закенова Г.Б.

Технический редактор – Звольский В.А.

Редакционно-издательский отдел Кокшетауского государственного университета имени Ш.Уалиханова

Подписано в печать 18.04.2014 г. Объем 23,81 п.л. Тираж 100 экз. Заказ № 11

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің баспаханасында басылған

Отпечатано в типографии Кокшетауского государственного университета имени Ш.Уалиханова

Наш адрес: Казахстан, Акмолинская обл., г. Кокшетау, ул.Абая 76, РИО КГУ им. Ш.Уалиханова

www.kgu.kz