ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΟΝ

ΠΡΟΣ ΑΡΕΤΗΝ α

Γονέων Αφύπνισις

Ισίδωρος Άγγελος

2

Α. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Β. ΕΙΣΑΓΩΓΗ....................................Σελ.3-4 Γ. ΟΜΗΡΟΣ......................................Σελ.5-23 Δ. ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ........................Σελ.24-70 Ε. ΤΡΑΓΙΚΟΙ......................................Σελ.71-84 ΣΤ. ΠΛΑΤΩΝ.....................................Σελ.85-96 Ζ. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ.................................Σελ.97 Η. ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ..................................Σελ.98 Θ. ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΤΥΑΝΕΥΣ.............Σελ.99-100 Ι. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ................................Σελ.101-102 ΙΑ. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ.............................Σελ.103-112 ΙΒ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.............................Σελ.113 ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ..................................Σελ.114-120

Αφιερώνεται στούς Γονείς μου.

3

Β. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Φίλτατοι αναγνώστες, χαίρετε. Στό πρώτο μου βιβλίον ('Η Ομηρική Πολιτεία') ο στόχος που ετέθη ήταν-καί είναι-η αφύπνισις τών εν δυνάμει Ελληνόψυχων καί η ενίσχυσις του φρονήματος τών ήδη αφυπνισμένων. Απευθύνομαι, ευλόγως, σέ ενηλίκους καί, πιό συγκεκριμένως, σέ ηλικίες, κυρίως, μεταξύ 25-40. Γιατί, άραγε, αυτός ο 'περιορισμός'; Δυστυχώς, οι άνθρωποι που πήγαν στό σχολείον μετά τό 1990-93 έχουν δεχτεί καταιγιστικώς τήν προπαγάνδα του συστήματος (από όλα του τά μέσα. Μήν ξεχνάμε πώς 'ελεύθερη ραδιοτηλεόρασις' δέν υπήρχε στήν Ελλάδα πρίν τό 1990) χωρίς πραγματικήν υπεράσπισιν. Μέ σχολικά βιβλία καί θεσμούς εκφυλιζόμενους διαρκώς, καί μέ διδασκάλους καί καθηγητάδες-πλήν φυσικά τών όποιων εξαιρέσεων καί άς με συγχωρήσουν-διακατεχόμενους από κοινωνικοπολιτική ιδεοληψία ή αδιαφορία. Στήν πρώτη περίπτωσιν μιλάμε γιά παπαγαλάκια, φερέφωνα, του συστήματος εξουσίας-ίσως καί άθελα των κάποιοι-καί στήν δεύτερη γιά αυτό που λέμε στήν λαϊκή γλώσσα 'δημοσιοϋπαλληλίκι'. Σέ κάθε περίπτωσιν, άν κάποιος παρατηρήσει προσεκτικώς τίς 'σειρές' ενηλίκων, αί οποίαι σήμερον είναι ανάμεσα στίς ηλικίες 18-25, θά διαπιστώσει, σέ πολύ μεγάλον βαθμόν, πώς οι πλείστοι τών νέων αυτών τών ηλικιών (καί πάλι άς μέ συγχωρήσουν οι εξαιρέσεις) είναι 'καμμένοι': σκέπτονται-άν σκέπτονται-λάθος, ο προσανατολισμός ζωής τους είναι σχεδόν απολύτως υλιστικός, είναι αγύμναστοι σέ σώμα-ψυχή-πνεύμα, ενδιαφέρονται ξεκάθαρα αποκλειστικώς γιά τήν πάρτη τους, είναι η γενιά του χαβαλέ, του ηδονισμού, της παρακμής. Τό επικίνδυνον είναι πώς κάποια τέτοια άτομα θά φέρουν στόν κόσμον κάποια δυστυχισμένα πλάσματα. Τό δικό μου συμπέρασμα είναι πώς άν αφήσουμε τό μέλλον στά χέρια αυτών τών πλασμάτων η Ελλάς θά πάψει νά υπάρχει τό αργότερον σέ 50 έτη. Επιτρέψαμε στό Κράτος νά καταστρέψει μυαλά καί ψυχές 15 έτη. Φτάνει πιά! Είναι καιρός οι γονείς νά αναλάβουν τίς ευθύνες που πραγματικώς τούς αναλογούν. Τό παρόν πόνημα απευθύνεται σέ υποψηφίους γονείς ή ήδη γονείς μικρών παιδιών. Σκόπος του είναι νά υποδείξει στούς γονείς τόν τρόπον μέ τόν οποίον έχουν υποχρέωσιν-άν αγαπούν τά παιδιά τους καί τήν πατρίδα-νά αναθρέψουν καί μορφώσουν τά παιδιά των. Φυσικά, δέν είμαι εγώ αυτός που θά κάνει τήν όποιαν υπόδειξιν! Αρμόδιοι καί επαΐοντες στό θέμα είναι οι μεγάλοι διανοητές της ελληνικής αρχαιότητος. Προσωπικώς, μόνον εκείνους μπορώ νά εμπιστευτώ απολύτως, διότι αι θεωρίαι των ηφηρμόσθησαν καί διέπρεψαν γιά πολλές χιλιετίες παράγοντας εκείνα τά επιτεύγματα που όλη η πολιτισμένη ανθρωπότης γνωρίζει καί αναγνωρίζει. Τό έργον αυτό είναι δίτομον. Ο παρών πρώτος τόμος απευθύνεται αποκλειστικώς στούς γονείς, ενώ ο δεύτερος στοχεύει στήν αλληλεπίδρασιν γονέων-παιδιών. Ο τόμος τών γονέων σκοπόν έχει τήν γνωριμία αυτών μέ ιδέες τών προγόνων ημών περί ανατροφής καί παιδεύσεως τών τέκνων. Έχει σκοπόν την συνειδητοποίησιν της τεραστίας αποστολής του γονέως. Θά διαπιστώσει ο αναγνώστης πως η βάσις της κοινωνίας ήταν, είναι, καί θά είναι, πάντοτε η παίδευσις των τέκνων. Άν θέλετε μιά καλλίτερη κοινωνία στο μέλλον, πράξτε, τουλάχιστον εσείς, τό καθήκον σας. Τρέψτε τά παιδιά σας, αλλά καί τούς εαυτούς σας, πρός την Αρετήν. Στόν δεύτερον τόμον επιχειρείται η εμφύσις της Αρετής στά παιδιά μέσα από ιστορίες καί νοητικές δοκιμασίες. Εννοείται πως ο γονιός προτρέπεται νά επινοήσει καί ο ίδιος του αντίστοιχες μεθόδους. Άς πούμε πως τό δεύτερον βιβλίον είναι ένας 'μπούσουλας' γιά τά

4

εντελώς βασικά καί απαραίτητα. Αναλόγως πρός την προσωπικότητα τού κάθε παιδιού, ο γονιός έχει τήν υποχρέωσιν νά ενισχύσει ό,τι χρειάζεται ενίσχυσιν καί νά πολεμήσει ό,τι χρειάζεται μείωσιν. Τά κείμενα, που χρησιμοποίησα στόν παρόντα πρώτο τόμο γιά τήν άντλησιν πληροφοριών περί παιδευτικής διαδικασίας καί εμφυσήσεως Αρετής στήν αρχαιότητα, ξεκινούν από τόν Όμηρον, διδάσκαλον όλων. Διατρέχουν τούς λεγομένους 'Προσωκρατικούς' καί φτάνουν στόν Πλάτωνα καί τούς Τραγικούς (Αισχύλον, Σοφοκλήν, Ευριπίδην). Διαπιστώνεται η συνέχεια τών θέσεων καί προτάσεων επί τού θέματός μας από τήν εποχή τού Ομήρου ώς τόν Πλάτωνα. Παρατίθενται, επίσης, αποσπάσματα από τόν Επίκουρον, τόν Επίκτητον καί τόν Απολλώνιον Τυανέα, χάριν ευρυτέρας αντιλήψεως του θέματος, καθώς μπορεί νά ανήκουν σέ άλλες 'σχολές' σκέψεως, δέν παύουν όμως νά διατηρούν αναλλοίωτες τίς βασικές διδαχές τών προηγουμένων. Τέλος, παρουσιάζονται τά πιό ουσιώδη-κατά τή γνώμη μου-χωρία από τό έργον τού Πλουτάρχου 'Περί Παίδων Αγωγής', ώστε νά γίνει πλήρως αντιληπτόν πώς ο Πλούταρχος δέν διατυπώνει καινούριες ιδέες, αλλά διανθίζει καί προβάλλει πανάρχαιες ελληνικές παιδαγωγικές παραδόσεις. Αι παραδόσεις εκείνες παρήγαγαν όλα αυτά τά μεγάλα πνεύματα που προαναφέρθηκαν. Είναι δυνατόν νά μήν θέλει ένας γονιός, που αγαπά τό παιδί του καί τήν γήν τών πατέρων του, νά καμαρώσει τό σπλάχνον του, μεγαλώνοντας, νά διαπρέπει σέ όσα εκείνοι οι τεράστιοι άνθρωποι στο παρελθόν; θεωρώ πώς όχι. Κανείς δέν λέει πως είναι εύκολη δουλειά. Τό αντίθετον! Είναι η δυσκολότερη δουλειά που αναλάβατε ποτέ. Τά πολύ δύσκολα, σέ έναν τέτοιον αγώνα, ξεπερνιούνται μέ υπομονή, αγάπη καί προσευχή. Προσευχηθείτε στόν θεόν, κάντε υπομονή καί αγαπήστε ακόμη πιο βαθειά τό πλάσμα που φέρατε στόν κόσμον, δείχνοντάς το καθημερινώς, τρέποντάς το πρός τήν Αρετήν. Γιά αυτή σας τήν πράξιν σήμερα θά σας ευγνωμονούν πολλοί άνθρωποι στό μέλλον. Εμπρός νά σώσουμε τήν επόμενη γενιά!

Μέ τίς καλλίτερες ευχές μου, καλόν αγώνα!

5

Γ. Όμηρος

1) 'Αφορισμοί' α) Περί αναιδείας καί κερδαλεοφροσύνης

<<αναιδείην επιειμένε, κερδαλεόφρον, πως τις τοι πρόφρων έπεσιν πείθηται Αχαιών η οδόν ελθέμεναι ή ανδράσιν ίφι μάχεσθαι;>> <<Ώχου μου, τήν αναίδεια ντυμένε, πού τό κέρδος φρονείς, πώς κάποιος πρόθυμα στά έπη σου θά πειθόταν από τούς Αχαιούς ή στήν οδό νά βγή ή μέ άνδρες δυνατά νά μάχεται;>> (στ.149-151) Εδώ, μέ τά λόγια τού Αχιλλέως, μάς παρέχονται εξαιρετικές πληροφορίες γιά τό πώς ΔΕΝ πρέπει νά είναι ο Ηγέτης καί τί ΔΕΝ πρέπει νά κάνει, άν θέλει νά έχει τόν λαόν μέ τό μέρος του. Άς τά δούμε: i) νά μήν είναι αναιδής ii) νά μήν σκέπτεται τό κέρδος! Όταν υπάρχουν Ηγέτες δίχως αιδώ πού σκέπτονται αποκλειστικώς τό κέρδος, δέν εμπνέουν τόν λαόν νά κάνει οτιδήποτε, πόσο μάλλον μάχη, πού είναι η υπερτάτη πράξις κινδύνου! Ένας λαός ο οποίος εκπαιδεύεται νά βλέπει τά πάντα από οικονομιστική σκοπιά καί όχι ψυχοπνευματικώς, σταδιακώς χάνει τήν όρεξίν του όχι μόνον γιά πόλεμον, μά γιά όλες τίς πτυχές τής ζωής. Οι αυριανοί Ηγέτες που πρέπει νά δημιουργήσουμε, τά παιδιά μας δηλαδή, πρέπει νά διδαχτούν νά μήν είναι αναιδή καί-τό δύσκολον γιά τήν εποχή μας-νά μήν σκέπτονται με γνώμονα τό όποιον άψυχον υλικόν κέρδος, αλλά τά υψηλά ιδανικά τής Φιλοσοφίας, που οδηγούν στήν Αρετήν καί στόχον έχουν τό ευρύτερον Αγαθόν δι' όλη τήν κοινωνίαν. β) Πολυμυθίας καί μωρολογίας αποδοκιμασία <<ήτοι μέν Μενέλαος επιτροχάδην αγόρευε, παύρα μέν, αλλά μάλα λιγέως, επει ου πολύμυθος ουδ' αφαμαρτοεπής. ή καί γένει ύστερος ήεν>> <<ο μέν Μενέλαος επιτροχάδην αγόρευε λίγα μέν, αλλά μέ πολύ λιγυρή φωνή, επειδή δέν ήταν πολύμυθος ουδέ καί μωρολόγος, άν καί μικρότερος στά χρόνια>> (στ.213-215) Λόγια λίγα καί καλά! Επιδοκιμάζεται γιά αυτό. Επίσης επιδοκιμάζεται τό νά έχει είς αυτή τήν ικανότητα σέ νεαράν ηλικίαν. Αποδοκιμάζονται η πολυμυθία (=πολυλογία), καί η μωρολογία. Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά νά μήν πολυλογούν καί νά μήν ανοητολογούν. γ) Κατά τής φυγομαχίας <<αλλά τόδ' αινόν άχος κραδίην καί θυμόν ικάνει. Έκτωρ γάρ ποτε φήσει ενί Τρώεσσ' αγορεύων. 'Τυδεϊδης υπ'εμείο φοβεύμενος ίκετο νήας.' Ώς ποτ' απειλήσει. Τότε μοι χάνοι ευρεία χθών>> <<αλλά μιά πίκρα φοβερή πληγώνει τήν καρδιά καί τήν ψυχή μου. γιατί ο Έκτωρ κάποτε θά πή στούς Τρώες αγορεύων:' Ό Τυδεϊδης από μένα κυνηγημένος αφίκετο στίς νήες'. Έτσι κάποτε θά καυχηθή. καί τότε άς άνοιγε γιά μέ η ευρεία γή>> (στ.147-150)

6

Τά παιδιά πρέπει νά διδαχτούν πώς στό δίκαιον των δέν πρέπει νά υποχωρούν ποτέ, ακόμη καί απέναντι σέ ισχυρότερους αντιπάλους. Η ψυχή των πρέπει νά γίνει 'ανυπόταχτη' στόν φόβον καί τήν όποια φυγομαχίαν. Ψυχή πολεμιστού. δ) Έχθιστον ψεύδος, φιλτάτη αλήθεια 1) <<εχθρός γάρ μοι κείνος ομώς Αϊδαο πύλησιν ός χ' έτερον μέν κεύθη ενί φρεσίν, άλλο δέ είπη. Αυτάρ εγών ερέω ώς μοι δοκεί είναι άριστα>> <<Γιατί εχθρός μου κείνος όμοια μέ τού Άδου τίς πύλες πού άλλο κρύβει στίς φρένες του κι άλλο λέει. Εγώ λοιπόν θά πώ όσα μού φαίνονται πώς είναι άριστα>> (στ.312-314) Εδώ καταδικάζεται η διπροσωπία, διχογλωσσία, δολοπλοκία, ψευτιά, καί, εμμέσως, παραδίδεται αυτό πού πρέπει νά κάνουμε: νά λέμε ευθαρσώς τήν γνώμη μας, όσα πιστεύουμε πώς είναι άριστα καί όχι παραμύθια και μαλαγανιές. Εντός τέτοιου πλαισίου πρέπει νά ανατραφούν καί τά παιδιά μας. Νά μισούν τό ψέμμα καί τούς ψεύτες λέγοντας μόνον καί πάντα τήν Αλήθειαν. 2) <<ψεύδος δ'ουκ ερέει. Μάλα γάρ πεπνυμένος εστί>> <<ψεύδος δέν θά σού πή. γιατί πολύ φρόνιμος είναι>> (στ.20) O πεπνυμένος=έχων πνοήν, ψυχήν, o φρόνιμος, o συνετός. Αυτός ΔΕΝ λέει ψεύδη. Άς έχετε υπ' όψιν, λοιπόν, πώς ο μή έχων πνοήν, ο άψυχος, ο άφρων, ο ασύνετος θά σάς λέει ψέμματα. Πρέπει, συνεπώς, νά διδάξουμε τήν φρονιμάδα-μέ όσα αυτή περιλαμβάνει- στά παιδιά μας ώστε νά μήν γίνουν ψεύτες. 3) <<εχθρός γάρ μοι κείνος ομώς Αϊδαο πύλησι γίγνεται, ός, πενίη είκων απατήλια βάζει>> <<γιατί εχθρός κείνος όμοια μέ τού Άδου τίς πύλες μού είναι, ο οποίος στήν πενίαν υπείκων απατηλά λέγει>> (στ.156-157) Διδάγματα: i) Η ανάγκη είναι πού μάς επιβεβαιώνει τό ποιόν μας, καλό ή κακό. ii) Τό ψέμμα καί οι ψεύτες απορρίπτονται εντελώς. Απεχθή ώς ο θάνατος! Η πολιτεία μας πρέπει νά βασιστεί στήν Αλήθειαν. Επίσης, πρέπει νά δημιουργούνται, τακτικώς, καταστάσεις ΄τεχνητής ανάγκης', εντός τού συστήματος εκπαιδεύσεως τών πολιτών, ώστε νά ελέγχεται διαρκώς η ποιότης τών πολιτών ή/αλλά καί νά ενισχύεται αυτή. Τούτο, βεβαίως, πρέπει νά ξεκινήσει από τήν οικογένεια καί τήν αγωγή τών παίδων. Μέ τούτο εννοώ τήν δημιουργία σειράς 'δοκιμασιών', είτε μέσα από τά παίγνια είτε μέσα από τήν ανάγνωσιν ιστοριών, διδάσκοντάς τα όσα χρειάζεται νά μάθουν τόσο σέ επίπεδον γνώσεων όσο καί σέ επίπεδο συμπεριφοράς, πάντα μέ αναφορά καί στόχον τήν Αρετήν. Δύο είναι οι διδακτικοί τρόποι γιά τά παιδιά: Διά τού παραδείγματος, παρατηρώντας τούς γονείς-κυρίως-καί μέσα από παίγνια καί ανάγνωσιν διδακτικών ιστοριών, φυσικά μέ τή συνοδεία διαλεκτικής όσο καί μαιευτικής μεθόδου. Μήν υποτιμάτε-ούτε υπερτιμάτε βέβαια-τά παιδιά! Είναι σέ θέσιν νά μάθουν πολύ περισσότερα από όσα ίσως φαντάζεστε. 4) <<εμέ δ' ού πως έστιν άπαντας ανθρώπους ανέχεσθαι, έχοντά περ άλγεα θυμώ. Ο ξείνος δ' εί περ μάλα μηνίει, άλγιον αυτώ έσσεται. Ή γάρ εμοί φίλ' αληθέα μυθήσασθαι>> <<σ' εμέ δέν είναι δυνατόν άπαντας τούς ανθρώπους ν' ανέχωμαι, έχοντας άλγη στήν ψυχή. καί άν ο ξένος πολύ μανιάση, άλγος γι' αυτόν θά είναι. έ, γιατί σ' εμέ προσφιλές τ' αληθή νά λέγω>> (στ.12-15)

7

'Δέν είναι δυνατόν νά ανέχομαι τούς πάντες, ειδικώς όταν έχω τόσα πολλά δικά μου βάσανα. Άν σάς αρέσει! άν όχι πρόβλημά σας. Εγώ θά λέω τήν αλήθεια ακόμη καί άν δέν γίνομαι αρεστός'. Έτσι πρέπει νά σκεφτόμαστε όλοι. Πρωτίστως πρέπει νά λύνουμε τά δικά μας προβλήματα καί έπειτα νά ασχολούμαστε μέ τά προβλήματα τών άλλων. Καί, βεβαίως, νά λέμε ΠΑΝΤΑ τήν αλήθειαν καί μόνον αυτήν. ε) Η εξαπάτησις αμοίβεται μέ περιφρόνησιν 1) <<αιέν αναιδείην επιειμένος. Ουδ'άν έμοιγε τετλαίη κύνεός περ εών εις ώπα ιδέσθαι. Ουδέ τί οι βουλάς συμφράσσομαι, ουδέ μέν έργον. Εκ γάρ δή μ' απάτησε καί ήλιτεν. Ουδ' άν έτ' αύτις εξαπάφοιτ' επέεσσιν. Άλις δέ οι. Αλλά έκηλος ερρέτω>> <<αυτός πού πάντα μέ αναίδεια είναι περιβεβλημένος. ούτ' έμενα θά τολμήση πιά, όσο κι άν είναι αναίσχυντος στά μάτια νά κοιτάξη. ούτε μ' αυτόν βουλές θά συμφράσω, ουδέ καί έργο. γιατί μέ απάτησε καί μέ αδίκησε. ούτε πάλι ξανά θά μ' εξαπατήση μέ έπη. καί πολλά του. μά μέ τήν ησυχία του στ' ανάθεμα (άς πάη)>> (στ.372-377) Τό δίδαγμα είναι προφανές: άν κάποιος σέ εξαπατήσει μία φορά, όχι μόνο δέν τού ξαναμιλάς, όχι μόνο δέν κάνεις ξανά δουλειές μαζί του, αλλά τόν στέλνεις καί στό ανάθεμα! Γιατί θά έπρεπε, άλλωστε, νά περιμένουμε αλλαγή από τούς αναιδείς, αναισχύντους, απατεώνες, αδίκους; Ξέρουμε καλλίτερα εμείς από τόν Όμηρον; Καλόν πράγμα νά έχεις καλή διάθεσιν πρός όλους αλλά όχι νά καταντάς καρπαζοεισπράκτωρ! Πρέπει νά απομονωνόμαστε καί νά δυναμώνουμε τήν ισχύν μας (νά σκεπτόμαστε κάι νά αξιολογούμε τά γεγονότα εν ολίγοις, γινόμενοι δυνατότεροι ψυχικώς καί αντιληπτικώς) όταν βρισκόμαστε γελασμένοι. Διότι στήν 'επόμενη γωνία' θά ξαναβρεθούμε ενώπιον νέων συμφορών από διάφορους επιτήδειους. Πρέπει, τότε, νά είμαστε προετοιμασμένοι. Όποιος μάς εξαπατά ή μάς λέει ψέμματα ΔΕΝ τόν ξαναεμπιστευόμαστε. Αλλιώς πάμε γυρεύοντας. Πρέπει νά διδάξουμε τούτη τήν αρχή στά παιδιά. Θά τά βοηθήσουμε όχι μόνον όσον είναι μικρά αλλά σέ ολόκληρη τήν ζωή των. 2) <<δειλαί τοι δειλών γε καί εγγύαι εγγυάασθαι>> <<κακές οι εγγυήσεις κακών γιά νά εγγυάται κανείς>> (στ.351) Από κακούς, αφερέγγυους, μήν ζητάς εγγυήσεις. Δηλαδή, από κάποιον ο οποίος σού έχει φερθεί 'μπάσταρδα' στό παρελθόν μήν περιμένεις διαφορές στό μέλλον καί, πρός θεού, μήν κάνεις μαζί του συμφωνίες! στ) Δέν πρέπει νά ακούμε τούς άφρονες αλλά τούς ενάρετους 1) <<τώ νύν μνηστήρων μέν έα βουλήν τε νόον τε αφραδέων, επεί ού τι νοήμονες ουδέ δίκαιοι>> <<γι' αυτό τώρα τών μνηστήρων άφησε βουλή καί νού τών αφρόνων, αφού καθόλου νοήμονες ουδέ δίκαιοι>> (στ.281-282) Αυτό τό οποίο λέγεται εδώ είναι από τά σημαντικότερα διδάγματα διαχρονικώς, ειδικώς, δέ, γιά τήν εποχήν μας, πάρα πολύ επίκαιρο. ΔΕΝ πρέπει νά δίνεται αξία στήν βουλήν καί τό νούν τών αφρόνων, τών αδίκων, τών ανοημώνων. Σκεφτείτε ποιοί θεωρούνται σήμερα 'διαμορφωτές τής κοινής γνώμης', 'πνευματικοί ταγοί', 'καλλιτεχνικός κόσμος'. Άτομα αμόρφωτα, αήθη, χυδαία, συχνά φερέφωνα συμφερόντων, έχοντα ιδεοληψίες αφύσικες, μοχθηρές καί ανεδαφικές. Στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά άτομα πού όχι μόνο δέν θά έπρεπε νά ακούγονται από τόν λαόν, αλλά θά έπρεπε νά μήν μιλάνε κάν, όντας

8

εκπρόσωποι βαθειάς παρακμής. Σέ καμμία περίπτωσιν μήν αφήσετε τά παιδιά σας νά 'μορφωθούν' από τέτοια άτομα. Διδάξτε τα νά μάθουν νά ακούν μόνον όσους πραγματικώς αξίζουν. Καί άν δέν βρίσκετε καί πολλούς νά εμπιστευτείτε στό σήμερα, δείξτε τους τόν δρόμον τής μελέτης τών αρχαίων σοφών. Εκεί δέν υπάρχει κίνδυνος αφρόνων. 2) <<Ώ φίλοι, ου γάρ πώ τι κακών αδαήμονές ειμεν. ου μέν δή τόδε μείζον έπι κακόν ή ότε Κύκλωψ είλει ενί σπήϊ γλαφυρώ κρατερήφι βίηφιν. Αλλά καί ένθεν εμή αρετή βουλή τε νόω τε εκφύγομεν, καί που τώνδε μνήσεσθαι οϊω. Νύν δ' άγεθ', ως άν εγώ είπω, πειθώμεθα πάντες>> <<φίλοι μου, αδαείς κακών δέν είμαστε. καί τούτο δέν είναι τό μείζον κακό, από τότε πού ο Κύκλωψ μάς κρατούσε σέ σπήλαιο κοίλο μέ κρατερή βίαν. αλλά κι από 'κεί μέ τήν αρετή μου, τήν σκέψι καί τόν νού, ξεφύγαμε, καί κάπου θά τά θυμηθήτε φαντάζομαι. Τώρα εμπρός, σ' ό, τι εγώ είπω, νά πεισθούμε πάντες>> (στ.208-213) Αρετή, βουλή καί νόησις, βοηθούν νά ξεφεύγουμε από πολύ δύσκολες καταστάσεις. Πώς αποκτούνται αυτά ή πώς βελτιώνονται; Διά τής εμπειρίας, καί ειδικώς τής δύσκολης εμπειρίας. Άν ξεφύγεις από τά πολύ δύσκολα θυμήσου τά! Αυτό σού δίνει αυτοπεποίθησιν γιά όλων τών ειδών τίς δυσκολίες. Η τελευταία δήλωσις, μάς προτρέπει νά ακολουθούμε εκείνον ο οποίος έχει αποδειχθεί ότι αντιμετωπίζει τίς δυσκολίες καί έχει αρετήν, βουλήν, νόησιν. Η εμπειρία τών άλλων είναι ικανή, σέ μεγάλον βαθμόν, νά αντικαταστήσει τήν έλλειψιν δικής μας εμπειρίας. Τό παιδί πρέπει νά αναπτύξει τέτοιον αντιληπτικόν καί αναλυτικόν μηχανισμόν πού νά μπορεί νά δημιουργήσει εμπειρία δίχως απαραιτήτως νά τήν έχει βιώσει πρώτα. 3) <<τάχ' ουκ εύ πάσι πιθήσεις>> <<δέν είναι καλό όλους ν' ακούς>> (στ.369) Δέν είναι καλό νά ακούς τούς πάντες. Οι πρόγονοί μας-οι φιλόσοφοί μας-πίστευαν πώς πρέπει νά ακούει κανείς μόνον τούς επαϊοντες στά διάφορα θέματα, οι οποίοι, όμως, καί πάλι, έπρεπε νά ακολουθούν κάποιους συγκεκριμένους κανόνες γιά νά θεωρούνται άξιοι νά διδάσκουν άλλους. Μέ μιά φράσιν: νά είναι καί οι ίδιοι των φιλόσοφοι... ζ) Όχι φθόνον καί έριδα γιά τήν ύλη <<δαιμόνι', ούτε τί σε ρέζω κακόν ούτ' αγορεύω, ούτε τινά φθονέω δόμεναι καί πόλλ' ανελόντα. Ουδός δ' αμφοτέρους όδε χείσεται, ουδέ τί σε χρή αλλοτρίων φθονέειν>> <<δαιμόνιε, ούτε γιά σέ πράττω κακόν ούτ' αγορεύω, ούτε φθονώ πού σού δίνουν καί άν παίρνης πολλά. Τό κατώφλι τούτο αμφοτέρους θά χωρέση, ουδέ χρεία τ' αλλότρια νά φθονής>> (στ.15-18) Όπου μπορεί νά φάει ένας μπορούν καί δύο. Δέν υπάρχει λόγος έριδος ή φθόνου μεταξύ ανθρώπων γιά τά υλικά. Τούτο επιτυγχάνεται μόνον όταν όλοι οι πολίτες ή, έστω, η μεγάλη πλειοψηφία των, γίνουν Φιλόσοφοι. Διότι ο Φιλόσοφος στήν προσευχήν τού λέει πρός τό θείον: <<Άς έχω πάντοτε τά απαραίτητα καί νά μήν γίνω ποτέ πλούσιος>>. Άν καταφέρουμε μιά κοινωνία νά κατανοήσει καί νά εφαρμόσει τό μεγαλείον αυτής τής φράσεως, τότε, θά έχουμε πετύχει. Καί βέβαια όλα ξεκινούν από τίς μικρές ηλικίες.

9

2. 'Θέσεις'

α) Μέ τόν Λόγον, όχι τήν Βία <<αλλ'άγε λήγ' έριδος, μηδέ ξίφος έλκεο χειρί. αλλ' ήτοι έπεσιν μεν ονείδισον ως έσεταί περ>> <<όμως έλα λήγε τήν έριδα καί μή έλκης τό ξίφος μέ τό χέρι. Αλλά μέ έπη ονείδισέ τον όπως σού έλθη>> (στ.210-211) Η Αθηνά προτρέπει τόν Αχιλλέα νά αντιταχθεί με 'έπη' (λόγια) καί όχι μέ βία (ξίφος). Μήν ξεχνάμε πώς η Αθηνά είναι καί θεά τής Σοφίας. Μάς διδάσκει ο Όμηρος πώς είναι σοφώτερον σέ μιά διαμάχη νά αντιπαρατεθούμε μέ επιχειρήματα, έστω καί χρησιμοποιώντας καυστική γλώσσα, παρά νά καταφύγουμε στή βία. Η βία είναι η τελική λύσις όταν όλα τά άλλα έχουν αποτύχει. Διδάξτε τή μή βία στά παιδιά σας. β) Η αξία τής υποσχέσεως, τού 'κρατώ τόν λόγο μου' <<εμοί δέ κε ταύτα μελήσεται, όφρα τελέσσω. ει δ' άγε τοι κεφαλή κατανεύσομαι, όφρα πεποιθής. τούτο γαρ εξ εμέθεν γε μετ' αθανάτοισι μέγιστοντέκμωρ. ου γαρ εμόν παλινάγρετον ουδ' απατηλόν ουδ' ατελεύτητον, ό τί κεν κεφαλή κατανεύσω>> <<εγώ αυτά θά επιμεληθώ, ώσπου νά τά τελέσω. έλα καί μέ τήν κεφαλή θά κατανεύσω, γιά νά πεισθής. γιατί τούτο από εμέ ανάμεσα στούς αθανάτους μέγιστο τεκμήριο. γιατί τό δικό μου ούτε μετακλητόν ουδ' απατηλόν ουδ' ατελεύτητον, ό, τι μέ τήν κεφαλή κατανεύσω>> (στ.523-527) Εμμέσως, πλήν σαφώς, ο Όμηρος μάς δίδει τήν άποψίν του περί υποσχέσεως -'δίνω τόν λόγον μου', θά λέγαμε σήμερα-βάζοντας τόν ίδιον τόν Δία νά τό πράττει ώς τό ανώτατον παράδειγμα. Όταν δίνεις λόγο νά τόν κρατάς, μάς λέει ο Όμηρος. Ο λόγος σου δέν πρέπει νά είναι: α) ούτε μετακλητός, β) ούτε απατηλός, γ) ούτε ατελεύτητος. Ουσιαστικώς μιλάμε γιά τήν Τιμή καί Αξιοπιστία μας. Πρέπει νά υιοθετηθεί από τό παιδί τό πρότυπον τού αξιοπίστου ανθρώπου. Τούτο καί θά τό αναδείξει αλλά καί θά τό προφυλάξει από κακοτοπιές εν καιρώ. γ) Αριστεύω-Υπερέχω <<Πηλεύς μέν ώ παιδί γέρων επέτελλ' Αχιλήϊ αιέν αριστεύειν καί υπείροχον έμμεναι άλλων>> <<ο γέρων Πηλεύς τό παιδί του επέτελλε τόν Αχιλλέα πάντα ν' αριστεύη καί νά υπερέχη τών άλλων>> (στ.783-784) Αυτό είναι τό πρόσταγμα τού πατρός στό τέκνον του: νά προσπαθεί πάντα νά αριστεύει καί νά υπερέχει τών άλλων. Άν όλοι τό κάνουν αυτό, καί μέσα από υγιή ανταγωνισμόν (άμιλλα), τότε όλοι θά βγάζουν τόν καλλίτερόν τους εαυτόν καί η κοινωνία θά προοδεύει. Βλέπετε πώς δέν τού λέει απλώς νά υπερέχει τών άλλων, διότι αυτό δύναται νά συμβεί καί μέ αθέμιτα μέσα καί δολιότητα. Τού τονίζει, κατ' αρχάς, νά αριστεύει πάντα. Ώς γνωρίζουμε, 'αριστος' είναι ο δίκαιος, έντιμος, αξιοπρεπής, θεοσεβής, ευκλεής. Μέσα από τήν ευγενή, λοιπόν, άμιλλα, μεταξύ Αρίστων, συμπαρασύρεται όλη η πολιτεία πρός τό ΑΡΙΣΤΟΝ. Τήν πολιτείαν συναποτελούν όσοι Άριστοι ανταγωνίζονται γιά υπεροχή, καί όσοι τούς παρακολουθούν καί παραδειγματίζονται. Σέ κάθε περίπτωσιν, μακάρι νά

10

μπορέσουμε κάποτε νά (ξανά)δομήσουμε μιά τέτοια πολιτεία, αρχίζοντας από τήν ανατροφή τών παιδιών μας. Διδάξτε τα Δικαιοσύνη, Εντιμότητα, Αξιοπρέπεια, Θεοσέβεια, Εύκλεια. δ) Η αξία τών κοινών στόχων <<αλλά τά μέν προτετύχθαι εάσομεν αχνύμενοί περ, θυμόν ενί στήθεσσι φίλον δαμάσαντες ανάγκη>> <<Αλλ' όσα έγιναν άς τ' αφήσουμεν έστω καί στεναχωρημένοι, καί τήν καρδιά στά στήθη άς δαμάσουμε εξ ανάγκης>> (στ.112-113) Η ΑΝΑΓΚΗ είναι αυτή πού μπορεί νά κάνει τόν χόλον καί τήν έριδαν νά παραμεριστούν-όχι νά εξαφανιστούν. Εν προκειμένω, ένας κοινός στόχος τιμής καί δόξας, όπως εννοείται στό απόσπασμα γιά παράδειγμα, ενώνει-έστω πρόσκαιρα. Τώρα, βέβαια, άν μπορούσε νά υπάρξει μιά πολιτεία η οποία θά έθετε συνεχώς κοινούς στόχους δόξας καί τιμής γιά τούς πολίτες της, θεωρητικώς, από μιά τέτοια πολιτεία ο χόλος καί η έρις, άν δέν εξαφανίζονταν, τουλάχιστον θά ελαττώνονταν σέ βαθμό πού νά μήν δημιουργείται πρόβλημα στήν λειτουργίαν τού κοινωνικού συνόλου. Άρα, άν ποτέ δημιουργηθεί μιά νέα πολιτεία, αυτό τό γεγονός πρέπει νά ληφθεί σοβαρότατα υπ' όψιν. Ο παππούς Όμηρος γνώριζε πολύ καλώς τί έγραφε. Τό αποδεικνύει η Ιστορία: μπρός στήν Ανάγκην, όσες φορές ενώθηκαν οι Έλληνες έκαναν θαύματα. Καί εμείς σήμερα ανεχόμαστε νά μάς διχάζουν (εσωτερικοί καί εξωτερικοί εχθροί), αφηνόμαστε, αφελώς καί ηλιθίως, στό εγγενές μας ελάττωμα. Στά ελαττώματα, όμως, αφήνεται νά παρασυρθεί ασυνειδήτως μόνον ο πλησιάζων τό επίπεδον τού κτήνους, όπου λειτουργούν μόνον τά ένστικτα, ο άλογος ή παράλογος άνθρωπος. Μάς λείπει περισσότερον από ποτέ η γνώσις καί, κυρίως, η λογική. Τά νέα μέλη της φυλής πρέπει νά παιδευθούν μέ ακριβώς αυτά. Άν, τώρα, μιλάμε γιά ομαδική εκπαίδευσιν (καί 2 παιδιά ομαδική τήν θεωρώ), αυτή πρέπει νά γίνει θέτοντας κοινούς στόχους αξιοσύνης γιά όλα τά παιδιά. Άν από μικρή ηλικία επιτύχουμε νά λειτουργούν ώς ομάδα πετυχαίνουμε στήν μέν οικογένεια ισορροπία καί γαλήνη, στήν δέ κοινωνία-πολιτεία όλα τά αγαθά που οι συνεργασίες-συνθέσεις γεννούν. ε) Περί καρτερίας <<τλήσομαι εν στήθεσσιν έχων ταλαπενθέα θυμόν. Ήδη γάρ μάλα πολλά πάθον καί πολλά μόγησα κύμασι καί πολέμω. Μετά καί τόδε τοίσι γενέσθω>> <<θ' αντέξω μιά καί στά στήθη έχω καρτερική ψυχή. γιατί ήδη πάρα πολλά έπαθα καί πολλά μόχθησα σέ κύματα καί πόλεμο. μαζί μ' αυτά καί τούτο άς γίνη>> (στ.222-224) Θά αντέξω καί άλλα βάσανα όταν στά στήθη έχω 'ταλαπενθέα θυμόν' (=καρτερικότητα στό θυμικό, προδιάθεσιν καρτερίας, καρτερική διάθεσιν, υπομονή). Μέ συγκεκριμένες 'δοκιμασίες' μπορεί καί πρέπει νά επιτευχθεί αυτό στά παιδιά: νά διδαχτούν τήν καρτερία, τήν υπομονή. Έτσι θά μπορούν νά εισέλθουν στόν στίβον της ζωής μέ αξιώσεις. Διότι ο μή υπομονετικός φθείρεται-γιά πολλούς λόγους-γρήγορα. στ) Δικαιοσύνη, τιμή, αγαθόν 1) Ησίοδος:<<πώς άν άριστ' οικοίντο πόλεις καί εν ήθεσι ποίοις;>> <<ποιός τρόπος είναι ο καλλίτερος νά ζούν οι άνθρωποι στίς πόλεις καί μέ ποιούς θεσμούς;>> Όμηρος:<<ει μή κερδαίνειν από τών αισχρών εθέλοιεν, οι δ' αγαθοί τιμώντο, δίκη δ'

11

αδίκοισιν επείη>> <<άν εννοούν νά μήν κερδίζουν από τά αισχρά, άν τιμώνται οι καλοί, άν δικάζονται οι άδικοι>> Διδάσκουμε, λοιπόν, στά παιδιά νά αποδοκιμάζουν τούς κερδοσκόπους-κερδαλεόφρονες, νά τιμούν τούς αγαθούς αποδοκιμάζοντας ταυτοχρόνως τούς κακούς, καί νά διαπνέονται από αίσθημα δικαίου μέ προδιάθεσιν αμειλίκτου καταδίκης τών αδίκων. 2) <<εχθροί μέν πάντες, επεί κακά μηχανόωνται>> <<εχθροί οι πάντες, αφού κακά μηχανεύονται>> (στ.499) Όσοι κακά μηχανεύονται είναι εχθροί μας. Ο Έλλην στοχεύει σέ κοινωνίες καί πολιτείες πού μηχανεύονται αγαθά. 3) Ησίοδος:<<η δέ δικαιοσύνη τε καί ανδρείη δύναται τί;>> <<τί πετυχαίνει η δικαιοσύνη κι η ανδρεία;>> Όμηρος:<<κοινάς ωφελίας ιδίοις μόχθοισι πορίζειν>> <<μέ τού ενός τόν κόπο νά 'ρχεται τό καλό ολωνών>> Πρέπει τά παιδιά νά αποκτήσουν βαθύ αίσθημα δικαίου καί ανδρεία. Τούτον θά ωφελήσει πολλαπλώς τήν μελλοντική κοινωνία τών ανθρώπων. ζ) 'Σώμα-Ψυχή-Νούς' 1) Ησίοδος:<<εν δ' ελαχίστω άριστον έχεις ό τι φύεται ειπείν;>> <<μπορείς μέ μιά κουβέντα νά μου πείς ποιό είναι τό καλλίτερο από όλα;>> Όμηρος:<<ως μέν εμή γνώμη φρένες εσθλαί σώμασιν ανδρών>> <<σκέψι σωστή, θαρρώ, σ' αντρείο σώμα>> Διδάξτε, καλλιεργείστε στά παιδιά-τό κατά δύναμιν-σωματικήν καί νοητικήν υγίεια. 2) <<ου μέν γάρ μείζον κλέος ανέρος όφρα κεν ήσιν ή ό τι ποσσίν τε ρέξη καί χερσίν εήσιν. Αλλ' άγε πείρησαι, σκέδασον δ' από κήδεα θυμού>> <<γιατί μείζον κλέος γιά τόν άνδρα δέν υπάρχει παρά ό, τι μέ τά πόδια πράξη καί μέ τά χέρια του. αλλά 'μπρός δοκίμασε, καί σκόρπισε τά λυπηρά από μέσα σου>> (στ.147-149) Μεγαλύτερον κλέος γιά τόν άνδρα είναι αυτά πού μπορεί νά κάνει μέ τά χέρια καί τά πόδια του. Μέ απλά λόγια, όσα μπορεί νά κάνει στηριζόμενος στίς δικές του δυνάμεις καί όχι σέ άλλους ανθρώπους ή άλλα μέσα. Μάς παρέχεται, επίσης, η πληροφορία πώς η άθλησις σκορπίζει τά λυπηρά από μέσα μας. Αυτό βεβαίως είναι γεγονός αποδεδειγμένον σήμερα επιστημονικώς...Ωθείστε τά παιδιά σας στόν αθλητισμόν μέ παράλληλη δουλειά στόν ψυχοπνευματικόν τομέα. Μάθετέ τα νά στηρίζονται σέ όσα αξίζουν πάνω τους, νά γίνουν αυτοδύναμα. 3) <<ουδ' εί μοι τόσα δοίη όσα ψάμαθός τε κόνις τε, ουδέ κεν ώς έτι θυμόν εμόν πείσει' Αγαμέμνων, πρίν γ'από πάσαν εμοί δόμεναι θυμαλγέα λώβην>> <<ούτε καί άν τόσα μού έδινεν όσα η ψάμος καί η σκόνη, ούτε κι έτσι τήν ψυχή μου θά πράυνεν ο Αγαμέμνων>> (στ.385-387) Δέν εξαγοράζεται ο πόνος ψυχής μέ τήν ύλην. Άς φροντίσουμε, συνεπώς, νά προκαλούμε όσο λιγότερον ψυχικόν πόνον ο ένας στόν άλλον. Εφαρμόστε, κατ' αρχάς, τήν διδαχή στά

12

παιδιά σας καί εντός οικογενείας, διδάσκοντας διά τού παραδείγματος. Έπειτα, διδάξτε τα καί μέ λόγια τήν αξίαν τής ψυχικής ευφορίας μεταξύ τών ανθρώπων. Δίνετε πάντα βαρύτητα στίς ψυχικές αντιδράσεις καί πτυχές τής ζωής. Ποτέ μήν επιχειρήσετε νά εξαγοράσετε κάτι ψυχικόν από τό παιδί μέσω ύλης. Θά σκοτώσετε έναν άνθρωπον εκείνη τή στιγμή. 4) <<σοί δέ μ'έπεμπε γέρων ιππηλάτα Πηλεύς ήματι τώ ότε σ'εκ Φθίης Αγαμέμνονι πέμπε νήπιον, ού πω ειδόθ' ομοιϊου πολέμοιο, ουδ' αγορέων, ίνα τ'άνδρες αριπρεπέες τελέθουσι. Τούνεκα με προέηκε διδασκέμεναι τάδε πάντα, μύθων τε ρητήρ' έμεναι πρηκτήρά τε έργων>> <<Μέ σένα μ' έπεμπεν ο γέρων ιππηλάτης Πηλεύς τήν ημέραν εκείνην, όταν από τήν Φθία στόν Αγαμέμνονα σ' έπεμπε νήπιο, πού δέν γνώριζες τόν φοβερό τόν πόλεμο, ούτ' από συνελεύσεις, όπου διακρίνονται οι άνδρες. Τούτου ένεκα μ' έστειλε νά σέ διδάξω αυτά πάντα, ώστε μύθων ρήτωρ νά είσαι καί νά πράττης έργα>> (στ.438-443) Φαίνεται πώς δύο βασικά πράγματα τά οποία έπρεπε νά κατέχουν οι πολεμιστές (αριπρεπέες) άνδρες είναι η πολεμική καί η ρητορική τέχνη! Φαίνεται, επίσης, πώς επιλεγόταν κάποιος γηραιότερος πολεμιστής από τόν γονιό (πατήρ), ο οποίος καί δίδασκε στό παιδί-από τήν νηπιακήν ηλικία-τίς δύο τέχνες: τού πολέμου καί τού λόγου. Δέν νοείται στήν εποχήν που περιγράφει ο Όμηρος νά υπάρχει πολεμιστής ο οποίος νά μήν ξέρει νά μιλήσει. Αυτό δηλώνει πώς ελάμβαναν μιά κάποια στοιχειώδη παιδεία άν όχι καί πολύ παραπάνω. Νούς υγιής εν σώματι υγιεί. Δέν αρκεί ένα καλό σώμα χωρίς δουλεμένο νού, δέν αρκεί ένας δουλεμένος νούς σέ ένα αδούλευτο σώμα. Συμπέρασμα: μιά σωστά δομημένη πολιτεία θά έπρεπε νά υποχρεώσει τούς πολίτες της νά προσέχουν σώμα, ψυχή, νού από τήν νεαράν ηλικίαν. Σήμερα τό βάρος πέφτει αποκλειστικώς στήν Οικογένεια διότι Πολιτεία δέν υπάρχει. Πρέπει νά γίνει δεύτερη φύσις του ανθρώπου η συνεχής ψυχοσωματική άσκησις. Οι λόγοι δέν είναι μόνον υγιείας. Οι ισορροπημένοι άνθρωποι δημιουργούν ισορροπημένες πολιτείες. Οι ανισόρροποι άνθρωποι δημιουργούν ανισόρροπες πολιτείες. Διαλέξτε τί θέλετε νά έχετε. Εμείς τού 'τώρα' ίσως είμαστε 'καμμένα χαρτιά'. Ίσως ποτέ νά μήν δούμε μιά τέτοια πολιτεία. Θεωρώ υποχρέωσίν μας, όμως, νά εργαστούμε πρός αυτή τήν κατεύθυνσιν γιά τό καλό τών μελλοντικών γενεών τής φυλής. η) Περί Θάρρους 1) <<δώκε μένος καί θάρσος, ίν' έκδηλος μετά πάσιν Αργείοισι γένοιτο ιδέ κλέος εσθλόν άροιτο>> <<έδωσε μένος καί θάρρος, ώστε κατάδηλος μεταξύ πάντων τών Αργείων νά γίνη καί νά πάρη κλέος εσθλόν>> (στ.2-3) Τό 'κλέος εσθλόν' είναι, προφανώς, πολύ σημαντικό ώστε νά βοηθά νά αποκτηθεί η ίδια η θεά Αθηνά. Ποιά η σημασία του; Είναι αυτό πού θά κάνει κάποιον 'έκδηλον μετά πάντων των Αργείων', δηλαδή, θά τόν ξεχωρίσει από τούς υπολοίπους! Είναι ένα κριτήριον διακρίσεως! Αντί γιά κάτι άλλο υλικό, οι Έλληνες θεωρούν τό ΚΛΕΟΣ ώς μέτρον συγκρίσεως μεταξύ ανδρών. Τί χρειάζεται γιά νά αποκτηθεί αυτό; 'μένος καί θάρσος'. Άν, λοιπόν, θέλαμε νά φτάσουμε καί εμείς κάποια στιγμή ώς κοινωνία σέ ένα τέτοιο μέτρο συγκρίσεως, θά έπρεπε νά αναπτύξουμε αυτά τά δύο πράγματα στούς πολίτες, ξεκινώντας από τά παιδιά, σέ μικρή ηλικία. Γιατί 'μένος καί θάρρος'; 'μένος', διότι σημαίνει ορμητική διάθεσις, καί η ορμητική διάθεσις φέρνει πολεμικό, μά, καί

13

δημιουργικό οργασμό. 'θάρρος', διότι άν κανείς φοβάται μένει αδρανής-τό είδαμε πρίν-, ενώ αυτός που δέν φοβάται μεγαλουργεί σέ όλα τά πεδία 'μάχης'. Τό βαθύτερο, ακόμη, νόημα είναι αυτό τής ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. 'Θέλει αρετή καί τόλμη η ελευθερία'. Αυτός που έχει μένος καί θάρρος φτάνει στό κλέος, κατακτά τό δικαίωμα στήν Ελευθερίαν. Κανείς δέν χαρίζει Ελευθερία. Είναι κάτι που αποκτάται μέ αγώνες καί θυσίες. 2) <<θαρσαλέος γάρ ανήρ εν πάσιν αμείνων έργοισιν τελέθει, ει καί ποθεν άλλοθεν έλθοι>> <<γιατί θαρραλέος άνδρας όλα καλλίτερα τα έργα τελεύει, κι άν έχη από κάπου αλλού έλθει>> (στ.51-52) Είναι σημαντικότατο προσόν τό 'θάρρος'. 3) <<Αχαιούς θεσπεσίη έχε φύζα, φόβου κρυόεντος εταίρη>> <<τούς Αχαιούς πάλι θεσπεσία κατείχε φυγή, τού κρυερού φόβου εταίρα>> (στ.1-2) Η φυγή είναι εταίρα τού φόβου. Άρα, άν δέν θέλεις νά έχεις τάσεις φυγής πρέπει νά πάψεις νά φοβάσαι. Ο σημερινός κόσμος διακρίνεται από διαρκείς τάσεις φυγής, κάτι πού σημαίνει πώς φοβάται. Όποιος, όμως, φοβάται δέν μπορεί νά κάνει πολλά πράγματα στήν ζωήν του-άν μπορεί νά ζήσει καί αυτή τήν ίδια-καί, σίγουρα, δέν θά αποτελέσει εμπόδιο στήν όποιαν εξουσία. Καταλαβαίνετε τώρα τόν λόγον γιά τόν οποίον επιθυμούν νά μάς κρατούν φοβισμένους καί τρομοκρατημένους ποικιλοτρόπως. Πρέπει, μέ κάποιον τρόπο, νά εμφυσήσουμε στά παιδιά μας ΘΑΡΡΟΣ. Τό θάρρος συνίσταται από δύο πίστεις: τήν πίστιν στήν πνευματική δύναμιν καί τήν πίστιν στήν σωματική δύναμιν. Ιδανική πρότασις θά ήταν η μαθητεία σέ κάποια πολεμική τέχνη έχουσα πνευματικόν υπόβαθρον, σέ συνδυασμόν μέ ψυχοπνευματικήν καλλιέργεια καί εγκύκλιον παιδεία.

14

3. 'Φιλία'

α) Φιλία=Ομοφροσύνη <<ετάρω φίλω, όν περί πάσης τίεν ομηλικίης, ότι οι φρεσίν άρτια ήδη>> <<φίλον εταίρο, πού μεταξύ πάντων τών ομηλίκων τιμούσεν πιό πολύ, επειδή ήσαν ομόφρονες>> (στ.325-326) Ο εταίρος, ο φίλος ο οποίος ξεχωρίζει μεταξύ τών συνομηλίκων, ξεχωρίζει διότι 'οι φρεσίν άρτια ήδη'=ήσαν ομόφρονες. Κριτήριον Φιλίας, συνεπώς, είναι η ομοφροσύνη. Πρέπει νά συμφωνούμε στό πώς αντιλαμβανόμαστε τά βασικά θέματα τής ζωής. Διαφορετικώς, δέν καταλαβαίνει κανείς τόν λόγον πού δύο ή περισσότεροι άνθρωποι θά έκαναν συντροφιά. Φιλότης=Φιλία, σημαίνει συνεκτική δύναμις δημιουργίας. Η πραγματική Φιλία οδηγεί ΠΑΝΤΟΤΕ στήν σύνθεσιν. Δέν διχάζει, ενώνει. Τό νά πιστεύει κανείς πώς μπορεί νά έχει 'φίλους' άτομα μέ παντελώς διαφορετικές κατανοήσεις καί καταβολές είναι, άν όχι παραφροσύνη, κακή χρήσις τής εννοίας 'Φιλία'. Διδάξτε, μέ τόν ορθόν τρόπον, στά παιδιά τό αγαθόν τής Φιλίας. β) Η αξία του φίλου <<αλλά τί μοι τών ήδος, επεί φίλος ώλεθ' εταίρος, Πάτροκλος, τόν εγώ περί πάντων τίον εταίρων, ίσον εμή κεφαλή>> <<αλλά ποιά η ηδονή μου, αφού απωλέσθη ο φίλος εταίρος, ό Πάτροκλος, πού εγώ περί πάντων τών εταίρων τιμούσα ίσα μέ τήν κεφαλή μου>> (στ.80-82) Ο πραγματικός φίλος, ο εταίρος στήν ζωήν, πρέπει νά τιμάται 'ίσα μέ τήν κεφαλήν' μας... Τά παιδιά πρέπει νά διδαχθούν τήν αξία τής φιλίας καί νά τήν θεωρήσουν, έπειτα από τήν οικογένεια, τήν σημαντικοτέρα σχέσιν που υπάρχει ανάμεσα στούς ανθρώπους.

15

6. 'Φυλή-Πατρίς-Οικογένεια'

α) Φυλετική συνείδησις 1) <<ώ φίλοι, ανέρες έστε, καί αιδώ θέσθ' ενί θυμώ άλλων ανθρώπων, επί δέ μνήσασθε έκαστος παίδων ηδ' αλόχων καί κτήσιος ηδέ τοκήων, ημέν ότεω ζώουσι καί ώ κατατεθνήκασι. Τών ύπερ ενθαδ' εγώ γουνάζομαι ου παρεόντων εστάμεναι κρατερώς, μηδέ τρωπάσθε φόβονδε>> <<Φίλοι, άνδρες φανήτε, καί τήν αιδώ σκεφθήτε τών άλλων ανθρώπων, κι ακόμη αναμνησθήτε έκαστος τά παιδιά, τίς γυναίκες, τίς ιδιοκτησίες καί τούς γονείς όποιου ζούν καί όποιου έχουν πεθάνει. υπέρ αυτών ενθάδ' εγώ γονατίζω κι άς μή παρευρίσκωνται, νά σταθήτε κρατερά, καί νά μή στραφήτε γιά νά φύγετε>> (στ.661-666) ΑΙΔΩΣ...Μάχη υπέρ παίδων, γυναικών, ιδιοκτησιών, γονέων. Καί άς μήν είναι εκεί...Υπέρ τών προηγουμένων (πεθαμένοι γονείς), τών νύν (γυναίκες, ζωντανοί γονείς, ιδιοκτησίες), τών εσσομένων (τέκνα)...Τά πάντα γιά τή μή διάσπασιν τής αλυσίδος τής υπάρξεως τής φυλής. Πρέπει νά εμφυσηθεί στά παιδιά η πεποίθησις πώς 'ανήκουν' κάπου καί όλες των αι πράξεις έχουν αντίκτυπον σέ όλους όσους 'ανήκουν' εκεί. Οικογένεια, Φυλή, Ανθρωπότης. Τούτη είναι η σωστή ιεραρχική σειρά. 2) <<τί σευ άλλος ονήσεται οψίγονός περ, αί κε μή Αργείοισιν αεικέα λοιγόν αμύνης;>> <<ποιός από σένα άλλος θά ωφεληθή απόγονος, άν τώρα δέν σώσης τούς Αργείους απ' άδικο χαμό;>> (στ.31-32) Τόν καλεί νά πολεμήσει επ' ωφελεία τών απογόνων. Γιά τήν ακρίβειαν, όσων θά γεννηθούν μετά (οψιγόνων). Αναφέρεται έν συνόλω στούς απογόνους τών Αργείων. 'Θά μάς δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί' , έγραψε ο Παλαμάς...Μέ τέτοια συνείδησιν πρέπει νά αναθρέψουμε τά παιδιά μας. β) Φιλοπατρία 1) <<ή τοι ο μέν χαίρων επεβήσετο πατρίδος αίης, καί κύνει απτόμενος ήν πατρίδα. Πολλά δ'απ'αυτού δάκρυα θερμά χέοντ', επεί ασπασίως ίδε γαίαν>> <<κι εκείνος χαίρων πάτησε τήν πατρίδα γή καί φίλησεν απτόμενος τήν πατρίδα. καί πολλά απ' αυτόν δάκρυα θερμά χύνονταν, επειδή περιχαρής είδε τήν γήν>> (στ.521-523) 2) <<ού τοι εγώ γε ής γαίης δύναμαι γλυκερώτερον άλλο ιδέσθαι>> <<εγώ από τήν γή μου δέν δύναμαι γλυκερώτερον άλλο νά ιδώ>> (στ.27-28) 3) <<ως ουδέν γλύκιον ής πατρίδος ουδέ τοκήων γίγνεται, εί περ καί τις απόπροθι πίονα οίκον γαίη εν αλλοδαπή ναίει απάνευθε τοκήων>> <<γιατί ουδέν γλυκύτερο τής πατρίδος καί τών γονέων γίνεται, ακόμη καί άν κάποιος μακριά σέ πλούσιον οίκον από τήν γή (του) στήν αλλοδαπή μένη μακριά από τούς γονείς>> (στ.34-36) Συνολικόν σχόλιον: 'Δέν δύναμαι νά δώ τίποτα γλυκύτερον από τήν πατρώαν γήν', καί, 'τίποτα γλυκύτερον της πατρίδος καί των γονέων'. Αυτές ήταν πάντα, ώς πρίν λίγα έτη, αι απόψεις τών Ελλήνων γιά τήν πατρίδαν καί οικογένειάν των. Σήμερα; Πρέπει νά εμφυσηθεί τό ιδανικόν τής φιλοπατρίας στά παιδιά από τήν μικρότερη δυνατή ηλικία. Δίχως αυτήν τίποτε απολύτως δέν μπορούμε νά περιμένουμε θετικόν γιά τήν φυλή.

16

γ) Οικογένεια <<οικωφελίη, ή τε τρέφει αγλαά τέκνα>> <<η νοικοκυροσύνη, αυτή πού τρέφει αγλαά τέκνα>> (στ.223) Τί νά προσθέσω; Νά παραθέσω μόνον τήν διαπίστωσιν πώς τά τελευταία χρόνια η νοικοκυροσύνη καί η οικογένεια έχουν τρωθεί σέ τεράστιο βαθμό καί μέ συγκεκριμένο σχέδιο. Σκόπος των είναι νά μήν θρέφουμε 'αγλαά τέκνα'. Διότι αυτά δέν θά γίνουν, δέν θά δεχτούν ποτέ νά γίνουν, σκλάβοι. Μάς θέλουν σκλάβους. Ξυπνήστε Έλληνες καί ξαναγίνετε νοικοκυραίοι καί οικογενειάρχες. Τό χρωστάτε στούς προγόνους, στούς εαυτούς σας καί τά αγέννητα ή γεννημένα παιδιά σας. δ) Διαφορετικότης <<άλλος γάρ τ' άλλοισιν ανήρ επιτέρπεται έργοις>> <<γιατί άλλος άνδρας σέ άλλα τέρπεται έργα>> (στ.228) Ο κάθε άνθρωπος τέρπεται μέ διαφορετικά έργα. Τό νά επιθυμούμε όλοι νά κάνουν τό ίδιο πράγμα αποτελεί ιδεοληψία καί αντιφυσική θεώρησιν τών πραγμάτων. Ούτε είναι όλοι ικανοί γιά όλα, ούτε καί πρέπει νά συμβαίνει αυτό, γιά νά υπάρχει η ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ τών ανθρώπων, νά χρειάζεται πάντα κάτι ο ένας από τόν άλλον. Άλλος στά έργα τής γής, άλλος στήν εκπαίδευσιν, άλλος στά έργα τού πολέμου...Τό γεγονός πώς οδηγούν τήν νεολαία σέ συγκεκριμένες 'τέρψεις', στερώντας τής, πρακτικώς, τήν ελευθερίαν πηγαίας εκφράσεως, παρατηρούμε πώς έχει τόν ίδιον σκοπόν μέ όσα προανεφέρθησαν: τόν περιορισμόν τής σκέψεως, τήν ένταξιν σέ ελεγχόμενα καλούπια, τήν σκλαβιά. Προσπαθείστε νά αναδείξετε από τά παιδιά σας αυτά πού πραγματικώς είναι προικισμένα νά κάνουν. Μήν προσπαθήσετε καν νά προβάλλετε τόν εαυτόν σας ή τίς επιθυμίες σας μέσα από τά παιδιά. Καί, πρός θεού, μέ τίποτα μήν τά αφήσετε έρμαια τής προπαγάνδας τών ΜΜΕ καί τού σύγχρονου κόσμου. ε) Ομόνοια=χαρά καί αφθονία <<τί θνητοίς κάλλιστον οίεαι εν φρεσίν είναι;>> <<ποιό νομίζεις πώς είναι ωραιότερον γιά τούς θνητούς>> - ρωτά ό Ησίοδος <<οππότ' άν ευφροσύνη μέν έχη κατά δήμον άπαντα, δαιτυμόνες δ' ανά δώματ' ακουάζωνται αοιδού ήμενοι εξείης, παρά δέ πλήθωσι τράπεζαι σίτου καί κρειών, μέθυ δ'εκ κρητήρος αφύσσων οινοχόος φορέησι καί εγχείη δεπάεσσιν. Τούτό τί μοι κάλλιστον ενί φρεσίν είδεται είναι>> <<γιατί εγώ λέω ότι άλλο χαριέστερο δέν είναι από τού νά κατέχη η ευφροσύνη τόν δήμον άπαντα, καί δαιτυμόνες στά δώματα ν' ακούν τόν αοιδό καθήμενοι εφ' εξής, καί κοντά τους πλήθος τραπέζια μέ σίτο καί κρέατα, καί μέθυ από τόν κρατήρ' αντλώντας ο οινοχόος νά φέρνη καί νά ρίχνη στά κύπελλα. τούτο κάλλιστο στίς φρένες μού φαίνεται πώς είναι>> - απαντά ό Όμηρος Τό καλλίτερο γιά τούς ανθρώπους είναι νά είναι μονοιασμένοι, τό οποίον θά φέρει καί τήν καλοπέρασιν: γλέντια, αφθονία στήν τροφήν. Νά κυριαρχεί η ευφροσύνη σέ όλο τόν λαόν. Πρέπει νά διδαχτεί η ομόνοια από τήν νεαρή ηλικία.

17

στ) Όλα αρχίζουν από τό άτομο Ησίοδος:<<εύχεσθαι δέ θεοίς ό τι πάντων εστίν άμεινον;>> <<τί είναι τό καλλίτερο γιά νά ζητά κανείς απ' τούς θεούς;>> Όμηρος:<<εύνουν είναι εαυτώ<αεί> χρόνον ες τόν άπαντα>> <<νά' ναι σέ αρμονία μέ τόν εαυτό του όλο τόν καιρό>> Οι σωστές κοινωνίες ξεκινούν από τά σωστά άτομα. Μεγάλες οι ευθύνες τών διαμορφωτών ανθρώπων. Τεράστια η ευθύνη τής οικογένειας.

18

7. 'Ευθύνες γονέων καί παιδαγωγών'

α) Επιπολαιότης, ίδιον τών νέων <<οίσθ' οίαι νέον ανδρός υπερβασίαι τελέθουσι. Κραιπνότερος μέν γάρ τε νόος, λεπτή δέ τε μήτις>> <<γνωρίζεις τίς παρανομίες πού τελεί ο νέος άνδρας. γιατί ταχύτερος ο νούς, όμως λεπτή η φρόνησι>> (στ.589-590) Τί μάς λέει ουσιαστικά εδώ; Πώς οι μεγαλύτεροι άνδρες είναι πιό συνετοί ενώ οι νέοι πιό εύστροφοι. Οι νέοι ρέπουν πρός τήν υπερβασίαν εξ αιτίας τής γρήγορης, πρόχειρης, επιπόλαιας σκέψεώς τους. Τούτο τό χαρακτηριστικόν πρέπει νά τιθασευτεί. Πώς; ενισχύοντας τήν φρόνησίν των παιδιόθεν. Μέ τί; γνώσιν καί λογικήν! Μέ 'αθώες' δοκιμασίες πού θά διδάσκουν τό παιδί νά μήν παίρνει αποφάσεις δίχως πραγματική λογική επεξεργασία. β) Ευθύνες τών μεγαλυτέρων <<Αντίλοχε, νύν μέν τοι εγών υποείξομαι αυτός χωόμενος, επεί ού τι παρήορος ουδ' αεσίφρων ήσθα πάρος. νύν αύτε νόον νίκησε νεοίη. δεύτερον αύτ' αλέασθαι αμείνονας ηπεροπεύειν. ου γάρ κέν με τάχ' άλλος ανήρ παρέπεισεν Αχαιών. αλλά σύ γάρ δή πόλλ' έπαθες καί πόλλ' εμόγησας, σός τε πατήρ αγαθός καί αδελφεός είνεκ' εμείο. τώ τοι λισσομένω επιπείσομαι, ηδέ καί ίππον δώσω εμήν περ εούσαν, ίνα γνώωσι καί οίδε ως εμός ού ποτε θυμός υπερφίαλος καί απηνής>> <<Αντίλοχε, τώρα εγώ ο ίδιος θά υποχωρήσω άν καί χολωμένος, γιατί ούτε αστόχαστος ούτε ασύνετος ήσουν πρίν. αλλά εδώ τόν νού σου νίκησεν η νεότητα. Καί στό εξής ν' αποφεύγης τούς καλλίτερους νά κοροϊδεύης. Γιατί τόσο ταχειά κανένας άλλος άνδρας από τούς Αχαιούς δέν θά μέ έπειθε. αλλά σύ πολλά έπαθες καί πολλά εμόχθησες καθώς κι ο αγαθός πατέρας σου κι ο αδελφός σου ένεκεν εμού. Γι' αυτό επειδή μέ παρακαλείς τήν χάρι θά σού κάμω καί τήν φοράδα θά σού δώσω κι άς είναι δική μου, γιά νά γνωρίζουν κι αυτοί πώς η καρδιά μου δέν ήταν ποτέ υπερφίαλη καί απηνής>> (στ.602-611) Εδώ, ουσιαστικώς, εκθειάζεται η σύνεσις τού μεγαλυτέρου. Μάς υποδεικνύει τόν τρόπο συμπεριφοράς πρός τούς νέους οι οποίοι αναγνωρίζουν τά σφάλματά των. Αφού τόν συγχωρεί, μέ ελαφρυντικόν τήν νεανικήν ορμήν πού πολλάκις επιβάλλεται στόν νούν, τόν συμβουλεύει νά αποφεύγει νά κοροϊδεύει τούς καλλιτέρους. Τέλος, τού κάνει τήν χάριν θέλοντας νά δείξει, διά τού παραδείγματος, πώς δέν πρέπει νά έχει κανείς καρδιά υπερφίαλη ή απηνή. Αι ευθύνες τών μεγαλυτέρων σέ ηλικία αναδεικνύονται εδώ. Όταν δέν ξέρουν νά φερθούν στούς νέους, αναπόφευκτα, αυτοί παίρνουν λάθος δρόμους. Τούς νέους, τά παιδιά, δέν είναι σωστό νά τά βλέπουμε ανταγωνιστικώς. Δέν είναι δυνατόν νά είμαστε ανελέητοι, σκληροί (=απηνείς) καί νά κομπάζουμε (=υπερφίαλοι) μέ...αντιπάλους παιδιά! Απαράδεκτον κι όμως πάρα πολλοί γονείς-ποιός ξέρει γιατί-έχουν αυτή τήν τάσιν. Έτσι δέν μεγαλώνουν σωστά τά παιδιά όμως. Γιά τήν σημερινήν διαφαινομένη διάλυσιν τής πολιτείας τών Ελλήνων δέν ευθύνονται οι νέοι. Οι ευθύνες βαραίνουν τίς οικογένειες πού τούς μεγάλωσαν καί τήν πολιτείαν, πού μέσω τών δασκάλων καί καθηγητών της, δέν κατάφερε νά χαλιναγωγήσει τόν καλπάζοντα νού τών νέων καί νά τούς κάνει νά δούν καί νά διορθώσουν τά σφάλματά των, αλλά, αντιθέτως, τούς έκανε εγωπαθείς ατομιστές, ανταγωνιζόμενους γιά τή νίκη μέ κάθε τρόπο. Λίγοι νέοι άνθρωποι έχουν ξεφύγει από τόν κανόνα τού σήμερα. Στό όνομα κάποιας 'δημοκρατίας' καί 'ελευθεριότητος'-όχι τής πραγματικής, μετρημένης ελευθερίας-αφέθηκαν καί αφήνονται οι νέοι νά

19

διαπαιδαγωγηθούν μόνοι των! Δυστυχώς, όμως, τό σύγχρονον περιβάλλον δέν είναι όπως παλιά. Δέν βασιλεύει τό Φιλότιμον αλλά η ατιμία. Δέν πρυτανεύει η Λογική αλλά τό ένστικτον. Δέν είναι η Αρετή στόχος αλλά τά περισσότερα υλικά αγαθά. Δέν είναι ιδανικόν η αρμονική συμβίωσις μέ τήν Φύσιν αλλά η 'εικονική πραγματικότης' καί τά 'ταξείδια' μέσω οθονών. Καί τόσα άλλα μπορούν νά ειπωθούν. Ακριβώς γιά τόν λόγον αυτόν τοποθετώ τά χρονικά μας περιθώρια αντιδράσεως τό μέγιστον στά 20 έτη. Διότι αι γενεές πού αναθρέφονται στήν χώραν μας μετά τό 1990 είναι ΠΑΝΤΕΛΩΣ διαφορετικής νοοτροπίας καί ψυχοσυνθέσεως από τίς προηγούμενες καί, δεδομένων τών εξελίξεων καί τής ταχύτητος πού αυτές τρέχουν, η κατάστασις αυτή θά γίνει ΜΗ ΑΝΤΙΣΤΡΕΨΙΜΟΣ όταν περάσει στήν μέσην ηλικίαν η σημερινή γενεά τών τριαντάρηδων. Αι αποφάσεις πρέπει νά παρθούν γρήγορα καί νά γίνουν έργα τό συντομότερον. Μεγαλύτερη υπηρεσία στό έθνος από τήν σωστή ανατροφή τών παίδων, ειδικώς στήν εποχή μας, δέν υπάρχει. Άν υπάρχει μιά ελπίς γιά ένα καλλίτερον αύριο, είναι ταυτισμένη μέ αυτούς τούς νέους ανθρώπους. Προσοχή στήν συμπεριφορά μας καί πολλή δουλειά, λοιπόν, γονείς! γ) Η ευθύνη τού γονιού <<υμετέρη κακότητι, φίλοι, τάδε έργα γένοντο. Ου γάρ εμοί πείθεσθ', ου Μέντορι ποιμένι λαών, υμετέρους παίδας καταπαυέμεν αφροσυνάων, οί μέγα έργον έρεξαν ατασθαλίησι κακήσι>> <<από τήν δική σας κακότητα, φίλοι, αυτά τά έργα έγιναν. γιατί δέν μέ ακούσατε, ούτε τόν Μέντορα ποιμένα λαών, τά παιδιά σας νά καταπαύσετε από τίς αφροσύνες, πού μέγα έργο έκαμαν από ατασθαλία κακή>> (στ.455-458) Η ευθύνη αποδίδεται στούς γονείς οι οποίοι δέν συγκράτησαν τά παιδιά των από τό λάθος...Χρήσιμο δίδαγμα μέ πολλές προεκτάσεις. Μιλώντας στό σήμερα: Τί φταίνε, αλήθεια, τά παιδιά πού μεγαλώνουν κακά, απαιτητικά, άπληστα, εγωκεντρικά, χυδαία, ανόητα, αθεμίστια, άδικα, αμόρφωτα, ασεβή; Όταν μιά πολιτεία δέν έχει εκπαιδεύσει τούς πολίτες της πώς νά γίνουν γονείς, όταν δέν έχει θέσει κανόνες στό ποίοι πρέπει καί ποίοι δέν πρέπει νά γίνονται γονείς, όταν δέν προστατεύει τόν πολίτην από τίς διάφορες αρνητικές προπαγάνδες πονηρών κέντρων, τότε πώς θά βγούν άξια τέκνα; Μόνον θεία βουλήσει καί κατά τύχη! Σέ καμμιά περίπτωσιν, όμως, δέν φταίνε τά παιδιά. Φταίνε οι γονείς καί, κυρίως, οι γονείς τών γονιών πού δημιούργησαν ή άφησαν νά δημιουργηθούν σκάρτες πολιτείες. Γενικώς μιλώντας, όλοι είναι άμοιροι ευθυνών όσο έχουν άγνοια γιά τό τί πραγματικώς πράττουν. Ευθύνη έχουμε όταν συνειδητοποιούμε τό τί συμβαίνει γύρω μας. Πάνω από όλους ευθύνη έχει η πολιτεία. Υπάρχουν πάρα πολλοί νεοέλληνες πού είναι Έλληνες μόνον κατ' ευφημισμόν. Έλλην γεννιέσαι, αλλά, άν δέν γίνεις κιόλας, τό δώρον τού αίματος είναι άχρηστον. Είναι ώς νά έχουμε έναν ηλεκτρονικόν υπολογιστή υψηλοτάτων προδιαγραφών καί νά τού τοποθετήσουμε ένα πεπαλαιωμένον λογισμικόν. Θά δουλέψει καλά; Όχι φυσικά. Καί τό αντίθετον ισχύει: σέ ένα 'μάπα' υπολογιστή άν βάλουμε τό καλλίτερον λογισμικόν ίσως νά μήν δουλέψει καθόλου. Τό ίδιο ισχύει καί μέ τούς ανθρώπους. Αναλόγως τήν καταγωγήν των, τό αίμα δηλαδή, τό γεννετικόν υλικό (DΝΑ), πρέπει νά λαμβάνουν καί τό κατάλληλον 'λογισμικόν'. Γιά τόν Έλληνα τό πρώτον καί καλλίτερον λογισμικόν είναι η ίδια του η γλώσσα! Αποδεδειγμένως, η μακράν πλουσιοτέρα όλων τών γλωσσών, γλώσσα νοηματική (=μαθηματική), γλώσσα πού 'δονεί' τόν εγκέφαλον καί αυξάνει τίς δυνατότητες λειτουργίας του, αυξάνει τήν χωρητικότητα (=μνήμη) του, κατ' επέκτασιν αυξάνει όλη τήν εύρυθμον λειτουργίαν τής μηχανής πού ονομάζεται ανθρώπινον σώμα. Ακριβώς γιά αυτό η γλώσσα μας βάλλεται ανελέητα. Γιά νά μήν παράγονται, πιά, πραγματικοί καί καθ'

20

ολοκληρίαν Έλληνες. Όλα τά άλλα χαρακτηριστικά-αναφέρομαι στά 'ομόδοξον καί ομότροπον-έρχονται επιπροσθέτως στά ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΑ όμαιμον, ομόγλωσσον. Τά αναφέρω αυτά γιά νά πείσω πώς γιά τήν κατάστασιν πού βλέπουμε σήμερα στίς νεότερες γενιές η ευθύνη δέν βαραίνει αυτές. Ήθελα, επίσης, νά πείσω γιά τό μέγεθος τής ευθύνης πού έχουν οι προηγούμενοι. Νά τονίσω, τέλος, τήν ευθύνη πού έχουμε όλοι όσοι σήμερα θά μεγαλώσουμε, ή μεγαλώνουμε ήδη, παιδιά. Τό πώς θά βγούν αυτά τά παιδιά είναι, στόν μέγιστον βαθμόν, ανάλογον τών προσπαθειών πού θά καταβληθούν από εμάς γιά τήν διαμόρφωσιν τών προσωπικοτήτων των. Τό ερώτημα πού τίθεται είναι: 'θέλουμε νά μεγαλώσουμε Έλληνες ή πιόνια τής Παγκοσμιοποιήσεως'; Μένει στόν καθένα μας νά αποφασίσει.

21

8. 'Τό θείον καί ο άνθρωπος'

α) Τό θείον βοηθά τόν δυνάμει ενάρετον <<αιεί τοι τοιούτον ενί στήθεσσι νόημα. Τώ σε καί ου δύναμαι προλιπείν δύστηνον εόντα, ούνεκ' επητής εσσι καί αγχίνοος καί εχέφρων>> <<διαρκώς τοιούτο στά στήθη σου τό νόημα. γι' αυτό κι εγώ δέν δύναμαι νά σ' εγκαταλείψω τόν δύστυχο γιατί είσαι συνετός καί οξύνους καί εχέφρων>> (στ.330-332) Η Αθηνά δέν εγκαταλείπει εκείνον ο οποίος είναι συνετός, οξύνους καί εχέφρων. (Αθηνά=Σοφία=Εκπεφρασμένη βούλησις Διός). Ο συνετός, οξύνους, εχέφρων, γίνεται κοινωνός τής τέχνης τού ζήν: τής Σοφίας. Προσοχή! Όχι σοφός. Σοφός μόνον ο θεός μπορεί νά είναι. Ο άνθρωπος μπορεί νά είναι Φιλόσοφος. Χαρακτηριστικά τού Φιλοσόφου λοιπόν, είναι η σύνεσις, η οξύνοια, η φρόνησις. Τόν Φιλόσοφον, αυτόν πού προσπαθεί νά γνωρίσει τήν Σοφίαν, τό θείον δέν τόν εγκαταλείπει. Αντιθέτως, αναλόγως τήν προσπάθειαν τού καθενός, τού αποκαλύπτει διαρκώς τμήματα, μέρη τού Όλου. Κατά τούς Πυθαγορείους, δέ, ο άνθρωπος δύναται καί νά ενωθεί μέ τό Όλον άν ζήσει μέ συγκεκριμένον τρόπον. Άν πιστεύετε θεό στρέψτε τά παιδιά στήν Αρετή. Επίσης: <<ου μέν σχέτλια έργα θεοί μάκαρες φιλέουσιν, αλλά δίκην τίουσι καί αίσιμα έργ' ανθρώπων>> <<όμως τ' ανόσια έργα οι μακάριοι θεοί δέν αγαπούν, αλλά τήν δικαιοσύνη τιμούν καί τά πρέποντα έργ' ανθρώπων>> (στ.83-84) Γιά νά έχουμε τήν εύνοιαν τών θεών ή, έστω, νά μήν έχουμε τήν κατάραν των, πρέπει νά αποφεύγουμε τά κακά έργα. Πρέπει νά τιμούμε τήν δικαιοσύνην, αποφεύγοντας τήν αδικίαν. Πρέπει νά πράττουμε τά 'αίσιμα', τά πρέποντα, δηλαδή, όσα απορρέουν από τούς Θεσμούς. β) Αθεΐα=παραφροσύνη 1) <<ουδέ συβώτης λήθετ' άρ' αθανάτων. Φρεσί γάρ κέχρητ' αγαθήσιν>> <<ουδέ ο χοιροβοσκός λησμόνησε τούς αθανάτους, γιατί είχε φρένες συνετές>> (στ.420-421) Τί μάς λέει εδώ; 'Όποιος ξεχνά τους θεούς δέν έχει αγαθές φρένες'! Ή, αλλιώς: 'όποιος δέν τιμά τό θείον είναι παράφρων'! Δέν λέει κάτι διαφορετικόν καί ο Σωκράτης στόν 'Τίμαιον' τού Πλάτωνος. Βασικότατον, λοιπόν, στοιχείον τού διαχρονικού ελληνικού πολιτισμού η ΘΕΟΣΕΒΕΙΑ. Μόλις στίς μέρες μας άρχισε νά υπάρχει μεταξύ Ελλήνων 'αθεϊστικόν' ή καί 'αντιθεϊκόν' ρεύμα (γιά τήν ακρίβειαν, είχε υπάρξει καί στήν αρχαιότητα, σέ αντίστοιχες περιόδους παρακμής, πρίν από μεγάλες εθνικές συμφορές. Εδώ, εννοώ στήν σύγχρονον εποχήν). Σημείον τών καιρών...Πρέπει όλοι οι υγιειώς σκεπτόμενοι νά αντιδράσουμε. Διδάξτε στά παιδιά τήν θεοσέβεια. Μάθετέ τα νά τιμούν τό θείον. Η αναγνώρισις τής ελαχιστότητός μας ώς όντα σέ σχέσιν μέ τό Όλον (=θεό) είναι αρχή Σοφίας. 2) <<θεός δέ τό μέν δώσει, τό δ' εάσει, όττι κεν ώ θυμώ εθέλη. Δύναται γάρ άπαντα>> <<καί ο θεός τό ένα θά δώση, τό άλλο θ' αφήση, όπως κατά θυμό θέλει. γιατί δύναται τά πάντα>> (στ.444-445) Θαυμάστε πίστιν απόλυτον στό θείον...

22

γ) Ένθεη Νόησις <<μή ποτε πάμπαν είκων αφραδίης μέγα ειπείν, αλλά θεοίσι μύθον επιτρέψαι, επεί ή πολύ φέρτεροί εισι>> <<ποτέ διόλου υποχωρώντας στήν ανοησία μεγάλο λόγο μή πής αλλά στούς θεούς νά επιτρέψης νά μιλούν αφού πολύ ανώτεροι είναι>> (στ.287-289) 'Μεγάλο λόγο μήν πείς υποχωρώντας στήν ανοησία', καί, 'Πρόσεξε νά τηρείς πάντα όσα οι θεοί επιθυμούν από τούς ανθρώπους'. Διδάγματα: α) ο άνθρωπος δέν πρέπει νά γίνεται ανόητος, ούτε νά αφήνει τήν ανοησία νά τόν κυριεύει, έστω καί στιγμιαίως. β) ο άνθρωπος πρέπει νά τηρεί τό μέτρον καί νά αποφεύγει τήν υπερβολήν-εν προκειμένω τά μεγάλα λόγια. γ) ο άνθρωπος δέν πρέπει νά παρασυρθεί ποτέ νά πιστέψει πώς αι δικές του σκέψεις μπορούν νά είναι υπεράνω τής βουλής τού θεού. δ) ο άνθρωπος πρέπει νά 'κάνει υποταγή' στούς θεούς καί στίς βουλές των. Στήν πραγματικότητα, μάς 'διατάσσει' υποταγή στούς φυσικούς νόμους. Η εικών τού θεού στό δικό μας επίπεδο, αυτό πού ο θεός μάς επιτρέπει νά γνωρίσουμε από τήν απεραντότητά του, δέν είναι άλλο από τόν Φυσικόν Νόμον. Γιά τούς αρχαίους η Φιλοσοφία είναι τό μέσον προσεγγίσεως τού θεού. Απαραίτητος προϋπόθεσις τής Φιλοσοφίας είναι η γνώσις Φυσικής-μέ τήν αρχαίαν έννοια. Πρέπει οι γονείς νά επιδιώξουν νά εμφυσήσουν στά παιδιά τους τήν νόησιν, τό μέτρον. Πρέπει νά τοποθετήσουν τόν άνθρωπον στό μυαλό τού μικρού παιδιού εκεί ακριβώς που είναι: υπαγόμενος στήν Φύσιν, στόν θεον, καί όχι βέβαια κύριος της Δημιουργίας καί παντογνώστης. Μόνον έτσι θά πετύχουν νά σέβεται τό παιδί μεγαλώνοντας όλη τήν Δημιουργία. Αυτομάτως θά αποκτήσει αυτό που λέμε 'οικολογική συνείδησιν', αλλά καί γνήσιον φιλανθρωπισμόν. Άν τούτα δέν μπορούν νά εμφυσηθούν μέσω τής (ενθέου) Φιλοσοφίας-διότι ουδείς έχει τίς ίδιες ικανότητες ή δυνατότητες μέ τόν άλλον-άς εμφυσηθούν από τήν άλλην οδόν: τήν θρησκευτικήν πίστιν. Σέ κάθε περίπτωσιν, όμως, είναι θεμελιακόν τό ζήτημα καί πάσει θυσία πρέπει νά λάβει τέτοιες αρχές τό παιδί.

δ) Η αξία της Ελπίδος <<τόφρα οι ελπίς έθελγε μέγαν νόον αχνυμένης περ>> <<τόσο η ελπίδα της γλύκαινε στη θλίψι τό μέγα νού>> (Εις Δήμητραν, στ.37) Η ελπίς είναι αυτή πού γλυκαίνει τήν θλίψιν καί, τρόπον τινά, συγκρατεί τό νού. Πόσο τυχαίον είναι πώς τό σύστημα, ποικιλοτρόπως, επιχειρεί νά μάς απελπίζει διαρκώς; Καθόλου! Είναι μιά καλώς δομημένη ψυχολογική επιχείρησις ώστε νά καμφθούν καί αι τελευταίες μας αντιστάσεις, ώστε ο νούς μας νά πάψει νά είναι 'συγκρατημένος' καί νά απωλέσουμε τήν όποιαν σύνεσιν καί τάξιν. Δέν είναι, επίσης, τυχαίο τό πόσο βάλλεται η θρησκεία καί τό θρησκευτικό συναίσθημα. Ο θεός είναι ελπίδα καί η πιό μεγάλη από όλες. Αφαιρώντας τήν μεγίστην ελπίδαν από τούς ανθρώπους, θά είναι, πλέον, καταδικασμένοι στήν απελπισίαν καί όλα της τά άσχημα παράγωγα. Προσοχή στά παιδιά! Πρέπει νά γίνουν συνειδητώς ένθεα. Ακόμη όμως καί νά υπάρχει αδυναμία ευρείας συνειδητοποιήσεως εκ μέρους του παιδιού λόγω εγγενούς ελλείψεως (ουδείς ίδιος μέ τόν άλλον), άς έχει τόν θεό μέσα του, τήν ελπίδα, έστω καί μέσα από μιά συμβατικά νοούμενη θρησκεία.

23

Σύνοψις: Ο Όμηρος καταδικάζει τήν αναίδειαν, τήν κερδαλεοφροσύνην-υλισμόν, τήν πολυμυθίαν, τήν μωρολογίαν, τήν φυγομαχίαν, τό ψεύδος, τήν απάτην, τήν αλόγιστον χρήσιν βίας. Ο Όμηρος επιδοκιμάζει τήν αλήθειαν, τήν ορθή χρήσιν τού λόγου, τήν αξιοπιστίαν, τήν επαριστεύουσαν υπεροχήν, τήν ομόνοιαν, τήν καρτερίαν-υπομονήν, τήν δικαιοσύνην, τήν τιμήν, τό θάρρος καί τήν παρρησίαν, τήν φιλίαν. Δίνει εντολή νά αμοίβονται τό λιγότερον μέ περιφρόνησιν οι ψεύτες, απατεώνες, κακοί εν γένει. Προτείνει τήν καλλιέργειαν σώματος, πνεύματος καί ψυχής από μικρήν ηλικίαν, αποδίδοντας τίς μέγιστες τών ευθυνών στούς γονείς καί παιδαγωγούς. Καθιστά ξεκάθαρον πώς μιά πολιτεία γιά νά έχει εύρυθμον λειτουργίαν πρέπει κάθε πολίτης, κάθε άτομον, νά έχει εύρυθμον λειτουργίαν. Πρός τούτον κηρύττει φιλοπατρίαν, ένθεον ζωήν, συνείδησιν καταγωγής, ομοφροσύνη εντός καί εκτός τού ατόμου. Αποδίδει στό κάθε άτομον τό μερίδιον ευθύνης πού τού αναλογεί καί όχι κάτι λιγότερον ή περισσότερον, έχοντας κατανοήσει πλήρως τήν έννοια τής διαφορετικότητος.

24

Δ. Προσωκρατικοί

α) Σώμα-Ψυχή-Νούς 1) <<ευ τό σώμα έχειν καί τήν ψυχήν>> <<νά κρατάς σέ καλή κατάστασιν τό σώμα καί τήν ψυχή σου>>-Κλεόβουλος Ψυχή καί σώμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα επί Γής. Πρέπει νά αντιμετωπίζονται ώς ενότης καί νά επιδιώκεται η καλή τούς κατάστασις. 2) <<τίς ευδαίμων; ο τό μέν σώμα υγιής, τήν δέ ψυχήν εύπορος, τήν δέ φύσιν ευπαίδευτος>> <<Ποιός λογίζεται ώς ευδαίμων; ο έχων σώμα υγιές, πλούσια 'καλοταξιδευμένη' ψυχή, μέ φύσιν, γενικώς, καλώς εκπαιδευμένη>>-Θαλής Άν επιθυμούμε κάποτε τά παιδιά μας νά γίνουν ευδαίμονες άνθρωποι πρέπει νά τά ωθήσουμε στά παραπάνω. Πρέπει νά τούς εμφυσήσουμε τήν συνεχή διάθεσιν γιά μάθησιν καί παίδευσιν. 3) <<φύσιν έχειν άριστον εστί, δεύτερον δέ μανθάνειν>> <<Τό πρωταρχικώς σημαντικόν είναι νά έχει κανείς υγιεία, άριστον φύσιν. Τό αμέσως σημαντικότερον είναι η μάθησις, νά μήν παύει νά μαθαίνει>>-Επίχαρμος 4) <<καθαρόν άν τόν νούν έχης, άπαν τό σώμα καθαρός ει>> <<Άν έχεις καθαρόν νούν ολόκληρον τό σώμα σου θά είναι καθαρόν>>-Επίχαρμος Ο νούς κυβερνά τό σώμα. Πρέπει νά διδαχτούν τά παιδιά νά ελέγχουν τά πάντα στήν ζωήν των μέσω τής νοήσεως. Έτσι είναι βέβαιον πώς τίποτα κακό δέν θά επιχειρήσουν νά πράξουν ούτε γιά τό σώμα τους. 5) <<μη τήν ψυχήν ανίαις καί λύπαις κατατήκειν>> <<Μήν καταπονείς τήν ψυχή σου μέ λύπη καί ανία>>-Πυθαγόρας Στόχος είναι η χαρά καί καλλιέργεια τής ψυχής. Όσο λιγότερη λύπη καί ανία υπάρχει στήν καθημερινότητα τών παιδιών τόσο τό καλλίτερον γιά τήν ψυχική των υγίεια. 6) Η ψυχή δέν επικοινωνεί μέ τούς θεούς όταν είναι <<υπό οργής τεθολωμένη>> <<θολωμένη από οργή>>-Πυθαγόρας <<ούτε υπό λύπης ούτε υπό ηδονής ούτε τινός άλλης αισχράς επιθυμίας παρηλλαγμένη>> <<ούτε παραμορφωμένη από λύπη, λαγνεία ή κάποια άλλη αισχρή επιθυμία>>-Πυθαγόρας <<ουδέ της τούτων απάσων ανοσιωτάτης τε καί χαλεπωτάτης αμαθίας>> <<ούτε από τό πιό ανόσιο απ' όλα τούτα καί φοβερότατο, τήν αμάθεια>>-Πυθαγόρας Διδάξτε τήν ήρεμη αντιμετώπισιν τών πραγμάτων στά παιδιά. Μήν τά στρέφετε πρός τίς επιθυμίες τής ύλης καί μήν παράγετε-όσο τούτον είναι στίς μέρες μας εφικτόν-λύπη στό

25

περιβάλλον που ζούν. Τέλος, στρέψτε τά στήν μάθησιν. Άνθρωπος που διψά γιά γνώσιν αργά ή γρήγορα θά 'συναντήσει' τόν θεόν. 7) <<χρήσθαι δε καί Ομήρου καί Ησιόδου λέξεσιν εξειλεγμέναις πρός επανόρθωσιν ψυχής>> <<χρησιμοποιούσαν επιλεκτικά καί στίχους τού Ομήρου καί τού Ησιόδου γιά τήν επανόρθωσιν τής ψυχής>>-Πυθαγόρας Τούτον είναι σημαντικότατον, καθώς στήν εποχή μας υπάρχουν στό εξωτερικόν θεραπευτικά κέντρα πού εφαρμόζουν τήν πρακτική αυτή. Ιδανικόν θά ήταν νά διδάσκατε αρχαία ελληνικά στά παιδιά! Άν τούτο δέν είναι εφικτόν, τουλάχιστον διαβάζετέ τους τόν Όμηρον από τό πρωτότυπον συχνά πυκνά, αν όχι καθημερινώς. Θά ξυπνήσετε δυνάμεις που δέν φαντάζεστε. 8) <<Άν η ευδαιμονία βρισκόταν στίς σωματικές απολαύσεις, τότε θά' πρεπε νά πούμε ευτυχισμένα τά βόδια όταν βρίσκουν νά φάνε ρόβι!>>-Ηράκλειτος 9) <<Καμμιά πιό θανάσιμη κατάρα δέν έχει δοθεί από τήν φύσιν στόν άνθρωπον εκτός από τήν σαρκικήν ηδονήν, μέσα από τήν επιθυμίαν γιά χάριν τής οποίας τά πάθη ωθούνται αλογίστως καί ανεξελέγκτως πρός τήν ικανοποίησιν της. Σε αυτήν οφείλονται οι προδοσίες καί οι ανατροπές των καθεστώτων. Από αυτήν πηγάζουν μυστικές συνωμοσίες με τούς εχθρούς. Μέ λίγα λόγια, δέν υπάρχει εγκληματικός σκοπός ή κακή πράξις στήν οποίαν δέν θά ωθήσει τούς ανθρώπους ο πόθος γιά τήν ηδονήν. Καί καθώς η φύσις-ή κάποιος θεός-δέν έχει δώσει στόν άνθρωπον τίποτα πιό υπέροχον από τό νούν, συνεπώς αυτό το θείον δώρον δέν έχει κανέναν πιό θανάσιμον εχθρόν από τήν ηδονήν. Διότι, όπου επικρατεί ο πόθος, η εγκράτεια δέν έχει καμμιά θέσιν, καί στό βασίλειον τής ηδονής δέν υπάρχει ούτε ένα σημείον νά σταθεί η αρετή. Σκέψου έναν άνθρωπον πού απολαμβάνει τήν πιό μεγάλην ηδονή που μπορεί νά έχει. Κανείς δέν θά αμφιβάλλει, νομίζω, ότι ένας τέτοιος άνθρωπος, τήν ώρα αυτής τής απολαύσεως, είναι ανίκανος γιά οποιαδήποτε νοητική δραστηριότητα καί ότι δέν μπορεί νά πετύχει τίποτα πού απαιτεί λογικόν καί σκέψιν. Επομένως δέν υπάρχει τίποτα τόσο μισητόν καί επιζήμιον όσον η ηδονή, αφού, άν τής παραδοθεί κανείς ολότελα καί γιά πολύ καιρόν, σβήνει μιά γιά πάντα τό φώς τής ψυχής>>-Αρχύτας 10) <<Οι Πυθαγορικοί καθάρσει έχρωντο του μεν σώματος διά τής ιατρικής, τής δε ψυχής διά τής μουσικής>> <<Οι Πυθαγόρειοι έκαναν κάθαρσιν στό σώμα τους μέ τήν ιατρική καί στήν ψυχή τους μέ τή μουσική>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Προσέξτε πολύ τί μουσική διδάσκετε τά παιδιά σας νά ακούν. Η ψυχή βελτιώνεται ή χειροτερεύει αναλόγως πρός τήν μουσικήν που ακούει τό άτομον! 11) <<περί δε επιθυμίας τάδε έλεγον. Είναι τό πάθος τούτο ποικίλον καί πολυειδέστατον. Είναι δε των επιθυμιών τας μεν επικτήτους τε καί παρασκευαστάς, τας δε συμφύτους. Αυτήν μεντοί την επιθυμίαν επιφοράν τινά τής ψυχής καί ορμήν καί όρεξιν είναι πληρώσεως ή παρουσίας αισθήσεως ή κενώσεως καί απουσίας καί του μή αισθάνεσθαι. Επιθυμίας δε ημαρτημένης τε καί φαύλης τρία είναι είδη τα γνωριμώτατα, ασχημοσύνην ασυμμετρίαν ακαιρίαν. Η γαρ αυτόθεν είναι τήν επιθυμίαν ασχήμονα τε καί φορτικήν καί ανελεύθερον. Η τούτο μεν ου, σφοδρότερον δε καί χρονιώτερον του προσηκόντος. Η τρίτον πρός ταυτά, ότε ου δεί καί πρός α ου δεί>> <<γιά τήν επιθυμία έλεγαν τά εξής: ότι είναι αυτό τό πάθος ποικίλο καί πολύμορφο. Ότι

26

από τίς επιθυμίες άλλες είναι επίκτητες καί δημιουργημένες καί άλλες έμφυτες. Ότι η ίδια η επιθυμία είναι κάποια τάσις τής ψυχής και ορμή καί διάθεσις γιά πλήρωσιν ή γιά παρουσία αίσθησης ή γιά εκκένωσιν καί απουσία καί τό νά μήν αισθάνεται. Τής λανθασμένης καί τής φαύλης επιθυμίας έλεγε ότι τρία είναι τά γνωρίσματα: η ασχημοσύνη, η ασυμμετρία καί η ακατάλληλη περίστασις. Διότι είναι η επιθυμία από τή φύσιν της άπρεπη, φορτική καί ανελεύθερη ή, άν δέν είναι αυτά, είναι κάτι πιό έντονο καί πιο μακροχρόνιο απ' όσο πρέπει. Ή, τρίτον, όταν δέν πρέπει καί γιά εκείνα που δέν πρέπει>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου 12) <<τήν αληθή φιλοκαλίαν εν τοις επιτηδεύμασι καί εν ταις επιστήμαις έλεγεν είναι. Τό γαρ αγαπάν καί στέργειν των καλών εθών τε καί επιτηδευμάτων υπάρχειν>> <<έλεγε ότι η αληθινή φιλοκαλία βρίσκεται στίς απασχολήσεις καί στίς γνώσεις. Διότι η αγάπη καί η στοργή συνδέεται μέ τίς καλές συνήθειες καί τίς απασχολήσεις>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου 13) <<ηδέσθαι καί μή άλγειν. έκαστος άνθρωπος πρός τούτο φέρεται>> <<νά έχει ηδονή καί νά μήν πονά. Κάθε άνθρωπος οδηγείται πρός αυτό>>-Ναυσιφάνης Τούτη η τάσις είναι έμφυτος στούς ανθρώπους. Υπάρχουν, όμως, οι σωστοί καί οι λάθος τρόποι γιά νά τό πετύχει αυτό. Προσοχή συνεπώς. 14) <<την δ' ευδαιμονίαν καί ευθυμίαν καί ευεστώ καί αρμονίαν, συμμετρίαν τε καί αταραξίαν καλεί. Συνίστασθαι δ' αυτήν εκ του διορισμού καί τής διακρίσεως των ηδονών, καί τούτ' είναι τό κάλλιστον τε καί συμφορώτατον ανθρώποις>> <<ονομάζει τήν ευδαιμονία ευθυμία, ευεστώ, αρμονία, συμμετρία καί αταραξία. Θεωρεί ότι η ευδαιμονία έγκειται στόν καθορισμόν καί στή διάκρισιν τών ηδονών καί ότι είναι τό ωραιότερον καί συμφερότερον γιά τόν άνθρωπον>>-Δημόκριτος 15) 'Τήν αθαυμαστίαν υμνεί ο Δημόκριτος καί οι άλλοι φιλόσοφοι πάντες' Τό νά συμβαίνουν δηλαδή όλα κατά ροήν, μέ φυσικόν τρόπον. 16) Σκοπός (τέλος) τής ζωής είναι η ευθυμία ή ευεστώ, κατά Δημόκριτον. Άλλες εκδοχές: Εκαταίος: η αυτάρκεια. Απολλόδοτος Κυζηκηνός: η ψυχαγωγία. Ναυσιφάνης: η ακαταπληξία (ονομάστηκε αθαμβία από τόν Δημόκριτον). Όλα τά παραπάνω είναι καλοί στόχοι. Η επιλογή διαφοροποιείται αναλόγως πρός τήν φυσικήν κλίσιν τού κάθε ατόμου. Απαραίτητη ορολογία: ευθυμία=χαρά, ευφροσύνη / εύθυμος=αγαθός, ευμενής, πλήρης χαράς. αυτάρκεια=τό νά αρκήταί τις εις όσα έχει ακαταπληξία=τό μή καταπλήττεσθαι, αφοβία ψυχαγωγία=τό θέλγειν καί προσελκύειν τάς ψυχάς τών ανθρώπων, η πειθώ / ευαρέστησις, τέρψις 17) <<ο τά τής ψυχής αγαθά αιρεόμενος τά θειότερα αιρέεται. Όδε τα σκήνεος τά ανθρώπηια>> <<όποιος προτιμάει τά αγαθά τής ψυχής προτιμάει τά πιό θεϊκά. Όποιος προτιμάει τά

27

αγαθά του σώματος προτιμάει τά ανθρώπινα>>-Δημόκριτος 18) <<ούτε σώμασιν ούτε χρήμασιν ευδαιμονούσιν άνθρωποι, αλλ' ορθοσύνη καί πολυφροσύνη>> <<οι άνθρωποι δέν ευτυχούν μέ τά σωματικά αγαθά ούτε μέ τά χρήματα αλλά μέ τήν ορθή σκέψιν καί μέ τήν πολυμάθεια>>-Δημόκριτος Τί νά προσθέσει κανείς; είναι προφανής η κατεύθυνσις πού πρέπει νά δώσουμε στά παιδιά μας. Άν τά θέλουμε πραγματικώς ευτυχή. 19) <<σώματος κάλλος ζωώδες, ην μη νούς υπή>> <<η ομορφιά τού σώματος είναι ζωώδες στοιχείο, άν δέν στηρίζεται στόν νούν>>-Δημόκριτος Προσοχή, λοιπόν, στήν ισορροπίαν τών δύο. 20) <<ανδρί σοφώ πάσα γη βατή. Ψυχής γαρ αγαθής πατρίς ο ξύμπας κόσμος>> <<ο σοφός άνδρας μπορεί νά πάει σέ κάθε τόπο, γιατί πατρίδα τής ενάρετης ψυχής είναι όλος ο κόσμος>>-Δημόκριτος Σέ αυτό τό απόσπασμα θαυμάζετε τόν πραγματικόν στόχον τού Έλληνος ανθρώπου, τό μεγάλον του όραμα γιά τόν πλανήτη Γή. Είναι, μάλλον, ακατόρθωτον στήν παρούσα φάση. Άν δουλέψουμε σκληρά καί συνειδητά πολλές γενιές, πείθοντας καί τούς υπολοίπους ανθρώπους νά ακολουθήσουν τό όραμα ενός κόσμου 'αγαθών ψυχών', ίσως φτάσουμε κάποτε, βαθειά στό μέλλον, νά αποκαλούμε πατρίδα μας όλη τήν Γή. Ώς τότε όμως πρέπει νά εφαρμόσουμε άλλου είδους επιταγές. Εξηγώ περισσότερα στό βιβλίον μου 'Η Ομηρική Πολιτεία'. Σέ κάθε περίπτωσιν, όσοι περισσότεροι άνθρωποι διαπαιδαγωγηθούν μέ αγαθές, ενάρετες ψυχές, τόσο μεγαλύτερη γίνεται η ελπίς τόσο γιά τήν πατρίδα μας μεμονωμένως όσο καί γιά τήν Ανθρωπότητα συνολικώς. 21) <<λύπην αδέσποτον ψυχής νάρκωσης λογισμώ έκκρουε>> <<ν' αποκρούεις μέ τήν λογική σου τήν αδικαιολόγητη θλίψιν τής ναρκωμένης ψυχής>>-Δημόκριτος Τό αντίδοτον τής θλίψεως είναι η λογική. Η καλλιέργεια τού νού ο οποίος κυβερνά τό σώμα καί κατευθύνει, ώς ένα βαθμόν, καί τήν ψυχήν. 22) Ο Γοργίας έζησε πάνω από 100 έτη. 80 από αυτά μέ ακέραιες τίς πνευματικές του δυνάμεις. Μέ ποιόν τρόπον τό κατάφερε απαντά ο ίδιος: <<ουδέν πώποτε, είπεν, ηδονής ένεκεν πράξας>> <<επειδή δέν έκανα ποτέ τίποτα μέ κίνητρον τήν ηδονή>>Γοργίας 23) Ο Κριτίας γράφει: <<Αρχίζω από τή γέννηση τού ανθρώπου. Πώς είναι δυνατόν νά γίνει άριστος καί δυνατότατος στό σώμα; Άν ο γονιός του γυμνάζεται καί τρώει ρωμαλέα καί καταπονεί τό σώμα του, καί η μητέρα τού παιδιού πού πρόκειται νά γεννηθεί κάνει δυνατό τό σώμα της καί γυμνάζεται>> β) Γιά τήν αξίαν του εκφερομένου λόγου 1) <<φιλήκοον είναι καί μή πολύλαλον>>

28

<<νά αγαπάς νά ακούς περισσότερον, παρά νά μιλάς καί μάλιστα πολύ>>-Κλεόβουλος 2) <<ειδώς σίγα>> <<Πρέπει νά γνωρίζεις πότε νά σιωπάς>>-Σόλων 3) <<η γλώσσα σου μή προτρέχετω τού νού>> <<Η γλώσσα σου νά μήν προλαμβάνει τόν νούν>>-Χίλων 'Σκέψου πρίν πείς τό οτιδήποτε. Μήν μιλάς απερισκέπτως'. 4) <<λάλει καίρια>> <<Νά μιλάς όταν πρέπει , ή, νά είσαι επίκαιροςστήν ομιλία>>-Βίας 5) <<μελετάν ακούειν, ίνα δύνωνται λέγειν>> <<Μάθε νά ακούς γιά νά μπορέσεις κάποτε νά μιλήσεις καί εσύ>>-Πυθαγόρας 6) <<οικήιον ελευθερίης παρρησίη, κίνδυνος δε η του καιρού διάγνωσις>> <<η παρρησία είναι οικείον στοιχείον τής ελευθερίας. Ο κίνδυνος υπάρχει στό νά διαγνώσουμε τήν κατάλληλη στιγμή>>-Δημόκριτος Πρέπει νά είμαστε επίκαιροι ακόμη καί στήν παρρησίαν. Σύνοψις: Έχει τόση σημασία νά διδαχτούν τά παιδιά τήν σωστή χρήσιν τού λόγου, όση έχει καί τό νά γνωρίζουν πότε νά σιωπούν. γ) Περί γνώσεων καί παιδεύσεως 1) Γενικές Θέσεις 1) <<πολυμαθή ή αμαθή>> <<Είναι καλλίτερη η πολυμάθεια της αμαθείας>-Κλεόβουλος 2) <<μή τήν όψιν καλλωπίζου, αλλ' εν τοίς επιτηδεύμασιν ισθί καλός>> <<Νά προτιμάς νά ξεχωρίζεις στά διανοήματα καί επιτεύγματα παρά στόν καλλωπισμόν τής εμφανίσεως σου>>-Θαλής 3) <<αρχών κόσμει σεαυτόν>> << Νά στολίζεις τόν εαυτόν σου μέ αρχές>>-Θαλής Νά στολιζόμαστε μέ αρχές καί αξίες. Όχι μέ υλικά στολίδια. Απαραιτήτως τούτο πρέπει νά γίνει βίωμα στά παιδιά. 4) <<κτήσαι εν μέν νεότητι ευπραξίαν, εν δε τώ γήρα σοφίαν>> <<Όταν είσαι νέος μάθε νά κάνεις σωστές πράξεις, όταν γεράσεις κάνε όλα αυτά πού έμαθες σοφία>>-Βίας Σέ τούτη τήν κατεύθυνσιν πρέπει νά στραφούν τά παιδιά. 5) <<Τό μεν αγαθόν τό πράγμα είμεν καθ' αυθ' όστις δε καί ειδή μαθών τήν, αγαθός ήδη γίγνεται>>

29

<<Όποιος μαθητεύσει στήν αρετή καί τό αγαθόν, ενάρετος καί αγαθός γίνεται>> -Επίχαρμος. Καί τό αντίθετον, φυσικά, ισχύει. Προσοχή, λοιπόν, γονείς! 6) <<Όποιος κάνει τά λιγότερα λάθη, αυτός είναι ο καλλίτερος. Διότι κανείς δέν είναι αθώος, κανείς αψεγάδιαστος>>-Επίχαρμος Περάστε αυτή τή νοοτροπία στά παιδιά. Τέλειος δέν μπορεί κανείς νά γίνει. Όλοι μπορούμε όμως νά γίνουμε λιγότερο κακοί. 7) <<τής δέ παιδείας καθάπερ οι καλοί καγαθοί τών ανδρών μέχρι θανάτου παραμενούσης, ενίοις δέ καί μετά τήν τελευτήν αθάνατον δόξαν περιποιούσης>> <<ενώ η παιδεία παραμένει ως τόν θάνατο, όπως οι χρηστοί καί ενάρετοι άνδρες, καί σέ μερικές περιπτώσεις χαρίζει δόξα αθάνατη καί μετά θάνατο>>-Πυθαγόρας Νομίζω πώς είναι σαφές τό πόσον απαραίτητον είναι νά λάβουν σωστή παιδεία οι νέοι άνθρωποι. 8) <<τήν παιδείαν επιδεικνύων κοινήν ούσαν ευφυΐαν τών εν εκάστω τώ γένει πεπρωτευκότων. Τά γάρ εκείνων ευρήματα ταύτα τοίς άλλοις γεγονέναι παιδείαν>> <<αποδεικνύοντας ότι η παιδεία είναι κοινό σημείο υπεροχής αυτών που είναι πρώτοι σέ κάθε είδος επιστήμης. Γιατί τά ευρήματα εκείνων γίνονται μαθήματα γιά τούς άλλους>>-Πυθαγόρας 9) <<Τόν δέ πεισθέντα λέγουσιν εισηγήσασθαι τοίς παισί τοιάδε ώστε μήτε άρχειν λοιδορίαν μηδέ αμύνεσθαι τούς λοιδορουμένους, καί περί τήν παιδείαν τήν επώνυμον τής εκείνων ηλικίας κελεύσαι σπουδάζειν. Έτι δέ υποθέσθαι τώ μέν επιεικεί παιδί ράδιον πεφυκέναι πάντα τόν βίον τηρήσαι τήν καλοκαγαθίαν, τώ δέ μή εύ πεφυκότι κατά τούτον τόν καιρόν χαλεπόν καθεστάναι, μάλλον δέ αδύνατον, εκ φαύλης αφορμής επί τό τέλος εύ δραμείν>> <<Εκείνος δέχτηκε καί λένε ότι δίδαξε στά παιδιά τά ακόλουθα: νά μήν κάνουν τήν αρχή σέ κακολογίες, νά μήν απαντούν όταν τούς κακολογούν, αλλά νά επιδιώκουν τήν παιδεία, η οποία έχει πάρει τό όνομά της από τήν ηλικία τους. Ακόμα έθεσε ως βάσιν του συλλογισμού του ότι είναι εύκολον σέ ένα παιδί που γεννήθηκε καλό νά διατηρήσει τήν χρηστότητα τού χαρακτήρος του σέ όλη του τη ζωή. Γιά ένα κακό παιδί όμως, αυτή τήν περίοδο της ζωής του είναι δύσκολον ή μάλλον αδύνατον, κάνοντας κακήν αρχή, νά μπεί μετά στό σωστόν δρόμον>>-Πυθαγόρας Κατανοούμε πώς είναι λίαν απαραίτητον τά μικρά παιδιά νά λάβουν σωστή παιδεία. Τά καλά, εκ φύσεως, παιδιά γιά νά γίνουν καλλίτερα, τά λιγότερον καλά, πάλι εκ φύσεως, νά διορθώσουν, όσο αυτό είναι δυνατόν, τίς άσχημες εκδηλώσεις τής κακής αυτής φύσεως. Καί στίς δύο περιπτώσεις η παιδεία μόνον καλόν κάνει. Η έλλειψις σωστής παιδείας κάνει καί τά καλά παιδιά κακά καί τά κακά κάκιστα. Προσοχή λοιπόν. 10) <<αρχή δε τοι ήμισυ παντός>>-Πυθαγόρας Άν αγαπάτε τά παιδιά σας καί θέλετε νά πετύχουν σέ αυτή τή ζωή μέσω τών αγαθών έργων μήν αργοπορείτε. Ξεκινήστε αμέσως τήν ορθήν διαπαιδαγώγησιν. Άν κάνετε καλή δουλειά στήν αρχή θά έχετε κερδίσει τά πάντα στό μέλλον.

30

11) <<μεγάλην δ' είναι διαφοράν καί σχεδόν περί όλου τε καί παντός τόν κίνδυνον γίνεσθαι μή ληφθείσης ορθώς τής αρχής. Ουδέν γαρ, ως απλώς ειπείν, έτι τών μετά ταύτα υγιές γίνεσθαι αγνοηθείσης τής αληθινής αρχής>> <<διότι υπάρχει μεγάλη διαφορά καί διακυβεύονται σχεδόν όλα καί τά πάντα, άν η αρχή δέν εννοηθεί σωστά. Γιατί τίποτα, θά λέγαμε απλά, από τά επόμενα δέν μπορεί νά είναι υγιές, αν αγνοηθεί η αληθινή αρχή>>-Πυθαγόρας Πρέπει, λοιπόν, νά βάλουμε σωστές βάσεις στίς προσωπικότητες τών τέκνων μας. Ειδάλλως θά προκύπτουν διαρκώς 'στραβά' ώς αποτέλεσμα αρχικών σφαλμάτων. 12) 'Η εφηβική ηλικία απαιτεί μεγαλύτερη προσοχή απ' όλες τίς άλλες-αναφορικά μέ τήν αγωγήν'-Πυθαγόρας Πόσο μάλλον στήν εποχή μας! Άν βάλουμε, όμως, γερά θεμέλια στό οικοδόμημα τού χαρακτήρος τού παιδιού μας, από τή νηπιακήν ηλικίαν ακόμη, τότε ελαχιστοποιούμε τούς κινδύνους τής εφηβικής περιόδου. Δουλεύουμε σκληρά τά 12 πρώτα έτη καί απολαμβάνουμε τούς καρπούς τών κόπων αυτών μέ αρκετά λιγότερη δουλειά στά επόμενα έτη. Διότι άν τό παιδί μάθει από μικρό νά κάνει αυτοκριτική καί αυτοέλεγχον, άν έχει στό νού του διακριτές τίς έννοιες τού αγαθού καί τού κακού, τού δικαίου καί αδίκου, τής αληθείας καί τού ψεύδους, οι δικές μας συμβουλές καί παρεμβάσεις θά είναι απαραίτητες μόνον σέ πολύ σοβαρά ζητήματα τής ζωής του. Σέ εκείνα τά ζητήματα, δηλαδή, πού θά απαιτούν τό μόνον που δέν θά έχει αποκτήσει, άν έχουμε κάνει σωστή δουλειά πρίν: Εμπειρία. 13) <<πολυμαθίη νόον έχειν ου διδάσκει>> <<η πολυμάθεια δέν διδάσκει τήν βαθύτερη κατανόησιν τών πραγμάτων>>-Ηράκλειτος Προσοχή! Δίνουμε έμφασιν στήν εμβάθυνσιν τής σκέψεως τού παιδιού καί όχι στήν εκ μέρους του στείρα συλλογή παρεχομένων πληροφοριών. Καλή η πληροφορία, αναγκαία η εγκύκλιος παιδεία, ΑΠΑΡΑΒΑΤΑ απαραίτητη, όμως, η καλλιέργεια βάθους στήν σκέψιν καθώς καί κριτικής διαθέσεως επί τών πραγμάτων. 14) <<τοις εγρηγόροσιν ένα καί κοινόν κόσμον είναι, των δε κοιμωμένων έκαστον εις ίδιον αποστρέφεσθαι>> <<γιά τούς ξυπνητούς ο κόσμος είναι ένας καί κοινός, ενώ ο καθένας από τούς κοιμισμένους καταφεύγει στόν δικόν του κόσμον>>-Ηράκλειτος Άν όλοι οι γονείς έκαναν σωστά τήν δουλειά τους θά φτάναμε κάποια στιγμή σέ μιά κοινωνία που δέν θά υπήρχαν έριδες καί αντιπαραθέσεις γιά τά αυτονόητα, αλλά, όλοι θά συμφωνούσαν στό ποιά είναι αυτά! Όσο αυτό δέν θά συμβαίνει, όλο καί περισσότεροι άνθρωποι θά καταφεύγουν στούς δικούς των κόσμους. Φτιάχνουμε, εν ολίγοις, μιά κοινωνία όπου η τραγική πλειοψηφία τών ανθρώπων της ζεί μέ τάσεις φυγής σέ ψεύτικους κόσμους ιδεοληψίας ή φαντασιοπληξίας. Καί όλα αυτά γιατί; διότι όταν κάποιος ήταν μικρός ο γονιός του βαρέθηκε ή δέν ήξερε νά τού δείξει τήν πραγματικότητα (δέν αναφέρομαι στήν εικονική ψευτοπραγματικότητα πού προβάλλουν οι εξουσιαστές διά τών φερεφώνων τους, αλλά στήν πραγματικότητα που απορρέει από τόν Φυσικόν Νόμον, από τόν ίδιον τόν Θείον Νούν) καί πώς αυτή οφείλει νά αντιμετωπιστεί. Εμείς, πού γνωρίζουμε περισσότερα από όσα οι γονείς μας γνώριζαν όταν μας μεγάλωναν, είναι ανεπίτρεπτον νά αφήσουμε τά δικά μας παιδιά βορά στά νύχια τών αρπακτικών διαθέσεων τής Νέας Τάξεως καθιστώντας τα υπνωτισμένους σκλάβους διαφόρων επιτηδείων. Πρέπει νά μεγαλώσουμε ανθρώπους μαχητές, διαπνεόμενους από ελευθεροφροσύνη,

31

αφυπνισμένους, μέ αίσθημα δικαίου καί φιλανθρωπίας. Γιά νά υπάρξει ελπίς στό μέλλον... 15) <<τήν παιδείαν έτερον ήλιον είναι τοις πεπαιδευμένοις>> <<η παιδεία είναι δεύτερος ήλιος γιά τούς μορφωμένους>>-Ηράκλειτος Τόσο μεγάλη είναι η αξία τής σωστής παιδείας! 'Διπλασιάζει' τήν ζωή, καθώς Ήλιος=Ζωή. Καί όπως ο Ήλιος φωτίζει φέρνοντας τήν ημέρα, διώχνοντας τήν νύκτα, έτσι ακριβώς κάνει καί η παιδεία, διώχνοντας τίς σκιές τής υπάρξεώς μας (κακές εκδηλώσεις) τοποθετώντας στήν θέσιν των τό Φώς (καλές εκδηλώσεις). 16) <<επιμελήτεον δε πάσης ηλικίας ηγούντο καί τούς μεν παίδας εν γράμμασι καί τοις άλλοις μαθήμασιν ασκείσθαι. Τους δε νεανίσκους τοις τής πόλεως έθεσι τε καί νόμοις γυμνάζεσθαι. Τους δε άνδρας ταίς πράξεσι τε καί δημοσίαις λητουργίαις προσέχειν. Τους δε πρέσβυτας ενθυμήσεσι καί κριτηρίοις καί συμβουλίαις δείν εναναστρέφεσθαι μετά πάσης επιστήμης υπελάμβανον, όπως μήτε οι παίδες νηπιάζοιεν μήτε οι νεανίσκοι παιδαριεύοιντο μήτε άνδρες νεανιεύοιντο μήτε οι γέροντες παραφρονείν>> <<θεωρούσαν ότι πρέπει νά υπάρχει φροντίδα γιά κάθε ηλικία: τά παιδιά νά ασκούνται μέ τά γράμματα καί μέ άλλα μαθήματα. Οι νέοι νά γυμνάζονται συμφώνως πρός τά ήθη καί τούς νόμους τής πόλεως τους. Οι άντρες νά φροντίζουν γιά τίς πρακτικές δραστηριότητες καί τίς δημόσιες λειτουργίες. Πίστευαν ακόμα ότι οι γέροντες μέ τήν εμπειρία τους, τήν κρίσιν καί τίς συμβουλές τους πρέπει νά συναναστρέφονται τούς άλλους μέ κάθε γνώσιν. Έτσι ώστε ούτε τά παιδιά νά συμπεριφέρονται σάν νήπια ούτε οι νέοι νά παιδιαρίζουν ούτε οι ώριμοι άνδρες νά φέρονται σάν νεαροί ούτε οι γέροντες νά παραλογίζονται>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Κάντε νοερή σύγκρισιν μέ τό σήμερα καί αναρωτηθείτε: δέν αξίζει νά ξαναδημιουργηθεί αυτή η σειρά στό μέλλον; δέν θά γίνουν όλα καλλίτερα καί λιγότερον χαοτικά πρός όφελος όλων; 17) <<τήν θεωρίαν φάναι του βίου τέλος είναι καί τήν από ταυτής ελευθερίαν λέγουσιν>> <<υποστήριζε ότι ο σκοπός τής ζωής είναι η θεωρητική αναζήτησις καί η ελευθερία πού αυτή δίνει>>-Αναξαγόρας Η γνώσις απελευθερώνει καί γι' αυτό είναι σκοπός ζωής. 18) Διαχωριζόμαστε τών ζώων επειδή χρησιμοποιούμε: <<εμπειρία δε καί μνήμη καί σοφία καί τέχνη>>-Αναξαγόρας Στόν σύγχρονον κόσμον η μνήμη απουσιάζει, τό ίδιο καί η σοφία. Οι καταστάσεις δέν προλαβαίνουν νά γίνουν εμπειρία λόγω τής εξαιρετικής ταχύτητος τής ζωής μας. Όσο γιά τήν τέχνη (=τεχνουργήματα, τεχνολογία θά λέγαμε σήμερα) τούτη έχει κατορθώσει νά εκμαυλίσει τήν πολιτισμένην ανθρωπότητα σέ πολύ μικρό χρονικόν διάστημα καί λιγότερον προσφέρει (π.χ. Ιατρική) περισσότερον καταστρέφει (π.χ. ό,τι βάλει ο νούς σας!). Μήπως τελικώς δέν είμαστε τόσο μακριά από τό πλήρες επίπεδον τού κτήνους; 19) <<πειστικόν εστί τό γινώσκειν>> <<αυτό πού πείθει είναι η γνώσις>>-Ναυσιφάνης Άν επιθυμείτε γιά τά παιδιά σας νά είναι αξιόπιστα μεγαλώνοντας εθίστε τά στήν Γνώσιν. 20) <<ούτε τέχνη ούτε σοφίη εφικτόν, ήν μή μάθη τις>>

32

<<ούτε τέχνη ούτε σοφία είναι εφικτή γιά κάποιον, άν δέν τή διδαχτεί>>-Δημόκριτος Τό πιό χαρισματικόν παιδί νά έχετε-πόσο μάλλον άν δέν έχετε-, άν δέν ασχοληθείτε εντατικώς μέ αυτό δέν θά δείτε πουθενά καλά αποτελέσματα! Ούτε σέ θέματα έργων (τέχνη) ούτε σέ εκείνα τής σκέψεως (σοφία). Καί πώς θά γινόταν αυτό άλλωστε; εκ τού μηδενός ουδέν! Εδώ μάς τονίζει τήν τεράστια σημασία τής διδαχής. 21) <<η παιδεία ευτυχούσι μεν εστί κόσμος, ατυχούσι δε καταφύγιον>> <<η παιδεία είναι στολίδι γιά τούς ευτυχισμένους καί καταφύγιον γιά τούς δυστυχισμένους>>-Δημόκριτος Γιά όσους στήν ζωή βρούν καλή τύχη η παιδεία των θά είναι ώς κόσμημα. Διότι όσο ψηλά καί νά φτάσουν σέ ισχύ δέν θά ξεπεράσουν ούτε τό μέτρον ούτε θά παραβλέψουν τήν φιλανθρωπία. Ώς αποτέλεσμα θά γίνουν ακόμη περισσότερον αγαπητοί. Αποκτούν, μέ τόν τρόπον αυτόν, τό ακριβότερον κόσμημα: τήν αγάπη καί τόν σεβασμόν τών συνανθρώπων. Γιά όσους βρούν κακή τύχη η παιδεία είναι αυτή που θά τούς συγκρατήσει νά υπομείνουν τήν ζωήν μέ αξιοπρέπεια καί νά μήν εκπέσουν. Τό λιγότερον που καί αυτοί θά εισπράξουν από τούς συνανθρώπους είναι σεβασμός, άν όχι καί θαυμασμός. 22) <<εστι που νέων ξύνεσις καί γερόντων αξυνέσιη. Χρόνος γαρ ού διδάσκει φρονείν, αλλ' ωραίη τροφή καί φύσις>> <<μερικές φορές οι νέοι είναι συνετοί καί οι γέροντες ασύνετοι. Άλλωστε δέν διδάσκει φρόνησιν ο χρόνος αλλά η έγκαιρη αγωγή καί η φύσις>>-Δημόκριτος Η φρόνησις είναι θέμα φύσεως καί ανατροφής, όχι θέμα ηλικίας. 23) <<πλέονες εξ ασκήσιος αγαθοί γίνονται ή από φύσιος>> <<περισσότεροι γίνονται ενάρετοι από τήν άσκησιν παρά από τήν φύσιν>>-Δημόκριτος Μεγάλη, λοιπόν, η ευθύνη πολιτείας-οικογένειας. 24) <<τά καλά γνωρίζουσι καί ζηλούσιν οι ευφυέες πρός αυτά>> <<γνωρίζουν καί επιθυμούν τά καλά όσοι είναι προικισμένοι από τή φύσιν ως πρός αυτά>>-Δημόκριτος Κάποιοι γεννιούνται μέ τήν καλήν ουσία. Άλλοι πρέπει νά δουλέψουν γιά νά τήν αποκτήσουν. 25) <<βίος ανεόρταστος μακρή οδός απανδόκευτος>> <<ζωή χωρίς εορτές είναι μακρύς δρόμος χωρίς πανδοχεία>>-Δημόκριτος Άς έχουμε πάντα αυτό στό μυαλό μας. Δέν πρέπει νά ξεπερνάμε τό μέτρον. Ναί μεν τό παιδί πρέπει νά διδαχτεί όσα χρήσιμα συζητούμε εδώ, δέν πρέπει νά ξεχνάμε όμως πώς πρέπει καί νά παίζει, νά διασκεδάζει. Τό ίδιο καί εμείς οι μεγαλύτεροι! Ειδάλλως δημιουργούμε παθογενείς καταστάσεις. 26) <<ισχύς καί ευμορφίη νεότητος αγαθά, γήραος δε σωφροσύνη ανθός>> <<η δύναμις καί η ομορφιά είναι τά αγαθά τής νεότητος. Η σωφροσύνη είναι τό άνθος του γήρατος>>-Δημόκριτος Τούτος είναι ένας καλός στόχος ζωής: σωφροσύνη. Καί είναι πραγματικώς καλός διότι δέν

33

ωφελεί μόνον αυτόν που τήν έχει αλλά τό σύνολον τών ανθρώπων. 27) <<ένθα τό ηδύ, ενεστι πλησίον που καί τό λυπηρόν. Αι γαρ ηδοναί ουκ επί σφων αυτών εμπορεύονται, αλλ' ακολουθούσιν αυταίς λύπαι καί πόνοι>> <<όπου είναι τό ευχάριστον, εκεί κοντά είναι καί τό λυπηρό. Διότι οι απολαύσεις δέν πορεύονται μόνες τους, αλλά τίς ακολουθούν λύπες καί κόποι>>-Αντιφών Γιά νά φτάσουμε νά απολαμβάνουμε καρπούς δουλειάς πρέπει νά δουλέψουμε! Άν επιθυμούμε τήν διαμόρφωσιν ωφέλιμων καί αγαθών, γιά τήν κοινωνία, ανθρώπων, πού είναι η μέγιστη απόλαυσις, τότε πρέπει νά περάσουμε πολλές λύπες καί κόπους, δηλαδή, πολλή καί σκληρή δουλειά. Μέ τήν διαφορά πώς όταν τό νερό μπεί στό αυλάκι τό ποτάμι δέν γυρίζει πίσω. Λίγα-σχετικώς-χρόνια καλής δουλειάς, πολλά χρόνια αποδόσεως επενδύσεως! 28) 'Οί νίκες, οί σοφίες καί όλες οί απολαύσεις έρχονται μετά από μεγάλα βάσανα'-Αντιφών Τίποτα δέν χαρίζεται καί τίποτα δέν συμβαίνει εκ τού μή όντος. Δουλειά λοιπόν! 29) <<πρώτον, οίμαι, των εν ανθρώποις εστί παίδευσις. Όταν γαρ τίς πράγματος καν οτούουν τήν αρχήν ορθώς ποιήσηται, είκος καί τήν τελευτήν ορθώς γίγνεσθαι. Καί γαρ τη γη οίον αν τίς τό σπέρμα εναρόση, τοιαύτα καί τά εκφορά δεί προσδοκάν. Καί εν νέω σώματι όταν τίς τήν παίδευσιν γενναίαν εναρόση, ζη τούτο καί θάλλει διά παντός τού βίου, καί αυτό ούτε όμβρος ούτε ανομβρία αφαιρείται>> <<πρώτο απ' όσα αφορούν τους ανθρώπους είναι, νομίζω, η εκπαίδευσις. Διότι, όταν κάποιος κάνει σωστά τήν αρχή οποιουδήποτε πράγματος, είναι φυσικό καί τό τέλος νά γίνεται σωστά. Διότι καί στή γη όποιο σπόρο σπείρει κάποιος, πρέπει νά περιμένει καί ανάλογη σοδεία, καί σ' ένα σώμα νεανικό όταν κάποιος σπείρει ευγενή εκπαίδευσιν, αυτό ζεί καί ακμάζει σέ όλη τη ζωή κάι δέν τό χαλά ούτε η δυνατή βροχή ούτε η ανομβρία>>-Αντιφών Ακριβέστατη περιγραφή τής καταστάσεως. 30) <<τά γαρ απαίδευτα ήθη ευπαράγωγα παντώς ες βίου αίρεσιν>> <<διότι οι αμόρφωτοι παρασύρονται εύκολα νά επιλέξουν οποιονδήποτε τρόπο ζωής>>- Κριτίας Τά μορφωμένα παιδιά μας ΠΟΤΕ δέν θά γίνουν εύπλαστη, χειραγωγούμενη μάζα καί σκλάβοι κανενός. Δυστυχώς ή ευτυχώς, τό τί καί πώς θά γίνουν εξαρτάται σέ τεράστιον βαθμόν από εμάς καί τό πόσο θά ασχοληθούμε νά τά αναστήσουμε Ανθρώπους μέ Α κεφαλαίον. 31) <<εκ μελέτης πλείους ή φύσεως αγαθοί>> <<οι περισσότεροι είναι καλοί μέ άσκησιν παρά από τη φύσιν τους>>-Κριτίας 2) Τί νά διδάσκουμε καί πού νά ωθούμε τά παιδιά 1) <<τά σπουδαία μελέτα>> <<Νά μελετάς τά σπουδαία>>-Σόλων Μήν ενδιαφέρεσαι νά γνωρίσεις πράγματα ασήμαντα, διότι τότε καί εσύ θά γίνεις

34

ασήμαντος. Γινόμαστε ό,τι βλέπουμε, ακούμε, διδασκόμαστε. Άς προσπαθήσουμε, όσον αυτό είναι εφικτόν, νά μελετούν τά σπουδαία τά παιδιά ώστε νά επιθυμούν νά γίνουν σπουδαίοι άνθρωποι καί τά ίδια. Δόξα τώ θεώ, η ελληνική παράδοσις έχει πολλά καί σπουδαία πρότυπα τόσο σέ επίπεδον ιδεών όσο καί σέ επίπεδον προσωπικοτήτων. 2) <<θεράπευε ευσέβειαν, παιδείαν, σωφροσύνην, φρόνησιν, αλήθειαν, πίστιν, εμπειρίαν, επιδεξιότητα, εταιρείαν, επιμέλειαν, οικονομίαν, τέχνην>>-Πιττακός. Είς όλα τά ως άνω πρέπει νά ασκείται ο άνθρωπος. Όλα τούτα πρέπει νά επιδιώκει στήν ζωήν του. 3) <<γνώθι σαυτόν>> <<Γνώρισε τόν εαυτόν σου>>-Χίλων Τό ΓΝΩΘΙ ΣΕΑΥΤΟΝ αντιπροσωπεύει τήν αποστολήν τού καθενός ξεχωριστά, τό μερίδιόν του στό μεγάλο σχέδιον τού κόσμου. Σημαίνει τό νά βρεί κάποιος τόν πραγματικόν προορισμόν του στήν ζωήν, ο οποίος πηγάζει από τήν Φύσιν καί όχι από κάποια τεχνητή κατάστασιν ή επιβολήν. Η κατάκτησις της αυτογνωσίας είναι η μεγαλυτέρα κατάκτησις τού ανθρώπου. Είναι τό πρώτο βήμα στήν κατεύθυνσιν τής πραγματικής ελευθερίας. Πρέπει νά βοηθήσουμε τά παιδιά νά αναζητούν συνεχώς τόν πραγματικόν εαυτόν των, τήν ψυχή των δηλαδή. 4) <<φρόνησιν αγάπα>> <<νά αγαπάς τήν φρόνησιν>>-Βίας 5) <<νόει τό πραττόμενον>> <<Όσα πράττεις νά τά καταλαβαίνεις>>-Βίας Τίποτα μήν κάνεις δίχως νά τό σκεφτείς. Σκέπτομαι πρίν πράξω. Όσο αυτό είναι εφικτόν, πρέπει νά διδαχτεί στά παιδιά. 6) <<μελέτα τό πάν>> <<Νά μελετάς τά πάντα>>-Περίανδρος Πρέπει νά αναπτύξουμε φιλέρευνον πνεύμα στά παιδιά. Όλα έχουν κάτι νά μάς διδάξουν. 7) <<το σοφόν εστίν ου καθ' εν μόνον, αλλ' όσσα περ ζή, πάντα καί γνώμαν έχει>> <<Δέν υπάρχει σοφία μόνον σέ ένα πράγμα, αλλά σέ όλα όσα υπάρχουν γύρω μας περιέχονται διδαχές>>-Επίχαρμος 8) <<ου μετανοείν αλλά προνοείν χρή τόν άνδρα τόν σοφόν>> <<ο σοφός άνδρας δέν πρέπει νά μετανοεί αλλά νά προνοεί>>-Επίχαρμος Άν κάποιος θέλει νά είναι σοφός πρέπει νά μάθει νά προνοεί καί όχι νά μετανοεί. 9) <<φροντίδα ποιείσθαι καί του μέλλοντος>> <<Νά φροντίζεις νά προετοιμάζεσαι γιά τό μέλλον>>-Πυθαγόρας Νά σέ ενδιαφέρει η φροντίδα τού μέλλοντος, όχι μόνον τό εφήμερον, τό πρόσκαιρον. Η ζωή μας πρέπει νά έχει πρόγραμμα καί σχεδιασμόν, όχι άναρχες, άλογες, σπασμωδικές κινήσεις. Τά παιδιά πρέπει νά διδαχτούν νά βάζουν στόχους. Άνθρωπον που βάζει

35

στόχους καί μαθαίνει νά τούς πετυχαίνει μήν τόν φοβάστε. Βεβαίως μιλάμε γιά στόχους Αρετής, καλούς καί αγαθούς. 10) <<αιδώ καί ευλάβειαν είναι, μήτε καταγέλωτι κατέχεσθαι μήτε σκυθρωπάζειν>> <<Νά είσαι ευλαβής καί νά έχεις αιδώ. Ούτε νά γελάς ακατάσχετα ούτε νά είσαι σκυθρωπός διαρκώς>>-Πυθαγόρας Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά αιδώ, ευλάβειαν καί μέτρον στίς ψυχικές αλλά καί εξωτερικές των εκδηλώσεις. 11) <<πράεσσι δ' είκε λόγοις εργοισι τ' επωφελίμοισι>> <<Νά επιλέγεις τά πιό πράα λόγια καί τά ωφελιμότερα τών έργων>>-Πυθαγόρας Πρέπει νά διδαχτούν τά παιδιά νά χρησιμοποιούν πράα λόγια, φυσικά πρωτίστως παραδειγματιζόμενα από εμάς. Επίσης, τά ωφέλιμα τών έργων, όχι κάθε έργον. Προσοχή σέ αυτό. 12) 'Νά ελέγχεις: τήν γάστρα, τόν ύπνον, τήν λαγνείαν, τόν θυμόν'-Πυθαγόρας 13) <<πάντων δέ μάλιστ' αισχύνεο σαυτόν>>-Πυθαγόρας. (Σέ ελεύθερη απόδοσιν): 'Πρίν κάνεις κάτι νά σκέφτεσαι πώς θά αισθανθείς εσύ μέ τήν πράξιν αυτήν καί έπειτα πώς οι άλλοι θά τήν αξιολογήσουν' 14) Από τίς αρετές μόνον η εγκράτεια ταιριάζει σέ όλους καί κυρίως στούς νέους: <<διατηρούσαν τήν υγίειαν καί τήν τών βέλτιστων επιτηδευμάτων επιθυμίαν>> <<διατηρώντας τήν υγίεια καί τήν επιθυμία τών ευγενέστερων ενασχολήσεων>>-Πυθαγόρας Καλλιεργείστε τήν εγκράτειαν στά παιδιά. 15) <<είναι γαρ ου έτερον τι αγαθόν η τόν εν εκάστη τη πράξει καιρόν>> <<Τίποτα δέν είναι καλλίτερον από τίς πράξεις πού γίνονται στόν καιρόν τους>>-Πυθαγόρας Τό νά γνωρίζει κανείς πότε καί πώς νά κάνει κάτι είναι θαυμάσιον προσόν καί πρέπει νά διδαχτεί. 16) <<δείν ουν τούς τε παίδας καί τάς παρθένους εν πόνοις τε καί γυμνασίοις καί καρτερίαις ταίς προσηκούσαις τρέφειν, τροφήν προσφέροντας τήν αρμόττουσαν φιλοπόνω τε καί σώφρονι καί καρτερικώ βίω. Πολλά δε τών κατά τόν ανθρώπινον βίον τοιαύτα είναι εν οις βέλτιον εστιν η οψιμάθεια. Ων είναι καί τήν τών αφροδισίων χρείαν. Δείν ουν τόν παίδα ούτως άγεσθαι, ώστε μη ζητείν εντός τών είκοσι ετών τήν τοιαύτην συνουσίαν. Όταν δ' εις τούτο αφίκηται, σπανίοις είναι χρηστέον τοις αφροδισίοις. Έσεσθαι δε τούτο, εαν τίμιον τε καί καλόν είναι νομίζηται η ευεξία. Ακρασίαν γαρ αμα καί ευεξίαν ου πάνυ γίνεσθαι περί τόν αυτόν>> <<πρέπει λοιπόν τά αγόρια καί τά κορίτσια νά μεγαλώνουν μέ δουλειές, γυμνάσια καί τίς κατάλληλες ασκήσεις αντοχής καί νά τρέφονται μέ ό,τι αρμόζει σέ ένα φιλόπονο, εγκρατή καί καρτερικό τρόπο ζωής. Υπάρχουν πολλά στήν ανθρώπινη ζωή που είναι καλύτερο νά τά μαθαίνουμε αργά. Ένα από αυτά είναι καί η ερωτική δραστηριότητα>>-Πυθαγόρας

36

Βλέπετε πώς δέν διαχωρίζεται η παίδευσις τών δύο φύλων στήν παιδικήν ηλικίαν. Βλέπετε, επίσης, πως σέ καμμία περίπτωσιν δέν πρέπει νά 'πονηρέψετε' τά παιδιά μέ τά γενετήσια. Κάθε ηλικία έχει τήν αντιμετώπισίν της. Άν οι άνθρωποι ώς παιδιά αποκτήσουν γερές βάσεις ήθους καί τάσιν γιά Αρετήν (μέ δουλειές, γυμνάσια καί τίς κατάλληλες ασκήσεις αντοχής καί νά τρέφονται μέ ό,τι αρμόζει σέ ένα φιλόπονο, εγκρατή καί καρτερικόν τρόπο ζωής), γινόμενοι νέοι, έφηβοι, άνδρες καί γυναίκες, τά γενετήσια αλλά καί άλλοι πειρασμοί δέν θά τούς κάνουν σκλάβους των ποτέ, κατά κανέναν τρόπον. Ο έλεγχος τών ενστίκτων είναι η αρχή τής συνειδητής ζωής, ο διαχωρισμός μας από τά κτήνη. Θέλουμε νά μεγαλώσουμε ανθρώπους ή κτήνη; μένει νά αποφασίσουμε. 17) Οι εν εγρηγόρσει γίνονται ομοιοειδείς μέ τό όλον: <<κατά δε τήν δια τών πλείστων πόρων σύμφυσιν ομοιοειδής τώ όλω καθίσταται>> <<ενώ μέ τή σύμφυσιν διά μέσου τών πολυάριθμων πόρων γίνεται ομοειδής μέ τό όλον>>-Ηράκλειτος Όσο πιό ανοιχτοί είναι οι πόροι μας τόσο πιό κοντά στό Ένα βρισκόμαστε. Έρευνα, γνώσις, αντίληψις πρέπει νά καλλιεργηθούν στό παιδί. 18) 'Οι καλλιεργημένοι άνθρωποι πρέπει νά ασχολούνται μέ τήν μουσική'-Δάμων 'Η μουσική προάγει σχεδόν όλες τίς αρετές. Όταν ένας νέος παίζει τήν κιθάρα καί τραγουδά πρέπει νά επιδεικνύει: ανδρεία, σωφροσύνη, δικαιοσύνη'-Δάμων <<ουδαμού γαρ κινούνται μουσικής τρόποι άνευ πολιτικών νόμων τών μέγιστον, ως φησί τε Δάμων>> <<γιατί, όπως λέει ο Δάμων πουθενά δέν μεταβάλλονται οι τρόποι τής μουσικής χωρίς αντίστοιχη αλλαγή στούς μεγαλύτερους πολιτικούς νόμους>> Προσοχή, λοιπόν, ιδιαίτερη στήν μουσική που ακούτε ή επιλέγετε γιά τά παιδιά σας. Τούς δημιουργείτε ήθος καί πεποιθήσεις μόνον μέ τήν μουσική! Είναι πολύ καλόν, πάντως, νά ασχολούνται τά παιδιά μέ τή μουσική, αρκεί νά τηρούνται κάποιοι κανόνες (ανδρεία, σωφροσύνη, δικαιοσύνη). Η σωστή μουσική βοηθά τόν εγκέφαλον νά λειτουργεί καλλίτερα. Κάνει σέ αυτόν τήν ίδια δουλειά μέ τά μαθηματικά-γεωμετρία καί τήν γλώσσα (αρχαία ελληνικά): διευρύνει τίς δυνατότητες του. Δέν είναι κρίμα νά στερήσουμε βοηθήματα τέτοιας σπουδαιότητος από τά παιδιά μας επειδή εμείς μεγαλώσαμε λάθος; 19) <<γεωμετρία κατά τόν Φιλόλαον αρχή καί μητρόπολις τών άλλων μαθημάτων>> <<κατά τόν Φιλόλαον η γεωμετρία είναι η αρχή καί μητρόπολις όλων τών μαθημάτων>> Η γεωμετρία αναπτύσσει τήν αντιληπτικότητα διευρύνοντας ταυτοχρόνως τίς δυνατότητες τού εγκεφάλου. Γιά τόν λόγον αυτόν πρέπει νά διδαχθεί. 20) 'Ο Αρχύτας καί ο Εύηνος θεωρούσαν ότι η γραμματική υπάγεται στή μουσική' Παρατηρούμε τήν βαθειάν πεποίθησιν τών αρχαίων περί τής συνδέσεως γλώσσας, μουσικής καί μαθηματικών. Τούτον είναι γεγονός αναμφισβήτητον καί αποδεδειγμένον πλέον εκ τής συγχρόνου επιστήμης. Γλώσσα, μουσική, μαθηματικά (γεωμετρία) λοιπόν. Τούτα είναι τά βασικά μαθήματα που πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά. 21) <<δείν δε έφασκον ευθύς εκ παίδων καί τήν τροφήν τεταγμένως προσφέρεσθαι,

37

διδάσκοντες ως η μέν τάξις καί συμμετρία καλά καί σύμφορα, η δ' αταξία καί ασυμμετρία αισχρά τε καί ασύμφορα>> <<έλεγαν ακόμη ότι πρέπει από τήν παιδική ηλικία ακόμα νά παρέχεται τάξις στήν ανατροφή, διδάσκοντας ότι η τάξις καί η συμμετρία είναι ωραίες καί ωφέλιμες, ενώ η αταξία καί η ασυμμετρία άσχημες καί επιβλαβείς>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Περιττεύουν τά δικά μου σχόλια. 22) <<έφασκον δε καί τας μαθήσεις πάσας των τε επιστημών καί τών τεχνών τας μεν εκουσίους ορθάς τε είναι καί εις τέλος αφίκνεισθαι, τας δε ακουσίους φαύλους τε καί ατελείς γίνεσθαι>> <<έλεγαν ότι η εκμάθησις τών επιστημών καί τών τεχνών κάθε είδους, όταν είναι εκούσια, είναι σωστή καί φτάνει στόν σκοπό της, ενώ όταν είναι ακούσια, είναι κακή καί μένει ανολοκλήρωτη>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Όταν διδασκόμαστε κάτι πρέπει νά τελούμε εν πλήρει συνειδήσει. Μέ απλά λόγια, όταν διδάσκουμε κάτι στό παιδί δέν πρέπει νά δογματίζουμε λέγοντας 'είναι έτσι' αλλά νά βοηθάμε τό παιδί νά καταλαβαίνει τό 'γιατί είναι έτσι'. Η σύνδεσις αιτίου-αιτιατού σέ όσα θά τού λέμε θά τό οδηγήσει στήν αναλυτική καί κριτική σκέψιν. Όχι τυποποιημένες, στερεότυπες παροχές πληροφοριών στά παιδιά δίχως εμβάθυνσιν καί επεξήγησιν. 23) <<ευ λογίζεσθαι, ευ λέγειν, πράττειν α δεί>> <<νά συλλογίζεσαι καλώς, νά μιλάς καλώς, νά πράττεις αυτά που πρέπει>>-Δημόκριτος Πολύ σημαντικόν αυτό. Τό 'ευ λογίζεσθαι' επιτυγχάνεται μέ τήν παίδευσιν στήν γλώσσαν, τήν μουσικήν, τήν γεωμετρίαν. Αναγκάζουμε τόν εγκέφαλον νά λογίζεται καλώς. Τό 'ευ λέγειν' είναι εφικτόν μέσω τής γενικότερης καλλιέργειας, μέ τήν προσθήκη τής φιλοσοφίας, που έρχεται ώς επιστέγασμα τών παραπάνω. Τό 'πράττειν α δει' είναι τό τελικόν προϊόν μιάς παιδεύσεως καί καλλιεργείας που στόχον έχει τήν Αρετήν. Διότι ο ενάρετος δέν πράττει αυτό που ιδιοτελώς βολεύει καί αισχρώς συμφέρει αλλά αυτό που πρέπει καί γιά τό ατομικόν καί, κυρίως, τό γενικότερον καλόν. 24) <<οίσιν ο τρόπος εστίν εύτακτος, τούτοισι καί ο βίος συντέτακται>> <<όσοι έχουν τακτοποιημένο χαρακτήρα αυτοί έχουν καί τακτοποιημένη ζωή>>-Δημόκριτος Αυτό είναι ευθύνη τής πολιτείας καί τής οικογένειας. Εύτακτος; έτσι καί ο βίος του. Γιά τόν λόγον αυτόν κάνουν στίς μέρες μας τά παιδιά-μέ κάθε δυνατόν τρόπον-άτακτα, ώστε η ζωή των νά είναι άτακτη, άναρχη, ώστε τελικώς νά εξυπηρετούνται αι επιτήδειες εξουσίες. Θά τό αφήσουμε νά συμβεί καί γιά τό δικό μας παιδί ή θά τό βοηθήσουμε νά πλάσει έναν συγκροτημένον χαρακτήρα, ώστε νά διεκδικεί τό δικαίωμα του ελευθέρου ανθρώπου; 25) <<πολυνοίνην, ου πολυμαθίην ασκέειν χρή>> <<πρέπει νά αυξάνουμε τή νοητική μας αντίληψιν καί όχι τίς γνώσεις μας>>-Δημόκριτος Ο άνθρωπος αν καλλιεργήσει τή νόησιν-σκέψιν 'ανοίγει' τόν εγκέφαλον του καί, ως εκ τούτου, αυξάνει καί τήν χωρητικήν αλλά καί τήν επεξεργαστικήν του ικανότητα. Τι νά τό κάνεις νά χωρέσεις-άχρηστες ή όχι-πολλές πληροφορίες άνευ εργαλείου επαρκούς νά τίς επεξεργαστεί; τό πολύ-πολύ νά 'θολώσει' καί νά συγχυστεί ο εγκέφαλος. Ό,τι ακριβώς παρατηρούμε νά συμβαίνει.

38

26) <<αμαρτίης αιτίη η αμαθίη τού κρέσονος>> <<αιτία τών σφαλμάτων είναι τό ότι αγνοούμε τό καλύτερον>>-Δημόκριτος Άς διδάξουμε τά παιδιά τί είναι καί τί δέν είναι αμαρτία=σφάλμα. Δείχνοντάς τα τόν δρόμον πρός τό καλλίτερον, όχι μόνον αφορισμούς. 27) <<εξωτικώς μή πονείν παίδες ανιέντες ούτε γράμματ' άν μάθοιεν ούτε μουσικήν ούτε αγωνίην ουδ' όπερ μάλιστα τήν αρετήν συνέχει, τό αιδείσθαι. Μάλα γαρ εκ τούτων φιλεί γίγνεσθαι η αιδώς>> <<τά παιδιά που δέν προσπαθούν εντατικώς καί δέν καταβάλλουν κοπιώδεις προσπάθειες δέν θά μπορούσαν νά μάθουν ούτε γράμματα ούτε μουσική ούτε τά αγωνίσματα ούτε αυτό τό οποίον σταθεροποιεί τήν αρετή, δηλαδή τό αίσθημα τού σεβασμού. Άλλωστε, από τά παραπάνω αποκτάται συνήθως ο σεβασμός>>-Δημόκριτος Γι' αυτό εκλείπει ο σεβασμός σήμερα, τό οποίον, βεβαίως, είναι προσχεδιασμένον από τήν εξουσία. Εμείς γνωρίζουμε, πλέον, τί πρέπει νά πράξουμε διαβάζοντας τίς γραμμές αυτές. 28) <<έξεστιν ου πολλά των σφετέρων αναλώσαντας παιδεύσαι τε τούς παίδας καί τείχος τε καί σωτηρίην περιβάλεσθαι τοις τε χρήμασι καί τοις σώμασιν αυτών>> <<είναι δυνατόν χωρίς μεγάλες δαπάνες νά μορφώσει κάποιος τά παιδιά του καί νά περιβάλλει μέ τείχος καί προστασία καί τήν περιουσία τους καί τά ίδια>>-Δημόκριτος Η μόρφωσις, η σωστή παιδεία, είναι τό καλλίτερον τείχος προστασίας γιά όλους τούς κινδύνους. 29) <<χαριστικός ούχ ο βλέπων πρός τήν αμοιβήν, αλλ' ο ευ δράν προηρημένος>> <<διάθεσιν γιά ευεργεσία έχει όχι αυτός πού αποβλέπει στήν ανταπόδοσιν αλλά αυτός πού επιλέγει τήν αγαθοποιία>>-Δημόκριτος Δέν κάνουμε τό καλόν γιά ανταποδοτικούς λόγους καί αυτό ωφείλουμε νά τό εμφυσήσουμε στά παιδιά. Κάνουμε τό καλόν διότι αγαπούμε, διότι είμαστε φιλάνθρωποι. 30) <<γέρων εύχαρις ο αιμύλος καί σπουδαιόμυθος>> <<ευχάριστος γέροντας είναι αυτός πού μιλάει ωραία καί λέει σπουδαία πράγματα>>-Δημόκριτος Πρέπει νά πειστεί τό παιδί νά υιοθετήσει αυτό τό πρότυπον γιά τόν εαυτόν του, ώστε μεγαλώνοντας νά γίνει τέτοιου τύπου γέροντας-γερόντισσα. 31) <<ηδονήν ου πάσαν, αλλά τήν επί τω καλώ αιρείσθαι χρέων>> <<πρέπει νά προτιμάμε όχι οποιαδήποτε απόλαυσιν αλλά αυτή που δημιουργείται από τά ωραία πράγματα>>-Δημόκριτος Περιττεύουν τά σχόλια. 32) <<ευγνώμων ο μη λυπεόμενος εφ' οίσιν ουκ έχει, αλλά χαίρων εφ' οίσιν έχει>> <<σωστή κρίσιν διαθέτει αυτός πού δέν λυπάται γιά όσα δέν έχει αλλά χαίρεται γιά όσα έχει>>-Δημόκριτος Αυτάρκεια=χαρά. Είναι εγκληματική πράξις η ανάπτυξις αρπακτικών διαθέσεων καί

39

απληστίας στό παιδί. Είναι σχεδόν βέβαιον πώς θά εμφανιστούν τάσεις πλεονεξίας από τήν πλευράν του παιδιού. Εκεί ο γονιός πρέπει νά γίνει θεραπευτής του κακού εν τη γεννέσει του. Σέ διαφορετική περίπτωσιν ένας άνθρωπος θά καταστραφεί καί θά καταστρέψει μεγαλώνοντας... 33) <<φαύλον, καν μόνος ης, μήτε λέξης μητ' εργάση. Μάθε δε πολύ μάλλον τών άλλων σεαυτόν αισχύνεσθαι>> <<ακόμα κι άν είσαι μόνος, νά μήν πείς καί νά μήν κάνεις τίποτα κακό. Μάθε νά σέβεσαι τόν εαυτόν σου πιό πολύ απ' ό,τι τούς άλλους>>-Δημόκριτος Ο σεβασμός καί η αιδώ ξεκινούν από τόν εαυτόν μας. 34) <<από νεότητος δέ αρξαμένους δεί μανθάνειν>> <<από τή νεαρή ηλικία πρέπει νά αρχίζει κανείς νά μαθαίνει>>-Πρωταγόρας 35) 'δύο πράγματα χρειάζονται: τόλμη καί σοφία'-Γοργίας Πρέπει νά αναπτυχθεί φιλοσοφική διάθεσις στό παιδί καί τόλμη. Η τόλμη (=θάρρος) αποκτάται μέσα από τήν αυτοπεποίθησιν τού ατόμου. Πίστιν στήν σωματική, ψυχική, νοητική του δύναμιν. Όσο, λοιπόν, γίνεται αυτά νά αναπτυχθούν στήν παιδικήν ηλικίαν άς αναπτυχθούν. 36) Αντιφών: Προτρέπει πρός εξασφάλισιν σωματικής υγίειας, εξοικονόμησιν των απαραιτήτων στήν καθημερινή ζωή, κόπον γιά δόξα, σωφροσύνη, υπόληψιν καί έπαινον. 3) Παιδευτικοί τρόποι, διαδικασίες 1) <<ανιαρόν αργία>>-Θαλής. (Σέ ελεύθερην απόδοσιν): Η μή δραστηριοποίησις κάνει τόν άνθρωπον χαζόν. Η τεμπελιά σέ κάνει χαζόν. Δέν πρέπει νά αφήνουμε τά παιδιά νά τεμπελιάζουν. Ωφείλουμε συνεχώς νά τά ωθούμε σέ δραστηριότητες. Άν συνηθίσουν νά είναι εν εγρηγόρσει από τήν παιδικήν ηλικίαν, μεγαλώνοντας, ο νόμος τής αδράνειας θά τά κάνει δραστήριους εφήβους καί ενηλίκους. 2) <<καλόν ησυχία>> <<Η ησυχία είναι καλόν πράγμα>>-Περίανδρος Επιθυμητόν θά ήταν η ανατροφή τών παίδων νά γίνει σέ ήσυχον περιβάλλον...Πολύ δύσκολον αυτό σήμερα. Αναζητήστε τίς μέσες λύσεις τουλάχιστον. 3) Όταν στόν οίκον μπαίνω ή πρίν κοιμηθώ, πρέπει νά λέω τά εξής: <<πή παρέβην; τί δ' έρεξα; τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;>> <<Έκανα κάτι παραβατικόν, κάποιο σφάλμα; τί έπραξα; τί δέν έπραξα πού έπρεπε νά τελεσθή;>>-Πυθαγόρας Άν τό παιδί μάθει από μικρό αυτή τήν διαδικασία, καί στήν αυτογνωσία έχει πολλές πιθανότητες νά φτάσει κάποτε καί όλο καί καλλίτερος άνθρωπος θά γίνεται κάθε μέρα. Δέν έχει σημασία άν τό κάνει μηχανικώς τά πρώτα χρόνια. Αρκεί νά τού γίνει συνήθειον. 4) <<νομίζειν δε κράτιστον μεν είναι τον καθ' αυτόν δυνάμενον προϊδείν τό συμφέρον, δεύτερον δέ τον εκ των τοίς άλλοις συμβεβηκότων κατανοούτα το λυσιτελούν, χείριστον δε

40

τον αναμένοντα διά του κακώς παθείν αίσθεσθαι το βέλτιον>> <<Τό καλλίτερον από όλα είναι νά μπορεί κανείς νά δεί μόνος τό συμφέρον ή την ζημίαν του. Τό αμέσως καλλίτερον είναι νά μαθαίνει από τα συμβαίνοντα στούς άλλους. Τό χειρότερον είναι νά περιμένει νά πάθει τά χειρότερα γιά νά μάθει>>-Πυθαγόρας Είναι προφανές τί πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά: συνειδητότητα, αυτοέλεγχον καί παρατηρητικότητα. Ενεργητικήν θεώρησιν τής ζωής καί όχι παθητικήν. 5) Πίστευε (ο Πυθαγόρας) ότι η πρώτη επιμέλεια προσφέρεται διά τής αισθήσεως: <<ει τις καλά μεν ορώη καί σχήματα καί είδη, καλών δε ακούοι ρυθμών καί μελών>> <<άν, δηλαδή, βλέπει κανείς όμορφα σχήματα καί εικόνες καί ακούει ωραίους ρυθμούς καί μελωδίες>> Προσοχή λοιπόν σέ τί είδους περιβάλλον μεγαλώνουμε παιδιά. Είναι προφανές πώς τά αστικά κέντρα δέν ενδείκνυνται ώς κατάλληλον περιβάλλον. Ακόμη καί άν ζείτε σέ αστικόν κέντρον καί δέν είναι δυνατόν νά αποδράσετε από εκεί, τουλάχιστον στόν μικρόκοσμόν σας, στήν οικείαν σας, διαμορφώστε ένα περιβάλλον μέ όμορφα σχήματα καί εικόνες, μέ ωραίους ρυθμούς καί μελωδίες. Καί ο θεός βοηθός! 6) Τήν μουσική (ο Πυθαγόρας) καθιέρωσε ώς πρώτον μάθημα καί μέσω αυτής θεράπευε τόν χαρακτήρα καί τά πάθη τών ανθρώπων. Εξυγίαινε τόσο τά σωματικά όσο καί τά ψυχικά νοσήματα. Έτρεπε καί οδηγούσε πρός τά αντίθετα τά πάθη τής ψυχής: <<αλόγως συνιστάμενα καί υποφυόμενα, λύπας καί οργάς καί ελέους καί ζήλους ατόπους καί φόβους, επιθυμίας τέ παντοίας καί θυμούς καί ορέξεις καί χαυνώσεις καί υπτιότητας καί σφοδρότητας>> <<τά οποία δημιουργούνται στιγμιαίως καί ξεφυτρώνουν παράλογα μέσα στούς ανθρώπους, λύπη καί οργή, οίκτος καί ζήλια ανεξήγητη καί φόβος, επιθυμίες κάθε λογής, θυμοί καί ορέξεις, αποχαύνωσιν, αθυμία καί βιαιότητα>> στρέφοντας τό καθένα από αυτά πρός τήν αρετήν μέ τίς κατάλληλες μελωδίες. Βλέπουμε πόσο σημαντικόν πράγμα είναι η μουσική. Προσοχή λοιπόν μέ τί είδους μουσικές ανατρέφουμε τά παιδιά. 7) 'Ακρασία καί πλεονεξία (ο Πυθαγόρας) τίς θεωρούσε έμφυτες. Γιά τό λόγον αυτόν προτείνει τήν δημιουργίαν δοκιμασιών 'διά πυρός καί σιδήρου' ενάντιες. Άν κάποιος δέν αντέξει σέ αυτές στήν πραγματικότητα είναι φαύλος' Μέ τήν σκέψιν αυτήν, θά ήταν ωφέλιμον νά επινοήσουμε μιά σειρά δοκιμασιών, τόσο νοητικών όσο καί απτής φύσεως, ώστε νά δούμε κατ' αρχάς πώς ανταποκρίνεται τό παιδί στήν πλεονεξίαν καί ακρασίαν, σέ ποιό βαθμόν αυτές εκδηλώνονται-διότι είναι σχεδόν απολύτως βέβαιον πώς θά εκδηλωθούν-καί μέ τίς κατάλληλες από αυτές νά τό βάλουμε στόν σωστόν δρόμον. Σέ όσα παιδιά, ιδιαιτέρως σέ αυτά που παρουσιάζουν μεγάλη τάσιν πρός πλεονεξίαν, δέν γίνει αυτή η διαδικασία είναι μαθηματικώς βέβαιον πώς μεγαλώνοντας θά γίνουν άνθρωποι φαύλοι καί πλεονέκτες. 8) <<δεί ών πράτον μέν τάς ύλας, αίς ενδιαιτήται ταύτα τά πάθη, πυρί καί σιδήρω κάι πάσαις μαθημάτων μηχαναίς εκκαθαίροντας καί ρυομένως τόν λογισμόν ελεύθερον τών τοσούτων κακών, τό τανικάδε εμφυτεύεν τι χρήσιμον αυτώ καί παραδίδομεν>>

41

<<Πρέπει λοιπόν, αφού πρώτα καθαρίσουμε διά πυρός καί σιδήρου καί με όλους τούς τρόπους που παρέχουν τά μαθήματα τά δάση, μέσα στά οποία ζούν αυτά τά πάθη, καί απαλλάξουμε το πνεύμα εντελώς από αυτά τά κακά, νά προσφέρουμε μετά καί νά φυτέψουμε μέσα του κάτι χρήσιμο>>-Πυθαγόρας Πρώτα πρέπει νά ξεριζωθεί τό δάσος της ακολασίας μέσα μας-διά πυρός καί σιδήρου-νά εκχερσωθεί γιά νά γίνει καλλιεργήσιμον τό έδαφος, καί έπειτα νά φυτέψουμε μέσα του κάτι χρήσιμον. Μέ μιά σειρά δοκιμασιών θά ανακαλύψουμε τά-εκ φύσεως-θετικά καί αρνητικά τών παιδιών μας. Μέ μιά δεύτερη σειρά δοκιμασιών θά επιχειρήσουμε νά ξεριζώσουμε τίς κακές κλίσεις από τό παιδί, ή, τό λιγότερον, νά τίς περιορίσουμε στό ελάχιστον. Τότε καί μόνον θά είναι εφικτόν τό νά διδάξουμε τήν Αρετήν στά παιδιά, αναδεικνύοντας, αρχικώς, όλες τίς εγγενείς θετικές των κλίσεις καί εν συνεχεία δημιουργώντας όσες δέν υπάρχουν, δημιουργώντας, δηλαδή, έθος=συνήθειες. Καί, πράγματι, αυτή είναι η δουλειά τού πραγματικού παιδαγωγού. Η εκχέρσωσις τών κακών εμφύτων τάσεων από τό χωράφι του χαρακτήρος, η προστασία καί ανάδειξις τών καλών εμφύτων τάσεων, καί τέλος, η εμφύτευσις επίκτητων, ωφέλιμων, χαρακτηριστικών, τό οποίον τελευταίον πραγματοποιείται μέ συνεχή εξάσκησιν, μέ έξιν, ώσπου γίνει αναπόσπαστον τμήμα τού χαρακτήρος. Τούτη η διαδικασία είναι λίαν απαραίτητος. 9) <<Ο Πυθαγόρας θεωρούσε απαραίτητη τήν διδασκαλίαν τών επιστημών πρίν τήν φιλοσοφίαν>> Άν διαπιστώσετε πώς τό παιδί σας έχει έμφυτον τήν τάσιν πρός τήν διανόησιν στρέψτε τό από νωρίς στήν επιστημονική μελέτη ρίχνοντας καί τούς αρχικούς σπόρους τής φιλοσοφίας. Είναι σίγουρον πώς κάποτε θά καμαρώνετε έναν/μία φιλόσοφον, άν γίνει σωστή προεργασία στήν μικρήν ηλικία. 10) Τήν αγριότητα ακολουθούν: <<αναίδειαν, αναισχυντίαν, ακολασίαν, ακαιρίαν, δυσμάθειαν, αναρχίαν, ατιμίαν καί τά ακόλουθα>>-Πυθαγόρας. Πρέπει, συνεπώς, νά μήν είμαστε άγριοι. Πρέπει νά εκπαιδευθούμε στήν ηρεμία, στήν πραότητα. Πρίν διδαχτούν ή κάνουν οτιδήποτε, οι Πυθαγόρειοι φρόντιζαν νά γαληνέψουν τήν ψυχήν τών σέ μέρη αντίστοιχα, όπου η ψυχή ηρεμεί: ιερά, άλση, κτλ. Τό άριστον θά ήταν νά μεγαλώνουμε παιδιά κοντά ή μέσα στήν φύσιν. Όπου αυτό δέν είναι εύκολον ας ακολουθηθεί μιά εναλλακτική διαδικασία: παρατηρείστε τί είναι αυτό που ηρεμεί τό παιδί σας, τί γαληνεύει τήν ψυχή του, καί κάντε το κάθε φορά πρίν ξεκινήσετε τήν διδακτική διαδικασία. Σημαντικότατη λεπτομέρεια καί προσέξτέ την. 11) 'Πίστευε (ο Πυθαγόρας) πώς άν πάψουν οι άνθρωποι νά σκοτώνουν τά ζώα, γιά τόν οποιονδήποτε λόγον, θά θεωρήσουν κάποια στιγμή πολύ πιό αθέμιτον τόν σκοτωμόν τών ανθρώπων καί οι πόλεμοι θά πάψουν' Ο Πυθαγόρας καί οι Πυθαγόρειοι κυρίως, αλλά καί πολλοί άλλοι φιλόσοφοι άλλων σχολών σκέψεως, κύρητταν τήν ακρεοφαγία. Νά απέχει ο άνθρωπος από τήν βρώσιν τών εμψύχων. Δέν ξέρω πόσοι γονείς θά μπορούσαν νά υιοθετήσουν αυτή τήν τακτική γιά τά παιδιά τους καί τούς ίδιους. Είναι θέμα επιλογής. Ώφειλα νά τό καταγράψω σέ κάθε περίπτωσιν καί, πάντως, όλα βασίζονται στό απλούν ερώτημα: θά σκοτώναμε ευκόλως ένα ζώο; ένα παιδί είναι σχεδόν απολύτως βέβαιον πώς θά απαντούσε κατηγορηματικώς όχι...

42

12) <<πρός παρεόν γαρ μήτις αέξεται ανθρώποισιν>> <<αναλόγως μέ ό,τι έχουν μπροστά τους αυξάνει η νοημοσύνη των ανθρώπων>>-Εμπεδοκλής Τό περιβάλλον, συνεπώς, επηρεάζει σέ τρομακτικόν βαθμόν τήν ανάπτυξιν ή όχι τής νοημοσύνης μας. Είπαμε, ιδανικόν είναι κανείς νά μεγαλώσει στήν ύπαιθρον, όπου η ποικιλότης καί μόνον τών προσλαμβανομένων παραστάσεων καί ήχων τόν κάνει εξυπνότερον καί οξυδερκέστερον από έναν άνθρωπον τής πόλεως. Δέν είναι, φυσικά, μόνον θέμα περιβάλλοντος αυτά...Τί νά κάνει ο εγκλωβισμένος στίς μεγαλουπόλεις άνθρωπος γιά τό παιδί του; τουλάχιστον τό περιβάλλον τής οικίας που διαμένει νά είναι θετικόν γιά τό παιδί καί ο γονιός μέ άλλα μέσα νά παρέχει στό παιδί τίς παραστάσεις πραγμάτων που του λείπουν. Εκδρομές στήν εξοχήν γιά παράδειγμα. 13) <<όσσον γ' αλλοιοί μετεφύν, τόσον αρ σφίσιν αιεί καί τό αλλοιά παρίσταται>> <<όσο η φύσις τους άλλαζε, τόσο μέσα τους συνέχεια αλλιώτικες σκέψεις έρχονταν>>-Εμπεδοκλής Όταν αλλάζει η φύσις αλλάζει καί η σκέψις. Άν, λοιπόν, στρέψουμε πρός τό αγαθόν καί τήν Αρετήν τό παιδί, άν δουλέψουμε σωστά μέ τήν φύσιν του, τότε θά έχουμε καί τό αποτέλεσμα τών αγαθών καί εναρέτων σκέψεων, αλλά καί πράξεων. 14) <<Τής ερεύνης αι οδοί:

1) 'ότι κάτι είναι καί όχι ότι δέν είναι'. Νά μελετάμε πρακτικά, υπαρκτά θέματα. 2) 'Η πειθώ συμπορεύεται τής αληθείας'. Εν ολίγοις, άν έχεις βρεί τμήμα τής αληθείας, η πειθώ, η επιχειρηματολογία, είναι ο τρόπος νά τήν παρουσιάσεις καί όχι ο δογματισμός ή η επιβολή. 3) 'γιατί κάτι είναι αναγκαίον νά είναι ή νά μήν είναι'. Μαθηματική σκέψις, μεθοδολογία.>>-Παρμενίδης

Τούτες τίς αρχές πρέπει απαραβάτως νά τίς ακολουθήσουμε καί γιά εμάς αλλά καί, κυρίως, γιά τήν εκπαίδευσιν τών παιδιών μας. 15) 'Πώς δίδασκε (ο Ζήνων); Μέ ελεγκτική διάθεσιν καί αντιλογίες. Έφερνε τόν ασκούμενον, τόν έθιζε, στήν απορίαν, αυξάνοντάς του μέ τόν τρόπον αυτόν τήν όρεξιν γιά γνώσιν' Είναι μιά παιδευτική πρότασις που ειδικώς σέ παιδιά έχει καταπληκτικά αποτελέσματα, διότι τά παιδιά είναι εκ φύσεως σέ μικρή ηλικία πολύ περίεργα καί φιλέρευνα. Άν αυξηθεί κιόλας η έντασις τής ορέξεώς των γιά γνώσιν, η παραγωγή ενός σκεπτομένου νέου ή ενηλίκου είναι σχεδόν βεβαία. Σέ κάθε περίπτωσιν, πρέπει νά πειστεί τό παιδί πώς πάντα θά υπάρχει κάτι καινούριον νά μάθει. Άνθρωποι που αρνούνται τήν μαθησιακήν διαδικασίαν νομίζοντες πώς ξέρουν αρκετά είναι, κατά τήν γνώμη μου, επικίνδυνοι καί γιά τους εαυτούς των αλλά καί γιά τήν κοινωνία. Ο στείρος δογματισμός καί η νοητική στασιμότης είναι ένας ζωντανός θάνατος. 'Τά πάντα ρει'! Πώς, λοιπόν, κάποιος επιλέγει τήν όποια στασιμότητα; 16) <<κατά τό ήθος ψυχής εκάστης καί αρμονίας χρησιμευούσης>> <<από τό ήθος τής κάθε ψυχής εξαρτάται καί η χρησιμοποιούμενη αρμονία>>-Δάμων Ξανά γιά τήν σημασία της μουσικής.

43

17) <<οι αξύνετοι δυστυχέοντες σωφρονέουσι>> <<οι ασύνετοι σωφρονίζονται μέ τίς δυστυχίες>>-Δημόκριτος Άν παρατηρούμε πώς τό παιδί μας συνετίζεται δυσκόλως μέ τά λόγια καί όλα όσα προανεφέρθησαν, τότε μένει ένας τελευταίος δρόμος: η τιμωρία. Μήν φανταστείτε τίποτα τραγικόν! Άλλωστε, γιά παιδιά μιλάμε. Πρός θεού όχι βία. Τιμωρία είναι νά τού στερήσουμε κάτι που τού αρέσει, νά μήν κάνουμε κάτι που θέλει, κτλ. Αυτό γιά ένα παιδί είναι μεγάλη δυστυχία. Υποτίθεται πώς έπειτα θά σωφρονιστεί, αφού βεβαίως χρησιμοποιήσουμε καί τόν παιδευτικόν λόγον. 18) <<νηπίοισιν ού λόγος, αλλά ξυμφορή γίνεται διδάσκαλος>> <<οι ανόητοι δέν διδάσκονται από τούς λόγους αλλά από τίς συμφορές>>-Δημόκριτος Τά νήπια (γενικώς τούς νηπίους...) περισσότερον αι συμφοραί τά διδάσκουν παρά τά λόγια. Άς επινοήσουμε, γιά τόν λόγον αυτόν, κάποιες ανώδυνες όσο καί διδακτικές δοκιμασίες ώς τμήμα τής διδασκαλίας περί αρετής. 19) <<πατρός σωφροσύνη μέγιστον τέκνοις παράγγελμα>> <<η σωφροσύνη τού πατέρα είναι σπουδαιότατη προτροπή γιά τά παιδιά>>-Δημόκριτος Είπαμε: όλα ξεκινούν διά τού παραδείγματος. Προσοχή λοιπόν μεγάλη. 20) <<τιμαί παρά τοίς ευ φρονέουσι μέγα δύνανται, οι ξυνίασι τιμώμενοι>> <<η απονομή τιμών μπορεί νά πετύχει πολλά όσο αφορά τούς νουνεχείς ανθρώπους, αυτούς δηλαδή πού καταλαβαίνουν τήν σημασία τών τιμών οι οποίες τούς δίνονται>>-Δημόκριτος Πρέπει νά τιμώνται αυτοί πού αξίζουν τιμής. Αυτό συντηρεί καί αυξάνει τήν προσφορά των στήν πολιτεία. Η απόδοσις τιμών ξεκινά από τόν κάθε ένα πολίτη πού αποτελεί τήν πολιτείαν. Γι' αυτό πρέπει νά μάθουν τά παιδιά νά τιμούν αποκλειστικώς εκείνους πού αξίζουν. Πρέπει, δηλαδή, νά τούς καλλιεργήσουμε κριτήρια, κριτικήν σκέψιν. Πρέπει, επιπροσθέτως, νά τιμούμε καί τά παιδιά μας γιά όσα καλά καί αγαθά πράττουν, ώστε νά τά επιβραβεύσουμε καί νά μάθουν, βιώνοντάς το, νά κάνουν τό ίδιο σέ όλους όσους αξίζουν. 21) <<αι μεγάλες τέρψεις από τού θεάσθαι τά καλά τών έργων γίνονται>> <<οι μεγάλες απολαύσεις δημιουργούνται από τήν παρατήρησιν τών ωραίων έργων>>-Δημόκριτος Περιβάλλον καί παραδειγματισμός. Ομορφιά καί καλοσύνη θά βλέπουν; αυτές θά παράγουν. Ασχήμια καί κακία; αυτές θά παράγουν. 22) <<φύσεως καί ασκήσεως διδασκαλία δείται>> <<η διδασκαλία απαιτεί έμφυτο ταλέντο καί εξάσκησιν>>-Πρωταγόρας 23) <<Πρωταγόρας έλεγε μηδέν είναι μήτε τέχνην άνευ μελέτης μήτε μελέτην άνευ τέχνης>> <<ο Πρωταγόρας έλεγε ότι δέν είναι τίποτα ούτε η τέχνη χωρίς μελέτη ούτε η μελέτη χωρίς τέχνη>>-Πρωταγόρας

44

4) Δέν ακούμε κάθε γνώμη 1) <<μή πάσι πίστευε>> <<Νά μήν πιστεύεις τούς πάντες>>-Θαλής 2) <<ανόητον μεν είναι καί τό πάση καί παντός δόξη προσέχειν, καί μάλιστα τό τη παρά τών πολλών γινομένη. Τό γάρ καλώς υπολαμβάνειν τε καί δοξάζειν ολίγοις υπάρχειν. Δήλον γαρ ότι περί τους ειδότας τούτο γίνεσθαι. Ούτοι δε εισίν ολίγοι>> <<είναι ανόητο νά δίνει κάποιος σημασία σέ κάθε γνώμη τού οποιουδήποτε, καί μάλιστα στή γνώμη τών πολλών. Διότι η ικανότης νά έχουν σωστή κρίσιν καί γνώμη είναι προνόμιον λίγων. Αυτό ισχύει βέβαια γιά τούς γνωστικούς ανθρώπους. Κι αυτοί είναι λίγοι>>-Πυθαγόρας 3) <<ανόητον δ' είναι καί πάσης υπολήψεως τε καί δόξης καταφρονείν. Συμβήσεται γαρ αμαθή τε καί ανεπανόρθωτον είναι τόν ούτω διακείμενον>> <<ανόητο είναι όμως καί νά περιφρονεί κανείς κάθε αντίληψιν καί γνώμη. Διότι ένας τέτοιος άνθρωπος θά αποβεί αμαθής καί αδιόρθωτος>>-Πυθαγόρας Σύνοψις: Ο αδαής είναι αναγκαίον νά μαθαίνει όσα αγνοεί καί δέν γνωρίζει. Αυτός που μαθαίνει πρέπει νά δίνει σημασία μόνον στήν γνώμη τού επαΐοντος καί όχι γενικώς στήν γνώμην όποιου λάχει. Αυτό πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά μας. 5) Τί νά αποφεύγεται 1) <<αφροσύνην μή προσδέχου>> <<Τήν αφροσύνην νά μήν αποδέχεσαι>>-Βίας Νά αγωνιστείς ώστε νά μήν υπάρχει αφροσύνη γύρω σου. Διδάσκουμε στά παιδιά τήν σωφροσύνη γιά νά μήν υπάρχει αφροσύνη, ή έστω, νά υπάρχει λιγότερη. 2) <<έν οργή μήτε τί λέγειν μήτε πράσσειν>> <<Όταν είσαι οργισμένος καλλίτερον είναι ούτε νά μιλάς ούτε νά πράττεις οτιδήποτε>>-Πυθαγόρας Νά διδάξουμε στά παιδιά νά μήν αντιδρούν εν θερμώ. Ο πιό ενδεδειγμένος τρόπος είναι διά τού παραδείγματος. 3) <<ου δεί ώσπερ καθεύδοντας ποιείν καί λέγειν>> <<δέν πρέπει νά ενεργούμε καί νά μιλάμε όπως αυτοί πού κοιμούνται>>-Ηράκλειτος Άν δραστηριοποιούμε διαρκώς τά παιδιά καί δέν τά αφήνουμε νά τεμπελιάζουν είναι σίγουρον πώς δέν θά ενεργούν ούτε θά μιλούν όπως οι κοιμισμένοι. 4) <<μή πάντα επίστασθαι προθύμεο, μή πάντων αμαθής γένη>> <<μήν είσαι πρόθυμος νά μάθεις τά πάντα, μήπως δέν μάθεις τίποτα>>-Δημόκριτος Δέν στρέφουμε τά παιδιά σέ Χ αυθαίρετες γνωστικές κατευθύνσεις αλλά σέ επιλεγμένες, ώστε νά λάβουμε πραγματικόν αποτέλεσμα. Τό κυριότερον είναι νά ανακαλύψουμε ποιές είναι οι φυσικές κλίσεις τού παιδιού καί πρός αυτές νά κατευθύνουμε τήν διδακτική

45

διαδικασία. Πρέπει, γενικώς, νά υπάρχει τάξις στήν γνώσιν, όπως σέ όλα άλλωστε. 5) <<πάντων κάκιστον η ευπετείη παιδεύσαι τήν νεότητα. Αυτή γαρ εστιν ή τίκτει τάς ηδονάς ταύτας, εξ ων η κακότης γίνεται>> <<ο χειρότερος δάσκαλος τής νεότητος είναι η ευκολία. Αυτή, δηλαδή, είναι που γεννάει τίς ηδονές, από τίς οποίες δημιουργείται η φαυλότης>>-Δημόκριτος Ό,τι ακριβώς κάνει σήμερα η εξουσία! Όχι, λοιπόν. Δέν θά προσφέρουμε κάθε ευκολία στά παιδιά, διότι έτσι καί μαλθακά θά γίνουν καί δέν θά μάθουν νά αγωνίζονται. Πρέπει επιτηδευμένως νά τά στερούμε πράγματα ώστε καί τήν πραγματικήν ζωήν νά μάθουν νά αντιμετωπίζουν (όπου τίποτα δέν χαρίζεται), καί αγωνιστικόν χαρακτήρα νά διαμορφώσουν (ώστε νά μήν δεχτούν νά γίνουν σκλάβοι κανενός επιτηδείου), καί νά μήν γίνουν φιλήδονοι καί φαύλοι ενήλικες (που καί τούτον είναι μιά μορφή σκλαβιάς). 6) <<φαύλων έργων καί τούς λόγους παραιτητέον>> <<γιά άσχημα έργα ούτε κάν νά μιλάς>>-Δημόκριτος Προφανώς αυτό τό διδάσκουμε διά τού παραδείγματος. Άν τυχόν πιάσουμε τό παιδί μας νά μιλά γιά φαύλα έργα επιδιώκουμε νά τό διορθώσουμε μέ τόν λόγον καί κάποιες δοκιμασίες. Στίς ακραίες περιπτώσεις καί μέ τήν τιμωρία. δ) Αρετή-Κακία-Οδηγίες συναναστροφής 1) Συναναστροφή 1) <<μή κακοίς ομίλει>> <<Νά μήν συναναστρέφεσαι τούς κακούς>>-Σόλων Διότι ακόμη καί άν δέν είσαι κακός, βαθμιαίως θά γίνεις. Όσο μπορούμε νά προστατεύουμε τά παιδιά από τήν συναναστροφή μέ φαύλους. 2) <<τόν τα αλλότρια περιεργαζόμενον μίσει>> <<νά απεχθάνεσαι όσους ασχολούνται μέ τά τών άλλων>>-Χίλων Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά τόσο τό νά μήν ασχολούνται μέ τά τών άλλων, νά μήν γίνουν δηλαδή τά ίδια κουτσομπόληδες καί ανακατώστρες, όσο καί τό νά μήν συναναστρέφονται τέτοια άτομα. 3) <<τώ δυστυχούντι μή επιγελά>> <<Μήν γελάς μέ τήν δυστυχία τών άλλων>>-Χίλων Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά νά μήν γελούν μέ τή δυστυχία τών άλλων. 4) <<μή μόνον τούς αμαρτάνοντας κόλαζε, αλλά καί τούς μέλλοντας κώλυε>> (Σέ ελεύθερη απόδοσιν): <<Νά αποδοκιμάζεις όσους κάνουν κακές πράξεις καί νά προσπαθείς νά αποτρέπεις άλλους, πού δέν έχουν ως τώρα κάνει, από τό να φτάσουν νά κάνουν κακές πράξεις>>-Περίανδρος Αυτή τήν συμπεριφορά πρέπει νά διδάξουμε καί στά παιδιά. 5) <<δίδασκε καί μάνθανε τό άμεινον>>

46

<<Νά μαθαίνεις καί νά διδάσκεις τό καλλίτερον, τό ενδεδειγμένον>>-Θαλής Ομοίως μέ τό 4). 6) <<α δε χείρ ταν χείρα νίζει. Δός τι καί λαβοίς τι κα>> <<Τό ένα χέρι νίβει τ' άλλο. Δώσε κάτι γιά νά λάβεις κάτι>>-Επίχαρμος Έτσι λειτουργεί η ανθρώπινη ζωή καί αυτό πρέπει νά γνωρίσουν από μικρά τά παιδιά. 7) <<ου φιλάνθρωπος τυ γ' εσσ', έχεις νόσον. Χαίρεις διδούς>> <<Άν δέν αγαπάς τούς ανθρώπους είσαι άρρωστος! Νά χαίρεσαι νά δίνεις>>-Επίχαρμος Τούτη είναι μάλλον έμφυτος τάσις αλλά, σαφώς, δύναται νά διδαχθεί κιόλας. Καί είναι αυτό που πρέπει νά κάνουμε άν θέλουμε νά υπάρξει ποτέ μιά καλλίτερη κοινωνία, καλλιτέρων ανθρώπων. 8) <<παρήνει μηδενί πρός ραστώνην, αλλά πρός αρετήν συμπράττειν>> <<Μήν παροτρύνεις κανέναν πρός τήν τεμπελιά αλλά νά συμπράττεις πάντα μέ όλους πρός τήν αρετήν>>-Πυθαγόρας Καί αυτή η συμπεριφορά πρέπει νά διδαχθεί. 9) <<μωμεομένων φλαύρων ο αγαθός ού ποιείται λόγον>> <<ο ενάρετος άνθρωπος δέν υπολογίζει τούς φαύλους πού τόν κατηγορούν>>-Δημόκριτος Θά πρέπει νά διδάξουμε στό παιδί νά δέχεται τήν όποια κριτική μόνον από ανθρώπους αξίους καί νά αδιαφορεί παγερώς γιά τήν όποια κριτική τών όποιων φαύλων. 10) <φρονήσιος έργον μέλλουσαν αδικίην φυλάξασθαι, αναλγησίης δε το γενομένην μή αμύνασθαι>> <<είναι συνετόν έργον νά προφυλασσόμαστε από τήν αδικία πού πρόκειται νά μάς γίνει, ενώ είναι αναλγησία νά μήν τήν αποκρούσουμε όταν θά εκδηλωθεί>>-Δημόκριτος Καί αυτή η συμπεριφορά πρέπει νά διδαχθεί. 11) <<δόκιμος ανήρ καί αδόκιμος ουκ εξ ων πράσσει μόνον, αλλά καί εξ ων βούλεται>> <<ο άνθρωπος είναι άξιος ή ανάξιος όχι μόνον μέ βάσιν όσα κάνει αλλά καί όσα σκέφτεται>>-Δημόκριτος Έλεγχος τόσο στις σκέψεις όσο καί στίς πράξεις. 12) <<κρείσσον τά οικήια ελέγχειν αμαρτήματα ή τά όθνεια>> <<είναι καλύτερο νά ελέγχουμε τά δικά μας σφάλματα παρά τά ξένα>>-Δημόκριτος Διδάξτε τα νά κοιτούν πρώτα τήν 'καμπούρα' των. 13) <<ευλογέειν επί καλοίς έργμασι καλόν. Τό γαρ επί φλαύροισι κιβδήλου καί απατεώνος έργον>> <<είναι ωραίο νά επαινούμε τά καλά έργα. Τό νά επαινούμε, όμως, τά άσχημα είναι χαρακτηριστικόν ανθρώπου τιποτένιου καί απατεώνος>>-Δημόκριτος

47

Μάς δίνει άλλο ένα στοιχείον αναγνωρίσεως τών φαύλων. Μάς δίνει, επίσης, τί δέν πρέπει νά μάθουν τά παιδιά μας νά κάνουν άν θέλουμε νά μήν γίνουν φαύλοι άνθρωποι. 14) <<τόν οιόμενον νούν έχειν ο νουθετέων ματαιοπονεί>> <<όποιος προσπαθεί νά νουθετήσει εκείνον ο οποίος νομίζει ότι έχει νού ματαιοπονεί>>-Δημόκριτος Άρα, μέ τούς 'καμμένους' δογματικούς ξερόλες δέν ασχολούμαστε. Καί αυτό πρέπει νά μάθουν νά κάνουν καί τά παιδιά μας. 15) <<μη πάσιν, αλλά τοίς δοκίμοισι πιστεύειν. Τό μέν γάρ ευηθές, τό δέ σωφρονέοντος>> <<δέν πρέπει νά πιστεύουμε τόν καθένα αλλά μόνον τούς επιτυχημένους. Τό πρώτον, άλλωστε, είναι χαρακτηριστικόν αφελούς, τό δεύτερον συνετού ανθρώπου>>-Δημόκριτος Οι συνετοί ακούν μόνον τούς επαΐοντες, αυτούς πού είναι δοκιμασμένον πώς έχουν δίκαιον καί όχι όποιον νά' ναι. Τούτο πρέπει νά συμβεί καί μέ τά παιδιά μας. Άς τά βοηθήσουμε νά αποκτήσουν σύνεσιν λοιπόν. 16) <<μή ύποτπος πρός άπαντας, αλλ' ευλαβής γίνου καί ασφαλής>> <<νά μήν είσαι καχύποπτος απέναντι σέ όλους αλλά προσεκτικός καί βέβαιος>>-Δημόκριτος Καλόπιστα δύσπιστος καί όχι καχύποπτος πρέπει νά διδαχτεί νά γίνει ο άνθρωπος. 17) <<χαριζόμενος προσκέπτεο τόν λαμβάνοντα, μή κακόν αντ' αγαθού κίβδηλος εων αποδώι>> <<όταν ευεργετείς, σκέψου από πρίν αυτόν πρός τόν οποίον προσφέρεις τήν ευεργεσίαν, μήπως είναι άνθρωπος τιποτένιος καί σου επιστρέψει κακό αντί γιά καλόν>>-Δημόκριτος Τό παιδί πρέπει νά μάθει νά δίνει αλλά όχι σέ όποιον νά' ναι. 18) <<άξιον ανθρώπους όντας επ' ανθρώπων συμφοραίς μή γελάν, αλλ' ολοφύρεσθαι>> <<είναι σωστό, αφού είμαστε άνθρωποι, νά μήν γελάμε μέ τίς συμφορές τών άλλων ανθρώπων, αλλά νά θρηνούμε>>-Δημόκριτος Τούτη είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά. Σήμερα μήπως δέν είμαστε άνθρωποι; 19) <<φαύλων ομιλίη συνεχής έξιν κακίης συναύξει>> <<η συναναστροφή τών φαύλων αυξάνει ταυτοχρόνως τήν προδιάθεσιν γιά τήν κακία>>-Δημόκριτος 20) <<βίος δε ου βιωτός πίστεως εστερημένω>> <<γιά όποιον έχασε τήν αξιοπιστία του ο βίος είναι αβίωτος>>-Γοργίας <<ο δε πίστιν αποβάλων ουκ αν ετι κτήσαιτο>> <<όποιος όμως έχασε τήν αξιοπιστία του δέν θά μπορούσε νά τήν αποκτήσει πια>>-Γοργίας Νά μεγαλώσουμε παιδιά που θά γίνουν αξιόπιστοι άνθρωποι. Μεγάλο προσόν η αξιοπιστία.

48

21) <<τοίς ευτυχούσιν ου φθονερός, τών δυστυχούντων οικτίρμων>> <<στούς καλότυχους δέν ήμουν φθονερός καί στούς δυστυχισμένους ήμουν οικτίρμων>>-Γοργίας Καί αυτή είναι μιά καλή ανθρώπινη συμπεριφορά που αξίζει νά διδαχτούν τά παιδιά. 22) <<οίωι τις άν τό πλείστον τής ημέρας συνήι, τοιούτον ανάγκη γενέσθαι καί αυτόν τούς τρόπους>> <<μέ όποιον συναναστραφεί κάποιος στό μεγαλύτερο μέρος τής ημέρας, τέτοιος είναι φυσικό νά γίνεται κι ο ίδιος στή συμπεριφορά>>-Αντιφών δ1α) Προδότης-Ρίψασπις <<πάσι γαρ ο γε προδότης πολέμιος, τω νόμω, τη δίκη, τοις θεοίς, τω πλήθει τών ανθρώπων. Τόν μεν γαρ νόμον παραβαίνει, τήν δε δίκην καταλύει, τό δε πλήθος διαφθείρει, τό δε θείον ατιμάζει>> <<πραγματικώς, τόν προδότη όλοι τόν έχουν εχθρόν, ο νόμος, η δικαιοσύνη, οι θεοί, τό πλήθος τών ανθρώπων. Διότι παραβαίνει τόν νόμον, καταλύει τή δικαιοσύνη, διαφθείρει τό πλήθος καί ατιμάζει τους θεούς>>-Γοργίας Κριτίας: Πίστευε πώς ο ρίψασπις είναι χειρότερος τού μοίχου, λάγνου, υβριστού. Τούς προδότες καί ριψάσπιδες, δειλούς, πρέπει νά μάθει τό παιδί νά σιχαίνεται. δ1β) Περί Φιλίας 1) <<ζήν ουκ άξιος, οτω μηδέ εις εστι χρηστός φίλος>> <<όποιος δέν έχει ούτε έναν ενάρετο φίλο δέν αξίζει νά ζεί>>-Δημόκριτος Η αξία τής φιλίας. Βοηθήστε τά παιδιά νά κάνουν καλούς φίλους από μικρά. 2) <<ομοφροσύνη φιλίην ποιεί>> <<η ομοιότης τών ιδεών δημιουργεί φιλία>>-Δημόκριτος Διαλέξτε γιά φίλους τών παιδιών σας παιδιά ομοφρόνων οικογενειών. Καί βοηθήστε τό παιδί νά αποκτήσει αυτό τό κριτήριον στίς επιλογές ατόμων τού στενού του περιβάλλοντος. Θά τό βοηθήσετε αφάνταστα στίς μελλοντικές του σχέσεις. δ1γ) Περί Πολιτικής 1) <<πέφυκε γαρ ου το κρείσσον υπό του ήσσονος κωλύεσθαι, αλλά τό ήσσον υπό του κρείσσονος άρχεσθαι καί άγεσθαι, καί τό μέν κρείσσον ηγείσθαι, τό δέ ήσσον έπεσθαι>> <<η φύσις λέει ότι τό αδύναμον δέν μπαίνει εμπόδιον στό δυνατόν, αλλά τό δυνατόν κυριαρχεί στό αδύναμον καί τό πηγαινοφέρνει: μπροστά πάει η δύναμις, ξοπίσω της η αδυναμία>>-Γοργίας Τό μεγάλο ψάρι τρώει τό μικρό. Άς κάνουμε, λοιπόν, όσο πιό 'μεγάλα' μπορούμε τά παιδιά μας. Μέ τόν τρόπον αυτόν θά μπορούν νά γίνουν πολίτες μέ σεβαστόν λόγον καί δέν θά άγονται καί θά φέρονται ευκόλως από κανέναν. 2) <<ούτε εν βουλαίς άχρηστος ούτε εν μάχαις αργός, ποιών το τασσόμενον, πειθόμενος

49

τοίς άρχουσιν>> <<ούτε στίς βουλές ήμουν άχρηστος ούτε στίς μάχες άπραγος, αλλά έκανα τό καθήκον μου, υπακούοντας στούς άρχοντες>>-Γοργίας Πρέπει νά διδάξουμε τήν ορθή νόησιν καί τήν μαχητικότητα στά παιδιά, ώστε καί σωστές προτάσεις νά καταθέτουν καί ενέργειες σωστές νά κάνουν γιά τό καλόν τής πολιτείας μεγαλώνοντας, αλλά καί νά υπερασπίζονται αυτήν καί τούς θεσμούς της όταν χρειαστεί. Πρέπει νά μάθουν νά σέβονται τίς όποιες ιεραρχίες καί πάνω από όλα νά βάζουν τό καθήκον, τό 'πρέπει', γιά τό καλόν τής πολιτείας, καί όχι τά ατομιστικά καί υποκειμενικά 'θέλω'. Πρέπει νά γίνει πεποίθησις πώς ΔΕΝ ζούμε μόνοι μας καί πώς ζούμε μέ ΚΑΝΟΝΕΣ. 3) <<Ελλήνων ούκ άξιον ούδ' αξιώσαι μήτε προσέχειν τόν νούν μήτε μέμνησθαι τά λεχθέντα>> <<Δέν είναι αντάξιον τών Ελλήνων, ούτε σωστόν, νά μή δίνουν προσοχή ή νά μή θυμούνται αυτά που τούς ειπώθηκαν>>-Γοργίας Προσοχή λοιπόν. Η μνήμη είναι υποχρέωσις τού Έλληνος πολίτη. 4) <<κόσμος πόλει μεν ευανδρία, σώματι δε κάλλος, ψυχή δε σοφία, πράγματι δε αρετή, λόγω δε αλήθεια. Τα δε ενάντιατούτων ακοσμία. Άνδρα δε καί γυναίκα καί λόγον καί έργον καί πόλιν καί πράγμα χρη τό μέν άξιον επαίνου επαίνω τιμάν, τω δέ αναξίω μώμον επιτιθέναι. Ίση γαρ αμαρτία καί αμαθία μέμφεσθαι τε τά επαινετά καί επαινείν τα μωμητά. Του δ' αυτού ανδρός λέξαι τε το δέον ορθώς καί ελέγξαι>> <<κόσμημα τής πόλεως είναι οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι, τού σώματος η ομορφιά, τής ψυχής η σοφία, τής πράξεως η αρετή, τού λόγου η αλήθεια. Τά αντίθετά τους είναι ακοσμία. Ό,τι είναι αξιέπαινον, άντρας ή γυναίκα, λόγος ή έργον, πόλις ή πράγμα, πρέπει νά τό επαινούμε, ενώ τά ανάξια επαίνου νά τά μεμφόμαστε. Διότι εξίσου σφάλμα καί ένδειξιν άγνοιας είναι νά μεμφόμαστε τά αξιέπαινα καί νά επαινούμε τά αξιόμεμπτα. Έργο του ίδιου ανθρώπου είναι νά λέει αυτό που πρέπει σωστά, αλλά καί νά ασκεί κριτική>>-Γοργίας 2) Αρετή-Κακία 1) <<αρετής οικείον, κακίας αλλότριον>> <<νά αισθάνεσαι οικεία πρός τήν Αρετήν καί ανοικεία πρός τήν Κακίαν>>-Κλεόβουλος Αυτό πρέπει νά διδαχτεί καί νά γίνει βίωμα στά παιδιά. 2) <<αι μέν ηδοναί θνηταί, αι δ' αρεταί αθάνατοι>> <<Αι ηδονές, αι απολαύσεις, είναι θνητές καί πρόσκαιρες. Αι αρεταί είναι αιώνιες, αθάνατες>>-Περίανδρος Τί θέλουμε γιά τά παιδιά μας; νά τά στρέψουμε στήν Αρετήν καί τήν αιωνιότητα ή στίς ηδονές που έχουν ΟΛΕΣ ημερομηνία λήξεως; 3) <<ο αν εκών ομολογήσης, διατηρεί. Πονηρόν γαρ τό παραβήναι>> <<Όταν υπόσχεσαι, δίνεις λόγον, νά τηρείς τα υποσχεμένα. Είναι πονηριά, κακόν, νά παραβείς υποσχέσεις καί λόγους>>-Περίανδρος Πρέπει νά διδάξουμε οπωσδήποτε τήν τήρησιν τών υποσχέσεων. Άν δέν θέλουμε νά

50

μεγαλώσουν πονηροί άνθρωποι. 4) 'Η ηδονή έχει μεγάλη ποικιλία καί τίς περισσότερες μορφές από κάθε άλλο ανθρώπινον πάθος. Πολλές επιθυμίες είναι επίκτητες καί κατασκευασμένες από τούς ανθρώπους. Από τά ανθρώπινα πάθη αυτό έχει τήν ιδιαιτερότητα νά μή σταματά πουθενά, αλλά νά συνεχίζεται επ' άπειρον. Οι μάταιες, επιζήμιες, περιττές καί αλαζονικές επιθυμίες γεννιούνται προπάντων σέ όσους έχουν εξουσία'-Πυθαγόρας Προσοχή λοιπόν. Νά μήν δημιουργούμε ψεύτικες ανάγκες στά παιδιά μας. Αυτό συνεπάγεται πώς εμείς κατ' αρχάς θά ελαττώσουμε ή εξαλείψουμε τίς σύγχρονες ψευτοανάγκες μας. Άν καταφέρουμε νά έχουν τά παιδιά μας αποκλειστικώς αληθινές ανάγκες θά είναι μιά τεράστια κατάκτησις καί γιά εμάς καί γιά αυτά. Γενικώς, άν αποτρέψουμε τήν εμφάνισιν του ηδονισμού στίς ζωές των. 5) 'Οι άνθρωποι φροντίζουν ώστε τα ζώα τους νά γεννηθούν σωστά ενώ τά παιδιά τους τά γεννούν όπως όπως καί όπως λάχει, αυτοσχεδιάζοντας, καί έπειτα παραμελούν εντελώς τήν ανατροφήν καί παιδείαν τούς': <<ταύτην γαρ είναι τήν ισχυροτάτην τε καί σαφεστάτην αιτίαν της των πολλών ανθρώπων κακίας τε καί φαυλότητος>> <<αυτή είναι η σοβαρότερη καί εμφανέστερη αιτία τής κακίας καί φαυλότητας τών περισσοτέρων ανθρώπων>>-Πυθαγόρας Γιά τούς αρχαίους σημασία τεράστια είχε όχι μόνον η ανατροφή καί παιδεία τών τέκνων αλλά καί η κύησις καί η σύλληψις. Ιδιαιτέρως η σύλληψις, γιά τήν οποίαν πίστευαν πώς πρέπει νά ακολουθούνται συγκεκριμένοι κανόνες πρίν γίνει. Μέ λίγα λόγια, πίστευαν καί στήν ευγονικήν επιλογήν (καλό+καλό=καλλίτερον=2 φορές καλόν), πώς δύο υγιείς, άξιοι καί ταιριαστοί άνθρωποι θά πρέπει νά παράγουν ζωή, αλλά καί πώς η σύλληψις δέν πρέπει νά γίνει υπό τήν επίρροια ουσιών, οίνου, ή βίαίως. Η σύγχρονος επιστήμη τείνει νά πιστοποιήσει ώς σωστές τίς παραπάνω θέσεις. Γιά τήν ευγονική δέν υπάρχει καμμιά αμφιβολία. Ούτε γιά τή σημασία τής κυήσεως. Προσφάτως άρχισε νά επιβεβαιώνεται καί η θέσις περί συλλήψεως. 6) <<τό πρώτον τών κακών παραρρείν είωθεν εις τε τας οικίας καί τάς πόλεις η καλουμένη τρυφή, δεύτερον ύβρις, τρίτον όλεθρος. Όθεν παρήγγελλεν εκ παντός είργειν τε καί απωθείσθαι τήν τρυφήν καί συνεθίζεσθαι από γενετής σώφρονι τε καί ανδρικώ βίω, δυσφημίας δε πάσης καθαρεύειν της τε σχετλιαστικής καί τής μαχίμου καί τής λοιδορητικής καί τής φορτικής καί γελωτοποιού>> <<τό πρώτο κακό που παρεισφρέει συνήθως στά σπίτια καί τίς πόλεις είναι η λεγόμενη τρυφηλότητα, δεύτερο η αλαζονεία καί τρίτο η καταστροφή. Γι' αυτό συνιστούσε νά αποκρούουν τελείως καί νά αποδιώχνουν τήν τρυφή καί νά συνηθίζουν εκ γενετής στόν εγκρατή καί αξιοπρεπή τρόπο ζωής καί νά μένουν καθαροί από κάθε άσχημο λόγο, είτε αγανάκτησης είτε επιθετικό είτε κοροϊδευτικό, χυδαίο καί αστείο>>-Πυθαγόρας Η κοινωνία μας βρίσκεται στήν αρχή τής τρίτης φάσεως. Τήν τρυφήν τήν ζήσαμε καί τήν ζούμε, τήν ύβριν τελούμε καθημερινώς ή, έστω, επιτρέπουμε νά τελείται. Συνεπώς, ο όλεθρος δέν είναι μακριά. Άς σώσουμε ό, τι μπορέσουμε. Άς σώσουμε τήν επόμενη γενιά. 7) <<ύβριν χρή σβεννύναι μάλλον ή πυρκαΐην>> <<περισσότερον κι από τήν πυρκαγιά πρέπει κανείς νά κατασβήνει τήν ύβριν>>-Ηράκλειτος

51

Σκοτώστε τήν όποιαν ύβριν εν τη γενέσει της. Μήν γίνεστε οι ίδιοι υβριστές καί διδάξτε καί τά παιδιά πόσο κακόν πράγμα είναι. 8) <<σωφρονείν αρετή μεγίστη, καί σοφίη αληθέα λέγειν καί ποιείν κατά φύσιν επαΐοντας>> <<τό νά σκέφτεται κανείς σωστά (φρόνησις) είναι η μεγίστη αρετή, καί σοφία είναι τό νά λέει κανείς τήν αλήθειαν καί νά ενεργεί συμφώνως μέ τήν φύσιν, αφού τήν γνωρίσει>>-Ηράκλειτος Γνωρίστε τήν φύσιν στά παιδιά, όσο αυτόν είναι δυνατόν σέ τόσο νεαράν ηλικία, διδάξτε τα νά είναι φιλαλήθη καί ορθόφρωνα. Τούτα είναι γερά θεμέλια Αρετής. 9) <<ήθος ανθρώπω δαίμων>> <<τό ήθος γιά τόν άνθρωπον είναι ο προστάτης θεός του>>-Ηράκλειτος Βλέπουμε πόσο σημαντικόν είναι νά αποκτήσουν τά παιδιά μας καλόν ήθος. 10) <<συντομωτάτην οδόν έλεγεν εις ευδοξίαν τό γενέσθαι αγαθόν>> <<έλεγε (ο Ηράκλειτος) ότι συντομότερος δρόμος γιά ν' αποκτήσεις καλή φήμη είναι τό ν' αποκτήσεις αρετές>> Τί νά προσθέσει κανείς; εμπρός νά οπλίσουμε τά παιδιά μας μέ αρετές. 11) <<νηστεύσαι κακότητος>> <<νήστευε από τήν κακία>>-Εμπεδοκλής 12) 'Είχε διαγνώσει (ο Ναυσιφάνης) ότι η γνώμη καί μνήμη τών πολλών ανθρώπων εξαρτιόταν από τήν πολιτική δεινότητα παρά από τήν αρετή καί τήν καλοκαγαθία' Τούτο πρέπει νά αλλάξει κάποτε. Θά μπορούσε, άν διδασκόταν από μικρή ηλικία ο άνθρωπος νά εκτιμά τήν αρετήν καί καλοκαγαθίαν καί όχι τήν δημαγωγίαν καί τόν εντυπωσιασμόν. 13) <<ο αρετήν τιμών πρώτην αλήθειαν τιμά καί μάλιστα ως αγαθού παντός ηγεμόνα ούσαν>> <<εκείνος που τιμά τήν αρετή τιμά πρώτη τήν αλήθεια, θεωρώντας τη μάλιστα ηγέτιδα κάθε αγαθού>>-Δημόκριτος Αρχή αρετής καί παντός αγαθού τό τιμάν τήν αλήθειαν. Πρέπει νά διδάξουμε φιλαληθίαν στά παιδιά. Σέ αυτό δέν πρέπει μέ τίποτα νά αποτύχουμε. 14) <<κρείσσων επ' αρετήν φάνειται προτροπή χρώμενος καί λόγου πείθοι ηπερ νόμω καί ανάγκη. Λάθρη μεν γαρ αμαρτέειν εικός τον ειργμένον αδικίης υπό νόμου, τον δε ες τό δέον ηγμένον πείθοι ουκ εικός ούτε λάθρη ούτε φανερώς έρδειν τι πλημμελές. Διόπερ συνέσει τε καί επιστήμη ορθοπραγέων τις ανδρείος αμα καί ευθύγνωμος γίγνεται>> <<θά φανεί πώς είναι ικανότερος νά κατευθύνει πρός τήν αρετή όποιος χρησιμοποιεί τίς παραινέσεις καί τήν πειθώ τού λόγου παρά όποιος χρησιμοποιεί τόν νόμο καί τήν ανάγκη. Είναι άλλωστε λογικόν όποιος απομακρύνεται από τήν αδικία λόγω τού νόμου νά διαπράττει άδικες πράξεις κρυφά, ενώ εκείνος που έχει οδηγηθεί στό σωστό μέ τήν πειθώ δέν είναι λογικόν ούτε κρυφά ούτε φανερά νά κάνει τίποτα σφαλερό. Γιά τόν λόγον αυτόν

52

όποιος κάνει τό σωστόν μέ σύνεσιν καί γνώσιν γίνεται ταυτοχρόνως ανδρείος καί ευθύγνωμος>>-Δημόκριτος Πρέπει νά πείσουμε τά παιδιά γιά τήν αξίαν τής αρετής καί όχι νά τά εξαναγκάσουμε μέ αυταρχισμόν νά ακολουθήσουν μίαν επίφασιν αρετής. Ειδάλλως, αργά ή γρήγορα, θά εισπράξουμε τήν κακήν αντίδρασιν των. 15) <<τό γαρ κακώς ζήν καί μή φρονίμως καί σωφρόνως καί οσίως Δημόκριτος έλεγεν ου κακώς ζήν είναι, αλλά πολύν χρόνον αποθνήσκειν>> <<ο Δημόκριτος έλεγε ότι η ζωή χωρίς αρετή, φρόνησιν, σωφροσύνη καί ευλάβεια δέν είναι κακή ζωή αλλά θάνατος που διαρκεί πολύ>>-Δημόκριτος Επειδή εμείς θέλουμε ζωντανά, καί μάλιστα πολύ ζωντανά, τά παιδιά μας, θά τά προικίσουμε μέ αρετήν, φρόνησιν, σωφροσύνη καί ευλάβειαν. 16) <<ελπίδες αι τών ορθά φρονεόντων εφικταί, αι δε τών αξυνέτων αδύνατοι>> <<οι ελπίδες εκείνων οι οποίοι σκέφτονται σωστά είναι πραγματοποιήσιμες ενώ τών ανοήτων απραγματοποίητες>>-Δημόκριτος Ίσως, λοιπόν, νά έχουμε κάποιες ελπίδες νίκης άν η νέα γενιά παιδευθεί στήν ορθοφροσύνη. 17) <<λήθη τών ιδίων κακών θρασύτητα γεννά>> <<τό νά ξεχνάει κάποιος τίς δικές του συμφορές τόν κάνει θρασύ>>-Δημόκριτος Ανάπτυξις αυτοκριτικής καί μνημονικού στά παιδιά. Επιβάλλεται πρός αποφυγήν τόσο τής θρασύτητος όσο καί πρός προστασίαν από τά ίδια ή ανάλογα δεινά. 18) Περιγράφει ο Γοργίας τούς έχοντας 'ένθεον αρετήν': <<πολλά μεν δη το πράον επιεικές του αυθάδους δικαίου προκρίνοντες>> <<πολλές φορές προτίμησαν τήν ήπια επιείκεια από τήν άγρια δικαιοσύνη>> <<πολλά δε νόμου ακριβείας λόγων ορθότητα>> <<πολλές φορές τήν ορθότητα των λόγων από τήν ακρίβεια τού νόμου>> <<καί δισσά ασκήσαντες μάλιστα ων δεί, γνώμην καί ρώμην>> <<καί άσκησαν αυτά τα δύο που πρέπει προπάντων ν' ασκεί κανείς, τή γνώμη καί τή ρώμη>> <<θεράποντες μεν τών αδικώς δυστυχούντων>> <<βοηθοί όσων αδίκως δυστυχούσαν>> <<κολασταί δε τών αδικώς ευτυχούντων>> <<τιμωροί όσων αδίκως ευτυχούσαν>> <<αυθάδεις πρός τό συμφέρον, ευόργητοι πρός τό πρέπον>> <<τολμηροί στήν επιδίωξιν του συμφέροντος>> <<τω φρόνιμω της γνώμης παύοντες το άφρον τής ρώμης>> <<μετριάζοντας τήν αφροσύνη της ρώμης μέ τήν φρονιμάδα τής γνώμης>>

53

<<υβρισταί εις τούς υβριστάς, κόσμιοι εις τούς κοσμίους>> <<υβριστές απέναντι στούς υβριστές, κόσμιοι απέναντι στούς κόσμιους>> <<άφοβοι εις τούς αφόβους, δεινοί εν τοίς δεινοίς>> <<άφοβοι απέναντι στους άφοβους, δεινοί στά δεινά>> 'έμφυτον άρη (=μαχητικότητα), νόμιμον έρωτα, ενόπλια έριδα, φιλοκαλή ειρήνη, σεμνοί πρός τούς θεούς (μέσω της ασκήσεως δικαιοσύνης), θεραπεία (=φροντίδα) των τοκήων (=γονέων), ευσεβείς πρός τούς φίλους (μέσω της πίστεως τους)' Άν επιθυμούμε νά προικίσουμε τά παιδιά μας μέ ένθεον αρετήν, τό τί πρέπει νά τά διδάξουμε προκύπτει αβίαστα εκ τών παραπάνω. 19) 'όποιος έχει τό νούν του στά καλά έργα είναι αδύνατον νά τόν έχει καί στά κακά'-Γοργίας Είναι λοιπόν σημαντικότατο νά στραφεί πρός τό καλόν από μικρή ηλικία. 20) <<ασκηθείσα η αρετή πίστιν εμποίει περί αυτής καί ευκλείαν. Εαλοκώτες γαρ ήδη κατά τό ισχυρόν οι άνθρωποι ούτε τω φθόνω έτι δύνανται χρήσθαι ούτε απατάσθαι έτι οίονται>> <<η αρετή ασκηθείσα προκαλεί εμπιστοσύνη γιά τήν ίδια καί εκτίμησιν. Γιατί οι άνθρωποι πλέον, όταν έχουν ήδη κυριευθεί από τη δύναμιν της αλήθειας, δεν μπορούν να νιώσουν πλέον τόν φθόνον ούτε πιστεύουν πλέον ότι εξαπατώνται>>-Ανώνυμος Ιαμβλίχου Ιδού τά 'προικιά' τής Αρετής. 21) Μελετώντας γιά λίγον χρόνον μπορεί κάποιος νά γίνει καλλίτερος τού δασκάλου του, γιά παράδειγμα στήν τέχνη του λόγου: <<αρετή δε ητις εξ έργων πολλών συνίσταται, ταύτην δε ουχ οίον τε οψε αρξάμενω ουδε ολιγοχρονίως επί τέλος αγάγειν, αλλά συντραφήναι τε αυτή δεί καί συναυξηθήναι τών μεν ειργόμενον κακών καί λόγων καί ηθών, τά δ' επιτηδεύοντα καί κατεργαζόμενον συν πολλώ χρόνω καί επιμελεία>> <<την αρετήν όμως, η οποία αποτελείται από πολλά έργα, δέν είναι δυνατόν νά τήν τελειοποιήσει κανείς, αν την ξεκινήσει αργά ούτε μέσα σέ λίγο χρόνο, αλλά πρέπει να ανατραφεί καί νά μεγαλώσει μαζί με αυτήν, αποκλειόμενος από τά κακά ήθη καί λόγια, εφαρμόζοντας καί εξασκώντας τα καλά με πολύ χρόνο καί φροντίδα>>-Ανώνυμος Ιαμβλίχου Πρέπει, λοιπόν, νά ξεκινήσουμε από πολύ μικρήν ηλικία. Άν τό αφήσουμε γιά μετά οι πιθανότητες επιτυχίας μειώνονται καί άν τό αφήσουμε υπερβολικώς σχεδόν μηδενίζονται. 22) <<όστις δε εστιν ανήρ αληθώς αγαθός, ούτος ουκ αλλοτρίω κόσμω περικείμενω τήν δόξαν θήραται αλλά τη αυτού αρετή>> <<όποιος όμως άνθρωπος είναι αληθινά ενάρετος, αυτός δέν κυνηγά τη δόξα με ένα νέο καί επίπλαστο στολισμό, αλλά με τη δική του αρετή>>-Ανώνυμος Ιαμβλίχου

54

Συνάντησις τού Ηρακλέους μέ τήν Αρετήν καί τήν Κακίαν: <<φησί γάρ Ηρακλέα, επεί εκ παίδων εις ήβην ωρμάτο, εν ήι οι νέοι ήδη αυτοκράτορες γιγνόμενοι δηλούσιν είτε τήν δι' αρετής οδόν τρέψονται επί τόν βίον είτε τήν διά κακίας, εξελθόντα εις ησυχίαν καθήσθαι απορούντα ποτέραν τών οδών τράπηται. Καί φανήναι αυτώ δύο γυναίκας προσιέναι μεγάλας, τήν μέν ετέραν ευπρεπή τε ιδείν καί ελευθέριον φύσει, κεκοσμημένην τό μέν χρώμα καθαρειότητι, τά δέ όμματα αιδοί, τό δέ σχήμα σωφροσύνηι, εσθήτι δέ λευκήι, τήν δ' ετέραν τεθραμμένην μέν εις πολυσαρκίαν τε καί απαλότητα, κεκαλλωπισμένην δέ τό μέν χρώμα ώστε λευκοτέραν τε καί ερυθροτέραν τού όντος δοκείν φαίνεσθαι, τό δέ σχήμα ώστε δοκείν ορθοτέραν τής φύσεως είναι, τά δέ όμματα έχειν αναπεπταμένα, εσθήτα δέ εξ ής άν μάλιστα η ώρα διαλάμποι. Κατασκοπείσθαι δέ θαμά εαυτήν, επισκοπείν δέ καί εί τις άλλος αυτήν θεάται, πολλάκις δέ κάι εις τήν εαυτής σκιάν αποβλέπειν. Ως δ' εγένοντο πλησιαίτερον τού Ηρακλέους, τήν μέν πρόσθεν ρηθείσαν ιέναι τόν αυτόν τρόπον, τήν δ' ετέραν φθάσαι βουλομένην προσδράμειν τώι Ηρακλεί καί ειπείν. Ορώ σε, ω Ηράκλεις, απορούντα ποίαν οδόν επί τόν βίον τράπηι. Εάν ούν εμέ φίλη ποιησάμενος έπηι, τήν ηδίστην τε καί ράιστην οδόν άξω σε, καί τών μέν τερπνών ουδενός άγευστος έσει, τών δέ χαλεπών άπειρος διαβιώσει. Πρώτον μέν γάρ ου πολέμων ουδέ πραγμάτων φροντιείς αλλά σκοπούμενος αεί έσηι, τί άν κεχαρισμένον ή σιτίον ή ποτόν εύροις, ή τί άν ιδών ή ακούσας τερφθείης ή τίνων άν οσφραινόμενος ή απτόμενος ησθείης, τίσι δέ παιδικοίς ομιλών μάλιστ' άν ευφρανθείης, κάι πώς άν μαλακώτατα καθεύδοις, καί πώς άν απονώτατα τούτων πάντων τυγχάνοις. Εάν δέ ποτε γένηταί τις υποψία σπάνεως αφ' ών έσται ταύτα, ου φόβος μή σε αγάγω επί τό πονούντα καί ταλαιπωρούντα τώι σώματι κάι τήι ψυχήι ταύτα πορίζεσθαι, αλλ' οίς άν οι άλλοι εργάζωνται, τούτοις σύ χρήσει, ουδενός απεχόμενος όθεν άν δυνατόν ήι τι κερδάναι. Πανταχόθεν γάρ ωφελείσθαι τοίς εμοί συνούσιν εξουσίαν εγώ παρέχω. Καί ο Ηρακλής ακούσας ταύτα. Ω γύναι, έφη, όνομα δέ σοι τί εστιν; η δέ. Οι μέν εμοί φίλοι, έφη, καλούσι με Ευδαιμονίαν, οι δέ μισούντες με υποκνιζόμενοι ονομάζουσι Κακίαν. Καί εν τούτωι η ετέρα γυνή προσελθούσα είπε. Καί εγώ ήκω πρός σέ, ω Ηράκλεις, ειδυία τούς γεννήσαντάς σε καί τήν φύσιν τήν δήν εν τήι παιδείαι καταμαθούσα, εξ ών ελπίζω, ει τήν πρός εμέ οδόν τράποιο, σφόδρ' άν σε τών καλών καί σεμνών αγαθόν εργάτην γενέσθαι καί εμέ έτι πολύ εντιμοτέραν καί επ' αγαθοίς διαπρεπεστέραν φανήναι. Ουκ εξαπατήσω δέ σε προοιμίοις ηδονής, αλλ' ήιπερ οι θεοί διέθεσαν τά όντα διηγήσομαι μετ' αληθείας. Τών γάρ όντων αγαθών καί καλών ουδέν άνευ πόνου καί επιμελείας οι θεοί διδόασιν ανθρώποις, αλλ' είτε τούς θεούς ίλεως είναι σοι βούλει, θεραπευτέον τούς θεούς, είτε υπό φίλων εθέλεις αγαπάσθαι, τούς φίλους ευεργετητέον, είτε υπό τινός πόλεως επιθυμείς τιμάσθαι, τήν πόλιν ωφελητέον, είτε υπό τής Ελλάδος πάσης αξιοίς επ' αρετήι θαυμάζεσθαι, τήν Ελλάδα πειρατέον ευ ποιείν, είτε γήν βούλει σοι καρπούς αφθόνους φέρειν, τήν γήν θεραπευτέον, είτε από βοσκημάτων οίει δείν πλουτίζεσθαι, τών βοσκημάτων επιμελητέον, είτα διά πολέμου ορμάις αύξεσθαι καί βούλει δύνασθαι τούς τε φίλους ελευθερούν καί τούς εχθρούς χειρούσθαι, τάς πολεμικάς τέχνας αυτάς τε παρά τών επισταμένων μαθητέον καί όπως δεί αυτάις χρήσθαι ασκητέον. Ει δέ κάι τώι σώματι βούλει δυνατός είναι, τήι γνώμηι υπηρετείν εθιστέον τό σώμα καί γυμναστέον σύν πόνοις καί ιδρώτι. Καί η Κακία υπολαβούσα είπεν, ως φησί Πρόδικος. Εννοείς, ω Ηράκλεις, ως χαλεπήν καί μακράν οδόν επί τας ευφροσύνας η γυνή σοι αύτη διηγείται; εγώ δέ ραιδίαν καί βραχείαν οδόν επί τήν ευδαιμονίαν άξω σε. Καί η Αρετή είπεν. Ω τλήμον, τί δέ σύ αγαθόν έχεις; ή τί ηδύ οίσθα μηδέν τούτων ένεκα πράττειν εθέλουσα; ήτις ουδέ τήν τών ηδέων επιθυμίαν αναμένεις, αλλά πρίν επιθυμήσαι πάντων εμπίμπλασαι, πρίν μέν πεινήν εσθίουσα, πρίν δέ διψήν πίνουσα, καί ίνα μέν ήδεως φάγηις, οψοποιείς μηχανωμένη, ίνα δέ ηδέως πίηις, οίνους τε πολυτελείς παρασκευάζει κάι τού θέρους χιόνα περιθέουσα

55

ζητείς, ίνα δέ καθυπνώσηις ηδέως, ου μόνον τάς στρώμνας μαλακάς, αλλά καί τάς κλίνας καί τά υπόβαθρα ταίς κλίναις παρασκευάζει. Ου γάρ διά τό πονείν αλλά διά τό μηδέν έχειν ό,τι ποιήις ύπνου επιθυμείς. Τά δ' αφροδίσια πρό τού δέεσθαι αναγκάζεις, πάντα μηχανωμένη καί γυναιξί τοίς ανδράσι χρώμενη. Ούτω γάρ παιδεύεις τούς εαυτής φίλους, τής μέν νυκτός υβρίζουσα, τής δ' ημέρας τό χρησιμώτατον κατακοιμίζουσα. Αθάνατος δέ ούσα εκ θεών μέν απέρριψαι, υπό δέ ανθρώπων αγαθών ατιμάζει. Τού δέ πάντων ηδίστου ακούσματος, επαίνου σεαυτής, ανήκοος εί, κάι τού πάντων ηδίστου θεάματος αθέατος. Ουδέν γάρ πώποτε σεαυτής έργον καλό τεθέασαι. Τίς δ' άν σοι λεγούσηι τι πιστεύσειε; τίς δ' άν δεομένηι τινός επαρκέσειεν; ή τίς άν εύ φρονών τού σού θιάσου τολμήσειεν είναι; οι νέοι μέν όντες τοίς σώμασιν αδύνατοί εισι, πρεσβύτεροι δέ γενόμενοι ταίς ψυχαίς ανόητοι, απόνως μέν λιπαροί διά νεότητος τρεφόμενοι, επιπόνως δέ αυχμηροί διά γήρως περώντες, τοίς μέν πεπραγμένοις αισχυνόμενοι, τοίς δέ πραττομένοις βαρυνόμενοι, τά μέν ηδέα εν τήι νεότητι διαδραμόντες, τά δέ χαλεπά εις τό γήρας αποθέμενοι. Εγώ δέ σύνειμι μέν θεοίς, σύνειμι δέ ανθρώποις τοίς αγαθοίς. Έργον δέ καλόν ούτε θείον ούτ' ανθρώπειον χωρίς εμού γίγνεται. Τιμώμαι δέ μάλιστα πάντων καί παρά θεοίς καί παρά ανθρώποις οίς προσήκει, αγαπητή μέν γάρ συνεργός τεχνίταις, πιστή δέ φύλαξ οίκων δεσπόταις, ευμενής δέ παραστάτις οικέταις, αγαθή δέ συλλήπτειρα τών εν ειρήνηι πόνων, βεβαία δέ τών εν πολέμωι σύμμαχος έργων, αρίστη δέ φιλίας κοινωνός. Έστι δέ τοίς εμοίς φίλοις ηδεία μέν κάι απράγμων σίτων κάι ποτών απόλαυσις. Ανέχονται γάρ έως άν επιθυμήσωσιν αυτών. Ύπνος δ' αυτοις πάρεστιν ηδίων ή τοίς αμόχθοις, καί ούτε απολειπόντες αυτόν άχθονται ούτε διά τούτον μεθιάσι τά δέοντα πράττειν. Καί οι μέν νέοι τοίς τών πρεσβυτέρων επαίνοις χαίρουσιν, οι δέ γεραίτεροι ταίς τών νέων τιμαίς αγάλλονται. Καί ηδέως μέν τών παλαιών πράξεων μέμνηνται, εύ δέ τάς παρούσας ήδονται πράττοντες, δι' εμέ φίλοι μέν θεοίς όντες, αγαπητοί δέ φίλοις, τίμιοι δέ πατρίσιν.όταν δέ δή έλθηι τό πεπρωμένον τέλος, ου μετά λήθης άτιμοι κείνται, αλλά μετά μνήμης τόν αεί χρόνον υμνούμενοι θάλλουσι. Τοιαύτά σοι, ώ παί τοκέων αγαθών Ηράκλεις, έξεστι διαπονησαμένωι τήν μακαριστοτάτην ευδαιμονίαν κεκτήσθαι. Ούτω πως διώικει Πρόδικος τήν υπ' Αρετής Ηρακλέους παίδευσιν. >> <<Λέει δηλαδή ότι, όταν ο Ηρακλής γινόταν από παιδί έφηβος, τήν εποχή που οι νέοι, έχοντας γίνει πια κύριοι του εαυτού τους, δείχνουν άν θ' ακολουθήσουν τόν δρόμον τής αρετής στή ζωή τους ή τόν δρόμον τής κακίας, βγήκε σέ τόπον έρημον, κάθισε κι αναρωτιόταν ποιόν από τούς δύο δρόμους νά πάρει. Εμφανίστηκαν τότε μπροστά του δύο γυναίκες υψηλόσωμες, η μιά ευπρεπής στήν εμφάνισιν, μέ φυσική ευγένεια, στολισμένη στό σώμα μέ καθαριότητα, στά μάτια μέ συστολή, στό παράστημα μέ σωφροσύνη, ντυμένη μέ λευκόν φόρεμα, ενώ η άλλη θρεμμένη ώστε νά είναι παχύσαρκη καί μαλθακή, καλλωπισμένη, ώστε τό δέρμα της νά φαίνεται λευκότερο καί πιο κόκκινοαπό τό κανονικό κάι τό παράστημά της νά φαίνεται ψηλότερο από τό φυσικό, μέ τά μάτια ανασηκωμένα κάι μέ φόρεμα από τό οποίο διαφαινόταν μέ λαμπρότητα η νεανική της ομορφιά. Κοιτούσε συχνά τόν εαυτό της, εξέταζε αν την παρατηρούσε καί κάποιος άλλος καί πολλές φορές έριχνε τό βλέμμα της ακόμα καί στή σκιά της. Καθώς πλησίαζαν τόν Ηρακλή, αυτή που αναφέρθηκε πρώτη προχωρούσε μέ σταθερό βήμα, ενώ η άλλη, θέλοντας νά τήν προφτάσει, έτρεξε πρός τόν Ηρακλή κάι του είπε: σέ βλέπω, Ηρακλή, ν' αναρωτιέσαι ποιό δρόμο ν' ακολουθήσεις στή ζωή σου. Αν λοιπόν κάνεις εμένα φίλη σου, θά σέ οδηγήσω στόν πιό ευχάριστο κάι πιο εύκολο δρόμο, θά γευτείς όλες τίς απολάυσεις καί θά περάσεις όλη σου τη ζωή χωρίς νά δοκιμάσεις τίποτα δυσάρεστο. Πρώτα πρώτα δέν θά φροντίσεις ούτε γιά πολέμους ούτε γιά ενοχλητικά πράγματα, αλλά θά περάσεις τη ζωή σου εξετάζοντας ποιο ευχάριστο φαγητό ή ποτό μπορείς νά βρείς ή μέ ποιο θέαμα ή άκουσμα θά ψυχαγωγηθείς ή με ποιά μυρωδιά ή άγγιγμα θά ευχαριστηθείς ή μέ ποιες ερωτικές σχέσεις θά ευφρανθείς πιο πολύ, πώς θά κοιμηθείς όσο γίνεται πιό μαλακά κάι πώς θά πετύχεις όλα αυτά με όσο τό δυνατόν λιγότερο κόπο. Άν κάποτε δημιουργηθεί υποψία έλλειψης τών μέσων με τά οποία θά αποκτάς αυτά, δέν υπάρχει φόβος νά σε οδηγήσω στό να τ' αποκτάς κοπιάζοντας καί ταλαιπωρώντας τό σώμα κάι τήν ψυχή, αλλά εσύ θά

56

χρησιμοποιείς αυτά που οι άλλοι εργάζονται γιά ν' αποκτήσουν καί δέν θ' απέχεις από τίποτα πού είναι δυνατόν νά σου αποφέρει κέρδος. Γιατί εγώ παρέχω στούς φίλους μου τό δικαίωμα νά ωφελούνται από παντού. Ο Ηρακλής, ακούγοντας αυτά, είπε: γυναίκα, ποιό είναι τό όνομά σου; εκείνη απάντησε: οι φίλοι μου μέ ονομάζουν Ευδαιμονία, όσοι μέ μισούν μέ φωνάζουν, από τήν οργή τους, Κακία. Στό μεταξύ η άλλη γυναίκα πλησίασε καί είπε: έχω έρθει σέ σένα, Ηρακλή, αφού γνωρίζω τούς γεννήτορές σου καί έχω μάθει καλά τή φύσιν σου καί τήν ανατροφή σο, μέ τά οποία, νομίζω, άν πάρεις τόν δρόμο που οδηγεί σέ μένα, μπορείς νά γίνεις καλός δημιουργός όμορφων κάι σπουδαίων έργων καί εγώ θά φανώ ακόμη πιο έντιμη κάι θά διακριθώ περισσότερο από τίς καλές σου πράξεις. Δέν θά σέ εξαπατήσω με προλόγους γιά ηδονές, αλλά θά σου διηγηθώ με ειλικρίνεια τά γεγονότα, όπως τά όρισαν οι θεοί. Οι θεοί δηλαδή δέν έχουν δώσει στούς ανθρώπους τίποτα πραγματικώς καλό καί σπουδαίο χωρίς κόπο καί φροντίδα, αλλά αν θέλεις νά είναι ευνοϊκοί απέναντί σου οι θεοί, πρέπει νά τούς λατρεύεις. Άν θέλεις νά είσαι αγαπητός στούς φίλους, πρέπει νά τούς ευεργετείς. Αν επιθυμείς ν' απολαμβάνεις τιμές από κάποια πόλιν, πρέπει νά τήν ωφελείς. Αν έχεις τήν αξίωσιν νά σέ θαυμάζει όλη η Ελλάς γιά τήν αρετή σου, πρέπει νά προσπαθείς νά τήν ευεργετείς. Αν θέλεις νά σου αποφέρει η γη άφθονους καρπούς, πρέπει νά τήν καλλιεργείς. Αν νομίζεις ότι πρέπει νά πλουτίσεις από κοπάδια, πρέπει νά τά φροντίζεις. Αν έχεις τόν πόθο νά μεγαλώσεις με τόν πόλεμο κάι θέλεις νά έχεις τή δυνατότητα νά ελευθερώνεις τούς φίλους κάι νά υποδουλώνεις τούς εχθρούς, πρέπει νά μάθεις τίς ίδιες τίς πολεμικές τέχνες απ' όσους τίς γνωρίζουν καί νά εξασκηθείς στή σωστή χρήσιν τους. Αλλά ακόμα κι αν θέλεις νά έχεις σωματική δύναμιν, πρέπει νά συνηθίσεις τό σώμα σου νά υπηρετεί τόν νού σου καί να το γυμνάζεις μέ κόπο καί ιδρώτα. Η Κακία πάλι παίρνοντας τόν λόγο, όπως λέει ο Πρόδικος, είπε: καταλαβαίνεις, Ηρακλή, πόσο δύσκολος κάι μακρύς είναι ο δρόμος γιά τήν ευδαιμονία που σου περιγράφει η γυναίκα αυτή; εγώ αντίθετα θα σε οδηγήσω στήν ευτυχία από εύκολο καί σύντομο δρόμο. Η Αρετή απάντησε: άθλια, καί τί καλό έχεις εσύ; ή ποιά ευχαρίστηση γνωρίζεις εσύ, που δέν θέλεις νά κάνεις τίποτα γιά νά τήν αποκτήσεις; εσύ που δεν αναμένεις τήν επιθυμίαν τών ηδονών, αλλά χορταίνεις απ' όλες αυτές, προτού τις επιθυμήσεις, που τρώς προτού πεινάσεις καί πίνεις προτού διψάσεις, βρίσκοντας μαγείρους γιά νά φας ευχάριστα, καί προμηθεύεσαι πολυτελή κρασιά γιά νά πιείς με ευχαρίστηση καί τρέχοντας από δώ κι απο κεί αναζητάς χίονια τό καλοκαίρι, γιά νά κοιμηθείς άνετα, καί κάνεις μαλακά όχι μόνο τά στρώματα αλλά καί τά κρεββάτια καί τά υποστηρίγματα τών κρεββατιών. Γιατί επιθυμείς τόν όχι επειδή είσαι κουρασμένη, αλλά γιατί δέν έχεις τί νά κάνεις. Καί ρίχνεσαι στίς σωματικές ηδονές, προτού νιώσεις τήν ανάγκη, μηχανευόμενη τά πάντα καί χρησιμοποιώντας τους άνδρες σάν γυναίκες. Γιατί μέ αυτό τόν τρόπο διδάσκεις τούς φίλους σου, κάνοντας ακολασίες τη νύχτα καί κοιμώμενη τό πιο χρήσιμο μέρος τής ημέρας. Ενώ είσαι αθάνατη, έχεις απορριφτεί από τους θεούς καί περιφρονείσαι από τούς καλούς ανθρώπους. Δέν έχεις ακούσει το πιο ευχάριστο απ' όλα τά ακούσματα, τόν έπαινο γιά σένα, κι ούτε έχεις δεί ποτέ τό πιό ευχάριστο απ' όλα τά θεάματα. Δέν έχεις δεί δηλαδή ποτέ δικό σου καλό δημιούργημα. Τί θά μπορούσες νά πεις καί νά γίνει πιστευτό; ποιός θά σέ βοηθούσε, άν χρειάζεσαι κάτι; ή ποιός μυαλωμένος άνθρωπος θά τολμούσε ν' ανήκει στούς οπαδούς σου, που όσο είναι νέοι είναι αδύναμοι στό μυαλό, παχύσαρκοι, αφού τρέφονται στά νιάτα τους χωρίς κόπο, μαραμένοι, γιατί περνάνε τά γηρατειά τους επίπονα, ντροπιασμένοι γιά όσα έχουν κάνει, δυσαρεστημένοι γιά όσα κάνουν, έχοντας περάσει στή νεότητά τους απ' όλες τίς ηδονές καί έχοντας κρατήσει τά δυσάρεστα γιά τα γηρατειά; εγώ συναναστρέφομαι τούς θεούς κάι τους καλούς ανθρώπους. Καμμία καλή πράξη, θεϊκή ή ανθρώπινη, δέν γίνεται χωρίς εμένα. Δέχομαι τιμές περισσότερες απ' όλους καί από τούς θεούς καί από τούς ανθρώπους, από τούς οποίους ταιριάζει νά τιμώμαι, αγαπητή βοηθός στούς τεχνίτες, πιστή φύλακας τών σπιτιών γιά τούς νοικοκύρηδες, ευνοϊκή συμπαραστάτισσα στούς δούλους, καλή συνεργάτισσα στούς κόπους κατά τή διάρκεια της ειρήνης, ασφαλής σύμμαχος στά

57

πολεμικά έργα, άριστη κοινωνός της φιλίας. Έχουν καί οι δικοί μου φίλοι τη γλυκιά απόλαυσιν τού φαγητού καί τού ποτού χωρίς κόπο, γιατί συγκρατούνται, ώσπου να τα επιθυμήσουν. Ο ύπνος έρχεται σ' αυτούς πιό γλυκός παρά σε όσους δέν κοπιάζουν καί δέν στενοχωριούνται, όταν τον εγκαταλείπουν, ούτε εξαιτίας του παραμελούν τό καθήκον τους. Οι νέοι χαίρονται μέ τούς επαίνους των πιο ηλικιωμένων κάι οι γεροντότεροι αγάλλονται με τις τιμές των νέων. Ευχάριστα θυμούνται τις παλιές πράξεις τους, ευχαριστιούνται κάνοντας σωστά τίς τωρινές, είναι αγαπητοί στούς θεούς καί στούς φίλους χάρη σε μένα καί έντιμοι απέναντι στήν πατρίδα τους. Όταν φτάσει τό μοιραίο τέλος, δέν μένουν στόν τάφο ξεχασμένοι καί χωρίς τιμές, αλλά εξακολουθούν να ζούν στούς αιώνες μνημονευόμενοι καί απολαμβάνοντας ύμνους. Αν κοπιάσεις σε όλη σου τη ζωή γιά τέτοια πράγματα, υιέ ενάρετων γονέων Ηρακλή, θά μπορέσεις ν' αποκτήσεις τήν πιό αξιομακάριστη ευδαιμονία. Κάπως έτσι διηγείται ο Πρόδικος τήν εκπαίδευσιν του Ηρακλή από τήν Αρετή>>-Πρόδικος Μέ αυτή τήν ιστορία κατά νού ξεκίνησα νά γράψω αυτό τό βιβλίον. Θυμήθηκα πώς σέ ηλικία 3 πρός 4 ετών η δική μου μητέρα, αφού μού τήν διάβασε, στό τέλος μέ ρώτησε: 'Εσύ ποιόν δρόμον θά επέλεγες; Αρετή ή Κακία;'. Είναι τό ίδιον ακριβώς που πρέπει νά κάνουν όλοι οι γονείς στά παιδιά των γιά νά ξεκινήσει νά ανθίζει μέσα στίς ψυχές των ο σπόρος τής Αρετής. Διότι ένα παιδί, ένα αγνόν πλάσμα, ποτέ δέν θά διαλέξει τήν Κακία. ε) Δίκαιον, άδικον 1) <<αδικίαν μισείν, ευσέβειαν φυλάσειν>> <<νά απεχθάνεσαι τήν αδικίαν καί νά προστατεύεις τήν ευσέβεια>>-Κλεόβουλος Άς διδάξουμε τά παιδιά νά αγαπούν τό δίκαιον καί νά απεχθάνονται τό άδικον. Πρωτίστως μέσα από τή δική μας παραδειγματική στάσιν. 2) 'Πώς θα ζούμε άριστα καί δίκαια;' <<άν δέν κάνουμε εκείνα γιά τά οποία επιτιμούμε τούς άλλους>>.-Θαλής 3) <<τό ίσον καί δίκαιον μη υπερβαίνειν>> <<Νά μήν υπερβαίνεις τήν ισότητα καί τήν δικαιοσύνη>>-Πυθαγόρας Γενικώς, 'μετρον άριστον' καί 'μηδέν άγαν'. Όσο είναι εφικτόν άς διδάξουμε τό μέτρον. 4) <<ό μή δικαίως εφ' ά τέτακται ποιών άμα φαίνηται πάντα τόν κόσμον συναδικών>> <<αυτός που δέν πράττει δίκαια όσα τού έχουν οριστεί βλάπτει όλο τόν κόσμο ταυτόχρονα>>-Πυθαγόρας Πρέπει νά αναπτυχθεί στό παιδί η συνείδησις πώς ανήκει σέ ένα ευρύτερον σύνολον (οικογένεια, πόλις, έθνος, φυλή, ανθρωπότης) καί πώς τά όποια σφάλματα έχουν αντίκτυπον όχι μόνον στό ίδιο, αλλά καί σέ άλλους ανθρώπους. Η μή ανάπτυξις λογίζεται ώς άδικος πράξις. 5) <<η μεν οικείωσις η πρός τούς ανθρώπους εισάγει δικαιοσύνην, η δέ αλλοτρίωσις καί καταφρόνησις τού κοινού γένους αδικίαν εμποίει>> <<η οικειότης μεταξύ τών ανθρώπων φέρνει τη δικαιοσύνη, ενώ η απομάκρυνσις καί η περιφρόνησις του κοινού γένους προκαλεί αδικία>>-Πυθαγόρας Όσο πιό αποξενωμένοι ζούν οι άνθρωποι τόσο περισσότερον επικρατεί η αδικία

58

αναμεταξύ των. Όσο πιό ατομιστές γίνονται οι άνθρωποι τόσο περισσότερον τό φαινόμενον θά αποκτά μεγαλυτέραν έντασιν. Επίσης, όσο περισσότερον κάποιος περιφρονεί τήν οικογένειάν του, τήν πολιτείαν του, τό έθνος, τήν φυλήν του, όλο καί περισσότερη αδικία θά υπάρχει. Βλέπουμε, ήδη, τά πρώτα σημάδια επιβεβαιώσεως αυτής τής ρήσεως στίς μέρες μας. Προσοχή, λοιπόν, τουλάχιστον εμείς, νά μήν αναθρέψουμε τέτοιου είδους ανθρώπους. 6) <<οικειώσας τούς ανθρώπους πόσω μάλλον τοί της ομοειδούς ψυχής κεκοινωνηκόσι καί τής λογικής τήν οικείωσιν ενεστήσατο. Εκ δέ ταυτής δήλον ότι καί τήν δικαιοσύνην εισήγεν απ' αρχής τής κυριωτάτης παραγομένην>> <<εγκατέστησε πολύ περισσότερο τήν οικειότητα ανάμεσα σε αυτούς, που μοιράζονται καί ομοειδή ψυχή καί λογική. Από αυτή είναι φανερόν ότι εισήγαγε καί τή δικαιοσύνη, παραγόμενη από τήν πιο θεμελιώδη αρχή>>-Πυθαγόρας Δικαιοσύνη μπορεί νά υπάρξει ανάμεσα σέ ανθρώπους που έχουν ομοειδείς ψυχές καί είναι εξοικιωμένοι μέ τήν ίδια λογική, τρόπον σκέψεως. Η δικαιοσύνη αρχίζει νά καταρρέει όταν συναναστρέφονται άνθρωποι μέ ετερόκλητες αντιλήψεις καί ανόμοιες ψυχικές διαθέσεις. Απόδειξις τά γεγονότα που βλέπουμε γύρω μας από τήν ώραν που εισέβαλλαν στόν τόπον μας διάφοροι αλλόφυλοι, αλλά καί από τήν ώρα που κατηργήθη τό μέτρον στήν ελευθερίαν εκφράσεως εξωκύλοντας στήν ελευθεριότητα καί τόν αναρχισμόν. 7) <<αλλ' είκη μάλα τούτο νομίζεται, ουδέ δίκαιον προκρίνειν ρώμην τής αγαθής σοφίης>> <<αλογίστως πολύ έτσι τό νομίζουν, κι ούτε είναι δίκιο νά προκρίνουμε τή ρώμη αντί τήν άξια γνώσιν>>-Ξενοφάνης Σχετίζει τήν ευνομίαν μέ τήν σοφία καί όχι μέ τήν ρώμη, τήν δύναμιν. Άν, λοιπόν, θέλουμε μιά δίκαιη κοινωνία άς διδάξουμε τήν φιλοσοφία στά παιδιά μας. 8) <<καλόν μέν τόν αδικέοντα κωλύειν. Ει δε μή, μή ξυναδικέειν>> <<είναι σωστό νά εμποδίζουμε αυτόν που προσπαθεί νά διαπράξει αδικία. Άν αυτό δέν γίνεται, άς μή συμμετέχουμε στήν άδικη πράξιν του>>-Δημόκριτος Όχι μόνον νά πείσουμε τά παιδιά μας νά μήν αδικούν, αλλά όπου βλέπουν αδικία νά τήν πολεμούν. Διότι η αδικία, σέ κάθε βαθμίδα ή επίπεδον, είναι έγκλημα καί καρκίνωμα εναντίον όλης τής κοινωνίας. 9) <<μή διά φόβον, αλλά διά τό δέον απέχεσθαι αμαρτημάτων>> <<πρέπει νά αποφεύγουμε τίς άδικες πράξεις όχι από φόβο αλλά επειδή αυτό είναι τό σωστόν>>-Δημόκριτος Πρέπει νά πείσουμε τά παιδιά γιά τήν αξίαν τού δικαίου καί όχι νά τά αναγκάσουμε νά δεχτούν, νά τά επιβάλλουμε, τήν θέσιν αυτήν. 10) <<ο χρημάτων παντελώς ήσσων ούκ άν ποτέ είη δίκαιος>> <<όποιος νικιέται πάντοτε από τά χρήματα είναι αδύνατο νά γίνει ποτέ δίκαιος>>-Δημόκριτος Απορρίπτει τήν κερδαλεοφροσύνη. Άν θέλουμε νά μεγαλώσουν δίκαιοι άνθρωποι, άς μήν τούς στρέψουμε ποτέ στόν ηδονισμόν-υλισμόν, πού είναι ταυτισμένος σήμερα μέ τήν απόκτησιν χρημάτων. Η διάθεσις γιά αυτάρκεια είναι διάθεσις γιά δικαιοσύνη.

59

11) <<αγαθόν ού τό μή αδικείν, αλλά τό μηδέ εθέλειν>> <<αγαθόν είναι όχι τό νά μήν αδικούμε, αλλά τό νά μήν θέλουμε ν' αδικήσουμε>>-Δημόκριτος 12) <<δίκης κύδος γνώμης θάρσος καί αθαμβίη, αδικίης δε δείμα ξυμφορής τέρμα>> <<επιβράβευσις τής δικαιοσύνης είναι τό θάρρος καί η αφοβία τής γνώμης, ενώ η κατάληξις τής αδικίας είναι ο φόβος τής συμφοράς>>-Δημόκριτος Γιά τό πόσο σπουδαία είναι η δικαιοσύνη. 13) <<μούνοι θεοφιλέες, όσοις εχθρόν τό αδικέειν>> <<οι θεοί αγαπούν μόνον όσους μισούν τήν αδικία>>-Δημόκριτος Εδώ είναι καί θέμα...πίστεως! Ζεύς=Δίκη, τόσο κατά τά Ορφικά όσο καί κατά τόν Όμηρον. Καί τούτο τό χαρακτηριστικόν είναι αιωνίως αποδιδόμενον στό υπέρτατον θείον, ανεξαρτήτως ονόματος, πού ανέκαθεν πίστευαν οι Έλληνες, αρχαίοι, μεσαιωνικοί, νεότεροι. Οι θρησκείες μπορεί νά άλλαξαν, ωστόσο η κεντρική ιδέα παραμένει ίδια: ο άνθρωπος που είναι δίκαιος καί ζεί μέ δικαιοσύνη, εχθρευόμενος τό άδικον, είναι αγαπητός στόν θεόν διότι επιτελεί τό θέλημά του επί Γής. 14) <<αδικουμένοισι τιμωρείν κατά δύναμιν χρη καί μη παριέναι. Τό μεν γαρ τοιούτον δίκαιον καί αγαθόν, τό δε μη τοιούτον άδικον καί κακόν>> <<πρέπει νά παίρνουμε εκδίκησιν γιά τούς αδικούμενους αναλόγως μέ τίς δυνάμεις μας καί νά μήν τους εγκαταλείπουμε, γιατί τέτοια πράξις είναι δίκαιη καί σωστή ενώ η αντίθετη άδικη καί κακή>>-Δημόκριτος 15) <<τό μή αδικείν μηδένα μή αδικούμενον αυτόν δίκαιον εστίν>> <<είναι δίκαιο το να μήν αδικείς κανέναν, εφόσον δέν αδικείσαι ο ίδιος>>-Αντιφών Ό,τι δίνεις παίρνεις! Καί η δικαιοσύνη έχει μέτρον. Διότι άν υπερβεί ένα συγκεκριμένον όριον παύει νά είναι δικαιοσύνη. Η πρώτη πράξις δικαιοσύνης είναι νά μήν αδικούμε τόν εαυτόν μας καί νά μήν επιτρέπουμε νά μας αδικούν. Άν αυτό τό επιτρέπουμε στό όνομα του δικαίου, τότε, έχουμε διαστρέψει τό αληθινόν του νόημα. Ένα απλό παράδειγμα: μιλάνε κάποιοι περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων τών διαφόρων εισβολέων αλλοδαπών στήν πατρίδα μας Ελλάδα. Επικαλούνται τήν έννοια τού δικαίου γιά νά στηρίξουν τίς απόψεις των. Στήν πραγματικότητα, όμως, αυτό πού επιδιώκουν είναι μιά άδικος πράξις διότι αδικεί τούς γηγενείς κατοίκους αυτής τής χώρας. Όταν κάποιος έχει Χ δικαιώματα καί ξαφνικά στό όνομα τής δικαιοσύνης αυτά γίνονται έστω καί Χ-1 τότε έχουμε καταπάτησιν δικαίου καί αρχήν επικρατήσεως τής αδικίας. Εκτός άν αμφιβάλλει κανείς γιά τόν περιορισμόν τών δικαιωμάτων τών Ελλήνων. Άν δέν σας αρέσει τό παράδειγμα τών αλλοδαπών υπάρχει καί τό παράδειγμα τής Ευρωπαϊκής Ενώσεως, τού ΝΑΤΟ, τού ΟΗΕ. Στό όνομα 'κάποιου' δικαίου καταπατείται πολλάκις βαναύσως τό πραγματικόν δίκαιον τού λαού μας. στ) Ομόνοια-Διχόνοια 1) <<έχθρας διαλύειν>> <<νά διαλύεις τίς έχθρες>>-Κλεόβουλος Νά διαλύουμε τίς έχθρες, διχόνοιες, από τήν ζωήν μας. Βασικότατη διδαχή γιά τά παιδιά τών Ελλήνων, καθώς, η διχόνοια υπήρξε ανέκαθεν τό μεγαλύτερον ελάττωμα τής φυλής καί αιτία πολλών τοπικών καί εθνικών καταστροφών. Άν η απέχθεια γιά τήν διχόνοια γίνει

60

στάσις ζωής από τήν παιδικήν ηλικία, τότε, καί πιό ισορροπημένες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων θά υπάρξουν καί τό έθνος, επί τέλους, θά ξαναμεγαλουργήσει. 2) <<φιλονικίη πάσα ανόητος>> <<κάθε φιλονικία είναι ανόητη>>-Δημόκριτος 3) <<από ομονοίης τά μεγάλα έργα καί ταίς πόλεσι τούς πολέμους δυνατόν κατεργάζεσθαι, άλλως δ' ου>> <<από τήν ομόνοια προκύπτουν τά μεγάλα έργα, καί οι πόλεις μπορούν νά έχουν επιτυχία στούς πολέμους-μέ άλλον τρόπον όχι>>-Δημόκριτος Ομονοείν μέ κάθε τρόπον! Αυτό είναι ένα σημαντικότατο μήνυμα που πρέπει νά περάσει στά παιδιά, ώστε νά συνεχίσει νά υπάρχει ελπίς γιά ένα καλλίτερον αύριο. Διότι όσον υπάρχουν άνθρωποι που μέ ομόνοια υπερασπίζονται τήν πατρίδα δέν έχουμε τίποτα νά φοβηθούμε. 4) <<τοίς νόμοις γαρ τών πολιτών εμμενόντων αι πόλεις ισχυρόταται τε καί ευδαιμονέσταται γίγνονται. Άνευ δε ομονοίας ούτ' αν πόλις ευ πολιτευθείη ούτ' οίκος καλώς οικηθείη>> <<διότι όταν οι πολίτες μένουν σταθεροί στούς νόμους οι πόλεις γίνονται πολύ ισχυρές καί ευημερούν. Χωρίς την ομόνοια όμως ούτε οι υποθέσεις της πόλεως θά μπορούσαν νά είναι όπως πρέπει ούτε καί σπίτι θα μπορούσε νά διοικηθεί σωστά>>-Αντιφών Η ομόνοια, λοιπόν, ξεκινά από τό οικογενειακόν περιβάλλον. Άν κάποιος μεγαλώσει μέσα στήν έριδα, δυστυχώς, θά παράξει έριδα στό μέλλον. Προσοχή συνεπώς στό οικογενειακόν περιβάλλον. Άν διδάξουμε ομόνοιαν αυτήν θά επιδιώξουν τά παιδιά μεγαλώνοντας. 5) <<η ομόνοια, καθάπερ αυτό το όνομα βούλεται ενδείκνυσθαι, συναγωγήν ομοίου του νού κοινωνίαν τε καί ένωσιν εν αυτή συνείληφεν>> <<η ομόνοια, όπως η ίδια η λέξις θέλει νά δείξει, έχει συμπεριλάβει τη συγκέντρωσιν όμοιου νου καί κοινωνία καί ένωσιν μέσα της>>-Αντιφών Ομόνοια, λοιπόν, μπορεί νά υπάρξει μόνον ανάμεσα σέ ομοτρόπως σκεπτομένους ανθρώπους. Είναι φώς φανάρι, συνεπώς, τί θέλουν νά πετύχουν κάποιοι όταν επιτρέπουν τήν αθρόαν είσοδον στήν χώραν ανθρώπων μέ παντελώς διαφορετικές κατανοήσεις. Ή όταν σπέρνουν διχόνοια κάποιοι άλλοι μέσα από διχαστικές ιδεολογίες καί πρακτικές. Δυστυχώς γιά τόν λαόν μας, όποτε υπήρξε αυξημένος δείκτης διχόνοιας, γιά τόν οποιονδήποτε λόγον, γνωρίσαμε μεγάλες συμφορές. Έχω τήν αίσθησιν πώς κάτι τέτοιο πάλι πλησιάζει. Άς προετοιμάσουμε τουλάχιστον τήν διάδοχη κατάστασιν μέσα από τά παιδιά μας. Γιά ένα αυριανόν, υγιές ομονοείν. 6) <<περιέχει καί τήν ενός εκάστου πρός εαυτόν ομογνωμοσύνην. Υφ' ενός μεν γαρ τίς νοήματος καί μιάς γνώμης κυβερνώμενος ομονοεί πρός εαυτόν, διχογνωμόνων δε πρός εαυτόν καί ανόμοια λογιζόμενος διαστάσιάζει>> <<περιέχει καί τήν ομογνωμοσύνη του καθενός χωριστά προς τόν εαυτόν του. Διότι, άν κάποιος κυβερνιέται από μιά σκέψιν καί από μια γνώμη, ομονοεί με τόν εαυτό του, ενώ, αν διχογνωμεί μέ τόν εαυτό του κάι σκέφτεται ανόμοια, βρίσκεται σέ διάστασιν>>-Αντιφών Η ομόνοια ξεκινά από μέσα μας! Πρέπει νά διδάξουμε στό παιδί νά έχει συγκροτημένη άποψιν, ώστε νά μήν φτάνει νά πιστεύει, ταυτοχρόνως, διαφορετικά μεταξύ των,

61

ετερόκλητα πράγματα. Εννοείται πώς πρωτίστως εμείς πρέπει νά είμαστε συγκροτημένοι στίς απόψεις μας. Άν αποτύχουμε σέ αυτό τό παιδευτικόν κομμάτι κανενός είδους ομόνοια δέν θά είναι εφικτή, ούτε ενδοοικογενειακή, ούτε εξωοικογενειακή. 7) <<καί ο μεν επί της αεί αυτής επιμένων διανοήσεως ομοφροσύνης εστι πλήρης. Ο δε άστατος τοίς λογισμοίς καί άλλοτε υπ' άλλης δόξης φερόμενος αστάθμητος εστι καί πολέμιος πρός εαυτόν>> <<όποιος μένει σταθερός στήν ίδια σκέψιν πάντοτε είναι γεμάτος από ομοφροσύνη. Ενώ όποιος είναι άστατος στίς σκέψεις του καί κάθε φορά έχει καί άλλη γνώμη, είναι αστάθμητος καί εχθρός μέ τόν εαυτό του>>-Αντιφών Η διχόνοια μέ τά μέσα μας είναι πλήρης καί διαρκής καταστροφή. ζ) Περί πλούτου 1) <<ευπορούντα μή υπερήφανον είναι, απορούντα μή ταπεινούσθαι>> <<Άν γίνεις πλούσιος μήν γίνεις καί αλαζονικός, περήφανος. Άν γίνεις φτωχός μήν γίνεις καί αναξιοπρεπής, δουλόφρων>>-Κλεόβουλος 2) <<ζημίαν αίρου μάλλον ή κέρδος αισχρόν. Τό μέν γάρ άπαξ λυπήσει, τό δέ αεί>> <<Νά προτιμάς νά ζημιωθείς παρά νά κερδίσεις μέ αισχρόν τρόπον. Τό μέν θά σέ λυπήσει μιά καί έξω ενώ τό δέ θά σέ λυπεί μιά ζωή>>-Χίλων 3) <<μη πλουτεί κακώς>> <<Νά μήν αποκτάς πλούτον μέ κακούς τρόπους>>-Θαλής 4) <<ραίδιον εστί πλούτειν τοις φιλοσόφοις, αν βούλωνται, αλλ' ου τούτ' εστί περί ο σπουδάζουσιν>> <<Δέν είναι κακόν νά πλουτίζει ο φιλόσοφος, άν το επιθυμήσει, αλλά δέν είναι αυτός ο λόγος γιά τόν οποίον σπουδάζει, ερευνά, μελετά>>-Θαλής. 5) <<ανάξιον άνδρα μή επαινεί διά πλούτον>> <<Μήν επαινείς αναξίους ανθρώπους απλώς επειδή είναι πλούσιοι>>-Βίας 6) <<φησί δ' αυτόν καί Αριστοτέλης ελεύθερον γεγονέναι καί πάσης αρχής αλλότριον, ει γε τήν βασιλείαν αυτώ διδομένην παρητησατο, τήν λιτότητα δηλονότι πλέον αγαπήσας>> <<Ο Αριστοτέλης λέει πώς ο Εμπεδοκλής ήταν ελευθερόφρων καί υπεράνω κάθε φιλοδοξίας γιά εξουσία, αφού απέρριψε τό βασιλικόν αξίωμα, όταν τού τό πρότειναν προφανώς επειδή προτιμούσε τήν απλή ζωή>> Ο αληθινός φιλόσοφος δέν έχει αρχηγικές φιλοδοξίες επειδή προτιμά τήν ελευθερίαν του. Διότι η εξουσία δεσμεύει, άρα, καταλύει μέρος τής ελευθερίας. 7) <<μηδέποτε μακαρίσης άνθρωπον επί πλούτω καί δόξη. Πάντα γαρ τα τοιαύτα των αγαθών ελάττονι πίστει τών ανέμων δέδεται>> <<ποτέ μή μακαρίσεις άνθρωπον γιά τόν πλούτο καί τή δόξα του. Όλα αυτά τά αγαθά, μέ λιγότερη πίστιν, σκορπίζονται στόν άνεμον>>-Δημόκριτος 8) <<τράπεζαν πολυτελέα μεν τύχη παρατίθησιν, αυτάρκεα δε σωφροσύνη>> <<πολυτελές τραπέζι παραθέτει η τύχη, τραπέζι όμως πού προέρχεται από τίς δικές μας δυνάμεις παραθέτει η σωφροσύνη>>-Δημόκριτος

62

9) (γιά τόν πλούτον): <<τοις μεν καλοίς καγαθοίς των ανθρώπων καί τοις επισταμένοις, όπου δεί χρήσθαι τοις χρήμασι, τούτοις μεν αγαθόν, τοίς δε μοχθηροίς καί ανεπιστήμοσι κακόν. Έχει καί τ' άλλα πράγματα ούτω πάντα. Όποιοι γαρ αν τινές ώσιν οι χρώμενοι, τοιαύτα καί τά πράγματα αυτοίς ανάγκη είναι>> <<γιά τούς καλούς καί χρηστούς ανθρώπους είναι καλό, καί για όσους γνωρίζουν πού πρέπει νά ξοδεύουν τά χρήματά τους, είναι καί γι' αυτούς καλό, ενώ γιά τούς κακούς καί γιά όσους δέν γνωρίζουν είναι κακό. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ όλα τά άλλα πράγματα. Ό,τι δηλαδή είδους είναι οι χρήστες, ανάλογα είναι αναγκαστικά καί τά πράγματα γι' αυτούς>>-Πρόδικος Σύνοψις: Όλες οι παραπάνω ιδέες ωφέλιμον θά ήταν νά εμφυσηθούν στά παιδιά ώστε, ούτε ο πλούτος νά είναι ο στόχος ζωής των, ούτε εξουσιαστικές διαθέσεις νά αποκτήσουν ποτέ, ούτε νά δίνουν αξίαν σέ αναξίους. Κυρίως δέ νά διδαχτούν τήν ορθήν χρήσιν τού πλούτου καί τήν αξίαν τής αυτάρκειας. 'ουκ εν τω πολλώ τό ευ'. η) Περί μέτρου 1) <<μηδέν άγαν>> <<Σέ τίποτε νά μήν επιλέγεις τήν υπερβολήν>>-Σόλων 2) <<μή επιθυμείς αδύνατα>>-Χίλων 3) <<τί κάλλιστον; Αρμονία>>-Πυθαγόρας 4) <<τί άριστον; Ευδαιμονία>>-Πυθαγόρας 5) <<ου στάσις ουδέ τε δήρις αναίσιμος εν μελέεσσιν>> <<δέν υπάρχει διχόνοια, δέν υπάρχει δυσοίωνη σύγκρουσις στά μέλη του>>-Εμπεδοκλής Τότε ο άνθρωπος καταλήγει σέ εσωτερική γαλήνη-αρμονία. Όταν δηλαδή ομοφρονεί πρός εαυτόν. 6) <<παιδός, ούκ ανδρός τό αμέτρως επιθυμείν>> <<η άμετρη επιθυμία χαρακτηρίζει τό παιδί καί όχι τόν άνδρα>>-Δημόκριτος Τά παιδιά, λοιπόν, πάντα ζητούσαν αμέτρως. Τό θέμα είναι πώς δραστηριοποιείται η οικογένεια καί η πολιτεία στήν καλλιέργειαν του μέτρου στά παιδιά. Άνδρας σημαίνει, συνεπώς, μέτρον. Σημαίνει έλεγχος τής επιθυμίας, τών ενστίκτων. Η σωστή δουλειά γιά όλα αυτά ξεκινά από τήν αρχή τής ζωής τού ανθρώπου. θ) Ψεύδος-Αλήθεια 1) <<μή ψεύδου, αλλ' αλήθευε>> <<Νά μήν λές ψέμματα, παρά μόνον τήν αλήθειαν>>-Σόλων Πρέπει νά διδάξουμε τά παιδιά νά λένε τήν αλήθειαν. 2) Νά λέμε αλήθεια:

63

<<τούτο γαρ μόνον δύνασθαι τούς ανθρώπους ποιείν θεώ παραπλησίους>> <<διότι μόνον αυτό μπορεί νά κάνει τούς ανθρώπους όμοιους μέ τόν θεό>>-Πυθαγόρας Δίκαιον καί Αλήθεια είναι χαρακτηριστικά τού θείου. Όποιος θέλει νά πλησιάσει τό θείον εφαρμόζει τίς αρχές τής δικαιοσύνης καί αληθείας. 3) <<τήν αίσθησιν άπιστον είναι νενόμικεν, τόν δε λόγον υποτίθεται κριτήριον>> <<θεωρεί τήν αίσθησιν αναξιόπιστη καί θέτει ως κριτήριον τόν λόγον>>-Ηράκλειτος <<κακοί μάρτυρες ανθρώποισιν οφθαλμοί καί ωτά βαρβάρους ψυχάς εχόντων>> <<είναι κακοί μάρτυρες τά μάτια καί τ' αυτιά γιά τούς ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές>>-Ηράκλειτος <<βαρβάρων εστί ψυχών ταίς αλόγοις αισθήσεσι πιστεύειν>> <<είναι χαρακτηριστικόν τών βάρβαρων ψυχών νά δίνουν πίστιν στίς άλογες αισθήσεις>>-Ηράκλειτος <<τόν δέ λόγον κριτήν τής αληθείας αποφαίνεται ου τόν οποιονδήποτε, αλλά τόν κοινόν καί θείον>> <<αναγορεύει τόν λόγον κριτή τής αλήθειας, όχι όμως τόν οποιονδήποτε, αλλά τόν καθολικόν καί θεϊκόν>>-Ηράκλειτος Εδώ καταγράφουμε τήν τεράστια σημασία που έχει η κοινωνία μετά του Λόγου καί η όσο τό δυνατόν μεγαλύτερη απεξάρτησις από τήν πίστιν τών αισθήσεων. Οι μεγάλες καί πραγματικές αλήθειες προέρχονται από θεϊκά, αιώνια πράγματα. Η άποψις μου είναι πώς μιλά γιά έναν συνδυασμόν επιστημονικής γνώσεως τού φυσικού κόσμου (αιώνιος γαρ) καί εσωτεριστικής προσεγγίσεως τού θείου μέσω τής βιωματικής εμπειρίας, η οποία γιά νά υπάρξει θέτει κάποιες προϋποθέσεις. Αναφέραμε ήδη πώς τό θείον προσεγγίζεται, ή καλλίτερα, ο άνθρωπος συντονίζεται μέ τόν θείον νούν όταν εφαρμόζει τίς αρχές τής δικαιοσύνης καί αληθείας στή ζωή του. Η ένθεος αρετή διαχωρίζει τόν άνθρωπον από τό κτήνος καί τόν καθιστά, τρόπον τινά, πολίτη τού Σύμπαντος. Καί, βεβαίως, ο Ηράκλειτος μιλά σαφώς γιά τήν αντικειμενικότητα τής αληθείας, η οποία προκύπτει από τήν κοινωνία μέ τόν θείον Λόγον. Οι υποκειμενικότητες στήν αλήθεια ωφείλονται στήν μή κοινωνία μέ τόν συμπαντικόν Λόγον. Άν θέλουμε νά μεγαλώσουμε ανθρώπους εν πλήρει συνειδήσει πρέπει νά τούς μάθουμε νά πράττουν τό δίκαιον, νά είναι φιλαλήθεις, καί νά τούς διδάξουμε όσα περισσότερα μπορούμε γιά τόν φυσικόν κόσμον. 7) <<πολλοί θαυμάζουσιν, ολίγοι γινώσκουσιν>> <<πολλοί θαυμάζουν, λίγοι γνωρίζουν>>-Ηράκλειτος Κατηγορεί τούς ανθρώπους πού πάντα επιβραβεύουν τους επιτήδειους καί πονηρούς. Πάντα ήταν έτσι, έτσι είναι καί τώρα. Πρέπει νά κάνουμε προσπάθεια ΤΩΡΑ ώστε νά πάψει νά είναι έτσι στό μέλλον. Καί τούτο μόνον μέσα από τήν παιδεία μπορεί νά επιτευχθεί. 8) <<κριτήριον δε τόν λόγον είπε. Τας τε αισθήσεις μη ακριβείς υπάρχειν>> <<κριτήριον ονόμασε τόν λόγον, ενώ γιά τίς αισθήσεις είπε ότι δέν είναι αξιόπιστες>>-Παρμενίδης Όσα μάθαμε καί από τόν Ηράκλειτον.

64

9) <<κατά τόν Εμπεδοκλέα κριτήριον είναι της αληθείας ου τάς αισθήσεις, αλλά τόν ορθόν λόγον>> <<συμφώνως πρός τόν Εμπεδοκλή, κριτήριον τής αληθείας είναι όχι οι αισθήσεις αλλά ο ορθός λόγος>> Συμφωνεί καί ο Εμπεδοκλής μέ τούς Ηράκλειτον καί Παρμενίδη. 10) <<αληθόμυθον χρή είναι, ού πολύλογον>> <<πρέπει νά λέμε τήν αλήθεια καί όχι πολλά λόγια>>-Δημόκριτος 11) <<αλλ' ούτε τοις δοξάζουσι δεί πιστεύειν αλλά τοις ειδόσιν, ούτε τήν δόξαν της αληθείας πιστοτέραν νομίζειν, αλλά ταναντία τήν αλήθειαν της δόξης>> <<όμως δέν πρέπει νά δίνουμε πίστιν σέ όσους κάνουν υποθέσεις αλλά σέ όσους γνωρίζουν καί δέν πρέπει νά θεωρούμε τήν επιφανειακή γνώμη πιό αξιόπιστη από τήν αλήθεια αλλά τό αντίθετο, τήν αλήθεια από τή γνώμη>>-Γοργίας Στό ίδιο μήκος κύματος μέ τούς υπολοίπους καί ο Γοργίας, απορρίπτει τήν υποκειμενικότητα καί προκρίνει τήν αντικειμενικήν αλήθειαν. ι) Σχέσεις νέων-μεγαλυτέρων 1) <<πρεσβύτερον σέβου>> <<Νά σέβεσαι τόν μεγαλύτερον σέ ηλικία>>-Χίλων Πρέπει αυτός ο σεβασμός, σέ γενικές γράμμες, νά διδαχτεί στά παιδιά. Σέ γενικές γραμμές, διότι, δυστυχώς, σήμερα πια οι γέροντες δέν είναι όπως κάποτε. Πρέπει, πάντως, νά εμφυσηθεί ώς γενική ιδέα. 2) <<σεαυτόν άξιον παρασκεύαζε τών γονέων>> <<Φτιάξε τόν εαυτόν σου νά γίνει αντάξιος τών γονέων>>-Περίανδρος Πρέπει νά είναι κανείς τουλάχιστον καλός όσο οι γονείς του. Ο μεγάλος στόχος είναι νά γίνει ακόμη καλλίτερος από εκείνους. Άν μπορέσουμε νά εμφυσήσουμε αυτή τήν ευγενή άμιλλα στά παιδιά θά ήταν ευχής έργον. 'ΑΜΕΣ ΔΕ Γ' ΕΣΣΟΜΕΘΑ ΠΟΛΛΩ ΚΑΡΡΟΝΕΣ'. 3) 'Χρωστάμε τόση χάρη στούς γονείς όση θά χρωστούσε ένας πεθαμένος σέ όποιον κατάφερνε νά τόν φέρει πάλι στή ζωή'-Πυθαγόρας Τούτο κατακτάται μέσα από τή συμπεριφορά μας ως γονείς. Στό χέρι μας, διά τού παραδείγματος, είναι νά αισθανθούν απεριόριστον σεβασμόν δι' ημάς τά παιδιά. 4) <<πρός τε τούς εξ αυτών γενομένους διακείσθαι γνησίως, ως καί τών άλλων ζώων μόνης ταύτης τής εννοίας αίσθησιν ειληφότων>> <<νά φέρονται στά παιδιά τούς μέ γνήσια αγάπη, γιατί καί τά άλλα ζωντανά πλάσματα αυτή τήν έννοια αισθάνονται μόνο>>-Πυθαγόρας Τό φυσιολογικόν καί εξ ορισμού αυτό ήταν πάντοτε. Σέ έναν περίεργον κόσμον όπως ο δικός μας, όπου καθημερινώς ακούμε γιά οικογενειακή βία καί αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές γονέων πρός τά παιδιά των όμως, αυτή η προσταγή, δυστυχώς, δέν είναι αυτονόητος. Γνήσια αγάπη πρός τά παιδιά. Χωρίς-άν είναι δυνατόν!γιά παιδιά μιλάμε!-τήν όποιαν υστεροβουλίαν, ζήλεια, ψεύτισμα, ή απόπειρα άκομψης επιβολής τής δικής μας

65

προσωπικότητος σέ αυτά. Όλα τά ζωντανά πλάσματα καταλαβαίνουν τήν γνησίαν αγάπη. 5) <<ωρίζετο δε μέγιστον είναι των αδικημάτων παίδας καί γονείς απ' αλλήλων διασπάν>> <<Μεγαλύτερον έγκλημα από τό νά χωρίζονται τά παιδιά από τους γονείς των δέν υπάρχει!>>-Πυθαγόρας Τί σημαίνει αυτό στίς μέρες μας καί τί διαστάσεις έχει λάβει κρίνετέ το μόνοι σας. Μέ τέτοιες ποσοστιαίες αυξήσεις που έχουν τά διαζύγια σήμερα στήν ελληνική κοινωνία είναι ευχής έργον όσοι χώρισαν δίχως νά κάνουν παιδιά πρώτα. Τά παιδιά πρέπει νά μεγαλώνουν μέ τούς γονείς, όχι μέ υποκατάστατα αυτών. Καί μέ τούς δύο γονείς...Όπου αυτό είναι ελεγχόμενον από εμάς τούς ανθρώπους βεβαίως. 6) <<ήν μέλλουσιν εις τό γήρας βαδίζειν, ταύτην ευθύς εξορμώντας τοίς εληλυθόσιν επακολουθείν καί τοίς πρεσβυτέροις μηδέν αντιλέγειν. Ούτω γάρ εικότως ύστερον αξιώσειν μηδέ αυτοίς τούς νεωτέρους αντιδικείν>> <<αυτό τό δρόμο που θά ακολουθήσουν μέχρι τά γηρατειά τους, αυτόν πρέπει νά πάρουν ευθύς εξ αρχής, ακολουθώντας τούς προγενέστερους καί χωρίς νά αντιμιλούν στούς μεγαλύτερους. Γιατί έτσι είναι λογικό νά έχουν αργότερα τήν αξίωσιν νά μήν αντιδικούν καί μαζί τους οι νεότεροι>>-Πυθαγόρας Είπαμε: σωστή δουλειά στήν παιδική ηλικία, λιγότεροι φόβοι καί αγωνίες στίς υπόλοιπες. 7) <<από γάρ τών οίκων αί πόλεις συνίστανται>> <<αι πόλεις συνίστανται από τούς οίκους>>-Πυθαγόρας Τό νά καταφέρουμε νά φτιάξουμε σωστή οικογένεια, μέ ό,τι αυτή περιλαμβάνει, αποτελεί κοινωνική προσφορά! Αυτές οι οικογένειες είναι που συνθέτουν τίς πόλεις. Η πόλις είναι τό όργανον στό μεγάλον σώμα τού έθνους ή τού κράτους. Η κάθε οικογένεια είναι τό μόριον πού συνθέτει αυτό τό όργανον. Ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά είναι τό κύτταρον αυτού. Όσο περισσότερη υγίεια υπάρχει στά κύτταρα καί στά μόρια, τόσο μεγαλύτερη υγίεια υπάρχει στό όργανον αλλά καί στό σώμα. Είναι τεράστια ευθύνη η δημιουργία σωστής οικογένειας. 8) <<μετά δέ τό θείον τε καί τό δαιμόνιον πλείστον ποιείσθαι λόγον γονέων τε καί νόμου, καί τούτων υπήκοον αυτόν κατασκευάζειν, μή πλαστώς, αλλά πεπεισμένος>> <<μετά από τούς θεούς καί τούς δαίμονες πρέπει νά δίνει κάποιος πολύ μεγάλη σημασία στούς γονείς καί στόν νόμο καί νά υπακούει σέ αυτούς, όχι υποκριτικώς αλλά μέ πίστιν>>-Πυθαγόρας Είναι στό χέρι μας νά τό πετύχουμε αυτό. 9) <<καθόλου δέ ώοντο δείν υπολαμβάνειν μηδέν είναι μείζον κακόν αναρχίας. Ου γάρ πεφυκέναι τόν άνθρωπον διασώζεσθαι μηδενός επιστατούντος>> <<καθολικώς πίστευαν πώς δέν πρέπει νά θεωρεί κανείς ότι υπάρχει μεγαλύτερο κακό από τήν αναρχία. Γιατί οι άνθρωποι δέν μπορούν νά ζήσουν, άν δέν υπάρχει κάποιος νά τούς κυβερνά>>-Πυθαγόρας Οι νέοι άνθρωποι πρέπει νά διαμορφώσουν στό νού τους ιεραρχίες τόσο στό επίπεδον τών ιδεών όσο καί σέ εκείνο τών ανθρώπων. Πρέπει νά μάθουν νά απορρίπτουν τήν αταξίαν καί αναρχίαν. Σέ διαφορετική περίπτωσιν, ποτέ δέν θά γίνουν συγκροτημένοι ενήλικες. Μάλλον προβληματικά καί ανισόρροπα άτομα μέ φυγόκεντρες τάσεις. Ο

66

αντίκτυπος, όπως σέ κάθε περίπτωσιν, είναι καί ατομικός όσο καί κοινωνικός. 10) <<τό μένειν εν τοίς πατρίοις έθεσι τε καί νομίμοις εδοκίμαζον οι άνδρες εκείνοι, καν η μακρώ χείρω ετέρων. Τό γάρ ραδίως αποπηδάν από τών υπαρχόντων νόμων καί οικείους είναι καινοτομίας ουδαμώς είναι σύμφορον ουδέ σωτήριον>> <<οι άνδρες εκείνοι προσπαθούσαν νά μένουν πιστοί στά πατροπαράδοτα ήθη καί έθιμα, ακόμα κι αν ήταν πολύ χειρότερα από άλλα. Γιατί τό νά μεταπηδά κάποιος από τούς υπάρχοντες νόμους καί νά αγαπά τήν καινοτομία δέν είναι συμφέρον ούτε ασφαλές>>-Πυθαγόρας. Πρέπει νά είμαστε πιστοί, μετά τόν θεόν, στούς λόγους τών γονέων καί στόν νόμον. Τό νά αψηφά κανείς τούς νόμους καί τόν τρόπον ζωής τών προγόνων του, υιοθετώντας διάφορες καινοτομίες, δέν είναι σέ καμμιά περίπτωσιν σύμφορον ουδέ σωτήριον. Ακόμη καί άν κάποιοι θεσμοί μάς φαίνονται πως είναι χειρότεροι από κάποιων άλλων, δέν πρέπει νά αλλάζουμε αυτά πού βρήκαμε από τούς πατεράδες μας. Μιά απλή σύγκρισις τού πόση ανθρωπιά καί φιλότιμον υπήρχε στήν ελληνική λαϊκή κοινωνία πρό 50 ετών καί πόση σήμερα θά σας πείσει πόσο λανθασμένη ήταν η αλλαγή πλεύσεως πού κάναμε ώς λαός τίς τελευταίες δεκαετίες ('70-σήμερα). Χίλιες φορές νά μέ πούν οπισθοδρομικόν παρά σκλάβον ή αποκτηνωμένον βάρβαρον. ια) Περί νόμου 1) <<νόμοις πείθου>> <<Νά ακολουθείς πιστώς τό γράμμα του νόμου>>-Χίλων 2) <<νόμω βοηθείν, ανομία πολεμείν>> <<Νά βοηθάς τόν Νόμον καί νά πολεμάς τούς ανόμους καί τήν ανομίαν>>-Πυθαγόρας 3) <<μάχεσθαι χρή τόν δήμον υπέρ του νόμου όκωσπερ τείχεος>> <<ο λαός πρέπει νά μάχεται γιά τούς νόμους όπως γιά τά τείχη του>>-Ηράκλειτος 4) Μέ ποιόν τρόπον κάποιος, δίχως νά μοιράζει χρήματα, γίνεται ευεργέτης τών ανθρώπων; όχι μέ ατιμία, αλλά μέ αρετή; καί πώς, δωρίζοντας, θά έχει τό δώρον του ατελείωτον; <<ωδε ουν έσται τούτο, ει τοις νόμοις τε καί τω δικαίω επικουροίη. Τούτο γαρ τας τε πόλεις καί τούς ανθρώπους τό συνοικίζον καί τό συνέχον είναι>> <<αυτό λοιπόν θα συμβεί ως εξής, αν συμβάλλει στη νομιμότητα καί στη δικαιοσύνη. Γιατί αυτό είναι το πράγμα που συνενώνει καί συγκρατεί τις πόλεις καί τους ανθρώπους>>-Ανώνυμος Ιαμβλίχου 5) Ανώνυμος Ιαμβλίχου: Οι νόμοι προέκυψαν από φυσικήν αναγκαιότητα καί γι' αυτό πρέπει νά βασιλεύει στούς ανθρώπους ο νόμος καί η δικαιοσύνη καί μέ κανέναν τρόπον νά μήν ανατρέπονται 6) (μέ τήν ευνομία): <<τούς τε γαρ ευτυχούντας ασφαλεί αυτή χρήσθαι καί ανεπιβουλεύτω, τούς τε αυ δυστυχούντας επικουρείσθαι εκ των ευτυχούντων διά τήν επιμειξίαν τε καί πίστιν, απερ εκ τής ευνομίας γίγνεται>> <<γιατί οι καλότυχοι απολαμβάνουν την τύχη τους με ασφάλεια καί χωρίς υπονομεύσεις, ενώ καί οι δυστυχισμένοι, πάλι, βοηθιούνται από τούς καλότυχους λόγω των ανταλλαγών καί της συναλλακτικής εμπιστοσύνης, πράγματα τά οποία απορρέουν από τήν ευνομία>>-

67

Ανώνυμος Ιαμβλίχου 7) Ανώνυμος Ιαμβλίχου: Γιά τόν καλόν ύπνον καί τήν έμπιστη, καλήν ελπίδα γιά τήν ανταμοιβή τών αγαθών, υπεύθυνη είναι η ευνομία. Καί ο πόλεμος, περισσότερον έρχεται στούς ανόμους καί λιγότερον σέ όσους ευνομούνται. Καί αι εμφύλιες συγκρούσεις είναι συχνότερες στούς ανόμους. Καί η τυραννίς γεννιέται από τήν ανομία. Σύνοψις: Εξ όλων τών παραπάνω τό δίδαγμα προκύπτει αβίαστα. Τόν Νόμον καί τά μάτια μας! Η τήρησίς του είναι τό Α καί Ω τής καλής κοινωνικής αλλά καί ατομικής, κατά προέκτασιν, ζωής. Ωφείλουμε άν αγαπάμε τά παιδιά μας (καί τούς εαυτούς μας, τήν κοινωνία μας) νά τά διδάξουμε συνειδητή πειθαρχίαν στούς νόμους. Νά αναπτύξουν αίσθημα δικαιοσύνης καί ευνομίας. Τέτοιο πού όχι μόνον νά μήν πράττουν τά άδικα καί παράνομα, αλλά νά εμποδίζουν καί τούς υπολοίπους που έχουν τέτοιες τάσεις νά τά κάνουν. Προσοχή στό 7). ο πόλεμος καί η εμφύλιος διαμάχη έρχονται συχνότερα στούς ανόμους. Μήπως η σημερινή ελληνική κοινωνία βρίσκεται στά πρόθυρα τόσο εξωτερικού όσο καί εσωτερικού πολέμου; Συμφώνως πρός τίς στατιστικές ζούμε στό πιό έκνομον καί διεφθαρμένον κράτος τής Ευρώπης... ιβ) Περί του θείου 1) <<εφόδιον θνατοίς μέγιστον εστίν ευσεβής βίος>> <<Τό μεγαλύτερον εφόδιον γιά έναν θνητόν είναι ένας ευσεβής βίος>>-Επίχαρμος Πρέπει, λοιπόν, νά αναπτύξουμε τήν ευσέβειαν στά παιδιά. 2) <<ουδέν εκφεύγει τό θείον. Τούτο γινώσκειν σε δεί. Αυτός εσθ' αμών επόπτης, αδυνατεί δ' ουδέν θεός>> <<Από τό θείον δέν διαφεύγει τίποτα. Γνωρίζει τά πάντα γιά εμάς, εποπτεύει τά πάντα, βρίσκεται παντού. Τίποτα δέν είναι αδύνατον γιά τόν θεόν>>-Επίχαρμος 3) 'Οι θεοί αγαπούν καί συγχωρούν όσους αγαπούν καί τιμούν τούς γονείς τούς'-Πυθαγόρας 4) <<ουδέν εκ ταυτομάτου συμβαίνειν καί από τύχης, αλλά κατά θείαν πρόνοιαν, μάλιστα τοίς αγαθοίς καί ευσεβέσι τών ανθρώπων>> <<Τίποτε δέν γίνεται από μόνον του καί ουδέν είναι τυχαίον. Όλα συμβαίνουν κατά θείαν πρόνοιαν. Τούτο είναι πιό φανερόν καί έντονον στούς αγαθούς καί ευσεβείς τών ανθρώπων>>-Πυθαγόρας 5) <<ανθρώπων ο σοφώτατος πρός θεόν πίθηκος φάνειται καί σοφία καί κάλλει καί τοις άλλοις πάσιν>> <<ο σοφότερος τών ανθρώπων, σέ σύγκρισιν μέ τόν θεόν, θά φανεί πίθηκος καί στή σοφία καί στήν ομορφιά καί σ' όλα τ' άλλα>>-Ηράκλειτος 6) <<όλβιος, ος θείων πραπιδών εκτήσατο πλούτον, δειλός δ', ω σκοτόεσσα θεών περί δόξα μέμηλεν>> <<ευτυχής όποιος θεϊκών ιδεών πλούτο κατέκτησε, δυστυχής εκείνος που έχει σκοτεινή εικόνα γιά τούς θεούς>>-Εμπεδοκλής 7) Άν οσίως καί δικαίως διαβιώσωμεν:

68

<<αθανάτοις άλλοισιν ομέστιοι, αυτοτράπεζοι εόντες, ανδρείων αχέων απόκληροι, ατειρείς>> <<μέ τούς άλλους αθανάτους ομόστεγοι κι ομοτράπεζοι, μακριά απ' τών ανθρώπων τίς έγνοιες, ακατάβλητοι>>-Εμπεδοκλής 8) 'Όλα τά έμβια όντα είναι διαφορετικά, ποικιλόμορφα καί πολυάριθμα. Όλα, όμως, οφείλουν τήν ζωήν καί νόησιν των στό ίδιον πράγμα'-Διογένης Απολλωνιάτης 9) <<ως αιεί τόν όμοιον άγει θεός ώς τόν όμοιον>> <<πάντα ο θεός οδηγεί τό όμοιο στό όμοιο>>-Δημόκριτος Άν ζούμε κατά θεόν, δηλαδή μέ τό δίκαιον, τήν αλήθειαν, τήν φιλοσοφίαν νά κυριαρχούν στή ζωή μας, τότε αυτοί που θά έχουμε γύρω καί πλάϊ μας θά είναι ομόφρονες-όμοιοι μέ εμάς. Ο θεός, η πρόνοια, θά μας οδηγήσει σέ αυτούς καί αυτούς πρός εμάς. Τούτο είναι μεγάλη ευτυχία γιά τόν θνητόν. Η μεγαλύτερη. 10) <<ούτος εγέλα πάντα, ως γέλωτος αξιών πάντων των εν ανθρώποις>> <<γελούσε γιά όλα (ο Δημόκριτος), επειδή θεωρούσε όλα τά ανθρώπινα ζητήματα άξια γιά γέλιο>> 11) <<θείου νού τό αεί τί διαλογίζεσθαι καλόν. Ην πιστεύη τις θεούς επισκοπεύειν πάντα, ούτε λάθρη ούτε φανερώς αμαρτήσεται>> <<τό νά συλλογιζόμαστε πάντοτε τό καλό χαρακτηρίζει τόν θεϊκό νούν. Άν κάποιος πιστεύει πώς οι θεοί εποπτεύουν τά πάντα, δέν θά υποπέσει σέ παράπτωμα ούτε κρυφά ούτε φανερά>>-Δημόκριτος Διδάξτε στά παιδιά τό καλόν. Διδάξτε στά παιδιά τήν θρησκευτικότητα. Σύνοψις: Οι πρόγονοί μας πίστευαν πάρα πολύ στόν θεόν. Από τά παραπάνω φαίνεται ένα δείγμα τού γιατί καί πώς. Έχοντας συνειδητοποιήσει τήν μικρότητά του έναντι τού θείου, ο Έλλην άνθρωπος έθεσε στόχον τήν ευσέβειαν καί τό κατά φύσιν ζήν, πού, στήν πραγματικότητα, δέν είναι άλλον από τό κατά θεόν ζήν. Όταν κανείς ζεί συμφώνως πρός θεία χαρακτηριστικά-δίκαιον, αλήθεια, σοφία-τότε συντονίζεται μέ τό θείον καί 'ανεβαίνει' υπαρξιακόν επίπεδον. Ακόμη όμως καί νά μήν φτάσει σέ τέτοιες κατανοήσεις ή εμπειρίες, τό νά ζεί κανείς μέσα στήν θρησκευτικότητα, έστω καί ασυνείδητα, έστω καί υπό τό καθεστώς τού φόβου θέου-αντί γιά σέβας πρός τόν θεόν-, εξασφαλίζει πώς οι κακές πράξεις εντός τής κοινωνίας θά είναι λιγότερες. Άν τό παιδί δείχνει μιά 'φιλοσοφημένη' διάθεσιν στρέψτε το σιγά-σιγά στήν πρώτη κατηγορία. Άν δέν δείχνει μιά τέτοια διάθεσιν, αφού βεβαίως προσπαθήσετε νά τήν ανακαλύψετε πρώτα, στρέψτε το στήν δεύτερη κατεύθυνσιν. Η ευσέβεια καί η θρησκευτικότης είναι δυνατόν, μαζί μέ τήν ευνομία, νά χτίσουν καλές καί ισορροπημένες πολιτείες. Καί αυτό είναι τό ζητούμενον. ιγ) Περί Τύχης 1) <<ανομοιότατον πράγμα τη σοφία την τύχην ούσαν ομοιότατων πραγμάτων γίγνεσθαι δημιουργόν>> <<η τύχη, μολονότι τελείως ανόμοια μέ τή σοφία, γίνεται δημιουργός πραγμάτων πολύ όμοιων>>-Ίων ο Χίος

69

2) Όσοι προοδεύουν: <<ουδέν είκη προσιένται τών γιγνομένων, αλλ' οίον από στάθμης τού λόγου προσάγουσι καί προσαρμόττουσιν έκαστον>> <<δέν αφήνουν τίποτα στήν τύχη, αλλά ρυθμίζουν τό καθετί μέ βάσιν τόν λογον, σάν νά ήταν τό νήμα της στάθμης, καί τό προσαρμόζουν σέ αυτόν>>-Πολύκλειτος Ουδέν αφήνουμε στήν τύχην. Πάντα προσπαθούμε νά βάλουμε σέ τάξιν τά γιγνόμενα. Άν θέλουμε προκοπή... 3) <<άνθρωποι τύχης είδωλον επλάσαντο πρόφασιν ιδίης αβουλίης. Βαία γαρ φρονήσει τύχη μάχεται, τά δέ πλείστα εν βίω ευξύνετος οξυδερκείη κατιθύνει>> <<οι άνθρωποι δημιούργησαν νοητική εικόνα τής τύχης γιά νά δικαιολογήσουν τή δική τους ακρισία. Σπάνια, άλλωστε, η τύχη μάχεται τή φρόνησιν, ενώ τά περισσότερα ζητήματα τής ζωής τά κατευθύνει η προικισμένη μέ αντιληπτική ικανότητα οξυδέρκεια>>-Δημόκριτος Δέν είναι τά πάντα τύχη. Η τύχη παίζει τόν όποιον ρόλον όταν οι άνθρωποι εξαντλούν όλα τά περιθώρια δικών τους ενεργειών. Ειδάλλως τό νά προφασίζεται κάποιος τήν τύχη δέν είναι άλλον παρά η δική του απροθυμία, έλλειψις αποφασιστικότητος. 4) <<τόλμα πρήξιος αρχή, τύχη δε τέλεος κυρίη>> <<η τόλμη είναι η αρχή τής πράξεως, κυρίαρχη όμως του τέλους είναι η τύχη>>-Δημόκριτος Κάνε αυτό που πρέπει καί άσε τήν τύχη, τόν θεόν, νά αποφασίσει τήν κατάληξιν. Σύνοψις: Μήν αφήνετε τά παιδιά νά μεγαλώσουν στήν τύχη. Κάντε όσα πρέπει νά κάνετε, διδάξτε όσα πρέπει νά διδάξετε. Έπειτα, έχοντας κάνει τό καθήκον, αφήστε τήν τύχη, τόν θεόν, νά αποφασίσει γιά τά περαιτέρω. ιδ) Περί πολιτικής

1) <<άρχεσθαι μαθών άρχειν επίστηση>> <<Πρέπει νά εκπαιδευθείς στό νά άρχεσαι πρίν γίνεις ο ίδιος αρχηγός>>-Σόλων 2) 'Καταδίκαζε (ο Ζήνων) τήν τυραννία καί όσους τήν αποδέχονται. Τό πλήρωσε μέ τήν ζωήν του. Ο θάνατός του ξεσήκωσε τους, ως τότε, δειλούς σέ εξέγερσιν καί ανατροπήν τού τυράννου. Περιφρονούσε τά μεγαλεία' Τά παιδιά πρέπει νά μάθουν νά σιχαίνονται τήν ανελευθερία. Ειδικώς τήν τυραννικήν εξουσίαν. 3) <<καθόλου δε ώοντο δείν υπολαμβάνειν μηδέν είναι μείζον κακόν αναρχίας. Ου γαρ πεφυκέναι τόν άνθρωπον διασώζεσθαι μηδενός επιστατούντος>> <<καθολικώς πίστευαν πώς δεν πρέπει νά θεωρεί κανείς ότι υπάρχει μεγαλύτερον κακόν από τήν αναρχία. Γιατί οι άνθρωποι δέν μπορούν νά ζήσουν, άν δέν υπάρχει κάποιος νά τούς κυβερνά>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Ομοίως πρέπει νά μάθουν νά σιχαίνονται τήν αναρχίαν καί αταξίαν. Νά επιθυμούν νά τούς

70

κυβερνά κάποιος που δέν θά είναι ούτε τύραννος ούτε αρχηγός τών νόμων τής ζούγκλας, αλλά ο Άριστος. 4) <<τούς μεν γαρ άρχοντας έφασκον ου μόνον επιστήμονας αλλά καί φιλανθρώπους δείν είναι. Καί τούς αρχομένους ου μόνον πειθήνιους αλλά καί φιλάρχοντας>> <<έλεγαν πώς οι άρχοντες πρέπει νά είναι όχι μόνον γνώστες αλλά καί φιλάνθρωποι καί ότι οι υπήκοοι πρέπει νά είναι όχι μόνον πειθαρχικοί, αλλά καί νά έχουν αγάπη γιά τούς άρχοντες>>-Εκ των Αριστόξενου Πυθαγορικών αποφάσεων καί Πυθαγορικού βίου Άν μεγαλώσουν μέ αυτή την σκέψιν είτε θά γίνουν σωστοί άρχοντες, είτε χρηστοί πολίτες. 5) <<εις εμοί μύριοι, εάν άριστος η>> <<γιά μένα ο ένας ισοδυναμεί μέ χιλιάδες, άν είναι άριστος>>-Ηράκλειτος Ο σοφός Έλλην πιστεύει στήν κοινωνία καί πολιτεία τών Αρίστων. Δέν πιστεύει ούτε στήν τυραννίδα, ούτε στήν οχλοκρατία-δημοκρατία, ούτε στήν αναρχία. 6) <<δεί δε τόν ετέρων μέλλοντα άρξειν αυτόν εαυτού πρώτον άρχειν>> <<εκείνος που πρόκειται νά κυβερνήσει άλλους, πρέπει πρώτα νά κυβερνάει τόν εαυτόν του>>-Δημόκριτος Σέ κάθε περίπτωσιν, όλοι θά βρεθούμε σέ κάποια στιγμή της ζωής μας νά διοικήσουμε. Είτε αυτό θά είναι ένα κατάστημα, είτε η οικογένειά μας, είτε κάτι πιό μικρό, είτε κάτι πιό ευρύ. Ωφείλουμε, απαραιτήτως κατά συνέπεια, νά διδάξουμε στά παιδιά νά κυβερνούν τόν εαυτόν τους. 7) <<φύσει τό άρχειον οικήιον τω κρέσσονι>> <<από τή φύσιν η εξουσία ανήκει στόν καλύτερον>>-Δημόκριτος Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά νά αναγνωρίζουν τόν άνθρωπον απέναντί των καί νά τόν τοποθετούν σέ μιά σωστή κλίμακα, χαμηλότερα ή ψηλότερα από τόν εαυτόν των. Πρέπει νά μάθει ο άνθρωπος από μικρός νά αναγνωρίζει τήν ανωτερότητα κάποιου άλλου καί νά μήν επιμένει εγωιστικώς στήν δική τού 'ετσιθελική' 'υπεροχή'. Τούτο μόνον αρνητικά γεννά. Γι' αυτό, λοιπόν, η απάντησις είναι η ίδια, τό αντίδοτον στό δηλητήριον κοινόν δι' όλα τά κακά: δίκαιον, αλήθεια, σοφία. 8) <<αναρχίας δ' ουδέν κακίον ανθρώποις. Ταύτα γινώσκοντες οι πρόσθεν άνθρωποι από τής αρχής ειθίζον τούς παίδας άρχεσθαι καί τό κελευόμενον ποείν, ίνα μη εξανδρούμενοι εις μεγάλην μεταβολήν ιοντες εκπλήσσοιντο>> <<δέν υπάρχει τίποτα χειρότερο γιά τούς ανθρώπους από τήν αναρχία. Επειδή είχαν αυτή τη γνώμη οι παλιοί άνθρωποι, από τήν αρχή συνήθιζαν τά παιδιά τους νά εξουσιάζονται καί νά εκτελούν τίς εντολές, γιά νά μήν ξεστρατίζουν καί αλλάζουν τελείως, όταν ενηλικιωθούν>>-Αντιφών Τό όμοιον άς πράξουμε καί εμείς.

71

Ε. Τραγικοί

α) Περί ματαιοπονίας, αλαζονείας, ύβρεως 1) <<Σύ δέ τά μηδέν ωφελούντα μή πονεί μάτην>> <<γιά όσα δέν ωφελούν καθόλου μή ματαιοπονείς>>-Αισχύλος Πρέπει νά διδάξουμε τά παιδιά νά διοχετεύουν τήν σωματική καί διανοητική των ενεργητικότητα σέ ωφέλιμα πράγματα καί όχι σέ ανούσια. 2) <<τοιαύτα μέντοι της άγαν υψηγόρου γλώσσης, Προμηθεύ, ταπίχειρα γίγνεται. Σύ δ'ουδέπω ταπεινός ουδ' είκεις κακοίς, πρός τοίς παρούσι δ'άλλα προσλάβειν θέλεις>> <<όμως τήν αμοιβή γιά κοίτα, Προμηθέα, τής γλώσσας που αχαλίνωτα κομπάζει. Ποτέ σου ταπεινόγνωμος δέν ήσουν, μήτε στίς συμφορές εμπρός λυγίζεις, παρά γυρεύεις νά προσθέσεις κι άλλα πάθη σ' εκείνα που έχεις>>-Αισχύλος Πρέπει νά διδάξουμε τά παιδιά τό μέτρον στήν ομιλία. Δέν πρέπει νά διαθέτουν αχαλίνωτη γλώσσα ούτε νά κομπάζουν. Όσο περισσότερον διατηρούν ταπεινή τήν ομιλίαν τόσο τό καλλίτερον. 3) <<σύ δ'ησύχαζε μηδ'άγαν λαβροστόμει. Ή ούκ οίσθ' ακριβώς ών περισσόφρων ότι γλώσση ματαία ζημία προστρίβεται;>> <<ησύχαζε καί κράτησε τή φόρα τών οργισμένων λόγων. Ή δέν ξέρεις, αφού μεστή έχεις γνώσιν, πώς η γλώσσα η αστόχαστη κακό δικό της κάνει;>>-Αισχύλος Καί εδώ προτείνει τήν ταπεινότητα έναντι τής επάρσεως. Καταδικάζει τήν αχαλίνωτον χρήσιν τής γλώσσης. Καταδικάζει τήν υπερβολήν στόν λόγον. Καταδικάζει τήν υψηγορία, λαβροστομία πέραν μέτρου. Προειδοποιεί πώς η εμμονή σέ τούτη τήν στάσιν φέρνει συνεχώς καί διαρκώς καινούρια βάσανα καί ζημίες. 4) <<τόλμησον, ω μάταιε, τόλμησον ποτέ πρός τας παρούσας πημονάς ορθώς φρονείν>> <<βάλε μυαλό επιτέλους, μάταιο πείσμα, καί μπρός στίς συμφορές σου λογικέψου>>-Αισχύλος Όταν σέ κτυπούν συμφορές είναι σάν νά προσπαθεί κάτι νά σού πεί 'άλλαξε'. Άλλαξε αυτά πού κάνεις λάθος. Τό πείσμα είναι μάταιον καί αι συμφοραί θά συνεχίζονται. Όσο είναι εφικτόν πρέπει νά διδάξουμε τά παιδιά νά μαθαίνουν από τά τυχόν λάθη των καί νά μήν εμμένουν σέ επιλογές μόνον από πείσμα. 5) <<άταρ σφοδρύνη γ' ασθενεί σοφίσματι. Αυθάδεια γάρ τώ φρονούντι μή καλώς αυτή καθ' αυτήν ουδενός μείζον σθένει>> <<η ορμή σου όμως σέ κούφια γνώμη στέκει. Καί τής αποκοτιάς τό θράσος, δίχως κρίση σωστή, πιό λίγο αξίζει κι από ένα τίποτα>>-Αισχύλος Αυθάδεια δίχως καλή φρόνησιν αξίζει λιγότερον καί από τό τίποτα. Δέν πρέπει τό θάρρος-θράσος στά λόγια μας νά προέρχεται από ασθενή σοφίσματα. Όταν κατέχουμε ισχυρά σοφίσματα-καί μόνον τότε-έχουμε τό όποιο δικαίωμα στήν αυθάδεια. Συνεχίζοντας στό θέμα: <<σόφω γάρ αισχρόν εξαμαρτάνειν>>

72

<<είναι μεγάλη ντροπή στό σοφό νά σφάλλει>>-Αισχύλος Μάς πληροφορεί πώς ο σοφός, ο φιλόσοφος, είναι αισχρόν νά διαπράττει τούτον τό αμάρτημα. Νά βάζει, δηλαδή, τό πείσμα πάνω από τήν ευβουλίαν, πάνω από τό σωστόν. Βασική αρχή , λοιπόν, τής φιλοσοφίας είναι η υποταγή στήν ευβουλίαν καί η εξάλειψις τού στείρου πείσματος. 6) <<θνητός ων θεών τε πάντων ωετ', ουκ ευβουλία, καί Ποσειδώνος κρατήσειν. Πώς τάδ' ου νόσος φρένων είχε παίδ' εμόν;>> <<όμως όντας θνητός, πίστεψ' ο άμυαλος πώς όλους θά νίκαε τούς θεούς, κι αυτόν ακόμα τόν Ποσειδώνα. Αυτά λοιπόν δέν είναι βλάβη του νού που βρήκε τό παιδί μου;>>-Αισχύλος Προσοχή στήν Ύβριν καί τήν πρόκλησιν στό θείον καί τήν Φύσιν. Τό νά πιστεύει άνθρωπος πώς θά επικρατήσει τής Φύσεως ή επί τού θείου (!!!) είναι αμυαλοσύνη, είναι παραφροσύνη, καί οδηγεί στόν όλεθρον. Οι υβριστές, περήφανοι, αντίθεοι, τά μεγαλύτερα δεινά παθαίνουν, ώς αντίποινα: <<ού σφιν κακών ύψιστ' επαμμένει παθείν, ύβρεως άποινα καθέων φρονημάτων>> <<κι εδώ τά πιό μεγάλα είναι νά πάθουν δεινά, αντιπλερωμή γιά τήν περηφάνια καί τίς αντίθεες γνώμες τους>>-Αισχύλος 7) <<μηδέ τίς υπερφρονήσας τόν παρόντα δαίμονα άλλων ερασθείς όλβον εκχέη μέγαν. Ζεύς τοι κολαστής τών υπερκόμπων άγαν φρονημάτων επέστιν, εύθυνος βαρύς>> <<καί ποτέ κανένας νά μήν καταφρονάει της δικιάς του μοίρας τά δώρα, ποθώντας άλλα, καί σκορπίσει τ' αγαθά του. Στέκει ο Δίας βαρύς δικαιοκριτής από πάνω καί τή μεγάλη υπεροψία τσακίζει>>-Αισχύλος Μήν ζητάς πράγματα πού δέν σού ανήκουν, μήτε ποτέ νά τά ποθήσεις. Οπωσδήποτε πρέπει νά τό μάθουν αυτό τά παιδιά μας. 8) <<δυσσεβίας μέν ύβρις τέκος>> <<η αλαζονεία είναι παιδί της ασέβειας>>-Αισχύλος Κάνοντας τά παιδιά ευσεβή αποφεύγουμε καί τήν αλαζονεία. β) Κοινωνική συμπεριφορά 1) <<Πίθεσθε μοι, πίθεσθε, συμπονήσατε τώ νύν μογούντι. Ταύτα τοι πλανωμένη πρός άλλοτ' άλλον πημονή προσιζάνει>> <<ακούστε, ακούστε με, συμπονάτε με τόν υποφέροντα. Παντού πλανιέται η δυστυχία καί πάει πότε στόν έναν κι άλλοτε στόν άλλον>>-Αισχύλος Πρέπει νά αισθανόμαστε άσχημα γενικώς στήν δυστυχία καί, όσο είναι αυτό δυνατόν, νά συμπονούμε εμπράκτως τούς συνανθρώπους μας που υποφέρουν. Η κακή τύχη μπορεί νά κτυπήσει ανά πάσα στιγμή τήν πόρτα όλων ημών. Καλώς ή κακώς, όλα δρούν ανταποδοτικά σέ αυτόν τόν κόσμον. 2) <<τούς προδότας γάρ μισείν έμαθον, κουκ εστί νόσος τησδ' ηντιν' απέπτυσα μάλλον>> <<νά μισώ τούς προδότες μέ δίδαξαν, κι απ' αυτήν τήν αρρώστια καμμιά δέ σιχαίνομαι πιότερο>-Αισχύλος

73

Πρέπει νά μάθουνε τά παιδιά μας νά σιχαίνονται τούς πρόδοτες καί τήν προδοσία κάθε είδους. 3) <<προσδόκα δέ δρών κακώς κακόν τι πράξειν>> <<εάν κάνεις κάτι κακό, να περιμένεις να το πάθεις>>-Ευριπίδης Περί ανταποδοτικότητος που είπαμε πρίν... γ) Περί λόγου 1) <<πολλώ γ'αμείνων τούς πέλας φέρνουν έφυς ή σαυτόν. Έργω κου λόγω τεκμαίρομαι>> << είσαι πλασμένος πιότερο στούς άλλους νά δίνεις συμβουλές παρά σέ σένα. Τά έργα, όχι τά λόγια, μου τό δείχνουν>>-Αισχύλος Πρέπει νά διδάξουμε τά παιδιά νά πείθονται στά έργα καί όχι στά λόγια. Εν ολίγοις, νά αναζητούν επιχειρήματα, επαρκή τεκμηρίωσιν, τήν πραγματικότητα καί όχι φούσκες, 'αμπελοφιλοσοφίες'. 2) <<οργής νοσούσης εισίν ιατροί λόγοι>> <<τά λόγια γιατρεύουν τήν οργισμένη ψυχή>>-Αισχύλος Τής οργής τό κατευναστικόν είναι τά λόγια ή 'θεράπευσε τήν οργή μέ τούς λόγους, τήν λογική'. Άς τό χρησιμοποιήσουμε καί ως παιδευτικόν μέσον καί ως αντικείμενον διδαχής. 3) <<φιλεί δέ σιγάν ή λέγειν τά καίρια>> <<να συνηθίζεις ή να σιωπάς ή να λες σωστά πράγματα>>-Αισχύλος Πρέπει αυτή τήν αρχήν νά τήν διδάξουμε στά παιδιά. 4) <<ει μή καθέξης γλώσσαν, έσται σοι κακά>> <<εάν δέν κρατάς τη γλώσσα σου, θά πάθεις συμφορές>>-Ευριπίδης Καί εδώ εξηγεί γιατί... 5) <<πάν εξαίρει λόγος>> <<ο λόγος καταφέρνει τά πάντα>>-Ευριπίδης Σέ κάθε περίπτωσιν πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά τόν ορθόν λόγον. Μόνον ωφέλειαν θά έχουν. 6) <<αλλ' ου γάρ αυδάν έσθ' ά μηδέ δράν καλόν>> <<όμως δεν πρέπει να λέμε όσα δεν είναι καλό ούτε να τα κάνουμε>>-Σοφοκλής Ένας κανόνας γιά όσα πρέπει καί δέν πρέπει νά λέγονται. 7) <<εφ' οίς μή φρονώ σιγάν φιλώ>> <<για όσα δεν έχω άποψη, σιωπώ>>-Σοφοκλής Σοφή αρχή...Άς τήν ακολουθήσουμε καί άς τήν διδάξουμε καί στά παιδιά.

74

δ) Γνώσις καί παίδευσις 1) <<η σή συμφορά διδάσκαλος>> <<η συμφορά σου δάσκαλος γιά μένα>>-Αισχύλος Δέν είναι αναγκαίον νά πάθω γιά νά μάθω. Μαθαίνω καί απ' τά πάθη τών άλλων. Θά είναι μεγάλη ωφέλεια νά καταφέρουμε νά εθίσουμε τά παιδιά σέ αυτόν τόν τρόπον λογικής επεξεργασίας δεδομένων. Καί δέν είναι τόσο δύσκολον άν λάβουμε υπ' όψιν πώς τά παιδιά, ούτως ή άλλως, στά πρώτα των χρόνια παρατηρούν τά πάντα μέ σκοπόν νά μάθουν πού βρίσκονται, πού ήρθαν. Άν αυτή τήν φυσική διαδικασία παρατηρήσεως τήν υποβοηθήσουμε ο στόχος θά επιτευχθή καί τό παιδί θά αποκτήσει όχι μόνον έναν επιπλέον μαθησιακόν μηχανισμόν, αλλά καί έναν επιπλέον μηχανισμόν αμύνης σέ άγνωστα γεγονότα καί καταστάσεις τής ζωής. 2) <<αιδώς γάρ οργής πλείον ωφελεί βροτούς>> <<η ντροπή, περισσότερο από τήν οργή, ωφελεί τούς ανθρώπους>>-Ευριπίδης Όσο λιγότερη οργή εισπράττουν από τό περιβάλλον τά παιδιά τόσο τό καλλίτερον. Δέν ωφελεί νά τά μάθουμε νά οργίζονται. Ωφελεί σίγουρα νά τά μάθουμε νά ντρέπονται. Όχι γενικώς καί αορίστως, φυσικά, ούτε αμέτρως. Νά ντρέπονται νά πούν καί νά κάνουν άσχημα πράγματα. Όπως καί τό νά ντρέπονται νά τά βλέπουν ή νά συμμετέχουν σέ αυτά παθητικώς. 3) <<δόξει τις αμαθεί σοφά λέγων ουκ εύ φρονείν>> <<εάν κάποιος λέει σοφά πράγματα στον αμαθή, θα αποδειχτεί ότι δεν είναι συνετός>>-Ευριπίδης Πρέπει νά διδάξουμε τόν έλεγχον τού λόγου. Νά γνωρίζει τό παιδί πότε καί σέ ποιόν νά μιλά. Οι πρώτοι πού πρέπει νά τό ξέρουμε, βεβαίως, είμαστε εμείς. 4) <<μή ζώην μετ' αμουσίας>> <<μακάρι να μη ζώ χωρίς πνευματική καλλιέργεια>>-Ευριπίδης Τί μας λέει εδώ; δίχως πνευματικήν καλλιέργειαν ζούμε έναν διαρκή θάνατον. Κανείς δέν τό θέλει αυτό γιά τό παιδί του. Άς τό βοηθήσουμε, λοιπόν, νά τήν αποκτήσει. Γιά νά μπορεί κάποτε νά πεί πώς 'ζεί'. 5) <<μοχθείν ανάγκη τούς θέλοντας ευτυχείν>> <<είναι ανάγκη να μοχθούν όσοι θέλουν να ευτυχούν>>-Ευριπίδης Πρέπει νά μάθει τό παιδί πώς όλα τά καλά έρχονται, συνήθως, μέσα από πολλή δουλειά καί υπομονή, μέ μόχθον. Καί νά τό ωθήσουμε νά εργαστεί, βεβαίως, σέ αυτή τήν κατεύθυνσιν. 6) <<τό νικάν εστι πάν ευβουλία>> <<κάθε νίκη είναι αποτέλεσμα σωστής σκέψεως>>-Ευριπίδης Είδαμε τήν εργασίαν στό 5), εδώ βλέπουμε τήν σκέψιν. Πρώτα από όλα πρέπει νά σκεπτόμαστε σωστά. Άνθρωπος που σκέπτεται σωστά καί έχει μάθει νά εργάζεται, νά μοχθεί γιά τό καλόν είναι, στήν ουσίαν τού πράγματος, αήττητος.

75

7) <<το δ' ορθώς εσθλόν σαφές αιεί>> <<το πραγματικά καλό είναι πάντοτε σαφές>>-Ευριπίδης Πρέπει νά μάθουν τά παιδιά νά διακρίνουν τό πραγματικώς καλόν από τό φαινομενικώς καλόν. Καί αυτό που προτείνεται εδώ είναι ένα επαρκές κριτήριον. Όταν παρουσιάζεται κάτι, τό οποίον ισχυρίζεται πώς είναι γιά καλόν, νά έχει σαφές κίνητρον, σαφή στόχον καί σαφή διαδικασία επιτεύξεως του, έχει καλές πιθανότητες νά είναι αληθώς καλόν. Όταν κάτι παρουσιάζει έστω καί μιά ασάφεια σέ κάποιο εκ τών τριών δέν γίνεται νά είναι αληθώς καλόν. 8) <<ουδείς γάρ ών ράθυμος ευκλεής ανήρ>> <<κανείς οκνηρός δεν αποκτά ποτέ δόξα>>-Ευριπίδης Τά περί εργασίας που είδαμε καί πρίν. Η δόξα απαιτεί εργασία. Η όποια δόξα... 9) <<παιδεύσωμεν τόν απαίδευτον>> <<ας εκπαιδεύσουμε τον απαίδευτο>>-Ευριπίδης Οι απαίδευτοι χρειάζονται παίδευσιν. Δέν πρέπει νά τούς αφήνουμε στό σκότος τής αμαθίας. Πόσο μάλλον τά σπλάχνα μας. 10) <<πάσι δ' ανθρ'ωποις άρ' ήν ψυχή τέκν'. Όστις δ' αύτ' άπειρος ών ψέγει, ήσσον μέν αλγεί, δυστυχών δ' ευδαιμονεί>> <<ψυχή για όλους τους ανθρώπους είναι τα παιδιά τους. Όποιος πάλι το κοροϊδεύει, χωρίς να ξέρει από παιδιά, λιγότερο υποφέρει κι ενώ δυστυχεί νομίζει πως είναι ευτυχισμένος>>-Ευριπίδης Δέν είναι έτσι; 11) <<οι πόνοι τίκτουσι τήν ευδοξίαν>> <<οι κόποι γεννούν την καλή φήμη>>-Ευριπίδης Πάλι περί τής εξαρτημένης σχέσεως εργασίας-ευδοξίας. 12) <<πόνος γάρ, ως λέγουσιν, ευκλείας πατήρ>> <<ο μόχθος, όπως λένε, είναι πατέρας της δόξας>>-Ευριπίδης Ομοίως. 13) <<αλλ' οι φρονούντες εύ κρατούσι πανταχού>> <<όσοι σκέφτονται σωστά, παντού νικούν>>-Σοφοκλής Τό είδαμε καί στό 6). 14) <<άνδρα γάρ καλώς πράσσοντ' ανάγκη χρηστά κραδαίνων έπη>> <<είναι αναγκαίον όποιος κάνει καλές πράξεις να ακούει καλά λόγια>>-Σοφοκλής Νά ανταμοίβουμε τά παιδιά γιά τίς καλές τών πράξεις. Νά μήν τό παρακάνουμε αλλά ούτε καί νά τό παραλείπουμε ποτέ. Είναι ευνόητον γιατί: διότι ο καλός λόγος είναι τέρψις στά αυτιά όλων ημών. Πόσο μάλλον ενός παιδιού. Η αντίδρασίς του θά είναι νά επαναλάβει

76

τήν καλήν πράξιν γιά νά ξανακούσει έπαινον. Μέ τόν τρόπον αυτόν θά εθιστεί τό παιδί στίς καλές πράξεις καί συνήθειες. 15) <<ανήρ έννους τά καινά τοίς πάλαι τεκμαίρεται>> <<ο μυαλωμένος άνθρωπος συμπεραίνει τα καινούρια από τα παλιά>>-Σοφοκλής Αυτό που προτείνεται εδώ είναι αντίστοιχον μέ τήν διαδικασίαν αποκτήσεως γνώσεων μέσω τής παρατηρήσεως τών άλλων ή από τήν ακρόασιν τών εμπειριών των. Η διατύπωσις εδώ είναι πολύ γενικότερη. Δέν μιλά μόνον γιά τά ανθρώπινα πράγματα. Καί, βεβαίως, έχει απόλυτον δίκαιον. Η εμπειρία διδάσκει καί εμείς πρέπει νά βοηθήσουμε τά παιδιά νά τήν αποκτούν όσο μεγαλώνουν καλλιεργώντας τα τήν μνήμην καί τήν σκέψιν. 16) <<ανθρώποισι γάρ τοίς πάσι κοινόν εστι τουξαμαρτάνειν>> <<γιατί για όλους τους ανθρώπους είναι κοινό το να σφάλλουν>>-Σοφοκλής Όλοι σφάλλουν! Άς τό έχουμε αυτό υπ' όψιν ως ελαφρυντικόν κάθε φορά που θά πρέπει νά μαλώσουμε τά παιδιά ώστε νά μήν τό παρακάνουμε. 17) <<γνώμαι πλέον κρατούσιν ή σθένος χερών>> <<οι ιδέες έχουν μεγαλύτερη ισχύ από τη δύναμη των χεριών>>-Σοφοκλής Ώς συνέχεια από τό 16), πρός θεού όχι βία. Εξηγούμε στά παιδιά γιατί έσφαλλαν καί γιατί δέν πρέπει νά ξανασφάλλουν. Χρησιμοποιούμε τήν πειθώ, τό επιχείρημα. Μόνον όσοι δέν έχουν ή όσοι θέλουν νά 'ξεμπερδεύουν' καταφεύγουν στήν βία. Καλλίτερον θά ήταν όμως νά μήν κάνουν καθόλου παιδιά από τήν αρχή άν βαριούνται νά τά αναθρέψουν σωστά. Μέ τήν τακτικήν αυτήν, εκτός τής νουθεσίας που επιτυγχάνεται, διδάσκονται ταυτοχρόνως τά παιδιά πώς νά συμπεριφέρονται καί αυτά σέ αντίστοιχες περιπτώσεις. Παιδί που θά μεγαλώσει έτσι θά προσπαθεί πάντα νά πείσει μέ τόν λόγον καί τήν επιχειρηματολογίαν καί δέν θά εξαναγκάζει αποτελέσματα μέ τήν χρήσιν βίας. Περισσότερος Λόγος=λιγότερη βία. 18) <<δέος γάρ, ώ πρόσεστιν αισχύνη θ' ομού σωτηρίαν έχοντα τόνδ' επίστασο>> <<όπου υπάρχει σεβασμός καί μαζί ντροπή να γνωρίζεις καλά αυτό εδώ, ότι εκεί δηλαδή υπάρχει σωτηρία>>-Σοφοκλής Διδάσκουμε σεβασμόν καί ντροπή στά παιδιά ασυζητητί. Γιά όλους τούς λόγους πού έχουν ήδη αναφερθεί. 19) <<μικρού δ' αγώνος ου μέγ' έρχεται κλέος>> <<από μικρό αγώνα δεν αποκτάται μεγάλη δόξα>>-Σοφοκλής Πάλι γιά τήν αξίαν τού νά μοχθούμε. 20) <<όστις νέος ών μουσών αμελεί, τόν τε παρελθόντα απόλωλε χρόνον καί τόν μέλλοντα τέθνηκε>> <<όποιος, όταν είναι νέος, αδιαφορεί για την πνευματική του καλλιέργεια καί τόν καιρό που πέρασε έχει χάσει καί για το μέλλον είναι νεκρός>>-Σοφοκλής Άλλη μιά ταύτισις τής απουσίας πνευματικής καλλιέργειας μέ τόν θάνατον. 21) <<ό,τι φύσις ανέρι δώ, τόδ' ούποτε' άν εξέλοις>>

77

<<ό,τι η φύση δώσει στον άνθρωπο, αυτό δεν μπορείς να του το αφαιρέσεις>>-Σοφοκλής Δέν πρέπει ποτέ νά επιχειρήσουμε νά στρέψουμε τό παιδί σέ κάτι που εμείς θέλουμε ενώ η φυσική τού κλίσις είναι άλλη. Αντιθέτως, ωφείλουμε νά διερευνήσουμε ποιές είναι οι φυσικές αυτές κλίσεις καί παντοιοτρόπως νά τίς ενισχύσουμε καί ενθαρρύνουμε. Στά βασικά πράγματα γεννιόμαστε δέν γινόμαστε. 22) <<πάντα γάρ καιρώ καλά>> <<όλα λοιπόν είναι καλά στην ώρα τους>>-Σοφοκλής Νά διδαχτούν τά παιδιά νά είναι επίκαιρα. Νά ζητούν αυτά που πρέπει όταν πρέπει καί όχι αυθαιρέτως. Νά λένε όσα πρέπει όταν πρέπει καί όχι ό,τι νά' ναι όποτε νά' ναι. Νά πράττουν όσα πρέπει όταν πρέπει καί όχι νά ρέπουν πρός ακανόνιστες, άναρχες καί άτακτες συμπεριφορές. 23) <<πολλώ τό φρονείν ευδαιμονίας πρώτον υπάρχει>> <<πρώτη προϋπόθεση της ευτυχίας είναι η σύνεση>>-Σοφοκλής Άς καλλιεργήσουμε λοιπόν τήν σύνεσιν όσο μπορούμε στά παιδιά μας. 24) <<πόνου τοι χωρίς ουδέν ευτυχεί>> <<τίποτα δεν προοδεύει χωρίς κόπο>>-Σοφοκλής Πάλι γιά τήν αξίαν τού νά μοχθούμε. 25) <<προνοίας ουδέν ανθρώποις έφυ κέρδος λαβείν άμεινον ουδέ νού σοφού>> <<κανένα καλύτερο κέρδος δεν έχει υπάρξει εκ φύσεως στους ανθρώπους από την προνοητικότητα και τη σύνεση>>-Σοφοκλής Προνοητικότης καί σύνεσις νά διδαχτούν στά παιδιά. 26) <<φρονείν γάρ οι ταχείς ουκ ασφαλείς>> <<δε ζουν με ασφάλεια όσοι παίρνουν γρήγορες αποφάσεις>>-Σοφοκλής Νά διδάξουμε στά παιδιά νά σκέπτονται καλώς πρίν πούν ή πράξουν οτιδήποτε. Τούτον είναι αμυντική διαδικασία η οποία εγγυάται τήν ανάπτυξιν αισθήματος ασφαλείας σέ όποιον τήν ακολουθεί. Καλόν θά ήταν, επίσης, νά μάθουν νά αποφεύγουν τήν συναναστροφή μέ ανθρώπους που παίρνουν γρήγορες, επιπόλαιες αποφάσεις. ε) Περί φιλίας 1) <<λέξω τορώς σοι πάν όπερ χρήζεις μαθείν, ούκ εμπλέκων αινίγματ', αλλ' απλώ λόγω, ώσπερ δίκαιον πρός φίλους οιγείν στόμα>> <<ξάστερα θά σού πώ όσα θές νά μάθεις, χωρίς αινίγματα νά πλέκω, αλλά μέ λόγια ξεκάθαρα, ώς ταιριάζει νά μιλάμε στούς φίλους μας>>-Αισχύλος Στούς φίλους νά μιλάς μέ απλά λόγια, χωρίς αινίγματα καί περιστροφές. Αυτό είναι δίκαιον. Ένας τρόπος συμπεριφοράς που ωφείλουμε τόσο νά ακολουθήσουμε οι ίδιοι μας όσο καί νά τόν διδάξουμε στά παιδιά. 2) <<ουκ έστιν ουδέν κρείσσον ή φίλος σαφής, ου πλούτος, ου τύραννος>>

78

<<δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από τον ειλικρινή φίλο, ούτε τα πλούτη ούτε η εξουσία>>-Ευριπίδης Πρέπει νά πείσουμε τά παιδιά γιά τήν αξίαν τής φιλίας καί νά τά βοηθήσουμε νά κάνουν καλούς φίλους. στ) Ψεύδος-Αλήθεια <<ει δ' έχεις ειπείν ότι λοιπών πόνων, σήμαινε μηδέ μ' οικτίσας σύνθαλπε μύθοις ψεύδεσιν. Νόσημα γάρ αίσχιστον είναι φημί σύνθετους λόγους>> <<άν έχεις νά πείς γι' αυτά πού μέλλεται νά πάθω, φανέρωσέ τα, κι όχι από συμπόνια μέ ψεύτικα νά μέ ζεστάνεις λόγια. Γιατί θαρρώ πώς άλλο δέν υπάρχει τόσο χειρότερο κακό απ' τό ψέμμα>>-Αισχύλος Βαρειά αρρώστια τό ψεύδος καί τά πολύπλοκα λόγια. Τό αίσχιστον νόσημα. Μέ τό παράδειγμα μας καί τίς διδαχές πάσει θυσία νά στρέψουμε τά παιδιά στήν αλήθεια καί τήν απέχθειαν τού ψεύδους. ζ) Περί γάμου καί συναναστροφής 1) <<ή σοφός ή σοφός ήν ός πρώτος εν γνώμα τόδ' εβάστασε καί γλώσσα διεμυθολόγησεν, ως τό κηδεύσαι καθ' εαυτόν αριστεύει μακρώ, καί μήτε τών πλούτω διαθρυπτομένων μήτε τών γέννα μεγαλυνομένων όντα χερνήταν εραστεύσαι γάμων>> <<σοφός αλήθεια, ήταν σοφός αυτός που πρώτος μές στό νού του τό ζύγιασε καί τό' πε πώς δέν είναι καλύτερο απ' αυτό, γάμο νά κάνεις μ' ανθρώπους τής σειράς σου, μήτε νά θές νά συγγενέψεις, όντας φτωχός, μ' εκείνους που καυχιούνται γιά τά πολλά τους πλούτη, μήτε μ' όσους γιά τή μεγάλη τους γενιά κομπάζουν>>-Αισχύλος Πρέπει νά επιδιώκουμε τήν συναναστροφήν-πόσο μάλλον τόν γάμον-ανθρώπων που μας μοιάζουν καί όχι ανομοίων (ομοιότης καί ανομοιότης σέ όλα τά επίπεδα, υλικά καί πνευματικά). Τό ίδιο πρέπει νά μάθουν νά κάνουν καί τά παιδιά μας. 2) <<εμοί δ' ότε μέν ομαλός ο γάμος, άφοβος. Όν δέ δέδια, μή κρεισσόνων θεών έρως άφυκτον όμμα προσδράκοι με. Απόλεμος όδε γ' ο πόλεμος, άπορα πόριμος. Ουδ' έχω τίς άν γενοίμαν>> <<δέν μέ τρομάζει ο ταιριαστός γάμος. Φοβάμαι μόνο τήν άφευχτη ματιά του νά μή ρίξει πάνω μου τών τρανών θεών ο έρωτας. Τί ο πόλεμος αυτός είναι απολέμητος, κι η ελπίδα του χωρίς ελπίδα. Μήτε καί ξέρω τί θ' απογινόμουν>>-Αισχύλος Γάμον νά τελείς μέ τούς ομοίους σου. Τούτον είναι άριστον. Ούτε μέ πλουσίους ούτε μέ ξακουστούς άν καί εσύ δέν είσαι τέτοιος. Τήν επιλογή συντρόφου μέ κριτήριον τό αχαλίνωτον πάθος, τόν τυφλόν έρωτα, νά απορρίπτεις. Διότι δέν πολεμιέται καί είναι δίχως ελπίδα η ελπίδα του. Αντιθέτως, η εκλογικευμένη επιλογή συντρόφου δέν μπορεί νά προκαλέσει κανέναν φόβον. Τούτο καλόν θά ήταν νά καλλιεργηθεί στόν άνθρωπον από τήν παιδικήν ηλικίαν ώστε νά γίνει βίωμα. 3) <<έσθ' ομιλίας κακής κάκιον ουδέν>> <<τίποτε δεν είναι χειρότερο από την κακή συναναστροφή>>-Αισχύλος Προσοχή μέ ποιούς κάνουμε παρέα καί προσοχή καί στίς παρέες τών παιδιών μας...

79

4) <<η δ' ομιλία πάντων βροτοίσι γίγνεται διδάσκαλος>> <<η συναναστροφή διδάσκει τα πάντα στούς ανθρώπους>>-Ευριπίδης ...διότι ακριβώς από τήν συναναστροφή μαθαίνονται τά πάντα σέ πρώτον βάθμον. 5) <<αισχροίς γάρ αισχρά πράγματ' εκδιδάσκεται>> <<από τούς αισχρούς αισχρά πράγματα διδάσκονται>>-Σοφοκλής Προσοχή! Διότι δέν θέλουμε νά διδαχτούν τά αισχρά τά παιδιά μας. 6) <<εν τοίς γάρ οικείοισιν όστις έστ' ανήρ χρηστός, φανείται καν πόλει δίκαιος ών>> <<όποιος είναι καλός μέσα στην οικογένειά του, θα φανεί δίκαιος και στη δημόσια ζωή>>-Σοφοκλής Η παίδευσις καί κοινωνικοποίησις έχει αρχή καί ρίζες εντός τής οικογενείας. Η καλή ρίζα θά δώσει καί τούς αντίστοιχους καρπούς. 7) <<νήπιος ός τών γονέων επιλάθηται>> <<είναι ανόητος όποιος λησμονεί τους γονείς του>>-Σοφοκλής Δέν πρέπει νά λησμονούμε τούς γονείς μας καί τούτο πρέπει νά τό περάσουμε καί στά παιδιά μας. Νά σέβονται τούς γεννήτορες των καί γενικώς τούς προγόνους. 8) <<όπου γάρ οι φύσαντες ησσώνται τέκνων ουκ έστιν αύτη σωφρόνων ανδρών πόλις>> <<όπου λοιπόν οι γονείς κυβερνιούνται απ' τα παιδιά, αυτή δεν είναι πόλη συνετών ανθρώπων>>-Σοφοκλής Ιδιαίτερη προσοχή εδώ! Είπαμε νά χαϊδεύουμε τά παιδιά όχι όμως νά τά ισοπεδώσουμε όλα. Οι ιεραρχίες εντός οικογενείας πρέπει νά παραμείνουν διακριτές. Επίσης, απαγορεύεται νά ικανοποιούμε όλες τίς απαιτήσεις τών παιδιών. Σέ διαφορετική περίπτωσιν θά ξυπνήσουμε μιά μέρα καί θά κυβερνιόμαστε από τά παιδιά μας καί δέν θά μπορεί νά αλλάξει τίποτα τότε. Άν αναρωτιέται κανείς πού είναι τό κακόν, απλώς νά πούμε πώς άν κάποιος αγνοεί τίς στοιχειώδεις έννοιες τής ιεραρχίας καί τού σεβασμού εντός τής οικογενείας θά τίς αγνοεί καί στήν ευρύτερη κοινωνικοποίησιν του. Τό κύριον αποτελέσμα, πέραν τών άλλων, είναι η προβληματική κοινωνικοποίησις. Άς τό αποφύγουμε λοιπόν. η) Πολιτική 1) <<τής σής λατρείας τήν εμήν δυσπραξίαν, σαφώς επιστάσ', ουκ άν αλλάξαιμ' εγώ>> <<εγώ τή δυστυχία μου, νά τό ξέρεις, δέ θ' άλλαζα ποτέ μέ τή σκλαβιά σου>>-Αισχύλος Προτιμώ νά έχω δυσπραγία, όντας ελεύθερος, παρά νά απολαμβάνω εξουσία όντας υποταγμένος σέ κάποιον. Βασική διδαχή που πρέπει νά εισπράξουν τά παιδιά. 2) (Γιά τούς Έλληνες): <<ούτινος δούλοι κέκληνται φωτός ούδ' υπήκοοι>> <<δέν είναι δούλοι μήδε υπήκοοι σέ κανέναν>>-Αισχύλος Οι γνήσιοι Έλληνες δέν είναι υπήκοοι ή δούλοι κανενός θνητού, πόσο μάλλον άν αυτός είναι καί αλλόφυλος. Η γνήσια ελληνική επιλογή είναι η Ελευθερία μέ κάθε τρόπο καί θυσία.

80

3) <<πειθαρχία γάρ εστι τής ευπραξίας μήτηρ, γονής σωτήρος>> <<η πειθαρχία είναι μητέρα της ευτυχίας και της σωτηρίας>>-Αισχύλος Τά παιδιά νά μάθουν νά δρούν μέ πειθαρχία σέ ό,τι κάνουν. Θά αυξήσουμε έτσι τίς πιθανότητες των νά ευτυχήσουν στή ζωή. Επίσης, νά μάθουν νά πειθαρχούν εκεί πού πρέπει. Καί αναφέρομαι στούς θεσμούς που υπάρχουν εντός μιάς οργανωμένης κοινωνίας ανθρώπων. 4) <<μή' πί δουλείας ποτέ ζών εκών έλθης παρόν σοι κατθανείν ελευθέρως>> <<ποτέ στη ζωή σου μη γίνεις δούλος με τη θέλησή σου, ενώ μπορείς να πεθάνεις ελεύθερος>>-Ευριπίδης Η αξία τού νά μεγαλώσουμε ανθρώπους μέ αυξημένην εκτίμησιν στήν ελευθερίαν καί μεγάλην απέχθειαν στήν σκλαβιάν δέν αποτιμάται μέ τίποτα. θ) Δίκαιον-άδικον 1) <<οίκων γάρ ευθυδίκων καλλίπαις πότμος αιεί>> <<στά σπίτια όμως των δίκαιων ανθρώπων πάντα είναι καλόγεννη η τύχη>>-Αισχύλος Άν θέλουμε καλή τύχη στά σπίτια μας καί, ειδικότερα, καλή τύχη γιά τά παιδιά μας, άς είμαστε καί άς τά διδάξουμε νά είναι ευθίδικοι άνθρωποι. 2) <<τοίς γάρ δικαίοις ουχί θυμούσθαι χρεών>> <<δέν είναι ανάγκη οι δίκαιοι να παραδίδονται στο θυμό>>-Ευριπίδης Ο δίκαιος άνθρωπος αδικεί τόν εαυτόν του παραδιδόμενος στόν θυμόν. Γιά τόν λόγον αυτόν δέν είναι αναγκαία μιά τέτοια συμπεριφορά. Χώρια τό γεγονός πώς ο καθένας σέ βρασμόν ψυχής μπορεί νά αδικήσει κάποιον άλλον. Πρέπει νά αποφεύγουμε τήν αδικίαν, έμμεσον ή άμεσον, όσο γίνεται. Στά παιδιά πρέπει νά διδάξουμε τόν έλεγχον τής διαθέσεώς των καί ειδικώς τού θυμού. 3) <<δίκη σίγα καί βραδεί ποδί στίχουσα μάρψει τούς κακούς, όταν τύχη>> <<η δικαιοσύνη σιγά-σιγά καί με αργά βήματα θα φτάσει καί θα αρπάξει τους κακούς, όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου>>-Ευριπίδης Τό 'κακόν' μέ τήν δικαιοσύνη είναι πώς πολλές φορές αργεί δημιουργώντας τήν εντύπωσιν σέ πολλούς πώς δέν υπάρχει αυτός ο αόρατος ελεγκτικός μηχανισμός. Τί είναι προτιμότερον, πάντως, νά κάνεις τό άδικον καί νά γευτείς πρόσκαιρες χαρές μέ σίγουρη κακή κατάληξιν ή νά πράττεις τό δίκαιον μέ προσήλωσιν καί υπομονήν, διατηρώντας καλές πιθανότητες νά ανταμοιφθούν οι κόποι σου; 4) <<δούς γάρ αντιλάζυται παίδων παρ' αυτού τοιάδ' άν τοκεύσι δώ>> <<στούς γονείς σου, λοιπόν, ό,τι κάνεις το βρίσκεις από τα παιδιά σου>>-Ευριπίδης Οι Έλληνες ανέκαθεν πίστευαν στήν ανταποδοτικότητα. 'ό,τι δίνεις παίρνεις'. Προσοχή πώς συμπεριφερόμαστε στούς γονείς μας. Άς τό περάσουμε καί στά παιδιά αυτό. 5) <<είς τοι δίκαιος μυρίων ουκ ενδίκων κρατεί, τό θείον τήν δίκην τε συλλαβών>> <<ένας δίκαιος νικά αμέτρητους άδικους, επειδή έχει συμμάχους το θείον καί το δίκαιον>>-Ευριπίδης

81

Ισχύουν τά σχόλια του 3). Είναι, επίσης μιά θέσις ελπιδοφόρα γιά τόν αγώνα που πρέπει νά κάνουμε. Καμμιά σημασία δέν έχει άν οι όποιοι αντίπαλοί μας είναι αριθμητικώς πλείονες. Αρκεί εμείς νά υπερασπιζόμαστε τό δίκαιον. Η ελληνική ιστορία έχει πάρα πολλά παραδείγματα γιά νά αποδείξει τού λόγου τό αληθές. 6) <<μηδ' η βία σε μηδαμώς νικησάτω τοσόνδε μισείν ώστε τήν δίκην πατείν>> <<σε καμμία περίπτωση μη σε νικήσει η βία, ώστε να μισείς τόσο πολύ, που να ποδοπατάς τη δικαιοσύνη>>Ευριπίδης Δέν πρέπει νά επιλέγουμε τή βία έναντι τής δικαιοσύνης. Δέν πρέπει νά προκρίνουμε τό δίκαιον του ισχυρού, τήν επιβολήν διά τής βίας, αλλά τό δίκαιον τού αληθώς δικαίου καί τήν πειθώ μέσω επιχειρημάτων. 7) <<δικαία γλώσσ' έχει κράτος μέγα>> <<όποιος λέει τα δίκαια έχει μεγάλη δύναμη>>-Σοφοκλής Άς λέμε τά δίκαια λοιπόν. Καί άς μάθουν καί τά παιδιά μας νά τά λένε. 8) <<τοίς τοι δικαίοις χω βραχύς νικά μέγαν>> <<όταν είναι δίκαιο, καί ο μικρός νικάει το μεγάλο>>-Σοφοκλής Ισχύουν τά σχόλια τών 3) καί 5). ι) Σώμα-Ψυχή-Πνεύμα <<εκ δέ υγιείας φρενών ο πάσιν φίλος καί πολύευκτος όλβος>> <<από την πνευματική υγίεια προέρχεται η σε όλους αγαπητή καί πολυπόθητη ευτυχία>>-Αισχύλος Δίχως σωματικήν, πνευματικήν καί ψυχικήν υγίειαν ουδείς δύναται νά φτάσει στήν πραγματικήν ευτυχίαν. Εδώ αναφέρει μόνον τήν πνευματικήν αλλά, στήν πραγματικότητα, τά τρία αυτά είναι αδιαίρετα. Τό ένα φέρνει τό άλλο. Δέν γίνεται κάποιος νά έχει πνευματικήν υγίειαν άν δέν έχει καί σωματικήν. Καί άν έχει σωματικήν καί πνευματικήν, δέν γίνεται νά μήν έχει καί ψυχικήν. ια) Περί θείου καί τύχης 1) <<όμως δ' ανάγκη πήμονας βροτοίς φέρειν θεών διδόντων>> <<όμως ανάγκη νά βαστάζουν οι άνθρωποι τά βάσανα, όταν οι θεοί τά στέλνουν>>-Αισχύλος Υπομονή στά βάσανα. Είναι μέρος τού θεϊκού σχεδίου, μέρος τής Ανάγκης. Η καρτερία είναι μεγάλη αρετή καί πρέπει νά διδάσκεται. 2) <<τέχνη δ' ανάγκης ασθενεστέρα μακρώ>> <<πολύ ασθενεστέρα είναι η τέχνη τής ανάγκης>>-Αισχύλος Όση θέλησιν καί τέχνη καί νά βάλουμε οι άνθρωποι, θά συμβαίνει πάντα αυτό πού τό Σύμπαν καί η Αρχή του έχει ορίσει. Άς κάνουμε, λοιπόν, όσα πρέπει νά γίνουν καί άς αφήσουμε τήν τελικήν απόφασιν στόν θεόν, στήν λειτουργίαν τού κόσμου. Τούτο είναι καί

82

ένα καμπανάκι γιά τόν σύγχρονον πολιτισμόν μας, τόν τόσο αφοσιωμένον στήν υψηλή τεχνολογίαν. Όσο εξελιγμένες 'τέχνες' καί άν δημιουργούμε καί χρησιμοποιούμε, τίποτα, γιά παράδειγμα, δέν θά μας απαλλάξει από τόν θάνατον ή τήν φυσικήν αλλαγή τού γήινου κλίματος, όσο επίπονος καί νά είναι αυτή γιά τό είδος μας. Ο άνθρωπος αντί νά εξελίσσεται στό πεδίον τών αρετών ασχολείται μέ υλικά αγαθά. Αυτό, καθώς προλέγουν όλοι οι αρχαίοι σοφοί, θά είναι καί η καταστροφή του. Είδομεν... 3) <<τό μή κακώς φρονείν θεού μέγιστον δώρον>> <<το να μη σκεφτόμαστε κακότροπα είναι το μεγαλύτερο δώρο του θεού>>-Αισχύλος Είναι απαραίτητον νά μήν σκεπτόμαστε κακότροπα καί πιό απαραίτητον νά τό αποφεύγουν καί τά παιδιά μας. Άν θέλουμε μιά πιό αγαθότροπον αυριανήν κοινωνία. 4) <<τώ πονούντι δ' εκ θεών οφείλεται τέκνωμα του πόνου κλέος>> <<σ' αυτόν που κοπιάζει οφείλεται από τους θέους, ως καρπός του μόχθου, η δόξα>>-Αισχύλος Τά καλά έργα καί η δόξα είναι αποτελέσματα μόχθου, πόνου, υπομονής. Δέν υπάρχει καλλίτερον καί δυσκολότερον έργον από τήν ανατροφήν παιδιών. Άν θέλετε νά 'δοξαστείτε' μεγαλώνοντας καλούς καί χρηστούς ανθρώπους πρέπει νά μοχθήσετε. Τήν ίδια νοοτροπία πρέπει νά πείσουμε τά παιδιά νά υιοθετήσουν καθώς, άν μάθουν νά θέτουν στόχους καί νά μοχθούν από μικρά γι' αυτούς, η επιβράβευσις των μεγαλώνοντας είναι μαθηματικώς βεβαία. 5) <<τώ γάρ πονούντι καί θεός συλλαμβάνει>> <<γιατί αυτόν που μοχθεί τον βοηθάει και ο θεός>>-Ευριπίδης Ώς συνέχεια τού 4). 6) <<ου τοίς αθύμοις η τύχη ξυλλαμβάνει>> <<δε βοηθά η τύχη τους ολιγόψυχους>>-Σοφοκλής Τεράστια, λοιπόν, η σημασία του νά μεγαλώσουμε 'εύψυχα' παιδιά. Μόνον οι εύψυχοι έχουν πιθανότητες νά βοηθηθούν από τήν τύχην. Οι άψυχοι, ολιγόψυχοι, δέν έχουν καμμία πιθανότητα. Άς μήν ξεχνάμε καί τό 'ελεύθερον τό εύψυχον'. Δηλαδή ισχύει καί τό αντίθετον: 'ανελεύθερον τό ολιγόψυχον'. Ο ολιγόψυχος γίνεται σκλάβος, ο εύψυχος έχει πιθανότητες νά είναι ελεύθερος. Η επιλογή είναι δική μας. ιβ) Αρετή-Κακία 1) <<α δ' αρετά βαίνει διά μόχθων>> <<η αρετή προχωρεί βαδίζοντας μέσα απ' τους κόπους>>-Ευριπίδης Η αρετή είναι συνυφασμένη μέ τήν έννοια τού μόχθου. Δίχως μόχθον, από τήν πλευρά τών γονέων αλλά καί από τήν πλευρά τών τέκνων, άς μήν περιμένουμε νά βγούν ενάρετοι άνθρωποι. 2) <<αρετή δ' όσω περ μάλλον άν χρήσθαι θέλης, τοσώδε μάλλον αύξεται τελουμένη>> <<την αρετή, όσο περισσότερο τη θέλεις να την ακολουθείς, τόσο περισσότερο αυξάνεται καί ολοκληρώνεται>>-Ευριπίδης

83

Νόμος τής αδράνειας. Άν κάποιος εθιστεί στήν αρετήν τόσο περισσότερον αυξάνεται αυτή μέσα του, τόσο καλλίτερος άνθρωπος γίνεται. 3) <<κρείσσον δέ πλούτου καί πολυχρύσου χλιδής ανδρών δικαίων καγαθών παρουσία>> <<ανώτερη κι απ' τα πλούτη και την υπερβολική χλιδή είναι η παρουσία των δίκαιων και ενάρετων ανθρώπων>>-Ευριπίδης Άς μήν διδάσκουμε, λοιπόν, στά παιδιά τόν υλικόν ευδαιμονισμόν. Άς τά διδάξουμε, απλώς, τήν Αρετήν. Άν είμαστε αρκετά φιλάνθρωποι καί επιθυμούμε ένα καλλίτερον μέλλον γιά τήν κοινωνία μας. 4) <<μόνον δ' άν αντί χρημάτων ουκ άν λάβοις γενναιότητα καρετήν>> <<την ανδρεία καί την αρετή δεν μπορείς να την αποκτήσεις με χρήματα>>-Ευριπίδης Ευτυχώς σέ αυτή τη ζωή δέν αγοράζονται τά πάντα...Δουλειά, λοιπόν, άν επιθυμούμε νά βγάλουμε ανδρείους καί ενάρετους ανθρώπους στήν κοινωνία. 5) <<ουκ έστιν αρετής κτήμα τιμιώτερον>> <<δεν υπάρχει πιο πολύτιμο απόκτημα από τήν αρετή>>-Ευριπίδης Γιά νά τό λένε κάτι ξέρουν... 6) <<ούτοι λείψανα τών αγαθών ανδρών αφαιρείται χρόνος. Ά δ' αρετά κάι θανούσι λάμπει>> <<άσβεστη απ' το χρόνο η μνήμη των ενάρετων. Η αρετή τους λάμπει καί μετά το θάνατό τους>>-Ευριπίδης Η Αρετή δύναται νά εξασφαλίσει τήν αθανασία! Μιά καλή υστεροφημία εξασφαλίζεται μόνον μέσα από ενάρετη ζωή καί ενάρετες πράξεις. 7) <<τροφαί θ' αι παιδευόμεναι μέγα φέρουσ' ες τάν αρετάν>> <<η ανατροφή μέσω της σωστής εκπαίδευσης συντελεί πολύ στην αρετή>>-Ευριπίδης Γιά ποιούς κτυπά η καμπάνα; γιά τούς γονείς φυσικά! 8) <<αρετής βέβαιαι δ' εισίν αι κτήσεις μόναι>> <<μόνον οι κατακτήσεις της αρετής είναι σταθερές>>-Σοφοκλής Η αρετή εξασφαλίζει σταθερότητα. Όλα τά άλλα δημιουργούν αστάθειες καί ανισορροπίες, μέχρι καί απόλυτον χάος. Τρανή απόδειξις ο κόσμος στόν οποίον ζούμε, όπου η αρετή εκλείπει όλο καί περισσότερον. Χρέος μας, άν αγαπάμε τόν κόσμον καί θέλουμε νά τού χαρίσουμε ελπίδα, νά μεγαλώσουμε ενάρετους ανθρώπους. 9) <<ουκ άν γένοιτο νούς κακός καλώς φρονών>> <<δεν μπορεί ένας κακός άνθρωπος να σκέφτεται σωστά>>-Σοφοκλής Μήν ακούτε τίς πονηριές κάποιων επιτηδείων. Ο κακός άνθρωπος τίποτα καλόν δέν μπορεί νά προσφέρει. Δέν χρειάζεται νά ακούμε ή νά μαθαίνουμε από όλους, παρά μόνον από τούς καλούς καί ενάρετους. Άς παιδεύσουμε τά παιδιά νά αναγνωρίζουν τήν κακίαν καί νά τήν αποστρέφονται. Ποτέ δέν θά δεχτούν νά τούς ασκηθεί κακή επιρροή από κανέναν.

84

ιγ) Περί Πατρίδος 1) <<πολλού χρυσού καί πλούτου κρείσσων πάτρα>> <<απ' όλα τα χρυσάφια και τα πλούτη ανώτερη είναι η πατρίδα>>-Ευριπίδης 2) <<πατρίς καλώς πράσσουσα τόν τυχόντ' αεί μείζω τίθησι, δυστυχούσα δ' ασθενή>> <<όταν η πατρίδα είναι ευτυχισμένη, κάνει δυνατό τον καθένα, ενώ, όταν δυστυχεί, τον κάμει αδύναμο>>-Ευριπίδης 3) <<καί μείζον' όστις αντί τής αυτού πάτρας φίλον νομίζει, τούτον ουδαμού λέγω>> <<καί όποιος νομίζει κάτι πιο αγαπητό από τήν πατρίδα του, αυτόν τον θεωρώ τιποτένιο>>-Σοφοκλής Σύνοψις: Η φιλοπατρία είναι μιά από τίς μεγαλύτερες διδαχές που πρέπει νά εισπράξουν τά παιδιά. Όταν η πατρίς, τό σύνολον, είναι ευτυχισμένη όλοι είναι ευτυχισμένοι καί τό αντίθετον. Δέν έχετε παρά νά δείτε τό παράδειγμα τού σήμερα μέ μιά ελληνική πατρίδα που δυστυχεί καί έναν λαόν που τήν ακολουθεί στήν δυστυχία. Τιποτένιος θεωρείται αυτός που δέν βάζει τήν πατρίδα πάνω από όλα. Θέλουμε νά μεγαλώσουμε 'κάποιους' ή 'τιποτένιους'; αυτό είναι τό ερώτημα.

85

ΣΤ. Πλάτων α. Γνώσις-Παίδευσις 1) (γιά τήν ιδανική πολιτεία): <<καί κατά φύσιν δη δόντες τό καθ' αυτόν εκάστω πρόσφορον εν μόνο επιτήδευμα, μιάν εκάστω τέχνην>> <<καί αφού δώσαμε σέ κάθε έναν συγκεκριμένη απασχόλησιν, συγκεκριμένη τέχνη, συμφώνως πρός τήν φύσιν του>> Κάθε άνθρωπος είναι προικισμένος από τήν φύσιν του ώστε νά προσφέρει τά μέγιστα σέ έναν τομέα, σέ μία τέχνη. Είναι χρέος τών γονέων νά βοηθήσουν τό παιδί νά αναδείξει καί αναπτύξει τήν κλίσιν του. Άν όλοι έκαναν αυτό που η Φύσις τούς προγραμμάτισε ο κόσμος θά ήταν διαφορετικός.

2) 'Οι γυναίκες πρέπει νά εκπαιδεύονται μέ παραπλήσιον τρόπον τών ανδρών' Κορίτσια καί αγόρια κοινή ανατροφή στίς μικρές ηλικίες. Τότε που η ψυχή είναι αγνή καί δέν έχει μπερδευτεί ακόμα μέ τά ελαττώματα τής αδυνάμου σάρκας. Ευχής έργον θά ήταν η παίδευσίς των νά ήταν ομοία σέ όλη τή διάρκειαν τής ζωής. Βασικότατον, όμως, νά είναι στή διάρκεια τής παιδικής ηλικίας. 3) 'Δύναμις=αρετή+ρώμη+ευψυχία' Άν θέλουμε νά βγάλουμε πραγματικώς δυνατούς ανθρώπους ιδού η απάντησις. Παίδευσις στήν Αρετήν μέ όσα αυτή περιλαμβάνει καί έχουμε ήδη δεί, σωματική άσκησις γιά τήν απόκτησιν ρώμης καί, μέσω αυτής, αυτοπεποιθήσεως, καί, τέλος, καλλιέργεια όλων εκείνων τών αξιών καί ιδεών που ανεβάζουν τήν ψυχήν στρέφοντάς την πρός τό αγαθόν κατά τήν επίγεια παρουσία της. 4) <<δύο δ' ανοίας γένη, τό μεν μανίαν, τό δε αμαθίαν>> <<δύο είδη άνοιας υπάρχουν, η μανία καί η αμάθεια>> Τί μας λέει εδώ; ένας άνθρωπος γίνεται βλάξ, ανόητος (εξ ου καί 'ανοία'), είτε λόγω αμαθείας, δηλαδή άν δέν διδαχτεί ή δέν τού διδάξουν, είτε λόγω ιατρικών αιτίων (μανία). Άν φυσικά δέν θέλουμε νά γίνουν βλαμμένα τά παιδιά μας, άς τά βοηθήσουμε. 5) <<η άγαν ελευθερία έοικε εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν>> <<η υπερβολική ελευθερία φαίνεται πως μεταβάλλεται σε υπερβολική δουλεία>> Όταν αναφερόμαστε στήν ελευθερία μιλάμε γιά όρια φυσικού συστήματος καί όχι γιά κάποια αυθαίρετον έννοια. Σήμερα, όταν ο περισσότερος κόσμος αναφέρεται στήν ελευθερίαν εννοεί μιά κατάστασιν ελευθεριότητος δίχως περιορισμούς. Καμμιά σχέσιν δέν έχει αυτό μέ τήν αληθινήν έννοια τής ελευθερίας. Θά επιχειρήσω νά τό εξηγήσω απλώς: Υπάρχει ο Φυσικός Νόμος στόν οποίον υπαγόμαστε όλοι οι άνθρωποι. Όταν γεννιόμαστε, ο καθένας από εμάς φέρνει 'προίκα' κάποιες κλίσεις καί δεξιότητες από φυσικού του, που λέμε. Ο άνθρωπος που θά καλλιεργήσει αυτές θά φτάσει κάποια στιγμή νά νοιώσει ελεύθερος, υπό τήν έννοια τής αληθούς εναρμονίσεώς του μέ τό ανώτερον σχέδιον τού σύμπαντος, τού θεού. Δυστυχώς ή ευτυχώς, ο άνθρωπος, εξ όσων γνωρίζουμε, είναι τό μοναδικόν γήϊνον πλάσμα που έχει τήν δυνατότητα επιλογής ακόμη καί νά παραβεί τόν φυσικόν προγραμματισμόν. Τούτο δέν σημαίνει πώς μένει καί ατιμώρητος γιά αυτό. Η

86

κάθε λογής ελευθεριότης δέν οδηγεί παρά σέ λάνθασμένην αξιοποίησιν τού χρόνου παραμονής μας στή Γή. Απόδειξις γιά όλα είναι ο θάνατος. 'μηδένα πρό τού τέλους μακάριζε'. Όταν φτάσει τό τέλος τότε θά μπορεί νά βγεί πραγματικόν συμπέρασμα γιά τό τί κάναμε στήν Γή. Σέ κάθε περίπτωσιν, άν στήν παιδευτικήν διαδικασίαν ακολουθήσουμε τό τρίπτυχον 'ΕΝ ΤΟ ΠΑΝ', 'ΓΝΩΘΙ ΣΕΑΥΤΟΝ', 'ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ', δέν θά αποτύχουμε. Υπάρχουν καλές πιθανότητες πώς άνθρωποι μεγαλωμένοι μέ αυτό τό σύστημα αξιών θά φτάσουν σέ μιά παραγωγική καί αξιομνημόνευτη παρουσία επί Γής. 6) <<αμαρτία πράξις παρά τόν ορθόν λογισμόν>> <<σφάλμα είναι η πράξη, που παραβαίνει τη σωστή σκέψη>> Άν λοιπόν διδάξουμε τήν σωστή σκέψιν στά παιδιά καί, παραλλήλως, τά παιδεύσουμε νά μήν τήν παραβαίνουν, τότε τά σφάλματα (αμαρτίες) που θά πράξουν στή ζωή των θά είναι τά λιγότερα δυνατά. 7) <<η δ' αυθάδεια ερημία ξύνοικος>> <<η αυθάδεια είναι συγκάτοικος της απομόνωσης>> Ο αυθάδης άνθρωπος μένει μόνος του, μέ απλά λόγια. Πρέπει νά διδάξουμε στά παιδιά νά αποφεύγουν τήν αυθάδειαν. 8) <<δειλή δή καί ανελευθέρω φύσει φιλοσοφίας αληθινής, ως έοικεν, ουκ άν μετείη>> <<ένας δειλός λοιπόν καί υποταγμένος άνθρωπος δέν μπορεί, καθώς φαίνεται, να έχει καμμία σχέση με την αληθινή φιλοσοφία>> Δέν πρέπει νά μεγαλώσουμε δειλούς καί υποταγμένους, αλλά ελευθερόφρονες καί μαχόμενους ανθρώπους. 9) <<είς φρονών μυρίων μή φρονούντων κρείττων εστί>> <<ένας, που είναι συνετός, είναι καλύτερος από μύριους άλλους, που δεν είναι>> Τό είδαμε καί στόν Ηράκλειτον αυτό. Είναι πεποίθησις τών σοφών μας πώς οι Άριστοι είναι αυτοί που μάς ενδιαφέρουν καί όχι ο όχλος. Απλή η εξήγησις: ποτέ καμμιά αλλαγή πρός τό καλλίτερον δέν συνέβει από κάποιον όχλον αλλά από προσωπικότητες που ανήκαν στήν κατηγορία τών Αρίστων. Όσες περισσότερες τέτοιες διαμορφωθούν τόσα περισσότερα καλά μπορεί νά περιμένει τό έθνος καί η ανθρωπότης. 10) <<ελευθερία ηγεμονία βίου. Αυτοκράτεια επί παντί. Εξουσία τού καθ' εαυτόν εν βίω>> <<η ελευθερία είναι αυτή που ηγεμονεύει τη ζωή. Είναι ο αυτοέλεγχος στο καθετί. Η εξουσία αυτού, που ανήκει στον εαυτό μας, κατά τη διάρκεια της ζωής>> Ελευθερία=ο αυτοέλεγχος, τό αυτεξούσιον! Δέν πιστεύω πώς υπάρχει καλλίτερος ορισμός. Πρός επίρρωσιν τών όσων είδαμε πρίν. 11) <<ελεύθερον τό άρχον αυτού>> <<ελεύθερο είναι ό,τι κυβερνά τον εαυτό του>> Άς διδάξουμε στά παιδιά νά κυβερνούν καλά τούς εαυτούς των. Άν θέλουμε νά μεγαλώσουμε ελευθέρους ανθρώπους...Είναι καί θέμα επιλογής. 12) <<έν ουδέν ούτω δύναμιν έχει παίδειον μάθημα μεγάλην ως η περί τούς αριθμούς

87

διατριβή>> <<κανένα μάθημα για παιδιά δεν έχει τόσο μεγάλη επιρροή, όσο η ασχολία με τους αριθμούς>> Απαραίτητος η ενασχόλησις μέ τά μαθηματικά από μικρή ηλικία. Τό είδαμε καί πιό πρίν. 13) <<ή γάρ ου χρή ποιείσθαι παίδας ή ξυνδιαταλαιπωρείν καί τρέφοντα καί παιδεύοντα>> <<ή πρέπει λοιπόν, να μην κάνει κανείς παιδιά ή να ταλαιπωρείται από κοινού, για να τα ανατρέφει καί να τα μορφώνει>> Άς μήν κάνουμε παιδιά άν δέν είμαστε αποφασισμένοι νά ταλαιπωρηθούμε γιά χάρη τους. Είναι έγκλημα νά κάνουν παιδιά οι άνθρωποι 'τυχαίως' ή γιά λόγους άλλους πέρα από τήν αγάπη γιά τή ζωή. 14) <<καλώς αρξάμενοι παίδες παίζειν ευνομίαν διά τής μουσικής εισδέξονται>> <<εάν αρχίσουν τα παιδιά να παίζουν σωστά, μέσω της μουσικής, θα αποδεχθούν την ευνομία>> Πρέπει, λοιπόν, νά παίζουν τά παιδιά μέ τραγούδια καί μουσική. Ο λαός μας, μέχρι προσφάτως, όντως έτσι ανέθρεφε τά παιδιά του. Ισχυρίζονταν οι αρχαίοι πώς τούτο βοηθά στήν αποδοχήν τής ευνομίας. Πιστεύω πώς κάτι παραπάνω γνώριζαν καί σέ αυτό τό θέμα. Σήμερα που πολλά παιδιά μεγαλώνουν άμουσα ή μέ τσιφτετέλια τί μπορούμε νά περιμένουμε αλήθεια; όσο τραβηγμένο καί νά φαντάζει, ποιός μπορεί νά αποκλείσει πώς μέρος τού συνεχώς αυξανομένου ποσοστού διαφθοράς στήν χώρα μας ωφείλεται στή μουσική απαιδεία τών πολιτών; 15) <<κεφάλαιον δή παιδείας λέγομεν τήν ορθήν τροφήν>> <<ως βάση της παιδείας θεωρούμε τη σωστή ανατροφή>> 16) <<όπου αναισχυντούσι γέροντες ανάγκη καί νέους ενταύθα είναι αναιδεστάτους>> <<όπου οι γέροντες φέρονται αδιάντροπα, εκεί είναι αναπόφευκτο καί οι νέοι νά είναι αναιδέστατοι>> Δείτε γύρω σας πόσοι γέροντες σήμερα ανταποκρίνονται στήν εικόνα του σεβασμίου σοφού γέροντος που δίνει συμβουλές χρήσιμες στούς νεοτέρους. Η αναίδεια τών νέων ξεκινά από τό παράδειγμα τών μεγαλυτέρων. Άς μήν κατηγορούμε τούς νέους λοιπόν. Άλλοι φταίνε. Καί θά φταίμε καί εμείς άν δέν γίνουμε τό καλόν παράδειγμα γιά τά παιδιά μας καί τίς επόμενες γενεές. 17) <<ο δέ παίς πάντων θηρίων εστί δυσμεταχειριστότατον>> <<τό παιδί είναι το πιο δυσκολομεταχείριστο απ' όλα τα θηρία>> Είπαμε: η ανατροφή παιδιών είναι η δυσκολότερη εργασία που αναλάβαμε ποτέ. 18) <<παισίν δέ αιδώ χρή πολλήν, ου χρυσόν καταλείπειν>> <<στά παιδιά μας πρέπει να αφήνουμε πολύ αυτοσεβασμό καί όχι πολύ χρυσάφι>> Άλλη μιά φορά προκρίνεται ο κόσμος τών ιδεών καί τής ψυχοπνευματικής καλλιεργείας έναντι τού υλικού κόσμου καί τής υλιστικής θεωρήσεως τού ευδαιμονισμού. 19) <<σοφία πάντων κάλλιστον, η δέ αμάθεια πάντων κάκιστον>>

88

<<η σοφία είναι απ' όλα το καλύτερο, ενώ η αμάθεια το χειρότερο απ' όλα>> Η επιλογή είναι δική μας γιά τό τί θά διδάξουμε στά παιδιά. Αυτά ακολουθούν... 20) <<φιλοσοφία τής τών όντων αεί επιστήμης όρεξις. Έξις θεωρητική τού αληθούς πώς αληθώς. Επιμέλεια ψυχής μετά λόγου ορθού>> <<φιλοσοφία είναι η όρεξη για γνώση αυτών, που πάντα υπάρχουν. Θεωρητική έξις της αλήθειας, πώς δηλαδή έχει η αλήθεια. Είναι η επιμέλεια της ψυχής, μαζί με τόν ορθό λόγο>> Αυτός είναι ο ιδανικός στόχος. Όσο περισσότερον βοηθήσουμε τά παιδιά νά τόν προσεγγίσουν μεγαλώνοντας, τόσο καλλίτερη δουλειά θά αποδειχθεί ότι κάναμε τελικώς. 21) <<φρόνησις δύναμις ποιητική καθ' αυτήν τής ανθρώπου ευδαιμονίας. Επιστήμη αγαθών καί κακών. Διάθεσις καθ' ήν κρίνομεν τί πρακτέον καί τί ου πρακτέον>> <<η φρόνηση είναι δύναμη, που δημιουργεί την εσωτερική ανθρώπινη ευδαιμονία. Είναι η γνώση του καλού καί του κακού. Είναι διάθεση, σύμφωνα με τήν οποία κρίνουμε τι πρέπει να κάνουμε καί τι όχι>> Πάρα πολύ σημαντικόν πράγμα η φρόνησις! Βέβαια. Διότι αληθώς καλός καί ελεύθερος είναι αυτός που γνωρίζει καί τό καλόν καί τό κακόν καί επιλέγει νά πράττει τό καλόν καί νά απορρίπτεί καί νά κυνηγά τό κακόν. Η φρόνησις οδηγεί στήν εσωτερικήν ευδαιμονίαν. Μεγάλον επίτευγμα νά καταφέρουμε νά τήν αναπτύξουν τά παιδιά. 22) <<χρηστότης ήθους σπουδαιότης>> <<χρηστότητα είναι η σπουδαιότητα του ήθους>> Κάτι αντίστοιχον μέ αυτό πού είδαμε στόν Ηράκλειτον. Τό ήθος γιά τόν άνθρωπον είναι ο προστάτης θεός του. Πρέπει νά μεγαλώσουμε ανθρώπους μέ χρηστά καί σπουδαία ήθη. β. Σώμα-Ψυχή-Ύλη 1) <<ηδονάς καί λύπας υπερβαλλούσας των νόσων μεγίστας θετέον τη ψυχή>> <<σοβαρότερες ψυχικές ασθένειες πρέπει νά θεωρήσουμε τίς υπερβολικές απολαύσεις ή λύπες>> Ο άνθρωπος της υπερβολικής απολαύσεως καί τής αποφυγής τής λύπης, ενώ πάσχει από αυτή, δέν βλέπει, δέν ακούει σωστά. Χάνει τό λογικόν του. Άν δέν διδαχτούμε από πολύ μικροί τά μαθήματα πού μπορούν νά θεραπεύσουν τέτοιες ασθένειες, τότε όλοι μας γινόμαστε ακούσια κακοί εξαιτίας αυτών των δύο λόγων. Οι πολιτείες που δημιουργούνται από ανθρώπους σέ τέτοια άσχημη κατάστασιν, καθώς καί οι δημόσιοι ή ιδιωτικοί λόγοι πού εκφωνούνται, είναι αναγκαστικώς κακοί. Όχι ευθύνες στά παιδιά. Γονείς καί ανατροφείς οι υπεύθυνοι. 2) <<τώ μέν ουν περί τάς επιθυμίας ή περί φιλονικίας τετευτακότι καί ταύτα διαπονούντι σφόδρα πάντα τά δόγματα ανάγκη θνητά εγγεγονέναι, καί παντάπασιν καθ' όσον μάλιστα δυνατόν θνητώ γίγνεσθαι, τούτου μηδέ σμικρόν ελλείπειν, άτε τό τοιούτον ηυξηκότι. Τώ δέ περί φιλομαθίαν καί περί τάς αληθείς φρονήσεις εσπουδακότι καί ταύτα μάλιστα τών αυτού γεγυμνασμένω φρονείν μέν αθάνατα καί θεία, άνπερ αληθείας εφάπτηται, πάσα ανάγκη που, καθ' όσον δ' αύ μετασχείν ανθρωπίνη φύσει αθανασίας ενδέχεται, τούτου μηδέν μέρος απολείπειν>>

89

<<σέ όποιον λοιπόν αρέσουν οι απολαύσεις ή οι φιλονικίες καί ασχολείται μ' αυτές υπερβολικά, αναγκαστικά έχει μέσα του θνητές απόψεις καί γίνεται κι ο ίδιος απόλυτα θνητός, χωρίς νά μετέχει ούτε ελάχιστα στήν αθανασία, αφού έχει αυξήσει σε τεράστιο βαθμό το θνητό του μέρος. Εκείνος όμως που έχει αφοσιωθεί με συνέπεια στη μάθηση καί τήν κατανόηση της αλήθειας, γυμνάζοντας ιδιαίτερα αυτό τό μέρος του που κάνει σκέψεις αθάνατες καί θεϊκές, αν πλησιάσει την αλήθεια, τότε κατ' ανάγκη θα μετάσχει απολύτως στήν αθανασία, στόν βαθμό που μπορεί να μετάσχει στήν αθανασία η ανθρώπινη φύση>> 3) 'Όταν οι άνθρωποι ωθούνται νά σκέφτονται συνεχώς γιά τά πράγματα που τούς λειπουν, δέν δίνουν σημασία σέ όσα είχαν συμβεί τά περασμένα χρόνια'. Έτσι εξηγείται γιατί η εξουσία διά τών φερεφώνων της προπαγανδίζει συνεχώς περί οικονομικών θεμάτων. Προβάλλοντας τόσο τήν αθλίαν κατάστασιν όσο καί τήν ψευδοαναγκαιότητα καινούριων 'προϊόντων', κάνοντας τους ήδη χαζεμένους ακόμη πιό χαζούς. 4) <<αγαθώ δέ ουδείς περί ουδενός ουδέποτε εγγίγνεται φθόνος>> <<στήν ψυχήν του ενάρετου ανθρώπου κανείς φθόνος ποτέ δέν γεννιέται, γιά τίποτε>> Έλλειψις φθόνου εντός τής κοινωνίας σημαίνει επικράτησις τού καλού καί τών καλών έργων. Είναι, συνεπώς, αναγκαιότης η διδασκαλία τής Αρετής σέ όλους από τήν νεαρήν ηλικίαν. 5) <<παιδεία δύναμις θεραπευτική ψυχής>> <<παιδεία είναι η δύναμη, που καλλιεργεί τήν ψυχή>> 6) <<σωφροσύνη εστίν ηδονών καί επιθυμιών εγκράτεια>> <<σωφροσύνη είναι η εγκράτεια απέναντι στις επιθυμίες καί τις ηδονές>> Άς διδάξουμε τήν εγκράτειαν στά παιδιά. 7) <<σώφρων ο μετρίας επιθυμίας έχων>> <<σώφρων είναι αυτός, που έχει επιθυμίες σύμφωνα με το μέτρο>> Όχι μηδενισμός τών επιθυμιών αλλά μέτρον-περιορισμός σέ αυτές. Επιλογή μόνον όσων οδηγούν στό καλόν, απόρριψις όσων οδηγούν στό κακόν. 8) Μία προσευχή: <<ώ φίλε Πάν τε κάι άλλοι όσοι τήδε θεοί, δοίητέ μοι καλώ γενέσθαι τάνδοθεν. Έξωθεν δέ όσα έχω, τοίς εντός είναί μοι φίλια. Πλούσιον δέ νομίζοιμι τόν σοφόν. Τό δέ χρυσού πλήθος είη μοι όσον μήτε φέρειν μήτε άγειν δύναιτ' άλλος ή ο σώφρων>> <<Πάνα, θεέ μου, καί όσοι άλλοι θεοί, βρίσκεσθε εδώ πέρα, δώστε σε μένα να γίνω ωραίος στον εσωτερικό μου κόσμο. Καί όσα υλικά αγαθά έχω, δώστε να είναι φιλιωμένα με τήν ψυχή μου. Καί μακάρι να θεωρώ πλούσιο τον σοφό άνθρωπο. Καί να' χω τόσα χρήματα, όσα κανείς άλλος μπορεί να έχει καί να διαφεντεύει, παρά μόνο ο συνετός άνθρωπος>> Άς εφαρμόσουμε αυτή τήν προσευχήν, εμείς καί τά παιδιά μας. γ. Δίκαιον-άδικον 1) <<τό αδικούντα μή διδόναι δίκην πάντων μέγιστόν τε καί πρώτον κακών πέφυκεν>>

90

<<τό πιο μεγάλο, το πρώτο απ' τα κακά είναι να μην τιμωρείται κανείς για τις αδικίες του>> Πρέπει νά τιμωρούμε τό άδικον καί νά διδάξουμε στά παιδιά μας νά κάνουν τό ίδιο. 2) <<αλλ' αυτό δικαιοσύνην αυτή ψυχή άριστον εύρομεν>> <<αλλά η δικαιοσύνη ιδιαίτερα είναι το καλύτερο γιά τήν ίδια την ψυχή>> Άς διδάξουμε τήν δικαιοσύνη στά παιδιά γιά νά κάνουμε καλόν στήν ψυχική τών κατάστασιν... 3) <<αλλά μήν τό γε δίκαιον ου φύεται χωρίς τού σωφρονείν>> <<αλλ' όμως δεν υπάρχει δικαιοσύνη χωρίς τη σωφροσύνη>> ...αφού πρώτα τά μυήσουμε στήν σωφροσύνην ώστε νά υπάρξει διάθεσις δικαίου... 4) <<δικαιοσύνη ομόνοια τής ψυχής πρός αυτήν>> <<η δικαιοσύνη είναι η ομόνοια της ψυχής απέναντι στόν εαυτό της>> ...καί ενώ τά πάντα έχουν αφετηρία τό γνώθι σεαυτόν καί τό μηδέν άγαν. Η εσωτερική ομοφροσύνη ξεκινά από τήν αυτογνωσίαν καί τόν αυτοέλεγχον. Παράγωγον αυτής είναι η δικαιοσύνη. 5) <<τήν δικαιοσύνην αρετήν είναι καί σοφίαν, τήν δέ αδικίαν κακίαν τε καί αμαθίαν>> <<η δικαιοσύνη είναι αρετή καί σοφία, ενώ η αδικία κακία καί αμάθεια>> Η διδασκαλία τής Αρετής καί τής Σοφίας, μέ όσα αυτές περιλαμβάνουν, είναι βασικότατη διότι δίχως αυτήν είναι αδύνατος η κατάκτησις τής δικαιοσύνης . Η αμάθεια καί η κακία παράγουν τό άδικον. δ. Αλήθεια-Ψεύδος <<αλήθεια δή πάντων μέν αγαθών θεοίς ηγείται πάντων δ' ανθρώποις>> <<απ' όλα τα αγαθά ανώτερη είναι η αλήθεια καί κατά την κρίση των θεών καί κατά την κρίση των ανθρώπων>> Η αλήθεια πρέπει νά γίνει ιδανικόν γιά τούς ανθρώπους από τήν παιδικήν ηλικίαν. ε. Πατρίς <<μητρός τε καί πατρός καί τών άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερόν εστιν πατρίς καί σεμνότερον καί αγιώτερον καί εν μείζονι μοίρα καί παρά θεοίς καί παρ' ανθρώποις τοίς νούν έχουσι>> <<καί από τή μητέρα καί από τόν πατέρα καί από όλους, γενικά, τους προγόνους η πατρίδα είναι πιο πολύτιμο αγαθό καί πιο αξιοσέβαστο καί πιο ιερό καί το έχουν σε καλύτερη μοίρα καί οι θεοί καί όσοι άνθρωποι είναι συνετοί>> Περιττόν νά επαναλάβουμε τήν αξίαν τού νά αποκτήσουν αίσθημα φιλοπατρίας τά παιδιά. στ. Αρετή 1) <<πάν πλήθος καί πάς πλούτος αρετή υπείκει>>

91

<<όλο το πλήθος κι όλος ο πλούτος υποχωρεί μπροστά στην αρετή>> 2) <<πάν ποιείν, ώστε αρετής καί φρονήσεως εν τώ βίω μετασχείν. Καλόν γάρ τό άθλον καί η ελπίς μεγάλη>> <<νά κάνουμε τα πάντα, ώστε κατά τη διάρκεια της ζωής να γίνουμε μέτοχοι της σύνεσης καί της αρετής. Γιατί το έπαθλο είναι καλό καί η ελπίδα μεγάλη>> 3) <<πάς γάρ ό τ' επί γής καί υπό γής χρυσός αρετής ουκ αντάξιος>> <<όλο το χρυσάφι, που βρίσκεται κάτω από τη γη, καί πάνω σ' αυτή, δεν αξίζει, όσο η αρετή>> 4) <<πάσα τε επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καί τής άλλης αρετής πανουργία, ου σοφία φαίνεται>> <<κάθε επιστήμη, όταν απομακρύνεται από τη δικαιοσύνη καί τις άλλες αρετές, καταλήγει να είναι κακία καί όχι σοφία>> 5) <<τιμωμένου δή πλούτου εν πόλει καί τών πλουσίων, ατιμωτέρα αρετή τε καί οι αγαθοί>> <<εάν σε μια πόλη θεωρούνται άξια τιμής ο πλούτος καί οι πλούσιοι, τότε δεν εκτιμώνται η αρετή καί οι ενάρετοι άνθρωποι>> 6) <<ο τρόπος άριστος τού βίου, καί τήν δικαιοσύνην καί τήν άλλην αρετήν ασκούντας>> <<άριστος τρόπος ζωής είναι, να ασκούμαστε στη δικαιοσύνη καί τις άλλες αρετές>> Σύνοψις: Από τά παραπάνω προκύπτει πώς τό μεγαλύτερον επίτευγμα που δύναται άνθρωπος νά επιτύχει στήν Γήν είναι νά γίνει ενάρετος. Προτείνεται ώς άριστος τρόπος ζωής η άσκησις τής Αρετής καί τής Δικαιοσύνης. Προκρίνεται η Αρετή έναντι του πλουτισμού. Παραδίδεται η διαχρονική αλήθεια πώς όταν η επιστήμη ξεφεύγει από τήν δικαιοσύνη καί τήν αρετήν γίνεται κακία. Η Αρετή δέν ανταλλάσσεται ούτε μέ όλο τό χρυσάφι που υπάρχει στήν Γήν. Η Αρετή νικά καί πλήθη καί πλούτη. Είναι, τέλος, 'διαβατήριον' καί γιά τόν άλλον κόσμον.

Πλάτωνος 'Νόμοι' (Τόμος Α) <<Άν οι πολίτες μας από νέοι δέν αποκτήσουν πείραν τών μεγίστων ηδονών καί δέν μάθουν νά είναι εγκρατείς, όταν τίς συναντήσουν, καί νά μή προβαίνουν αναγκαστικά σέ άπρεπες ενέργειες, λόγω τής θελκτικότητος τών ηδονών, θά πάθουν τό ίδιο μέ εκείνους πού ηττώνται καί υποτάσσονται εξαιτίας τών φόβων. Θά γίνουν δούλοι κατ' άλλον τρόπον, καί μάλιστα σέ χειρότερη μοίρα, σ' εκείνους πού μπορούν ν' αντισταθούν στίς ηδονές καί γνωρίζουν καλώς τά σχετικά μέ αυτές. Θά υποταχθούν δηλαδή σέ ανθρώπους ενίοτε πάρα πολύ αισχρούς. Θά είναι δηλαδή οι πολίτες μας από τή μιά μεριά δούλοι κατά τήν ψυχήν καί από τήν άλλη ελεύθεροι καί δέν θά αξίζη νά ονομάζωνται ούτε απλώς ανδρείοι ούτε ελεύθεροι>> <<Λέγω λοιπόν καί επαναλαμβάνω ότι ο άνδρας πού θέλει νά αναδειχθή καλός σέ οποιοδήποτε τομέα, πρέπει μέ αυτόν νά ασχολήται ήδη από τήν παιδική ηλικία είτε κατά τή διάρκεια τού παιχνιδιού είτε σπουδάζοντας σέ καθένα από τά πράγματα πού σχετίζονται μέ τά ενδιαφέροντά του. Επί παραδείγματι, εκείνος πού θέλει νά γίνη καλός γεωργός ή οικοδόμος, ο μέν είναι ανάγκη νά παίζη κατασκευάζοντας μικρά παιδικά σπιτάκια, ο δέ νά ασχολήται μέ όσα έχουν σχέσι μέ τήν γεωργία. Καί στόν καθέναν απ' αυτούς οι

92

παιδαγωγοί πρέπει νά δίδουν γιά κατασκευή μικρά όργανα σχετικά μέ τά ενδιαφέροντά του, απομιμήσεις τών αληθινών, καί εκ παραλλήλου νά τούς προετοιμάζουν διδάσκοντάς τους όσα είναι ανάγκη νά γνωρίζουν από πρίν, όπως επί παραδείγματι τόν τέκτονα νά μετρά ή νά σταθμίζη, τόν πολεμιστή νά παίζη ιππεύοντας ή κάμνοντας κάτι άλλο από αυτά. Νά επιδιώκη ο εκπαιδευτής νά στρέφη πρός τά εκεί μέ τήν βοήθεια τού παιχνιδιού τήν αγάπη καί τίς επιθυμίες τών παιδιών, ώστε, όταν ενηλικιωθούν, νά έχουν φτάσει στόν τελικό σκοπό τους. Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν τά περί παιδείας λέγομεν ότι η ορθή διαπαιδαγώγησις μέσω τού παιχνιδιού περισσότερο από κάθε τι άλλο πρέπει νά κατευθύνη τήν ψυχή τού παίζοντος στήν αγάπη πρός τό μελλοντικό επάγγελμά του, ώστε νά αποκτήση ό, τι θά χρειασθή καί νά καταστή τέλειος στήν εργασία του, όταν γίνη τέλειος άνδρας. Δέν πρέπει όμως νά αφήσωμε νά καταστή αοριστολογία αυτό πού λέγαμε ότι είναι παιδεία. Διότι τώρα, ονειδίζοντας ή επαινώντας τήν ανατροφήν εκάστου, λέγομεν ότι ο μέν ένας είναι πεπαιδευμένος, ο δέ άλλος είναι αμόρφωτος, καί ενίοτε πρόκειται γιά εμπόρους, πλοιοκτήτες καί άλλους παρόμοιους, πού όμως είναι πάρα πολύ πεπαιδευμένοι άνθρωποι. Διότι, άν πρός στιγμήν δέν δεχθούμε αυτά πού λέμε, νομίζω ότι δέν θά συμφωνήσουμε ότι παιδεία είναι αυτό πού είπαμε προηγουμένως, αλλά ότι παιδεία είναι η παιδαγωγία πού γίνεται από τήν παιδική ηλικία γιά τήν απόκτησι τής αρετής, πού κάνει τόν πολίτην νά επιθυμή καί νά θέλη νά γίνει τέλειος, νά γνωρίζη νά κυβερνά καί νά κυβερνάται μέ δικαιοσύνη. Αυτήν τήν διαπαιδαγώγησιν, στήν οποία κατέληξε η πιό πάνω συζήτησις, θά ήθελε κανείς νά αποκαλούν ως πραγματική παιδεία, ενώ εκείνην πού αποβλέπει στά χρήματα ή πρός κάποια ισχύν ή καί πρός τήν απόκτησιν σοφίας χωρίς νού καί δικαιοσύνη, νά τήν θεωρούμε ότι είναι βάναυση καί ανελεύθερη καί ανάξια ολωσδιόλου νά αποκαλήται παιδεία>> <<Λέγω λοιπόν ότι τά πρώτα αισθήματα τών παιδιών είναι η παιδική ηδονή καί η λύπη, μέ τίς οποίες εισέρχεται κατά πρώτον η έννοια τής αρετής καί τής κακίας στήν παιδική ψυχή. Αλλά γιά τήν φρόνησι καί γιά τίς αληθινές καί σωστές γνώμες ευτυχής είναι εκείνος, ο οποίος θά τίς αποκτούσε έστω καί στό τέλος τού βίου του. Τέλειος λοιπόν θά είναι εκείνος ο άνθρωπος, πού θά αποκτήση όλα αυτά τά προσόντα καί όλα τά αγαθά, τά οποία προέρχονται από τή φρόνησι καί τήν ευθυκρισία. Παιδείαν συνεπώς αποκαλώ τήν πρώτην αρετήν, πού καταφθάνει στό παιδί. Όταν η ηδονή καί η φιλία καί η λύπη καί τό μίσος αναπτύσσωνται ομαλά στίς ψυχές τών παιδιών, πρίν ακόμη ωριμάση η λογική των, καί άν, όταν αναπτυχθή η λογική, τά συναισθήματα συμφωνήσουν μέ τήν λογική αυτή ότι ορθώς διαμορφώθηκαν σύμφωνα μέ τά χρηστά ήθη, τότε αυτή η συμφωνία στό σύνολό της συνιστά τήν αρετήν. Αναφορικά όμως μέ τό τμήμα τής αρετής πού στό παιδί αναπτύσσεται ορθά η συναίσθησις τής ευχαριστήσεως καί τού πόνου, ώστε νά μισή όσα πρέπει νά μισή από τήν αρχή μέχρι τέλους καί νά αγαπά όσα πρέπει νά αγαπά, αυτό διακρίνοντάς το από τήν λογικήν καί ονομάζοντάς το παιδεία ορθώς κατά τήν γνώμην μου θά τό έκανες>> <<Γιά νά μή συνηθίζη λοιπόν η ψυχή τού παιδιού νά χαίρεται καί νά λυπήται αντίθετα πρός τό νόμο καί αντίθετα πρός εκείνους πού έχουν πεισθή γιά τήν ορθότητα τού νόμου, αλλά νά συμβαδίζη πρός τήν κατεύθυνσιν αυτήν, δηλαδή νά χαίρεται καί νά λυπήται μέ τά ίδια πράγματα όπως ακριβώς καί ο γέρων, χάριν αυτής έχουν γίνει αυτές, τίς οποίες ονομάζομε τώρα ωδές, καί οι οποίες είναι όντως επωδές (=θεραπευτικές ωδές, άς πούμε 'ξόρκια') γιά τίς ψυχές, έχουν δέ επινοηθή, ώστε νά δημιουργούν αυτό πού ονομάζομε συμφωνία. Μέ τήν σκέψιν όμως ότι οι ψυχές τών νέων δέν μπορούν νά ανέχωνται τήν σοβαρότητα, τίς υποδείξεις τίς αποκαλούν παιχνίδια καί τραγούδια καί έτσι τίς εκτελούν. Αυτό γίνεται όπως ακριβώς καί μέ τούς κουρασμένους καί τούς ασθενείς κατά τό σώμα, στούς οποίους, εκείνοι πού έχουν τήν φροντίδα, προσπαθούν νά προσφέρουν τήν αναγκαία τροφή ανάμεικτη μέ γλυκές ουσίες καί ποτά, τήν δέ βλαβερή μέ αηδιαστικές,

93

ώστε νά συνηθίζουν τήν μέν ωφέλιμη νά αποδέχωνται, τήν δέ βλαβερή νά μισούν, καί πολύ ορθώς>> (Τόμος Γ) <<Άξιο τιμής λοιπόν είναι όχι τό ωραίο, ούτε τό δυνατό, ούτε αυτό πού διακρίνεται γιά τήν γρηγοράδα, ούτε τό μεγάλο, ουδέ τό υγιές, καί βεβαίως ούτε τά αντίθετα τούτων, αλλά άξια τιμής είναι τά σώματα, πού ευρίσκονται στό μέσον όλης αυτής τής κλίμακας, πού είναι τά πιό εγκρατέστερα καί τά πιό ασφαλέστερα. Διότι τά μέν σώματα τής πρώτης κατηγορίας γεμίζουν τίς ψυχές μέ χαυνότητα καί θρασύτητα, τά δέ τής δευτέρας καθιστούν τίς ψυχές ταπεινές καί ανελεύθερες. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τήν κατοχή πλούτου καί αγαθών, πού η εκτίμησις των γίνεται κατά τόν ίδιο τρόπο. Η μέν υπεραφθονία τού καθενός απ' αυτά απεργάζεται έχθρες καί επαναστάσεις στίς πόλεις καί στούς ιδιώτες, η δέ έλλειψις ως επί τό πλείστον επιφέρει τήν δουλεία. Άς μή επιδιώκη λοιπόν κανείς τόν πλούτο χάριν τών παιδιών, γιά νά τά αφήση όσο τό δυνατόν πλουσιώτερα, διότι αυτό ούτε σ' αυτά τά ίδια ούτε στήν πόλι επίσης είναι τό καλύτερο. Διότι γιά τούς νέους η περιουσία πού δέν προκαλεί κολακείες καί δέν τούς στερεί τά αναγκαία, αυτή είναι από όλες η πιό αρμονική καί η πιό καλύτερη. Διότι, άν είναι σύμφωνη πρός όλα τά ενδιαφέροντά μας καί εναρμονισμένη πρός αυτά, απεργάζεται έναν βίον χωρίς λύπες. Στά δέ παιδιά χρειάζεται νά αφήνωμε πολλήν αιδώ καί όχι χρυσάφι. Νομίζομε δέ ότι εκείνο πού πρέπει νά τούς αφήσωμε είναι νά τούς επιπλήττωμε, όταν κάνουν πράξεις αναίσχυντες. Τούτο όμως δέν κατορθώνεται μέ τίς συστάσεις πού κάνομε τώρα στούς νέους καί τούς λέμε προτρέποντάς τους ότι πρέπει ο νέος νά σέβεται τόν καθένα. Ο δέ σώφρων νομοθέτης θά έπρεπε νά προτρέπη τούς ηλικιωμένους μάλλον νά σέβωνται τούς νέους, καί πάντοτε νά προσέχουν, πολύ περισσότερο μάλιστα, μήπως κανείς από τούς νέους ιδή κανέναν γεροντότερο ή ακούση νά πράττη ή νά λέγη κάτι αισχρό, διότι όπου οι γέροντες αναισχυντούν, κατ' ανάγκην εκεί καί οι νέοι γίνονται αναιδέστατοι. Διότι ενδιαφέρουσα διαπαιδαγώγησις είναι γιά τούς νέους, αλλά συγχρόνως καί γι' αυτούς τούς ίδιους, όχι νά δίδη κανείς συμβουλές, αλλά αυτά νά τά κάνη ο ίδιος κατά τρόπον εμφανή>> (Τόμος Δ) <<Μιά ορθή ανατροφή λοιπόν φαίνεται ότι πρέπει νά έχη τήν ικανότητα νά καθιστά τά σώματα καί τίς ψυχές όσο τό δυνατόν ωραιότερα καί καλύτερα. Τό νά γίνουν τά σώματα πολύ όμορφα, πράγμα πού είναι πολύ απλό, νομίζω ότι αρκεί νά αναπτυχθούν όσο τό δυνατόν κανονικά από τήν παιδική ηλικία. Μιά υπερβολική αύξησις χωρίς κανονικούς καί πολλούς κόπους επιφέρει μύρια κακά στά σώματα. Τότε λοιπόν χρειάζονται στά σώματα περισσότεροι κόποι, όταν αυτά αποκτούν μεγαλύτερη αύξησι. Η εκγύμνασις, οι κόποι, πρέπει νά ξεκινούν από τότε πού τά έμβρυα τρέφονται μέσα στήν κοιλιά τής μητέρας των>> <<Οι διαταραχές τής ψυχής έχουν μεγάλη δύναμιν. Κάθε ψυχή πού κατέχεται από τήν παιδική ηλικία από φόβους καταντάει σιγά-σιγά έρμαιον τών φόβων. Αυτό είναι άσκησις στήν δειλία καί όχι στήν ανδρεία. Αντιθέτως θά λέγαμε ότι η άσκησις τής ανδρείας από τήν παιδική ηλικία απαιτεί νά υπερνικάμε τούς φόβους καί τούς τρόμους πού μάς κυριεύουν. Ένα λοιπόν στοιχείο γιά τήν ανάπτυξιν τής αρετής στήν ψυχή είναι καί τούτο, η συνεχής άσκησις τών παιδιών στίς κινήσεις θά λέγαμε ότι συμβάλλει τά μέγιστα στήν αρετή τής ανδρείας. Καί ακόμη καί η ευψυχία καί η δυστροπία αποτελούν όχι ασήμαντα στοιχεία, όταν εκδηλώνεται η καθεμιά, στήν ανάπτυξι τού καλού ή τού κακού χαρακτήρα. Η μαλθακή ανατροφή απεργάζεται τούς χαρακτήρες τών νέων δύστροπους, οξύθυμους καί αποτόμους μέ τό παραμικρό. Τό δέ αντίθετο τής παραπάνω ανατροφής,

94

δηλαδή η άκαιρη καί σκληρή καί καταπιεστική παιδαγωγία κάνει τίς ψυχές ταπεινές, ανελεύθερες, μισάνθρωπες καί ακατάλληλες γιά τόν κοινωνικό βίο. Τό κάθε νεογέννητο συνηθίζει αμέσως νά εκδηλώνεται μέ δυνατές κραυγές. Διαπιστώνουμε τί επιθυμεί τό βρέφος χρησιμοποιώντας γιά τό σκοπό αυτό διάφορες προσφορές. Διότι, εάν μέ μιά προσφορά πρός τό παιδί αυτό σιωπαίνη, θεωρούμε ότι καλώς τού προσφέραμε, εάν όμως αυτό συνεχίζη νά κλαίη καί νά κραυγάζη, αντιλαμβανόμαστε ότι δέν τού προσφέραμε αυτό πού θέλει. Αυτό γίνεται γιά διάρκεια όχι μικρότερη τών τριών χρόνων. Άν ο καθένας μας κατά τά τρία αυτά χρόνια χρησιμοποιήση κάθε πρόσφορο μέσο, ώστε τό ανατρεφόμενο βρέφος μας νά δοκιμάση όσο τό δυνατόν λιγώτερους πόνους καί φόβους καί κάθε είδους λύπη, δέν πρέπει άραγε τότε νά πιστεύωμε ότι θά κάνωμε μέ τίς προσπάθειές μας αυτές τήν ψυχή τού παιδιού πιό χαρούμενη καί καλωσυνάτη; κι όμως. Ενεργώντας έτσι, προκαλούμε στό παιδί τήν μεγαλύτερη απ' όλες καταστροφή, η οποία γίνεται στήν αρχή τής ανατροφής. Ο ορθός βίος δέν πρέπει νά επιδιώκη τίς απολαύσεις, ούτε πάλιν νά αποφεύγη ολοτελώς τίς λύπες, αλλά νά εκτιμά τό μέσον, μιάν ενδιάμεσον κατάστασιν. Αυτή τήν διάθεσι νομίζω ότι πρέπει νά επιδιώκη όποιος θέλει νά ζήση σύμφωνα μέ τίς θεϊκές επιθυμίες. Δέν πρέπει λοιπόν νά επιδιώκη κανείς αποκλειστικά τίς ηδονές, διότι ούτε καί τίς λύπες θά αποφύγη. Ούτε κανέναν άλλον νά αφήνη νά επιδιώκη τίς ηδονές, ούτε γέροντα ούτε νέον, άνδρα ή γυναίκα, καί πολύ λιγώτερο νά μήν αφήνη τό παιδί πού μόλις γεννήθηκε, διότι σ' αυτή τήν ηλικία μέ τίς συνήθειες πολύ περισσότερο μπαίνουν τά θεμέλια γιά παντός είδους μελλοντικού χαρακτήρα. Πρέπει νά προσέχωμε, περισσότερο απ' όλες τίς γυναίκες, τίς έγκυες κατά τήν περίοδο τής εγκυμοσύνης, νά φροντίζουν τόν εαυτόν των καί νά μήν ρέπουν ούτε πρός τίς πολλές ηδονές, ούτε λαιμαργίες, ούτε πάλιν νά δοκιμάζουν πολλές λύπες καθ' όλον τό χρόνο, καί νά διατηρούν μέση οδό μέ ηρεμία, ανεκτικότητα καί καλωσύνη. Σχετικά λοιπόν μέ τό παιδί πού έχει φθάσει μέχρι τήν ηλικία τών τριών χρόνων, αγόρι ή κορίτσι, αυτοί είναι οι κανόνες πού, άν εφαρμοσθούν μέ ακρίβεια τά όσα είπαμε, θά ωφελήσουν σέ μεγάλο βαθμό καί όχι ως πάρεργο τά μικρά ανατρεφόμενα. Στό δέ τριετές καί στό τετραετές καί στό πενταετές, ακόμη καί στό εξαετές παιδί θά επιφέρη ψυχική ωφέλεια η διασκέδασις. Μέ τίς τιμωρίες δέ, όχι βεβαίως μέ ταπεινώσεις, οφείλομε νά τό απαλλάσσωμε από τήν μαλθακότητα. Πρέπει νά εκπαιδεύονται τά παιδιά νά χρησιμοποιούν καί τά δύο πόδια καί τά δύο χέρια καί νά τά χρησιμοποιούν αδιάκριτα. Τά δέ μαθήματα, πού πρέπει νά διδάσκωνται στά παιδιά, μπορούμε νά πούμε είναι δύο ειδών: η γυμναστική πού ασχολείται μέ τήν ανάπτυξι τού σώματος καί η μουσική πού συμβάλλει στήν καλλιέργεια τής ψυχής. Η γυμναστική χωρίζεται επίσης σέ δύο κλάδους: στόν χορό καί στήν πάλη. Τού δέ χορού πάλιν ένα μέρος μιμείται τά λόγια τής Μούσης επιδιώκοντας νά εκφράση πιστά τήν μεγαλοπρέπεια καί τήν ελευθερία, τό δέ άλλο αποβλέπει στήν ευεξία, στήν ευλυγισία καί στήν ωραιότητα τών μελών τού σώματος καί τών άλλων μερών αυτού μέ όση χρειάζεται κάμψι καί έκτασι τού καθενός απ' αυτά καί μέ ρυθμικές κινήσεις, πού εκδηλώνονται καθ' όλην τήν διάρκεια τού χορού μέ ζωηρότητα. Τά σχετικά μέ τήν πάλη, πού έχουν στόχο τήν απόκτησι τής νίκης καί χρειάζονται κόπο γιά τήν ανάπτυξι τής σωματικής δυνάμεως καί τής υγείας, αυτά, επειδή είναι χρήσιμα σέ όλους, δέν πρέπει νά τά παραβλέψωμε. Πρέπει νά τά επιβάλωμε στούς μαθητές καί τούς διδασκάλους, νά τά διδάξουν όλα αυτά οι διδάσκαλοι σωστά καί νά μάθουν καλά οι μαθητές καί μέ ευχαρίστησι. Τά παιδιά από τά πρώτα χρόνια τής ζωής των καί καθ' όλον τό διάστημα, μέχρις ότου πάνε στόν πόλεμο, είναι ανάγκη νά μετέχουν σέ όλες τίς πομπές καί τίς λιτανείες μέ όπλα καί ίππους πάντοτε πρός τιμήν τών θεών. Καί ακόμη είναι ανάγκη νά κάνουν αγώνες καί προγυμνάσματα αγώνων, όχι γιά τίποτε άλλο, αλλά μόνον γι' αυτό. Διότι είναι χρήσιμοι αυτοί οι αγώνες καί κατά τήν διάρκεια τής ειρήνης καί κατά τόν καιρό τού πολέμου κάι γιά τήν πολιτεία καί γιά τόν ιδιωτικό βίο, ενώ όλοι οι άλλοι σωματικοί κόποι πού καταβάλλονται

95

είτε γιά διασκέδασι είτε γιά σοβαρό σκοπό είναι ανάξιοι γιά ελεύθερους ανθρώπους. Δέν έχει γίνει αντιληπτόν σέ όλες τίς πόλεις πώς τό είδος τών παιχνιδιών είναι τό κυριώτατον ζήτημα γιά τήν νομοθεσία καί τήν διατήρησι ή όχι τών νόμων. Διότι, εάν καθιερωθή νά μετέχουν όλοι οι συνομήλικοι πάντοτε στά ίδια παιχνίδια μέ τούς ίδιους κανόνες καί μέ τόν ίδιο τρόπο καί νά ευρίσκουν ευχαρίστησι στίς ίδιες διασκεδάσεις, τότε αφήνουν καί τίς συνήθειες πού έχουν καθιερωθή ύστερα από μεγάλη μελέτη καί ρυθμίζουν τήν ζωή τών ενηλίκων νά παραμένουν σέ ησυχία. Όταν όμως μεταβάλλωνται τά παιχνίδια συνεχώς καί δέχωνται συχνά νεωτερισμούς καί υφίστανται πάντοτε συχνές μεταβολές καί οι νέοι δέν έχουν τήν ίδια πάντοτε αγάπη πρός αυτά, ούτε γιά τήν ανάπτυξι τών δικών των σωμάτων ούτε καί γιά τά άλλα πράγματα σχετικά μέ αυτούς δέχονται ότι τό ωραίο καί το άσχημο ευρίσκονται πάντοτε σ' αυτά, αλλά εκείνον πού προσφέρει κάτι τό νεώτερο καί παρουσιάζει κάτι διαφορετικό από τά συνηθισμένα ως πρός τά σχήματα καί τά χρώματα καί όλα τά παρόμοια, αυτόν τόν εκτιμούν ιδιαιτέρως, από αυτές τίς αντιλήψεις θά μπορούσαμε σωστά νά ισχυρισθούμε ότι δέν υπάρχει μεγαλύτερη καταστροφή γιά μιά πόλι. Διότι αυτό μεταβάλλει ανεπαίσθητα τά ήθη τών νέων καί τούς κάνει νά περιφρονούν τό παλιό καί νά εκτιμούν τό νέον. Μέ όποιους νόμους ανατραφούν οι άνθρωποι καί παραμείνουν σταθερά χωρίς μεταβολή από κάποια θεϊκή μοίρα γιά πολλά χρόνια, ώστε κανένας νά μή θυμάται ούτε νά έχη ακούσει ποτέ ότι αυτά κάποτε ήταν διαφορετικά απ' ό, τι είναι τώρα, η ψυχή σέβεται τήν παράδοσι καί φοβείται νά αλλάξη οτιδήποτε από τούς θεσπισθέντες νόμους. Οι μεταβολές πού γίνονται σ' όλα τά παιχνίδια τών νέων, επειδή είναι παιχνίδια κανείς δέν νομίζει ότι οι αλλαγές αυτές στά παιχνίδια οδηγούν σέ σοβαρές ζημίες, σέ σημείο ώστε όχι μόνον νά μήν εμποδίζουν, αλλά νά τίς ανέχωνται καί νά συνηθίζουν. Καί δέν συλλογίζονται τό εξής: ότι τά παιδιά αυτά πού νεωτερίζουν στά παιχνίδια κατ' ανάγκην θά γίνουν άνδρες διαφορετικοί από τούς προηγούμενους, καί όταν γίνουν διαφορετικοί άνδρες, θά επιζητούν καί διαφορετικόν βίον. Αφού τό πετύχουν καί αυτό, στήν συνέχεια θά επιθυμήσουν νέα έθιμα καί άλλους νόμους. Καί μετά απ' αυτό θά έλθη στίς πόλεις η μεγίστη ζημία, πράγμα πού κανένας δέν φοβείται δυστυχώς. Όλες οι υπόλοιπες μεταβολές πού αφορούν τά εξωτερικά σχήματα καί τούς τρόπους, προξενούν μικρότερα κακά. Όσα όμως ξεπέφτουν συχνά από έπαινο καί τήν επίκριση τών ηθών, νομίζω ότι είναι πολύ σοβαρά ζητήματα καί χρειάζεται μεγάλη προσοχή γιά τήν αντιμετώπισίν των. Πρέπει λοιπόν, νά χρησιμοποιήσουμε κάθε τρόπο ώστε νά εμποδίσωμε τά παιδιά μας νά επιθυμούν νά εγγίσουν νέα πράγματα καί άλλες μιμήσεις ούτε στούς χορούς ούτε στίς μελωδίες, ούτε νά είναι δυνατόν σέ κανέναν νά τά πείση νά δεχθούν πάσης μορφής ευχαριστήσεις πού θά τούς συστήση>> <<Κάθε μουσικό έργο, όταν από τήν ακαταστασία μπή στά συγκεκριμένα καλούπια τής τάξεως, έστω καί άν δέν φανή εξ αρχής ελκυστικό, γίνεται μύριες φορές καλύτερο. Η τέρψις βέβαια υπάρχει εξ ίσου καί στά δύο είδη. Διότι, εάν κάποιος έχη συνηθίσει σέ μιά σοβαρή καί συγκρατημένη μουσική από τήν παιδική ηλικία, αυτός ακούοντας κάτι αντίθετο, τό απεχθάνεται καί τό αποκαλεί δουλικόν. Εάν όμως έχη ανατραφή μέ τήν κοινή καί τήν γλυκειά μουσική, λέγει ότι η αντίθετη απ' αυτήν είναι ψυχρή καί αηδιαστική. Ώστε καμμιά μουσική δέν είναι καλύτερη ή χειρότερη η μία από τήν άλλη από πλευράς ευχαριστήσεως ή αηδίας. Η διαφορά ευρίσκεται στό ότι η μέν μία κάνει καλυτέρους εκείνους πού έχουν ανατραφή μέ αυτήν, ανώ η άλλη καθιστά χειροτέρους>> <<Οι γυναίκες νά εξασκούνται εξ ίσου μέ τούς άνδρες αδιακρίτως μέ όλη ήν δύναμίν των σέ όλες τίς δραστηριότητες. Κατ' αυτόν τόν τρόπο κάθε πόλις εξοικονομεί τήν μισή δύναμι, ενώ μέ τά ίδια έξοδα καί τούς ίδιους κόπους θά μπορούσε νά έχη τίς διπλάσιες δυνατότητες>>

96

<<Τά παιδιά πρέπει νά ασκούνται στά γράμματα, μέχρι νά είναι σέ θέσι νά γράφουν καί νά διαβάζουν. Εκείνα όμως πού δέν έχουν από τήν φύσι τήν δυνατότητα νά μάθουν ταχυγραφία ή καλλιγραφία άς τά αφήνουν στήν άκρη>> <<Όσα είναι αντίθετα στήν απλότητα, προκαλούν σύγχυση καί δυσκολία στήν μάθηση, ενώ οι νέοι πρέπει νά διευκολύνωνται όσο τό δυνατόν στήν γρήγορη μάθηση, καί τά αναγκαία πού πρέπει νά μαθαίνουν τά παιδιά, δέν είναι ούτε μικρά ούτε ολίγα>> Παρατήρησις: Άς μού επιτραπεί νά μήν προσθέσω απολύτως τίποτε σέ όσα ο Πλάτων αναφέρει στίς παραπάνω περικοπές από τούς 'Νόμους' του. Καί αυτό διότι δέν χρειάζεται. Τά έχει πεί όλα...Προτρέπω μόνον τούς αναγνώστες νά τούς δώσουν τήν βαρύτητα πού τούς αναλογεί στήν ανατροφή τών παιδιών τους.

97

Ζ. Επίκουρος α) 'Στή φιλοσοφία, η ευχαρίστησις πάει χέρι-χέρι μέ τήν γνώσιν. Η απόλαυσις καί η μάθησις είναι ταυτόχρονες' β) 'Η φιλοσοφία τής φύσεως δέν φτιάχνει ανθρώπους αλαζόνες ή φαφλατάδες ή άτομα πού κάνουν επίδειξιν γνώσεων περιζήτητων στόν πολύ κόσμον. Αντιθέτως, φτιάχνει ανθρώπους αξιοπρεπείς καί αυτάρκεις, καί περηφάνους γιά τά αγαθά τής ίδιας της προσωπικότητος τους καί όχι γιά τά υπάρχοντά τους' γ) 'Τό νά συνηθίζει λοιπόν κανείς στόν απλόν τρόπον ζωής καί όχι στήν πολυτέλεια, δέν βοηθά μόνον τήν υγίειαν αλλά κάνει επίσης τόν άνθρωπον ικανόν ν' ανταπεξέρχεται μέ αποφασιστικότητα στίς αναγκαίες ενασχολήσεις τής ζωής' δ) 'Όταν λέμε ότι σκοπός είναι η ηδονή, δέν ενοούμε τίς ηδονές τών ασώτων καί τών αισθησιακών απολαύσεων, αλλά εννοούμε τό νά μήν υποφέρει κανείς σωματικούς πόνους καί τό νά μήν είναι η ψυχή του ταραγμένη' ε) 'Αφετηρία καί μέγιστον αγαθόν είναι η φρόνησις. Πολυτιμότερη καί απ' τη φιλοσοφία. Μάς διδάσκει πως δέν είναι δυνατόν νά ζεί κανείς χαρούμενα αν η ζωή του δέν έχει γνώσιν, ομορφιά καί δικαιοσύνη καί ούτε πάλι μπορεί νά έχει αυτά αν δέν έχει καί χαρά. Η ευτυχισμένη ζωή είναι αξεχώριστη από τίς αρετές' στ) 'Όποιος κατάλαβε ποιά είναι τά όρια που θέτει η ζωή, γνωρίζει πόσο εύκολον είναι ν' αποκτηθεί ό,τι διώχνει τόν πόνον τής στερήσεως καί κάνει την ζωήν τέλεια στό σύνολόν της. Καί έτσι δέν έχει ανάγκη από πράγματα πού αποκτώνται μέ ανταγωνισμούς' ζ) 'Ο σοφός, ακόμα καί όταν περιοριστεί στά απαραίτητα, ξέρει περισσότερον νά δίνει παρά νά παίρνει' η) 'Τήν φύσιν δέν πρέπει νά τήν βιάζουμε αλλά νά τήν υπακούμε: εάν ικανοποιούμε τίς αναγκαίες επιθυμίες μας καί όσες φυσικές επιθυμίες δε μας βλάπτουν, καί άν ελέγχουμε σκληρά τίς βλαβερές' θ) 'Γιά κάθε σου επιθυμία πρέπει πάντα νά θέτεις τό ερώτημα: τί θά μου συμβεί αν γίνει αυτό που επιθυμώ; καί τί άν δέν γίνει;' ι) 'Μήν κάνεις τίποτα γιά τό οποίον θά φοβάσαι μήν τό μάθει ο πλησίον σου' Σύνοψις: Ευκόλως παρατηρεί κανείς τήν αξιοσημείωτον σύμπτωσιν τών απόψεων τού Επικούρου μέ όλων τών προηγουμένων (Ομήρου, Προσωκρατικών, Τραγικών, Πλάτωνος). Οι Έλληνες είχαν πάντα στήν παιδεία των έναν κοινόν στόχον: τήν Αρετήν. Αξίζει κανείς νά ακολουθήσει απαρεγκλίτως τίς επιταγές η), θ), ι) καί, φυσικά, νά τίς διδάξει στά παιδιά. Ο Επίκουρος ήταν ιδρυτής τής ομωνύμου σχολής τών Επικουρείων.

98

Η. Επίκτητος α) 'Η σκέψη σου, ελεύθερη, νά ενεργεί συμφώνως μέ τήν φύσιν. Εσένα δε μπορεί νά σέ βλάψει κανένας, αν δέν τό θελήσεις εσύ ο ίδιος. Άν εξετάζεις προσεκτικώς τίς ανθρώπινες σχέσεις θά μάθεις νά βρίσκεις ποιό είναι τό καθήκον σου' β) 'Στίς συναναστροφές σου νά μήν αναφέρεις συνέχεια τά κατορθώματά σου ή τούς κινδύνους πού πέρασες' γ) 'Γιά αισχρολογίες: μάλωσε εκείνον που έκανε τήν αρχήν ή δείξε σιωπηλώς τήν δυσαρέσκειά σου, άν δέν επιτρέπεται τό πρώτον' δ) Γιά τίς γυναίκες: 'πρέπει εμείς οι άνδρες νά προσέχουμε ώστε νά καταλάβουν ότι εκείνο που τίς κάνει σεβαστές είναι η αξιοπρεπής καί σεμνή συμπεριφορά' ε) 'Τόν περισσότερον καιρόν νά σωπαίνεις ή νά μιλάς λίγο καί μόνον όταν χρειάζεται. Νά μήν μιλάς γιά αθλητές, γιά φαγητά καί ποτά, ή γιά όσα τετριμμένα λέγονται σε κάθε συνάντησιν. Κυρίως νά μήν μιλάς γιά νά κουτσομπολέψεις, γιά νά επαινέσεις ή γιά νά συγκρίνεις τούς συνανθρώπους σου' στ) 'Νά αποφεύγεις γεύματα έξω από τό σπίτι σου καί κυρίως μέ ανθρώπους που δέν έχουν μόρφωσιν' ζ) 'Νά καταναλώνεις τά απολύτως απαραίτητα γιά τό σώμα σου, δηλαδή τροφές, ρούχα, κτλ. Ό,τι είναι γιά επίδειξιν ή απόλαυσιν, άφησέ το κατά μέρος' Σύνοψις: Καμμία διαφορά μέ τούς προηγούμενους. Οι επιταγές ε), στ), ζ), καλόν θά ήταν νά ασκηθούν καί από εμάς καί νά διδαχτούν στά παιδιά. Ο Επίκτητος ανήκε στήν σχολήν τών Στωϊκών.

99

Θ. Απολλώνιος Τυανεύς α) 'Ο κόσμος δημιουργήθηκε καί κυβερνιέται από τούς θεούς' β) 'Ο άνθρωπος έχει ουσία θεϊκή καί τελειοποιείται μέ τήν Αρετή καί τήν Σοφία. Όσο καθαρότερη είναι η Ψυχή, τόσο πιό ευκόλως γίνεται η αποκάλυψις τού Θεού στόν άνθρωπον' γ) Μιά προσευχή: <<Ω θεοί, δοίητέ μοι τά οφειλόμενα>>. Κοινώς, 'δώστε μου ό,τι ακριβώς αξίζω νά λάβω' δ) 'Αί γνώμαι μας πρέπει νά είναι σύντομες καί στέρεες, ενώ οι λέξεις μας κυριολεκτικές καί απολύτως προσαρμοσμένες στά πράγματα. Δέν πρέπει ούτε νά πολυλογούμε, ούτε νά λεπτολογούμε ασκόπως, ούτε νά ειρωνευόμαστε' ε) -Πώς θά διδάσκει ο σοφός; -Ως νομοθέτης. Διότι πρέπει ο νομοθέτης γιά όσα πείσθηκε, αυτά νά τά επιβάλλει ώς επιταγές στόν λαόν. στ)-Τί πρέπει νά μεταφέρουμε μαζί μας όπου καί άν πηγαίνουμε; -Σωφροσύνη, Δικαιοσύνη, Αρετή, Εγκράτεια, Ανδρεία, Άσκησιν. ζ) Μιά προσευχή: <<Ήλιε, πέμπε με εφ'όσον τής γής εμοί τε καί σοι δοκεί, καί γιγνώσκοιμι άνδρας αγαθούς, φαύλους δε μήτε εγώ μάθοιμι μήτε εμέ φαύλοι>>. Σέ ελεύθερη απόδοσιν: 'όσο θά πορεύομαι στήν Γή, κάνε θεέ μου (ήλιος εδώ) νά γνωρίζω αγαθούς ανθρώπους. Τούς φαύλους ούτε νά τούς γνωρίσω ούτε αυτοί εμένα ποτέ' η) Μιά προσευχή: <<Ω θεοί, δοίητέ μοι μικρά έχειν καί δείσθαι μηδενός>>. Δηλαδή: 'δώστε θεοί νά έχω λίγα καί νά μήν έχω ανάγκη από τίποτα' θ) <<Χρή τρέφειν τε αλλήλους καί υπ' αλλήλων τρέφεσθαι>>. Σέ ελεύθερη απόδοσιν: 'πρέπει νά τρέφουμε τούς άλλους καί οι άλλοι εμάς' 'Μιά πόλις, πού θέλει νά κυβερνιέται σωστά, έχει ανάγκη από ένα μίγμα ομονοίας καί αντιπαραθέσεως. Εξηγούμε: Η διχόνοια πού οδηγεί στά ξίφη άς παραμείνει μακριά από τήν πόλιν γιά χάρη τής ανατροφής των παιδιών. Η ευγενής άμιλλα, μεταξύ πολιτών, αποβαίνει στό γενικόν καλόν μιάς καί λόγω προσωπικής φιλοδοξίας τού καθενός προσπαθούν όλοι νά διατυπώσουν καλλίτερες γνώμες από τούς άλλους, νά ασκήσουν εξουσία καλλιτέρως των άλλων, κ.τ.λ., πού είναι ωφέλιμος ανταγωνισμός καί διαφωνία πού αποβαίνει χρήσιμος γιά τό κοινόν καλόν. Οι πολίτες πρέπει νά κάμνουν ό,τι ο καθένας γνωρίζει καί μπορεί καί όχι όλοι το ίδιον' ι) 'Καθήκον τών ανδρών είναι νά μήν κάμνουν σφάλματα, αλλά τών ευγενικής καταγωγής ανδρών καί τό νά αντιλαμβάνονται πώς έσφαλαν' ια) 'Οι νόμοι είναι άριστοι δάσκαλοι, αλλά οι δάσκαλοι θά επιτύχουν, άν οι μαθητές δέν μένουν αδιάφοροι'

100

ιβ) 'Χρησιμοποιούμε τήν Σοφία γιά νά γνωρίσουμε τούς θεούς καί νά κατανοήσουμε τούς ανθρώπους, διότι, από τό νά γνωρίσει κανείς τόν εαυτόν του, δυσκολώτερον είναι νά γνωρίσει τόν άλλον' ιγ) 'Άνδρας είναι εκείνος πού διαθέτει τό ψυχικόν σθένος νά υπερασπίσει τόν εαυτόν του καί νά αποδείξει ότι ως πρός τίποτε δέν αδικεί' ιδ) 'Δίκαιος είναι, όχι ο μή άδικος, αλλά εκείνος ο οποίος καί ο ίδιος ενεργεί μέ δικαιοσύνη καί τούς άλλους οδηγεί σέ σημείον ώστε νά μήν αδικούν' ιε) 'Οι θεοί διακρίνουν τά μέλλοντα νά συμβούν, οι άνθρωποι τά συμβαίνοντα, οι σοφοί εκείνα πού πλησιάζουν' ιστ) 'Είναι κάλπικον καί σκοτεινόν πράγμα ο χρυσός, ειδικώς άν αυτός προέρχεται από δάκρυα. Τόν πλούτον θά μεταχειριστείς σωστά, εάν βοηθάς εκείνους πού έχουν ανάγκη καί άν παρέχεις ασφάλεια στόν πλούτον εκείνων πού έχουν πολλά. Νά μήν προσπαθείς νά αποκεφαλίζεις τά ψηλά καί υπερέχοντα στάχυα, αλλά μάλλον νά ξεριζώνεις εκείνο τό οποίον εμφανίζεται εχθρικόν, όπως τά αγκάθια μέσα από τό χωράφι πρό τού θερισμού. Νά εκπνέεις φόβον σέ εκείνους πού εξεγείρονται, όχι μέ τήν τιμωρία, αλλά μέ τήν απειλήν της τιμωρίας. Ο Νόμος πρέπει πρίν από όλους νά κυβερνά εσένα τόν ίδιον' Σύνοψις: Απολύτως καμμία διαφοροποίησις μέ τούς προηγούμενους. Απλώς ο Απολλώνιος ώς εκπρόσωπος τής σχολής τών Πυθαγορείων-Νεοπυθαγορείων γιά τήν ακρίβειαν-καί, κατά τήν παράδοσιν, αρχαίος 'ασκητής-άγιος', είναι λογικόν νά τονίζει περισσότερον τό θεϊκόν στοιχείον στίς διδαχές του. Τά όσα λέει αξίζουν προσοχής. Οι προσευχές του είναι σύντομες, εύκολες στήν απομνημόνευσιν καί θαυμασίου νοήματος.

101

ι.Διαπιστώσεις

Ως τώρα έχουμε διανύσει χρονικώς μιάν απόστασιν χιλίων καί πλέον ετών διανοήσεως. Από τόν Όμηρον στούς Προσωκρατικούς, από εκεί στούς Τραγικούς καί στόν Πλάτωνα, καί καταλήξαμε στούς Επίκουρον, Επίκτητον, Απολλώνιον Τυανέα. Είδαμε πώς οι σχολές σκέψεως τών Ελλήνων, από τήν ομηρικήν εποχήν ως τά ρωμαϊκά χρόνια, δέν διαφωνούν στίς αρχές που πρέπει νά ακολουθηθούν διά τήν ανατροφήν τών ανθρώπων. Οι πανάρχαιες σχολές τού Ομήρου καί τών Προσωκρατικών συμφωνούν καί μέ τήν Πλατωνικήν σχολήν, καί μέ τήν Επικούρειον, καί μέ τήν Στωϊκήν, καί μέ τήν Νεοπυθαγόρειον. Υπήρξε μιά αδιάσπαστος συνέχεια στήν ανατροφήν τών Ελλήνων ανθρώπων τουλάχιστον γιά ~1500 έτη. Εντός αυτού τού χρονικού διαστήματος ποιά κοσμοϊστορικά γεγονότα συνέβησαν; δέν θά τά αναφέρω όλα παρά μόνον δύο: Ο Χρυσούς Αιών τής σκέψεως καί η Ελληνική Κοσμοκρατορία τού Μεγάλου Αλεξάνδρου. Γνωρίζετε άλλον λαόν μέ τέτοια επιτεύγματα στήν παγκόσμιον Ιστορίαν; όχι. Καί δέν γνωρίζετε διότι ουδείς άλλος λαός είχε συγκεκριμένον σύστημα παιδεύσεως τών ανθρώπων του από τήν παιδικήν ηλικίαν ώς τά γηρατειά! Ουδείς άλλος λαός έθεσε ως στόχον του τήν Αρετήν, τήν Δικαιοσύνην, τήν Αλήθειαν, τήν Σοφίαν. Όχι βέβαια πώς όλοι οι Έλληνες υπήρξαν 'άγιοι'. Όχι πώς καί οι ίδιοι των δέν παρεβίασαν αυτές τίς αρχές ενίοτε. Μά ακριβώς γιά αυτόν τόν λόγον κατατροπώθηκε ο πολιτισμός των πολλάκις από πολύ κατωτέρους λαούς (κάτι πού καί σήμερα μέ ύπουλον τρόπον ξανασυμβαίνει). Ανέφερα αυτή τή μικρή ιστορικήν αναδρομήν γιά νά αποδείξω, μέσω τής Ιστορίας, τό δίκαιον που είχαν οι Έλληνες όταν έλεγαν πώς 'μέ τήν παίδευσιν η φύσις τού ανθρώπου αλλάζει, καί άν αλλάξει πρός τό καλλίτερον όλο καί περισσότερα σπουδαία έργα στήν κατεύθυνσιν τού αγαθού θά λαμβάνουν χώρα'. Οι Έλληνες ΠΕΤΥΧΑΝ τήν βελτίωσιν τής φύσεώς των μέ κόπους χιλιετηρίδων. Προσωπικώς πιστεύω πώς δέν πέτυχαν ή έστω δέν προσέγγισαν τό τέλειον διότι ήταν αναγκασμένοι κάθε τρείς καί λίγο νά αποκρούουν διάφορους βαρβαρολαούς που επέδραμαν γιά πλιάτσικο καί σφαγή στά εδάφη των. Τό συμπέρασμα είναι πώς καί εμείς οι σημερινοί άνθρωποι μπορούμε, αφού ήδη τό πέτυχαν άνθρωποι μιά φορά, νά βελτιώσουμε τήν φύσιν μας ξανά, μέσα βέβαια από πολύ μόχθον. Έχουμε, οι Έλληνες, τό πλεονέκτημα πώς είμαστε απευθείας απόγονοι εκείνων τών ανθρώπων, καί κουβαλάμε μέσα μας τό βελτιωμένον υλικόν που μας παρέδωσαν κάποτε. Σίγουρα έχει υποστεί έναν εκφυλισμόν, ιδιαιτέρως τήν τελευταίαν πεντηκονταετίαν. Στό χέρι μας είναι, όμως, νά επαναφέρουμε τήν γνήσια ελληνική, ανθρωπιστική μόρφωσιν καί νά ξαναπετύχουμε 'θαύματα', πού μόνον θαύματα δέν είναι, αλλά αναμενόμενα επιτεύγματα, απόρροια σκληρής καί επίπονης εργασίας καί μέριμνας. Τί έκαναν, μέ τή σειρά, οι Έλληνες γιά πάρα πολλά χρόνια: α) ζευγάρωναν σέ μεγάλον βαθμόν ΕΥΓΟΝΙΚΩΣ (καλό+καλό=2 φορές καλό), β) πρόσεχαν τήν στιγμήν τής συλλήψεως, γ) πρόσεχαν τήν κύησιν, δ) ανέθρεφαν τά παιδιά μέ στόχους τήν Αρετήν, τήν Αλήθειαν, τήν Δικαιοσύνην, τήν Δόξαν, τήν Σοφίαν, αναπτύσσοντάς τα τήν Σύνεσιν, τήν Σωφροσύνην, τήν Ομοφροσύνην εντός καί εκτός των, τήν Ταπεινότητά των έναντι τού θείου καί τόν Σεβασμόν σέ ολόκληρον τό οικοδόμημα τής Δημιουργίας. Τά δίδασκαν νά υπερέχουν τών άλλων αριστεύοντας. Χωρίς πολλά λόγια, αυτή η ιστορική αναδρομή επιλέγω νά καταλήξει στόν Πλούταρχον, ιερέα τών Δελφών κατά τόν 1ον-2ον αιώνα μ.Χ., καί στό έργον του 'Περί παίδων αγωγής'.

102

Αυτό γίνεται γιά νά αποδειχθεί, στήν πληρότητά της, η θέσις μου πώς η εθνική παιδεία τών Ελλήνων ήταν ίδια καί απαράλλαχτη, στίς αρχές της, γιά χιλιάδες χρόνια, καί πώς όσα προτείνει καί προτρέπει ο Πλούταρχος νά κάνουμε-πού κάτι παραπάνω από εμάς ήξερε ώς ιερεύς τών Δελφών-δέν είναι τίποτα καινούριον αλλά συνέχεια τών διδασκαλιών τών παλαιών. Είναι, τέλος, ο δρόμος πού πρέπει νά ξαναβαδίσουμε πάνω του. Ένας δρόμος δύσβατος, ανηφορικός, πού οδηγεί, όμως, στό πιό όμορφο τοπίο που θά μπορούσαμε νά δούμε ποτέ: έναν καλλίτερον κόσμον.

103

ια. Πλούταρχος

('Περί Παίδων Αγωγής'-Τά Κυριότερα Αποσπάσματα) α) <<Καθόλου μέν ειπείν, ό κατά τών τεχνών καί τών επιστημών λέγειν ειώθαμεν, ταυτό καί κατά τής αρετής φατέον εστίν, ως εις τήν παντελή δικαιοπραγίαν τρία δεί συνδραμείν, φύσιν καί λόγον καί έθος. Καλώ δέ λόγον μέν τήν μάθησιν, έθος δέ τήν άσκησιν. Εισί δ' αι μέν αρχαί τής φύσεως, αί δε προκοπαί τής μαθήσεως, αι δε χρήσεις τής μελέτης, αι δ' ακρότητες πάντων>> <<Γενικά, ό,τι συνηθίσαμε νά λέμε γιά τίς Τέχνες καί τίς επιστήμες, τό ίδιο καί γιά τήν αρετή πρέπει νά πούμε, ότι δηλαδή γιά τήν ολότελα ενάρετη συμπεριφορά τρία πρέπει νά συνδράμουν, η φύσις, ο λόγος, η συνήθεια. Καί λέω λόγο τήν μόρφωσιν καί συνήθεια τήν άσκησιν. Θεμέλια τής αρετής είναι έμφυτα στόν άνθρωπο, η καλλιέργειά τους όμως, είναι έργο τής μορφώσεως, η πρακτική έκφρασις τής αρετής έργο τής ασκήσεως, καί η ακεραίωσις της αρετής έργο όλων τών στοιχείων>> β) <<φύσεως μεν γαρ αρετήν διαφθείρει ραθυμία, φαυλότητα δ' επανορθοί διδαχή>> <<Τά φυσικά προσόντα τά καταστρέφει η ράθυμη αδράνεια καί τό ελάττωμα τό φτιάχνει η διδαχή>> γ) <<Μάλιστα μεν ουν όπερ έφην αυτάς πειρατέον τά τέκνα τρέφειν τάς μητέρας>> <<Πρέπει, λοιπόν, όπως είπα, οι μητέρες νά προσπαθούν νά τρέφουν μόνες τά τέκνα τους>> (αναφέρεται στόν θηλασμόν) Έχει αποδειχθεί σήμερα η τεράστια σημασία τού θηλασμού. Όχι υποκατάστατα στό μητρικόν γάλα όπου αυτό είναι εφικτόν. Μάνες αι οποίαι νοιάζονται πιό πολύ γιά τό άν θά πέσει λίγο τό στήθος των από τό νά θρέψουν ώς πρέπει τά παιδιά των καλλίτερον είναι νά μήν τεκνοποιούν. δ) <<πρώτον μέν τοις ήθεσιν Ελληνίδας>> <<καί πρώτον, νά είναι αληθινές Ελληνίδες στά ήθη>> (αναφέρεται στίς μητέρες) Αληθινές Ελληνίδες στά ήθη εντός μιάς κοινωνίας-χαβούζας όπως η σημερινή είναι, πράγματι, δύσκολον πράγμα νά βρεθεί. Στήν περίπτωσίν μας ισχύει τό 'μή χείρον βέλτιστον'. Επίσης, τούτο σημαίνει πώς σέ καμμία περίπτωσιν δέν πρέπει νά είναι μή-Ελληνίδες στά ήθη. Διαλέγουμε, λοιπόν, από τίς Ελληνίδες, αυτές που είναι πιό 'παραδοσιακές', ενώ απορρίπτουμε ολοκληρωτικώς αλλόφυλες συζύγους μέ εντελώς ξένα ήθη πρός εμάς. ε) <<εύπλαστον γαρ καί υγρόν η νεότης, καί ταίς τούτων ψυχαίς απαλαίς έτι τά μαθήματα εντήκεται. Πάν δέ τό σκληρόν χαλεπώς μαλάττεται. Καθάπερ γάρ σφραγίδες τοίς απαλοίς εναπομάττονται κηροίς, ούτως αι μαθήσεις ταίς τών έτι παιδίων ψυχαίς εναποτυπούνται. Καί μοι δοκεί Πλάτων ο δαιμόνιος εμμελών παραινείν ταίς τίτθαις μηδέ τούς τυχόντας μύθους τοίς παιδίοις λέγειν, ίνα μή τάς τούτων ψυχάς εξ αρχής ανοίας κάι διαφθοράς αναπίμπλασθαι συμβαίνη>> <<Είναι εύπλαστο πράγμα καί ρευστό η νεότης καί στίς νεαρές ψυχές, απαλές, ακόμα, τυπώνονται βαθιά όσα μαθαίνουν. Καί κάθε τί σκληρό δύσκολα διαπλάσσεται. Καί όπως ακριβώς οι σφραγίδες στό μαλακό κερί αποτυπώνονται τέλεια, έτσι καί τά μαθήματα,

104

αποτυπώνονται στίς παιδικές ακόμα ψυχές. Καί πολύ σωστό, μου φαίνεται, ότι ο θείος Πλάτων, συμβουλεύει τίς νταντάδες νά μή λένε όποιο κι' όποιο παραμύθι στά παιδάκια, γιά νά μή συμβεί νά γιομίσουν τίς ψυχές τών παιδιών μέ ανοησίες καί διεφθαρμένα πράγματα>> Από τότε γνώριζαν τήν τεράστιαν σημασίαν τής βρεφικής, νηπιακής καί παιδικής ηλικίας. Σήμερα όλα αυτά έχουν αποδειχθεί επιστημονικώς. Προσοχή, λοιπόν, ιδιαίτερη στό πώς μιλάμε καί πώς φερόμαστε ακόμη καί στά βρέφη. στ) <<ου τοίνυν ουδέ τούτο παραλιπείν άξιον εστιν, ότι καί τά παιδία τά μέλλοντα τοίς τροφίμοις υπηρετείν καί τούτοις σύντροφα γίγνεσθαι ζητητέον πρώτιστα μέν σπουδαία τούς τρόπους, έτι μέντοι Ελληνικά καί περίτρανα λαλείν, ίνα μή συναναχρωνύμενοι βαρβάροις καί τό ήθος μοχθηροίς αποφέρωνταί τι τής εκείνων φαυλότητος>> <<Αλλά μήτε καί τούτο πρέπει νά παραλείψουμε: ότι καί τά παιδιά που θά υπηρετούν καί θά κρατούν συντροφιά στούς τροφίμους μας νά ζητήσουμε νά είναι εξαιρετικά στούς τρόπους, καθώς πρέπει νά είναι καί ελληνόφωνα καί καθαρά στήν ομιλία, ώστε νά μήν πάρουν τίποτα από τήν προστυχιά τους, συναναστρεφόμενοι μέ βαρβάρους καί κακούς στό χαρακτήρα>> Τώρα τί νά πεί κανείς...Άν είστε Έλληνες γονείς καί αγαπάτε τά παιδιά σας καί τήν πατρίδα, έχετε τήν υποχρέωσιν νά αναζητήσετε γιά αυτά σχολείον όπου όλοι οι συμμαθητές τών θά είναι ελληνόπουλα, κατ' αρχάς, μέ αρχές κατά δεύτερον. Πρέπει νά αποφεύγονται οι συναναστροφές μέ παιδιά βαρβάρων, αλλά καί βαρβαροτρόπων. Ειδάλλως τά παιδιά σας θά μπολιαστούν μέ βαρβαρικές συνήθειες. Δυστυχώς, είναι αβίαστος η παρατήρησις πώς πιό ευκόλως παρασύρεται κανείς πρός τά κάτω παρά πρός τά επάνω. Πόσο μάλλον ένα 'άβγαλτον' παιδί. Αντί τά βαρβαρόπουλα νά ανεβαίνουν επίπεδον θά κατεβαίνουν επίπεδον τά ελληνόπουλα. Εδώ σταματήστε καί σκεφτείτε ειλικρινώς: σέ αυτά τά 10-15 έτη που πλήθος βαρβαρόπουλα συναναστρέφονται τά παιδιά τού λαού μας, έχει, ήδη, παρατηρηθεί τό φαινόμενον τής πτώσεως τού επιπέδου τών Ελλήνων, ναί ή όχι; πρέπει νά αντιδράσουμε, ναί ή όχι; ζ) <<διδασκάλους γάρ ζητητέον τοίς τέκνοις, οί καί τοίς βίοις εισίν αδιάβλητοι καί τοίς τρόποις ανεπίληπτοι καί ταίς εμπειρίαις άριστοι. Πηγή γάρ καί ρίζα καλοκαγαθίας τό νομίμου τυχείν παιδείας>> <<Διδασκάλους πρέπει νά ζητάμε γιά τά τέκνα αυτούς πού στή ζωή τους είναι καί αδιάβλητοι στούς τρόπους καί στήν κατάρτισή τους άριστοι. Γιατί πηγή καί ρίζα τής αρετής είναι τό νά τύχει κανείς τής κατάλληλης παιδείας>> Τούς δασκάλους μπορεί κανείς νά τούς ελέγξει μόνον όταν τούς πληρώνει άμεσα. Αυτό σημαίνει πώς, στήν παρούσα φάση, είναι θέμα τύχης νά βρεθούν οι κατάλληλοι σέ ένα δημόσιον σχολείον. Η λύσις θά μπορούσε νά είναι κάποια πρότυπος ιδιωτική σχολή ή διδάσκαλοι κατ' οίκον. Τούτα χρειάζονται επιπλέον χρήματα καί αυτά σήμερα είναι δυσεύρετα γιά τόν μέσον Έλληνα. Η καλλίτερη λύσις θά ήταν νά υπήρχε μιά ομάς ελληνόψυχων επιχειρηματιών πού, ως νέοι ευπατρίδες καί ευεργέτες, θά δημιουργούσαν τέτοιες πρότυπες σχολές πραγματικής ελληνικής παιδείας όπου, μέ αντίτιμον ελάχιστα ή καί καθόλου χρήματα, θά παραγόταν η μοναδική ελπίς τού ελληνικού έθνους γιά τά σκοτεινότερα χρόνια που έρχονται. Άς προσευχηθούμε νά υπάρχουν ακόμη πλούσιοι Έλληνες που νοιάζονται ακόμη γιά τήν πατρίδα των καί δέν έχουν καταντήσει απάτριδες, νεοταξίτες, κεφαλαιοκράτες. η) Παραπέμπει στόν Σωκράτη, ο οποίος είχε πεί πώς άν του ήταν δυνατόν θά ανέβαινε

105

στό πιό ψηλό μέρος τής πόλεως καί θά φώναζε: <<Ω άνθρωποι, ποί φέρεσθε, οίτινες χρημάτων μέν κτήσεως πέρι πάσαν ποιείσθε σπουδήν, τών δυιλεων, οίς ταύτα καταλείψετε, μικρά φροντίζετε;>> <<Ω, άνθρωποι, πού τραβάτε, εσείς που έχετε βάλει όλες σας τίς δυνάμεις γιά τήν απόκτησιν χρημάτων, καί γιά τούς υιούς σας, που σέ αυτούς θά τ' αφήσετε, πολύ λίγο φροντίζετε;>> Πόσον επίκαιρα είναι τούτα τά λόγια θεέ μου... θ) <<παιδεία δέ τών εν ημίν μόνον εστίν αθάνατον καί θείον. Καί δύο τά πάντων εστί κυριώτατα εν ανθρωπίνη φύσει, νούς καί λόγος. Καί ο μέν νούς αρχικός εστι τού λόγου, ο δέ λόγος υπηρετικός τού νού, τύχη μέν ανάλωτος, συκοφαντία δ' αναφαίρετος, νόσω δ' αδιάφθορος, γήρα δ' αλύμαντος. Μόνος γάρ ο νούς παλαιούμενος ανηβά, καί ο χρόνος τάλλα πάντ' αφαιρών τώ γήρα προστίθησι τήν επιστήμην>> <<Η παιδεία μόνη απ' τά ανθρώπινα είναι πράγμα αθάνατο καί θείο. Καί δύο είναι τά πιό σπουδαία απ' όλα στήν ανθρώπινη φύσιν, ο νούς καί ο λόγος. Καί ο νούς είναι ο κυβερνήτης του λόγου καί ο λόγος υπηρετικός τού νού, από τήν τύχη απόρθητος από τή συκοφαντία αναφαίρετος, από τήν αρρώστια άφθαρτος, από τά γεράματα αφάγωτος. Γιατί μόνο ο νούς όσο παλιώνει ξανανιώνει κι' ο χρόνος αφαιρώντας όλα τ' άλλα προσθέτει στά γεράματα τήν επιστήμη>> Άν κατερρέει σήμερα ολόκληρος ο κοινωνικός ιστός καί άν τό μέλλον διαγράφεται ζοφερόν, αιτία είναι ο ξεπεσμός τού νού, η άρνησις τού λόγου, η απουσία παιδείας που νά καλλιεργεί τούτα τά δύο. ι) <<ώσπερ δέ παραινώ τής παιδείας τών τέκνων μηδέν ποιείσθαι προυργιαίτερον, ούτως αύ πάλιν φημί δείν τής αδιαφθόρου καί υγιαινούσης έχεσθαι, τών δέ πανηγυρικών λήρων ως πορρωτάτω τούς υιείς απάγειν. Τό γάρ τοίς πολλοίς αρέσκειν τοίς σοφοίς εστιν απαρέσκειν>> <<Καί όπως διδάσκω, τίποτα νά μην πιστεύουμε πιό σπουδαίο από τή μόρφωσιν τών παιδιών, έτσι καί πάλι λέω ότι πρέπει τή γνήσια μόρφωσιν καί τήν υγιά νά προσέχουμε κι' απο τά πανηγυριώτικα φληναφήματα, όσο μπορούμε μακριά νά κρατούμε τά παιδιά μας. Γιατί ό,τι αρέσει στούς πολλούς, δέν αρέσει στούς σοφούς>> Σκεφτείτε μόνον τί βάζουν τά παιδιά των πολλοί σύγχρονοι γονείς νά βλέπουν καί νά κάνουν. Μόνον σοφούς δέν θά μεγαλώσουν. Όσοι καταλαβαίνουν άς αντισταθούν. <<ορώ δ' έγωγε τούς τοίς συρφετώδεσιν όχλοις αρεστώς καί κεχαρισμένως επιτηδεύοντας λέγειν καί τόν βίον ως τά πολλά ασώτους καί φιληδόνους αποβαίνοντας>> <<Καί εγώ, όσους στούς αγελαίους όχλους τά καταφέρνουν, αρεστά καί χαριτωμένα νά μιλούν, αυτοί καί στή ζωή τους άσωτοι καί φιλήδονοι γίνονται>> Εντελώς τυχαία, ακριβώς αυτό συμβαίνει καί σήμερα. Είναι τυφλός όποιος δέν βλέπει τήν σήψιν στά διάφορα δημόσια πρόσωπα τής εποχής μας. Ειδικώς ανάμεσα στούς πιό 'καταφερτζήδες'. <<πρός δε τούτοις τί άν τούς παίδας καλόν γαρ τοι μηδέν εική μήτε λέγειν μήτε πράττειν. Οι δ' αυτοσχέδιοι τών λόγων πολλής ευχερείας καί ραδιουργίας εισί πλήρεις, ουθ' όθεν αρκτέον ούθ' όπου παυστέον εστίν ειδότων. Χωρίς δέ τών άλλων πλημμελημάτων οί άν εκ τού παραχρήμα λέγωσιν, εις αμετρίαν δεινήν εκπίπτουσι καί πολυλογίαν. Σκέψις δ' ουκ εά

106

τής ικνουμένης συμμετρίας τόν λόγον εκπίπτειν>> <<Κοντά σ' αυτά τί είναι σωστό νά λέν τά παιδιά; γιατί καλό είναι τίποτα πρόχειρα, μήτε νά λεν, μήτε νά κάνουν. Οι αυτοσχέδιοι λόγοι είναι γιομάτοι προχειρολογία καί ευκολοδουλειά, κι' ούτε από που πρέπει ν' αρχίζουν, ούτε πού πρέπει νά τελειώνουν ξέρουν. Καί εκτός από τ' άλλα σφάλματα αυτοί που μιλούν εκ τού προχείρου ξεπέφτουν σέ έλλειψιν οικονομίας του λόγου καί σέ πολυλογία. Αντίθετα η προετοιμασία δέν αφήνει το λόγο νά ξεπέσει από τήν οικονομία του καί τή συμμετρία τών επί μέρους>> <<τό δέ δείν παντάπασιν αποδοκιμάζειν τών λόγων τήν ετοιμότητα ή πάλιν αύ ταύτην ουκ επ' αξίοις ασκείν ου φαίην άν έγωγε, αλλ' ως εν φαρμάκου μοίρα τούτο ποιητέον εστί. Μέχρι δή τής τών ανδρών ηλικίας ουδέν εκ τού παρατυχόντος αξιώ λέγειν, αλλ' όταν τις ριζώση τήν δύναμιν, τότε τούτον τών καιρών καλούντων ελευθεριάζειν τοίς λόγοις προσήκει>> <<Μ' όλα αυτά όμως, δέ θά υποστηρίξω, ότι πρέπει ν' αποδοκιμάζουμε ολοκληρωτικώς τήν πρόχειρη ομιλία ή ότι δέν πρέπει καί αυτή νά μεταχειρίζεται κανείς, όταν οι περιστάσεις τό επιβάλλουν, αλλά αυτό πρέπει νά τό κάνουμε σάν μοίρα ενός φαρμάκου. Ώσαμε τήν ανδρική ηλικία, έχω τήν αξίωσιν, ποτέ νά μή μιλούν όπως τύχει, αλλά, όταν στόν καθένα ριζώσει μέσα του η δύναμη καί οι περιστάσεις τό καλούν, πρέπει τότε νά χρησιμοποιήσουν καί τήν αυθόρμητη ομιλία>> <<τό δ' έτι παίδας όντας εάν επί καιρού λέγειν ματαιολογίας τής εσχάτης αίτιον καθίσταται>> <<Τό νά τ' αφήνεις παιδιά ακόμα νά λένε ό,τι τύχει αυτό γίνεται αιτία τής χειρότερης ανοητολογίας>> Όπως πολλάκις είδαμε σέ αυτό τό βιβλίον, είναι βασικότατον νά διδαχτούν τά παιδιά τό μέτρον στήν ομιλίαν, στήν εκφοράν λόγου. ια) (Γιά τήν ψυχικήν διάθεσιν): <<ούτε γάρ θρασύν ούτ' άτολμον καί καταπλήγα προσήκεν είναι. Τό μέν γάρ εις αναισχυντίαν, τό δ' εις ανδραποδωδίαν περιίσταται. Έντεχνον δέ τό τήν μέσην εν άπασι τέμνειν εμμελές τε>> <<ούτε θρασύς πρέπει νά είναι κανείς, ούτε άτολμος καί νά σαστίζει. Γιατί τό θράσος οδηγεί σέ αναισχυντία καί η δειλία καταλήγει σέ δουλικότητα. Η τέχνη είναι σέ όλα νά ακολουθεί κανείς τό μέσο δρόμο, αυτό άλλωστε είναι κι' όμορφο>> ιβ) <<Δεί τοίνυν τόν παίδα τόν ελεύθερον μηδενός μηδέ τών άλλων τών καλουμένων εγκυκλίων παιδευμάτων μήτ' ανήκοον μήτ' αθέατον εάν είναι, αλλά ταύτα μέν εκ παραδρομής μαθείν ωσπερεί γεύματος ένεκεν( έν άπασι γάρ τό τέλειον αδύνατον), τήν δέ φιλοσοφίαν πρεσβεύειν. Έχω δέ δι' εικόνος παραστήσαι τήν εμαυτού γνώμην. ώσπερ γάρ περιπλεύσαι μέν πολλάς πόλεις καλόν, ενοικήσαι δέ τή κρατίστη χρήσιμον>> <<Πρέπει ακόμα τό παιδί, τό ελεύθερο, νά μήν τό αφήνουμε νά είναι σε άγνοια καί στ' άλλα μαθήματα, που ονομάζουμε εγκυκλοπαιδικά. Σ' αυτά όμως θά ρίξει περαστικές ματιές, γιά νά μάθει, έτσι, ώστε νά έχει μιά γεύση τους (γιατί δέν είναι δυνατόν νά είναι τέλειο σέ όλα) μονάχα, ενώ κύρια σπουδή του θά είναι η φιλοσοφία. Κι έχω νά παραστήσω, πιό ζωντανά, μέ μιά εικόνα τήν γνώμη μου: όπως είναι ωραίο νά περιπλέει κανείς πολλές πόλεις, αλλά χρήσιμο νά κατοικήσει στήν άριστη>> Προτεραιότης πρέπει νά είναι η Αρετή καί η Σοφία, όχι η στείρα αποστήθησις πληροφοριών. Στοχευμένη πρέπει νά είναι η καλλιέργεια τών γνώσεων καί όχι 'χύμα'. Άν παραδώσουμε 'άναρχες' πληροφορίες στά παιδιά θά λάβουμε εκ μέρους των, αργά ή γρήγορα, άναρχη συμπεριφορά. Όταν λάβουν 'τακτοποιημένες' γνώσεις τό πιθανότερον,

107

άν όχι βέβαιον, είναι μιά πιό τακτοποιημένη συμπεριφορά που θά εκπροσωπεί μιά συγκροτημένη προσωπικότητα. Καί γι' αυτόν τόν λόγον, η γλώσσα, τά μαθηματικά καί η μουσική βοηθούν πολύ στήν καλλιέργεια συγκροτημένων προσωπικοτήτων: διότι είναι μαθήματα γεμάτα από κανόνες, συγκροτημένα, καί πάντα καταλήγουν σέ συγκεκριμένα αποτελέσματα καί όχι αυθαιρεσίες. Ασυναίσθητα, η ενασχόλησις μέ αυτά προγραμματίζει τόν εγκέφαλον νά σκέφτεται μέ δομή, μαθηματικώς, καί όχι άναρχα καί αυθαίρετα. Άν αναπτυχθεί επαγωγικός τρόπος σκέψεως από μικρήν ηλικίαν, είναι σίγουρον πώς εντός τών κοινωνιών θά υπάρξει μεγαλύτερη 'επιστημοσύνη' καί περισσότερη ορθοφροσύνη. <<Οι φιλοσοφίας μή δυνάμενοι κατατυχείν εν τοίς άλλοις παιδεύμασι τοίς ουδενός αξίοις εαυτούς κατασκελετεύουσι. Διό δεί τής άλλης παιδείας ώσπερ κεφάλαιον ποιείν τήν φιλοσοφίαν. Περί μέν γάρ τήν τού σώματος επιμέλειαν διττάς εύρον επιστήμας οι άνθρωποι, τήν ιατρικήν καί τήν γυμναστικήν, ών η μέν τήν υγίειαν, η δέ τήν ευεξίαν εντίθησι. Τών δέ τής ψυχής αρρωστημάτων καί παθών η φιλοσοφία μόνη φάρμακον εστι. Διά γάρ ταύτην έστι καί μετά ταύτης γνώναι τί τό καλόν τί τό αισχρόν, τί τό δίκαιον τί τό άδικον, τί τό συλλήβδην αιρετόν τί τό φευκτόν. Πώς θεοίς πώς γονεύσι πώς πρεσβυτέροις πώς νόμοις πώς αλλοτρίοις πώς άρχουσι πώς φίλοις πώς γυναιξί πώς τέκνοις πώς οικέταις χρηστέον εστί. Ότι δεί θεούς μέν σέβεσθαι, γονέας δέ τιμάν, πρεσβυτέρους αιδείσθαι, νόμοις πειθαρχείν, άρχουσιν υπείκειν, φίλους αγαπάν, πρός γυναίκας σωφρονείν, τέκνων στερκτικούς είναι, δούλους μή περιυβρίζειν. Τό δέ μέγιστον, μήτ' εν ταίς ευπραγίαις περιχαρείς μήτ' εν ταίς συμφοραίς περιλύπους υπάρχειν, μήτ' εν ταίς ηδοναίς εκλύτους είναι μήτ' εν ταίς οργαίς εκπαθείς καί θηριώδεις. Άπερ εγώ πάντων τών εκ φιλοσοφίας περιγιγνομένων αγαθών πρεσβύτατα κρίνω. Τό μέν γάρ ευγενώς ευτυχείν ανδρός, τό δ' ανεπιφθόνως ευηνίου ανθρώπου, τό δέ τοίς λογισμοίς περιείναι τών ηδονών σοφού, τό δ' οργής κατακρατείν ανδρός ου τού τυχόντος εστί>> <<Όσοι δέ μπορούν νά τά βγάλουν πέρα μέ τή φιλοσοφία, εξαντλούν τούς εαυτούς τους σέ σπουδές, χωρίς καμμιά αξία. Γι' αυτό πρέπει ωσάν πρωτεύουσα τής άλλης μορφώσεως νά έχουμε τή φιλοσοφία. Γιατί γιά τή φροντίδα τού σώματος οι άνθρωποι βρήκαν δύο επιστήμες τήν ιατρική καί τή γυμναστική, απ' τίς οποίες η μιά φυλάει τήν υγίεια τού σώματος καί τή ρώμη του η άλλη. Αλλά γιά τίς αρρώστιες τής ψυχής καί τά πάθη φάρμακο είναι μόνον η φιλοσοφία. Γιατί μ' αυτήν υπάρχει καί μ' αυτήν είναι δυνατό νά μάθει ο άνθρωπος, ποιό είναι τό ωραίο, ποιό είναι τό αισχρό, ποιό τό δίκαιο, ποιό τό άδικο, τί γενικά είναι αυτό που πρέπει ν' αποφεύγει καί τί αυτό που πρέπει νά προτιμά. Πώς νά φέρεται κανείς στούς θεούς, πώς στούς μεγαλύτερους, πώς στούς νόμους, πώς στούς άλλους, πώς στούς γονείς, πώς στούς άρχοντες, πώς στούς φίλους, πώς στίς γυναίκες, πώς στά παιδιά, πώς στούς υπηρέτες. Ότι πρέπει δηλαδή, τούς θεούς νά σέβεται κανείς, τούς γονείς νά τιμά, τούς μεγαλύτερους νά ντρέπεται, στούς νόμους νά πειθαρχεί, στούς άρχοντες νά υπακούει, τούς φίλους ν' αγαπάει, στίς γυναίκες νά φέρεται μέ φρόνηση, στά παιδιά στοργικά, τούς δούλους νά μήν ταπεινώνει. Καί τό πιό μεγάλο από όλα είναι, μήτε στίς ευτυχίες νά είναι κανείς παραχαρούμενος, μήτε στίς συμφορές παραλυπημένος, μήτε στίς ηδονές έκλυτος, μήτε στούς θυμούς παράφορος καί θηριώδης. Καί απ' όλα, τά αγαθά που προέρχονται από τή φιλοσοφία τά λογαριάζω περισσότερο. Γιατί τό νά ευτυχείς μέ αξιοπρέπεια είναι αντρίκιο, τό νά ευτυχείς δίχως νά προκαλείς τόν φθόνο συνετό, καί τό νά περιορίζεις μέ τό λογικό έλεγχο τίς ηδονές, είναι του σοφού ίδιο, καί τό νά δαμάζεις τήν οργή δέν αποτελεί γνώρισμα τού τυχόντος>> Δέν έχω νά προσθέσω απολύτως τίποτα. Διαβάστε τό κείμενον αυτό πολύ προσεκτικώς. ιγ) <<ου τοίνυν άξιον ουδέ τήν τών σωμάτων αγωνίαν παροράν, αλλά πέμποντας ες παιδοτρίβου τούς παίδας ικανώς ταύτα διαπονείν, άμα μέν τής τών σωμάτων ευρυθμίας ένεκεν, άμα δέ καί πρός ρώμην. Καλού γάρ γήρως θεμέλιος εν παισίν η τών σωμάτων

108

ευεξία>> <<Κι ακόμα, δέν είναι σωστό μήτε τή σωματική αγωγή νά παραβλέπουν, αλλά νά στέλνουν σέ γυμναστή τά παιδιά, γιά νά τά εξασκήσει κατάλληλα καί γιά τήν ομορφιά τών σωμάτων καί γιά τή ρώμη συνάμα. Γιατί θεμέλιο τών καλών γερατειών είναι η υγίεια τού σώματος, στήν παιδική ηλικία>> Επικουρικά στίς υπόλοιπες διδασκαλίες που αναφέραμε έρχεται η σωματική αγωγή. Σέ αυτήν περιλαμβάνονται η θρέψις καί η άσκησις. Είναι εκείνο τό υλικόν κομμάτι τής υπάρξεώς μας που χαρακτηρίζεται ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟΝ νά καλλιεργηθεί. ιδ) (Κατά τόν Πλάτωνα): <<ύπνοι καί κόποι μαθήμασι πολέμιοι>> <<ο ύπνος καί η κούραση είναι εχθροί τής μορφώσεως>> Ούτε νά εξαντλούμε τά παιδιά ούτε νά τά αφήνουμε νά τεμπελιάζουν. Μέτρον... ιε) <<Κακείνο φημι, δείν τούς παίδας επί τά καλά τών επιτηδευμάτων άγειν παραινέσεσι καί λόγοις, μή μά Δία πληγαίς μηδ' αικισμοίς. Δοκεί γάρ που ταύτα τοίς δούλοις μάλλον ή τοίς ελευθέροις πρέπειν. Αποναρκώσι γάρ καί φρίττουσι πρός τούς πόνους, τά μέν διά τάς αλγηδόνας τών πληγών, τά δέ καί διά τάς ύβρεις. Έπαινοι δέ κάι ψόγοι πάσης εισίν αικίας ωφελιμώτεροι τοίς ελευθέροις, οι μέν επί τά καλά παρορμώντες οι δ' από τών αισχρών ανείργοντες. Δεί δ' εναλλάξ καί ποικίλως χρήσθαι ταίς επιπλήξεσι καί τοίς επαίνοις, καπειδάν ποτε θρασύνωνται, ταίς επιπλήξεσιν εν αισχύνη ποιείσθαι, καί πάλιν ανακαλείσθαι τοίς επαίνοις καί μιμείσθαι τάς τίτθας, αίτινες επειδάν τά παιδία κλαυθμυρίσωσιν, εις παρηγορίαν πάλιν τόν μαστόν υπέχουσι. Δεί δ' αυτούς μηδέ τοίς εγκωμίοις επαίρειν καί φυσάν. Χαυνούνται γάρ ταίς υπερβολαίς τών επαίνων καί θρύπτονται>> <<Κι' αυτό κηρύσσω: Ότι τά παιδιά πρέπει νά τά οδηγούμε στίς καλές πράξεις μέ συμβουλές καί μέ κατάλληλα λόγια, όχι μά τό Δία, μέ ξυλοδαρμούς καί κακοποιήσεις. Γιατί μου φαίνεται, ότι αυτά ταιριάζουν περισσότερο σέ δούλους, παρά σέ ελεύθερους. Επειδή αποχαυνούνται καί τρέμουν μπροστά στούς κόπους, άλλα από τούς πόνους τών ξυλοδαρμών καί άλλα από τίς προσβολές. Οι έπαινοι καί οι επιπλήξεις είναι πιό ωφέλιμοι από κάθε κακοποίηση στούς ελεύθερους, γιατί τά πρώτα παρακινούν τά παιδιά στό καλό καί τά δεύτερα τά εμποδίζουν από τό κακό. Καί πρέπει διαδοχικώς καί ποικιλοτρόπως νά χρησιμοποιούμε τίς επιπλήξεις καί τούς επαίνους. Καί όποτε αποθρασύνονται, νά τά ντροπιάζουμε μέ τίς επιπλήξεις, αλλά σέ λίγο πάλι νά τά εμξυχώνουμε μέ τούς επαίνους. Καί νά μιμούμεθα τίς παραμάνες, πού όταν τά μικρά κλαψουρίζουν τά βάζουν στό μαστό γιά παρηγοριά. Καί δέν πρέπει μέ τά εγκώμια νά τό παίρνουν επάνω τους καί νά φουσκώνουν. Γιατί από τά υπερβολικά εγκώμια αποβλακώνονται καί ξιπάζονται>> Προσοχή ιδιαίτερη σέ όλα τά παραπάνω λόγια. Όχι άσκησιν βίας στά παιδιά. ιζ) <<σπεύδοντες γάρ τούς παίδας εν πάσι τάχιον πρωτεύσαι πόνους αυτοίς υπερμέτρους επιβάλλουσιν, οίς απαυδώντες εκπίπτουσι, καί άλλως βαρυνόμενοι ταίς κακοπαθείαις ου δέχονται τήν μάθησιν ευηνίως. Ώσπερ γάρ τά φυτά τοίς μέν μετρίοις ύδασι τρέφεται, τοίς δέ πολλοίς πνίγεται, τόν αυτόν τρόπον ψυχή τοίς μέν συμμέτροις αύξεται πόνοις, τοίς δ' υπερβάλλουσι βαπτίζεται. Δοτέον ούν τοίς παισίν αναπνοήν τών συνεχών πόνων, ενθυμουμένους ότι πάς ο βίος ημών εις άνεσιν καί σπουδήν διήρηται>> <<Γιά κάποιους πατεράδες: αυτοί μέ τό νά βιάζονται νά πρωτεύσουν σέ όλα γρήγορα τά παιδιά τους, επιβάλλουν σ' αυτά υπερβολικούς κόπους απ' τους οποίους απαυδώντας χάνουν τήν όρεξιν τους καί βαρυεστημένα από τέτοια βάσανα δέ δέχονται τή μάθησιν εύκολα. Ακριβώς, όπως τά φυτά μέ τά κανονικά νερά θρέφονται κάι μέ τά πολλά πνίγονται,

109

μέ τόν ίδιο τρόπο καί η ψυχή από τούς κανονικούς κόπους ανυψώνεται καί από τούς υπερβολικούς βουλιάζει. Πρέπει, λοιπόν, νά δίδουμε στά παιδιά τόν καιρό ν' ανασαίνουν από τούς αδιάκοπους κόπους, μή λησμονώντας, ότι ολόκληρη η ζωή μας είναι μοιρασμένη σέ ανάπαυσιν καί σέ δράσιν.>> Άς μήν 'πνίγουμε' τά παιδιά. Δέν είναι αναγκαίον νά μάθουν 10 γλώσσες από μικρά ούτε νά βγάζουν 20άρια σέ όλα τά μαθήματα-καί δώσ' του φροντιστήρια. Μέτρον... <<η ανάπαυσις τών πόνων εστίν άρτυμα>> <<Η ανάπαυσις είναι η τροφή τής εργασίας>> <<καθόλου δέ σώζεται σώμα μέν ενδεία καί πληρώσει, ψυχή δ' ανέσει καί πόνω. Άξιον δ' επιτιμάν τών πατέρων ενίοις, οίτινες παιδαγωγοίς καί διδασκάλοις επιτρέψαντες τούς υιείς αυτοί τής τούτων μαθήσεως ούτ' αυτόπται γίγνονται τό παραπάν ούτ' αυτήκοοι, πλείστον τού δέοντος αμαρτάνοντες. Αυτούς γάρ παρ' ολίγας ημέρας δεί δοκιμασίαν λαμβάνειν τών παίδων, αλλά μή τάς ελπίδας έχειν εν μισθωτού διαθέσει>> <<Καί γενικώς τό σώμα ζή μέ τήν έλλειψιν καί τήν πλήρωσιν τών ελλείψεων, κι η ψυχή μέ τή χαλάρωσιν καί τήν προσπάθεια. Κι αξίζει νά κατηγορήσουμε μερικούς πατέρες, πού αφού παραδώσουν τούς υιούς τους σέ διδασκάλους καί παιδαγωγούς μετά μήτε στιγμή, ούτε θεατές, ούτε ακροατές γίνονται, τής μαθήσεως τών παιδιών τους, σφάλλοντας περισσότερο απ' ό,τι πρέπει. Γιατί αυτός κάθε λίγες μέρες πρέπει νά δοκιμάζει ο ίδιος τά παιδιά, καί όχι νά στηρίζει τίς ελπίδες του στή διάθεσιν ενός μισθωτού>> Εδώ λέει κάτι πολύ επίκαιρον γιά τούς σύγχρονους γονείς. Μέ τούς ρυθμούς ζωής νά τρέχουν ολοένα καί πιό γρήγορα, πολλοί γονείς δέν ασχολούνται όσο θά έπρεπε μέ τά παιδιά των, αφήνοντάς τα έρμαια τών διαθέσεων τών διαφόρων παιδαγωγών. Ο γονιός πρέπει νά παρακολουθεί συνεχώς καί στενά τό παιδί του. Τελεία καί παύλα. Αλλιώς άς μήν κάνει παιδιά. ιη) <<πάντων δέ μάλιστα τήν μνήμην τών παίδων ασκείν καί συνεθίζειν. Αύτη γάρ ώσπερ τής παιδείας εστί ταμιείον, καί διά τούτο μητέρα τών Μουσών εμυθολόγησαν είναι τήν Μνημοσύνην, αινιττόμενοι καί παραδηλούντες ότι ούτως ουδέν γεννάν καί τρέφειν ως η μνήμη πέφυκε. Κάι τοίνυν ταύτην κατ' αμφότερ' εστίν ασκηέον, είτ' εκ φύσεως μνήμονες είεν οι παίδες, είτε καί τουναντίον επιλήσμονες. Τήν γάρ πλεονεξίαν τής φύσεως επιρρώσομεν, τήν δ' έλλειψιν αναπληρώσομεν. Καί οι μέν τών άλλων έσονται βελτίους, οι δ' εαυτών>> <<Κι απ' όλα πιό πολύ πρέπει νά γυμνάζουμε καί νά καλλιεργούμε τή μνήμη τών παιδιών. Γιατί αυτή είναι ωσάν ταμείο της παιδείας, καί γι' αυτό έγινε ο μύθος ότι η Μνημοσύνη είναι μητέρα τών Μουσών, κάνοντας υπαινιγμό καί δηλώνοντας ότι τίποτα δέν έχει γίνει, γιά νά γεννάει καί νά τρέφει, καθώς η μνήμη. Καί είτε από τή φύσιν τά παιδιά έχουν γερή μνήμη, είτε αντίθετα αδύνατη, πρέπει καί στίς δύο περιπτώσεις, νά ασκηθεί αυτή. Δηλαδή, τήν πλησμονή τής φύσεως θά δυναμώσουμε, ακόμα, καί τήν έλλειψιν της θά τήν αναπληρώσουμε. Καί οι πρώτοι θά είναι καλύτεροι από τούς άλλους, καί οι δεύτεροι θά γίνουν καλύτεροι απ' τόν εαυτό τους>> <<μή λανθανέτω τοίνυν μηδέ τούτο τούς πατέρας, ότι τό μνημονικόν τής μαθήσεως μέρος ου μόνον πρός τήν παιδείαν αλλά καί πρός τάς τού βίου πράξεις ουκ ελαχίστην συμβάλλεται μοίραν. Η γάρ τών γεγενημένων πράξεων μνήμη τής περί τών μελλόντων ευβουλίας γίγνεται παράδειγμα>> <<Κι άς μή λησμονούν μήτε αυτό οι πατέρες, ότι τό μάθημα τό ειδικό γιά τή μνήμη, όχι μονάχα στήν παιδεία μά κάι στή ζωή γενικά, δέν ασκεί μικρή ευνοϊκή επίδρασιν. Γιατί η

110

θύμησις τών πράξεων πού γίναν στό παρελθόν, γίνονται παράδειγμα γιά νάχουμε λογικές επιθυμίες καί στό μέλλον>> Εξαιρετικής σημασίας η καλλιέργεια τής μνήμης στά παιδιά, ως εξηγεί ο Πλούταρχος.

ιθ) <<Καί μέντοι καί τής αισχρολογίας απακτέον τούς υιείς. Είτά γε μήν εντευτικούς αυτούς είναι παρασκευαστέον καί φιλοπροσηγόρους. Ουδέν γάρ ως τά ανέντευκτα τών ηθών εστιν ούτως αξιομίσητον. Έτι τοίνυν οι παίδες αμισείς γίγνοιντ' άν τοίς συνούσι μή παντελώς εν ταίς ζητήσεσιν απαραχώρητοι γιγνόμενοι. Ου γάρ τό νικάν μόνον αλλά καί τό ηττάσθαι επίστασθαι καλόν εν οίς τό νικάν βλαβερόν>> <<Καί από τίς αισχρολογίες πρέπει ν' αποτραβούμε τούς υιούς. Έπειτα πρέπει νά τούς κάνουμε κοινωνικούς καί ομιλητικούς. Γιατί τίποτα δέν είναι τόσο αντιπαθητικό, όσο οι απομονωτικές συνήθειες. Κι ακόμα τά παιδιά θά γλυτώνουν από τίς αντιπάθειες, άν στίς συζητήσεις τους δέν είναι μονοκόμματα. Γιατί όχι μονάχα πρέπει νά ξέρει κανείς νά νικά, αλλά καί νά ξέρει καί νά ηττάται, όταν τό νά νικά είναι βλαβερό>> Βασικότατη η διδασκαλία τής κοινωνικότητος. Άν κάποιος δέν τό μάθει από μικρός πώς θά δημιουργηθεί 'κοινωνία' αύριο που θά ενηλικιωθεί; τό νά αποφεύγεται η αισχρολογία καί νά αναγνωρίζεται η ανωτερότης αυτού που νικά είναι βασικότατα στοιχεία κοινωνικότητος. κ) <<ά τοίνυν τών ειρημένων ουδενός ήττόν εστιν αλλά καί μάλλον επιτηδευτέα τοίς νέοις καί δή λεκτέον. Ταύτα δ' εστί τό τόν βίον ατύφωτον ασκείν, τό τήν γλώτταν κατέχειν, τό τής οργής υπεράνω γίγνεσθαι, τό τών χειρών κρατείν>> <<Τώρα θά μιλήσω γιά κάτι άλλα, δέν είναι κατώτερα απ' όσα είπα, καί πιθανώς πιό χρήσιμα. Κι αυτά είναι, νά κρατούν τή ζωή τους σεμνή, νά συγκρατούν τή γλώσσα, νά γίνονται κύριοι τού θυμού τους, νά κρατούν τά χέρια τίμια>> κα) <<παρά πάντα δέ ταύτα, όπερ εστίν ιεροπρεπέστατον, εθίζειν τούς παίδας τώ ταληθή λέγειν. Τό γάρ ψεύδεσθαι δουλοπρεπές καί πάσιν ανθρώποις άξιον μισείσθαι καί ουδέ μετρίοις δούλοις συγγνωστόν>> <<Καί πιό πολύ απ' όλα αυτά είναι πιό άξια σεβασμού τό νά συνηθίζουμε τά παιδιά νά λένε τήν αλήθεια. Γιατί τό νά ψεύδεσαι είναι δουλοπρεπές κάι πρέπει νά τό μισούν όλοι οι άνθρωποι κάι ασυγχώρετο καί σέ δούλους ακόμα, που έχουν κάποιο ήθος>> κβ) <<δύο γάρ ταύθ' ωσπερεί στοιχεία τής αρετής εστιν, ελπίς τε τιμής καί φόβος τιμωρίας. Η μέν γάρ ορμητικωτέρους πρός τά κάλλιστα τών επιτηδευμάτων η δ' οκνηρούς πρός τά φαύλα τών έργων απεργάζεται>> <<Γιατί δύο υπάρχουν, σά νά πούμε, συστατικά τής αρετής, η ελπίδα τής τιμής καί ο φόβος τής τιμωρίας. Καί η πρώτη πιό ορμητικούς πρός τά πιό ωραία έργα κάνει, ενώ η άλλη διστακτικούς γιά τά φαύλα κάνει τούς ανθρώπους>> κγ) <<καθόλου δ' απείργειν προσήκει τούς παίδας τής πρός τούς πονηρούς ανθρώπους συνουσίας. Αποφέρονται γάρ τι τής τούτων κακίας>> <<Καί γενικά πρέπει νά εμποδίζουμε τά παιδιά, από τή συναναστροφή μέ κακούς ανθρώπους. Γιατί κάτι παίρνουν από τήν κακία τους>> <<απάντων γάρ όπερ έφην τών πονηρών ανθρώπων απάγειν δεί τούς παίδας, μάλιστα δέ τών κολάκων>> <<Απ' όλους όσους είπα τούς κακούς ανθρώπους, πρέπει ν' απομακρύνουμε τά παιδιά, πιό πολύ απ' όλους όμως, από τούς κόλακες>>

111

<<ώστ' εί τω μέλει τών πατέρων τής τών τέκνων ευαγωγίας, εκδιωκτέον τά μιαρά ταύτα θρέμματα, εκδιωκτέον δ' ουχ ήκιστα καί τάς τών συμφοιτητών μοχθηρίας. Καί γάρ ούτοι τάς επιεικεστάτας φύσεις ικανοί διαφθείρειν εισί>> <<Ώστε, άν τόν ενδιαφέρει έναν πατέρα η καλή αγωγή τών παιδιών του, πρέπει νά πετάει κλωτσηδόν, τά βρωμερά αυτά θρέμματα, καί πρέπει, όχι πιό λίγο, νά φυλάει τά παιδιά του από τίς κακές συνήθειες τών συσπουδαστών τους. Γιατί κι αυτοί είναι ικανοί νά διαφθείρουν καί τίς καλύτερες φύσεις>> κδ) <<ουδέ γάρ αύ πάλιν τούς πατέρας έγωγ' αξιώ τελέως τραχείς καί σκληρούς είναι τήν φύσιν, αλλά πολλαχού καί συγχωρήσαι τινα τώ νεωτέρω τών αμαρτημάτων, καί εαυτούς αναμιμνήσκειν ότι εγένοντο νέοι>> <<Δέν αξιώνω νά φέρνονται οι πατέρες άγρια καί σκληρά στά παιδιά, αλλά σέ πολλές περιπτώσεις καί νά συγχωρούν στό νεώτερο τά σφάλματα του καί νά θυμούνται, ότι καί αυτοί υπήρξαν νέοι>> Κρατήστε αυτό καλά στό νού. Όλοι κάνουμε λάθη καί όλοι υπήρξαμε παιδιά, νέοι. <<μάλλον γάρ οξύθυμον είναι δεί τόν πατέρα ή βαρύθυμον, ως τό γε δυσμενές καί δυσκατάλλακτον μισοτεκνίας ου μικρόν τεκμήριον εστι. Καλόν δέ καί ένια τών αμαρτημάτων μηδ' ειδέναι δοκείν, αλλά τό τού γήρως αμβλυώττον καί δύσκωφον επί τά γιγνόμενα μεταφέρειν, ως ένια τών πραττομένων ορώντας μή οράν καί μή ακούειν ακούοντας. Φίλων αμαρτήματα φέρομεν. Τί θαυμαστόν ει τέκνων;>> <<Γιά τούτο πολύ ταιριάζει οξύθυμος νά είναι ο πατέρας, παρά βαρύθυμος, επειδή η πικρή διάθεση κι η ακαταλάγιαστη, δέν είναι δα, καί μικρό τεκμήριο μισοπαιδισμού. Κι είναι καλό, ακόμα, καί μερικά από τά σφάλματα νά μή φαίνεται, ότι τά ξέρουν κάν, αλλά, όσα γίναν νά τά αντιμετωπίζουν μέ τήν αμβλυμένη όραση καί τήν κουφαμάρα τών γερατειών, καί μερικά απ' όσα γίνονται βλέποντάς τα νά μήν τά βλέπουμε, καί ακούγοντάς τα νά μήν τ' ακούμε. Φίλων σφάλματα υπομένουμε, κι είναι παράξενο, άν θά υπομείνουμε καί τών παιδιών μας;>> Δέν πρέπει ποτέ τό παιδί νά νοιώσει μιά διαρκή τάσιν αμφισβητήσεως καί κριτικής του. Η επίκρισις πρέπει νά είναι εκεί πού πρέπει, όταν πρέπει, γιά τόν λόγον πού πρέπει καί νά διαρκεί λίγο. Δέν κρατάμε 'μούτρα' στά παιδιά! κε) <<πρό πάντων γάρ δεί τούς πατέρας τώ μηδέν αμαρτάνειν αλλά πάνθ' ά δεί πράττειν εναργές αυτούς παράδειγμα τοίς τέκνοις παρέχειν, ίνα πρός τόν τούτων βίον ώσπερ κάτοπτρον αποβλέποντες αποτρέπωνται τών αισχρών έργων καί λόγων. Ως οίτινες τοίς αμαρτάνουσιν υιοίς επιτιμώντες τοίς αυτοίς αμαρτήμασι περιπίπτουσιν, επί τώ εκείνων ονόματι λανθάνουσιν εαυτών κατήγοροι γιγνόμενοι. Τό δ' όλον φαύλως ζώντες ουδέ τοίς δούλοις παρρησίαν άγουσιν επιτιμάν, μή τί γε τοίς υιοίς. Χωρίς δέ τούτων γένοιντ' άν αυτοίς τών αδικημάτων σύμβουλοι καί διδάσκαλοι. Όπου γάρ γέροντες εισίν αναίσχυντοι, ενταύθ' ανάγκη καί νέους αναιδεστάτους είναι>> <<Πάνω απ' όλα, πρέπει οι πατέρες νά προσέχουν νά μήν κάνουν κανένα σφάλμα, αλλά όλα όσα πρέπει νά κάνουν, γιά νά προσφέρουν στά παιδιά τους ζωντανό παράδειγμα τούς εαυτούς τους, ώστε μέ τή ζωή τους νά βλέπουν σάν σέ καθρέφτη, αντικρύζοντας τή ζωή τών γονέων τους, απατρεπόμενα από τίς αισχρές πράξεις καί τά αισχρά λόγια. Γιατί όποιοι τούς υιούς τους πού σφάλλουν, κατηγορώντας, στά ίδια σφάλματα πέφτουν οι ίδιοι, δέν καταλαβαίνουν ότι στ' όνομα τών υιών τους γίνονται κατήγοροι τού εαυτού τους. Κι όσοι ζούν μέ ολότελα φαύλο τρόπο, ούτε τούς δούλους δέν έχουν τό θάρρος νά επιπλήξουν, όχι βέβαια τά παιδιά τους. Γιατί όπου οι γέροι είναι ξετσίπωτοι, εκεί καί οι νέοι θά είναι χιλιοξετσίπωτοι κατ' ανάγκη. Καί εξόν απ' αυτά θά γίνονται σύμβουλοι καί διδάσκαλοι τού

112

κακού στά παιδιά τους>> Η πρώτη καί μεγαλύτερη διδασκαλία είναι αυτή πού προκύπτει διά τού παραδείγματος καί ιδιαιτέρως αυτού τών γονέων. Προσοχή, λοιπόν, τί περνάμε υποσυνειδήτως στά παιδιά. κστ) <<τό μέν ούν πάσας τάς προειρημένας συμπεριλαβείν ευχής ίσως ή παραινέσεως έργον εστί. Τό δέ τάς πλείους ζηλώσαι καί αυτό μέν ευμοιρίας δεόμενον εστι καί πολλής επιμελείας, ανυστόν δ' ούν ανθρωπίνη φύσει καθέστηκεν>> <<Καί τώρα, λοιπόν, όλες όσες έχουμε αναφέρει ευχές, ένας νά τίς εφαρμόσει όλες, περισσότερο ευχής είναι άξιο παρά προτροπής. Καί τό νά ακολουθήσει τίς περισσότερες κι αυτό έχει ανάγκη βέβαια, κι από καλοτυχία, καί από επιμέλεια πολλή, είναι όμως πράξη κατορθωτή γιά τήν ανθρώπινη φύση>> Άς κάνουμε αυτό πού πρέπει καί άς γίνει ό,τι θέλει. Καλή μας τύχη καί ευλογίαν θεού.

Τέλος

113

ιβ.Βιβλιογραφία

Γιά τόν Όμηρον: Ιλιάς, Οδύσσεια-Εκδόσεις Γεωργιάδης+Ιδεοθέατρον, Ομηρικοί Ύμνοι καί Ομηρικά/Επικός Κύκλος-Εκδόσεις Κάκτος Γιά τούς Προσωκρατικούς: Σειρά Προσωκρατικοί-Εκδόσεις Κάκτος Γιά τούς Τραγικούς: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης-Εκδόσεις Κάκτος Γιά τόν Πλάτωνα: Πλάτων-Εκδόσεις Κάκτος, 'Νόμοι-Επινομίς'-Εκδόσεις Γεωργιάδης Γιά τόν Επίκουρον: Επίκουρος-Εκδόσεις Θύραθεν Γιά τόν Επίκτητον: Επίκτητος 'Εγχειρίδιον'-Εκδόσεις Ενάλιος Γιά τόν Απολλώνιον Τυανέαν: Βίος Απολλωνίου Τυανέως, τού Φιλοστράτου-Εκδόσεις Γεωργιάδης Γιά τόν Πλούταρχον: Ηθικά (Περί παίδων αγωγής)-Εκδόσεις Γεωργιάδης Γιά τόν Ιωάννη Στοβαίο: Εκλογαί Αποφθέγματα Υποθήκαι, Τόμος έκτος, Εκδόσεις Κάκτος Αναγκαία σημείωσις: Σέ καμμία περίπτωσιν δέν έχουν καταχωρηθεί εδώ όλα τά διδάγματα τών παραπάνω συγγραφέων καί φιλοσόφων! Έχει γίνει, σκοπίμως, μιά πολύ εκλεκτική αποδελτίωσις ώστε νά γίνει αντιληπτόν τό βασικόν νόημα καί νά προκύψει ένα μικρόν σέ όγκον, εύχρηστον καί ευανάγνωστον βιβλίον. Άν επετεύχθη ο στόχος αυτός μένει νά κριθεί από τόν ίδιον τόν αναγνώστη.

114

ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ

Επέλεξα νά υπάρξει τούτο τό προσάρτημα ώστε νά διαπιστώσει ο αναγνώστης πώς τό είδος τής εργασίας αυτής δέν είναι ούτε πρωτότυπον ούτε καινοφανές. Ο Ιωάννης Στοβαίος πολύ πρίν από εμάς καί εντός τών χριστιανικών αιώνων (5ος αιών μ.Χ) έκανε ανάλογην εργασίαν καί, φυσικά, πληρέστερη από τήν άποψιν τών παραθεμάτων. Είναι πεποίθησίς μου πώς δέν έχει νόημα νά κάνουμε κάτι όμοιον ή, χειρότερα, κατώτερον από αυτά πού ήδη υπάρχουν. Στήν δική μου εργασία σκοπός δέν ήταν νά παρατεθούν γενικώς απόψεις τών αρχαίων, αλλά συγκεκριμένες απόψεις μέ έναν συγκεκριμένον στόχον: νά φανεί η συνέχεια στό παιδευτικόν σύστημα τών Ελλήνων γιά χιλιάδες έτη καί νά πειστεί ο αναγνώστης διά τήν αναγκαιότητα νά υιοθετήσει όσα περισσότερα μπορεί γιά τήν ανατροφή τών παιδιών του. Στόχος είναι η επιβίωσις καί βελτίωσις τού γένους μας. Δίχως παιδεία καί συνειδητότητα ουδείς, άνθρωπος ή έθνος, δύναται νά επιβιώσει καί, πόσο μάλλον, νά εξελιχθεί. Άς δούμε τώρα κάποια επιλεγμένα αποσπάσματα από τό έργον 'Εκλογαί Αποφθέγματα Υποθήκαι' τού Ιωάννη Στοβαίου (βιβλίον τρίτον, κεφάλαιο i, 'Περί Αρετής'): 5. 'Κάθε άνθρωπος που καλλιέργησε τήν αρετή ντρέπεται νά τόν λέν κακό. Η αντρική αρετή μπορεί νά διδαχτεί, αφού κι ένα μωρό διδάσκεται νά λέει καί ν' ακούει όσα δέν έμαθε ποτέ. Όσα μάθει κανείς, αυτά συνήθως τά κρατά ως τά γεράματά του. Γι' αυτό τά παιδιά σας αναθρέψτε τα καλά'-Ευριπίδης 6. 'Απόκτημα πιό ακριβό απ' τήν αρετή δέν έχουμε. Γιατί αυτή από τη φύση της δέ σέ κάνει σκλάβο ούτε χρημάτων ούτε αρχοντικής καταγωγής ούτε κολακειών τού όχλου. Η αρετή, όσο πιό πολύ θέλεις νά τήν ασκείς, τόσο πιό πολύ αυξαίνει μέ τήν άσκηση'-Ευριπίδης 15. 'Η απόκτηση της αρετής, σ' όποιους γνήσια αυξηθεί μαζί μέ τήν πνευματική ικανότητά τους, μόνη αυτή γερνάει μαζί τους, είναι ανώτερη από τόν πλούτο καί είναι πιο χρήσιμη από τήν αρχοντική καταγωγή, επειδή κάνει δυνατά τά αδύνατα γιά τούς άλλους, επειδή αντέχει μέ θάρρος όσα φοβίζουν τό πλήθος καί επειδή θεωρεί ψόγο τήν οκνηρία καί έπαινο τόν κόπο'-Ισοκράτης 38. 'Μάθε νά φέρνεις στόν κόσμο παιδιά, όχι γιά νά γεροκομήσουν τό σώμα σου, αλλά γιά νά θρέψουν τήν ψυχή σου μέ ισόβια τροφή'-Πυθαγόρας 44. 'Γι' αυτά πού θέλεις νά ζείς, γιά χάρη αυτών μη διστάζεις καί νά πεθάνεις'-Πυθαγόρας 49. 'Λοιπόν μέσω νου καθαρού καί απαλλαγμένου από κάθε σωματοειδές μόρφωμα επιτυγχάνεται η θέαση της αρετής. Τό τί πράγμα είναι αυτό θά μπορούσε κανείς νά τό καταλάβει ως εξής: ομορφιά, συμμετρία καί αλήθεια, αμετάπτωτη ταυτότητα καί αδιαιρετότητα, υπεροχή που διακρίνεται πάνω από τά άλλα, ανυπέρβλητη τελειότητα καί κορύφωση τών όντων, καθαρότητα που υπερβαίνει τά πάντα καί είναι απρόσμικτη. Άν ισχύουν όλα τά παρόμοια, προσφέρεται ένα δείγμα ικανοποιητικό. Όποτε λοιπόν διακρίνεις τη νοητή μορφή τής αρετής, θεώρησε πως τούτο που μένει μόνο του γιά κάθε ζωή μερίζεται μένοντας αμέριστο κατά τέτοιο τρόπο ώστε, ενώ πληθαίνουν τά όσα μετέχουν σ' αυτό, τό ίδιο μένει ένα, καί ενώ από κάθε πλευρά μερίζονται τά πράγματα που αναφέρονται σ' αυτό, τό ίδιο παραμένει αμέριστο καί, ενώ γεννιούνται καί χάνονται εκείνα, τό ίδιο παραμένει αγέννητο καί άφθαρτο καί, ενώ εκείνα αποκτούν ανομοιότητα, τό ίδιο πάντοτε παραμένει, δέν επηρεάζεται από τήν πορεία αυτών που γίνονται, δέ διαχωρίζεται από τόν εαυτό του εξαιτίας της παρουσίας του σέ όλα τά διαχωρισμένα, δέ μετακινείται μαζί τους ούτε αυξάνεται μαζί τους ούτε δέχεται κάποια άλλη αλλοίωση από αυτά. Ωστόσο

115

θά τό δείς έτσι νά είναι τό ίδιο ολόκληρο, άν καί παρόν στά πάντα, καί ταυτόχρονα παραμένει η ουσία του σέ καθένα απ' όσα μετέχουν σέ αυτό καί σύμφωνα μέ τήν οικεία του υπόσταση γίνεται τό καθένα καλύτερο. Κατά τήν ίδια λογική στολίζει καί τούς ανθρώπους με τά πιό ωραία οριακά στοιχεία, μέ τίς κορυφαίες ενέργειες τής νόησης, μέ τούς τελειότατους λόγους τής ψυχής καί μέ δυνάμεις ζωής που υπερβαίνουν κάθε γένεση'-Ιάμβλιχος 67. 'Η λύπη θά απομακρύνεται από σένα, αν σκέφτεσαι σωστά. Νά μιμείσαι τό καλό καί θά είσαι άριστος ανάμεσα στούς θνητούς. Νόμος είναι ο θεός κι αυτόν πάντοτε νά τόν έχεις σέ τιμή. Πρέπει νά μένεις μακριά απ' όσους δέ σκέφτονται σωστά. Όπου ζείς όμορφα, εκεί μείνε καί σ' όλα θά είσαι ευτυχισμένος. Νά παρατηρείς τά καλά όλων κι αυτά νά τά μιμείσαι. Μιά φράση καλή που λέγεται κράτησε την γιά τόν εαυτό σου. Άς σου είναι αυτό αγαπητό, σέ τίποτα νά μή χαλάς τήν τάξη, γιά νά έχεις στή ζωή σου πάντοτε ήσυχη διαβίωση. Νά εύχεσαι υγεία νά σού δίνουν οι θεοί όσο μπορείς νά ζείς'-Σωτάδης 75. 'Λοιπόν κάθε αρετή φτάνει στήν τελείωσή της, όπως έχει καθοριστεί στήν αρχή, μέ τό λογικό, τήν προαίρεση καί τή δύναμη. Καθένα από αυτά μόνο του δέν είναι μέρος της αρετής, αλλά αίτιο της αρετής. Όσοι λοιπόν έχουν τό νοητικό καί τό γνωστικό μέρος της ονομάζονται ικανοί καί συνετοί. Όσοι έχουν τό ηθικό καί τής προαίρεσης ονομάζονται χρήσιμοι καί σωστοί'-Κλείνιος 80. 'Τρείς είναι οι αρετές που πρέπει νά τίς ασκείς, παιδί μου: νά δείχνεις τιμή στούς θεούς, στούς γονείς που σ' ανάθρεψαν καί στούς κοινούς θεσμούς τής Ελλάδας. Άν κάνεις αυτά, τό καλύτερο στεφάνι φήμης καλής θά έχεις πάντα στή ζωή σου'-Ευριπίδης 103. 'Άς μη γίνω εχθρός κανενός, αλλά φίλος αυτού που πάντοτε θά μείνει. Άς μήν έχω διενέξεις με το πολύ στενό περιβάλλον μου καί, άν έχω, ας συμφιλιωθώ όσο γίνεται πιό γρήγορα. Άς μήν επιβουλεύομαι κανέναν καί, αν μέ επιβουλευθούν, ας ξεφύγω χωρίς νά πάθω τίποτε καί χωρίς νά αναγκαστώ νά κάνω κάτι τό ανεπανόρθωτο. Άς συγκρατώ τήν οργή μου. Άς ποθώ, άς επιθυμώ καί άς κερδίζω μόνο τά καλά καί όσο γιά τά αντίθετα, ας μή σφάλλω κάποτε στήν επιθυμία μου ώστε νά φτάσω νά εύχομαι τήν ταλαιπωρία. Άς θέλω νά ευτυχούν όλοι καί άς μή φθονώ κανέναν απ' όσους ευτυχούν. Άς μή μέ κάνει ποτέ κανένας απ' όσους θεωρούνται ότι είναι ευτυχισμένοι παράλογα νά εκπλαγώ καί νά δυσαρεστηθώ. Διότι γιατί πρέπει νά φθονώ όσα δίνει η τύχη; άς μέ ευφραίνουν οι φίλοι μου καί όσοι ευτυχούν μέ τήν αξία τους. Άς μή δείχνω χαιρεκακία ποτέ γιά κάποιον που μέ δική του πρωτοβουλία άρχισε εχθρικές σχέσεις μαζί μου καί δυστύχησε. Άς μη συγχωρήσω ποτέ τόν εαυτό μου, άν προξενήσω σέ κάποιον κάποιο κακό. Άν κάποτε χωρίς νά τό αντιληφθώ ή πώ ή κάνω κάτι τό αταίριαστο, άς μή περιμένω εκείνους που θά μέ ψέξουν καί θά μέ επιπλήξουν. Ο ίδιος άς ψέξω τόν εαυτό μου, μέχρι νά τόν θεραπεύσω. Άς ξέρω νά υπομένω μέ γενναιότητα όσα μου συμβαίνουν καί άς δέχομαι όσα είναι κανονικά όπως είναι η φύση τους καί άς μήν προσθέτω καί τό δικό μου σέ όσα είναι υπερβολικά. Άς ξέρω νά δέχομαι μέ σωφροσύνη τήν ευτυχία. Άς μήν παρασυρθώ ποτέ εξαιτίας ευτυχίας σε αλόγιστη περηφάνια. Άς θεωρώ πλούτο το βιός που αρκεί στό συνετό άνθρωπο. Άς μήν έχω ποτέ ακόρεστη επιθυμία γιά χρήματα καί άς θέλω μόνο όσα διδάγματα πρέπει νά είναι ωφέλιμα γιά τήν ψυχή. Άς κερδίζω νίκη που θά είναι άβλαβη καί γιά μένα καί γιά τό συνομιλητή μου. Άς προφυλάγομαι νά δείχνω παράκαιρες φιλοδοξίες απέναντι σέ φίλους μου καί στίς φιλοσοφικές συζητήσεις μου. Άς μήν επιδιώκω τίς διενέξεις ποτέ, γιά νά κερδίσω νίκη στίς συζητήσεις μου, σέ αντίθεση με ό, τι υποστηρίζω. Άς μήν παρασυρθώ νά μαλώσω μέ τό συνομιλητή μου βλάπτοντας τήν αλήθεια καί νά δείξω παραλογισμό αντίθετα μέ όσα ο ίδιος ξέρω. Άς συντάσσομαι πάντοτε μέ λόγια που συνιστούν τήν αλήθεια. Άς μήν κάνω ποτέ κάποια σκέψη γιά ακόλαστη επιθυμία. Άς είμαι

116

πάντοτε μαζί μέ τούς συνετούς. Άς έχω τή δυνατότητα πάντοτε νά συζητώ μέ ανθρώπους από τούς οποίους θά απομακρυνθώ, έχοντας πάρει οπωσδήποτε κάτι καλό. Άς μήν παρασυρθώ ποτέ νά κάνω αδικήματα γιά κέρδος. Άς κάνω φίλους μου ανθρώπους που ξεχωρίζουν. Άς βοηθώ, όταν μπορώ, σ' ό, τι πρέπει τούς φίλους μου καί όσους έχουν ανάγκη. Άς μήν εγκαταλείπω ποτέ, όταν μπορώ νά τούς ωφελήσω, φίλους μου που θά βρεθούν σέ ανάγκη. Άς δείχνω προθυμία νά επανορθώνω ζημιές φίλων μου όσο μπορώ. Άς ελαφρύνω μέ μαλακά καί παρηγορητικά λόγια τίς στενοχώριες τών λυπημένων στέκοντας δίπλα τους. Άς ξέρω νά σέβομαι τόν εαυτό μου. Άς ασκούμαι στή φιλομάθεια γιά τά ωραία πράγματα. Άς μή ζητώ περιττά πράγματα, αλλά όσα είναι πολύ καλά καί μ' όσα θά ωφεληθώ, άν τά μάθω. Άς τιμώ τούς θεούς καί σύμφωνα μέ τούς θεσμούς τής πόλης κάι μέ τήν προσωπική επιμέλειά μου που ξεκινά από ευσεβή σκέψη. Άς καταπραΰνω όποια οργή σχηματίζεται κάθε φορά μέσα μου. Άς συνηθίζω τόν εαυτό μου νά είναι ευσπλαχνικός κάι νά μήν αντιμετωπίζει μέ δυστροπία τά πράγματα. Ποιός είναι κακός καί τί έχει κάνει ο καθένας από αυτούς κάθε φορά άς μή μ' ενδιαφέρει. Άς ξέρω τούς αγαθούς καί άς επιδιώκω τή συναναστροφή μαζί τους. Άς μή χρωστώ τίποτε σέ κανέναν. Άν κάποτε από μεγάλη ανάγκη βρεθώ χρεωμένος, άς μπορέσω πολύ γρήγορα νά απελευθερωθώ από τό βάρος αυτό. Άς επαινώ γενναιόδωρα τούς αγαθούς. Άς αποφεύγω γλώσσα φιλοκατήγορη γιά κάθε άνθρωπο. Άς ξέρω νά σιωπώ γιά όσα είναι προτιμότερη η σιωπή'-Ευσέβιος 115. 'Αρετή τού ανθρώπου είναι η τελειότητα τής φύσης τού ανθρώπου. Διότι καθένα από τά όντα φτάνει σέ τελειότητα καί κορύφωση σύμφωνα μέ τήν αρετή τής δικής του φύσης', 'Καί είναι αναγκαίο κάθε αρετή νά έχει αυτά τά τρία στοιχεία, τό λόγο, τή δύναμη καί τήν προαίρεση. Τό λόγο, γιά νά κρίνει καί νά εξετάζει μ' αυτόν, τή δύναμη, γιά νά αντέχει καί νά νικά, τήν προαίρεση, γιά νά δείχνει στοργή καί αγάπη μ' αυτήν. Λοιπόν η κρίση καί η εξέταση ανήκουν στό διανοητικό μέρος τής ψυχής, η αντοχή καί η κυριαρχία είναι ιδιαίτερο στοιχείο τού άλογου μέρους τής ψυχής, ενώ η στοργή καί η αγάπη είναι κοινό στοιχείο καί του διανοητικού καί τού άλογου μέρους τής ψυχής. Διότι η προαίρεση αποτελείται από τή νόηση καί από τήν επιθυμία. Η νόηση λοιπόν είναι από τό λογικό μέρος τής ψυχής, η επιθυμία από τό άλογο. Τό πλήθος όλων τών αρετών μπορεί κάποιος νά τό δεί από τά μέρη τής ψυχής, επίσης τή γένεση καί τή σύσταση τής αρετής. Διότι από τά μέρη τής ψυχής δυο είναι τά πρώτα, τό ένα λογικό, τό άλλο άλογο. Λογικό είναι εκείνο μέ τό οποίο κρίνουμε καί εξετάζουμε, άλογο εκείνο πού μάς εφοδιάζει μέ ορμές καί επιθυμίες. Αυτά τά δύο ή συμφωνούν ή διαφωνούν μεταξύ τους. Η μάχη καί η διαφωνία δημιουργείται μεταξύ των εξαιτίας υπερβολικής καί ελαττωματικής ανάπτυξής τους. Είναι λοιπόν φανερό ότι, όταν τό λογικό μέρος τής ψυχής επικρατεί πάνω στό άλογο, υπάρχει καρτερία καί εγκράτεια. Όταν επικρατεί τό άλογο μέρος τής ψυχής πάνω στό λογικό, υπάρχει ακράτεια καί μαλθακότητα. Όταν τό λογικό μέρος οδηγεί καί τό άλογο ακολουθεί καί συμφωνούν αυτά τά δυο μεταξύ τους, τότε υπάρχει αρετή. Η καρτερία λοιπόν καί η εγκράτεια γίνεται μέ λύπη, αλλά η καρτερία μέ τήν αντοχή στόν κόπο, η εγκράτεια μέ τήν αντίσταση στήν ηδονή, η ακράτεια καί η μαλθακότητα μέ τήν έλλειψη αντίστασης καί επικράτησης. Γιά τό λόγο αυτό συμβαίνει νά αποφεύγουν τά αγαθά οι άνθρωποι, επειδή συνοδεύονται από λύπη, καί νά τά χάνουν, γιά χάρη τής ηδονής. Καί οι έπαινοι καί οι ψόγοι καί όλα τά ωραία <καί τά κακά> σχετικά μέ τόν άνθρωπο δημιουργούνται σ' αυτά τά μέρη τής ψυχής. Καί γενικά η σύσταση τής αρετής γίνεται μέ τόν τρόπο αυτό', 'Τού λογιστικού μέρους τής ψυχής αρετή είναι η φρόνηση. Διότι είναι κριτική καί θεωρητική ικανότητα. Τού θυμοειδούς μέρους αρετή είναι η ανδρεία. Διότι είναι ικανότητα αντιμετώπισης καί αντοχής στά δεινά. Τού επιθυμητικού μέρους αρετή είναι η σωφροσύνη. Διότι είναι μετριότητα καί εγκράτεια στίς σωματικές ηδονές. Όλης τής ψυχής αρετή είναι η δικαιοσύνη. Διότι οι άνθρωποι γίνονται φαύλοι ή από κακία ή από έλλειψη συγκρατημού ή από ζωώδη ένστικτα. Καί κάνουν κακές ενέργειες ο ένας σέ βάρος τού άλλου ή γιά κέρδος ή γιά ηδονή ή γιά

117

φιλοδοξία. Η κακία λοιπόν είναι συγγενική μέ τό λογιστικό μέρος τής ψυχής. Διότι η φρόνηση ταιριάζει μέ τήν επινοητικότητα καί η κακία μέ τήν πονηριά. Διότι η κακή διάθεση βρίσκει από κάπου μιά δυνατότητα πονηριάς. Η έλλειψη συγκρατημού είναι πιό συγγενική μέ τό επιθυμητικό μέρος τής ψυχής. Διότι η εγκράτεια είναι νίκη πάνω στήν ηδονή καί η έλλειψη συγκρατημού είναι ήττα από τήν ηδονή. Τά ζωώδη ένστικτα είναι συγγενικά μέ τό θυμοειδές μέρος της ψυχής. Διότι, όταν κάποιος υποχωρεί στήν επιθυμία του νά κάνει κακό, όχι ώς άνθρωπος, αλλά σάν αγρίμι, η τέτοια ενέργεια ονομάζεται θηριώδης. Συνακόλουθα είναι καί τά αποτελέσματα τών διαθέσεων αυτών, εξαιτίας τών οποίων γίνονται. Διότι η πλεονεξία προέρχεται από κακία, η κακία από τό λογιστικό μέρος τής ψυχής. Η φιλοδοξία προέρχεται από τό θυμοειδές μέρος τής ψυχής. Αυτή, όταν φτάνει στήν υπερβολή, γεννά τά ζωώδη ένστικτα. Καί πάλι η ηδονή βρίσκεται στό επιθυμητικό μέρος τής ψυχής καί, όταν τήν επιδιώκει κάποιος μέ κάποια ένταση, γεννά τήν έλλειψη συγκρατημού. Ώστε, επειδή η κακή ενέργεια προέρχεται από τόσες αιτίες, είναι φανερό ότι καί η καλή ενέργεια προέρχεται από ισάριθμες αιτίες. Διότι από τή φύση της η αρετή είναι αγαθοποιητική καί ωφελητική, ενώ η κακία κακοποιητική κάι βλαπτική. Καί επειδή από τά μέρη τής ψυχής τό ένα οδηγεί καί τό άλλο ακολουθεί, οι αρετές καί οι κακίες είναι γύρω από αυτά καί μέσα σ' αυτά. Είναι φανερό ότι καί από τίς αρετές άλλες οδηγούν, άλλες ακολουθούν καί άλλες είναι μιά σύνθεση αυτών τών δύο. Γιά παράδειγμα, οδηγεί η φρόνηση, ακολουθούν η ανδρεία καί η σωφροσύνη καί είναι σύνθεση αυτών τών δύο η δικαιοσύνη. Τά πάθη είναι η ύλη τής αρετής. Διότι η αρετή είναι γύρω από αυτά καί μέσα σ' αυτά. Από τά πάθη άλλο είναι εκούσιο, άλλο ακούσιο. Εκούσιο είναι η ηδονή, ακούσιο η λύπη. Αυτά ακριβώς τά επιτείνουν ή τά χαλαρώνουν οι άνθρωποι που ζούν κοινωνική ζωή συνταιριάζοντας τά άλογα μέ τά έλλογα μέρη τής ψυχής. Όρος τού συνταιριάσματος αυτού είναι νά μήν εμποδίζεται ο νούς νά εκτελέσει τό προσωπικό έργο του ούτε από έλλειψη ούτε από αφθονία. Διότι τό χειρότερο έχει ταχθεί παράλληλα εξαιτίας τού καλύτερου', 'Στήν ψυχή βέβαια τό άλογο υπάρχει εξαιτίας τού έλλογου. Διότι τό συναίσθημα καί η επιθυμία έχουν ταχθεί παράλληλα πρός τό πρώτο μέρος τής ψυχής, εκείνο σάν κάποιος δορυφόρος καί σωματοφύλακας της καί αυτή σάν οικονόμος καί επιμελήτρια γιά τά απαραίτητα. Καί ο νούς, τοποθετημένος στήν κορυφή τού σώματος κάι έχοντας γύρω γύρω κάι μέσα καθαρή τη θέα, επιζητεί τήν κατανόηση τών όντων. Καί αυτό είναι τό φυσικό έργο του, δηλαδή νά ερευνήσει, νά αποκτήσει καί νά ακολουθήσει τά καλύτερα καί τά εντελώς πολύτιμα. Διότι αρχη καί αιτία καί κανόνας τής ανθρώπινης ευδαιμονίας είναι η κατανόηση τών θεϊκών καί τών εντελώς πολύτιμων στοιχείων'-Μέτωπος 117. 'Όταν τό επιθυμητικό μέρος τής ψυχής ακολουθεί τό λογικό, δημιουργείται σωφροσύνη, όταν τό συναίσθημα ακολουθεί τό λογικό, δημιουργείται η ανδρεία. Όταν ακολουθούν όλα τά μέρη, δημιουργείται η δικαιοσύνη. Αυτή είναι δηλαδή εκείνη που ξεχωρίζειόλες τίς κακίες τής ψυχής καί τίς αρετές τη μιά από τήν άλλη. Καί είναι η δικαιοσύνη σάν κάποιο σύστημα τού συνταιριάσματος τών μερών τής ψυχής καί τέλεια καί πανυπέρτατη αρετή. Διότι όλα βρίσκονται μέσα σ' αυτήν κάι τά άλλα αγαθά τής ψυχής δέν υπάρχουν χωρίς αυτήν. Γι' αυτό ακριβώς η δικαιοσύνη έχει μεγάλη δύναμη καί ανάμεσα στούς θεούς καί ανάμεσα στούς ανθρώπους. Διότι αυτή η αρετή συγκρατεί τήν κοινωνία τού όλου καί τού σύμπαντος στούς θεούς καί στούς ανθρώπους. Λοιπόν ονομάζεται θέμιδα ανάμεσα στούς ουράνιους θεούς, δίκη ανάμεσα στούς χθόνιους θεούς καί νόμος ανάμεσα στούς ανθρώπους. Αυτά είναι ενδείξεις καί σύμβολα ότι η δικαιοσύνη είναι πανυπέρτατη αρετή. Καί αλλιώς όμως διαπιστώνεται ο λόγος, από τά παρακάτω. Όταν δηλαδή πλανάται ο νούς τής ψυχής, η τέτοια κατάσταση ονομάζεται αφροσύνη. Όταν πλανάται τό συναίσθημα, ονομάζεται θρασύτητα ή δειλία. Όταν πλανάται η επιθυμία, ονομάζεται έλλειψη συγκρατημού. Όταν ο νούς πλανάται καί πέφτει στήν έλλειψη, ονομάζεται αφροσύνη, όταν πλανάται κάι πέφτει στήν υπερβολή, ονομάζεται πανουργία. Όταν τό συναίσθημα πλανάται καί πέφτει στήν έλλειψη, ονομάζεται δειλία, όταν πλανάται

118

κάι πέφτει στήν υπερβολή, ονομάζεται θράσος. Όταν η επιθυμία πλανάται καί πέφτει στήν έλλειψη, ονομάζεται μισηδονία, όταν πλανάται καί πέφτει στήν υπερβολή, ονομάζεται ασυδοσία. Καί γενικά τό συνταίριασμα που γίνεται μέ όχι σωστή αναλογία, λέγεται κακία. Αν αυτή δε γίνεται γιά κάποιο λόγο ονομάζεται αφέλεια, όταν γίνεται από φόβο, δειλία, όταν γίνεται από ηδονή, ασυδοσία, όταν γίνεται για κέρδος, αδικία. Η ρύθμιση της ψυχής μέ σωστή αναλογία, όταν γίνεται στήν εξέταση καί στήν κρίση, ονομάζεται φρόνηση, όταν γίνεται γιά τήν αντίσταση στίς ηδονές, σωφροσύνη, όταν γίνεται γιά νά τήν αποτρέψει από τό κέρδος κάι από βλάβες σέ βάρος του πλησίον, δικαιοσύνη. Η ρύθμιση της ψυχής σύμφωνα με τή σωστή αναλογία καί η παρέκκλιση από τή σωστή αναλογία είναι (τό πρώτο) κατεύθυνση πρός τό σωστό καί (τό δεύτερο) απόκλιση πρός τό μή σωστό. Τό σωστό είναι αυτό που πρέπει νά είναι. Αυτό δέ χρειάζεται ούτε αφαίρεση ούτε πρόθεση. Διότι είναι αυτό πού πρέπει νά είναι. Υπάρχουν δύο μορφές του μή σωστού. Η μιά είναι η υπερβολή, η άλλη η έλλειψη. Υπερβολή είναι αυτό που είναι περισσότερο απ' όσο πρέπει, έλλειψη αυτό που είναι λιγότερο. Αρετή είναι μιά κατοχή τού σωστού. Γι' αυτό ακριβώς είναι ευθέως ακρότητα καί μεσότητα. Είναι ακρότητα, επειδή συνδέεται μέ ό, τι είναι σωστό, καί είναι μεσότητα, επειδή βρίσκεται ανάμεσα στήν υπερβολή καί τήν έλλειψη. Έτσι είναι καί μεσότητες καί ακρότητες. Είναι μεσότητες, επειδή πέφτούν ανάμεσα στήν υπερβολή καί στήν έλλειψη. Καί είναι ακρότητες, επειδή δε χρειάζονται ούτε πρόσθεση ούτε αφαίρεση. Διότι αυτά είναι εκείνα πού πρέπει νά είναι'-Θεάγων 118. 'Επειδή η αρετή του ήθους σχετίζεται μέ τά πάθη καί επειδή από τά πάθη τα πιό μεγάλα είναι η ηδονή καί η λύπη, είναι φανερό ότι η αρετή βρίσκεται όχι στό ξερίζωμα τών παθών τής ψυχής, δηλαδή της ηδονής καί τής λύπης, αλλά στό αρμονικό συνταίριασμά τους. Διότι ούτε η υγεία, που είναι μιά αρμονική μείξη τών σωματικών δυνάμεων, βρίσκεται στήν απομάκρυνση του ψυχρού καί του θερμού, του υγρού καί του ξερού, αλλά στό συγκερασμό τους. Διότι είναι σαν κάποια συμμετρία τους. Ούτε στή μουσική η αρμονία των ήχων βρίσκεται στήν απομάκρυνση του υψηλού καί τού χαμηλού τόνου, αλλά στήν κατά κάποιο τρόπο εναρμόνισή τους. Όταν συνταιριάζουν ο υψηλός καί ο χαμηλός τόνος, δημιουργείται συμφωνία καί απομακρύνεται η παραφωνία. Όταν συνταιριάζουν τό θερμό καί τό ψυχρό, τό υγρό καί τό ξερό, δημιουργείται η υγεία καί χάνεται η αρρώστια. Όταν συνταιριάζουν τό συναίσθημα καί η επιθυμία, οι κακίες καί τά πάθη εξαλείφονται καί δημιουργούνται οι αρετές καί τά καλά ήθη. Εντελώς ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αρετής του ήθους είναι η καλή προαίρεση. Διότι είναι δυνατό νά χρησιμοποιεί κάποιος το λόγο καί τή δύναμη καί χωρίς τήν αρετή, δέν μπορεί όμως τήν προαίρεση. Διότι η προαίρεση δείχνει τήν ποιότητα του ήθους. Γι' αυτό, όταν κυριαρχεί με τη βία το λογικό στό συναίσθημα καί στήν επιθυμία, δημιουργεί εγκράτεια καί καρτερία καί πάλι, όταν τό λογικό εκβιασθεί από τό άλογο μέρος της ψυχής, δημιουργεί έλλειψη συγκρατημού καί μαλθακότητα. Οι τέτοιες λοιπόν διαθέσεις της ψυχής είναι ημιτελείς αρετές καί ημιτελείς κακίες. Διότι το λογικό υγιαίνει, αλλά νοσούν τά άλογα μέρη της ψυχής. Σ' όποιο βαθμό κυβερνιούνται καί καθοδηγούνται το συναίσθημα καί η επιθυμία από τό λογικό μέρος της ψυχής, δημιουργούνται οι αρετές της εγκράτειας καί της καρτερίας, ενώ σ' όποιο βαθμό αυτό γίνεται μέ βία καί ακούσια, δημιουργούνται οι κακίες. Διότι πρέπει η αρετή νά κάνει όσα πρέπει όχι μέ λύπη αλλά μέ ευχαρίστηση. Πάλι, σ' όποιο βαθμό κυριαρχεί πάνω στό λογικό μέρος τής ψυχής τό συναίσθημα καί η επιθυμία, προκαλώντας μαλθακότητα καί έλλειψη συγκρατημού, δημιουργούνται μερικές κακίες. Όταν μέ λύπη υποχωρούν στά πάθη, ξέροντας ότι πλανώνται, επειδή είναι υγιές τό μάτι της ψυχής, τότε δέν υπάρχουν κακίες. Πάλι λοιπόν αυτό είναι φανερό, ότι πρέπει να κάνει εκούσια η αρετή όσα πρέπει νά γίνουν. Τό ακούσιο δέ γίνεται χωρίς λύπη κάι φόβο, τό εκούσιο δέ γίνεται χωρίς ευχαρίστηση καί φιλοφροσύνη. Παράλληλα καί ο λόγος της διαίρεσης συμπίπτει καί επιτρέπει αυτά νά είναι έτσι. Διότι η γνώση καί η όραση τών πραγμάτων ανήκουν στό λογικό μέρος της ψυχής καί η δύναμη στό άλογο μέρος. Διότι τό νά μήν μπορούμε νά

119

αντέχουμε στούς κόπους καί νά κυριαρχούμε στίς ηδονές, αυτό είναι σχετισμένο μέ τό άλογο μέρος της ψυχής. Η προαίρεση υπάρχει καί στά δύο αυτά, δηλαδή καί στό λογικό μέρος της ψυχής καί στό άλογο. Διότι αποτελείται από σκέψη καί επιθυμία. Από αυτά η σκέψη σχετίζεται μέ τό λογικό, η επιθυμία μέ τό άλογο μέρος. Γι' αυτό καί κάθε αρετή γίνεται μέ τό συνταίριασμα τών μερών της ψυχής, ενώ τό εκούσιο καί ό, τι γίνεται μέ προαίρεση σέ κάθε περίπτωση βρίσκεται μέσα στήν αρετή'-Θεάγων 125. 'Η ζωή που είναι μπλεγμένη μέ τήν τύχη μοιάζει μέ χείμαρρο. Δηλαδή είναι γεμάτη αναταραχή, ανάμεικτη μέ λάσπη, δύσκολη νά μπείς μέσα της, τυραννική, πολύβουη, βραχύχρονη'-Επίκτητος 126. 'Μιά ψυχή που έχει στενή σχέση μέ τήν αρετή μοιαζεί μέ μιά πηγή που συνεχώς αναβρύζει. Δηλαδή τό νερό της είναι καθαρό, ατάραχο, πόσιμο, νόστιμο, άφθονο, πλούσιο, αβλαβές, άκακο'-Επίκτητος 132. 'Εξέταζε τόν εαυτό σου ποιό από τά δύο θέλεις, νά είσαι πλούσιος ή νά είσαι ευτυχισμένος. Άν θέλεις νά είσαι πλούσιος, νά ξέρεις ότι ούτε αγαθό είναι ούτε εξαρτάται εντελώς από σένα, άν θέλεις νά είσαι ευτυχισμένος, ότι αυτό είναι καί αγαθό καί εξαρτάται από σένα. Διότι τό πρώτο είναι πρόσκαιρο δάνειο της τύχης, ενώ η ευτυχία ζήτημα επιλογής'-Επίκτητος 153. 'Όταν ζητάς τήν αλήθεια, δέ θά ζητάς νά νικήσεις μέ κάθε τρόπο. Καί όταν βρείς τήν αλήθεια, θά αποκτήσεις τή δυνατότητα νά είσαι αήττητος'-Επίκτητος 154. 'Η αλήθεια νικά από μόνη της, η γνώμη μέ βάση τά εξωτερικά πράγματα'-Επίκτητος 157. 'Τά δεσμά του σώματος τά λύνει καί η φύση μέ τό θάνατο καί η κακία μέ τό χρήμα, ενώ τά δεσμά της ψυχής η αρετή μέ τή μάθηση, τήν εμπειρία καί τήν άσκηση'-Επίκτητος 162. 'Άν θέλεις νά είσαι μακριά από δούλους, απαλλάξου ο ίδιος από τή δουλεία. Ελεύθερος θά γίνεις, άν απαλλαγείς από τήν επιθυμία. Διότι ούτε ο Αριστείδης ούτε ο Επαμεινώνδας ούτε ο Λυκούργος όντας πλούσιοι καί έχοντας δούλους χαρακτηρίστηκαν ο ένας δίκαιος, ο άλλος σωτήρας καί ο άλλος θεός, αλλά επειδή όντας φτωχοί γλίτωναν τήν Ελλάδα από τήν δουλεία'-Επίκτητος 163. 'Άν θέλεις νά κατοικείται καλά τό σπίτι σου, νά μιμηθείς τό Σπαρτιάτη Λυκούργο. Διότι, μ' όποιο τρόπο αυτός έφραξε τήν πόλη του όχι μέ τείχη, αλλά οχύρωσε μέ τήν αρετή τούς κατοίκους της καί κράτησε ελεύθερη γιά πάντα τήν πόλη, έτσι καί συ μήν περιβάλλεις τό σπίτι σου μέ μεγάλη αυλή καί μή σηκώνεις ψηλά τείχη, αλλά στήριζε όσους κατοικούν μέσα μέ τήν καλή διάθεση, τήν πίστη καί τή φιλία, καί τότε τίποτε τό βλαβερό δέ θά μπεί σ' αυτό, ούτε κι άν ακόμη παραταχθεί όλο τό στίφος τής κακίας'-Επίκτητος 164. 'Μή γεμίζεις τό σπίτι σου μέ πίνακες καί μέ ζωγραφιές, αλλά κόσμησε τό μέ τή σωφροσύνη. Διότι τό πρώτο είναι κακό καί προσωρινή γοητεία τών ματιών, ενώ τό δεύτερο φυσικό, ανεξάλειπτο καί παντοτινό στόλισμα τού σπιτιού'-Επίκτητος 169. 'Τίποτε δέν είναι πιό ταπεινό από τή φιληδονία, τή φιλοκέρδεια καί τήν αλαζονεία. Τίποτε δέν είναι πιό αξιόλογο από τή μεγαλοψυχία, τήν πραότητα καί τή φιλανθρωπία'-Επίκτητος 170. 'Κανένας φιλοχρήματος, φιλήδονος καί φιλόδοξος δέν είναι φιλάνθρωπος, αλλά

120

μόνον ο εραστής τού ωραίου'-Επίκτητος 207. '(ο Σωκράτης) Συμπέραινε τις χαρισματικές φύσεις από το ότι μάθαιναν γρηγορότερα όσα πρόσεχαν καί θυμούνταν όσα μάθαιναν καί επιθυμούσαν όλα τά μαθήματα μέ τά οποία μπορεί κάποιος νά διοικήσει καλά καί τό σπίτι του καί τήν πόλη του καί γενικά νά χειριστεί καλά καί τούς ανθρώπους καί τίς ανθρώπινες καταστάσεις. Διότι νόμιζε ότι τέτοιου είδους άνθρωποι, άν εκπαιδευτούν, όχι μόνο θά είναι ευτυχισμένοι οι ίδιοι καί θά διοικούν καλά τά σπίτια τους, αλλά θά μπορούν νά κάνουν ευτυχισμένους καί άλλους ανθρώπους καί πόλεις. Δέν προχωρούσε μέ τόν ίδιο τρόπο νά διδάξει όλους, αλλά σ' όσους φαντάζονταν ότι είναι προικισμένοι από τή φύση τους καί περιφρονούσαν τή μάθηση δίδασκε ότι οι χαρακτήρες που από φυσικού τους φαίνονται ότι είναι πολύ προικισμένοι προπάντων χρειάζονται αγωγή παρουσιάζοντας ως παράδειγμα ότι από τά άλογα τά πολύ προικισμένα, πού είναι γεμάτα ζωτική ορμή καί δυνατά, άν δαμαστούν από τή μικρή ηλικία τους, γίνονται πολύ εύχρηστα καί άριστα, άν όμως μείνουν αγύμναστα, γίνονται δυσκολοσυγκράτητα καί πολύ άχρηστα. Ακόμη καί από τίς σκύλες που είναι πολύ προικισμένες, φιλόπονες καί επιθετικές στά αγρίμια όσες γυμναστούν καλά γίνονται άριστες καί πάρα πολύ χρήσιμες γιά τά κυνήγια, ενώ αν δέν ασκηθούν, γίνονται άχρηστες, άγριες καί εντελώς ανυπόταχτες. Μέ τόν ίδιο τρόπο καί από τούς ανθρώπους οι πάρα πολύ προικισμένοι, δηλαδή όσοι έχουν πάρα πολύ δυνατές ψυχές καί είναι πάρα πολύ αποτελεσματικοί σ' ό, τι επιχειρούν, άν εκπαιδευτούν καί μάθουν όσα πρέπει νά κάνουν, γίνονται άριστοι καί πάρα πολύ ωφέλιμοι. Διότι κάνουν πάρα πολύ καί πολύ μεγάλα αγαθά. Ενώ, άν μείνουν απαίδευτοι καί αμαθείς, γίνονται πάρα πολύ κακοί καί βλαβεροί. Διότι, καθώς δέν ξέρουν νά ξεχωρίζουν τί πρέπει νά κάνουν, πολλές φορές καταπιάνονται μέ κακές ενέργειες καί, επειδή έχουν μεγάλη ιδέα γιά τόν εαυτό τους καί είναι ορμητικοί, πάρα πολύ δύσκολα εμποδίζονται καί αποτρέπονται. Γι' αυτό προκαλούν πάρα πολλά καί πολύ μεγάλα κακά. Εξάλλου όσους μεγαλοφρονούσαν γιά τόν πλούτο τους καί πίστευαν ότι δέ χρειάζονται καθόλου εκπαίδευση, αλλά φαντάζονταν ότι θά τούς είναι αρκετός ο πλούτος γιά νά κάνουν ό, τι θέλουν καί γιά νά τιμούνται από τούς ανθρώπους τους νουθετούσε λέγοντας ότι είναι ανόητος όποιος φαντάζεται ότι χωρίς νά διδαχτεί θά κατανοεί ποιά πράγματα είναι ωφέλιμα καί ποιά βλαβερά, ότι είναι ανόητος όποιος φαντάζεται ότι θά μπορεί νά κάνει όσα τόν συμφέρουν χωρίς νά ξέρει αυτά καί παίρνοντας ό, τι θέλει χάρη στόν πλούτο του καί ότι είναι ηλίθιος άν κάποιος, ενώ δέν μπορεί νά κάνει όσα τόν συμφέρουν, φαντάζεται ότι είναι ευτυχισμένος καί ότι έχει στρώσει ικανοποιητικά ή καλά τη ζωή του καί ηλίθιος, άν κάποιος φαντάζεται ότι, ενώ δέν ξέρει τίποτε, εξαιτίας του πλούτου του θά φανεί ότι είναι καλός σέ κάτι ή ότι, ενώ δέν θεωρείται πώς είναι καλός σέ τίποτε, θά αποκτήσει καλή φήμη'-Ξενοφών