ISBN: 978-618-03-0696-5

ΒOΗΘ. ΚΩΔ.: 80696

Ο A. T. Williams είναι διδάκτωρ Νομικής και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Warwick. Το πρώτο του βιβλίοA Very British Killing, που ασχολείται με τον θάνατο του ιρακινού Μπάχα Μούσα στα χέρια βρετανών στρατιωτών το 2003, τιμήθηκε με το βρετανικό Βραβείο George Orwell. Διευθύνει το Κέντρο Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πανεπιστημίου του Warwick και είναι αρχισυντάκτης του νομικού περιοδικού Lacuna.

Το 1945, με τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου, οργανώθηκε ένα μοναδικό στην Ιστορία εγχείρημα παραπομπής σε δίκη εγκληματιών πολέμου. Έτσι, ένα σύστημα εδραιωμένο στο δίκαιο θα νικούσε ένα σύστημα εδραιωμένο στο κακό, με την ελπίδα ότι θα επαναβεβαιωνόταν ο πολιτισμός της ανθρωπότητας. Το δίκαιο ήταν η πολιτισμένη απάντη-ση, και «Νυρεμβέργη» το όνομα που κατέληξε να συμβολίζει τη μορφή της. Έτσι γεννήθηκε ένας μύθος.

Όμως η δίκη της Νυρεμβέργης ήταν ένα τμήμα αυτού του ευρύτερου σχεδίου απόδοσης δικαιοσύνης. Ο βραβευμένος συγγραφέας A. T. Williams εξετάζει την ιστορία αυτού του εγχειρήματος και αποκαλύπτει τις λιγότερο γνωστές πτυχές του. Από τις μαρτυρίες για τις θηριωδίες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ως τα πρακτικά, τις δικογραφίες και τις ομάδες ερευνητών και κατηγόρων, η ενδελεχής έρευνα του Williams ξεδιπλώνει ένα μοναδικό χρονικό και θέτει το ερώτημα: Αποδόθηκε τελικά δικαιοσύνη;

«“Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία” λέγεται πως είπε ο Στάλιν.“Η εξόντωση εκατομμυρίων είναι στατιστική”. Το δεύτερο βιβλίο του A. T. Williams είναι μία διερεύνηση αυτής της ιδέας, πως ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί πραγματικά να συλλάβει τέτοιες θηριωδίες, μέσα από τις προσπάθειες των Συμμάχων να φέρουν τους υπαίτιους ενώπιον της δικαιοσύνης».

The Telegraph

«Ένα μοναδικό, συγκινητικό βιβλίο. Ο Williams είναι ένας καθηλωτικός συγγραφέας, με δικανική ακρίβεια στη λεπτομέρεια».

Sunday Times

«Ο Williams είναι ένας πρώτης τάξης αφηγητής, με το μοναδικό χάρισμα να ζωντανεύει το παρελθόν και να το φέρνει στο παρόν».

Times Higher Education

«Συναρπαστικό. Ο Williams αποκαλύπτει με μαεστρία έναν χαοτικό κόσμο, όπου οι ερευνητές εγκλημάτων πολέμου έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, πολλές φορές χωρίς ούτε τα βασικά εφόδια».

Scotsman

Καλλιτεχνική επιμέλεια εξωφύλλου:Redoine Amzlan

ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ.

ΟΙ Μ

ΕΓΆ

ΛΕΣ

ΔΊΚ

ΕΣ Τ

ΟΥ

Β΄

ΠΑ

ΓΚΌ

ΣΜ

ΙΟΥ

ΠΟ

ΛΈ

ΜΟ

ΥA

.T.

WIL

LIA

MS

Dikes_Niremvergis_170x240.indd 1-5 3/14/17 22:46

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1: Νόυενγκαμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

2: Μπούχενβαλτ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

3: Λύνεμπουργκ Χάιντε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

4: Νόυστατ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

5: Λύνεμπουργκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

6: Νταχάου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

7: Αμβούργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

8: Αμβούργο – Υπό μια άλλη οπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397

9: Νυρεμβέργη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

Επίλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493

Πηγές και βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537

Φωτογραφικές άδειες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

1

Νόυενγκαμε

Νόυενγκαμε | 13

1

Το λεωφορείο σταμάτησε . Ήσυχα . Στην ώρα του . Όπως υποτίθεται ότι γίνεται με τα

γερμανικά λεωφορεία . Κατέβηκα στο πεζοδρόμιο . Γύρω μου λίγοι άνθρωποι κυκλο­

φορούσαν: ένα ζευγάρι ποδηλατιστών της Κυριακής στον ευθύ επαρχιακό δρόμο

που ξεκινούσε από το κοντινό χωριό, μερικοί περιπατητές ανάμεσα στα μακρινά

δέντρα, ένας αγρότης πάνω σε τρακτέρ στο χωράφι πίσω μου .

Όταν το αυτοκίνητο έφυγε, στάθηκα και κοίταξα την έκταση που απλωνόταν δεξιά

και αριστερά μου . Αμέσως μπροστά μου μια μικρή χαλύβδινη γέφυρα περνούσε

πάνω από την τάφρο της περιμέτρου και οδηγούσε στην πύλη της εισόδου . Δεν

υπήρχε καμιά μεγάλη είσοδος, δεν υπήρχε περίφραξη με αγκαθωτό σύρμα, απλώς

δύο μοντέρνα κτίρια από γυαλί και ατσάλι που τα χώριζε μια σιδερένια πύλη . Θα

μπορούσε να είναι ένα κτίριο της τοπικής κοινότητας, μια έκθεση τέχνης, τίποτα το

επιβλητικό ή αξιοσημείωτο . Όμως υπήρχε μια πινακίδα που έγραφε ότι άλλοτε ήταν

Konzentrationslager, στρατόπεδο συγκέντρωσης .

Πριν από εκείνη την ημέρα δεν είχα ακούσει ποτέ για το Νόυενγκαμε . Το ανακά­

λυψα τυχαία ένα Σαββατοκύριακο που ήμουν στο Αμβούργο πριν από αρκετά χρόνια

και ήθελα να επισκεφτώ κάποιο μέρος έξω από την πόλη . Σκεφτόμουν να βγω έξω

από το Αμβούργο όταν είδα στον τοπικό οδηγό να αναφέρεται το στρατόπεδο . Μου

φάνηκε κατάλληλος στόχος επίσκεψης, γιατί εκείνη την εποχή έγραφα σχετικά με

τους ισχυρισμούς για κτηνωδίες, βασανιστήρια και παράνομους φόνους που είχαν

διαπράξει βρετανοί στρατιώτες στη διάρκεια της κατοχής του Ιράκ . Σκέφτηκα ότι η

επίσκεψη εκεί θα με βοηθούσε να αντιληφθώ πώς θεσμοθετείται η βαναυσότητα .

Όταν πέρασα την πύλη, είδα μπροστά μου μια κενή πλατεία με άσπρο πλακόστρω­

το . Ήταν μεγάλη, σαν ευρύχωρο πάρκινγκ αυτοκινήτων . Οι αντανακλάσεις του πρωι­

νού ήλιου στο πλακόστρωτο με τύφλωναν . Πάνω σε έναν στύλο μια γερτά στερεω­

μένη πινακίδα έγραφε ότι ήταν το appellplatz, ο χώρος όπου γινόταν το προσκλη­

τήριο των κρατουμένων . Ήταν ένας ήρεμος, ανοιχτός χώρος, ψυχρός αλλά όχι επι­

θετικός . Ίσως ακόμα και αθώος, παρότι ήξερα ότι ήταν μια ψευδαίσθηση του χρόνου

και όχι του χώρου .

Στα αριστερά μου υπήρχαν δύο επιμήκη κτίρια από κόκκινα τούβλα με δύο πα­

τώματα, μήκους εκατό μέτρων και πλάτους είκοσι μέτρων, τα οποία απείχαν μεταξύ

14

τους περίπου εκατό μέτρα . Έμοιαζαν με μακέτα αρχιτέκτονα: τέλεια στη συμμετρία

τους, αψεγάδιαστα και ψυχρά . Το κάθε κτίριο είχε ακριβώς σαράντα τέσσερα παρά­

θυρα που έβλεπαν στην πλατεία, είκοσι τέσσερα στον πρώτο όροφο, είκοσι στο

ισόγειο, και τέσσερις πόρτες από λευκό γυαλί στο μέσο . Κανένα στολίδι . Τα κτίρια

ήταν λειτουργικά .

Ανάμεσα σε αυτά, και επίσης στα δεξιά μου, στην άλλη πλευρά του χώρου του προ­

σκλητηρίου, βρίσκονταν αρκετά όμοια κτίρια, που προκαλούσαν αίσθημα ανησυχίας,

ίδιου μήκους και πλάτους με τα τούβλινα και τοποθετημένα στη σειρά, ίσως επτά ή οκτώ,

δύσκολο να υπολογίσεις . Υπήρχαν επίσης επίπεδα πλινθία από γκρίζες πέτρες, που το

καθένα είχε γύρω του ένα παχύ τειχίο από κόκκινες πέτρες που έφθανε στο ύψος του

γόνατου και περιβαλλόταν από χαλύβδινο πλέγμα . Το έδαφος ανάμεσα σε αυτές τις

κατασκευές ήταν καλυμμένο με σκληρές, μαύρες, ακανόνιστες πέτρες, που με πονούσαν

όταν πατούσα πάνω τους∙ μπήγονταν στις σόλες των παπουτσιών μου υπό ποικίλες

γωνίες κάνοντάς με να παραπατώ . Ήταν αδύνατο να περπατήσεις άνετα . Έπρεπε να

βαδίζω με μεγάλη προσοχή, ταλαιπωρία που στόχος της θαρρείς και ήταν να χαραχθεί

στη μνήμη του επισκέπτη το περπάτημα πάνω σε αυτές τις πέτρες . Οι πινακίδες έλεγαν

ότι οι συγκεκριμένες κατασκευές σηματοδοτούν τον τόπο όπου ήταν τα αρχικά ξύλινα

παραπήγματα των κρατουμένων, κατεδαφισμένα πια εδώ και πολύ καιρό .

Πέρα από αυτά τα σκιώδη κτίρια, στο άλλο άκρο του χώρου όπου γινόταν το

προσκλητήριο των κρατουμένων και απέναντι από την είσοδο υπήρχε μια άλλη

Νόυενγκαμε | 15

παράξενη κατασκευή . Το χαλύβδινο πλαίσιο και η επικλινής στέγη, η οποία κάλυπτε

έναν χώρο στον οποίο θα μπορούσαν να χωρέσουν δύο αυτοκίνητα, οριοθετούσαν

έναν τετράγωνο λάκκο, ενώ πάνω από τον λάκκο ήταν μια μεγάλη δίμετρη τετράγω­

νη φωτογραφία τοποθετημένη πάνω σε πίνακα . Από απόσταση έμοιαζε με πλαϊνή

πλευρά φορτηγού για τη μεταφορά βοοειδών . Ήταν το Arrestbunker, τα Lagergefängnis,

τα κελιά τιμωρίας του στρατοπέδου, όπου γίνονταν οι απαγχονισμοί και οι εκτελέσεις

και όπου μια νύχτα του Απριλίου του 1945, έλεγε η πινακίδα, μετέφεραν εβδομήντα

έναν κρατουμένους από τη φυλακή του Φούλσμπυτελ στο Αμβούργο και άρχισαν να

τους εκτελούν τον έναν μετά τον άλλο, ενώ όταν οι κρατούμενοι ξεσηκώθηκαν σε

μια τελική και μάταιη πράξη αντίστασης, οι φρουροί του στρατοπέδου έριξαν χειρο­

βομβίδες στα κελιά τους .

Απομακρυνόμενος από αυτή την κατασκευή, βάδισα κατά μήκος του μεγάλου

τούβλινου κτιρίου . Μια είσοδος στο κέντρο οδηγούσε στην έκθεση . Στο εσωτε­

ρικό η ιστορία του στρατοπέδου και των ανθρώπων του παρουσιαζόταν σε αί­

θουσες με γυάλινες προθήκες, γεμάτες με ό,τι σώθηκε από τότε: τα βιβλία στα

οποία η διοίκηση των Ες­Ες κατέγραφε με σχολαστική επιμέλεια τα ονόματα και

τη μοίρα των αιχμαλώτων, τα Ηäftlinge, τα οποία έκρυψαν και έθαψαν οι κρα­

τούμενοι στο τέλος του πολέμου –όταν η διοίκηση κατέστρεφε τα αρχεία και εκ­

κένωνε το στρατόπεδο– και τα ξέθαψαν μετά τον ερχομό των Βρετανών αποκα­

λύπτοντας σελίδες με ονόματα, απόδειξη της κλίμακας των απωλειών∙ οι ξανα­

φτιαγμένες κουκέτες από φθηνό ξύλο, κοντά η μία στην άλλη, προσβολή στην

ίδια την έννοια της ιδιωτικότητας∙ τα κουρέλια από τις ριγωτές στολές των κρα­

τουμένων, που μόλις κάλυπταν το δέρμα τους και ήταν εντελώς ακατάλληλες για

το κρύο . Όλα τα εκθέματα ήταν μια προσβολή στη ζωή . Δεν υπήρχε κανένα έκ­

θεμα από το οποίο θα μπορούσε κάποιος να αντλήσει πιθανόν ελπίδα, προοπτι­

κή απελευθέρωσης ή επιστροφής σε μια αξιοπρεπή κατάσταση . Ακόμα και οι

περιγραφές της απελευθέρωσης του στρατοπέδου ήταν ιστορίες συσσωρευμένων

δεινών . Ένιωσα πως ήταν καθήκον μου να συγκρατήσω στη μνήμη μου όλα τα

ονόματα, τα επεισόδια και τις πληροφορίες, σαν να ήταν εφικτό να κατανοήσω

μέσα από ατομικές ανθρώπινες ιστορίες ένα ευρύ σύστημα και μια εποχή απο­

κτήνωσης .

Δύο ώρες αργότερα βγήκα έξω στο φως του ήλιου . Τόσο χρόνο χρειάστηκα για

να δω όλα τα εκθέματα, τα διαγράμματα και τις φωτογραφίες . Δεν μπόρεσα να προ­

σπεράσω γρήγορα κανένα έκθεμα και να μη νιώσω άσχημα που το έκανα . Ούτε

μπορούσα να σταματήσω την επίσκεψή μου και να μη νιώσω άσχημα . Θα ήταν σαν

16

να έλεγα «δεν με νοιάζει και πολύ» . Η υποχρέωση να ελέγξω το κάθε έκθεμα, να του

δώσω την οφειλόμενη προσοχή ήταν έντονη .

Όμως υπήρχαν και άλλα . Κατευθύνθηκα στο άλλο άκρο του κτιρίου . Στρίβοντας

στο τέλος του κτιρίου προς ανατολάς βρέθηκα μπροστά σε μια αθώα σκηνή: ένα

μονοπάτι, ένα χαντάκι, μια μικρή γέφυρα για πεζούς∙ στην άλλη πλευρά ένα κατά­

φυτο χωράφι∙ πίσω από έναν φράχτη, που έφθανε στο ύψος του στήθους, ένα λευκό

μονώροφο σπίτι . Μοναχικό, αταίριαστο με το περιβάλλον, σαν αγροτικό σπίτι ή σαν

το σπίτι του δασκάλου του χωριού .

Όταν έφθασα στο μικρό λευκό σπίτι, είχα σχεδόν ξεχάσει το στρατόπεδο με τον

χώρο για το προσκλητήριο των κρατουμένων και τα παραπήγματα­φαντάσματα . Ένα

τούβλινο τειχάκι, στο οποίο ήταν τοποθετημένη μια μπλε πινακίδα με τον αριθμό

«61», δίπλα στην είσοδο διέκοπτε τον φράχτη που περιέβαλλε το σπίτι . Ήταν σαν

ένα συνηθισμένο σπίτι σε μια συνηθισμένη οδό, σε ένα ήσυχο συνηθισμένο προά­

στιο . Με τη διαφορά ότι δεν υπήρχε κανένα άλλο σπίτι κοντά, ούτε μέχρι εκεί που

έφθανε το βλέμμα . Ήταν εντελώς μόνο του στο μέσο του γρασιδιού πίσω από τον

φράχτη .

Από την γκρίζα μεταλλική πόρτα του κήπου ξεκινούσε ένα μικρό δρομάκι . Στο

κέντρο της πόρτας υπήρχε ένας μεταλλικός κύκλος με το σφυρήλατο σχέδιο ενός

κτιρίου που θύμιζε τις φωτογραφίες με τις πύλες εισόδου στο Άουσβιτς και σε άλλα

στρατόπεδα εξόντωσης τις οποίες βλέπουμε στα βιβλία για το Ολοκαύτωμα .

Άνοιξα την πόρτα και προχώρησα προς το σπίτι, συνηθισμένου μεγέθους, με

μονοθέσιο γκαράζ στο πλάι του . Το σπίτι ήταν κτισμένο σε τούβλινη βάση και μερι­

Νόυενγκαμε | 17

κά σκαλιά οδηγούσαν στη βεράντα και στην μπροστινή πόρτα . Ήταν κλειδωμένη .

Κοίταξα μέσα από τα παράθυρα προσπαθώντας να διακρίνω κάποιο λείψανο του

παρελθόντος, αλλά δεν υπήρχε τίποτα . Κενά δωμάτια, όλα μικρά και απλά .

Το χορτάρι, τώρα άγριο και αφιλόξενο, ήταν μια ελάχιστη ένδειξη ότι κάποτε

έπαιζαν εκεί τα παιδιά μιας οικογένειας . Πράγματι ήταν το σπίτι μιας οικογένειας . Η

πινακίδα έξω από τον φράχτη είχε το όνομα του Μαξ Πάουλυ, του διοικητή του

στρατοπέδου, που μαζί με τη γυναίκα του και τα πέντε παιδιά του είχε ζήσει σε αυτό

το σπίτι από το 1944 μέχρι το 1945 . Και όταν αυτοί απομακρύνθηκαν, άλλοι εγκα­

ταστάθηκαν εδώ, μεταξύ των οποίων ένας βρετανός αξιωματικός, όταν το στρατόπε­

δο έγινε κέντρο κράτησης για ναζιστές υπόπτους για εγκλήματα πολέμου .

Επιστρέφοντας στην είσοδο, μπόρεσα να δω και άλλα κτίρια λίγο μακρύτερα .

Ήταν γερές, βιομηχανικές, ογκώδεις κατασκευές, τις οποίες ένωνε με την κύρια το­

ποθεσία ένα μακρύ μονοπάτι που περνούσε μέσα από ένα θερισμένο χωράφι και

στο άκρο του υπήρχε ένας πλατύς λάκκος από πηλό .

Το ογκώδες κτίριο ήταν παράξενο . Δεν έμοιαζε με φυσιολογικό εργοστάσιο, αν

βέβαια ήταν εργοστάσιο . Μπόρεσα να δω ότι είχε το σχήμα του γράμματος Ε και

έμοιαζε με πιρούνι . Τα τρία δόντια του είχαν το μέγεθος υπόστεγου για αεροπλάνα

και ήταν στραμμένα προς την πλευρά μου . Το μεσαίο δόντι είχε δύο ράμπες που

οδηγούσαν από το έδαφος μπροστά στο κτίριο στον δεύτερο όροφο . Η όψη του ήταν

αλλόκοτη, μολονότι αργότερα έμαθα ότι ήταν απλώς εργοστάσιο κατασκευής τούβλων .

Στα δεξιά υπήρχε η δεξαμενή ενός καναλιού . Δίπλα σε αυτήν υπήρχε το τμήμα

ενός πιο σύγχρονου τοίχου από μπετόν που είχε αφεθεί στη θέση του και επάνω του

υπήρχαν φωτογραφίες και κείμενα . Ήταν κομμάτι του τοίχου της φυλακής που κτί­

στηκε στον τόπο του στρατοπέδου συγκέντρωσης μετά τον πόλεμο και αφού είχαν

αποχωρήσει οι Βρετανοί . Έκτοτε το Νόυενγκαμε δεν έπαψε να λειτουργεί ως σωφρο­

νιστικό ίδρυμα . Μόλις το 2003 η φυλακή έκλεισε τελικά και η Γερουσία του Αμβούρ­

γου αποφάσισε να γίνει τόπος μνήμης όλη η περιοχή . Χρειάστηκε να περάσουν

σχεδόν εξήντα χρόνια για να αλλάξει η λειτουργία του στρατοπέδου – από χώρο

κράτησης σε χώρο μνήμης .

Περπάτησα ανάμεσα στο κτίριο και το κανάλι στην κατεύθυνση ενός μικρού άλ­

σους . Ανάμεσα στα δέντρα υπήρχαν διάσπαρτα μερικά προκατασκευασμένα κτίσμα­

τα . Το ένα ήταν καφετέρια . Συνέχισα να προχωρώ μέχρι που έφθασα σε μια σύγχρο­

νη περίφραξη . Ήταν γεμάτη μνημεία, ένα μνημείο ύψους είκοσι μέτρων, κατασκευα­

σμένο από χοντρές πλάκες μπετόν∙ ένα συνεστραμμένο άγαλμα που έμοιαζε με άν­

θρωπο, αν και θα μπορούσε να ήταν σκύλος ή ζώο που σφάδαζε∙ μια πλακέτα στον

18

τοίχο με τις λέξεις «KZ Gedenkstätte Neuengamme» . Και στο κέντρο μιας συστάδας

κωνοφόρων δέντρων υπήρχε ένα μαύρο, χωρίς παράθυρα (τουλάχιστον από τη

δική μου οπτική γωνία) κυβικό κτίριο . Ήταν το Σπίτι της Μνήμης, θαρρείς και όλα

όσα είχα δει περπατώντας ανάμεσά τους να μην αρκούσαν για να διασώσουν τη

μνήμη όλων όσα είχαν συντελεστεί εδώ .

Φαντάστηκα ότι το εσωτερικό του κτιρίου θα ήταν σκοτεινό, αλλά η αίθουσα

φωτιζόταν από έναν φεγγίτη που κάλυπτε την οροφή . Ήταν φωτεινή, εξίσου φωτει­

νή με τον χώρο για το προσκλητήριο των κρατουμένων όπου είχα βαδίσει νωρίτερα .

Μια μικρή σκάλα οδηγούσε στον επάνω όροφο . Κατά μήκος των κόκκινων τοίχων

κρέμονταν ρολοί από την οροφή μέχρι το έδαφος . Ο κάθε ρολός είχε τρεις στήλες

με τα ονόματα των κρατουμένων του στρατοπέδου που είχαν πεθάνει εκεί, γραμμένα

κατά ομάδες κάτω από συγκεκριμένες ημερομηνίες . Η καταγραφή άρχιζε το 1938 .

Τελείωνε τον Μάιο του 1945 . Μερικές χρονολογίες, οι παλιότερες, είχαν μόνο ένα

ή δύο ονόματα . Οι μεταγενέστερες ημερομηνίες είχαν περισσότερα ονόματα, που

δεν μπορούσα να τα μετρήσω με το μάτι . Και μία ημερομηνία, η 3η Μαΐου 1945,

στο τέλος του πολέμου, είχε χιλιάδες ονόματα . Το ένα όνομα μετά το άλλο, χωρίς

καμιά εξήγηση . Αναρωτήθηκα τι είχε συμβεί τότε, εκείνη την ημέρα, για να προκαλέ­

σει τόσες απώλειες ζωών .

Καταπονημένος από το βάρος των καταλόγων με τα ονόματα των νεκρών, έφυγα

από το κτίριο και επέστρεψα στο κυρίως κέντρο του στρατοπέδου γνωρίζοντας κα­

λύτερα την κλίμακα των δεινών που υπέστησαν επί χρόνια χιλιάδες και χιλιάδες

Νόυενγκαμε | 19

κρατούμενοι . Ήξερα ότι δεν ήταν καν στρατόπεδο εξόντωσης, όπως το Άουσβιτς, η

Τρεμπλίνκα ή το Μπέλζετς . Ήταν στρατόπεδο εργασίας . Χιλιάδες Εβραίοι είχαν

περάσει από εδώ, αλλά και πολλοί, πάρα πολλοί ποινικοί κρατούμενοι, πολιτικοί

κρατούμενοι, σοβιετικοί στρατιώτες, γάλλοι μαχητές της αντίστασης, ολλανδοί μέλη

παράνομων οργανώσεων, άνθρωποι από όλη την Ευρώπη . Εδώ υπέφεραν μαζί και

πέθαναν μαζί .

Επιστρέφοντας στην είσοδο του στρατοπέδου, πέρασα μπροστά από ένα μονώ­

ροφο κτίριο, το συνεργείο των Ες­Ες, όπου επιδιορθώνονταν τα αυτοκίνητα του

στρατοπέδου με μεγαλύτερη στοργή, αντιλήφθηκα, από εκείνη που μπορούσαν να

προσδοκούν για τον εαυτό τους οι κρατούμενοι . Πινακίδες υποδείκνυαν μια έκθεση

που στόχος της ήταν να εξετάσει «τη σχέση ανάμεσα στις ατομικές πράξεις και στην

ατομική ευθύνη» . Αυτό ακριβώς το ερώτημα με βασάνιζε όταν σκεφτόμουν τον ιρα­

κινό ξενοδοχοϋπάλληλο Μπάχα Μούσα, που για τον φόνο του σε μια βάση του

βρετανικού στρατού στη Βασόρα το 2003 έγραφα εκείνη την περίοδο .

Τα εκθέματα ήταν ασπρόμαυρες φωτογραφίες, πολύ διαφορετικές από όλες τις

άλλες φωτογραφίες από το στρατόπεδο που υπήρχαν στις γυάλινες προθήκες ή στους

τοίχους . Η σκηνή την οποία απεικόνιζαν απέπνεε μια ευγένεια, μια αξιοπρέπεια .

Στην αριστερή πλευρά μιας φωτογραφίας ήταν ένας νεαρός άνδρας με μαύρα μαλλιά

και βρετανική στρατιωτική στολή, ο οποίος καθόταν πίσω από ένα γραφείο, με τα

20

χέρια του σταυρωμένα ακριβώς κάτω από το πιγούνι του, με ένα βιβλίο και ένα ση­

μειωματάριο στο γραφείο μπροστά του . Λοξοκοιτούσε κάτι ή κάποιον που δεν φαι­

νόταν στη φωτογραφία . Αριστερά του, επίσης πίσω από το γραφείο, καθόταν ένας

άλλος στρατιωτικός, που τα περισσότερα μετάλλια και γαλόνια του έδειχναν ότι είχε

ανώτερο βαθμό . Είχε το κεφάλι του σκυμμένο κοιτάζοντας προσεκτικά μια δέσμη

εγγράφων . Στο έδρανό τους ήταν καρφωμένη μια πινακίδα που έγραφε: «Όλοι οι

παρόντες θα εγείρονται όταν ο πρόεδρος εισέρχεται ή αποχωρεί από την αίθουσα

του δικαστηρίου» .

Η λεζάντα κάτω από τη φωτογραφία έλεγε ότι ο άνδρας στα δεξιά ήταν ο ταγμα­

τάρχης Στήβεν Μάλκομ Στιούαρτ . Επρόκειτο για τον επικεφαλής εισαγγελέα στην

κύρια δίκη των Ες­Ες του στρατοπέδου, η οποία άρχισε τον Μάρτιο του 1946 σε μια

αυτοσχέδια αίθουσα δικαστηρίου ενός παλιού κτιρίου στο κέντρο του Αμβούργου .

Η δίκη ήταν βρετανική υπόθεση, με βρετανούς δικηγόρους, βρετανούς δικαστές,

βρετανούς φρουρούς . Οι πινακίδες για την έκθεση έλεγαν ότι η δίκη είχε γίνει την

ίδια περίοδο με την εμβληματική δίκη της Νυρεμβέργης, στην οποία δικάζονταν

ναζιστές ηγέτες, όπως ο Γκαίρινγκ, ο Ες και ο Σπέερ, για πάνω από δέκα μήνες το

1945 και το 1946, αλλά είχε διεξαχθεί εντελώς ανεξάρτητα από αυτήν . Ήξερα για

τη δίκη της Νυρεμβέργης . Δεν είχα ακούσει ποτέ για τη δίκη του Νόυενγκαμε .

Φόρεσα τα ακουστικά που κρέμονταν από το τραπέζι μπροστά στις φωτογραφίες

και κάθισα να ακούσω . Με μετρημένο τόνο ο εισαγγελέας μιλούσε για τα εγκλήματα

που είχαν διαπραχθεί . Η αφήγησή του για τα συμβάντα και τα γεγονότα στο στρατό­

πεδο του Νόυενγκαμε απέφευγε τους θεατρινισμούς . Περιέγραφε τα γεγονότα ως

απόδειξη ενός εγκληματικού εγχειρήματος και τους Ες­Ες που είχαν υπηρετήσει εκεί

ως εγκληματίες . Ο λόγος του ήταν ευπρεπής και ευγενικός . Οι πάντες ήταν ντυμένοι

αξιοπρεπώς, οι εισαγγελείς, οι συνήγοροι, οι μάρτυρες, οι κατηγορούμενοι, οι δι­

καστές . Όλοι μπορούσαν να συζητούν, να σκέφτονται, να ρωτούν και να απαντούν .

Όλοι ήταν εκεί ως ίσα ανθρώπινα όντα –ακόμα και οι κατηγορούμενοι, με τον αριθ­

μό τους ο καθένας κρεμασμένο με ταμπελάκι από τον λαιμό–, αντιμέτωποι με τις

απεχθέστερες ωμότητες, τη χειρότερη ανθρώπινη συμπεριφορά .

Η περιγραφή και οι φωτογραφίες με έκαναν να αναρωτηθώ αν αυτή ήταν η στιγ­

μή που οι υπεύθυνοι του Νόυενγκαμε απολογούνταν για τους φόνους, τους ξυλο­

δαρμούς και τα βασανιστήρια . Εδώ λοιπόν κρίθηκε ένα ολόκληρο σύστημα που

μετέτρεπε τους ανθρώπους σε εργαλεία αν τους θεωρούσε κατάλληλους για εργασία

ή τους δολοφονούσε σχεδιασμένα αν τους θεωρούσε ακατάλληλους, ένα σύστημα

που από τη στιγμή της εισόδου των κρατουμένων στο στρατόπεδο τους αφαιρούσε

Νόυενγκαμε | 21

ολοκληρωτικά την ανθρώπινη κοινωνικότητα, όλα τα στοιχεία που μας καθορίζουν

ως ανθρώπους, τα ρούχα, τα βιβλία, την τρυφερότητα, την απόλαυση του φαγητού,

κάθε στοιχείο πολιτισμού και αξιοπρέπειας; Αποδόθηκε άραγε δικαιοσύνη;

Λίγο αργότερα, πριν να φύγω από το στρατόπεδο για να επιστρέψω στο Αμβούρ­

γο, μπήκα στο κέντρο των επισκεπτών στο κτίριο της εισόδου . Αγόρασα ένα φυλλά­

διο για την ιστορία του στρατοπέδου, επειδή ήθελα να μάθω περισσότερα για τη

δίκη την οποία διεξήγαγαν οι Βρετανοί και για το μυστήριο των χιλιάδων θανάτων

εκείνη την ημέρα του Μαΐου του 1945 . Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες του φυλλαδίου,

δεν βρήκα τίποτα για τη δίκη, αλλά υπήρχε ένα κεφάλαιο για τις τελευταίες στιγμές

του στρατοπέδου . Ήταν σύντομο . Ενώ ο βρετανικός στρατός πλησίαζε, δόθηκαν

διαταγές να εκκενωθεί το στρατόπεδο . Ο αρχηγός του Ναζιστικού Κόμματος στο

Αμβούργο διέταξε να μεταφερθούν οι κρατούμενοι σε πλοία αγκυροβολημένα κοντά

στη Λυββέκη, περίπου πενήντα μίλια μακριά . «Πάνω από 9 .000 κρατούμενοι μετα­

φέρθηκαν σε αυτά τα πλοία» έγραφε το φυλλάδιο . «Στριμωγμένοι στο αμπάρι των

πλοίων, πολλοί πέθαναν από πείνα, δίψα και ασθένειες . Στις 3 Μαΐου 1945 τα πλοία

Cap Arcona (ένα μεγάλο υπερωκεάνειο το οποίο πριν από τον πόλεμο μετέφερε

τακτικά επιβάτες μέσω του Ατλαντικού στη Νότια Αμερική) και Thielbek, που ήταν

ακριβώς στα ανοιχτά του Νόυστατ στον κόλπο της Λυββέκης, βομβαρδίστηκαν τυχαία

στη διάρκεια βρετανικής αεροπορικής επιδρομής, η οποία στόχευε να εμποδίσει

γερμανικά στρατεύματα να διαφύγουν στην άλλη πλευρά της Βαλτικής . Σχεδόν 7 .000

κρατούμενοι κάηκαν στις φλόγες, πνίγηκαν ή τους πυροβόλησαν ενώ προσπαθούσαν

να σωθούν . Μόνο 450 άνθρωποι επιβίωσαν» .1

Αυτό ήταν λοιπόν . Το τέλος της ιστορίας του Νόυενγκαμε . Αφού επιβίωσαν από

τις φρικαλεότητες του στρατοπέδου συγκέντρωσης, χιλιάδες πέθαναν σε ένα «ατύ­

χημα», εξαιτίας της RAF . Σκέφτηκα ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δίκιο . Η ζωή των

ανθρώπων είναι παιχνίδι στα χέρια των θεών .

22

ISBN: 978-618-03-0696-5

ΒOΗΘ. ΚΩΔ.: 80696

Ο A. T. Williams είναι διδάκτωρ Νομικής και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Warwick. Το πρώτο του βιβλίοA Very British Killing, που ασχολείται με τον θάνατο του ιρακινού Μπάχα Μούσα στα χέρια βρετανών στρατιωτών το 2003, τιμήθηκε με το βρετανικό Βραβείο George Orwell. Διευθύνει το Κέντρο Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Πανεπιστημίου του Warwick και είναι αρχισυντάκτης του νομικού περιοδικού Lacuna.

Το 1945, με τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου, οργανώθηκε ένα μοναδικό στην Ιστορία εγχείρημα παραπομπής σε δίκη εγκληματιών πολέμου. Έτσι, ένα σύστημα εδραιωμένο στο δίκαιο θα νικούσε ένα σύστημα εδραιωμένο στο κακό, με την ελπίδα ότι θα επαναβεβαιωνόταν ο πολιτισμός της ανθρωπότητας. Το δίκαιο ήταν η πολιτισμένη απάντη-ση, και «Νυρεμβέργη» το όνομα που κατέληξε να συμβολίζει τη μορφή της. Έτσι γεννήθηκε ένας μύθος.

Όμως η δίκη της Νυρεμβέργης ήταν ένα τμήμα αυτού του ευρύτερου σχεδίου απόδοσης δικαιοσύνης. Ο βραβευμένος συγγραφέας A. T. Williams εξετάζει την ιστορία αυτού του εγχειρήματος και αποκαλύπτει τις λιγότερο γνωστές πτυχές του. Από τις μαρτυρίες για τις θηριωδίες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ως τα πρακτικά, τις δικογραφίες και τις ομάδες ερευνητών και κατηγόρων, η ενδελεχής έρευνα του Williams ξεδιπλώνει ένα μοναδικό χρονικό και θέτει το ερώτημα: Αποδόθηκε τελικά δικαιοσύνη;

«“Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία” λέγεται πως είπε ο Στάλιν.“Η εξόντωση εκατομμυρίων είναι στατιστική”. Το δεύτερο βιβλίο του A. T. Williams είναι μία διερεύνηση αυτής της ιδέας, πως ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί πραγματικά να συλλάβει τέτοιες θηριωδίες, μέσα από τις προσπάθειες των Συμμάχων να φέρουν τους υπαίτιους ενώπιον της δικαιοσύνης».

The Telegraph

«Ένα μοναδικό, συγκινητικό βιβλίο. Ο Williams είναι ένας καθηλωτικός συγγραφέας, με δικανική ακρίβεια στη λεπτομέρεια».

Sunday Times

«Ο Williams είναι ένας πρώτης τάξης αφηγητής, με το μοναδικό χάρισμα να ζωντανεύει το παρελθόν και να το φέρνει στο παρόν».

Times Higher Education

«Συναρπαστικό. Ο Williams αποκαλύπτει με μαεστρία έναν χαοτικό κόσμο, όπου οι ερευνητές εγκλημάτων πολέμου έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, πολλές φορές χωρίς ούτε τα βασικά εφόδια».

Scotsman

Καλλιτεχνική επιμέλεια εξωφύλλου:Redoine Amzlan

ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ.

ΟΙ Μ

ΕΓΆ

ΛΕΣ

ΔΊΚ

ΕΣ Τ

ΟΥ

Β΄

ΠΑ

ΓΚΌ

ΣΜ

ΙΟΥ

ΠΟ

ΛΈ

ΜΟ

ΥA

.T.

WIL

LIA

MS

Dikes_Niremvergis_170x240.indd 1-5 3/14/17 22:46