บทท 6 ทฤษฎทางสงคมศาสตรกบการพฒนาชมชน

การศกษาองคความรทเกยวของกบการด าเนนงานดานการพฒนาชมชน จ าเปนอยางยงทจะตองศกษาทฤษฎทางสงคมศาสตรเพอน ามาใชเปนแนวทางในการพฒนา ถงแมวาทฤษฎหลกของการพฒนาชมชนจะยงไมมเปนของตนเอง แตทฤษฎทางสงคมศาสตรกสามารถน ามาใช เพอชวยในการด าเนนงานดานการพฒนาชมชน ใหเปนไปอยางถกตองตามหลกการและวธการทางวทยาศาสตร ซงทฤษฎทางสงคมศาสตรกจะชวยชใหเหนถงแนวทาง ขนตอนการเปลยนแปลงใหกบนกปฏบตงานดานการพฒนาชมชน ไดทราบวาในการท างานพฒนาชมชนตองอาศยปจจยใดบาง มหลกการหรอขนตอนในการท างานอยางไร หรอมความครอบคลมงานดานการพฒนาในแงใดบาง ซงการศกษาเกยวกบทฤษฎจะชวยใหนกปฏบตงานสามารถวางแผนการพฒนาไดอยางรอบคอบรดกมมากกวาผทไมคนเคยกบทฤษฎใด ๆ เลย ส าหรบบทนจะอธบายเกยวกบ ความหมายของทฤษฎ ทมาของทฤษฎหนาทของทฤษฎ ประโยชนของทฤษฎ ลกษณะของทฤษฎทางสงคมศาสตร ทฤษฎทางสงคมศาสตรทเกยวของกบการพฒนา

ความหมายของทฤษฎ ทฤษฎมไวเพอใชในการอธบายสงตาง ๆ โดยทวไป ซงเปนชดค าอธบายทางวทยาศาสตรหรอองวทยาศาสตร โดยมลกษณะทส าคญ ดงน (ยทธ ศกดเดชยนต, 2528 : 1) 1. ตงอยบนพนฐานทวาสงตาง ๆ เกดขนโดยธรรมชาตไมไดเกดจากสงศกดสทธ ไมไดเกดจากพระเจา 2. ค าอธบายทางวทยาศาสตรจะใชความคดล าดบเหตผลอยางมหลกเกณฑ โดยใชหลกตรรกวทยาวา อะไรจรง ไมจรง อะไรถกหรอผด 3. จะตองพสจนสงทเปนความรทางวทยาศาสตรกบขอเทจจรง มการทดสอบกบขอเทจจรงทสมารถปองกนอคตหรอความล าเอยง 4. วทยาศาสตรมงหาความรทเปนกฎเกณฑทวไป (Law) หรอหลกการ (Principle) 5. ความรแบบวทยาศาสตรเปนความรทมระบบ สงทอยในระบบเดยวกนจะขดแยงกนไมได โจเบอรก, ไกด และเนทท (Sjoberg, Gideon and Nett, 1968 : 30) กลาววา ทฤษฎ หมายถง ประพจนหรอขอความชดหนงทมความสมพนธและเปนเหตเปนผลซงกนและกน ซงมความหมายเชงประจกษ คอสามารถทดสอบหรอตรวจสอบได

156

พวงรตน ทวรตน (2530 : 18) อธบายวา ทฤษฎ คอขอก าหนดทแสดงถงความสมพนธของโครงสรางความคดรวบยอดและแบบเคาโครงของตวแปรตาง ๆ เพอใหสามารถอธบายและคาดคะเนปรากฏการณทเกดขนได แสวง รตนมงคลมาศ (2534 : 11) ไดใหความหมายของทฤษฎไววา ทฤษฎเปนชดของแนวความคด (A Set of Concept) ชดของขอเสนอ (A Set of Proposittion) และชดของการสราง (A Set of Construct) อนเปนขออธบายทตงอยบนรากฐานของความร ซงสามารถทดลองใหเหนจรงได หรอสามารถอนมานไดอยางสมเหตสมผล สามารถคาดการณหรอท านายเหตการณไดถกตองและสามารถพสจนใหเหนจรงไดอยางถงทสด

สญญา สญญาววฒน (2540 : 14) กลาววา ทฤษฎโดยทวไป คอค าอธบายสงใดสงหนงหรอเรองใดเรองหนง แตในทางวทยาศาสตรทฤษฎเปนค าอธบายตามหลกเหตผล แสดงความสมพนธระหวางสวนตาง ๆ ของสงนนหรอเรองนน ๆ อยางมระบบจนสามารถพยากรณสงนนในอนาคตได

พรศกด ผองแผว (2545 : 275) กลาววา ทฤษฎ หมายถง กลมของขอสรปทวไปเชงประจกษซงเชอมโยงเขากนอยางนรนย สนธยา พลศร (2547 : 129) ไดอธบายวา ทฤษฎ คอขออธบายหรอคาดคะเนปรากฏการณใดปรากฏการณหนง อนเปนผลมาจากการศกษาคนควาดวยวธการทางวทยาศาสตร ซงสามารถพสจนใหเหนไดจรง ทฤษฎจงมทงความรความจรงและน ามาใชเปนแนวทางในการคาดคะเนหรอท านายปรากฏการณทจะเกดขนในอนาคตไดอยางถกตอง พชต พทกษเทพสมบต (2550 : 39-40) กลาววา ทฤษฎ คอ ชดของขอทฤษฎทกลาวถงความสมพนธอยางเปนเหตเปนผล เปนระบบและเปนกระบวนการ ระหวางแนวคดอยางนอย 2 แนวคด ซงน าเสนอการมองปรากฏการณอยางเปนระบบ โดยระบความสมพนธระหวางแนวคด ทงนมจดมงหมายเพออธบายและพยากรณปรากฏการณ จากความหมายทกลาวมาอาจสรปไดวา ทฤษฎ หมายถง ชดของค าอธบายปรากฏการณทเกดขนอยางมเหตมผล ดวยหลกการและกระบวนการทางวทยาศาสตรทสามารถพสจนไดวาเปนจรงจนสามารถทจะพยากรณปรากฏการณสงคมในอนาคตได

ทมาของทฤษฎ แสวง รตนมงคลมาศ (2534 : 12-14) ไดสรปทมาของทฤษฎวามทมาจาก 2 แนวทาง ดงน

1. มาจากกระบวนการอนมาน ทฤษฎทมาจากกระบวนการอนมาน (Inductive Process) เปนทฤษฎทไดมาจากรปธรรมทเกดขน แลวสรปเปนนามธรรม โดยมกฎเกณฑขนตอน ดงน 1.1 เรยนรประสบการณ

157

1.2 การสรปเปนประสบการณบทเรยน 1.3 การจดระบบความเปนเหตเปนผลของกลมความคด 1.4 การตงสมมตฐาน 1.5 การตรวจสอบสมมตฐานกบขอเทจจรง 1.6 การตงเปนทฤษฎ ตวอยางของทฤษฎทมาจากกระบวนการอนมาน คอทฤษฎแรงโนมถวงของโลก ดงแสดงในตารางท 6.1

กระบวนการ ปรากฏการณ เรยนรประสบการณ ใบไมรวงหลนลงสพนเสมอ หรอเมอโยนวตถขน

บนทองฟาจะตกลงสพนเสมอ การสรปเปนประสบการณบทเรยน วตถทกประเภทจะลวงลงสพน การจดระบบความเปนเหต เปนผลของกลมความคด

หาสาเหตวาท าไมจงลวงลงสพน

การตงสมมตฐาน วตถมน าหนกจะตกจากทสงลงสทต าหรอลงสพนเสมอ

การตรวจสอบสมมตฐานกบขอเทจจรง ทดสอบสมมตฐานกบขอเทจจรงวาสอดคลองกนหรอไม

การตงเปนทฤษฎ ถาผลการทดสอบสมมตฐานกบขอเทจจรงมความสอดคลองกนกตงเปนทฤษฎ

ตารางท 6.1 ตวอยางของทฤษฎทมาจากกระบวนการอนมาน ทมา : สนธยา พลศร (2547 : 131)

2. มาจากกระบวนการอปมาน ทฤษฎทมาจากกระบวนการอปมาน (Deductive Process) เปนทฤษฎทไดมาจากขอสรปนามธรรมไปสขอเทจจรงทเปนรปธรรมแลวน ามาตงเปนทฤษฎ โดยมกระบวนการทส าคญ 4 ขนตอน คอ 2.1 ขอสรปนามธรรม 2.2 การตงสมมตฐาน 2.3 การตรวจสอบสมมตฐานกบขอเทจจรง 2.4 การตงเปนทฤษฎ

158

ตวอยางของทฤษฎทมาจากกระบวนการอปมาน คอทฤษฎแรงโนมถวงของโลก เพอเปนการเปรยบเทยบกบกระบวนการอนมาน ดงแสดงในตารางท 6.2

กระบวนการ ปรากฏการณ ขอสรปนามธรรม แรงโนมถวงของโลกมผลท าใหวตถทมน าหนกตก

ลงสพนหรอจากทสงลงสทต า การตงสมมตฐาน วตถทมน าหนกจะตกลงสพนหรอจากทสงลงสท

ต าเสมอ การตรวจสอบสมมตฐานกบขอเทจจรง สงเกตใบไม พบวา รวงหลนจากตนลงสพนทก

ครง และเมอโยนวตถขนไปบนทองฟา วตถจะตกลงสพนทกครง

การตงเปนทฤษฎหรอกฎเกณฑ ผลการตรวจสอบสมมต ฐานสอดคลองกบขอเทจจรง คอวตถทน ามาตรวจสอบตกลงสพน จงสามารถตงเปนทฤษฎหรอกฎเกณฑได

ตารางท 6.2 ตวอยางของทฤษฎทมาจากกระบวนการอปมาน ทมา : สนธยา พลศร (2547 : 132)

หนาทของทฤษฎ แสวง รตนมงคลมาศ (2534 : 14) กลาววาทฤษฎมหนาทส าคญ 2 ประการ คอ 1. การอธบาย (Explanation) ทฤษฎจะตองใชในการอธบายปรากฏการณตาง ๆ ไดอยางมเหตผลและสามารถท าไดหลายรปแบบ เชน แบบพรรณนา (Description) แบบจ าแนกแยกแยะ (Classification) แบบเชอมโยงเปนเหตเปนผล (Association) แลวสรปความคดรวบยอดตงเปนทฤษฎหรอกฎเกณฑ 2. การท านาย (Prediction) ทฤษฎสามารถทจะคาดคะเนหรอท านายเหตการณหรอปรากฏการณทจะเกดขนในอนาคตไดอยางถกตอง

ประโยชนของทฤษฎ สนธยา พลศร (2547 : 133) ไดกลาวถงประโยชนของทฤษฎวา ทฤษฎมประโยชนหลายประการ ดงน 1. ชวยก าหนดแนวความคดและแยกประเภทของปรากฏการณของสาขาวชาตาง ๆ ใหชดเจน

159

2. ชวยก าหนดจดมงหมายและวตถประสงคของแตละสาขาวชา 3. ชวยสรปขอเทจจรงของศาสตรแตละวชา 4. ชวยวางกฎเกณฑทว ๆ ไปของพฤตกรรมเฉพาะรวมทงชวยก าหนดความสมพนธเชง เหต เชงผลของพฤตกรรมและตวก าหนดพฤตกรรมอยางมระบบ 5. ชวยชแนะชองวางหรอจดออนในศาสตรแตละสาขาวชา ท าใหศาสตรตาง ๆ พฒนาไดโดยไมสนสด 6. เปนเครองมอในการศกษาคนควาความร ความจรงใหม ๆ 7. กอใหเกดสงประดษฐใหมและเทคโนโลยตาง ๆ ซงเปนประโยชนตอมนษย 8. เปนแนวทางในการพฒนามนษยและสาขาวชาสงคมศาสตร พชต พทกษเทพสมบต (2550 : 47) ไดกลาวถงประโยชนของทฤษฎไว ดงน 1. ทฤษฎชวยท าใหเกดความพอใจในความสงสยทางปญญา 2. ทฤษฎชวยใหเราเขาใจวาปรากฏการณเกดขนไดอยางไร ซงตอมาอาจจะสามารถน าไปใชในทางปฏบตได 3. ทฤษฎน าไปใชในการน าทางการวจย ประโยชนทกลาวมาขางตน ในฐานะนกพฒนาจงจ าเปนทจะตองท าความเขาใจทฤษฎทางสงคมศาสตรในการปฏบตงานดานการพฒนาชมชนดวยเหตทวา 1. ทฤษฎชวยชแนวทางใหทราบวาในงานพฒนาชมชนนนจะตองค านงถงปจจยทกอใหเกดการเปลยนแปลงและพฒนาชมชนทองถนในเรองใดบาง 2. ทฤษฎชวยชทศทางในการพฒนาชมชนถงขนตอนของการเปลยนแปลง จากจดหนงไปสอกจดหนง หรอจากสภาพหนงไปสอกสภาพหนง ท าใหสามารถวางแผนการพฒนาไดลวงหนา 3. ทฤษฎชวยท าใหทราบปญหาและอปสรรคในการด าเนนงานพฒนาชมชนไดลวงหนา เพราะทฤษฎจะบงบอกถงสภาพของชมชนตงแตเรมตนการด าเนนงานดานการพฒนาไปจนกระทงเสรจสนกระบวนการพฒนา ท าใหนกพฒนาชมชนสามารถแสวงหาแนวทางเพอปองกนและแกไขไดทนทวงท

ลกษณะของทฤษฎทางสงคมศาสตร สภางค จนทวานช (2554 : 1-5) ไดกลาวถงทฤษฎในทางสงคมศาสตรวา ไดมการแบงทฤษฎทางวชาการออกเปน 3 ระดบ คอ 1. มหาทฤษฎหรอทฤษฎหลก (Grand Theory) เปนทฤษฎทางวทยาศาสตรและสงคมศาสตร เชน ทฤษฎแรงดงดดของโลก ทฤษฎความเรวของแสง ทฤษฎแรงโนมถวง ซงไดรบการพสจน ตรวจสอบหรอทดสอบแลววามความเปนสากลและเปนทยอมรบ ตวอยาง เชน การทโลก

160

หมนรอบดวงอาทตยไมวาเราจะอยมมไหนของโลก โลกกยงหมนรอบดวงอาทตย เปนตน ในสวนของสงคมศาสตร ไดแก ทฤษฎทใชภาษาและมโนทศนทมความสลบซบซอน เชน ทฤษฎการกระท าของพารสนส (Parsons) ซงถกวพากษโดยมลล (Mills) (พจนานกรมศพทสงคมวทยา, 2549 : 138-139)มหาทฤษฎมกเปนทฤษฎทมลกษณะเปนนามธรรมสง 2. ทฤษฎระดบกลาง (Mid-range Theory) เปนทฤษฎทถกสรางขนมาและอยในกระบวนการทเรยกวา “พสจน/ตรวจสอบ” อาจยงไมมความเปนสากล ทฤษฎอาจจะถกตอง แมนย า ณ ทแหงหนงแตวาในอกแหงหนงอาจจะไมถกตอง ไมแมนย าหรอไมเหมาะกนและไมสามารถอธบายสงทเกดขน ณ เหตการณหรอสถานทนนได ทฤษฎระดบกลางจงมขอจ ากดในการน าไปใชและมลกษณะเปนทฤษฎทยงไมตายตว ยงถกพสจนตรวจสอบใหมและหกลางไดเสมอ ทฤษฎระดบกลางสวนใหญเปนทฤษฎทางสงคมศาสตรเพราะสาขาสงคมศาสตรไมไดศกษาเรองโลกกายภาพแตศกษาเรองโลกมนษย ทฤษฎสงคมศาสตรในปจจบนกเปนทฤษฎระดบกลาง มกมระดบความเปนนามธรรมสงปานกลางและเปนทฤษฎทอาจจะเหมาะสมมากกวาในการใชอธบายสงคมหนง แตอาจจะมความเหมาะสมนอยทจะใชอธบายอกสงคมหนงกได ทฤษฎทอธบายปรากฏการณสงคมสวนใหญ จงเปนทฤษฎระดบกลาง 3. ทฤษฎฐานราก (Grounded Theory) หมายถง ทฤษฎทเพงจะเรมมการพฒนาความคด ใชวธการแบบอปนย (Induction) ในการพฒนาความคดทางทฤษฎ (พจนานกรมศพทสงคมวทยา, 2549 : 139) และมความสมพนธกบตวปรากฏการณทเปนตนแบบของการเกดทฤษฎอยางแนบแนน เพราะขอสรปเชงทฤษฎเกดขนตามลกษณะของปรากฏการณ ทฤษฎเบองตนเปนทฤษฎระดบลางมระดบความเปนนามธรรมต ามาก ขอสรปของทฤษฎฐานรากบางอยางอยแคระดบพนผวหรออาจจะยงไมเปนทฤษฎทมนคงแตเปนเพยงแคสมมตฐาน เปนขอสรปทจะเอาไปเปนสมมตฐานใหคนอนพสจนตรวจสอบตอไป นอกจากทฤษฎสามระดบทกลาวมาแลวขางตน ยงมค าเรยกทฤษฎทางสงคมศาสตรและมนษยศาสตรอกค าหนง ซงมลกษณะกง ๆ ทฤษฎระดบกลางและทฤษฎเบองตน คอทฤษฎจ ากแผนดนแม (Home-Based Theory) หมายถงทฤษฎทมพนฐานอยทบานหรอสงคมททฤษฎนน ๆ ด ารงอย มลกษณะคลายคลงกนกบ Grounded Theory คอเปนทฤษฎทถกสรางขนมาในสงคมของเรา ใชไดเหมาะสมกบสงคมของเราและสรางขนมาโดยคนทอยในสงคมของเรา จากนนคอย ๆ พฒนาเปนทฤษฎระดบกลาง

161

ทฤษฎทางสงคมศาสตรทเกยวของกบการพฒนา ทฤษฎสงคมศาสตร คอค าอธบายปรากฏการณทางสงคมอยางใดอยางหนงตามหลกเหตผล โดยแสดงความสมพนธระหวางองคประกอบของปรากฏการณสงคมนน ๆ ทฤษฎสงคมศาสตรมความหมายกวางขวางและครอบคลมถงทฤษฎตาง ๆ ทางดานมนษยศาสตร นตศาสตร รฐศาสตร เศรษฐศาสตร สงคมวทยาและมานษยวทยา เปนตน ในการศกษาทฤษฎทางสงคมศาสตร เพอการพฒนาชมชนนน นกสงคมศาสตรมกจะมแนวความคดทแตกตางกนไปตามสถานการณของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมทเกดขนและมผลกระทบตอมนษย ชมชน สงคมและวฒนธรรมโดยตรง เนองจากวาการพฒนาชมชนมความหมาย ขอบขายทครอบคลมการเปลยนแปลงในหลาย ๆ ดาน ดงนนทฤษฎทสามารถชวยอธบายและก าหนดแนวทางการพฒนาชมชนจงมขอบเขตกวางขวาง โดยในทนจะขอยกตวอยางทฤษฎทางสงคมศาสตรทส าคญและเกยวของกบงานพฒนาชมชน ดงตอไปน

1. ทฤษฎการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม จากปรากฏการณทางสงคมทผานมาเราจะพบวาการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมเปนเรองทเกดขนมาโดยตลอดและการเปลยนแปลงนน ๆ อาจเปนการเปลยนแปลงในลกษณะทเปนผลกอใหเกดความกาวหนา ผคนใหการยอมรบ แตบางครงกอาจเปนไปในทางลบ เปนผลใหสงคมหยดชะงกหรอลดความกาวหนาลง การเปลยนแปลงอาจอย ใน 2 รปแบบ คอการเปลยนแปลงทมการวางแผนกบการเปลยนแปลงทไมมการวางแผน ในปจจบนการเปลยนแปลงมกจะมการวางแผน มการก าหนดจดมงหมาย เชน เพอความสงบสนตสข ท าใหคนเปนพลเมองด อาจปลกฝงคณธรรม จรยธรรมและความเปนพลเมองหรอคานยมบางประการใหแกสมาชกในสงคม หรอตองการทจะพฒนาอตสาหกรรมกเตรยมสรางโครงสรางพนฐานในการพฒนาอตสาหกรรม เปนตน ซงทฤษฎการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมทส าคญ ประกอบดวย ทฤษฎววฒนาการ ทฤษฎแหงความสมดล ทฤษฎการแพรกระจาย ทฤษฎการขดแยงและทฤษฎการขนและลงของสงคม 1.1 ทฤษฎววฒนาการ (Evolutionary Theory) ทฤษฎนไดรบแนวคดมาจาก ชารล ดารวน ทสรปวา สงมชวตในโลกจะตองปรบใหเขากบสงแวดลอมเพอความอยรอด สงมชวตใดไมสามารถปรบตวไดกยอมสญพนธไป คงเหลอไวแตสงมชวตทแขงแกรงสามารถปรบตวไดจงจะเปนผทธรรมชาตคดเลอกใหคงอยตอไป โดยนกสงคมวทยาไดเปรยบเทยบวา ววฒนาการของสงคมมนษยกเชนเดยวกน สงคมอาจมการปรบเปลยนระบบใหเขากบสภาพแวดลอมและเปนไปโดยตามธรรมชาต ไมจ าเปนตองมการวางแผนใหเกดการเปลยนแปลง และการเปลยนแปลงทเกดขนยอมเปนไปอยางกาวหนาและสมบรณยงขน เชนเดยวกบสงมชวตมว วฒนาการจากสตวชนต าไปสสตวชนสง โดยพฒนาตนเองใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอมมากยงขน และววฒนาการทางสงคมของมนษยมลกษณะ

162

คลายกบววฒนาการของสงมชวต คอขยายตวจากโครงสรางทซบซอน จากสงคมแบบชมชนดงเดมสชมชนแบบอตสาหกรรมทประกอบดวยกลมและสถาบนตาง ๆ ทท าหนาทในการเชอมประสาน เพอความคงอยของสงคมโดยสวนรวม โดยทฤษฎววฒนาการนไดมนกคดนกวชาการหลายทานทไดน าเสนอแนวคดไว อาท

1.1.1 ออกสท คอมท (1789-1857) ผทไดชอวา “บดาแหงสงคมวทยา” เปนผทน าทฤษฎววฒนาการของสงมชวตมาใชเปนแนวทางในการอธบายการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม (นนทนย กมลศรพชยพร, ม.ป.ป. : 141) โดยเชอวาสงคมมโครงสรางทส าคญ 2 สวน คอสวนทไมเปลยนแปลงหรอสถตกบสวนท เปลยนแปลงหรอพลวต และไดแบงยคของการเปลยนแปลงของสงคมมนษยเปน 3 ยค คอ 1) ยคแหงเทววทยา (ค.ศ.1300) ทมความเชอถอในอ านาจเหนอธรรมชาต เชน เทพเจาตาง ๆ และผทมพละก าลงเขมแขงเปนผปกครองสงคม 2) ยคแหงอภปรชญา (ค.ศ.1300-1800) ทมความเชอในพลงของสงตาง ๆ ทเปนนามธรรม เชน ธรรมชาต มากกวาเทพเจา มนษยเรมใชปญญาและมเหตผลมากขน และ 3) ยคแหงวทยาศาสตรและอตสาหกรรม (ค.ศ.1800) มนษยมการน าวธการทางวทยาศาสตรมาใชท าใหเกดความเจรญกาวหนาทางวทยาการตาง ๆ และเปนระบบอตสาหกรรมมากขน

1.1.2 เลวส เฮนร มอรแกน (1818 -1881) ไดน าเสนอแนวคดทฤษฎววฒนาการวา วฒนธรรมมววฒนาการมาตงแตแรกเรมมมนษยเรอยมา โดยจะเปลยนแปลงจากวฒนธรรมทมโครงสรางอยางงาย ๆ ไมซบซอนมาสความสลบซบซอนมากขนเสมอ โดยสามารถแบงออกเปน 3 ยคสมย คอ 1) ยคเหยมโหด 2) ยคปาเถอน และ 3) ยคอารยธรรม

1.1.3 เฮอรเบอรต สเปนเซอร (1820-1903) ไดมแนวคดวา สงคมจะววฒนาการแบบเจรญกาวหนาอยเสมอ จงควรปลอยใหมการเปลยนแปลงแบบเปนไปเอง โดยไมมการแทรกแซงจากภายนอก การเปลยนแปลงแบบนสมาชกทปรบตวไดอยางเหมาะสมเทานนทจะอยรอดและเจรญรงเรอง สวนผทไมเหมาะสมกจะสญหายไป จ านวนสมาชกในสงคมจะเพมมากขน โดยสงคมจะมลกษณะเหมอนอนทรยของสงมชวตทประกอบดวยโครงสรางและน าไปสความแตกตางกนมากขน มความหลากหลายในสงคมมากขน

ทฤษฎววฒนาการนสามารถน ามาใชในการพฒนาชมชนได คอ 1. ศกษาประวตความเปนมาของสงคมและวฒนธรรมในชมชน 2. ศกษาปจจยทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมในชมชนทท าให

สามารถด ารงอยได 3. ศกษาการเปลยนแปลงของระบบตาง ๆ ในสงคมทเกดขนอยางชา ๆ ส าหรบนก

ปฏบตการพฒนาชมชนถาตองการใหชมชนมการพฒนาไปในทศทางใดกพยายามเปลยนแปลงไปสทศทางนน ซงตองใชระยะเวลาและความพยายามเปนอยางมาก

163

1.2 ทฤษฎแหงความสมดล (Equilibrium Theory) ทฤษฎนมลกษณะทเกยวกบแนวความคดเรองความสมดล โดยมจดมงหมายทส าคญ เพอจะกอใหเกดสภาพคงทในสงคม แบงออกไดดงน

1.2.1 ทฤษฎความลาหลงทางวฒนธรรม (Cultural Lag Theory) เกดจากความสมพนธระหวางการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมกบการเปลยนแปลงทางสงคม กลาวคอการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมเปนตวการส าคญทท าให เกดการเปลยนแปลงทางสงคม เมอสงคมรบวฒนธรรมจากสงคมอนเขามานนจะรบวฒนธรรมทางวตถไดเรวกวาวฒนธรรมทไมใชวตถ ท าใหเกดการปรบตวไมทนกนระหวางวฒนธรรมทางวตถกบวฒนธรรมทไมใชวตถ (สนท สมครการ, 2525 : 44-48) กอใหเกดความเสยสมดล หมายถง เมอมการเปลยนแปลงทท าใหเกดการเสยสมดล ในสวนทลาหลงกวาจะปรบตวใหสมพนธกบสวนทกาวหนา ซงมขอสงเกตวาสงคมทงหลายมแนวโนมทจะปรบตวใหโครงสรางอยในภาวะทสมดล เมอความสมดลนนเสยไป เนองจากการเปลยนแปลงสวนใด ในวฒนธรรม การเปลยนแปลงทเปนสวนชดเชยกจะบงเกดขนในสวนอน เพอเสรมสรางความสมดล ใหเกดขน ซงวฒนธรรมทางวตถจะเจรญล าหนากวาวฒนธรรมทมใชวตถ วฒนธรรมเปนตวการส าคญทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมในดานตาง ๆ และการเปลยนแปลงนเองทน าความเจรญกาวหนามาสสงคม แตการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมทจะกอใหเกดสภาวะการปรบตวไมทนเกดขนเสมอท าใหเกดความลาหลงทางวฒนธรรมขน วฒนธรรมทไมใชวตถจะปรบตวไดชากวาวฒนธรรมทางวตถ ดวยสาเหตหลายประการ คอความกลวการเปลยนแปลง ความไมกลาเปลยนนสย การขาดการศกษา ถกกดดนทางสงคมและการหลกเลยงความไมสบายใจทจะตามมา เปนตน (นนทนย กมลศรพชยพร, ม.ป.ป. : 143-144) สรปไดวา วฒนธรรมทางวตถจะเปนทยอมรบของสงคมกอนวฒนธรรมทไมใชวตถเสมอ ท าใหเกดความสบสนวนวายขนในสงคม เชน การยอมรบรถยนตมาเปนพาหนะในการขบข ความกาวหนาในการประดษฐยานอวกาศ อาวธนวเคลยร ความกาวหนาดานเครองมอสอสารและอนเตอรเนต เปนตน จากทฤษฎน พบวาการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมนนจะเกดขนอยตลอดเวลาและเกดการเปลยนแปลงทไมสมดลกนเสมอ การพฒนาชมชนในแนวทางนจงตองพยายามปรบเปลยนหรอเรงการพฒนาในสวนทลาชาใหมความทดเทยมกบสวนทพฒนาไปกอนแลว 1.2.2 ทฤษฎมานษยนเวศวทยา ตามแนวคดของนกมานษยวทยามความเหนวาสภาพสมดลของสงคมอยทการปรบตวของประชากรในชมชนทอาศยอย ซงมความแตกตางกนในวฒนธรรม ถามองถงสภาพทางสงคมไมวาจะเปนชมชนเมองหรอชมชนชนบท จะมการแบงเขตของชนชน เชน ชนชนยากจน (แหลงเสอมโทรม) ชนชนกลางและชนชนคนมฐานะร ารวย ซง

164

สภาพความเปนอยหรอวฒนธรรมของแตละกลมจะมความแตกตางกนและคนกจะพยายามปรบตวใหเขากบถนนน ๆ ทฤษฎนสามารถน ามาใชในงานพฒนาชมชนได คอการใหความส าคญกบลกษณะพนทถนทอยอาศยของสมาชกชมชน เพราะถนทอยอาศยของมนษยมอทธพลตอลกษณะของประชากรและวฒนธรรมของกลมชนตาง ๆ โดยเฉพาะในเมองตองใหความส าคญอยางมาก 1.2.3 ทฤษฎโครงสรางและหนาท (Structural Functional Theory) ทฤษฎนมองวา สงคมสวนรวมเปนระบบหนงซงประกอบดวยสวนตาง ๆ ทยดเหนยว และมความสมพนธกน ถาสวนใดสวนหนงเปลยนสวนอน ๆ กจะไดรบผลกระทบไปดวย ทฤษฎนมทมาจากแนวคดเรองหนาทนยม (Functionalism) โดยอธบายวาสงคมทกสงคมมโครงสรางทผสมกลมกลนกนและมความสบเนองมนคงพอสมควร มโครงสรางทประกอบดวยระบบยอยตาง ๆ (Sub-system) ซงระบบยอยของทกสวนของสงคมตางกมหนาททจะตองปฏบตเพอความอยรอดของสงคม โดยอาศยระบบคานยมในสงคมนน ๆ ยดถอรวมกน ระบบยอยตาง ๆ ของสงคม ไดแก องคการ สถาบนตาง ๆ ทจดตงขน เพอท าหนาททจ าเปนส าหรบการอยรอดของทกคนในสงคม เชน ครอบครว ท าหนาทผลตสมาชกใหมและอบรมสงสอนใหรจกวฒนธรรม ประเพณ สถาบนเศรษฐกจ ท าหนาทผลตสนคาและบรการตาง ๆ สถาบนการเมอง ท าหนาทจดสรรทรพยากรและสงทมคณคาใหแกสมาชก คอยควบคมพฤตกรรมของบคคลและรกษาความสงบเรยบรอยแกสงคม เปนตน แตละองคกรหรอสถาบนจะสรางกฎเกณฑและก าหนดแบบแผนความสมพนธระหวางบคคลตาง ๆ เพอใหอยรวมกนไดอยางสงบ ในการท างานของระบบยอยตาง ๆ ถาผสมกลมกลนกนอยางดกจะท าใหสงคมมนษยอยในสภาพสมดลเคลอนท โดยแตละสถาบนจะท าหนาท สนบสนนซงกนและกน เพอตอบสนองความตองการของสงคมสวนรวม ตวอยาง เชน การทครอบครวอบรมสงสอนใหสมาชกมระเบยบวนยและความรบผดชอบ จะชวยใหสถาบนทางเศรษฐกจไดคนท างานทมประสทธภาพ การทเกษตรกรเพาะปลกและเลยงสตวหรอผลตสนคาขนปฐมภมตาง ๆ ท าใหโรงงานมวตถดบปอนโรงงานเพอผลตเครองมอน ากลบไปใชในการเกษตรอก เปนตน ถงแมวาสงคมจะอยในสภาพสมดลแตกเปนความสมดลในสภาพเคลอนท เพราะวาการเปลยนแปลงเกดขนเสมอในทกขณะ ไมมระบบยอยหรอสถาบนใดทจะท าหนาทไดสมบรณครบถวน การเปลยนแปลงเมอเกดขนในสวนใดสวนหนงแลว กจะมผลกระทบถงระบบยอยอน ๆ ดวยและจะตองมการปรบตวเพอเขาสสภาวะสมดลตลอดไป การเปลยนแปลงทางสงคมนอาจเกดจากสาเหตภายในระบบสงคมนน ๆ หรอมาจากปจจยภายนอกสงคมกได สาเหตภายในระบบสงคมมอยหลายประการ เชน การเพมจ านวนของประชากรอาจท าใหการกลอมเกลาทางสงคมใหแกสมาชกใหมเปนไปอยางไมครบถวน หรอไมถกตอง ในสงคมทมพนทจ ากดแตมประชากรเพมมากขน อาจเกดการเกงก าไรทดน ท าใหพนทมราคาแพง

165

สงขนและมผลกระทบตอเศรษฐกจสวนรวม การทสงคมเกดภาวะเศรษฐกจตกต า อาจท าใหสมาชกมความล าบากยากแคนจนกลายเปนคนเหนแกตว มการทะเลาะววาทและอาชญากรรมเกดขน เกดความเสอมโทรมทางศลธรรม เปนตน สวนการเปลยนแปลงทเกดจากปจจยภายนอก ไดแก การเกดภาวะสงคราม การแพรกระจายของขอมลขาวสาร การรบเอาวฒนธรรมหรอสงประดษฐใหม ๆ จากสงคมอนเขามาใช ประชาชนทไมสนใจขาวสารการเมอง หรอการยอมรบสภาพความเปนอยทแรนแคนของตน อาจเปลยนความคดใหม เนองจากอทธพลของการศกษาและความคดเรองประชาธปไตย จนเกดความไมพอใจและมการเรยกรองสทธทางการเมองและความเปนอยทดขน ทฤษฎโครงสรางและหนาทชใหเหนความซบซอนถงปญหาของชมชนหรอสงคม ซงในการปฏบตการพฒนาจะตองด าเนนการไปพรอม ๆ กนทกดาน มใชจ ากดอยทวตถเทานน เพราะการเปลยนแปลงทางสงคมเมอเกดขนในสวนหนงสวนใดแลวกยอมสงผลกระทบไปยงสวนอน ๆ ดวย ทฤษฎนจะใหความส าคญของเสถยรภาพหรอความมนคงของสงคม ซงสนบสนนการเปลยนแปลงแบบคอยเปนคอยไป เพอใหหนวยยอยตาง ๆ สามารถปรบตวเขากบความสมดลได ดงนนในการพฒนาชมชนแมจะมเปาหมายในการปรบปรงประสทธภาพในการผลตและเพมรายไดแตกควรเรงด าเนนการดานสขภาพ อนามย การศกษาควบคกบความร ความคด ทศนคตและคานยมทเหมาะสมกบการเปลยนแปลง โดยลกษณะของสงคมทงหลายไมจ าเปนตองเหมอนกนหรอเปนไปในอตราเดยวกน เพราะมปจจยก าหนดอยหลายประการ เชน สภาพหรอระดบการพฒนา แรงจงใจ สงผลกดนใหเขาสการพฒนา วธการพฒนา ตลอดจนแรงเสรมหรออปสรรคตอการพฒนา เพราะวาสงเหลานจะมความแตกตางกนไปในแตละสงคม 1.3 ทฤษฎการแพรกระจาย (Diffusion Theory) ทฤษฎการแพรกระจายนอธบายวา การเปลยนแปลงในสงคมตาง ๆ เกดจากการแพรกระจายของวฒนธรรมจากสงคมทมความเจรญกาวหนามากกวาไปสสงคมดอยพฒนา นกสงคมวทยาชาวอเมรกนชอ แดเนยล เลนเนอร อธบายวา ในระบบสงคมตาง ๆ ทพฒนาระบบสอสารมวลชนไดทนสมยและทวถงจะมการแพรกระจายขาวสารและขอมลซงไปกระตนใหสมาชกในสงคมเกดความคาดหวงหรอความตองการทสงขนเรอย ๆ ซงเปนแรงผลกดนททกคนพยายามดนรนเพอใหไดรบการตอบสนอง ตามทไดรบรจากสอ เชน ความตองการมความเปนอยทดขน สะดวกสบายขนและหากไมไดรบกอาจจะกอใหเกดความวนวายในลกษณะตาง ๆ ขน (ชรวฒน นจเนตร, 2528 : 62) สวน ลนตน ลารฟ มความเหนวาการแพรกระจายทางวฒนธรรมนน สงคมทมความเจรญกาวหนากวาจะรบเอาวฒนธรรมทดอยกวากได ท านองเดยวกนสงคมทดอยกวาจะรบเอาวฒนธรรมทเจรญกวากได การเปลยนแปลงทางส งคมนนสวนใหญเกดจากการแพรกระจายวฒนธรรมจากภายนอกเขามา มากกวาเกดจากการประดษฐคดคนใหมขนเองในสงคม หรอถามกมกจะเกดจากการน าสงใหม ๆ จากภายนอกเขามาผสมผสานกบของทมอยแลวเปนของใหมทไมเคยมมากอน (ดเรก ฤกษหราย, 2528 : 30)

166

สญญา สญญาววฒน (2531 : 72-91) อธบายวา ทฤษฎการแพรกระจายกลาวถงการเปลยนแปลงในสงคมนนเกดจากการแพรองคประกอบของวฒนธรรมหรอนวกรรมจากสงคมทมความเจรญไปสสงคมทดอยความเจรญและเชอวาการเปลยนแปลงสวนใหญเกดจากการแพรนวกรรมและมสวนนอยทเกดจากการประดษฐคนคดเองในสงคม

นวกรรมประกอบดวย 2 สวนส าคญ คอสวนทเปนแนวคด (Idia) และสวนทเปนวตถ (Subject) การยอมรรบนวกรรมนนจะขนอยกบตวผรบและระบบสงคมนน ๆ ซงลกษณะนวกรรมทยอมรบไดงายประกอบดวย

1. นวกรรมใหมไดประโยชนมากกวาของเดมทนวกรรมนนเขาไปแทนท 2. นวกรรมนนมความสอดคลองกบวฒนธรรมทรบ 3. นวกรรมนนไมมความสลบซบซอนมากเกนไป 4. นวกรรมนนสามารถแบงทดลองไดครงละนอย ๆ 5. นวกรรมนนสามารถเหนและเขาใจไดงาย

สวนผทยอมรบนวตกรรมกอนหรอหลงนนจะมพนฐานแตกตางกน ดงน 1. ผบกเบก ไดแก ผทยอมรบนวตกรรมกอนคนอน เปนพวกกลาเสยง มความ

คลองตวสงและมองเหนการณไกล สวนใหญจะไดแกผทมฐานด มการศกษาสง 2. ผแรกรบนวตกรรม มลกษณะเดน คอเปนผน าทางสงคมหรอคนในสงคมใหการ

ยกยองมาขอค าแนะน าบอย ๆ การยอมรบนวตกรรมกเปนการรกษาฐานะความเปนอยของผน าไวดวย 3. ผยอมรบตามสวนใหญ คอกลมทยอมรบนวตกรรมหลงจากทพจารณาโดย

รอบคอบแลว หรอรอจนกวาจะมผรบนวตกรรมไปพอสมควรแลว จงเหนว าไดผลดจงไดลงมอรบนวตกรรมบาง คนกลมนมกจะยอมรบบรรทดฐานของสงคมวามความส าคญมาก

4. ผยอมรบทหลง ไดแกผทยอมรบนวตกรรม เพราะความจ าเปนทางเศรษฐกจหรอแรงกดทนทางสงคม กลมนมกจะเปนพวกทมความหวาดระแวงสงสยและความลงเลสง ซงไดแก พวกทมการศกษาต าและมความคดคบแคบ

5. พวกลาหลง คอพวกทยดมนอยกบประเพณเดมอยางเหนยวแนน ไมยอมรบการเปลยนแปลงอะไรงาย ๆ ดงนนกวาคนกลมนจะยอมรบอะไร ตดสนใจอะไร นวตกรรมนนกมกจะกลายเปนสงธรรมดาส าหรบคนทวไปแลว

สวนการตดสนใจหรอขนตอนการยอมรบนวตกรรม ซงเปนการเปลยนแปลงทางจตใจของบคคลนนม 5 ขนตอน ตามล าดบดงน

ขนตระหนก เปนชวงทบคคลรบรวามนวตกรรมดงกลาวแตยงขาดขอมลทสมบรณส าหรบการตดสนใจ

167

ขนสนใจ เปนชวงทบคคลคนหาขอมลและความรตาง ๆ เกยวกบนวตกรรมนนโดยการสอบถามจากผรหรอการหาขอมล หนงสอ สอ อนเตอรเนต เปนตน

ขนประเมน เปนชวงทบคคลจะพจารณานวตกรรมตามขอมลทไดมาวาสงใหมนเหมาะกบสภาพความเปนอยของตน หรอไมมประโยชน หรอดกวาของเดมเพยงใด ถามพงพอใจกบนวตกรรมนน ๆ กจะด าเนนการขนตอไป แตถาเหนวาไมควรรบกจะยตกระบวนการตดสนใจเพยงแคน

ขนทดลองใช เปนชวงทบคคลทดลองนวตกรรมดงกลาว เพอพสจนวามประโยชนและเหมาะสมกบตนจรงหรอไม

ขนยอมรบถาวร คอการรบนวตกรรมนนมาใชประโยชนอยางเตมทและอยางถาวรตอไป ดงนนจงอาจกลาวไดวาประโยชนของทฤษฎการแพรกระจาย คอการน ารปแบบการสอสารในชองทางตาง ๆ เขามาใชเปนสอในการพฒนาใหมากทสดเทาทจะท าได โดยเฉพาะสอใหม ๆ ทชมชนไมคนเคยนนจ าเปนตองมการกระตนทกรปแบบ ตลอดจนสรางแรงจงใจในการเปลยนแปลงหรอการยอมรบนวตกรรมโดยอาศยกระบวนการใหการศกษา อบรม นอกจากนทฤษฎการแพรกระจายยงชวยชน าในการพฒนาหรอการน าสงใหม ๆ มาสชมชนนน ควรผานทางกลมผน าหรอบคคลทชมชนใหความเคารพยกยอง เนองจากบคคลเหลานยอมรบการเปลยนแปลงได เรวกวาและสามารถชกจงใหคนอน ๆ ปฏบตตามไดอกดวย 1.4 ทฤษฎความขดแยง (Conflict Theory) ทฤษฎนเชอวาการขดแยงน าไปสการเปลยนแปลง เชน การขดแยงระหวางนายกบลกจาง การขดแยงระหวางชนชนซงอาจกอใหเกดการปฏวตระบบเศรษฐกจ ระบบการปกครอง นกทฤษฎทรจกเปนอยางดทเปนเจาของแนวคดน คอคารล มารกซ ซงเชอวาการเปลยนแปลงจะเกดขนจากสาเหตภายในระบบสงคมนนเองเพราะทกสงคมยอมหลกเลยงความขดแยงไมพน การตอบโตของพลงตาง ๆ ทมอยในสงคมจะน าไปสการสลายตวของสงคมนน ท า ใหเกดสงคมรปใหมขนมา เชน จากสงคมทาสโบราณเปลยนเปนสงคมศกดนา สงคมศกดนาเปลยนเปนสงคมทนนยม และเมอแรงงานหรอกรรมกรสามารถท าลายระบบทนนยมและนายทนไดกจะเกดเปนรฐสงคมนยมขน เปนตน โดยปกตสงคมทกสงคมจะมเปาหมายสดยอดอยทความผาสกของมวลสมาชก ไมวาจะเปนความมงคงทางเศรษฐกจ ความสะดวกสบายทางวตถ สขภาพทด การมความรการศกษา ความเปนธรรมทางเศรษฐกจและสงคม เสรภาพทางการเมอง เปนตน ในการพฒนาสงคมจงมงทจะใหเกดการเปลยนแปลงทางโครงสรางขน คอท าใหระบบยอยตาง ๆ ในสงคมมลกษณะทยดหยนสามารถแบงสนปนสวนทรพยากรและสงทมคณตาง ๆ เชน ความมงคง ขาวสาร เกยรตยศ อ านาจ เปนตน

168

ใหแกสมาชกอยางทวถงกน แตเนองจากการมทรพยากรทจ ากดจงเปนปจจยไปสความขดแยงและการเปลยนแปลงทางสงคม ความขดแยงจะมความเขมขนและความรนแรงเพยงใดขนอยกบสภาพทางโครงสรางของสงคม ถาสงคมมโครงสรางยดหยนมากความรนแรงจะมนอย แตถาสงคมใดมโครงสรางทตงตวมากเกนไปความรนแรงกจะมมากมความเขมขนมาก สงทจะก าหนดระดบความรนแรงของความขดแยงม 4 ประการ คอ 1. ความหลากหลายของการแบงแยกโครงสราง-หนาท ถาสงคมมกลมตาง ๆ ทางสงคมและวฒนธรรมแยกแยะออกไปมาก มองคการและสถาบนทท าหนาทในการสนองความตองการของแตละกลมไดด ความเขมขนของความขดแยงกจะนอย 2. ความแตกตางสมพนธ ถาสงคมใดประกอบดวยสมาชกทมสถานภาพทางสงคมและฐานะทางเศรษฐกจแตกตางกนมาก เชน คนจน คนรวย ยอมจะเกดความขดแยงไดงายและมความตงเครยดสง 3. การเลอนชนทางสงคม ถาคนในสงคมมโอกาสจะเลอนฐานะและสถานภาพของตนไดมากหรอมโอกาสทจะรบนวตกรรมเขาไปมาก ความตงเครยดจะลดลง 4. การจดองคการในสงคม ถาสงคมใดเปดโอกาสใหกลมผลประโยชนตาง ๆ เกดขนไดมากเพยงใด การขดแยงกจะลดลง เพราะแตละกลมจะมตวแทนและอ านาจในการตอรองทจะรกษาผลประโยชนของตนเอาไว การลดระดบความขดแยงอาจท าไดถาทกฝายยอมรบวาการขดแยงเปนเรองธรรมดา มองคกรทางสงคมทสามารถจดระเบยบความขดแยงและควบคมใหอยในขอบเขต ตลอดจนก าหนดแนวทางความสมพนธระหวางกลมตาง ๆ ใหชดจน การน าทฤษฎความขดแยงไปใชประโยชนในการพฒนาชมชน นกปฏบตการพฒนาชมชนใชวธการจดตงกลมหรอองคกรประชาชนขนมา เพอใหมอ านาจในการตอรองกบกลมทไดเปรยบอยแลว เชน กลมเกษตรกรหรอสหกรณ เพอตอรองกบพอคาคนกลาง การจดตงสหภาพแรงงาน เพอตอรองกบนายจาง เปนตน นอกจากนทฤษฎความขดแยงยงเปนประโยชนตอการพฒนาชมชนทางดานวตถ เพราะทฤษฎความขดแยงเปนการกระจายทางผลผลตหรอผลประโยชนในชมชนอยางเปนธรรม ดงนนการพฒนาชมชนจงตองค านงดวยวาผลของการพฒนานนจะตองสรางประโยชนแกประชาชนสวนใหญ มใชบคคลหรอกลมใดกลมหนงเทานน ถาไมเชนนนแลวการพฒนาชมชนอาจจะไมประสบความส าเรจ 1.5 ทฤษฎการขนและลงของสงคม (Rise and fall Theory) ทฤษฎการขนและลงของสงคม เปนกระบวนการของความเจรญและความเสอม ซงมองวาสงคมและวฒนธรรมมจดเรมตนและจากนนจะคอยเจรญกาวหนาขนเรอย ๆ จนถงทสดกจะเสอมสลายไป ดงเชนความเจรญ

169

ของมนษยท เรมจากเดกทารก เจรญขนเปนวยรน วยผใหญ วยชรา และในทสดกตายจากไป นอกจากนยงสามารถเปรยบเทยบไดกบเวลาในวนหนง ๆ ทเรมจาก เชา เทยง ตอนเยน ตอนค า เวลามดและคอยเปลยนเปนเวลาเชา ซงเหมอนกบสงคมและวฒนธรรมทคอย ๆ เจรญงอกงามสดท ายมการเลอมสลายไปในทสด หรอเปรยบเทยบไดกบเวลาเชาทดวงอาทตยก าลงสองแสงและเพมก าลงแรงกลาในตอนกลางวน จากนนกดบลงในเวลาตอนค า แตการดบลงของวฒนธรรมไมไดสญหายไปไหนแตพยายามปรบปรงใหเกดเปนวฒนธรรมใหมขนมา ทฤษฎแหงการขนและลงของสงคมนอาจเรยกไดอกอยางหนงวา “ทฤษฎหมนเปนวงกลม” (พลอย เจรญสข, 2530 : 102)

ทฤษฎการขนและลงของสงคมนสามารถน ามาใชในการพฒนาชมชนได กลาวคอ ในการพฒนาชมชนนน ปญหาส าคญคอเมอเสรจสนโครงการของรฐบาลแลว ประชาชนมกจะไมรบชวงการพฒนาสบตอไป ท าใหการพฒนาสนสดตามไปดวย ดงนนนกพฒนาชมชนจงตองใชแนวคดและหลกการพฒนาชมชนทใหประชาชนมสวนรวมในการพฒนาชมชนอยางเตมทและในทกขนตอน เ พอสรางความรสกเปนเจาของและใชกระบวนการพฒนาผน าในชมชนใหเปนผรบชวงการพฒนาตอไป กจะท าใหงานพฒนาชมชนด าเนนตอไปไดอยางไมสนสด (ผจงจตต อธคมนนทะ, 2531 : 48) ภาพท 6.1 แสดงทฤษฎการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ทมา : ปรบปรงจาก นนทนย กมลศรพชยพร (ม.ป.ป. : 147-154)

ทฤษฎววฒนาการ

ทฤษฎการเปลยนแปลง ทางสงคมและวฒนธรรม

ทฤษฎแหงความสมดล

ทฤษฎการแพรกระจาย

ทฤษฎความขดแยง

ทฤษฎการขนและลงของสงคม

170

2. ทฤษฎดานการพฒนาเศรษฐกจ นกเศรษฐศาสตรไดเสนอแนวคดในการพฒนาดานเศรษฐกจเอาไวมากมายแตกยงไมสามารถทจะน าไปใชในประเทศทก าลงพฒนาไดอยางสมบรณ สวนใหญจะน าไปประยกตใชหลาย ๆ แนวคดหรอหลาย ๆ ทฤษฎ ในทนจะเสนอเพอเปนแนวทางในการศกษาทฤษฎดานการพฒนาเศรษฐกจ แระกอบดวย ทฤษฎความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจตามล าดบขน ทฤษฎฝนหลนจากฟา ทฤษฎทวภาคและทฤษฎภาวะทนสมย ทฤษฎการดอยพฒนาและทฤษฎการพงพา ทฤษฎกระจายรายไดและการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ ดงน 2.1 ทฤษฎความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจตามล าดบขน (The stages of Economic Growth) วอลท ดบเบลย โรสโตว (Walt W. Rostow) เปนผน าเสนอทฤษฎการพฒนาทางเศรษฐกจวาสามารถแบงออกไดเปนล าดบขนไดดงน (วรวฒ โรมรตนพนธ, 2554). ขนระบบเศรษฐกจสงคมเปนแบบดงเดม (The Traditional) คอระยะทความเจรญทางวทยาศาสตรและเทคโนโลยยงไมกาวหนา โครงสรางทางสงคมยงไมแบงเปนชนชนระดบตาง ๆ สาขาการเกษตรเปนสาขาใหญและเปนหลกของเศรษฐกจ ขนเตรยมการพฒนา (Pre-conditions for take-off) คอระยะทสงคมมการสรางทนพนฐานอยางกวางขวาง การปฏวตทางการเกษตรและการขยายตวของสนคาขาเขา เชน สนคาประเภททนและมการเพมการลงทน ขนเขาสกระบวนการพฒนา (Take-off) คอระยะทมการเพมขนของการลงทน การผลต มการพฒนาอตสาหกรรมการผลตเปนสาขาน า ซงอตราการเจรญเตบโตคอนขางสงและมโครงสรางทางสถาบนสงคมและการเมองเกดขน เพอสงเสรมการขยายตวทเกดขนในระบบเศรษฐกจ ขนทะยานตวเพอเขาสภาวะของการพฒนา (Drive to maturity) คอระยะทสงคมไดมการประยกตเทคโนโลยแผนใหมใหมการจดสรรและใชทรพยากรไดอยางมประสทธภาพ แรงงานเปลยนไปเปนแรงงานทมฝมอ มการจดการทมประสทธภาพ สงคมมความตองการสงใหม ๆ เพอน าไปสการเปลยนแปลงตอไป ขนของการบรโภคขนาดใหญ (The Stage of high mass-Consumption) คอระยะทประชาชนมการอปโภคบรโภคอยางอดมสมบรณถวนหนากน มสภาพการจางงานอยางเตมท ประชาชนมความรสกมนคง มอตราการเกดคอนขางสง ทฤษฎความเจรญเตบโตเปนล าดบขนของ โรสโตว นยงไมอาจใชเปนบรรทดฐานไดแนนอนวาทกประเทศจะตองมการพฒนาเศรษฐกจเปนขน ๆ ดงกลาว ทงน ประเทศตาง ๆ ยอมมสภาพแวดลอม โครงสรางตาง ๆ และประวตศาสตรแตกตางกน สงทประเทศก าลงพฒนาแสวงหาในปจจบนคงมใชเพอทจะพฒนาจากขนหนงไปสอกขนหนง แตคงจะเปนการแสวงหาทางลดในกระบวนการพฒนามากกวา แตอยางไรกตามทฤษฎนสามารถน ามาใชในการพฒนาชมชนได เพราะ

171

การพฒนาชมชนนนมลกษณะเปนกระบวนการคอ มการด าเนนงานเปนขนตอนทสมพนธกนและใชเวลาในการทจะปรากฏผลออกมา ตลอดจนมการแกไขปรบปรงกจกรรมตาง ๆ ใหเหมาะสมและน าไปสขนตอนสงขนเสมอ 2.2 ทฤษฎฝนหลนจากฟา (Trickledown Effect Theory) ทฤษฎฝนหลนจากฟา แนวคดนไมเชอวาสงคมจะมววฒนาการจากความเจรญกาวหนาระดบต าไปสความเจรญกาวหนาระดบสงไดทกสงคม ซงเปนแนวคดทมความขดแยงกบทฤษฎการพฒนาเศรษฐกจตามล าดบขน ทงนทฤษฎนเชอวาการพฒนาจะประสบความส าเรจดวยการสนบสนนสงเสรมใหกลมทมความพรอม คอผทมฐานะมงคงร ารวยกอน เมอคนกลมนสามารถพฒนาไดอยางเตมทแลว ผลของการพฒนาจะคอย ๆ กระจายมายงกลมคนชนกลางแลวลงไปสคนยากจนในสงคมตามล าดบ การพฒนาเศรษฐกจแบบนรฐตองลงทนเพอพฒนาโครงสรางพนฐานเปนจ านวนมากท าใหในระยะแรก คนสวนใหญซงเปนคนชนกลางและคนชนต าจะมความยากจนลงไปกวาเดม เพราะรฐตองใชงบประมาณสง ไมสามารถจดบรการตาง ๆ ใหไดแลวจะคอย ๆ มรายไดสงขนเรอย ๆ เปนล าดบ การทมความเชอวาคนในสงคมมความแตกตางกน แบงออกเปนหลายระดบชน แตละระดบชนมความสามารถทแตกตางกน ในขณะททรพยากรส าหรบใชในการพฒนามอยอยางจ ากด หากน ามาจดสรรใหเกดผลประโยชนตอทกคนในปรมาณทเทากนแลว ประโยชนทเกดขนกจะมไมมากนก เพราะการเรงรดพฒนามขดจ ากดหลายประการ เชน งบประมาณ เทคโนโลยและคณภาพของประชากร เปนตน ดงนนการพฒนาเศรษฐกจ สงคม จงตองมงไปทกลมคนซงมความพรอมหรอไดเปรยบในสงคมกอนจงจะประสบความส าเรจ การน าทฤษฎนไปใชนกปฏบตการพฒนาชมชนอาจด าเนนการก าหนดเปาหมายของการพฒนาใหชดเจน จากนนจงท าการสรรหาและพฒนาผน าทมลกษณะเปนผประสานงานและผรวมงาน แตทฤษฎมขอจ ากด คอเปนการผกขาดการพฒนาโดยรฐกบกลมบคคลชนสงทมความพรอมมากกวากลมอน ๆ จงเปนขอควรระวงส าหรบการน าไปใช

2.3 ทฤษฎทวภาคและทฤษฎภาวะทนสมย (Dualism Theory and Modernization Theory) ทฤษฎทวภาคและทฤษฎภาวะทนสมยเปนทฤษฎทบรรยายลกษณะสภาพของประเทศก าลงพฒนาและพยายามใหค าอธบายกระบวนการในการเปลยนแปลงทางโครงสรางของประเทศกลมนน ๆ ทฤษฎทงสองมความคลายคลงกนทจะอธบายวาระบบเศรษฐกจ สงคมและการเมอง ในประเทศก าลงพฒนานนอาจพจารณาไดวาม 2 สาขาหลก คอ (นนทนย กมลศรพชยพร, ม.ป.ป. : 157) สาขาททนสมย มลกษณะทเปนสาขาของความเจรญเตบโตอยางรวดเรว มการใชทนสงและมการจางงานดวยคาจางหรอเงนเดอน

172

สาขาดงเดม มลกษณะเปนสาขาใหญ เชน สาขาเกษตรกรรมแบบเลยงตนเอง มการใชทนนอย ผลตผลแรงงานต า คาจางคาแรงมกจายในรปสงของวตถ ทฤษฎทงสองพยายามอธบายกระบวนการเปลยนแปลงโครงสรางของสาขาเดม เชน สาขาเกษตรกรรมพอเลยงตนเองผานสภาพ Dualistic เขาสสภาพวฒภาวะหรอการผลตทนสมยและอตสาหกรรม

ผเสนอทฤษฎทวภาคสวนใหญเปนนกเศรษฐศาสตรซงชใหเหนถงสภาพ Dualistic ในระบบเศรษฐกจ ซงประกอบดวย สาขาเกษตรกรรมพอเลยงตนเองและสาขาอตสาหกรรมทนนยมขนเรมตนดงกลาวแลวและในตลาดตาง ๆ เชน ตลาดการเงน ตลาดแรงงาน เปนตน ในกรณของสาขาเกษตรกรรมแบบเลยงตนเองนน ทฤษฎน ไดอธบายวา จะประกอบดวยการวางงานแฝง ซงจะมการเคลอนยายเขาสอตสาหกรรม ท าใหสาขานมการขยายตวไดอยางรวดเรว ถาไมมปญหาอปสรรคเรองการสะสมทนและการลงทนในทายทสด เมอไมมการวางงานในสาขาเกษตรกรรมกมความตองการแรงงานเชนกน กท าใหเกดภาวการณแขงขนเพอแรงงานขนมาในสาขาทงสอง และเปนเหตใหสาขาเกษตรกรรมเปลยนแปลงแบบแผนการผลตและการเขาสสภาพการเกษตรแบบการคา เชนเดยวกบระบบเศรษฐกจทเจรญเตมทแลวทวไป ทฤษฎทวภาคมขอจ ากดทจะอธบายปรากฏการณในสาขาเกษตรกรรมของประเทศก าลงพฒนา นนคอขอตกลงเบองตนทวาสาขาอตสาหกรรมจะไดอาศยแรงงานจากสาขาเกษตรทเคลอนยายเขาสสาขาอตสาหกรรม ดงนนแรงงานสวนหนงจะกลายเปนคนวางงานเพออาศยอยใน เขตเมองหรออาจไดงานอยในภาคไมเปนทางการของการจางงานในเมอง เชน การรบจางตามบาน เปนตน สาขาอตสาหกรรมจงไมอาจขยายตวไดเตมท ผน าเสนอทฤษฎภาวะทนสมยสวนใหญเปนนกสงคมวทยาและนกวจยสงคม ซงกลาววา ปจจยทมใชปจจยทางเศรษฐกจทมสวนส าคญในกระบวนการเปล ยนแปลงทางสงคม ไดแก ปจจยทเกยวกบสถาบนทางสงคมตาง ๆ เชน ครอบครวและขนาดครอบครว คานยมทางสงคมและทศนคต เปนตน โดยพจารณาเหนวา ในการบวนการเปลยนแปลงจากสงคมดงเดมเขาสสงคมทนสมยแบบตะวนตกนน ปจจยดงกลาวมลกษณะเปนอปสรรคตอการเปลยนแปลง จะตองมการเปลยนแปลงเสยกอน เชน ลดการมบตร การใหคานยมและทศนคตทมงมนท างานใหสมฤทธผล การมสถาบนในทางสงคมตาง ๆ แบบประเทศตะวนตกเพอเปนหนวยการเปลยนแปลง เปนตน ซงภาวะทนสมยนสนธยา พลศร (2547 : 176-177) กลาววามสาระส าคญ คอ 1. การพฒนาประเทศใหมความทนสมย เปนกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมทยงไมเจรญกาวหนา มระบบเศรษฐกจ การเมองและสงคมทลาหลงไปสสงคมทมความเจรญกาวหนา 2. เศรษฐกจ สงคมและการเมอง ชวตสวนบคคลในประเทศจะมความแตกตางกน คอสงคมเกาแกหวโบราณ กบสงคมทมภาวะทนสมยมความเจรญกาวหนา

173

3. ประเทศเทศทพฒนาแลวสามารถกาวสภาวะทนสมยดวยตนเองแตประเทศดอยพฒนาไมสามารถด าเนนการไดส าเรจอาจจะสรางความทนสมยไดเพยงบางสวน 4. กระบวนการสรางภาวะทนสมยของประเทศดอยพฒนาตองเปนไปเชนเดยวกบลกษณะการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจตามล าดบขน 5. ภาวะทนสมยทางเศรษฐกจ คอการมโครงสรางทางเศรษฐกจททนสมยแบบสงคมอตสาหกรรม 6. ภาวะทนสมยทางวฒนธรรม คอการใชแนวความคดแบบสมเหตสมผลเปนบรรทดฐานในการตดสนคานยม 7. ภาวะทนสมยในทางการเมอง คอการน าเอาการปกครองระบอบประชาธปไตย โดยมตวแทนตามแบบกลมประเทศในยโรปตะวนตกและอเมรกาเหนอมาใช 8. บคลกภาพของสมาชกในสงคมทนสมยแบบตะวนตก จะตองมความรบผดชอบ มงความส าเรจเปนส าคญ มระบบคานยมและการเรยนรแบบมสวนรวม 9. ผมบทบาทส าคญในการสรางภาวะทนสมย คอผเชยวชาญเทคโนโลยสมยใหม ผเชยวชาญทางดานสงคม เศรษฐกจและการเมองแบบตะวนตก 10. รฐตองมบทบาทในการวางแผนเพอผลกดนใหเกดภาวะทนสมย ดวยการจดตงองคกรตาง ๆ ขนเพอด าเนนงานอยางจรงจง ทฤษฎภาวะทนสมยยงมขอบกพรองในบางประการ เชน การททฤษฎนไมไดใหความส าคญตอปจจยเรองชนชนและความขดแยงระหวางชนชน แตเนนในเรองการสรางคานยมและสถาบนททนสมยเพอการพฒนา ซงความจรงแลวคานยมและสถาบนททนสมยนน กคอคานยมและสถาบนแบบตะวนตก ซงเปนทสงสยกนวาจะใชอะไรเปนมาตรฐาน คานยมและสถาบนแบบดงเดมบางประการอาจเปนสงเหมาะสมส าหรบประเทศทางตะวนออกกได ในสวนทเกยวของกบการกระตนใหมความมงมนในการท างานนน กจะเนนในเรองของการเปลยนแปลงทศนคตและคานยม โดยมไดใหความส าคญตอลกษณะความสมพนธในเชงเอารดเอาเปรยบของนายทนตอผใชแรงงาน ทฤษฎทวภาคและภาวะทนสมยน เปนประโยชนตอการพฒนาชมชนหลายประการ ทส าคญ คอการท าใหเกดความเขาใจวา ในการทจะยอมรบนวตกรรมสงใหม ๆ เขามาในชมชนจะตองคดค านงใหรอบคอบ เพราะไมเชนนนแลวชมชนหรอสงคมนนจะมลกษณะค ากลาวทวา “ทนสมยแตไมพฒนา” 2.4 ทฤษฎการดอยพฒนาและทฤษฎการพงพา (Under Development Theory and Dependency Theory) ทฤษฎการดอยพฒนาและการพงพาใชปรากฏการณทเกดขนในกลมประเทศลาตนอเมรกามาเปนแนวทางในการสรางทฤษฎ มสาระส าคญ คอสภาวะของการดอยพฒนาในกลมประเทศ

174

ทลาหลงเกดขนจากการพยายามพฒนาประเทศดวยการพฒนาอตสาหกรรมตามแนวทางทฤษฎการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและทฤษฎภาวะทนสมยแบบทนนยมตะวนตก แตยงท าการพฒนากยงยากจนลงเพราะถกครอบง าและตองพงพาจากประเทศทพฒนาแลวทงในดานเศรษฐกจ การเมอง เทคโนโลยและวฒนธรรม

นกวชาการทฤษฎการดอยพฒนามความเหนวา การดอยพฒนาเปนขนตอนหนงของกระบวนการพฒนาประเทศ ประเทศทพฒนาแลวในปจจบน คอประเทศทผานขนตอนการดอยพฒนาไปแลว อยางไรกดนกวเคราะหโครงสรางมารกซสต เหนวา การดอยพฒนาเปนสภาพหนงทเกดขนพรอม ๆ กบการพฒนา ซงการพฒนาประเทศทนนยมตะวนตกเปนสาเหตของการดอยพฒนาของประเทศก าลงพฒนานนเอง ซงทศนะดงกลาวเปนพนฐานเบองตนของทฤษฎการดอยพฒนาและทฤษฎการพงพา ซงนกทฤษฎการดอยพฒนาใหค าอธบายวา ชองวางของการพฒนาระหวางประเทศทพฒนาแลวและประเทศทก าลงพฒนาเปนผลมาจากลทธลาอาณานคม และการถอเอาประโยชนของประเทศทพฒนาแลวไปจากประเทศทก าลงพฒนา ดงนนการท าความเขาใจสภาพปญหาของประเทศทก าลงพฒนาในปจจบนจะตองเรมดวยการวเคราะหลทธลาอาณานคมและลทธทนนยม ซงท าใหเกดความสมพนธระหวางประเทศพฒนาและประเทศก าลงพฒนาในลกษณะทประเทศก าลงพฒนาเปนประเทศบรวารอยในขอบขายอ านาจทางการเมองและเศรษฐกจ เปนแหลงวตถดบ ตลาดสนคา อตสาหกรรม แหลงขยายตวของการลงทน ผลประโยชน รายได และจดส าคญทางยทธศาสตรใหกบประเทศทนนยมตะวนตก ซงเปนประเทศศนยรวม การถายโอนมลคาสวนเกน ซงเปนผลจากลกษณะความสมพนธดงกลาว คอ สวนหนงของพฒนาการของการดอยพฒนาในประเทศก าลงพฒนา ทศนะดงกลาวของการดอยพฒนาชวยใหมการพจารณาปญหาการพฒนาประเทศของประเทศก าลงพฒนาไดกวางขน โดยเฉพาะอยางยงชวยปกปองผลประโยชนของประเทศก าลงพฒนา

ในสวนของนกทฤษฎการพงพากลาววา สภาพการพงพานน คอสภาพการณทเศรษฐกจกลมประเทศกลมหนงถกก าหนดเงอนไขโดยพฒนาการ และการขยายตวของกลมประเทศอกกลมหนง กลาวคอ ประเทศก าลงพฒนามลกษณะพงพาทงในทางวฒนธรรม สงคมและการเมองตอประเทศทนนยมตะวนตก มไดมแนวทางการพฒนาประเทศทเปนอสระ มระบบเศรษฐกจทพงพาประเทศทนนยมตะวนตก เชน เทคโนโลยในการผลต ทนและสนคาประเภททน ความเชยวชาญและตลาดการคาส าหรบการสงออก ซงลกษณะความสมพนธยงเปนไปในเชงเอารดเอาเปรยบอกดวย เชน การซอวตถดบในราคาถกแตตองซอสนคาอตสาหกรรมในราคาแพง และการถายโอนเงนรายไดโดยการด าเนนการของบรษทขามชาต เปนตน

ทงสองทฤษฎทไดกลาวมาแลว ไดชวยอธบายถงลกษณะของประเทศก าลงพฒนา ททฤษฎอนมไดกลาวถงเอาไว ดวยเหตนทฤษฎทงสองจงมการกลาวอางถงอยเสมอ จดรวมของทฤษฎทงสองน คอการเสนอแนะใหประเทศก าลงพฒนาด าเนนแนวทางการพฒนาทสามารถพงพาตนเองได

175

เชน การเสนอใหมการพฒนาเทคโนโลยทเหมาะสมแกสภาพและสภาวการณของประเทศ การใหประเทศก าลงพฒนามการรวมตวกนเพอรวมมอทางเศรษฐกจ สงคมและการเมอง หรอรวมมอกนแกปญหาของตนเอง ซงจะเปนเครองมอส าคญในการตอรองกบประเทศทพฒนาแลว นอกจากนย งเสนอใหมการจดการปฏรปความสมพนธทางเศรษฐกจของโลกเสยใหม เพราะเหนวาโครงสรางและสถาบนเศรษฐกจของโลกปจจบนทเปดเสร มบรรษทขามชาต หรอกองทนระหวางประเทศลวนเปนเครองมอเพอการครอบง าประเทศก าลงพฒนาของเหลาประเทศอตสาหกรรมทนนยมทงสน

การน าทฤษฎทงสองมาใชในการพฒนาชมชน คอในการพฒนาคนในชมชนจะตองปราศจากความครอบง าทางความคดและตองไมกระท าการใด ๆ ทท าใหประชาชนมแนวคดทจะตองพงพารฐอยตลอดเวลา จะตองมการเปดโอกาสใหประชาชนไดมอสระในการเขามามสวนรวมในการพฒนาชมชนของตนเอง นอกจากนการด าเนนงานจะตองด าเนนการตามหลกประชาธปไตยและหลกแหงการพฒนาชมชน

2.5 ทฤษฎกระจายรายไดและการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ (Redistribution with Growth Theory) ทฤษฎนใหความส าคญในเรองการเจรญเตบโตเชนเดม แตการเสนอมาตรการตาง ๆ เพอใหเกดเปนพลวตของการกระจายรายไดซงเปนมาตรการระยะยาวเพอแกไขปญหาความยากจน การวางงานและความไมเสมอภาค โดยทเหนวาในการพฒนาประเทศนนจะตองใหมมาตรการใหมอตราการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจในระดบทนาพงพอใจ เพอใหระบบเศรษฐกจไดท าการผลตเพมขน เพอจะไดน าผลผลตเหลานนไปจ าหนายจายแจกใหเปนไปโดยเสมอภาคและลดชองวางในเรองความไมเสมอภาคทเกดขนตอไป โดยมาตรการตาง ๆ ทจะท าใหความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจพรอมกบมการกระจายรายไดทส าคญ มดงน

1. การใหความส าคญตอสาขาของการพฒนา ซ งใหผลดตอการพฒนาส าหรบเกษตรกรรายยอยและผประกอบกจการอยในสาขาทไมเปนทางการ เชน ผไมมทดนท ากนและผรบจางทางการเกษตร เปนตน

2. การใหความส าคญตอการพฒนาชนบท เพอยกระดบมาตรฐานความเปนอยของคนในชมชน โดยใหมระดบการผลตทสงขนและการใหมบรการของรฐในเรองตาง ๆ เชน การสงเสรมการเกษตร จดใหมน าอปโภคบรโภค เปนตน มการกระจายอ านาจการตดสนใจและกจกรรมเกยวกบการวางแผนพฒนาในทองถนทมปญหา มการปฏรปทดนเพอจดทดนท ากนใหแกชาวบาน

3. ใหความส าคญเปนพเศษตอเทคนคดานการผลตทตองใชแรงงานมากกวาใชทน การสรางงาน การประหยดการใชทนและเงนตราตางประเทศและการใชเทคโนโลยทเหมาะสม

4. การควบคมประชากรใหมการเพมทเหมาะสม เพราะความยากจนและการวางงานนนมสวนสมพนธกนโดยตรงกบการมอตราการเพมของประชากรในระดบสง

176

5. การก าหนดกลมทยากจนและถกตอง เพอเปนกลมเปาหมายในการพฒนาและท าใหทราบไดวาเปนผไดรบผลประโยชนจากการพฒนาหรอการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจทสมควร

6. การปรบปรงในเรองโอกาสของกลมยากจนทจะเขาถงการบรการตาง ๆ ของรฐ โดยเฉพาะในดานการศกษาทด บรการสาธารณสขและน าดม น าใชทสะอาดถกสขลกษณะ ทอยอาศย การคมนาคม การชลประทานและการใชอ านาจในการปกครอง เปนตน

ทฤษฎนเปนประโยชนอยางยงตอการพฒนาชมชน เพราะเปนการมงกระจายผลของการพฒนาไปสกลมทไมสามารถพงตนเองได เปนการลดชองวางระหวางภาคชนบทและเมอง

ภาพท 6.2 แสดงทฤษฎดานการพฒนาเศรษฐกจ ทมา : ปรบปรงจาก นนทนย กมลศรพชยพร (ม.ป.ป. : 157-161)

3. แนวคด ทฤษฎเกยวกบการพฒนาอน ๆ 3.1 แนวคดทฤษฎการพฒนาอกหนงรปแบบ (The Concept of Another

Development) แนวคดนเปนแนวคดทปรบปรงเปลยนไปจากแนวคดเดมของการพฒนาทยดหลกของการพฒนาทเนนการขยายตวทางเศรษฐกจเปนส าคญ โดยมความเหนวา การพฒนาควรยดเอา “คน เปนศนยกลางการพฒนา” หรอยดคน เปนหลกในการพฒนา เพอปรบปรงคณภาพชวตของคน โดยทคนเปนผด าเนนการเอง

ทฤษฎดานการพฒนาเศรษฐกจ

ทฤษฎความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจตามล าดบขน

ทฤษฎฝนหลนจากฟา

ทฤษฎทวภาคและ ทฤษฎภาวะทนสมย

ทฤษฎการดอยพฒนาและทฤษฎพงพา

ทฤษฎการกระจายรายไดและการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ

177

หลกการพนฐานของแนวคดน ใหความส าคญทคนหรอประชาชนเปนส าคญ โดยถอวา ประชาชนเปนทรพยากรทส าคญและการทจะสามารถน าเอาศกยภาพและความคดสรางสรรคของประชาชนมาใชในการพฒนาไดนน ถอไดวาเปนทงวถทางและเปาหมายของการพฒนา จงกลาวไดวา

1. เมอพจารณาสภาพพนฐานแลว การพฒนาเปนเรองเกยวกบประชาชนทจะตองเขามามสวนรวมในการตดสนใจในสงทมผลกระทบตอตนเอง

2. การพฒนาเปนเรองของทกประเทศ ไมวาจะเปนประเทศยากจนหรอประเทศทมความมงคง ซงมใชเรองของประเทศใดประเทศหนงเทานน ดงนนจงจะตองด าเนนการพฒนารวมกนถงจะประสบผลส าเรจ

3. ทรพยากรของโลกนนมอยเพยงพอในการทจะตอบสนองความตองการขนพนฐานของมนษยไดทงโลก ถามการน ามาใชอยางถกตองและมจตส านก

4. การพฒนามใชการลอกเลยนแบบหรอการหยบยมตวแบบส าเรจรปมาใช แตเปนกระบวนการทจะเอออ านวยตอความพยายามในการพฒนาประเทศของประเทศก าลงพฒนา แตระบบดงกลาวจะมขนไดกตอเมอการเปลยนแปลงทางโครงสรางในระดบโลกทเปนอยในขณะปจจบนดวย

แนวคดดงกลาว (Another Development) ทเปนแนวทางการพฒนาสามารถสรปได 5 ประการ คอ

1. เปนการพฒนาทเนนในเรองความตองการขนพนฐานของประชาชน 2. เปนการพฒนาจากการรเรมและด าเนนการจากภายใน 3. เปนการพฒนาทเนนหลกการพงตนเอง 4. เปนการพฒนาทสอดคลองกบสภาพแวดลอม 5. เปนการพฒนาทมการเปลยนแปลงโครงสราง เปนหลกการทเนนการกระจายผล

การพฒนาอยางทวถงทงระดบระหวางประเทศ ระดบประเทศ ระดบทองถนและในสาขาของการพฒนาไมวาจะเปนการพฒนาเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมและการเมอง

แนวความคดนเปนแนวความคดทใกลเคยงกบหลกการพฒนาชมชนเปนอยางมาก ซงในการพฒนาชมชนสามารถน ามาใชเปนแนวทางในการด าเนนงานในชมชนไดเปนอยางดและถกตองตามหลกวชาการ

3.2 ทฤษฎความจ าเปนพนฐาน (Basic Needs Theory) เปนทฤษฎทเสนอโดยองคกรระหวางประเทศเมอปค.ศ.1976 โดยมจดเนนในเรองการมสวนรวมของประชาชนในการพฒนา เพอแกไขปญหาเกยวกบการจางงานทไมเปนธรรม การกระจายความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจอยางเปนธรรม และผสมผสานกบทฤษฎการดอยพฒนาและการพงพากบทฤษฎการพฒนาอกหนงรปแบบของนกทฤษฎกลมกองทนทไดเสนอวา

178

1. ใหความส าคญในการคดเลอกโครงการดานการผลตสนคาและบรการทตอบสนองตอความจ าเปนพนฐานทก าหนดขนเปนล าดบแรก

2. ถอวาโครงการทตอบสนองตอความจ าเปนพนฐานมระดบเรงดวนสงสด 3. พยายามใชกลวธในการเลอกกลมเปาหมายใหไดโดยชดเจน เพอใหกลมเปาหมาย

เหลานนไดรบสนคาและบรการตามทตองการ 4. การกระจายอ านาจในการวางแผนไปสชมชน เพอใหชมชนสามารถพงตนเองได

ในอนาคต ทฤษฎนตองการตอบสนองความตองการพนฐานทจ าเปนของประชาชนทเปน

กลมเปาหมาย ทงความตองการดานวตถและความตองการดานจตใจ ในระดบครอบครวและชมชนสวนรวม ซงความตองการขนจ าเปนพนฐานเปนความตองการของประชาชนตามความเปนจรง โดยใชทรพยากรและเทคโนโลยภายในประเทศเปนหลก ความตองการพนฐานของคนในสงคมจะมความแตกตางกน สงคมใดทไดรบการตอบสนองแลวจะท าใหคนมคณภาพชวตดขนและระดบความตองการนกจะเปลยนแปลงไปตามระดบของการพฒนา

การน าทฤษฎไปใชในการพฒนานกปฏบตการพฒนาชมชนควรพฒนาใหคนไดรบการตอบสนองความจ าเปนพนฐานควบคไปกบการพฒนาวตถและจตใจ โดยตองมงเนนถงเปาหมายการพฒนาชมชนวาตองพฒนาคนใหมคณภาพและคณธรรมเปนหลก นอกจากนควรมงเนนพนทเปาหมายในการพฒนาจะตองใชหลกเกณฑตาง ๆ เขาประกอบกนดวย ดงนนแนวทางแหงทฤษฎความจ าเปนพนฐานดงกลาวขางตนกสามารถน ามาใชเปนทางเลอกหนงได

3.3 ทฤษฎการพฒนาชนบทแบบผสมผสาน (Integrated Rural Development

Theory) เปนแนวทางการพฒนาทธนาคารโลก (World Bank) เปนผเสนอใหประเทศก าลงพฒนาหรอดอยพฒนาน าไปใชเปนแนวทางในการพฒนาชนบท ซงเปนสงคมสวนใหญของประเทศเหลานน ทฤษฎการพฒนาชนบทแบบผสมผสานเปนกระบวนการในการด าเนนงานพฒนาในหลาย ๆ ดาน เชน การคมนาคม การศกษา การสาธารณสข การสอสารการผลต การมงานท า การเพมโอกาสทางสงคม การพฒนาอตสาหกรรมทเกยวเนองกบการเกษตร การกระจายรายไดอยางเปนธรรม รวมทงการปรบปรงโครงสรางของสถาบนทเกยวของ อนเปนการเนนถงความสมพนธตอเนอง เกอกลกนของปจจยพนฐานทจ าเปนตาง ๆ และการจดระบบการพฒนา คอการจดองคกร การวางแผน การจดการและการเตรยมทรพยากรธรรมชาตของชมชน อตราก าลง งบประมาณและระยะเวลาในการพฒนาใหมความสอดคลองสมพนธเกอกลกน ซงมองคประกอบดงน

1. การเขาถงระบบบรการและปจจยการผลตของเกษตรกรรายยอยของภาครฐ 2. ด าเนนการวางแผนอยางบรณาการ โดยเนนพนทเปาหมายพเศษและจดใหมศนย

ความเจรญเตบโตของชนบท

179

3. คดเลอกพนทเปาหมายเพอระดมการพฒนาใหครอบคลมทก ๆ ดานและเหมาะสม

4. กระจายอ านาจการบรหารและการตดสนใจไปสระดบภมภาคและทองถนเพอตอบสนองความตองการของประชาชนไดทนท โดยการกระจายอ านาจไปสทองถนมากขน

วธการในการด าเนนงานตามแนวทางทฤษฎการพฒนาชนบทแบบผสมผสาน มดงน (สนธยา พลศร, 2547 : 219-220)

1. แผนงานและโครงการทจดท าขนตองมาจากการส ารวจความตองการและความจ าเปนของประชาชนในพนทเปาหมาย เปนแผนงานทรวมกจกรรมตาง ๆ ไวดวยกน ซงทกหนวยงานสามารถน ามาใชในสวนทรบผดชอบได

2. นโยบายการปรบปรงคณภาพชวตตองค านงถงดานกายภาพ การบรการสาธารณะ การจดบรการทางสงคม การใหการสนบสนนกลมและสถาบนทประชาชนจดตง

3. ตองมการแบงงานกนท าอยางชดเจนตามความช านาญระหวางหนวยงานตาง ๆ ทจะเขารวมด าเนนการตามโครงการ โดยไมใหเกดความซ าซอนหรอรบผดชอบคลายคลงกน

4. ตองมอบการตดสนใจใหแกองคกรปกครองทองถน โดยเฉพาะในกจกรรมทประชาชนตองเขาไปมสวนรวมในการด าเนนการ

5. ตองแบงอ านาจตดสนใจใหเดดขาดระหวางสวนกลางกบสวนภมภาค 6. ตองจดใหมศนยประสานงานรวมเพอคอยใหการสนบสนน ควบคม ตดตามแผน

และโครงการของสวนราชการตาง ๆ 7. งบประมาณตามแผนงานและโครงการของหนวยงานตาง ๆ ตองไดรบการ

สนบสนนอยางจรงจงเปนไปตามขนตอนและเวลาทก าหนดไวในแผนงาน 8. ตองใหการสนบสนนอยางจรงจง โดยใหเจาหนาทของหนวยงานตาง ๆ ทเขารวม

ด าเนนงานตองมคณภาพและมจ านวนเพยงพอ 9. เวลาทเจาหนาททงระดบวชาการและระดบบรหารอยรบผดชอบในโครงการตอง

มก าหนดทแนนอน ไมเปลยนตวบคคลจนด าเนนการไมได 10. วสด อปกรณ ตลอดจนสงอ านวยความสะดวกในการด าเนนงานตองไดรบการ

สนบสนนอยางจรงจง 11. แผนงานและโครงการพฒนาของหนวยงานตาง ๆ ส าหรบทจดในแตละปจะตอง

วางเปาหมายอยางแนชด เพอจะไดประเมนผลไดเปนระยะและแกปญหาทเกดขนได 12. การประเมนผลโครงการ ตองเลอกบคคลจากหลายหนวยงานและผน าของ

ประชาชน ทมไดรบผดชอบโครงการ เพอจะประเมนผลไดโดยไมมความล าเอยงเขาขางตนเอง

180

การน าทฤษฎการพฒนาชนบทแบบผสมผสานไปใชในการพฒนาชมชน 1. ทฤษฎนเนนกลมเปาหมายและพนทเปาหมายอยางชดเจน ดงนนนกปฏบตการ

พฒนาควรก าหนดกลมเปาหมายและพนทในการพฒนาใหชดเจนเชนกน และจะตองด าเนนการจดท าแผนการพฒนาใหครอบคลมทกสาขาการพฒนา แตตองไมซ าซอนกนของหนวยงาน

2. การประสานงานกนระหวางหนวยงานจะชวยลดการซ าซอนการท างาน ประหยดทรพยากร ก าลงคน เงนและเวลาและกอใหเกดประสทธภาพในการพฒนา

3. การเสรมสรางอ านาจในการบรหารขององคกรปกครองสวนทองถนใหสามารถด าเนนการเองอยางเตมทในโครงการทไมเกนความสามารถ สวนโครงการทเกนขดความสามารถ ภาครฐจะตองใหการสนบสนนอยางเตมท

4. นกปฏบตการพฒนาสามารถน าแนวทางการประเมนผลแบบมสวนรวมโดยผน าชมชนมาใชรวมดวย ทงนการพฒนาชมชนควรเปดโอกาสใหประชาชนในชมชนทเขารวมโครงการไดมสวนรวมในการประเมนผลดวย กจะชวยท าใหการด าเนนงานพฒนาชมชนมประสทธภาพมากยงขน

สรป ทฤษฎทางสงคมศาสตร เปนชดของค าอธบายปรากฏการณสงทเกดขนในภายในสงคมทม

ลกษณะเปนกระบวนการทางวทยาศาสตร คอเปนสงทประจกษชดสามารถพสจนได ทฤษฎมทมา 2 แนวทาง คอมาจากกระบวนการอนมานและมาจากกระบวนการอปมาน ซงประโยชนของทฤษฎจะชวยท าใหทราบวาในการด าเนนงานดานการพฒนาชมชนนน จะตองค านงถงปจจยทกอใหเกดการเปลยนแปลงและพฒนาชมชนทองถนในเรองใดบางและชวยชทศทางในการพฒนาชมชนใหเหนถงขนตอนของการเปลยนแปลง เพอท าใหสามารถวางแผนการพฒนาไดลวงหนา ประกอบกบชวยท าใหทราบปญหาและอปสรรคในการด าเนนงานพฒนาชมชนไดลวงหนาไดอกดวย

ในสงคมหนง ๆ จะมองคความรทางสงคมทมความหลากหลายปรากฏอยในแตละดาน เชน เศรษฐศาสตร รฐศาสตร นตศาสตร ศลปศาสตร สงคมวทยาและมานษยวทยา เปนตน ซงปรากฏการณของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมทเกดขนและมผลกระทบตอมนษย ชมชน สงคมและวฒนธรรมโดยตรง การท าความเขาใจในสงคมไดดนน จะตองมขอมลพนฐานทางสงคมนน ๆ ทเราตองการท าความเขาใจอยางเพยงพอและจะตองรจกเชอมโยงเหตการณไดด เพราะทฤษฎจะท าหนาทเพอใหนกปฏบตงานพฒนาชมชนสามารถอธบายเหตการณทเกดขนและพยากรณเหตการณลวงหนาไดอยางมประสทธภาพและประสทธผล แตในการจะน าทฤษฎใด ๆ ไปประยกตใช เพอบรรลเปาหมายของการพฒนาชมชนนนจะตองค านงถงความเหมาะสม ค านงถงสถานการณและบรบทของชมชน รวมถงโครงสรางทางเศรษฐกจ สงคมและการเมองของในแตละชมชนดวย ซงสงทดทสด คอการผสมผสานขอดของแตละทฤษฎหรอสรางทฤษฎขนมาใหมเพอประโยชนสงสดในการพฒนา