Το Κριτικό Έργο του...
TRANSCRIPT
1
Επιστημονικό Συνέδριο
Το Κριτικό Έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου
ΠΡΑΚΤΙΚΑ
2
3
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
4
copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117
ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος
ISBN978-618-5396-00-8
5
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε
απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου
τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι
τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
στις17-18Φεβρουαρίου2017
στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
υπότηναιγίδατου
ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων
καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΑΘΗΝΑ2018
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
2
3
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
4
copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117
ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος
ISBN978-618-5396-00-8
5
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε
απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου
τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι
τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
στις17-18Φεβρουαρίου2017
στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
υπότηναιγίδατου
ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων
καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΑΘΗΝΑ2018
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
3
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
4
copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117
ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος
ISBN978-618-5396-00-8
5
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε
απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου
τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι
τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
στις17-18Φεβρουαρίου2017
στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
υπότηναιγίδατου
ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων
καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΑΘΗΝΑ2018
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
4
copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117
ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος
ISBN978-618-5396-00-8
5
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε
απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου
τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι
τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
στις17-18Φεβρουαρίου2017
στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
υπότηναιγίδατου
ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων
καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΑΘΗΝΑ2018
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
5
ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε
απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου
τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι
τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
στις17-18Φεβρουαρίου2017
στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo
υπότηναιγίδατου
ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων
καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΑΘΗΝΑ2018
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
6
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
7
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ
ΜΕΛΗ
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ
ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ
ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ
ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo
ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος
ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου
Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης
ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo
ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo
Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας
ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική
γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo
ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος
απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική
διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo
ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού
τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo
ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής
καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo
ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου
στονημερήσιοτύποraquo
11
17
21
35
53
65
79
95
103
111
127
139
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
10
ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ
ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου
ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία
τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo
ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας
τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo
ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης
(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo
ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος
οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος
καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo
ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου
(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo
ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά
ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo
ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo
ΠΙΝΑΚΕΣ
Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων
ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων
III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων
ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης
153
169
177
187
199
225
231
241
245
247
251
ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
177
Α΄)Χαρτογράφησητουυλικού
ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςέχεικαθιερωθείστησυνείδησητουαναγνωστικούκοι-νούωςοκατεξοχήνκριτικόςτωνελληνικώνγραμμάτωνΩστόσοδενείναιλίγεςοιπεριπτώσειςπουσεδοκιμιακάτουκείμενααναφέρεταικαισεξένουςσυγγρα-φείςκαθώςκαισερεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςΚαιθαείναιενδιαφέροννασυνεξετασθούνστομέλλονοιαπόψειςτουμεεκείνεςτουΠαναγιώτηΚανελλό-πουλουστηνΙστορίατουευρωπαϊκούπνεύματοςκαθώςκαιμεεκείνεςτουΚωστήΠαλαμάΣυγκεκριμέναστονΑ΄τόμοτηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμεναπουτιτλοφορείταιΔρόμοιπαράλληλοι(1943)περιλαμβάνεταικείμενοομιλίαςτουμεθέμαlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquo1στοοποίοεξετάζονταιοινεωτερικέςτά-σειςτηςλογοτεχνίαςμαςσεσχέσημεδυτικέςεπιδράσειςΕνδεικτικάαναφέρωταμνημονευόμεναονόματατωνMallarmeacuteVerlaineEdgarAllanPoeJulesRomainsMarcelProustAldousHuxleyΣεαυτότομελέτημαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιε-ρευνάεπίσηςταχαρακτηριστικάτουυπερρεαλισμούβασιζόμενοςστιςαπόψειςτουBretonκαθώςκαισεχαρακτηριστικάκείμεναΣτονίδιοτόμοπεριλαμβάνε-ταιδοκίμιογιατονMoreacuteas(ιδιαίτεροενδιαφέρονπαρουσιάζειτοτελευταίομέροςτου)2καθώςκαιέναάλλοαισθητικότεροδοκίμιογιατηνlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquo3 όπου εισαγωγικά γίνονται εκτενείς αναφορές στονOscarWildeκαιστονGabrieleDrsquoAnnunzioενώστησυνέχειαεπισημαίνονταιτέσσεριςενδει-κτικέςπεριπτώσειςτωνγραμμάτωνμαςοιΚωνσταντίνοςΧατζόπουλοςκαιΠλά-τωνΡοδοκανάκηςαπότουςπαλαιότερουςκαιοιΚώσταςΟυράνηςκαιΖαχαρίας
1ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμενα Α΄ ΔρόμοιπαράλληλοιΑετόςΑθήνα1943σ7-372ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤριάνταχρόνιαύστερrsquoαπότοθάνατοτουΜορεάςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ202-2053ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑκμήκαιπαρακμήτηςωραιολογίαςraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ216-219
ΓΕΡΆΣΙΜΟΣ Γ ΖΏΡΆΣ
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ (ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ)
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
178
ΠαπαντωνίουαπότουςνεότερουςΑλλάκαιστονΕ΄τόμοτηςίδιαςσειράς(1948)πουεπιγράφεταιΟλυρικόςλόγοςεξετάζονταςτοέργοτουΤέλλουΆγραοΙΜΠαναγιωτόπουλοςθεωρείσκόπιμονασυμπεριλάβειένακεφάλαιοσχετικάμεlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquo4όπουεξετάζεταιηεπιλεκτικήσυγγένειατουΈλληναποιητήμεγάλλουςομοτέχνουςτουενώακολουθείκαιειδικόκεφάλαιογιατονlaquoJeanMoreacuteasraquo5ΟμοίωςστονΣΤ΄τόμο(1955)πουφέρειτονενδεικτικότίτλοΤαελληνικάκαιταξέναπεριλαμβάνεταιτοεκτενέςδοκίμιοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquo6στοοποίογίνονταιαναφορέςσεκορυφαίουςταγούςτωνευρωπαϊκώνγραμμάτωνόπωςοιΓάλλοιLautreacuteamontRimbaudApollinaireVerlaineReacutegnierMallarmeacuteValeacuteryClaudelPeacuteguyοιΑμερικανοίEliotκαιPoundοι Γερμανοί George και Rilke οι Ρώσοι Blok Pasternak Majakovskij οι ΙταλοίMarinettiMontaleQuasimodoUngaretti ενώτομελέτηματελειώνειndashόπωςχα-ρακτηριστικάτονίζειοσυγγραφέαςτουndashlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquoΑκολουθεί δοκίμιο με θέμα laquoΟσυμβολισμός και οιΝεοέλληνεςλυρικοίraquo7Στον ίδιοτόμοπεριλαμβάνονταικαιτέσσερακείμεναγια ισάριθμουςξένουςλογοτέχνεςτουςGide8Hugo9Andersen10καιHamsun11ΕίναιενδιαφέροντογεγονόςότιμέροςτουυλικούκαιτηςέμπνευσήςτουοΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοαποκόμισεκατάτηδιάρκειατουταξιδιούτουστηδυτικήΕυρώπητο1952(πουτοακολούθησεκαιέναδεύτεροταξίδιτέσσεραχρόνιααργότερατο1956)Έτσιπολλέςαντίστοιχεςαναφορέςπαρατηρήσειςκαιεπισημάνσειςπεριλαμβάνονταικαιστο ταξιδιωτικό έργο τουΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας (1953και1962)Εδώσυναντούμετιςκορυφαίεςμορφέςτων ΙταλώνDante12καιMachiavelli13τωνΓάλλωνStendhal14καιMistral15τουΟλλανδούΈρασμου16των
4ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοκλίματουγαλλικούσυμβολισμούraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΕ΄ ΟλυρικόςλόγοςΑετόςΑθήνα1949σ70-745ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoJeanMoreacuteasraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ75-786 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΗ πορεία του λυρικού λόγου (1901-1950)raquo Τα πρόσωπα και τακείμεναΣΤ΄ΤαελληνικάκαιταξέναΑετόςΑθήνα1955σ9-587ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μεναόπσ93-1118ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ113-1329ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟΟυγκώαπόμακριάraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ208-21410ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗμνήμητουΆντερσενraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ215-21911 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουΧάμσουνraquoΤαπρόσωπακαι τα κείμεναόπσ220-22812ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΣυνέχειακαιτέλοςτουΙταλικούταξιδιούraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςΒ΄έκδοσησυμπληρωμένηΕκδοτικόςΟίκοςΑστήρΑθήνα1962σ90-9113ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΠολιτείεςτουΝότουraquoΕυρώπηόπσ1314ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηόπσ144-14915ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπαρένθεσητουΒανΓκογκraquoΕυρώπηόπσ17416ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοεντελβάιςraquoΕυρώπηόπσ121καιlaquoΠεριστατικάκαιθεάματατηςΟλλανδίαςraquoΕυρώπηόπσ272
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
179
Βέλγων Verhaeren17 και Rodenbach18 του Δανού Grundtvig19 Πρέπει να μνημο-νευθούνκαιοιμεταφράσειςπουφιλοτέχνησεοΙΜΠαναγιωτόπουλοςαπόέργατωνDrsquoAnnunzio(1924)20καιAlfreddeMusset(1929)21ΕπίσηςδημοσίευσεάρθραστηνεφημερίδαΕλευθερίαγιατουςMoreacuteas(1956)22Huxley(1958)23Shakespeare(1964)24Dante(1965)25καθώςκαισεάλλεςεφημερίδεςτηςεποχήςπουαργότε-ρααναδημοσιεύθηκανστιςσειρέςΤαπρόσωπακαιτακείμενακαιΟιγίγαντεςτουπνεύματοςΓενικότερουενδιαφέροντοςείναιδιάφοραλήμματαστηΜεγάληΕλληνική Εγκυκλοπαιδεία τουΠυρσού σχετικά με τις τέχνες στηΔανία (τ Ησ867-868)τηνΙσπανία(τΙΓ σ260-261)καιτηνΙταλία(τΙΓ σ314-316)
Β΄)Δειγματοληπτικήπαρουσίαση
Ακολούθως θα παραθέσουμε ορισμένα αποσπάσματα κριτικών παρατηρήσεωντουΙΜΠαναγιωτόπουλουκαιτουτρόπουπουπροβαίνειστιςεπισημάνσειςτουΓιατονλόγοαυτόνθαδώσουμεπαραδείγματατηςκριτικήςσκέψηςτουα΄)ότανέχεισυγκριτολογικόχαρακτήραανάμεσαστηνελληνικήκαιτηνξένηλογοτεχνίαβ΄)όταναναφέρεταιαποκλειστικάσεδιάφορουςευρωπαίουςλογοτέχνεςγ΄)ότανεστιάζεταισεένανκαιμόνονκαιδ΄)ότανσυνδέειτόπουςκαιχώρεςμετουςαν-θρώπουςτωνγραμμάτων
ΞεκινάμεμετηνπρώτηκατηγορίατησυγκριτολογικήΤο1940μιλώνταςγιατηlaquoΣύγχρονηελληνικήποίησηraquoοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμίασυνθετικήαποτί-μησητωνευρωπαϊκώνγραμμάτωντηςεποχήςlaquoΟδέκατοςένατοςαιώναςέκλεισετησελίδατουμεμιαθαυμαστήεκδίκησηεκδικήθηκετηρομαντικήπερισσολογίαπουείχεμεταβληθείσεακολασίατηςανεύθυνηςλογομανίαςκαι τορεαλιστικόασκητισμόπουείχε ξεπέσεισεαποθέωσητηςασήμαντηςλεπτομέρειαςκαιρυ-παρογραφίαχωρίςδικαίωσηαντιπαραθέτονταςστονHugoτοMallarmeacuteκαιτοVerlaine στονCourbet τοManet και τοRenoir στο Zola την αφηγηματική πε-ζογραφίατουEdgarPoeμεταφυτευμένηστογαλλικόέδαφοςαπότοMallarmeacuteΗεποχήμαςσυνεχίζειμεαδιάκοπεςαναζητήσειςμεπηδήματακαικαθιζήσειςκαιαλλότροπες περιπλανήσεις την παράδοση κείνηΗπεζογραφία καλλιεργεί τονεσωτερικόμονόλογοΣταπεζάέπητουρεαλισμούαντίκρυτοποθετείτουςπολυ-
17ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟδοιπορικότουΒελγίουraquoΕυρώπηόπσ227-22818Όπσ236-24119ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΤοφάσματουΆμλετraquoΕυρώπηόπσ30720ΓαβριήλντrsquoΑννούντσιοlaquoΤομαρτύριοτουΑγίουΣεβαστιανού(απόσπασμα)μετάφρΙωΜΠαναγιωτόπουλουraquoΝέαΓράμματατχ6(Ιούνιος1924)σ175-18321 Alfred de Musset Νεανικά χρόνια μετάφρ ΙΜΠαναγιωτόπουλου Εκδοτικός ΟίκοςΜαρσύαςΑθήναι19129σ10422ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗδόξατουΜορεάςraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195623ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟπανικόςτουΧάξλεϋraquoΕλευθερία16Δεκεμβρίου195624ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουShakespeareraquoΕλευθερία26Ιανουαρίου196425ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗχρονιάτουΝτάντεraquoΕλευθερία23Μαΐου1965
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
180
σέλιδουςτόμουςτουJulesRomainsκαιτουMarcelProustΑποθεώνειτονAldousHuxleyΧρησιμοποιείγιαθερμοκήπιοτουποιητικούλόγουτομυθιστόρηματοδι-ήγημακαιτοδοκίμιοΚαιξαφνιάζεταιοκαθέναςσασυντυχαίνεικαισεόσωνμνημόνεψακαισεπολλώνάλλωνταπεζογραφήματαλυρικάευρήματαφράσειςκαιδιαθέσειςκαικαταστάσειςγεμάτεςλυρικόνοίστροπουθαθύμωναντοBalzacήμεταγενέστερα τοZolaοικοδόμουςτουαφηγήματοςπουαποτελείκαθαρό-αιμη εκατό τοις εκατό πεζογραφίαΣυμπεραίνω πως οι καιροί μας σημαδεύ-ουναξιοθαύμαστεςμεταστροφέςτουποιητικούλόγουraquo26Καιπροχωρώνταςστονυπερρεαλισμότονίζειότιαυτόςlaquoόχιμονάχατηστίξηκαιτηλογικήδιάρθρωσητων εννοιών καταργεί μα και τον ίδιο τον έναρθρο λόγο αποσυνθέτειΠαρα-μορφώνειόχιμονάχατανοήματαμακαιτιςλέξειςπροσθέτειήαφαιρείφθόγ-γουςδημιουργείνέεςλέξειςκαιγλώσσαανύπαρκτηγέννηματηςτύχηςπουδεντηνπαραδέχεταιπαράγιαμιαμονάχαστιγμήndashόσοαντιστοιχείσrsquoέναπρόχειροπαροδικόβίωμαndashκαιπουδεντηναναγνωρίζειμόλιςτοβίωματούτοπεράσειΚrsquoέχουμεσrsquoελληνικάβιβλίατηςτελευταίαςεσοδείαςμερικάχαρακτηριστικάπα-ραδείγματαraquo27ΩστόσοστησυνέχειαπαραθέτειτοποίημαlaquoΦράγμαraquoτουΑνδρέαΕμπειρίκουαπότηνΕνδοχώραδιαπιστώνονταςότιlaquoαυτόδενείναικαθαρόαιμουπερρεαλιστικόποίημαΓιατίδιασώζεικάποιαλογικάσχήματαraquoΤοθεωρείδη-λαδήπιοπαραδοσιακόαπrsquoότιθαέπρεπεΚαιγιανατεκμηριώσει τηνάποψήτουπαραθέτειμεταφρασμένουςμερικούςστίχουςαπότοποίημαlaquoPicassoraquoτουBenjaminPeacuteretτοοποίοθεωρείεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςέκφρασης
ΑνλίθοςλαξευτόςπιομεταχειρισμένοςαπόπαληόδάχτυλογαντιούκραυγάζεισαλυσσασμένολάχανοανσπουργίτηςπούπεσεαπότηφωλιάζητήσειάλλημιαβελόναπουθάρτεινrsquoαπεικονίσειπάνωστοραμφίτουτοσχέδιοτηςμάχηςτηςΜάρνηςκαθώςκαιοισολομοίανεβαίνουνπάλιτουποταμούτοδέλτα
(SilapierredetailleplususeacuteeqursquounvieuxdoigtdegantcriecommeunechoucrouteenrageacuteesilemoineautombeacutedunidreacuteclameencoreuneaiguillequiviendrareproduirelescheacutemadelabatailledelaMarnesursonbecagravelafaccedilondessaumonsremontantunestuaire)
26 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗσύγχρονηελληνικήποίησηraquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναόπσ1327Όπσ27
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
181
Απεναντίας πλήρηαπομάκρυνσηαπό λογικάσχήματαπαρουσιάζει σύμφωναμετονΠαναγιωτόπουλοέναχωρίοπεζούκειμένουπαρμένοndashχωρίςνατοδηλώ-νειndashαπόΤοΣόλοτουΦίγκαρωτουΓιάννηΣκαρίμπατοοποίοθεωρείανεπιτυχέςδείγμαυπερρεαλιστικήςγραφήςΒέβαιαοΕυβοέαςσυγγραφέαςμετοσυγκεκρι-μένοκείμενότουήθελεμάλλοννασατιρίσειτιςνεωτεριστικέςτάσειςτηςποίησηςlaquoΈλεγαΔύογαλαίαναρριχηθείσαιεπίτουτοίχουΚίκισαμπατάννατρανεφίσβλήρχισανεννι-α-ουρισματέλειονιλπιπρόνζιφςαραμάουερφαρβτhellipΑραμάουερφαρβτΜουκάνειένασπίτιεκείδαhellipείσαιβέβαιοςΚαιφαινόταννάχειεπιφυλά-ξειςγιατούτοΣτάθηκαμιαστιγμήκαιτοκοίταξαΣτηνπόρτατουηερημιάμουαλυχτούσεndashΝαιτουλέωαραμάουερφαρβτΠώςκαλλίτερααλλοιώςθατοπηςσταβιεννικάτονιαούρισμαraquoΟΠαναγιωτόπουλοςανκαιέχειαναφέρειαυτάταδύοπαραδείγματαθεωρείπωςlaquoανάμεσαστηρουτίνατωνπαραδομένωνμορφώνκαιστηνακολασίατωνυπερβατικών[hellip]αρχίζειναπλάθεταιμιανέαποιητικήπαράδοσηκαθαρώτεραελληνικήτολμηρήστηφαντασίανεωτεριστικήστηνέκ-φρασηπολέμιατηςασημαντολογίαςπλούσιασεψυχικόπεριεχόμενοπουμπο-ρείναξενίζεισήμερατουςαμύητουςκαινασυγχέεταιπότεμετονάκρατουπερρε-αλισμόκαιπότεμεάλλεςτεχνοτροπίεςμακαιπουπροσφέρειτηβεβαιότηταμιαςαυτόνομηςκιαυτοδύναμηςμελλοντικήςκαλλιέργειαςraquo28ΣεάλλοδοκίμιότουθααναφερθείστοπροηγούμενορεύμαεκείνοτουσυμβολισμούκαιτηδιάδοσήτουστηνΕλλάδαlaquoΟσυμβολισμόςπροετοιμάζειτοέδαφοςγιατονυπερρεαλισμόκαιτηνεοτερικήποίησηΑνάμεσαστιςδυοτούτεςεκδοχέςβρίσκονταισφηνωμένοιδυοεπαμφοτερίζοντεςοGuillaumeApollinaireκιοκόμηταςdeLautreacuteamontΜετοντελευταίοβρισκόμαστεπολύσιμάστονυπερρεαλισμόΜετονπρώτοπολύσιμάστηνεοτερικήποίησηΤουσυμβολισμούοιακραίεςμορφέςπροςταπάνουείναιοΜαλλαρμέοΒαλερύοΡίλκεΠροςτακάτουndashκαιμετούτοδεθέλωναπωοιχειρότερεςοιοικειότερεςοιπιοευκολονόητεςθέλωναπωndashοΣαμαίνοΑνρύντε Ρενιέ ο Ρόντεμπαχ ο βανΛερμπέργκε ο πρώτοςΜάτερλιγκ κι άλλοι πα-ρόμοιοιΑυτοίοιλιγότεροαπόκρημνοιndashκαιμάλισταέναςπολύσημαντικότερόςτουςοΒερλαίνndashείτανοιπιοσιμάστηνεοελληνικήλυρικήευαισθησίακαθώςδια-μορφώθηκεαπότο1900ίσαμετο1930ΤριάνταχρόνιαΚαιμάλισταόχιτριάντασωστάΑυτήείναιηεποχήτουνεοελληνικούσυμβολισμούΠουκορυφώνεταιστοπρώτομισότουλεγόμενουμεσοπολέμουraquo29
ΣυνθετικότεροκαιεκτενέστεροείναιτοδοκίμιοτοεπιγραφόμενοlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoμετοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςκάνειμιααναδρο-μήστηνεότερηευρωπαϊκήποίησηΑυτόαποτελείχαρακτηριστικόπαράδειγματης δεύτερης κατηγορίας καθώς ο κριτικός δείχνει αμιγές ενδιαφέρον για τηνευρωπαϊκήλογοτεχνίαχωρίςναπροβαίνεισεαναφορέςσταδικάμαςΞεκινάει
28Όπσ2929ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟσυμβολισμόςκαιοιΝεοέλληνεςλυρικοίraquoΤαπρόσωπακαιτακεί-μενατΣΤ όπσ110-111
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
182
υπενθυμίζονταςτιςαπαρχέςlaquoΚrsquoείναισωστόναθυμηθούμεπωςοδέκατοςένα-τοςαιώναςανοίγειμετουςνεοκλασσικούςκαιπροχωρείμετουςρομαντικούςκαιτελειώνειμετουςρεαλιστέςτουςεμπρεσσιονιστέςκαιτουςσυμβολιστέςΜορφέςτουσημαντικότατεςμαςφαίνονταικαισήμερrsquoακόμηπρωτοποριακέςναοκόμι-ταςdeLautreacuteamontναοArthurRimbaudναοGuillaumeApollinaireτόσοιάλλοιακόμηΔενείναιμιασταματημένηπαλιάεποχήαυτόςοαιώναςΕίναιμιαζω-ντανήπαρουσίαΖούμείσαμετώρατιςιδέεςτουμεταρεύματάτουμεταβιβλίατουμετακαλλιτεχνικάτουεπιτεύγματαraquo30Στησυνέχειακάνειεκτενέστερολόγογια τονσυμβολισμό laquoΟσυμβολισμόςκληροδότησεστους μετασυμβολιστές καιστουςνεορομαντικούςτησυνείδησητηςδιάθεσηςτηςατμόσφαιραςτηλατρείατηςσιωπήςτηνυποβλητικήμουσικότητατηνπροτίμησηπροςτοελάχιστοΑπο-θέωσετολιγόστιχοποίηματοποίημαχωρίςθέμαχωρίςηρωισμόχωρίςκραυγήΟρομαντισμόςαφανίστηκεμέσαστονίδιοτουτονπάταγοΟσυμβολισμόςτελ-ματώθηκεστησιωπήτουΜαενώηκληροδοσίατουρομαντισμούστάθηκεγιατοσυμβολισμόάχρηστοφορτίοπουτοαπόρριξετούτοςπεισματικάηκληροδοσίατουσυμβολισμούκαι τηςπαράλληλήςτουτέχνηςπουldquoπαρασυμβολιστικήrdquoθαμπορούσαμενατηνπούμεείτανέναςπολύτιμοςθησαυρόςπουακόμηκαιπροσ-περνώνταςτονδεντοναγνόησεπέραγιαπέραηνεότερηποίησηΚατάβάθοςηποίησητουσυμβολισμούδενείτανπαράέναςεσωτερικόςμονόλογοςγεμάτοςρυθμόμουσικήκαιλέξηνοημένηστηναληθινήκαικαταγωγήκαιαρμογήτηςΔάσκαλοςτηςσχολήςοΣτέφανοςΜαλλαρμέδογμάτισεπωςτοποίημαπλάθεταιμετιςλέξειςμονάχακαιμιασειράλέξειςμεμαστοριάκαιδιακριτικήικανότηταπολύ γυμνασμένη τοποθετημένες είναι Το ίδιοπίστευε κι οΒαλερύΟΡεμπώκατάντησε στη λεκτική και φραστική ακροβασίαraquo31 Για τον Παναγιωτόπουλοησύγχρονηποίησηείναιμίαποίησηπουlaquoστοχάζεταιraquoαλλάταυτόχροναχαρα-κτηρίζεταιαπόlaquoτοξεμάκρεμάτουαπότηνκοινήήτημηκοινήλογικήraquo32ΤονίζειμεταξύάλλωνlaquoΑνίσαμετότεηποίησηκατείχετοδικαίωμαναυπερβαίνειτοσύ-νοροτηςλογικήςήναδημιουργείτηλογικήτηςμιαπαράλληληλογικήαπότονυπερρεαλισμόκαιμάλιστrsquoαπότοντανταϊσμόκαιπέραηποίησηβρίσκεταιδώθεαπότηλογικήΑναβρύζειόχιαπότησυνείδησηαπότοασυνείδητοΟυπερρεα-λισμόςκαθιερώνειόχιτοσύμβολοτηνεικόνακαιτηςεικόναςσυνθετικήαφορ-μήτοντυχαίοσυνειρμόΔεναγνοείτολογικόσχήματοαποφεύγειτομάχεταικιόπουτουπέφτειχωρίςκιεκείνοςνατοθελήσειτοαποσυνθέτεισυστηματι-κάraquo33ΑλλάλίγοπαρακάτωσημειώνειlaquoΎστερrsquoαπότονπάταγοτηςυπερρεαλι-στικήςορθοδοξίαςακολούθησεοκατευνασμόςΟλυρικόςλόγοςμπολιάστηκεμε
30ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΗπορείατουλυρικούλόγου(1901-1950)raquoΤαπρόσωπακαιτακείμεναΣΤ΄όπσ13-1431Όπσ2132Όπσ3133Όπσ32
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
183
κάπωςπερισσότερηλογικήraquo34ΣτησυνέχειαεπισημαίνειένααπόταβασικότεραστοιχείατηςποίησηςlaquoΗνεότερηποίησημορφολογικάστηρίζεταιστονεσωτερι-κόρυθμόΚιοεσωτερικόςρυθμόςπουδενείναιφυσικάανακάλυψητηςστερνήςτούτηςστιγμήςπουείναιοαναγκαίοςόροςτηςκάθεποίησηςαπορρέειάμεσααπό τα έγκατα της λυρικής ιδιοσυγκρασίας είναι ο ρυθμός τηςψυχής ο ρυθ-μόςτηςεσωτερικήςμαςύπαρξηςακέριαςκαιλεύτερηςΚαιμόνοτούτοδικαιώ-νειτολεύτεροστίχοraquo35Ακολούθωςπροβαίνεισεεκτενείςαναφορέςστουςσημα-ντικότερουςποιητέςτηςεποχής36έστωκαιανδιατηρείμερικέςεπιφυλάξειςγιακάποιουςΑπότουςΓάλλουςαναφέρειτουςPaulClaudelJulesSuperviellePaulEluardLouisAragonPierre-JeanJouveBenjaminPeretαπότουςΑγγλοαμερικα-νούςτουςThomasStearnsEliotκαιEzraPoundαπότουςΓερμανούςτονStefanGeorgeκαιτονRainerMariaRilkeαπότουςΡώσουςτονΑλέξαντροΜπλωκκαιτονΒλαδίμηροΜαγιακόφσιαπότουςΙταλούςτουςUgoBettiEugenioMontaleSalvatore Quasimodo Giuseppe Ungaretti και τελειώνει την περιήγησή του σταξέναlaquoμετrsquoόνοματοθλιμμένοτουFedericoGarciaLorcaraquo37ΜόνονστοτέλοςτουκειμένουτουοΠαναγιωτόπουλοςθααναφερθείσεΈλληνεςποιητέςπεριοριζό-μενος σε τέσσερα μόνον ονόματα αυτά τωνΚαζαντζάκη ΣικελιανούΠαλαμάκαιΚαβάφηηλυρικήκαρποφορίατωνοποίωνπαράτιςόποιεςμεταφυτεύσειςρευμάτωνκαιεπιδράσειςlaquoδιατηρείστακορυφαίατηςφυσικάφανερώματατοδικόμαςτόνοτηνευαισθησίαμαςτηλογικήμαςτηφυλετικήμαςιδιοτυπίακαιτημνήμητουδικούμαςπαραδομένουraquo38
Και προχωράμε στην τρίτη κατηγορία Ως δείγμα απασχόλησης του Πανα-γιωτόπουλουμεέναμόνονδημιουργόαναφέρουμετοδοκίμιότουlaquoΑπόψειςτουέργουτουGideraquo39όπουαποδεικνύεταιτοβάθοςτηςσκέψηςτουκριτικούΈχο-νταςπαρουσιάσειτιςσημαντικότερεςπτυχέςτουέργουτουκορυφαίουγάλλουσυγγραφέαπροβαίνεισεκαίριεςαποτιμήσειςlaquoΟΖιντείνrsquoέναςάνθρωποςόλοςσάρκαφλεγόμενηκαιψυχήανήσυχηκαιπνεύμαικανόναεννοήσειτrsquoαπρόσιταέναπνεύμαπουλιπαίνεταιολοέναμεάφθονηπαιδείαΕίναιστιςώρεςτουκαιμιαδιάθεσηαμφιδέξιαγεμάτηευφυΐαειρωνείαήσαρκασμόγεμάτητόλμηκαιμετεωρισμόΚιοπόθοςτηςαρμονίαςείναιοπιοακατάλυτοςπόθοςτουΠρέπεινασυνδέσεισrsquoαράγιστηενότητατακομμάτιατουεαυτούτουδενείναιοομω-σμένοςκιοαπογνωσμένοςάπιστοςδενείναιοαδιάφοροςΕίναιοάρρωστοςτωναντιφάσεωνέτσιθαμπορούσααπόκάποιεςπλευρέςνατονονομάσωπουάλλο
34Όπσ3335Όπσ3936Όπσ43-5637Όπσ5638Όπσ5739 ΙΜΠαναγιωτόπουλος laquoΑπόψεις του έργου τουGideraquoΤαπρόσωπακαι τακείμεναΣΤ΄ όπσ113-132
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
184
ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ ΖΩΡΑΣ
δενποθείπαράναταξινομήσειτομέσατουχάοςraquo40ΚαιλίγοπριναπότοτέλοςτουδοκιμίουτονίζειlaquoΟΖιντδενείναιμόνοέναςσυγγραφέαςμεύφοςαπόλυταπροσωπικόαυτόόσοσπουδαίοκιανθεωρείταιθαείτανστηνπερίπτωσήτουτομικρότεροΔενείναικrsquoέναςδάσκαλοςύφουςμόνοΚατέχεικαιμιαειδικήποιό-τηταύφουςπουδείχνεισυνειδητήκαλλιέργειακαισυνειδητήσύνδεσήτουμετηνκαλύτερηπαράδοσητουτόπουτουτηνκλασσικήΚαιτηγλώσσατουτόπουτουτηναισθάνεταιιστορικάφθογγολογικάεννοιολογικάκαιτηνπονείτηνπροστα-τεύεισανιερήπαρακαταθήκηπουχρέοςτουείναινατηνεπαυξήσειόχινατηνεξευτελίσειΟΖιντδενκαταδέχεταιναχρησιμοποιήσειτηνάναρθρηκραυγήτουζώουγιαναεκφράσειτονάνθρωποΘέλειτηγλώσσαστούψοςτουανθρώπουκrsquoενόςανθρώπουμεσύνθετομεπολύμορφοεσωτερικόκόσμοικανόναπροβαί-νεισελεπτότατεςδιακρίσειςκαιδιευκρινήσειςraquo41
ΤέλοςθαφέρουμεέναπαράδειγματηςδιασύνδεσηςπατρίδαςκαιλογοτέχνηΣτοταξιδιωτικότουΕυρώπηοΠαναγιωτόπουλοςndashβρισκόμενοςστηΓρενόβληndashθαθυμηθείέναμεγάλοσυγγραφέαπουπρωτόειδεεκείτοφωςlaquoΟStendhalγοη-τεύειμετηφαινομενικήτουαπάθειαΕίνrsquoέναςερευνητήςΜεταφόρτωσετηλογο-τεχνίασrsquoεπιστήμηΣτάθηκεαντίκρυστουςανθρώπουςαντίκρυστονεαυτότουμετονυστέριΚrsquoένανυστέριπουδενήξερετοέλεοςτηνεπιείκειατησυγγνώμηΗφράση του είναιαράγιστηΗ εντέλειαόλη τουλόγουδοσμένημrsquo ένα τρόποθαυμαστάανένδοτοΘαπίστευεκανείςπωςτουέλειψετοπάθοςήηικανοποίη-σητουπάθουςκάποιοςχορτασμόςεπιτέλουςΤίποτεπιοασύστατοαπότούτοΟStendhalείτανέναπολύμορφοπάθοςολοέναζεστόζωντανόκαιπρόθυμοτηνπάσαστιγμήναξεσπάσειΔενξέσπασεΚrsquoόχιγιατίποτεςάλλοπαράμόνοκαιμόνογιατίο ίδιοςθααισθανότανπολλήαηδίαμπροστάσrsquoέναπάθοςανοιχτόέρμαιοτουκαθενός[hellip]ΗηδυπάθειάτουείτανισόμετρηπροςτηφιλοδοξίατουΚrsquoηπαρατηρητικότητάτουμεσκληρόπάνταμάτιισόμετρηπροςτησυνείδησητουέντεχνουλόγουΗγοητείαπουπηγάζειαπότοέργοτουάφθονηκατέχειτηναρετήτηςμοναδικότηταςΟStendhalείναιμιαμοναξιάΑυτήημοναξιάγεμίζειτηνπρώτηνύχταμουστηΓρενόβληraquo42
ΜεταπαραπάνωπαραδείγματαδιαφαίνεταιότιηκριτικήματιάτουΙΜΠα-ναγιωτόπουλουδιεισδύειεξίσουβαθιάκαιαποκαλυπτικάτόσοστιςμορφέςκαιτακείμενατωνελληνικώνγραμμάτωνόσοκαιτωνξένωνΜεβάσηαυτότοδίπολοέκανεεπισημάνσειςγιατηνεξέλιξητωνγραμμάτωντου20ούαιώναοιοποίεςσήμεραμετηνπάροδοτουχρόνουαποδεικνύονταιόλοκαιπιοεύστοχεςκαιπροφητικές
40Όπσ11941Όπσ12842ΙΜΠαναγιωτόπουλοςlaquoΟάλλοςΝότοςraquoΕυρώπηΔώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίαςόπσ146
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
185
ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕχΝΕΣ ΤΗΣ
Abstract
IMPanagiotopouloshasbeenestablishedintheconsciousnessoftheGreekpeopleasthemaincriticoftheGreekliteratureHoweverthereweremanycasesinwhichhisessaysrefertoforeignwritersaswellastodriftsoftheEuropeanliteratureItwouldalsobeinterestingtoco-examinehisopinionswiththeopinionsofPanagiotisKanellopoulosaswellaswiththoseofKostisPalamasPanagiotopoulosmakesmanyreferencestoFrenchauthorssuchasHugoProustMallarmeacuteVerlaineLautreacuteamontRimbaudApollinaireGideReacutegnierValeacuteryClaudelPeacutegurytoAmericanssuchasEliotandPoundtoGermanssuchasGoergeandRilketoRussianssuchasBlockPasternackMajakovskijtoItalianssuchasDrsquoAnnunzioMarinettiMontaleQuasimodoUngarettiaswellastoBelgianssuchasVerchaerenandRodenbachSometimeshewritesessaysespeciallyforsomeofthemsomeothertimeshementionsthemincomparisontotheGreekwritersandelsewhereheconnectsthemwiththeirhomeland
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8
256
Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία
ISBN 978-618-5396-00-8