Застапеноста на кривичните дела против...
TRANSCRIPT
УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - БИТОЛА
ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ – КИЧЕВО Дисперзирани студии: БИТОЛА
Андријана Стојановска
Застапеноста на кривичните дела против културното
наследство и природните реткости во РМ-
појави,причини и препораки
(магистерски труд)
БИТОЛА, 2019
Ментор:
Вонред. проф. д-р Никола Тунтевски
Членови на комисија:
1. Проф. д-р Арсе Петрески, Претседател
2. Вонред. проф. д-р Светлана Вељаноска, член
НАУЧНА ОБЛАСТ: Казнено право
ИЗЈАВА од кандидатот
Изјавувамдекаприизработкатанамагистерскиоттрудгипочитувавпозитивните
законскипрописи на Република Македонија од областана заштитатана интелектуалната
сопственост и не користевреченици или делови од трудови на други автори без да ги
почитувам методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја
давампод полна морална, материјална и кривична одговорност.
Изјавил: Андријана Стојановска
Кривични дела против културното наследство и природни реткости во
Република Македонија – појава, причини и препораки
Апстракт
Република Македонија поседува огромно културно наследство и природни реткости кои
се дел од непроценливото национално културно богатство. За жал, тоа постојано е
изложено на различни ризици како што се дивите ископувања, кражбите, присвојувањата,
приватните колекционерства и др. Поради сé поголемото уништување на културното
наследство од голема важност е да се поработи повеќе на неговата заштита.
Во овој труд најпрво терминолошки ќе го определиме културното наследство и
културните добра, нивните поделби и видовите на културни добра. Во наредниот дел ќе се
осврниме на заштитата на културното наследство, особено казнено-правната заштита која
пред сé има репресивно дејство, но исто така превентивно влијае врз свеста на луѓето.
Потоа ќе ги разработиме кривичните дела против културното наследство и природни
реткости во Република Македонија, нивната застапеност, односно статистичките податоци
за овие дела во нашата земја. И на крајот ќе ги посочиме превенцијата и мерките кои се
потребни за заштита на културното наследство. Тука може да се издвои едукацијата на
населението, соработката помеѓу надлежните институции, меѓународните документи и сл.
Клучни зборови: културно наследство, казнено-правна заштита, кривични дела,
превенција, мерки.
Crimes against cultural heritage and natural rarities in the Republic of
Macedonia - appearance, reasons and recommendations
Abstract
The Republic of Macedonia possesses enormous cultural heritage and natural rarities that are
part of the invaluable national cultural treasure. Unfortunately, it is constantly exposed to various
risks such as wild excavations, thefts, appropriations, private collectibles, etc. Due to the
growing destruction of cultural heritage it is of great importance to work more on his protection.
In this paper we will first determine terminally the cultural heritage and cultural goods,
their divisions and the types of cultural goods.In the next section we will look at the protection of
the cultural heritage, especially the penal-law protection which, above all, has a repressive effect,
but also positively influences people's awareness. Then we will develop the criminal acts against
the cultural heritage and natural rarities in the Republic of Macedonia, their representation, that
is, the statistical data about these acts in our country.And in the end, we will point out the
prevention and measures that are necessary for the protection of cultural heritage. This can
distinguish the education of the population, the cooperation between the competent institutions,
the international documents, etc.
Key words: cultural heritage, penal – law protection, criminal acts, prevention, measures
СОДРЖИНА
ВОВЕД ........................................................................................................................................... 1
I ФОРМУЛАЦИЈА НА ПРОБЛЕМОТ И ТЕОРЕТСКО - МЕТОДОЛОШКИ
ПРИОД ВО ИСТРАЖУВАЊЕТО ........................................................................................... 3
1. Формулација на проблемот ............................................................................................... 3
2. ОДРЕДУВАЊЕ НА ПРЕДМЕТОТ НА ИСТРАЖУВАЊЕ............................................ 5
2.1. Теоретско определување на предметот на истражување ............................................... 5
2.2. Поимно категоријален апарат ........................................................................................... 6
2.3. Операционално определување на предметот .................................................................. 7
2.4. Дисциплинарно определување на предметот.................................................................. 8
2.5. Временско и територијално определување на предметот на истражување ................. 9
3. ЦЕЛ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО ......................................................................................... 9
3.1. Научна цел .......................................................................................................................... 9
3.2. Општествена цел .............................................................................................................. 10
4. ХИПОТЕЗИ ...................................................................................................................... 10
5. ИСТРАЖУВАЧКИ МЕТОДИ И ТЕХНИКИ ................................................................ 11
6. НАУЧНА И ОПШТЕСТВЕНА ОПРАВДАНОСТ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО ............ 12
II ОПШТ ДЕЛ......................................................................................................................... 13
1. ТЕРМИНОЛОШКО ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО И
КУЛТУРНИТЕ ДОБРА .......................................................................................................... 13
1.1. Културно наследство ....................................................................................................... 13
1.1.2. Национално културно наследство ........................................................................... 14
1.2. Културно добро ................................................................................................................ 15
2. ОСНОВНИ ПОДЕЛБИ НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ..................................... 18
2.1. Видови на културно наследство ..................................................................................... 19
2.1.1. Недвижно културно наследство во кое спаѓаат: .................................................... 20
2.1.2. Движно културно наследство ................................................................................... 21
2.1.3. Духовно културно наследство .................................................................................. 25
2.2. Посебни категории на заштитените добра .................................................................... 26
III ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ........................................................ 29
1. ОСНОВИ НА ЗАШТИТА ............................................................................................... 29
1.1. Цели на заштитата .................................................................................................... 30
1.2. Остварување на заштитата....................................................................................... 31
1.3. Субјекти на заштита ................................................................................................. 32
1.4. Право на сопственост на културното наследство.................................................. 32
2. ПРАВНА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ........................................ 34
2.1. Воспоставување на заштитата ................................................................................. 34
3. КАЗНЕНО – ПРАВНА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ВО
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ............................................................................................... 36
IV КРИВИЧНИ ДЕЛА ПРОТИВ КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО НА РЕПУБЛИКА
МАКЕДОНИЈА ......................................................................................................................... 38
1. КРИВИЧНИ ДЕЛА ПРОТИВ КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО И ПРИРОДНИТЕ
РЕТКОСТИ – кривични дела против спомениците на културата, архивскиот материјал и
природни реткости .................................................................................................................. 41
1.1. Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости ................................................................................... 43
1.2. Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости .............................................................................................................. 44
1.3. Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена
заштита или културно наследство или природни реткости ............................................ 45
1.4. Отуѓување на културно наследство од особено значење во државна сопственост
46
1.5. Забрана на увоз на украдено културно наследство ............................................... 47
1.6. Уништување или прикривање на необработен архивски материјал ................... 47
2. РЕГИСТРАЦИЈА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ............................................... 48
2.1. Национален регистар на културното наследство .................................................. 48
3. СТАТИСТИЧКИ ПОДАТОЦИ ЗА КРИВИЧНИТЕ ДЕЛА ПРОТИВ КУЛТУРНОТО
НАСЛЕДСТВО И ПРИРОДНИ РЕТКОСТИ ........................................................................ 51
3.1. Број на пријавени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во СВР Битола ...................................................................................................... 51
3.2. Број на пресудени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во Основниот суд во Битола ............................................................................... 58
3.3. Преглед на сторени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во Р. Македонија .................................................................................................. 60
V ПРЕВЕНЦИЈА И МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО . 81
VI ЗАКЛУЧОК ........................................................................................................................ 90
VII КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА ......................................................................................... 92
КОРИСТЕНИ КРАТЕНКИ ..................................................................................................... 95
1
ВОВЕД
Најсуштествен белег на секоја држава претставува нејзиното културно и историско
наследство. Република Македонија како држава може да се смета за своевиден музеј на
културата или историјата на културата. Од самата појава на човекот па сè до денес низ
еден непрекинат континуитет се создава огромно, ретко и непроценливо културно
наследство кое се пренесува од генерација на генерација. Токму тоа наследство е доказ
дека на оваа територија векови наназад се случувале бројни општествени, историски и
културни настани кои придонеле за животот и идентитетот на населението на овие
простори и се основа за иден понатамошен развој. Сведоштво за тоа се многубројните
археолошки локалитети кои што се наоѓаат на територијата на Република Македонија од
кои извираат бројни информации за културата, начинот на живот на луѓето кои постоеле
на оваа територија во различни временски периоди. Самиот израз културно наследство се
употребува како општ назив на сите материјални и духовни добра и вредности останати од
предците1. Иако не постои општоприфатена, стандардизирана дефиниција на поимите
културно наследство и културни добра, сепак основата за дефинирање на културното
наследство, која е присутна во голем број законодавства во светот, е имплементирана и во
нашиот Закон за заштита на културното наследство2 и во измените и дополнувањата од
2007 година3, каде всушност се преточени дел од одредбите на член 1 од Конвенцијата за
мерките за забрана и спречување на недозволен увоз, извоз и пренос на сопственоста на
културни добра на УНЕСКО4.
Овие културни добра се изложени на најразлични ризици без влијание на човекот, но
често пати и самиот човек е тој што претставува клучен ризик фактор. За жал не секој
човек го цени огромното значење на културното наследство кое се градело векови сè до
денес, со кое ние се гордееме и го истакнуваме нашиот идентитет пред целиот свет. Многу
луѓе поради стекнување на материјална и имотна корист преку разни методи се обидуваат
да стигнат до скапи и вредни предмети. Тоа се дивите копачи на скапи метали како
1Ристов Јованов (1997а), Споменичка терминологија: генерички поим за заштитени добра со избор на
дефиниции, Скопје: Републички завод за заштита на спомениците на културата, стр. 88. 2„Службен весник на Република Македонија“, бр.20 од 2 април 2004 година, Скопје.
3 „Службен весник на Република Македонија“, бр. 115 од 25 септември 2007 година, Скопје.
4 Конвенцијата е усвоена на 14 ноември 1970 година на редовното заседание на Генералната конференција
на УНЕСКО, одржана во Париз.
2
сребро, злато, бакар, но и други предмети од поголема археолошка вредност кои се доста
скапи и барани од одредени богати поединци, групи, па дури и од држави. Со нивно
продавање копачите стекнуваат голема заработувачка, отуѓувајќи ги предметите кои се
значаен дел од културното наследство на нашата држава, на домашните приватни
колекционери, како и на странски државни колекционери, а голем дел завршуваат и на
меѓународни аукции.
Токму поради овие појави потребно е имплементирање на стретегии кои имаат за цел -
заштита, откривање, докажување и разјаснување на кривичните дела од оваа област.
Заштитата може да биде остварена на државно ниво преку законската рамка, отворање на
музеи, институции кои се поврзани со безбедноста и слично, како и преку недржавни
здруженија како што се меѓународни, верски, национални институции и слично. Во
објектите во кои се изложени културни добра, заштитата треба да биде организирана на
повеќе начини преку: заштита на изложените добра преку нивна конзервација и
реставрација, поставување на чувари и аларми кои ќе се грижат за безбедноста во објектот
и ќе спречуваат можни провалувања и кражби на некои вредности, поставување на
противпожарни аларми и слично. Покрај заштитата потребно е против сторителите на
кривични дела против културното наследство да се превземат активности за спроведување
на разни истраги веднаш по првичните сознанија за постоење на „основи на сомнение“ за
постоење на некое од кривичните дела против спомениците на културата и природните
реткости. Казнената политика против овие сторители треба да биде остра и поефективна, а
со цел одвраќање на можните строрители од вршење на кривични дела, како и добивање
на заслужената казна за стореното дејствие кое претставува трајна загуба на вреден
предмет за едно општество, територија и нација.
3
I ФОРМУЛАЦИЈА НА ПРОБЛЕМОТ И ТЕОРЕТСКО -
МЕТОДОЛОШКИ ПРИОД ВО ИСТРАЖУВАЊЕТО
1. Формулација на проблемот
Секоја држава поседува нешто што за неа е од непроценлива вредност било да е од
историска, културна вредност или пак некоја природна реткост. Самото прогласување за
културно богатство или природна реткост носи низа предизвици како што се нивното
зачувување, одржување, афирмација и слично. За жал многу луѓе се пасивни во поглед на
ова наследство, а во најлоша мера се наоѓаат оние кои со нивното дејствување истото го
уништуваат, оштетуваат, крадат, распродаваат и сл. Во овој контекст се појавува и
прашањето за унапредување на правниот систем во Република Македонија.
Заштитата на култутното наследство е имплемнтирана во Кривичниот законик во
глава 24, членови 264-267, но се регулира и со други закони и подзаконски акти. Со
Законот за заштита на културното наследство, покрај другото, се уредуваат и начините на
ставање под заштита и другите инструменти за заштита на културното наследство,
режимот на заштита и користењето на културното наследство и надзорот како
безбедносни аспекти во сферата на заштитата на културното наследство. За превенција и
спречување на кримналот во врска со културното наследство на Р. Македонија надлежни
субјекти се полицијата и инспекторатите за културно наследство при Управата за заштита
на културното наследство.
И покрај постоењето на законска регулатива за заштита на културното богатство, сепак
голем е бројот на уништување, нелегално ископување, присвојување, кражби, шверцување
и други противправни дејства. Проблемите кои се појавуваат во практичната примена на
законските одредби воспоставени во Република Македонија во врска со заштитата на
културното наследство и природни реткости се бројни и се должат на повеќе фактори, кои
ќе бидат подетално обработени понатаму во овој труд.
Заштитата на културното наследство е воспоставена во сите држави, бидејќи тоа го
претставува најголемото обележје и идентитет на секоја земја. Успешно спротивстваување
со овој облик на организиран криминалитет во услови на општествено- економски и
политичкиот систем во државата треба да се одвива во 3 фази:
4
- Првата фаза фаза која има превентивен карактер и во која учествува државата со
сите надлежни државни органи и институции и субјекти со цел да се отстранат
условите кои му погодуваат на настанувањето и развојот на криминалитетот низ
неговите бројни појавни облици и форми;
- Втората фаза се состои од оперативна дејност на полицијата и другите надлежни
органи и институции за идентификација на постојните појавни облици и преземање
на криминалистички дејствија преку криминалистички начини методи и средства
со цел да се откријат разјаснат и документираат конкретните кривични дела на
секој поединечен криминален случај, а исто така и да се откријат и сторителите на
сите поединечни криминални акти и секако да се обезбедат предметите и трагите
од криминалниот настан како доказен материјал за понатамношната кривична
постапка;
- Третата фаза опфаќа кривичен прогон на сторителите и нивно осудување, што
според надлежноста спаѓа на јавниот обвинител и судот. 5
За жал реалноста не ја покажува ефикасноста на овие фази. Голем недостаток претставува
недоволната информираност на граѓаните за огромното значење на културното
наследство, а со тоа е изоставен превентивниот карактер каде што ангажираноста на
институциите и субјектите кои се занимаваат со овој проблем не е на задоволително ниво.
Се наидува на пречки при отстранувањето на условите кои го условуваат појавувањето на
овој криминалитет, предизвикани пред се од недостаток на финансиски средства за нивно
одржување и обезбедување. Во овој дел потребни се повеќе активности и кампањи кои
позитивно ќе влијаат врз информираноста на граѓаните.
Друг недостаток претставува несоодветната обука на персоналот во институциите
кои се задолжени за заштита на културното наследство како инедоволната соработката
помеѓу меѓународните институции.
Проблем се појавува и кај кривичниот прогон на сторителите кадешто во многу случаи
истиот е невозможен поради кражби на места каде не се преземени соодветни мерки за
нивно обезбедување како што се физичкото обезбедување и поставување на технички
5Светлана Николовска, Зборник на трудови „Заштита на културното наследство во Р. Македонија, Скопје,
2012 година, стр. 34, 35.
5
помагала, односно аларми и камери. Во оние случаи во кои сторителите се фатени и
осудени од статистичките показатели се забележуваат благи казни кои воопшто не ги
одвраќаат останатите потенцијални сторители од извршување на вакви кривични дела.
Во рамките на овој труд ќе бидат проучени факторите кои доведуваат до сите овие
проблеми. Претходно наведените ставови ќе бидат поткрепени со резултати од
истражувањата со цел да биде утврдена целосната фактичка состојба во врска со
кривичните дела против културното наследство и природни реткости и како би било
понудено идејно решение за подобрување на законот за заштита на културното
наследство.
2. ОДРЕДУВАЊЕ НА ПРЕДМЕТОТ НА ИСТРАЖУВАЊЕ
2.1.Теоретско определување на предметот на истражување
Република Македонија се вбројува во земјите со богата, респективна културна традиција
каде се имаат вкрстено најразлични култури наталожени со повеќе цивилизациски слоеви
со многубројни артефакти од непроценлива вредност. Таа темелна вредност отсекогаш
била предмет на криминални дејствија, бидејќи таа материјална, историска и уметничка
вредност гарантира огромна против-правна имотна корист. Тоа најмногу е условено од
недоволната заштита на културното наследство кои условуваат негово оштетување,
уништување, крадење и нелегална трговија.
Актуелноста на овие претходно накратко образложени проблеми, налага научно-
истражувачкиот потенцијал да се насочи кон проучување на овој генерален проблем со
цел поефикасно спречување и поуспешно откривање на кривичните дела извршени на
штета на културното наследство. Овој труд има за цел да ги истражи ваквите појави,
причините за нивната манифестација и факторите кои влијаат на нивниот обем, со цел на
крајот да имаме јасна слика за вистинската состојба во пракса и реалноста на сите
негативни показатели. Истражувањето ке биде фокусирано на статистичките податоци во
врска со кривичните дела против културното наследтво во Република Македонија со
посебно внимание на подрачјето кое го зафаќа СВР Битола и Основниот суд – Битола, за
6
да се добие појасна слика за овој проблем. Исто така во овој труд ќе се обидеме да дадеме
и одредени препораки пред се за промени во некои аспекти во законодавството во врска со
овие криминални дејствија, бидејќи според досегашните статистики нема доволна
ефикасност во овој поглед.
2.2.Поимно категоријален апарат
Во рамките на поимно-категоријалниот апарат се дефинирани поимите кои ќе се
употребуваат во текот на истражувањето, а кои се содржани и во самиот наслов на
истражувањето.
Според Законот за заштита на културното наследство поимите кои ќе се користат го имаат
следново значење:6
- Закон – правен акт, нормативен акт донесен од државата со кој нешто се уредува.
- Заштита на културното наследство е истражување, идентификација,
валоризација, ревалоризација, категоризација, прогласување, регистрација и
означување на културното наследство, негово чување, почитување, негување и
одржување, конзервација, реставрација, реконструкција, дислокација и
ревитализација, како и превенција, надзор, реституција, презентација,
популаризација и секој друг облик на непосредно или посредно зачувување на
културното наследство што се остварува во јавен интерес-заштита.
- Културно-историско значење е општокултурно и друго значење што е од јавен
интерес од гледна точка на општата или националната култура, уметност, наука
или техника.
- Национален, односно национална е поим што се употребува во смисла на Законот
за култура и меѓународните конвенции кои се однесуваат на заштитата на
културното наследство и го одразува јавниот интерес, односно државниот интерес
во културата.
- Одржување е задржување на културното наследство во состојба на оптимална
целосност и функционалност, со навремено преземање на оперативни мерки и
дејствија што програмски се повторуваат.
6Закон за за заштита на културното наследство, „Службен весник на Република Македонија“ бр.20 од 2
април 2004.
7
- Чување е системско надгледување на состојбата со заштитените добра, нивно
засолнување, сместување, складирање, пакување или друг облик на згрижување и
правилно ракување, физичко и техничко обезбедување од повикан и неповикан
пристап или неовластена употреба и штетни дејствија од кој било вид и
осигурување од ризици на кои тие се или можат да бидат изложени.
- Интегрирана заштита е севкупност од мерки за зачувување и активно вклучување
на недвижното културно наследство во животот на заедницата како фактор на
одржлив општествен развој, особено во областа на планирањето и уредувањето на
просторот, инвестициската изградба, заштитата на животната средина и природата
и друго.
- Заштитено добро е добро за кое е воспоставена заштита на начин утврден со
закон.
- Културно наследство во смисла на овој закон се материјални и нематеријални
добра коишто, како израз или сведоштво на човековото творештво во минатото и
сегашноста или како заеднички дела на човекот и природата, поради своите
археолошки, етнолошки, историски, уметнички, архитектонски, урбанистички,
амбиентални, технички, социолошки и други научни или културни вредности
својства, содржини или функции, имаат културно и историско значење и заради
нивната заштита и користење се наоѓаат под правен режим согласно со овој и друг
закон.7
- Превенција е спречување на незаконски дејствија против културното наследство и
намалување на можностите за појава на ризик од таквите дејствија.
- Република Македонија - независна држава од нејзиното осамостојување во 1991
година до денес, сместена на Балканскиот Полуостров.
2.3.Операционално определување на предметот
7Закон за за заштита на културното наследство, „Службен весник на Република Македонија“ бр.20 од 2
април 2004, член 2.
8
Операционално определување на предметот се поимите културно наследство и
природни реткости, односно кривичните дела против културното наследство и
природни реткости и нивната заштита.
Културното наследство претставува темелна вредност со чие постоење се
покажува развојот на човештвото, народите и културите на одредена територија и како
такво треба да биде:
- прогласено и заведено како такво
- заштитено како посебно добро од непроценлива вредност;
- во Уставот, законските и подзаконските акти се предвидени санкции против
сторителите на кривични дела против културното наследство и природните
реткости.
Со запознавање на граѓаните за вредноста на овие добра се приоѓа кон нивна
поголема заштита и грижа за истите.
2.4.Дисциплинарно определување на предметот
Во Уставот на Република Македонија од 1991, во членот 56 е утврдено дека
предметите и објектите од особено културно и историско значење определени
со закон се добра од општ интерес за Републиката и уживаат посебна заштита.
Истовремено, со Уставот на Република Македонија е утврдено дека
Републиката гарантира заштита, унапредување и збогатување на историското и
уметничкото богатство на Македонија и на сите заедници во Македонија, како и
на добрата што го сочинуваат, без оглед на правниот режим.
Кривично – правната заштита на културното наследство во Република
Македонија е содржана преку инкриминациите во Кривичниот законик на
Република Македонија, во посебната глава 24.
Со законот за заштита на културното наследство сеуредуваат и начините на
ставање под заштита и другите инструменти за заштита на културното
наследство, режимот на заштита и користењето на културното наследство и
9
надзорот како безбедносни аспекти во сферата на заштитата на културното
наследство.
2.5.Временско и територијално определување на предметот на истражување
Временски, периодот на истражување и обработка се однесува на периодот од
2000 до 2017 година.
Територијално, предметот на истражување се однесува на територијата на
Република Македонија со посебен осврт на Секторот за внатрешни работи
Битола во чие подрачје припаѓаат Битола, Ресен, Демир Хисар, Прилеп,
Македонски брод и Крушево и на подрачјето кое го опфаќа Основниот суд во
Битола.
3. ЦЕЛ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО
3.1.Научна цел
Во овој труд ќе биде обработена проблематика која ќе ни покаже за застапеноста на
кривичните дела против спомениците на културата, архивскиот материјал и природните
реткости во Република Македонија, со посебен осврт на пелагонискиот регион. Со ова
истражување треба да се откријат реалните бројки на сторени кривични дела против
културното наследство.
Со истражувањето исто така ке добиеме и целосна слика за тоа како се одвива казнената
политика во нашата држава, односно колку сторители се открени, колку од нив се осудени
и каква санкција имаат добиено.
За остварување на оваа цел ќе бидат истражени: теоретските поими на културното
наследство, проучување на законските прописи со кои се регулира заштитата на
културното наследство и укажување на евентуални слабости на законските,
криминалистичките и превентивните мерки за заштита, недоволната информираност на
10
граѓаните од непоправливата штета која се предизвикува со трајната загуба на културното
наследство, како и соработката и координацијата на надлежните институции кои се
занимаваат со овој проблем во рамките на државата и на меѓународен план.
Донесените заклучоци врз основа на истражувачките дејности ќе бидат со цел откривање
на причините поради кои се појавува оваа проблематика, како и давање на препораки и
решенија за намалување или нејзино целосно елиминирање.
3.2.Општествена цел
Општествената цел на истражувањето би ја исполниле преку искористување на
добиените сознанија како патоказ за влијание насочено кон подобрување на казнено -
правните решенија кога станува збор за регулирањето на казнените политики во
сферата на заштитата на културното наследство.
Со добиените податоци ќе се согледа состојбата во Република Македонија за
кривичните дела против културното наследство. Исто така ќе се осознае за заштитата
на културното наследство како и слабите страни на општествено - правниот систем во
врска со заштитата и спречување на кривични дела против него.
Во краен случај овие податоци ќе послужат за зголемување на сваста на
општеството и промовирање на решенија за надминување на слабостите за заштитата
на културното наследство.
4. ХИПОТЕЗИ
Генерална хипотеза - историско-национална важност на културното
наследство неопходно налага поефикасна национална стратегија со систем на мерки и
активности преземени од надлежните институции за спречување и поуспешно откривање
на кривичните дела противкултурното наследство и откривање на извршителите.
Посебна хипотеза 1 – денешната социо – економска ситуација во нашата
држава предизвикува зголемување на криминалната активност против социјалните
вредности, каде специјална мета на интерес претставува културното наследство.
11
Посебна хипотеза 2 - недоволната информиранист на припадниците на полициските и
царинските служби за културно и историското значење на предметите како и загубите и
штетните последици кои произлегуваат од кривичните дела врз предметите на културното
наследство, како и способноста за нивно разликување и познавање.
Посебна хипотеза 3 - недоволната координација на надлежните институции
(посебни Управи и сектори во ресорните министерства за култура и внатрешни работи,
јавни обвинителства и судовите, како и царинските служби).
Посебна хипотеза 4 - неефективната превентивна заштита на културното
наследство, поточно не преземање на соодветни мерки, пред се технички мерки.
Посебна хипотеза 5 –слабата казнена политика.
Посебна хипотеза 6–нанавремени информации за извршено кривично дело, особено кога
е во прашање присвојување на предмет на културно наследство кој подоцна може да
претставува предмет на шверцување.
5. ИСТРАЖУВАЧКИ МЕТОДИ И ТЕХНИКИ
За постигнување на целта на истражувањето на овој магистерски труд употребени се
повеќе научни методи и техники:
анализа на содржината – метода на собирање на податоци од
информациски материјали како што се книги, весници, телевизија, радио,
интернет, различна документација итн. Нејзина задача е објективен,
квантитативен и систематски опис на предметот на трудот;
компаративна анализа – го разработува односот на една појава спрема
друга со внимание на елементите од кои се состои;
дедукција – доаѓање до заклучокот од општото кон посебното и
поединечното, односно спознанието на посебното и поединечното во основа
на знаење на општите својства на одредена класа, вид, родови, појави и сл.;
12
класификација- претставува специјализација на предметите, стварите,
поимите или состојбите кои по одреден принцип се поделуваат,
разврстуваат, делат или разделуваат на своите составни делови;
историски метод- за согледување на појавата во Р.Македонија низ
определен временски период гледано низ историски аспект;
статистички показатели;
интервју.
6. НАУЧНА И ОПШТЕСТВЕНА ОПРАВДАНОСТ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО
Во Република Македонија културното наследство и потребата од негова заштита
претставуваат темелни вредности на Уставот и се посебно дефинирани со Законот за
заштита на културното наследство, а во тој контекст е организиран и сложен и сеопфатен
општествен и правен систем на заштита. За среќа на целото човештво, нашата држава
може да се вброи во оние општества кои покажуваат позитивен став кон културното
наследство, како вредност, преку негово негување, чување и заштитување. Сепак тоа
отсекогаш било предмет на загрозување и пстојат такви луѓе кои му наштетуваат на
различни начини и предизвикуваат трајни загуби за целата држава.
Општествената оправданост на ова истражување произлегува, и е во корелација
со научната оправданост, бидејќи културното наследство е супстрат на историјата. Тоа
несомнено предизвикува огромен интерес токму поради својата научна вредност.
Република Македонија од нејзиното осамостојување постојано се соочува со проблеми за
територијалниот интегритет, за постоењето на современата македонска нација,
македонски јазик, православна црква како и проблемите со уставното име. Сите овие
појави ја наметнуваат потребата од создавање на јасна слика за последиците со кои се
соочуваме како држава, со распродавањето и уништувањето на нашето културно
наследство, кои му помагаат на другите држави да ги присвојат како свое и да го негираат
македонскиот идентитет и историја.
Со овој труд треба да се утврди застапеноста на кривичните дела против културното
наследство и природни реткости во Р. Македонија како и причините за нивната појава. Со
13
добиените резултати треба да се утврдат препораките за нивно спречување во иднина и
подигање на свеста на целата јавност за нивното непроценливо значење.
II ОПШТ ДЕЛ
1. ТЕРМИНОЛОШКО ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО И
КУЛТУРНИТЕ ДОБРА
Поимите културно наследство и културни добра во македонскиот правен поредок се
употребуваат за добрата кои што се од културно и историско значење. Во согласност со
националното законодавство и меѓународните акти, секој од нив има специфично правно
значење.
1.1.Културно наследство
За прв пат терминот културно наследство е употребен во Роерич Пакт во 1929
година кога рускиот сликар и филозоф Николас Роерич соработувајќи заедно со парискиот
универзитетски професот Џорџ Чклавер подготвиле нацрт на меѓународен договор
посветен на културните вредности.8 Идејата на овој пакт била да се добие правно
признавање дека одбраната на културните добра е многу поважна од воена одбрана и
заштитата на културата секогаш има предност во однос на каква било воена неопходност.
Според опширната дефиниција која ја дава Конвенцијата за заштита на светското
културно и природно наследство (УНЕСКО, Париз, 1972) „културно наследство се
спомениците (дела на архитектурата, монументални, вајарски или сликарски дела,
елементи или структури од археолошки карактер, натписи, мнозинство и група елементи
што имаат исклучителна универзална вредност од историска, уметничка или научна
гледна точка) и знаменити места (дела на човечката рака или комбинирани дела на
8Роерич Пакт, интер-американски договор за заштита на ументички и научни установи и историски
споменици, 1929 г.
14
човечката рака и природата, како и зони, вклучувајќи ги тука и археолошките наоѓалишта
што се од исклучително универзално значење од историска, естетска или антрополошка
гледна точка“.9
И во нашата држава, односно во македонското законодавство е дефиниран поимот
културно наследство со точно утврдено правно значење. Според член 2 од Законот за
заштита на културното наследство „Културното наследство, во смисла на овој закон, се
материјалните и нематеријалните добра коишто, како израз или сведоштво на човековото
творештво во минатото и сегашноста или како заеднички дела на човекот и природата,
поради своите археолошки, етнолошки, историски, уметнички, архитектонски,
урбанистички, амбиентални, технички, социолошки и други научни или културни
вредности, својства, содржини или фукнции, имаат културно или историско значење и
заради нивна заштита и користење се наоѓаат под правен режим согласно со овој и друг
закон“.
Оваа дефиниција содржи неколку елементи:
елемент на дефинирање – се однесува на природата на добрата што се предмет
на дефинирање (материјалните и нематеријалните добра);
ирелевантност на хронолошката припадност на добрата – староста на
добрата не е клучен критериум за нивна заштита(творештва во минатото, но и
во сегашноста);
опфат на т.н. интегрални добра – заеднички дела на човекот и природата;
значење – културно и историско значење (општокултурно и друго значење што
се од јавен интерес на општата и националната историја, култура, уметност,
наука или техника);
правно - проекторска одредница – одредените добра се ставаат под соодветен
правен режим заради нивна заштита и користење.
1.1.2. Национално културно наследство
Културното наследство поврзано со една држава претставува национално културно
наследство. Овој поим ги опфаќа добрата од сите категории и значење на локално,
9 „Конвенција за заштита на светското културно и природно наследство“,Париз, 1972г.(Види поопширно
http://whc.unesco.org/en/conventiontext/ )
15
национално и меѓународно ниво и е напуштање на националистичкиот начин на сфаќање
на културното наследство. Тоа е сложено и автентично културно наследство кое настанало
и се зачувало на територијата на една држава, сведочејќи за историските промени и
односи кои настанувале во минатото. Културното наследство на секоја држава е
формулирано во Конвенцијата за мерките за забрана и спречување на увоз, извоз и пренос
на сопственоста на културни добра од 1970 година. Конвенцијата како елементи на
културното наследство ги подразбира:
културните добра кои се производ на индивидуалниот или колективниот дух на
државјаните на предметната држава;
значајните културни добра за таа држава кои на нејзината територија ги создале
странски државјани или лица без државјанство кои присуствувале во неа;
културните добра најдени на националната територија;
културните добра кои ги прибавиле археолошки, етнолошки или
природонаучни мисии во согласност со надлежните власти на земјата на
потекло на овие добра;
културните добра кои биле предмет на доброволна размена и
културните добра добиени бесплатно или купени согласно законите на земјата
на потекло на овие добра. 10
1.2. Културно добро
За поимот културно добро постојат повеќе нормативни дефиниции. Една од најстарите
дефиниции на меѓународно ниво е онаа содржана во Хашката конвенција, односно,
Конвенцијата за заштита на културните добра од вооружен судир донесена во 1954
година, во која се вели: „Во согласнот со целите на оваа Конвеција, како културни
добра се сметаат, движни или недвижни добра,какво било да е нивното потекло или
нивниот сопственик, кои се од големо значење за културното наследство на секој народ,
како: споменици на архитектурата, уметноста или историјата, верски или лаички,
археолошки места, збир на градби кои како целина се од историски или уметнички
10
Конвенцијата за мерките за забрана и спречување на увоз, извоз и пренос на сопственоста на културни
добра, член 4, Париз 1970 година,– ( Види поооширно http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=13039&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html )
16
интерес, уметнички дела, ракописи, книги и други предмети од уметнички, историски или
археолошки интерес, како и научни колекции и важни колекции на книги, архиви или
репродукции на наведените добра, заради чија главна и ефективна намена е чување или
изложување на движните културни добра наведени во алинејата (а) како: музеи, големи
библиотеки, архивски депоа, како и скривници за засолнување на движните културни
добра наведени во алинеја (а) во случај на вооружен судир и центри во кои се наоѓаат
значаен број културни добра наведени во алинеите (а) и (б) наречени споменички центри.“
11
Од Конвенцијата за мерките за забрана и спречување на недозволен увоз, извоз и
пренос на сопственоста на културните добра од 1970 година произлегува уште една
битна дефиниција за културните добра која гласи: „За целите на оваа Конвенција како
културни добра се сметаат добрата од религиозен или световен карактер, што секоја
држава ќе ги означи како значајни за археологијата, праисторијата, историјата,
литературата, уметноста или науката, а што им припаѓаат на следниве категории:
ретки збирки и примероци на фауна, флора, минералогија и анатомија,
предмети од палентолошко значење;
добра што се однесуваат на историјата, вклучувајќи ја историјата на науката и
техниката, воената и социјалната историја, како и животот на државници,
мислители, научници и уметници од национално значење и на значајни
национални настани;
археолошки наоди (редовни и илегални) и археолошки откритија;
делови на растурени уметнички или историски споменици и археолошки
наоѓалишта;
стари вредни предмети, постари од сто години, како натписи, ковани пари и
печати;
етнолошки материјали;
добра од уметнички интерес како: а) платна, слики, цртежи работени само со
рака врз секоја основа и од секој материјал (освен индустриски цртежи и
11
Конвенцијата за заштита на културните добра од вооружен судир, член 1, 1954 година, Хаг (Види
поопширно http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=13637&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html)
17
фабрички предмети украсени со рака); б) оригинални вајарски дела од секој
материјал; в)оригинални гравури, бакрорези и литографии; г) оригинални
уметнички збирки и монтажи од секој материјал;
ретки ракописи и инкунабули, стари книги, документи и публикации од
особено значење (историско, уметничко, научно, литературно итн.), поединечно
или во збирки;
поштенски, таксени и други слични марки, поединечно или во збирки;
архиви, вклучувајќи фотографски, фонографски и кинематографски;
предмети од мебел постари од сто години и стари музички инструменти.“12
Оваа дефиниција не го опфаќа целосно поимот културно добро, бидејќи се однесува на
движните добра кои се предмет на увоз, извоз и пренос на сопственост.
За македонскиот правен поредок предметна е и меѓународната дефиниција содржана во
Конвенцијата за украдени или незаконски извезени културни добра, донесена во 1995
година. Во членот 2 од оваа Конвенција е дадена дефиницијата за културните добра:
„Културни добра се оние кои врз основа на религиозна или профана основа, имаат
археолошка, праисториска, историска, литературна, уметничка или научна вредност и
припаѓаат на една од категориите наведени во анексот на оваа Конвенција“.
Во Република Македонија во Законот за сопственост и други стварни праваод 2001
година, во членот 142 став 2, е содржана единствената дефиниција за поимот културно
добро „За културно добро во смисла на овој закон се смета ствар која има општокултурно
значење или е од јавен интерес и како таков се наоѓа под правен режим заради негова
заштита и користење (споменик на културата, музејски материјал, библиотечен материјал,
архивска граѓа, природни реткости и сл.)“. 13
Поимот културно наследство, според оваа дефиниција има потесно и пошироко значење.
Во потесното значење се опфатени само материјалните добра од соодветен вид, за разлика
од поимот културно наследство кое во себе ги опфаќа и нематеријалните добра. А се
12
Конвенцијата за мерките за забрана и спречување на увоз, извоз и пренос на сопственоста на културни
добра, член 1, Париз 1970 година. 13
Закон за сопственост и други стварни права, член 142, став 2, 2001 година.
18
јавува и како поширок поим бидејќи во себе опфаќа и добра кои не претставуваат
културно наследство, односно ги опфаќа природните реткости.
Сите наведени дефиниции по својата суштина се компатибилни, иако има разлика во
поглед на содржината на поимот што го определуваат.
2. ОСНОВНИ ПОДЕЛБИ НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО
Законот за заштита на културното наследство во членот 3, културното наследство го
категоризира според три основни поделби и тоа:
1. Според неговите својства, културното наследство може да се подели на следиве
видови:
недвижно културно наследство;
движно културно наследство, и
духовно (нематеријално) културно наследство.
2. Според неговото значење, културното наследство може да се подели на следниве
категории на културно наследство:
од особено значење – има исклучителни и други посебни вредности и
карактеристики. Тоа може да биде:
а) од исклучително значење– согласно Законот за заштита на културното
наследство, културното наследство од исклучително значење е „секое добро
коешто има највисоко национално значење и универзални вредности за човештвото
и неговата историја, култура, уметност, наука или технички прогрес“, односно
културното добро претставува:
- единствено уметничко остварување, исклучителен редок примерок или
карактеристичен пример за одреден вид на творештво од периодот од кој
потекнува;
19
- карактеристичен пример на стилови во уметноста, архитектурата, конструкциите,
облиците на традиционалните населби или урбанистичките концепции;
- кое извршило или врши значително влијание врз развојот на културата,
уметноста, науката, техниката или општествениот развој;
- кое е поврзано или претставува сведоштво за идеи, верувања, значајни настани
или истакнати личности кои имале пресудно значење во преобразбата на
општеството.
б) од големо значење – согласно Законот за заштита на културното наследство,
наследство од големо значење е „секое добро кое има големо значење за
националната историја, култура, уметност, наука или технички развој“, односно
културното добро претставува сведоштво од поширок интерес за проучување на
општествените појави, кое се истакнува со својата изворност, репрезентативност во
својот вид, разновидност на содржините, облик, изглед, функција, старост,
зачуваност или со друга типичност, а поради повторување не спаѓа во категоријата
културно наследство од исклучително значење. Тоа е добро во кое се содржани
делови, односно детали или други вредносни елементи од големо културно и
истриско значење и кое е поврзано со значајни настани и истакнати личности од
националната историја и култура.
од друго културно и историско значење
3. Според степенот на неговата загрозеност, културното наследство во смисла на
членот 2 од овој закон може да биде:
незагрозено културно наследство
загрозено културно наследство (културно наследство во опасност)
2.1.Видови на културно наследство
Законот за заштита на културното богатство во втората глава, во одделот еден
културното наследство го дели на:
20
2.1.1. Недвижно културно наследство во кое спаѓаат:
Споменици – во членот 12 од Законот за заштита на културното наследство се
вели дека: „ спомениците се поединечни градби, односно дела на архитектурата
и на градежништвото или нивни делови и остатоци, вклучувајќи ги елементите
и структурите од археолошки карактер, скулпторски, сликарски или дела на
применетата уметност и на техничката култура, трајно поврзани за одредена
средина, натписи, пештерни живеалишта, надгробни споменици, меморијални
објекти и обележја поврзани со значајни настани и истакнати личности, други
поединечни недвижни добра од културно и историско значење, заедно со
инсталациите, украсните елементи и другите движни предмети што се трајно
споени за самата градба или трајно служат за нејзино искористување“. Во
ставот 2 на овој член се додава „споменици се сметаат и зградите чија главна и
ефективна намена е чување или изложување на движно културно наследство,
како и посебните скривници определени за сместување на движното културно
наследство во случај на вооружен судир“. Спомениците се класифицираат на:
верски објекти; цивилни објекти; воени објекти и гробни објекти.
Споменички целини – членот 13 од Законот за заштита на културното
наследство гласи: „урбани, рурални и други населби или нивни делови и
остатоци, вклучувајќи ја опремата на населбите, зeмјоделски, индустриски и
други стопански комплекси и изолирани или поврзани групи градби коишто со
своето единство или вклопеност во пејсажот сочинуваат топографски
определена целина“. Споменичките целини се класифицираат на: населени
места и споменички целини со различна намена.
Културни предели – културните предели се дефинирани во членот 14 од
Законот за заштита на културното наследство како: „посебни делови од
пејсажот коишто се истакнуваат како области на специфична интеракција на
човекот и природата, односно како делумно изградени и уредени подрачја,
култни места, места поврзани со битки или други значајни настани, градишта,
некрополи и други археолошки наоѓалишта или места што сведочат за
постоењето на човекот во просторот и времето, неговите активности, начин на
21
живеење, обичаи, верувања или посебни традиции“. Културните предели се
класифицираат на: култивирани подрачја и други културни предели.
2.1.2. Движно културно наследство
За материјалните добра коишто имаат статус на културно наследство, што
можат да се преместуваат од едно на друго место без да се оштети нивната
суштина, се користи терминот движно културно наследство. Бидејќи во нашето
законодавство движното културно наследство не е посебно дефинирано, тоа е
определено индиректно преку елементите на секоја од дефинициите од деветте
видови движно културно наследство, односно тоа се следниве групи на движно
културно наследство:
1. Археолошки предмети – „движни наоди од кој било вид и материјал, ископани
од земја или извадени од вода, кои потекнуваат од периоди кои се предмет на
проучување на археологијата или нејзините помошни науки“.14
Во истиот член
15 на Законот за заштита на културното наследство во став 2 и став 3 е наведено
дека како археолошки предмети се сметат и наодите кои што се откриени како
самостојни творби или како остатоци од карактеристични делови на некогашни
градби, чие трајно подведување под режим на движно културно наследство е
научно основано, освен кога постојат причини за нивна рекомпозиција или кога
нивното зачувување на самото место (ин ситу) е приоритетен јавен интерес
(саркофази, епиграфски споменици, столбови, скулптури и друго). Исто така, за
археолошки
предметисесметаатиделовитекоиседобиенисотрајнораздвојувањеодоткриенатаг
радба,когатоаенаправенокакомерканазаштита:поднииѕиднимозаици,фрески,сак
ралнаипрофанаархитектонскапластикаидруго.
2. Етнолошки предмети – „сведочат за начинот на живеењето, активностите,
обичаите, обредите, верувањата, идеите и креациите што се неопходни за да се
разберат етничките карактеристики и промените во материјалната и духовната
култура на македонскиот народ и на заедниците во РМ“.15
Во ставот 2 на овој
14
Закон за заштита на културното наследство, член 15, став 1, 2004 година. 15
Закон за заштита на културното наследство, член 16, став 1, 2004 година.
22
Закон е наведено дека за етнолошки предмети се сметаат и деловите добиени со
раздвојување од објектите што имаат етнолошко значење: мусандри, роети,
таваници и друго. Етнолошките предмети се класифицирани на:
народно стопанство;
макети на архитектонски објекти и делови од ентериер;
традиционални дрвени покуќни предмети, алатки за преработка на текстилни
влакна и стилски мебел;
традиционални метални покуќни предмети;
традиционални керамички, порцелански и стаклени садови и предмети;
традиционална текстилна покуќнина;
народна носија, модерна облека и театарски костими;
традиционален накит, прибор и оружје;
музички инструменти и предмети во народните обичаи;
детски играчки;
занаетчиски алати и
збирки на етнолошки предмети.
3. Историски предмети – „поврзани се со значајни историски настани или со
активности на културни, национално-ослободителни, револуционерни и други
политички движења и организации, просветни, културни, научни, верски,
спортски и други институции и здруженија, државни органи или со животот и
работата на истакнати личности, вклучувајќи ги старините што не припаѓаат на
другите видови движно културно наследство, како и задолжителниот примерок
на државни пари“.16
Класифицирани се на:
оружје;
воена опрема и прибор;
сфрагистички предмети (печати и отпечатоци);
хералдички предмети;
фалеристички предмети (одликувања);
други антиквитети;
16
Закон за заштита на културното наследство, член 17, став 1, 2004 година
23
модерна нумизматика и
збирка на историски предмети
4. Уметнички предмети – „движни уметнички дела од областа на ликовните
уметности и тоа: слики и цртежи направени со рака на која било основа и од
каков било материјал, освен во индустриски дизајн и индустриски производи
украсени со рака, оригинални скулпторски дела, уметнички композиции и
монтажи во било кој материјал, оригинални гравури, бакрорезци, литографии и
други отпечатоци, оригинални постери и фотографии како начин на оригинално
творење и делата на применетата уметност изработени во кој било материјал“
(член 18 став 1 од Законот за заштита на културното наследство). Нивната
класификација е на: сликарство; скулптура; графика; цртеж; применета
уметност; фотографија; керамика; таписерија; витраж; објектна уметност;
инсталација; видеоарт; концептуална уметност; перформанс; хепенинг;
оригинална карикатура; оригинален стрип; холографија; компјутерска
уметност; сакрални, религиски и култни дела и збирки на уметнички предмети.
5. Технички предмети – „производи на техничката култура, поврзни со значајни
етапи од техничкиот прогрес (машини, алати, инструменти, опрема, превозни
средства и друго)“ (член 19 од Законот за заштита на културното наследство).
Техничките предмети се класифицирани на:телекомуникациски апарати и
опрема; транспортни средства; мерни инструменти; оптички апарати и
инструменти; акустични апарати и инструменти (за звучна репродукција);
машини и уреди за произведување и пренос на енергија; медицински апарати и
инструменти; уреди и апарати за домаќинство; канцелариска техника – опрема,
машини и прибор и збирки на технички предмети.
6. Архивска граѓа – „целокупниот собран, изворен и репродуциран докуметарен
материјал од трајна вредност и од значење за државата, науката, културата и за
други потреби“ ( член 20, став 1 од Законот за заштита на културното
наследтво) Додека пак во ставот 2 на истиот член се додава дека за архивска
граѓа се сметаат и регистрите, инвентарите и другите јавни книги за културното
наследство, како и документацијата за културното наследство и неговата
заштита.
24
7. Библиотечни добра – Согласно членот 21, став 1 од Законот за заштита на
културното наследство, „библиотечните добра се стари ракописи
(средновековни и словенски или ракописи на други јазици) што се однесуваат
на Македонија, настанати до крајот на XIX век, инкунабулите и
постинкунабулите печатени до 1530 година, првите изданија на книги на
преродбеници и печатари или печатници во Македонија, старите карти и атласи
на Македонија до 1913 година, посебни библиотечни целини што потекнуваат
од просветни, културни, научни, верски и други институции во Македонија до
крајот на 1946 година или што се издадени до тој период, а се однесуваат на
значајни историски настани во Македонија, ретки книги и друг редок
библиотечен материјал утврден со закон, како и семејни и лични библиотеки од
научно или културно значење“. Во ставот 2 на истиот член се додава дека
библиотечни добра се и задолжителните примероци на публикации што се
доставуваат до надлежната библиотечна установа, вклучувајќи го нотниот,
картографскиот, филателистичкиот и друг материјал со статус на публикација,
како и задолжителниот примерок на одбранети магистерски и докторски
трудови, со исклучок на добрата од членот 23 на овој закон. Нивната
класификација е на: ракописи; ракописен нотен материјал; печатени книги;
нотен материјал – печатени партитури и штимови; картографски материјал;
филателистички добра; задолжителен (архивски) примерок; библиотечна
документација; други библиотечни добра и збирки на библиотечни добра.
8. Кинотечни добра – Член 22 став 1 од Законот за заштита на културното
наследство ги дефинира кинотечните добра како изворен материјал на
кинематографско дело, односно негатив на слика и тон- негатив на филм, како и
тонска копија на игран, цртан, документарен, научно- популарен и друг филм
од националната или странска кинематографска продукција, оригинал и копија
на видеолента и други носачи на подвижни слики, со или без тон, без оглед на
техниката на снимање, заедно со филмската документација (сценарио, книга на
снимање, костимографски и сценографски материјали, филмски плакат и
друго), како и задолжителниот примерок што се доставува до надлежната
кинотечна установа. Тука влегуваат и аудиовизуелните добра тоа се
25
пропратните материјали кои се однесуваат на подвижните слики, како
пишувана документација, сценарија, книги на снимање, сценографски
реквизити, микрофилмови, фотографии, слајдови, постери и друг пропаганден
материјал. Класифицирани се на: македонска филмска продукција; странска
филмска продукција за Македонија; странска филмска продукција; филмска
документација; задолжителен архивски примерок и збирки на кинотечни добра.
9. Фонотечни добра – „изворен материјал на снимени звуци односно оригинални,
орални, музички или друг вид звучни записи или нивни копии, без оглед на
формата, техниката на звучно запишување и видот на медиумот, вклучувајќи го
и задолжителниот примерок на фонограм што се доставува до надлежната
установа согласно со закон“(член 23 од Законот за заштита на културното
наследство). Класифицирани се на: звучни записи публикувани и
непубликувани; звучни записи на пренесуван звук (радио, интернет); звучни
ефекти и збирки на фонотечни добра.
2.1.3. Духовно културно наследство
Во духовно културно наследство се опфатени неколку групи, и тоа:
1. Фолклорни добра – претставуваат обичаи, обреди, преданија, умотворби,
народни песни, приказни, легенди, пословици, гатанки, танци, игри, стари и
ретки занаети, традиционални вештини и други изрази од нематеријалното
народно творештво.17
Фолклорните добра се класифицираат на: народни обичаи
и верски обреди; народни верувања; народна книжевност; народна музика и
ора; стари и ретки занаети; народна исхрана и традиционални игри и вештини.
2. Јазик – во член 25 на Законот за заштита на културното наследство се вели
дека Јазик е литературен односно стандарден јазик и негово писмо, како и
локални говори на ист јазик (дијалекти). Класифициран е на македонски јазик и
други јазици.
3. Топоними - Топоними се имиња на езера, реки, извори и други водни објекти
(хидроними), градови, села и други населби (оиконими), природни или
административни подрачја (хороними), патишта (дромоними), земјоделски
17
Закон за заштита на културното наследство, член 24, 2004 година
26
просторни објекти (агроними), планини и други објекти на природата поврзани
со шуми (дендроними) и други изворни, локални и официјални називи што се
предметни за топонимијата на Република Македонија.18
Класифицирани се на:
микротопоними (сопствени имиња на поголеми или единечни делови од
земјата); оиконими (имиња на населени места); ороними; хидроними; хороними
(имиња на области – поголеми населени или ненаселени природни или
административни единици од хоризонтален релјеф); меморијални топоними
(топоними што треба да зачуваат спомен на лице или настан); ходоними и
хрематоними (сопствени имиња на човечки творби кои не се цврсто врзани за
определено подрачје).
2.2.Посебни категории на заштитените добра
Во третиот оддел од Законот за заштита на културното наследство се опфатени
посебните категории на заштитените добра, во кои спаѓаат:
1. Добра под привремена заштита – „недвижните и движните добра за кои основано
се претпоставува дека претставуваат културно наследство и чија заштита е
воспоставена на начин утврден со членовите 38 и 39 на овој закон, имаат статус на
привремено заштитени добра“ (член 30, став 1 од Законот за заштита на културното
наследство)
2. Резервирана археолошка зона – „просторно ограничено подрачје кое содржи
какви и да било траги на човековото постоење во изминатите епохи, вклучувајќи и
места каде што нема видливи остатоци на копно или под вода, чие ископување и
истражување, заради заштита на таквите материјални остатоци, е оставено за
идните генерации“ (член 31, став 1 од Законот за заштита на културното
наследство) Ставот 2 на овој Закон допрецизира дека резервирана археолошка зона
може да биде подрачје кое содржи едно поголемо или повеќе археолошки
наоѓалишта што претставуваат поврзана и топографски определена целина, чии
археолошки содржини не се доста точно идентификувани за да бидат ставени под
18
Закон за заштита на културното наследство, член 26, 2004 година
27
заштита на друг, редовен начин и чие ископување, научна интерпретација,
презентација и ползување свесно се резервираат за идните генерации археолози,
доколку:
-не е истражувано или неговиот истражуван дел опфаќа помалку од една третина
од предметниот простор;
- кое не е предмет на започнати или одобрени систематски ископувања и
истражувања;
- со неговото резервирање не се попречува развојот на археолошката наука, ниту
пополнувањето на јавните археолошки збирки и
- со неговото резервирање не се попречува реализацијата на започнати развојни
програми и проекти од јавен интерес утврдени со просторен и урбанистички план.
3. Културно наследство во опасност (загрозено културно наследство) - Поимот
загрозено културно наследство се однесува на движното, недвижното и
нематеријалното културно наследство. Овој израз во македонското законодавство е
преземен од Конвенцијата за заштита на светското културно и природно
наследство и е офицајализиран во Законот за заштита на култутното наследство од
2004 година. Како загрозено културно наследство се смета културното наследство
на кое му се заканува опасност од оштетување, уништување или посериозно
нарушување на неговиот интегритет. Опасноста на која може да биде изложено
културното наследство треба да биде сериозна и конкретна, односно може да биде
непосредна и конкретно утврдена, односно докажана како таква и посредна,
односно можна. Во членот 32, став 2 на Законот за заштита на културното
наследство, за загрозено културно наследство првенствено се сметаат добрата на
кои им се заканува непосредна и конкретно утврдена (докажана) опасност поради:
- забрзано пропаѓање на материјалот од кој се направени;
- сериозни промени на структурата или на декорацијата;
- сериозни промени на архитектонската и урбанистичката поврзаност на добрата, на
урбаниот и руралниот простор или на природната околина;
- изразено губење на историската автентичност;
28
- сериозно изопачување на нивното културно значење;
- сериозни промени од непознати причини и - преименување на топонимите.
Кога културното наследство е изложено на зголемени опасности што би можеле да имаат
погубна или друга штетна последица врз неговите суштински карактеристики, станува
збор за посредна опасност. Како такви опасности, во поглед на материјалното културно
наследство, особено се сметаат:
- избувнување или закана од избувнување на војна или друг вооружен судир;
- природни катастрофи и тоа особено: земјотреси, поплави, пожари, лизгање на
земјиштето или други прогресивни промени од геолошки, климатски и други природни
фактори;
- напуштеност од било која причина и
- недостиг, несоодветност или недоволна примена на плановите и програмите за заштита
или промена на режимот на заштита што не соодветствува со заштитно - правниот статус
на културното наследство (односно загрозеноста со просторните и урбанистичките
планови).
Согласно горе наведеното можеме да констатираме дека во Законот за заштита на
културното наследство се наведени и заштитени голем број на добра од културно,
историско значење, кои можат да бидат движни и недвижни, многу природни реткости
кои се наоѓаат на територијата на нашата земја, како и оние добра кои се од духовно
културно наследство. Сето ова е добро направено со цел да се разграничат добрата кои се
од особено значење за целата држава, да се потенцира заштитата над нив, како и да се
спречат криминални активности врз нив, и да се казнат сторителите доколку тоа се случи.
29
III ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО
1. ОСНОВИ НА ЗАШТИТА
Република Македонија е земја која располага со огромно, ретко и непроценливо културно
наследство кое е создавано континуирано стотици години наназад. Токму поради
непроценливоста на културното наследство имаме право и обврска да го заштитуваме и да
го сочуваме. Заштита на културното наследство претставува општествен однос кој се
наметнува како врвен приоритет поради негово зачувување како за нас самите, така и за
целото човештво, сега и во иднина. Во оваа смисла, нашата држава може да се вброи во
групата на оние општества и култури кои векови наназад покажувала позитивен однос кон
културното наследство преку негување, создавање, надградување со заштита и чување,
притоа чувствувајќи го како нераскинлив дел од себеси, од својата посебност и социо-
културен идендтитет. Токму поради тоа, денес можеме да се гордееме и со право да се
пофалиме пред светската културна јавност со некои од најзачуваните примери на
културни вредности и добра во светски рамки како што се: храмови, палати, цркви, џамии,
објекти од световната архитектура, археолошки локалитети, стари урбани јадра и целини
и друго недвижно културно наследство, како и бројни движни културни наоди и
артефакти како икони, археолошки предмети, монети, накит и други предмети од световен
карактер од непроценлива национална и универзална вредност. Културното наследство
што се наоѓа на територијата на Република Македонија успеало да се сочува во многу
добра состојба, иако отсекогаш било предмет на сериозни безбедносни ризици, закани и
загрозувања. Културното наследство е една од темелните општествени и културни
вредности од јавен интерес кое има потреба од задолжителна заштита на целата
територија на Република Македонија во обем и на начин утврден со Законот за заштита на
културното наследство. Во членот 5 од ЗЗКН се дадени основите на заштита, каде во
ставот 1 е наведено дека „културното наследство е темелна вредност на Република
Македонија што се заштитува во секакви околности“. Понатаму во истиот член се
наведува дека заштитата на културното наследство е од јавен интерес и се остварува на
целата територија на Република Македонија. Заштитата на културното наследство се
остварува без оглед на времето, местото и начинот на создавањето, без разлика кој го
30
создал или во чија сопственост или владеење се наоѓа, без оглед дали е од световен или
религиозен карактер и дали е регистрирано. Согласно одредбите на Законот за заштита на
културното наследство, културното наследство може да се евидентира, да се прогласи, да
се регистрира и да се означи, но не може да се промени сопственоста ниту сопственикот
на културното наследство. Движното културно наследство се заштитува како поединечно
добро или збирка. Културното наследство се користи според неговата природа и намена
согласно со целите на заштита. Заштитата на културното наследство претставува сложен
систем на односи и поведенија од различен вид. Таа подразбира постоење на одредено
ниво на заштитна свест и единство од правни, административни, стручно – научни,
технички, технолошки, финансиски, безбедносни, едукативни и други превентивни и
корективни мерки, со кои се обезбедува сочувување на материјалните и нематеријалните
добра од културно, историско, уметничко, научно и слично значење, кое како трајна
вредност се пренесува на идните генерации. Културното наследство се заштитува според:
неговите вредности;
неговото значење и
степенот на неговата загрозеност.
1.1.Цели на заштитата
Законот за заштита на културното наследство во членот 4 ги наведува и целите на
заштита на културното наследство. Во ставот 1 на овој член, дадена е основната цел на
заштита:
зачувување на културното наследство во изворна состојба;
создавање на што поповолни услови за опстанок на културното наследство и за
задржување на интегритетот на сите податоци кои културното наследство ги
носи во себе како сведоштво, извор или своевиден документ;
ширење на сознанијата за вредностите и значењето на културното наследство и
за неговата улога во културната идентификација и
31
оспособување на културното наследство, според неговата намена и значење, да
служи за задоволување на културните, научните, едукативните, естетските,
економските, верските, туристичките и другите потреби на граѓаните и на
општеството.
Понатаму во ставот 2 на истиот член е наведена оперативната цел која се состои во
преземање на активности за спречување на дејства, појави и влијанија со кои се врши или
може да настане оштетување, уништување, растурање, исчезнување, деградирање и
противправно присвојување на културното наследство.
И на крај во ставот 3 на овој член е дадена крајната цел на заштита која претставува
пренесување на културното наследство на идните генерации.
1.2.Остварување на заштитата
Во членот 6, став 1 од Законот за заштита на културното наследство, се наведува
дека заштита на културното наследство сеостварува особено со:
1. Вршење на дејности од областа на културата што во целост или делумно се
однесуваат на заштитата на определен вид културно наследство (во натамошниот
текст: дејности за заштита);
2. Вршење на управни, стручни и други работи на заштита што се од значење за
остварување на функциите на државата и правата и должностите на граѓаните и
правните лица во врска со културното наследство;
3. Организирање мрежа на специјализирани служби и постојани советодавни и
координативни тела за заштита, како на национално, така и на локално ниво;
4. Утврдување на национална стратегија за заштита и нејзино ефикасно
спроведување;
5. Развивање на свеста за значењето на културното наследство и опасностите на кои е
изложено и потребата од негова заштита (протекторска свест);
6. Изградување и унапредување на компатибилен информативен систем за
културното наследство и негово поврзување со специјализираните и општите
системи и мрежи на национално и меѓународно рамниште;
7. Меѓународна помош, соработка и заштита на националното културно наследство и
32
8. Стимулирање на невладините организации и приватните иницијативи за заштита и
користење на културното наследство.
Во истиот член се наведува дека заштитата на недвижното културно наследство се
оставрува и со негово задолжително вклучување во просторните и урбанистичките
планови и во плановите и програмите за заштита на животната средина и природата, како
и со негов третман како фактор на одржливиот економски и социјален развој, особено во
насока на развојот на културниот туризам, домувањето, специфичните занимања и
едукацијата. Исто така се остварува и со ефикасно управување со ризиците на кои тоа е
изложено,особено во погледна нелегалните ископувања, криумчарењето, кражбите,
присвојувањето и другите противправни дејствија, како и во погледна условите на чување,
ракување, транспорт, изложување и друго.
1.3.Субјекти на заштита
Грижата за заштита на културното наследство претставува должност на секој
граѓанин на Република Македонија. Во Законот за заштита на културното наследство, во
членот 7 се дадени субјектите кои имаат должност да го заштитуваат културното
наследство, и тоа:
заштитата е првенствено должност и одговорност на државата и нејзините
органи и јавни служби;
единиците на локалната самоуправа и нивните органи и јавни служби:
правните и физичките лица определени за вршење работи за заштита на
културното наследство;
сопствениците и другите иматели на културното наследство се одговорни за
одржувањето, чувањето, почитувањето и правилното користење на културното
наследство.
Министерството за култура и Управата за заштита на културното наследство како орган
во склоп на Министерството за култура, го вршат управните и одредени стручни работи
на заштита на културното наследство.
1.4.Право на сопственост на културното наследство
33
Предмет на правото на сопственост може да биде движно и недвижно културно
наследство. Тоа може да биде во државна сопственост, односно во сопственост на
Република Македонија, на единиците на локалната самоуправа како и на други правни и
физички лица. Во член 10 став 3 од Законот за заштита на културното наследство се вели:
„Културно наследство и добро за кое основано се претпоставува дека претставува
културно наследство што ќе се најде во земја или вода, без оглед дали е извадено, се смета
дека е во државна сопственост. Во други случаи, во поглед на правото на сопственост се
применуваат прописите за стекнување на сопственост на најдени ствари“. Понатаму за
културно наследство во државна сопственост се сметаат и:
движно културно наследство чиј сопственик на несомнен начин ќе изрази волја
дека не сака повеќе да го држи, односно дека го напушта;
недвижно културно наследство, за кое правото на сопственост ќе биде
избришано врз основа на изјава за откажување од сопственост дадена од
сопственикот во форма на исправа погодна за упис на правото во јавната книга
за запишување на правата на недвижностите, при што правото на сопственост
на Републиката ќе биде запишано врз основа на таквата изјава, по извршеното
бришење на правото на дотогашниот сопственик и
културно наследство чиј сопственик не е познат, во рок од десет години
доколку се работи за недвижно добро, односно во рок од три години, доколку се
работи за движно добро, сметано од денот на донесувањето на решението за
определување старател на таквото добро.
34
2. ПРАВНА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО
2.1.Воспоставување на заштитата
Во споменичкото право, познати се главно три основни модели на заштитување на
добрата од културно и историско значење, и тоа:
модел на апстрактна заштита (заштита ex lege), односно заштита врз основа на
закон;
модел на конкретна заштита и
модел на комбинирана заштита.
Кај моделот на конкретна заштита, ставањето под заштита се врши со донесување на
посебен акт за заштита, без оглед на неговиот вид или правен ранг (закон, одлука,
решение и сл.). Модел на апстрактна заштита имаме доколку не постои, односно не е
донесен конкретен поединечен акт за заштита на одредено добро. Моделот на
комбинирана заштита подразбира соодветни елементи од претходните два модели,
диференцирани според видот на добрата, нивното значење или некој друг критериум.
Македонскиот модел на заштита профилиран е како модел на комбинирана заштита, што
ги вклучува следниве облици на воспоставување на заштита:
1. Заштита ex lege - Нејзина основна карактеристика е тоа што со закон однапред е
определено кои добра ќе се смета дека имаат статус на заштитени добра и поради
кои причини. Истата не подразбира донесување, односно постоење на друг,
посебен правен акт за воспоставување заштита. Таа се воспоставува априори за
неограничен број добра кои исполнуваат одредени услови. Тие добра се сметаат
како заштитени добра по сила на самиот закон.Заштитата на добрата кои
заслужуваат да бидат заштитени се врши брзо и без никакви претходни
истражувања, проучувања и документирање во функција на нивна валоризација и
категоризација и без спроведување на соодветни постапки за нивно прогласување
или заштитување на друг начин;
2. Привремена заштита - се карактеризира со ограничено правно дејство, а
претставува можен начин за воспоставување заштита врз определени видови,
групи, подгрупи или типови добра, за одреден временски период, до создавањето
35
услови за нивна редовна валоризација, односно ставање под трајна заштита како
културно наследство од соодветната категорија. Оваа заштита подрзабира режим
на гарантирана заштита;
3. Прогласување културно наследство - подразбира донесување на поединечен акт
за заштита од соодветниот вид, во пропишана постапка и од страна на овластен
субјект. Тука имаме претходно извршена стручна и научна проценка на
вредностите и значењето на односното добро, односно негова валоризација и
категоризација. Според ЗЗКН од 2004 година, прогласувањето е начин на
воспоставување трајна заштита, со кој се стекнува статусот културно наследство од
соодветната категорија. Во законот се разликуваат два вида прогласување и тоа: а)
прогласување значајно културно наследство и б) прогласување културно
наследство од особено значење;
4. Утврдување резервирана археолошка зона – заштита на просторно ограничено
подрачје кое содржи какви и да било траги на човековото постоење во изминатите
епохи, вклучувајќи и места каде што нема видливи остатоци на копно или под вода,
чие ископување и истражување, заради заштита на таквите материјални остатоци, е
оставено за идните генерации.
5. Утврдување национално богатство - воспоставување заштита на движните добра
од категоријата антиквитети и други предмети на колекции, чија заштита не е
воспоставена на друг начин предвиден со матичниот закон, во ситуации кога тие се
предмет на барања за извоз или изнесување во странство и кога се незаконски
однесени од територијата на РМ и се предмет на реституција, односно враќање.
36
3. КАЗНЕНО – ПРАВНА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО ВО
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Во текот на човековиот живот нужно се создаваат односи од различен карактер како
економски, културни, политички, семејни, лични, класни итн. кои сите како збир
претставуваат општествени односи. За сите овие односи настануваат различни сфаќања, за
тоа што во нив е добро, лошо, чесно и нечесно, а врз нивна основа се формираат и норми
за поведенијата на луѓето.
Општествените норми претставуваат правила на поведение со кои луѓето ги регулираат
односите со другите членови од заедницата (да не се напаѓа друг живот, право на заштита
на својот и неоштетување на туѓ имот, заштита и почит на семејството итн.).
Општествените норми имаат за цел да го заштитат и регулираат севкупното живеење и
опстанок на човечката заедница. Тие односи во една заедница се регулираат и заштитуваат
со обичајни, морални и правни норми (обичај, морал и право). Иако сите овие норми ги
регулираат општествените односи, тие меѓу себе се разликуваат по содржината и според
обврските на човекот за нивно прифаќање и почитување19
.
Голем број на поведенија не се одобруваат од поединци, групи или од целокупната
заедница, тоа се поведенија кои влегуваат во групата на асоцијални и антисоцијални
однесувања. Девијантните однесувања се насочени кон загрозувања или повреди на некои
од најесенцијалните односи, т.е. односи кои го регулираат човековото постоење, неговиот
живот, биолошкиот опстанок, имот, права, добра, слободи и сл. Под поимот девијантно
однесување се подразбира негативен суд на општеството кон определено поведение на
човекот, според кое таквото однесување отстапува од определени општоприфатени
забрани или наредби.Само најтешките повреди на особено важни вредности и добра имаат
карактер на криминално однесување. Според правната дефиниција, криминални се само
поведенијата кои што се изрично забранети со нормите на казненото право. Токму поради
ваквите појави, основната функција на казненото право е заштита на поединецот и на
општеството од поведенија со кои се напаѓаат важни добра, индивидуални слободи и
права и заеднички функции на живот. Заштитната функција на казненото право се
остварува низ неговата превентивна и репресивна функција. Превентивната фунција има
19
Казнено право – Општ дел, Владо Камбовски, Миладин Крстаноски, Охрид 2010 год, стр 3.
37
за цел прогласување на определени поведенија за казнени дела и пропишување на казни и
други санкции за истите, со намера да се запознаат сите лица во општеството и да се
оттргнат од нивно сторување. Доколку се случи повреда на казнено – правната забрана се
активира репресивната функција, која се состои во примена на казна или друга санција
кон сторителот на казненото дело. Основната цел на казненоправната репресија е
спречување на идните повреди на заштитените добра.
Исто така, сè поголемо значење има и меѓународното казнено право како извор на
казненото право. Бројни меѓународни конвенции и нормите содржани во нив имаат
универзално значење и примена, а нивното почитување не зависи од волјата на одредена
држава. Р. Македонија ја има ратификувано Меѓународната конвенција за заштита на
светското културно и природно наследство од 1997 година.
38
IV КРИВИЧНИ ДЕЛА ПРОТИВ КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО НА
РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА
Република Македонија е држава која располага со значајно културно – историско
богатство, кое е предмет на постојан интерес поради кој е противправно присвојувано,
крадено или насилно одземано од други држави, институции или поединци. Иако е
намалено во значителна мера, сепак културното богатство успеало да се зачува во голем
дел, но сеуште е загрозено бидејќи постојано е во опасност од уништување и одземање од
страна на поединци и групи.
Криминалните активности во врска со културното наследство се однесуваат на
нелегалните ископувања, шверцувањето, кражбите, присвојувањето, измамите и другите
противправни дејствија, како и во поглед на условите на чување, ракување, транспорт,
изложување и друго.
Во нашата држава е карактеристична појавата на диви, односно недозволени
ископувања по археолошките локалитети. Дивите копачи на нелегален начин
вршат ископувања на артефакти од македонското културно наследство, кои
понатаму се продаваат на црниот пазар. Со тоа настанува повеќекратна штета
како нелегално стекнување на имотна корист, физичко отуѓување на предмети и
најголемата штета настанува за целото национално богатство. Во 1992 година е
забележано зачестено присуство на странски разузнавачи од соседните држави
во Валандовскиот и Гевгелискиот регион, коишто секој ископан предмет од
археолошките локалитети веднаш го откупувале и плаќале во готово со девизи.
Овие диви ископувања продолжуваат и денес, но со намалено темпо. За дивите-
недозволени ископувања може да се каже дека започнуваат и се вршат на
неколку начини и тоа: според сон, според знаци, според мапи и карти, според
записи и преданија, според обележани археолошки локалитети.
Следна криминална активност е присвојувањето и прикривањето на
артефактите до кои доаѓаат поединци и истите си ги задржуваат како дел од
нивните приватни колекции. Тука треба да се направи разлика помеѓу „случаен
наод“ и „наследен предмет“. Чести се случаите кога при некакви градби или
обработка на земја ќе се пронајде предмет или предмети кои имаат големо
39
културно и историско значење за државата кои се прикриваат и не се
пријавуваат кај надлежните органи, а предметот/предметите се чуваат дома
како сувенири или се бара купувач за нивна продажба. А доколку одредени
значајни предмети кои имаат културно и историско значење за државата,
поединци ги имаат наследено од своите предци и истите ги чуваат дома, не
знаејќи за вредноста на предметот, немаме кривично дело бидејќи имателот
едноставно ги чува поради емотивната врска со предметот.
Кражбите на културното наследство се чести појави, каде најмногу кражби се
однесуваат на икони од нашите цркви и манастири, кои завршуваат на црниот
пазар. Чести се случаите кога сторителите ќе провалат во црква и потоа вршат
ископување со цел да најдат сокриено злато. Најчесто ископувањата се вршат
под чесната маса кај црквите, а кај џамиите ископувањата се вршат под прагот
на самиот влез од џамијата. Почести се кражбите во црквите во однос на
кражбите во џамиите, бидејќи во џамиите не се чуваат вредни предмети и тие се
изградени во населени места.
Има кривични дела кои се вршат со помош на измама и тие најчесто се
извршени во цркви и манастири. Сторителите најчесто го користат
непознавањето, неукоста и наивноста на црковните лица или лица од црковните
одбори кај селските цркви и манастири под изговор дека иконите кои ги имаат
во цркавата или манастирот се наталожени со нечистотија од чадот на свеќите и
дека ќе треба да се исчистат. По ова сторителите прават копии од земените
икони и ги враќаат во црквите и манастирите. Има и случаи кога се користи
невниманието на црковните лица и само се врши замена на вредни икони со
копии.
Узурпацијата претежно се јавува кај археолошки локалитети кои се наоѓаат во
близина на обработлива земја. Сопствениците на овие обработливи површини
го узурпираат и го обрабуваат и делот кој го опфаќа самиот археолошки
локалитет.
Оштетувањето на делови од културното наследство, како и нивно
уништување, најмногу се забележува при истражување и експлоатација на
минерални суровини и при сите видови инвестициски градби. Во текот на
40
изградбата на иневстициските објекти многу често се случува тие да се
изведуваат на локација на некој неоткриен археолошки локалитет за кој
инвеститорите многу ретко се одлучуваат да го пријават случајот до
надлежните служби, па со тоа локалитетот се уништува и врз него се гради
предвидениот објект.Оштетувањата се најзастапени во манастирите и црквите,
што од невнимание што од незнаење, се коваат клинци по ѕидовите,
уништувајќи при тоа делови од фрескописите, резбите и слично, потоа се
дупчат ѕидовите за протнување на електрични кабли и друго.
Исто така, шверцувањето претставува голем проблем во врска со артефактите
кои се препродаваат и изнесуваат од Република Македонија. Најчесто предмет
на шверцување се монети, икони, украси, накит, статуи и други предмети кои
завршуваат во рацете на приватни колекционери, но и во музеи на странски
држави.
Најчесто како извршители на кривичните дела против културното наследство и
природните реткости се јавуваат македонски државјани, кои се мотивирани од
користољубието, односно вредноста што ја добиваат со продавањето на овие бесценети
добра. Исто така многу извршители се јавуваат и како пасионирани колекционери.
Како најчести причини за овие појави се јавува недоволната заштитеност на објектите,
локалитетите и културните предмети, незадоволителната грижа на надлежните
институции и пред се поединците или групите кои ги крадат, диво ги ископуваат
археолошките локалитети, провалуваат во објекти во кои се чуваат археолошки или
етнолошки предмети и истите ги продаваат на посредници или купувачи од нашата
држава или од странство.
Како објективни причини коишто влијаат врз појавата на овој вид на криминалитет се
јавуваат:
слаба и безначајна казнена политика, односно либерализација на законите кои
се занимаваат со овој проблем;
недоволна заштита на објектите во кои има, се чуваат, се изложени предмети од
културно-историско значење;
41
недоволна едукација и запознаеност на граѓаните за вредноста на нашето
културно наследство, особено на надлежните институции, служби и субјекти
кои се дел од системот за заштита и обезбедување на култрното наследство
(Министерство за внатрешни работи, Царинската управа, Дирекцијата за
туризам и слично).
Како субјективни причини кои влијаат за појавата на овој вид криминал се наведуваат:
материјалната вредност;
брзата продажба;
појава на колекционери;
социјалната положба и невработеноста.
1. КРИВИЧНИ ДЕЛА ПРОТИВ КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО И
ПРИРОДНИТЕ РЕТКОСТИ – кривични дела против спомениците на
културата, архивскиот материјал и природни реткости
Културното наследство е темелна вредност на Република Македонија, чијашто
заштита е од јавен интерес и се остварува задолжително на целата територија.Во член 56
од Уставот на Република Македонија се пропишува дека сите природни богатства на
Републиката, растителниот и животинскиот свет, добрата во општа употреба, како и
предметите и објектите од особено културно и историско значење определени со закон се
добра од општ интерес за Републиката и уживаат посебна заштита. Казнениот законик е
основен извор на казненото право. Кривичните дела против културното наследство и
природните реткости се содржани во глава 24 од Кривичниот законик од член 264 до член
267. Со новелата на КЗ од 2004 година се направија крупни измени и дополнувања на
одредбите од 24-та глава т.е. се промени насловот на главата кој до тогаш гласеше
„Кривични дела против споменици на културата, архивскиот материјал и природните
реткости“ , а сега е заменета со „Кривични дека против културното наследство и
42
природните реткости“20
. Нивното систематизирање во кривичниот законик е поради
потребата од кодифицирање во еден закон на казнено – правните одредби што се
однесуваат на заштитата на овие особено важни вредности. Нивното систематизирање во
посебна глава има за цел да постави еден заокружен систем на заштита на една важна
сфера и потенцирање на групниот објект на заштита на овие дела. Заштита на културното
наследство на Република Македонија покрај во Казнениот законик, се регулира и со други
закони и подзаконски акти. Посебен закон кој ја регулира оваа материја е Законот за
заштита на културното наследство. Со овој закон се утврдуваат видовите, категориите,
идентификацијата, начините на ставање под заштита и другите инструменти на заштита на
културното наследство, режимот на заштита и користењето на културното наследство,
правата и должностите на имателите и ограничувањата на правото на сопственост на
културното наследство во јавен интерес, организацијата, координацијата и надзорот,
стручните звања и други прашања што се од значење за единството и функционирањето
на системот за заштита на културното наследство воРепублика Македонија21
. Делата
против културното наследство и природните ректости се внесени во Кривичниот законик
со преземање на соодветни инкриминации од одделни закони и тоа:
Закон за заштита на спомениците на културата (Сл.весник на РМ бр. 24/73,
42/76, 12/93);
Законот за заштита на природните реткости (Сл.весник на РМ бр. 41/73, 42/76,
10/90, 62/93);
Законот за архивската граѓа (Сл.весник на РМ бр. 36/90, 36/95);
Законот за библиотечната дејност (Сл.весник на РМ бр. 17/74, 42/76, 35/84,
51/88, 12/93) и
Законот за музејската дејност (Сл.весник на РМ бр. 25/79, 51/88, 12/93).
Во Казнениот законик во главата 24 од член 264 до член 267 се инкриминирани следните
облици на кривични дела: оштетување или уништување на добра под привремена заштита
или културно наследство или природни реткости, присвојување на добра под привремена
20
Кривичен законик на Република Македонија, Службен весник на Република Македонија број 37/96,
80/1999, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 81/2005, 60/2006, 73/2006, 7/2008, 139/2008, 114/2009, 51/11, 135/11,
185/11, 142/12, 166/12, 55/13, 82/13, 14/14, 27/14, 28/14, 115/14, 132/14, 160/14, 199/14, 196/15 и 226/15
21
Закон за заштита на културното наследство, член 1, 2004 година.
43
заштита или културно наследство или природни реткости, изнесување, односно
извезување во странство на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости, отуѓување на културно наследство од особено значење во државна
сопственост, забрана на увоз на украдено културно наследство и уништување или
прикривање на необработен архивски материјал.22
1.1.Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости
Забраната од член 50 став 1 од Законот за заштита на културното наследство е
преточена во членот 264 од КЗ во ставот 1 во кој се наведува дека ќе се казни сторителот
што ќе оштети или уништи добро под привремена заштита или културно наследство или
природна реткост. Казната пропишана за ова дело е парична казна или казна затвор од
шест месеци до три години, а ако делото го стори правно лице казната е парична. Во
ставот 2 на овој член се вели дека ќе се казни со казна затвор од една до пет години тој
што без дозвола на надлежен орган ќе изврши конзерваторски или реставраторски работи
или без дозвола или спротивно на забраната врши археолошки ископувања или
истражувања или други истражувачки работи на добра под привремена заштита или
културно наследство или природна реткост, па поради тоа тие се тешко оштетени или ќе
го загубат својството. Основен услов за постоење на овие инкриминации е дејствијата да
се извршени без дозвола на надлежен орган или спротивно на забраната.
Како посебно кривично дело во чл. 353а,С-КЗ го предвидува неовластеното изведување на
археолошки работи, односно оној кој неовластено врши археолошки ископувања и
истражувања, ќе се казни со затвор до 3 години и парична казна (ст. 1), а ако ова дело е
извршено на археолошко наоѓалиште или на друго недвижно културно добро, односно
добро кое ужива претходна заштита или ако во таа прилика е девастирано археолошко
наоѓалиште или недвижно културно добро,односно добро кое ужива претходна заштита
или ако при изведување на овие работи е користена опрема или уред за откривање и
пронаоѓање на археолошки предмети, ќе се казни со затвор од 6 месеци до 5 години и
22
Исто
44
парична казна (ст. 2). Во ЗЗКН во член 58 се наведени условите кои треба да бидат
исполнети за да се издаде дозвола за археолошки истражувања. Дозволата ја издава
Управата, која мора да содржи неколку елементи: носителот на дозволата, стручниот
раководител за археолошки истражувања, подрачјето на кое можат да се извршуваат
истражувањата, правецот, видот и обемот на работите, времето во кое работите треба да се
извршат и условите под кои можат да се извршуваат истражувањата. Исто така, потребно
е одобрение и за конзерваторските истражувања, ако истражувањата вклучуваат дејствија
на посегање по интегритетот на заштитените добра, со исклучок на архивската граѓа.
Одобрението го издава Управата која може да преземе и определени мерки, односно со
решение може да го забрани секое дејствие со кое се оневозможува или се отежнува
извршувањето на одобрените конзерваторски истражувања; привремено да го запре
извршувањето на конзерваторските истражувања ако работите се започнати без одобрение
или се извршуваат спротивно на издаденото одобрение и да определи рок заотстранување
на недостатоците; и да го одземе издаденото одобрение ако со конзерваторските
истражувања се нанесува штета или заштитеното добро се доведува во опасност.
1.2.Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости
Член 265 од КЗ гласи: „Тој што при археолошки ископувања, архивски
истражувања, геолошко-палеонтолошки и минеролошко-петрографски истражувања,
ископувања или на друг начин ќе присвои ископина, материјал или најден предмет што
претставува добро под привремена заштита или културно наследство или природна
реткост, ќе се казни со затвор од една до десет години“. Во Законот за заштита на
културното наследство во членот 50 се пропишани две забрани, односно во ставот 2 на
овој член се вели: „никој не смее да присвои ископина или друг пронајден предмет што
претставува културно наследство или добро под привремена заштита“, и во ставот 4
„никој не смее противправно да присвои туѓ предмет што претставува културно
наследство или добро под привремена заштита што му е доверен на чување“.
Присвојувањата на артефактите до кои доаѓаат поединци е противправно дејство, односно
криминална активност. Оттука произлегува и оваа казнена одредба кога за време на
ископувања ќе се пронајде прдмет што претставува добро под провремена заштита или
45
културно наследство или природна реткост, истото да се предаде на надлежните
институции. Против правното правното присвојување на ваквите добра е санкционирано
со казна затвор од една до десет години. Вака воспоставената заштита овозможува
поголема свесност за непроценливата вредност културното наследство и тоа да се предаде
во сопственост на државата, со цел да се спречи негово уништување, оштетување,
продавање и станување дел од приватните колекции, во најмала рака на странски аукции.
1.3.Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена
заштита или културно наследство или природни реткости
Во член 266 од КЗ е пропишана казна затвор од три до 10 години за тој што без
дозвола од надлежен орган ќе изнесе, односно извезе во странство добро под привремена
заштита или културно наследство или предмет што претставува природна реткост. За да
може да се санкционира извезувањето односно извезувањето во странство на добро под
привремена заштита или културно наследство или предмет што претставува природна
реткост, потребно е тоа да биде сторено без дозвола од надлежен орган. Од ова
произлегува дека делото може да се изврши на два начини: преку изнесување и преку
извезување, при што ако тоа биде сторено од правно лице казната која што следи е
парична. Во 2009 година доаѓа до промена на казнената политика во однос на физичките
лица па наместо делото од став 1 да се санкционира со казна од 1 до 10 години, казната се
заостри, односно долниот праг беше подигнат на 3 години. Изнесувањето е регулирано и
во Законот за заштита на културното наследство во член 96, односно движното културно
наследство и друго заштитено добро, вклучувајќи и национално богатство, може да се
изнесе во странство заради излагање, конзервација, експертиза и во други оправдани
случаи, врз основа на одобрение, доколку со ЗЗКН или со друг закон поинаку не е
определено. Одобрението го издава управата, по претходно прибавено мислење од
надлежната матична установа за заштита, односно националната установа за заштита во
дејност за заштита каде што нема матична установа и се издава врз основа на писмено
барање во кое ќе се наведат оправданите причини за привремено изнесување на доброто
во странство. Извезувањето е опфатено во чл. 52 од ЗЗКН, кој претставува општа забрана
за извезување на културно наследство од особено значење, и во чл. 97 според кој
движното културно наследство што не е под режим на општата забрана за извоз од чл. 52,
46
како и друго заштитено движно добро, со исклучок на тоа што претставува национално
богатство, може да се извезува само врз основа на одобрение од Управата. Во член 97 став
2 се наведува дека одобрението за извоз на движното културно наследство што не е под
режим на општа забрана, како и друго заштитено добро, може да се издаде за заштитено
добро:
1. Кое е предмет на меѓународна размена или што трајно се отстапува на имател
најавна збирка во странство и
2. Кое не е внесено во Националниот инвентар на заштитени добра чиј извоз би
претставувал значително осиромашување на културното наследство на Република
Македонија.
По претходно прибавено мислење на надлежната матична установа за заштита, односно
националната установа за заштита во дејност за заштита каде што нема матична установа,
Управата може да донесе решение за забрана на извоз на заштитено добро кое не е
внесено во Националниот инвентар на заштитени добра, или пак да да издаде одобрение
за извоз на заштитено добро од Националниот инвентар на заштитени добра, ако
односното добро е предмет на реституционо барање или неговиот извоз е од јавен интерес
согласно со меѓународен договор. Управата е должна да ја известува јавноста за движното
културно наследство:
чиј извоз е забранет во смисла на членот 52 на ЗЗКН23
;
за заштитените добра од Националниот инвентар на заштите добра и
за секое донесено решение за забрана на извоз на заштитено добро.
Министерството за култура во ЗЗКН е назначено за централен орган за координација на
враќањето на движното културно наследство кое е украдено и / или незаконски извезено
од територијата на РМ, како и она кое е украдено и / или незаконски извезено од
територијата на друга држава, а се наоѓа на територијата на РМ.
1.4.Отуѓување на културно наследство од особено значење во државна
сопственост
23
„Културното наследство од особено значење не смее да се извезува“, член 52 од ЗЗКН, 2004 г.
47
Член 266-а од КЗ гласи: „тој што ќе продаде, подари или на друг начин трајно ќе
отуѓи културно наследство од особено значење во државна сопственост, ќе се казни со
затвор од три до десет години“.Ова дело се врши преку продавање, подарување или на
друг начин трајно отуѓување на културно наследство од особено значење во државна
сопственост и во суштина, тоа ја определува санкцијата во случај на прекршување на
општата забрана од чл. 51 од ЗЗКН. И кај ова дело со измените во 2009 година имаме
заострување на казната, односно таа од 1 до 5 години е зголемена со затвор од 3 до 10
години.
1.5.Забрана на увоз на украдено културно наследство
Во член 53 од Законот за заштита на културното наследство стои општата забрана за
увоз на културно наследство украдено од музеи верски и други слични јавни објекти или
установи на територијата на друга држава. Оваа општа забрана најде свое место и во КЗ во
член 266-б: „Тој што ќе продаде, подари или на друг начин трајно ќе отуѓи културно
наследство од особено значење во државна сопственост, ќе се казни со затвор од три до
десет години“. Оваа казна до 2009 година беше пропишана од една до десет години
затвор, што значи дека и тука се бележи зголемување на долниот праг на казната.
Движното културно наследство што не е под режим на општата забрана од чл. 53 од ЗЗКН,
може да се увезе под форма на увоз согласно прописите за надворешно-трговско
работење, при што увозникот во рок од 8 дена од денот на извршениот увоз е должен да го
пријави увезеното добро на надлежната установа за заштита.
1.6.Уништување или прикривање на необработен архивски материјал
Во членот 267 од КЗ е дадено последното кривично дело кое гласи: „Тој што ќе уништи
или прикрие документарен материјал пред да биде одбран од него архивскиот материјал
така што тој не може да послужи како извор на архивска граѓа, ќе се казни со парична
казна или со затвор од една до три години“.
Архивската граѓа според Законот за архивската граѓа e од посебно културно и историско
значење и како добро од општ интерес, посебно се заштитува и според прописите за
заштита на културното наследство. Таа го опфаќа целокупниот изворен и репродуциран
48
документарен материјал од трајна вредност и од значење за државата, науката, културата
и други потреби, а тоа е и основната причина зошто нејзината заштита, чување и
користење е од јавен интерес.
2. РЕГИСТРАЦИЈА НА КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО
Значењето и смислата на регистрацијата на културното наследство е во тоа што со неа се
обезбедува поголема правна сигурност во засновањето и постоењето на споменичко –
правните односи. Во областа на правото зборот регистрација означува запишување,
односно внесување на податоци во јавна книга - регистар.Во областа на споменичкото
право, зборот регистрација има две правни значења и тоа:
1. начин на воспоставување заштита, односно начин на стекнување статус на
заштитено добро и
2. стручно – административна операција, односно фаза на работа што следува по
ставањето под заштита.
Бидејќи во македонското споменичко право регистрацијата не е официјализирана како
начин на ставање под заштита, за македонскиот модел на заштита карактеристично е тоа
што отсекогаш се темели на начелото на ирелевантност на регистрацијата. Начелото на
ирелевантност на регистрацијата подразбира дека самото запишување во регистарот не
служи како доказ дека одредено добро има културни, историски, уметнички, научни и
други вредности, својства и значење, односно самите односи, права и обврски во врска со
заштитените добра настануваат и постојат без оглед дали односните добра се
регистрирани или не во соодветната јавна книга.
2.1.Национален регистар на културното наследство
Во Законот за заштита на културното наследство во член 45 е пропишано дека за
културното наследство се води Национален регистар на културното наследство (Регистар).
Врз основа на овој член 45 став 7 од ЗЗКН, Министерот за култура има донесено
Правилник за Националниот регистар на културното наследство, со кој се пропишуваат
49
содржината, начинот на водење, чувањето, користењето на податоците и други прашања
во врска со Националниот регистар на културното наследство (Регистар).24
Согласно
членот 2 од Правилникот, Регистарот е јавна книга која се состои од главна книга и
дополнителни регистри, односно:
Главна книга - – Прв дел – за недвижно културно наследство;
Главна книга – Втор дел – за движно културно наследство;
Главна книга – Трет дел – за духовно културно наследство;
Главна книга – Четврт дел – за културно наследство од особено значење;
Дополнителен регистар за добра под привремена заштита;
Дополнителен регистар за резервирани археолошки зони;
Дополнителен регистар за културно наследство во опасност.
Регистарот се води во електронски облик, со помош на соодветна компјутерска програма,
во форма и содржина пропишани со Правилникот. За секое заштитено добро, во базата на
податоци на Регистарот се отвора нов запис, а за секое регистрирано добро, се прави
задолжителен испис на хартија на посебен регистарски лист. Регистарскиот лист се
заверува со своерачен потпис на одговорното лице и печат на Управата за заштита на
културното наследство. Во Правилникот во член 5 се набројани податоците што треба да
ги содржи секој запис на заштитените добра, испишано на регистарски лист, а тие се
следниве:
- Назив на Регистарот и неговиот составен дел;
- Реден број на уписот (регистарски број);
- Назив на заштитеното добро;
- Единствен матичен број на доброто;
- Акт за заштита (назив, број и датум, односно број и година на „Службен весник на
РМ“кога е објавен актот);
- Решение за регистрација (број и датум);
- Степен на заштита;
- Време на создавање (датирање);
24
Донесен 5 април 2005 година, „Службен весник на Република Македонија“ бр. 20/04
50
- Опис на доброто;
- Причини за ставање под заштита;
- Режим за заштита;
- Надлежна институција за заштита;
- Дополнителни уписи;
- Бришење од регистарот;
- Датум на уписот;
- Лице кое го извршило уписот;
- Забелешки.
Со исклучок на личните податоци за сопствениците на регистрираните добра, останатите
податоци кои се содржани во Регистарот се достапни за користење преку:
- Увид– прегледување на податоците во Регистарот под надзор на овластените лица
на органот што го води Регистарот;
- Ставање на податоците во јавно достапен облик на Интернет;
- Издавање на изводи од Регистарот – по барање на заинтересираните корисници, во
случаите утврдени со закон;
- Подготвување и ажурирање на посебни списоци за регистрираните добра.
Националниот регистар содржи список на заштитени добра за состојбата до 31.12.2012
година кои се ажурирани во 2016 година. Најголем број од заштитените добра се верски
објекти и куќи од културно и историско значење. Во следната табела ке го прикажеме
бројот на заштитени добра во пелагонискиот регион содржани во Националниот регистар:
Број на заштитени добра
Битола 137
Битолските села 21
Општина Новаци 3
Општина Могила 2
Македонски брод 12
Демир Хисар 11
Прилеп 198
51
Прилепските села 5
Крушево 48
Крушевските села 6
Ресен 4
Ресенските села 8
3. СТАТИСТИЧКИ ПОДАТОЦИ ЗА КРИВИЧНИТЕ ДЕЛА ПРОТИВ
КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО И ПРИРОДНИ РЕТКОСТИ
3.1.Број на пријавени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во СВР Битола
Во рамките на нашето истражување побаравме податоци од Секторот за внатрешни
работи Битола во чие подрачје припаѓаат Битола, Ресен, Демир Хисар, Прилеп,
Македонски брод и Крушево, и константиравме дека во периодот од 2000 до 2017 година,
бројот на пријавени кривични дела против културното наследство и природни реткости
изнесува вкупно 29. Во табелите што следуваат подолу даден е подетален приказ за бројот
на овие пријавени кривични дела по градови:
Табела бр. 1
2000 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
1 / / / / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно 1 / / / / / 1
Табела бр. 2
2001 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
52
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / 1 / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / 1 / / 1
53
Табела бр. 3
2002 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
1 / / / / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно 1 / / / / / 1
Табела бр. 4
2003 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
1 / / / / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно 1 / / / / / 1
Табела бр. 5
54
Табела бр. 7
2006 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
1 / / / / / 1
Вкупно 1 / / / / / 1
2004 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
1 / / 1 / / 2
Вкупно 1 / / 1 / / 2
Табела бр. 6
2005 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / / / / /
55
Табела бр. 8
2007 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
1 1 / / / / 2
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно 1 1 / / / / 2
Табела бр. 9
2008 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / 1 / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / 1 / / 1
Табела бр. 10
2009 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / 1 / / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
2 / / / / / 2
Вкупно 2 / 1 / / / 3
Табела бр. 11
2010 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
1 / / 1 / / 2
56
или природни реткости чл.264
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / 1 / / 1
Вкупно 1 / / 2 / / 3
Табела бр. 12
2011 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / 1 / / 1
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
1 / / 1 / / 2
Вкупно 1 / / 2 / / 3
Табела бр. 13
2012 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / / / / /
Табела бр. 14
2013 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
1 / / 1 / / 2
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / 1 / / 1
57
Вкупно 1 / / 2 / / 3
Табела бр. 15
2014 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
3 / / / / 1 4
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
1 / / / / / 1
Вкупно 4 / / / / 1 5
Табела бр. 17
2016 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / 1 / 1 2
Вкупно / / / 1 / 1 2
Табела бр. 18
2017 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
/ / / / / / /
Табела бр. 16
2015 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
/ / / / / / /
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / / / / /
58
или природни реткости чл.264
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
/ / / / / / /
Вкупно / / / / / / /
Табела бр.19
2000 – 2017 година БТ РЕ ДХ ПП КР МБ СВР
Оштетување или уништување на добра под
привремна заштита или културно наследство
или природни реткости чл.264
9 1 1 5 / 1 17
Присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или
природни реткости чл.265
6 / / 5 / 1 12
Вкупно 15 1 1 10 / 2 29
Од табеларниот приказможе да се заклучи дека во Битола во периодот од 2000 – 2017
година има најмногу пријавени кривични дела против културното наследство и природни
реткости и тоа 15 од кои 9 за оштетување или уништување на добра под привремена
заштита или културно наследство или природни реткости член 264, а 6 за присвојување на
добра под привремена заштита или културно наследство или природни реткости член 265.
Потоа следи Прилеп со 10 од кои 5 за дела од член 264, а 5 за дела од член 265. Во
Македонски брод се регистирани 2 случаи од кои 1 за дела од член 264, а 1 за дела од член
265. Во Ресен и Демир Хисар има по 1 случај и во двете општини за дела од членот 264,
односно за оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости. Додека пак во Крушево воопшто нема пријавено
вакви кривични дела. Во 2014 година има најмногу регистрирани вакви случаи и тоа 5, од
кои 4 се во Битола. Во 2005, 2012, 2015 и 2017 година нема вакви регистрирани случаи во
СВР Битола. Од овие податоци може да се заклучи дека оштетувањето или уништувањето
на добрата под привремена заштита или културно наследство или природни реткости е
позастапено во однос на присвојувањето на овие добра.
3.2.Број на пресудени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во Основниот суд во Битола
59
Добиените податоци од Основниот суд- Битола се за периодот од 2009 до 2017
година, односно од периодот кога почнаа да се заведуваат и евидентираат предметите во
АКМИС системот од 2009 година. За тој период се евидентирани податоци за 5 предмети
за кривични дела против културното наследство и природни реткости:
- К.бр. 254/14 за кривично дело оштетување или уништување на добра под
привремена заштита или културно наследство или природни реткости, завршен –
верификуван на ден 16.05.2014 година;
- К.бр. 28/16 за кривично дело присвојување на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости, завршен – верификуван на ден
29.12.2016 година;
- К.бр. 490/16 за кривично дело присвојување на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости, завршен – верификуван на ден
31.01.2017 година;
- К.бр. 610/15 за кривично дело присвојување на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости, завршен – верификуван на ден
20.01.2016 година;
- К.бр. 663/12 за кривично дело присвојување на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости, завршен – верификуван на ден
05.12.2013 година.
За жал подетални информации за овие случаи не беа одобрени од страна на судот,
па со оглед на тоа не можеме да направиме анализа на случаите.
Со оглед на реално големото уништување на културното богатство и природните реткости
и малку поголемиот број на пријавени случаи во овој период, овој број на завршени
предмети во судот не е доволен за заштитата на културното наследство.
Посебен осврт на истражување ставивме на овој регион што го опфаќа подрачјето на СВР
Битола, но добро би било да се претстави и целата состојба во Македонија за овие
кривични дела со чие извршување се нанесува трајна загуба за целокупното македонско
богатство и историја.
60
3.3.Преглед на сторени кривични дела против културното наследство и природни
реткости во Р. Македонија
Државниот завод за статистика на Р. Македонија секоја година изработува табеларни
прикази со податоците за кричните дела, нивните сторители, видот на одлуката и
изречените казни. Тука ќе ги опфатам достапните податоците за периодот од 2011 до 2016
година.
Табела бр.20
61
Пријавени полнолетни сторители, полот и видот на одлуката
Вкуп
но
Познати сторители
вкуп
но н
епозн
ати
стори
тели
вку
пн
о п
озн
ати
стор
ител
и
жен
и
вид на одлука
Отф
рлен
а
пр
ијав
а
Пр
еки
ната
истр
ага
Зап
рен
а
истр
ага
по
дн
есен
об
ви
ни
телен
пр
едло
г
2011 го
ди
на
вкуп
но
3 3
3
1* 1 1 1
2*
3*
4* 2 2 2
2012 го
ди
на
вкуп
но
8 8
5
3
1* 1 1 1 /
2* 5 5 4 1
3* /
4* 2 2 2
2013 го
ди
на
вкуп
но
14 12
2 10 2
1* 3 3 3
2* 5 3 3 2
3*
62
*Извор: Државен завод за статистика
1* Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости.
4* 6 6 2 4
2014 го
ди
на
вкуп
но
10 9 / 7 / / 2 1
1* / / / / / / / /
2* 3 3 / 3 / / / /
3* 7 6 / 4 / / 2 1
4* / / / / / / / /
2015 го
ди
на
вкуп
но
9 7
4
3 2
1* 1 1 1
2* 6 4 4 2
3*
4* 2 2 2
2016 го
ди
на
вкуп
но
5 3
2
1 2
1*
2* 3 1 1 2
3*
4* 2 2 2
63
2* Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости.
3* Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости.
4* Останато.
Табела бр. 21
Осудени полнолетни сторители и изречените главни казни – затвор, парична
казна и изречените забрани
вкупно
главна казна
Затвор
парична
казна
осу
ден
и л
иц
а
жен
и сè
до
жи
во
тен затв
ор
затво
ро
д 2
0 го
д
10 - 1
5 го
ди
ни
5 - 1
0 го
ди
ни
3 –
5 го
ди
ни
2 –
3 го
ди
ни
1 –
2 го
ди
ни
од
6 м
есеци
до
1го
д.
до 6
месец
и сè
до
50
000
ден
ари
од
50
01
-10
00
0 д
ен.
од
10
001
-30
000
д.
над
30
00
1д
ен.
вкуп
но
4 4 1 3
2011 г
од
ин
а
1*
2*
3*
4* 4 4 1 3
2012 г
од
ин
а
вкуп
но
3 1
1* 1 1
2*
3*
64
4* 2
2013 г
од
ин
а
вкуп
но
9 1 1 3
3
1* 1
2* 3 3 3
3*
4* 4 1
5* 1 1
2014 г
од
ин
а
вкуп
но
3 2 2
1* 1 1 1
2* 1
3* 1 1 1
4*
2015 г
од
ин
а
вкуп
но
4 2 1 1
1*
2* 1 1 1
3*
4* 3 1 1
2016 г
од
ин
а
вку
пн
о
9 6 4 2
1*
2* 5 4 4
3*
65
*Извор: Државен завод за статистика
1* Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости.
2* Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости.
3* Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости.
4* Останато
5* Отуѓување на културно наследство од особено значење во државна сопственост
Табела бр. 22
Осудени полнолетни лица и видот на изречени алтернативни мерки
вкуп
но о
суд
ени
алтернативни мерки
алте
рн
ати
вн
и м
ерки
условна осуда
усл
овн
а о
суд
а со
заш
тите
н
над
зор
усл
овн
о п
рек
ин
увањ
е н
а
кр
иви
чн
ата
по
стап
ка
оп
што
кори
сна
раб
ота
суд
ска
оп
ом
ена
куќен
зат
вор
усл
овн
и о
суд
и затвор
парична
казна
сè
над
1го
д.
од
6м
есец
и д
о
1 г
од
.
3-6
мес
еци
до 3
мес
еци
сè
до
50
00д
ен.
од
50
01
-10
00
0
над
10
00
1 д
ен
2011
год
ин
а
вкуп
но
4
4* 4
4* 4 2 2
66
2012 г
од
ин
а
вкуп
но
3 2 2 2 2
1* 1
4* 2 2 2 2 2
2013 г
од
ин
а
вкуп
но
9 5 5 5 2 2 1
1* 1 1 1 1 1
2* 3
3*
4* 4 3 3 3 2 1
5* 1 1 1 1 1
2014 г
од
ин
а
вкуп
но
3 1 1 1 1
1* 1
2* 1 1 1 1 1
3* 1
2015 г
од
ин
а
вкуп
но
4 2 2 2 2
2* 1
4* 3 2 2 2 2
2016 г
од
ин
а
вкуп
но
9 3 3 3 1 2
2* 5 1 1 1 1
4* 4 2 2 2 1 1
*Извор: Државен завод за статистика
67
1* Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости.
2* Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости.
3* Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости.
4* Останато
5* Отуѓување на културно наследство од особено значење во државна сопственост
Табела бр.23
Осудени полнолетни лица според вкупно изречените мерки на безбедност,
изречената конфискација на имот и одземените предмети
вкупно
вкуп
но м
ерки
на
без
бед
ност
мерки на безбедност
изр
ечен
а кон
фи
скац
ија
на
им
от
од
зем
ање
на
пред
мет
и
зад
олж
ите
лн
о п
сих
ија
три
ско
лек
увањ
е и
чу
вањ
е во
здр
авст
вен
иа
уст
ано
ва
зад
олж
ите
лн
о
пси
хи
јатр
иско
лек
увањ
е
на
сло
бо
да
зад
олж
ите
лн
о л
еку
вањ
е
на
алко
хо
ли
чар
и и
нар
ко
ман
и
вкуп
но
осу
ден
и л
иц
а
жен
и
2011
год
ин
а
вкуп
но
4 3
4* 4 3
2012 г
од
ин
а
вкуп
но
3 1 3
1* 1 1 1
4* 2 2
68
2013 г
од
ин
а
вкуп
но
9
1* 3
2* 1
4* 1
5* 4
2014 г
од
ин
а
вкуп
но
3 1
1* 1
2* 1
3* 1 1
2015 г
од
ин
а
вкуп
но
4 2
2* 1 1
4* 3 1
2016 г
од
ин
а
вкуп
но
9 4
2* 5 4
4* 4
*Извор: Државен завод за статистика
1* Изнесување, односно извезување во странство на добра под привремена заштита или
културно наследство или природни реткости.
2* Оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости.
3* Присвојување на добра под привремена заштита или културно наследство или
природни реткости.
4* Останато
69
5* Отуѓување на културно наследство од особено значење во државна сопственост.
Табела бр. 24
Осудени полнолетни лица според соучесништвото и бројот на учесниците во
извршувањето на делото
вк
уп
но
соучесништво број на учесници во
извршувањето на делото
сам
изв
рш
ите
л
сои
зврш
ите
л
потт
икн
увач
пом
агач
едн
о л
иц
е
две
ли
ца
три
ли
ца
чет
ири
ли
ца
пет
и
п
овеќ
е
ли
ца
2011
год
. 4 3 1 1 3
2012
год
. 3 3 3
2013
год
. 9 4 5 4 2 3
2014
год
. 3 3 3
2015
год
. 4 4 4
201
6
год
. 9 4 1 4 4 1 4
*Извор: Државен завод за статистика
Табела бр. 25
70
Осудени полнолетни лица според школската подготовка
вк
уп
но
без
школск
а
под
гото
вка
и
од
1во д
о 3
то
од
дд
.
од
4то
до 7
мо
од
д. О
сновн
о
учи
ли
ште
заврш
ено
осн
овн
о
учи
ли
ште
сред
но
учи
ли
ште
Ви
ши
школи
фак
улте
ти и
ум
етн
ички
акад
еми
и
неп
озн
ато
2011
год
.
4 1 3
2012
год
.
3 3
2013
год
.
9 1 2 3 3
2014
год
.
3 3
2015
год
.
4 1 1 2
2016
год
.
9 3 2 4
*Извор: Државен завод за статистика
Од прикажаните податоци за состојбата со кривичните дела против културното
наследство и природни реткости во Р. Македонија, може да се забележи дека најмногу
пријавени полнолетни лица имало во 2013 година односно 14 пријави од кои за 10 е
поднесен обвинителен акт. Од нив 9 лица се осудени и според етничката припадност 4 се
македонци, 4 турци и 1 ром. И во 2014 година имало 10 пријави, но 7 се отфрлени.
Осудени се 3 од кои 1 македонец, 1 албанец и 1 е наведен под останато. Додека пак
најмалку пријави на полнолетни лица има во 2011 година и за сите 3 е поднесен
обвинителен предлог. 4 се одудени и тоа 3 македонци и за 1 е непознато на која етничка
заедница припаѓа. Изречените санкции се најчесто казна затвор до 6 месеци или од 6
месеци до 1 година, а од алтернативните мерки е условната осуда затвор, додека пак
паричната казна како алтернативна мерка воопшто не е застапена. Кај овие дела за овој
период како мерка се забележува и одземањето на предмети. Како сторители забележавме
дека се само полнолетни лица и тоа во поголем број се мажи, жените се јавуваат во многу
71
мал број, а малолетни сторители на овие дела нема. Најчесто сторителите се на возраст од
30 до 59 години, мал е бројот на оние сторители кои имаат над 60 години старост, а од 18
до 20 години како сторител се јавува само 1 лице. Според степенот на образование
најмногу сторители се со средно образование, потоа следуваат со факултет и со уметнички
академии а има и со основно образование, од кои 2 се со завршено основно образование
од 4то до 7мо одделение.
Дека постои голема негрижа кон културното богатство во нашата земја говорат и
податоците во следната табела кои даваат преглед на украдени икони и други предмети од
Република Македонија според анализи на МВР и Управата за заштита на културното
наследство. Во табелата е опфатен периодот од 1962 – 1986 година, па следува празен
период за кој што нема податоци, па потоа има податоци за 2003 година и од 2006 до 2010
година.
Табела бр. 26 Преглед на украдени икони и други предмети од Република Македонија
Период Локација Икони Друг вид предмети
1962 – 1986
цела територија на
Р. Македонија 310
Разни други
сребрени,
уметнички и други
предмети и пари
2003
-пронајдени монети
на излез од РМ на
тогашниот
аеродром Петровец;
-60 монети
пронајдени во
Виница
2006
-вредни бакарни
предмети од 18- от
век;
-„Свето
евангелие“сребрени
корици;
-„Свето евангелие“
со златни корици и
сребрена чаша за
причест; -бронзана
фигура на Аполон
2007 -во Бугарија во
музеј се видени:
72
круната на
св.Климент
и „Евангелие“ од
сребро со златен
оков со ликот на
свети Климент
2008
- две метални глави;
-метален предмет со
орел;
-три монети;
-еден метален коњ;
-една метална алка
и др.
Предмети
2009
38 икони од
Струшко;
- 4 икони;
-18 икони од
Струшко;
-17 икони од
Демирхисарско;
-560 монети од 7 и 6
век пред н.е.; -два
метални крста, три
примерока на
„Евангелие“ и др
2010 -13 икони од
Струшко.
Од особено значење во овој магистерски труд е да се спомени конфликтот во 2001
година кога имаше загрозување и уништување на културното наследство на Р. Македонија
со примената на масовниот етнонационалистички тероризам, од позиции на албански
радикализам. Загрозени или уништени беа околу 40 верски објекти ( цркви и џамии).
Потребата за омаловажување и уништување на секое движно или недвижно добро кое ја
симболизира македонската држава, македонската традиција, како и македонската историја
и православна религија беше мотивот за загрозување или уништување на црквите, а тоа
беа следните православни верски храмови:
- Црквата „Св. Никола” (кај месноста „Два Бреста” - Тетовско) која на 16 март
2001 год. беше гранатирана и оштетена со рачен фрлач „зоља” од правец на
месноста Кале;
73
- Црквата „Свети Атанасиј” – Тетовско Кале, која беше оштетена и осквернавена
при терористичките напади во март - април 2001 год. Најверојатно оваа црква беше
злоупотребена како еден од главните центри за терористичко дејствување; 25
- Црквата „Св. Јован” во село Режановце (Кумановско) – во близината на оваа
црква, на 04 мај 2001 год., одекнаа две или три експлозии. Притоа гранатите
завршиле во семејниот двор на Драган Боризовски, при што е причинета голема
материјална штета и е предизвикана вознемираеност меѓу селаните, но жртви нема;
26
- Црквата „Св. Атанасиј” - „Лешочки манастир”, од страна на терористите беше
уништена на 21 август 2001 год.27
Уништувањето на Лешочкиот манастир и на
неколку куќи во близината на манастирските порти, доведе до егзодус на жителите
на селото од македонско етничко потекло. Од вкупно 380 жители на село Лешок, во
селото останаа 40 жители. Во западните медиуми наголемо беа застапени
коментарите од типот на оној дека оваа црква е фалсификат, зашто Турците ја
уништиле првобитната црква.28
Како што наведува новинарот Џон Филипс,
„повисок офицер” на ОНА и други извори на ОНА изјавиле дека Албанците ја
кренале црквата вовоздух како одмазда за гранатирањето на џамијата во соседното
село Непроштено. Црквата била крената во воздух со употреба на истата техника
како на Косово, оставајќи ја фасадата цела, речиси исто како црквата уништена во
центарот на Ѓаковица.29
Од друга страна, албанските весници „Fakti“ и „Flaka e
vlazerimit“ го изјавија следното: „Од досега непознати лица е миниран Лешочкиот
манастир, при што е уништен голем дел од него. ОНА негира дека стои зад делото,
а за меѓународниот фактор сè уште е нејасно кој го ставил и го активирал
експлозивот во манастирот”.30
25
Наведено според: Хронологија на настаните за конфликтот од 2001 год. (Подготвиле: Јасмина Најдовска,
Џелал Незири, Анета Цекиќ), Фондација„Институт отворено општество – Македонија“, Скопје, 2009 год. 26
Исто 27
Лешочкиот манастир (со бакарна купола) претставува повторна изградба на македонскиот духовен и
културен храм од 14-от век, односно истиот е обновен во 1926 год. врз темелите на старата црква уништена
од Турците 28
Џон Филипс, Македонија: господари на војната и бунтовници на Балканот, Фондација Институт отворено
општество - Македонија, Скопје, 2009 год., стр. 155. 29
Исто 30
Наведено според: Хронологија на настаните за конфликтот од 2001 год., (Подготвиле: Јасмина Најдовска,
Џелал Незири, Анета Цекиќ), Фондација Институт отворено општество - Македонија, Скопје, 2009 год.
74
- Манастирската црква „Св. Богородица” - село Матејче, во која од страна на
терористите беше извршено оштетување на фрескоживописот на црквата и
намерно беше унишена фреската „Св. Богородица со Христос” (југозападен столб).
Од аспект на загрозувањето и уништувањето на џамиите, тие го заземаат поголемиот
дел на верски објекти кои беа жртви на тероризмот. Инаку, џамиите главно беа
употребувани како терористички упоришта на терористичката т.н. ОНА. Повеќето од
нив беа новоградби или дивоградби кои немаат статус на споменици на културата, што
секако не го намалува нивното религиозно и духовно значење.31
Исто така и неколку џамии беа загрозени или уништени во 2001 година:
- Џамијата во Тетово (една од џамиите во Тетово) - на 18 март 2001 год. околу 19
часот беше погодена со куршуми од автоматско оружје;
- Џамијата во Гошинце – во периодот пред 30 март 2001 год. помеѓу 60 и 80
терористи ги напуштија селата Гошинце и Малино Маало, пресоблекувајќи се во
оваа џамија;
- Муфтивството на Исламската верска заедница во Битола - на 30 април 2001
год. во вечерните часови беше демолирано битолското Муфтивство како реакција
на грозоморното масакрирање од терористичката организација т.н. „ОНА” на
осумте македонски полицајци и војници, кое се случи околу 17.45 часот на 28
април 2001 год., на патот помеѓу селата Селце и Вејце, кај месноста Бреза
(Тетовско);
- Џамијата во Велес (т.н. „Црна џамија”) – врз неа беше фрлен „молотов коктел“
неколку дена по грозоморното масакрирање од страна на терористичката
организација ОНА на осумте македонски полицајци и војници, кое се случи на 28
април 2001 год., околу 17.45 часот на патот помеѓу селата Селце и Вејце, кај
месноста Бреза (Тетовско);
- „Арабат Баба теќе” - Тетово, гранатирано на 16 март 2001 год. од страна на
терористите;
31
Воислав Василевски, Меѓународно хуманитарно право, Воена академија „Генерал Михаило Апостолски”
– Скопје, Скопје, 2002 год., стр. 207
75
- Старата џамија во Прилеп (т.н. „Чарши џамија“), на 9 август 2001 година беше
запалена од дел од граѓаните на Прилеп во знак на револт поради терористичкиот
напад врз десет нивни сограѓани – припадници на безбедносните сили на
Република Македонија.
- Од аспект на загрозувањето и уништувањето на културното наследство во 2001-та,
треба да спомене и Тетовското Кале, кое во периодот март – април, привремено
беше употребувано од страна на терористите како терористичко засолниште.
Од горенаведеното може да се констатира дека загрозувањето или уништувањето на
верските објекти и локалитети се вршеше на следниве два начина:
-со директен вооружен или невооружен напад врз верските објекти;
-со користење (злоупотреба) на верските објекти (џамиите) како логистика за изведување
на терористички напади.32
Од понов датум се акциите „Фаланга“ во 2010 година и „Фалагна 2“, која е
продолжение на „Фаланга“, спроведени на поголема територија, преземајќи мерки и
активности кон поголем број сторители на кривични дела. Со акцијата „Фаланга“ беа
приведени 48 лица, меѓу кои поранешен раководител на Управата за заштита на
културното наследство, вработени во Управата, советници, бизнисмени и други
припадници на злосторничкото здружение кое се занимавало со трговија на артефакти од
археолошки локалитети во Република Македонија, под сомнение дека преку организирани
канали се изнесуваат вредни предмети од македонското културно наследство надвор од
државата и се продаваат во Италија, Грција и Австрија. Дивите копачи од археолошките
локалитети Исар Марвинци, Чепигово, Вранче - Мариово со години профитирале од
нелегалниот бизнис со историското богатство кои биле поврзани со археолози кои ја
проценувале вредноста по што одела продажбата на артефакти на црниот пазар во Западна
Европа. Во случајот „Фаланга“ беше донесена пресуда со која 22 обвинети беа
прогласени за виновни за злосторничко здружување, тешка кражба и за нелегална трговија
со артефакти. Во „Фаланга 2“ прогласени за виновни се сите шеснаесетмина
обвинети.Организираната криминална група имала на располагање и користила детектори
32
Гоце Аризанкоски, Зборник на трудови „Заштита на културното наследство во Р. Македонија, Скопје, 2012
година, стр. 130.
76
за метал, топографски карти, нумизматички книги, каталози и други специјализирани
списанија, како и специјални сефови за чување на пронајдените предмети. Пронајдени
биле приближно три илјади монети, 20 фигурини, меѓу кои фугурина на Менада, 160
парчиња накит од VIII-от век пред нашата ера, сè до XII-от век од нашата ера. Ова се дел
од предметите кои биле илегално продавани во земјата и надвор од неа за вкупни цени кои
се движат и до 30 000 евра:
- три бронзени фигури на суштества
- предмети ископани од археолошки локалитети во Македонија;
- еден бронзен шлем, копче тока, копје и стрела од антички период нелегално
ископани од археолошкиот локалитет – Корешница - Демир Капија;
- 2 броја култни садови со поклопец,
- 2 броја наочарасти фибули, 5 броја астрагал-едноделен појас, 2 бронзени делови од
огрлица и 42 разни археолошки предмети нелегално ископани од археолошки
локалитети;
- две стаклени чаши нелегално ископани од археолошки локалитети;
- бронзена плоча нелегално ископана од археолошки локалитет;
- една мермерна и една камена плоча нелегално ископана од археолошки локалитет
во с.Гарниково, Кавадарци;
- Керамичко бокле нелегално ископано од археолошки локалитет;
- 1 глинен сад (бардак), 9 глинени садови (чоканчиња), два глинени сада
цилиндрични оштетени и лепени,
- 57 монети и една лупа,
- 27 лонци скршени метални делови нелегално ископани од археолошки локалитети;
- 7 вредни стари икони. 33
И последната спроведена координирана акција беше на 05.10.2018 година која ја
превзеде Одделот за сузбивање на организиран и сериозен криминал во координација со
Основното јавно обвнителство за гонење на организиран криминал и корупција, со цел
сузбивање на организирана повеќечлена криминална група составена од лица од Скопје,
Велес, Струмица, Радовиш, Тетово, Струга и Битола, инволвирана во вршење на кривични
33
https://akademik.mk/sudenje/falanga-2-2/
77
дела против културното наследство и природните реткости. Портпаролот на МВР, Тони
Ангеловски за јавноста соопшти дека Криминалистичката истрага се спроведуваше една
година од страна на ОСОСК – Единицата за сериозен криминал, при Секторот за
криминалистички истраги, а се извршени претреси на вкупно 16 локации, при што од
слобода се лишени 13 лица и од нив привремено се одземени голем број на артефакти:
монети, полускапоцени и скапоцени камења, стар накит, скулптури, керамички и бронзени
предмети, метални шипки, мапи, метал детектори, скици, тефтери, нотеси, мобилни
телефони, рамка за пиштол и куршуми и сл. За овој случај поднесени се кривични пријави
против вкупно 14 лица: Р. П. (46) од с.Лисиче,Велес, А. Б. (70) од Струмица, И. Д. (51) од
с.Делогожди -Струга, Ж. Р. (65) од Скопје, В. М. (60) од Скопје, К. А. (49) од Тетово, Д.
М. (37) од с.Раклиш, Радовиш, С. А. (28) од с.Ињево, Радовиш, Ј. М. (72) од Струмица, З.
Ј. (66) од Битола, А. Б. (74) од Струмица, О. Р. (57) од Скопје, Т. Ј. (47) од Велес, Б. Д. (45)
од Велес, поради постоење на основано сомнение за сторени кривични дела
„злосторничко здружување“ по член 394 ст.1, „присвојување на добра под привремена
заштита или културно наследство или природни реткости“ по чл.265, „изнесување
односно извезување во странство на добра под привремена заштита или културно
наследство или природни реткости“ по чл.266 и „прикривање“ по чл.261 ст.3 од
Кривичниот Законик на Република Македонија.
Потоа Ангелевски наведе дека пријавените организатори и членови на злосторничко
здружување, во текот на 2017 и 2018 година со умисла и континуирано нуделе на
продажба поединечно или групно повеќе предмети пронајдени претходно или во тек на
посочениот период, договарале и вршеле истражувања на различни локации. Ископаните
археолошки предмети од непроценлива вредност меѓу кои монети, скапоцени и
полускапоцени камења, на повеќе археолошки локалитети на повеќе локации низ
државата (Струмица, Велес) ги продавале на заинтересирани лица од странство и тоа во
Албанија, Турција и Грција, а продажбата ја вршеле на непосредни средби.
Купопродажбата освен на територија на Македонија, ја вршеле и во Грција. Останува да
видиме како ќе заврши овој случај на суд. 34
34
https://mvr.gov.mk/vest/7520
78
Сепак најбруталниот и најсрамниот грабеж на вредни и значајни икони и други вредни
предмети е направен во периодот од 1946 година па сè до крајот на седумдесеттите години
од минатиот милениум. Според некои податоци, во овој период се украдени околу 5 до 6
илјади икони и голем број археолошки предмети кои претставувале непроценливо
богатство, како од културен, така и од материјален аспект.
Голем грабеж и уништување на културното наследство се извршени и во 1995 година, кај
месноста Суво Грло, потоа во 2001 година, кај старите рудници за злато, цинк и олово во
кратовскиот регион, како и во 2005 година, во прилепскиот регион, кога владини
функционери, користејќи ја својата позиција извршиле диви ископувања и притоа
уништиле и ограбиле голем дел од нашето национално и културно богатство и
наследство.35
При мојата посета на НУ Завод и Музеј – Битола беше направено интервју со Ристо
Палигора – историчар на уметност и советник конзерватор во битолскиот Завод и музеј, за
состојбата со кривичните дела против културното наследство и природни реткости во
нашата земја. Тој кажа дека се врши голема кражба на културното наследство, особено на
вредни црковни предмети. Го истакна случајот од 2013 година кога од Црквата „Свето
Преображение“ во битолското село Гопеш беа украдени околу четиресетина вредни
икони,од кои премногу мал дел се пронајдени. Благодарение на меѓусебната соработка на
македонската и албанската полиција и отворената истрага преку „Интерпол“ за
пронаоѓање на украдени икони и друг црковен материјал, како македонски екперти тој и
Сашо Цветковски од Музејот во Струга биле повикани во посета на безбедносното депо
во Националната галерија во Тирана каде се изложени запленети икони и друг црковен
материјал кои албанската полиција за време на тамошната полициска акција „Икона“ ги
пронајде и одзеде од неколку приватни објекти и куќи во Тирана. Тие се повикани да ги
препознаат македонските икони од вкупно 1077 запленети предмети, бидејќи се проценува
дека во последниве три години се украдени околу 400 икони од пограничниот регион на
Македонија со соседна Албанија кои сепренесени во таа држава.
35
Несторовски Драги, Зборник на трудови „Заштита на културното наследство во Р. Македонија, Скопје,
2012 година, стр. 160, 161.
79
Палигора го посочи следново: „Од увидот можевме да заклучиме дека иконите се крадени
на морбиден начин, од луѓе кои сечеле делови од иконостасот, корнеле икони а потоа ги
продавале на италијанскиот пазар. Станува збор за икони со голема вредност како што е
на пример иконата со Исус Христос од 16 век која на пазарот достигнува и трицифрени
суми изразени во евра. При нашата прва посета, од увидот на 1.077 украдени икони,
препознавме и идентификувавме околу 20 икони кои сигурно се од Македонија. За жал,
крадците и интервенирале врз иконите, ги избришале заштитните идентификациски
броеви кои што ние ги поставуваме, вршеле пребојадисување и други интервенции за да ја
затворат трагата. Меѓу украдените, се и икони и опустошени делови од иконостасот од
црквата „Св.Богородица“ во битолското село Ѓавато, потоа иконата на „Св.Харалампиј“,
иконата на „Св.Василиј Велики“, пронајдовме делови од иконостасот од црквата
„Св.Атанасиј“ од преспанското село Долно Перово каде крадците исто така ги исекле
Царските двери на шест парчиња за полесно да ги продаваат, а има и други украдени
материјали“. 36
Истакна дека низ селата во пелагонискиот регион има стари цркви со оригинални
фрескоживописи и икони работени од прочуени зографи, но дека многу од нив се
загрозени. Тоа е така бидејќи многу селски населби, кои порано имале богата култура и
традиција, остануваат со мал број жители кои сами не можат да се справат со заштитата на
храмовите и движното наследство во нив, тие се многу слабо чувани, нема алармни
системи во најголемиот дел од нив. Црква обезбедена со аларм има во битолското село
Маловишта таа е „Света Петка“ каде се наоѓа галерија со стотина врвно изработени икони,
ремек-дела на стари македонски зографи.
„Оваа галерија е е единствена од таков тип во Македонија, составена од икони кои се од
самиот фонд на црквата, не се носени од други објекти и храмови. Галерии на икони во
Македонија има шест-седум во поголемите градови, Штип, Куманово, но направени се со
икони носени од околните напуштени села. Бидејќи иконите се исклучиво од Маловишта
во црквата „Св. Петка“ може да се заклучи колку била богата и значајна оваа црква.
Еднаш била и ограбена во Првата балканска војна. Имаме записник дека од црквата
тогашните бугарски војски однеле околу стотина икони, но ете, уште толку се зачувале.
36
Интервјуто со Ристо Палигора беше направено од моја страна на ден 24.09.2018 година.
80
Богатството од икони, фрескодекорација, прекрасен иконостас во резба, го вбројува
споменикот со право во најзначајните објекти од 19 век во Македонија“ вели Палигора.
Ја посочи наопходноста државата да обезбеди перманентна грижа, заштита, како и да се
создаде принцип на презентација и промоција, изнајдување на решенија во иднина,
потребната финансиска поддршка од државата и да се направи комуникација и разбирање
со Преспанско-пелагониската епархија. Мора да се направи некој принцип на
презентирање на таквите споменици, и кај ваквите споменици да се назначат лица кои ќе
ги чуваат и ќе бидат одговорни за посетителите кои доаѓаат.
81
V ПРЕВЕНЦИЈА И МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА КУЛТУРНОТО
НАСЛЕДСТВО
Според досегашните сознанија, анализи и податоци со право може да се каже дека
македонското културно наследство денес е нападнато од повеќе страни, а ние како граѓани
и како држава сè уште немаме доволно јасна и трајна стратегија за негова заштита и
афирмација. Општопозната е изреката „подобро да се спречи, отколку да се лечи“ па затоа
за спречување на понатамошниот грабеж и уништување на нашето најголемо богатство-
културното, потребни се низа радикални и брзи измени во статутот, како и преземање на
понатамошни активности од страна на Министерството за култура и од МВР и поголема
соработка со меѓународните институции кои се занимаваат со оваа проблематика.
Дефинирањето на поимот превенција ги дава можностите кои стојат на располагање,
превенцијата треба да ја разбереме како систем на мерки и активности кои ги преземаат
или треба да ги преземат сите субјекти во општеството и државата кои имаат права,
должности и одговорности да постапуваат во областа на заштитата на културното
наследство, и истите треба да се преземат пред да се случи криминалниот чин и пред да
настане штетата37
.
Околу поимот превенција во потесна смисла, прифатлива е дефиницијата на Кривокапиќ
дека под превенција на криминалитетот може да се подразбере употреба на сите средства
и мерки насочени на спречување на појавување на некој облик од криминалитет38
.
Секако дека овие дефиниции имаат општ карактер бидејќи во Управата за заштита на
културното наследство е прифатен поимот превенција да се дефинира како „Превенција е
спречување на незаконски дејствија против културното наследство и намалување на
можностите за појава на ризик од таквите дејствија39
“.
37
Спасески Јордан, „Годишник на Факултетот за безбедност-2009, Вреднување на превенцијата во
заштитата на културното наследство“, Скопје 2009стр.11. 38
Кривокапиќ Владимир, „Превенција криминалитета“, Полициска академија, Београд,2002, стр.31 39
Правилник за остварување на работите на безбедносна заштита на културното наследство и за образецот и
начинот на издавање на легитимацијата на овластените службени лица за безбедност на културното
наследство.
82
Кога станува збор за превенцијата во заштитата на културното наследство мора да се има
предвид дека истата може да биде спроведена како: генерална и специјална превенција и
секако како последна и можеби најзначајната социјална превенција40
.
Иако во нашата држава има строги законски мерки за зачувување на културното
богатство, сепак скоро и да нема соработка со населението за подигање на свеста за
значењето на ова богатство, како и мали незначајни награди за соработка на ова поле.
Добар дел од културното богатство може да се најде на отворен простор, во некоја нива,
кое при орање со моќни машини е извадено на површината па тука се појавуваат многу
случаи кога некој граѓанин при вакви дејствија ќе пронајде некој значаен археолошки
наод, најчесто наодот го пријавува кај диви копачи, се уништува или се криепа овие наоди
остануваат неевидентирани. Тоа е предизвикано од следниве причини:
- неинформираноста;
- страв од одземање на имот;
- страв од полициски притисоци и казни;
- непостоење на соодветна награда;
- идеја за самостојна или организирана понатамошна потрага по богатство или
оттуѓување на пронајдените артифакти и др.
Тоа ни покажува дека полициските акции за заштита на културното богатство се
неопходни, но често се задоцнети и истовремено нецелосни во спречувањето на овој вид
криминал.Развивањето на свеста кај населението пред се треба да биде обврска на обврска
на Министерството за култура и Министерството за образование, Министерството за
внатрешни работикоја подоцна би се надградувала во сите сегменти од животот. Не може
да се игнорираат и средствата за јавно информирање, медиумите, невладините
организации и здруженија кои се занимаваат со оваа проблематика. Органите и јавните
служби на државата, органи на ниво на локалната самоуправа, правните и физичките лица,
сопствениците и други јавните установи во областа на воспитанието, образованието,
науката, културата и информирањето во своите програми и планови за работа да
предвидат содржини за стекнување на знаење за вредноста и значењето на културното
40
Исто, 11, стр.52-57.
83
наследство, опасностите на кои тоа е изложено, потребата од негово чување и создавање
на правилен активен однос кон културното наследство41
. Системот на заштита и
спасување на културното наследство содржи програмирање, планирање, организирање,
оспособување, координација, остварување надзор и финансирање мерки и активности за
заштита и спасување од природните непогоди и други несреќи како и воружени
конфликти. Основни задачи на системот за заштита и спасување опфаќаат: откривање,
следење и истражување на опасностите од природни непогоди и други несреќи,
набљудување, известување, алармирање и информирање најавноста за можните опасности
и давање упатства за заштита и спасување и помош42
.
Покрај другите активности кои ги презема МВР за заштита на културното наследство,
постои и можност заради организираноста на овој криминалитет, пред сè на меѓународно
ниво, да бидат преземени и посложени мерки и активности во согласност со судските
органи кои се попознати како посебни истражни мерки43
. Според член 252 став 1 од
ЗКП во оваа категорија на мерки спаѓаат:
1. Следење на комуникациите и влез во дом и други простории или во превозни средства
заради создавање на услови за следење на комуникациите, под услови и постапка
утврдени со закон,(Законот за следење на комуникациите 2008);
2. Увид и пребарување во компјутерски систем, одземање на компјутерски систем или дел
од него или базата за складирање на комјутерски податоци;
3. Тајно набљудување, следење и визуелно-тонско снимање на лица и предмети со
технички средства;
4. Привиден (симулиран) откуп на предмети, како привидно (симулирано) давање поткуп
и привидно (симулирано) примање поткуп;
5. Контролирана испорака и превоз на лица и предмети;
41
Сунчица Веселиновска, Заштита и спасување на културното наследство- одговорност на повеќе субјекти,
стр. 43, НИ Кинотека на Македонија, Скопје 42
Исто 43
Закон за кривичната постапка, Службен весник на Република Македонија број 150/10 и неговите измени и
дополнувања, Службен весник број 51/11, 100/12 и 142/16
84
6. Користење на лица со прикриен идентитет за следење и собирање на информации или
податоци;
7. Отворање привидна (симулирана) банкарска сметка на која може да се вложуваат
средства што потекнуваат од сторено кривично дело;
8. Регистрирање на привидни (симулирани) правни лица или користење на постојни
правни лица заради собирање на податоци44
.
Посебни истражни мерки се користат за откривање на сторителите на кривичните дела од
областа на заштитата на културното наследство. Така надлежните органи користат
оперативно-тактички мерки и активности, а исто така и истражни дејствија кои се дел од
полицискиот инструментариум. Потребна е соработка помеѓу надлежните органи од
различни области, при соработката потребно да се дефинира начинот на комуникација за
реализаија на заедничките оперативно-тактички мерки на терен. За откривање на
сторителите се користат погоре набројаните посебни истражни мерки, а за да биде
успешно спречувањето на организираните криминални групи кои вршат диво копање,
кражби, присвојување и други дела во врска со артефактите и културното наследство во
Република Македонија потребно е стручно усовршување на кадарот, техничко
опремување на службите, обезбедување на објектите под заштита и преземање на други
мерки и активности.
Во доменот на заштитата на културното наследство постојат и меѓународни закони од
меѓународното хуманитарно право. Бидејќи Р. Македонија се стреми за влез во
Европската Унија прифати голем број конвенции, протоколи и препораки кои се
задолжителни за земјите кои се стремат да сеприклучат во европското семејство, но кои
истовремено значат и хармонизирање на законодавствата како во земјите-членки на ЕУ,
така и во земјите-кандидати и оние кои имаат намера да им се приклучат. Организацијата
на Обединетите нации за образование, наука и култура - УНЕСКО, стана синоним на
заштитник на материјалното и нематеријалното културно наследство во светот. Во
темелните акти на УНЕСКО за заштита на културното наследство спаѓаат
првенствено: 5 конвенции, 2 протокола и 11 препораки или вкупно 18 акти.Законот за
44
Малиш Саздовска Марина, Еколошка криминалистика, Скопје 2007, стр.166.
85
заштита на културното наследство во 2004 годинае усогласен со погореспоменатите
меѓународни документи кои станале дел од домашното позитивно право, а оние кои се
подоцна донесени се имплементираат како меѓународни документи. Конвенциите на
УНЕСКО се донесени поради потребата за меѓународните принципи за заштита на
културните добра и тоа:
- Конвенција за заштита на културни добра во случај на вооружен судир позната
како Хашка конвенција и нејзините два Протоколи усвоена 1954 заедно со првиот
протокол, а во 1999 година усвоен е и вториот протокол. Оваа конвенција е
поддржана и со меѓународно-правните инструменти коишто Република Македонија
како држава треба да ги преземе заради ефикасна заштита на културното
наследство за време на вооружен судир;
- Конвенција за заштита и промоција на различноста во културното изразување
усвоена во 2003 година во случај во услови на намалена толеранција спрема
културните различности особено зголемената опасност на исчезнување на малите
нации и култури во ерата на глобализација на светот;
- Конвенција за заштита на светското културно и природно наследство, усвоена 1972
година;
- Конвенција за заштита на нематеријалното културно наследство, усвоена 2003
година.
Република Македонија ги има ратификувано сите конвенции од областа на заштитата на
културното наследство со исклучок на Конвенцијата за заштита на подводното културно
наследство од 2001 година. Ова ја изразува јасната интенција на нашата државна политика
во делот на заштитата на културните вредности на граѓаните кои живеат во неа, без
разлика на нивната етничка, религиска и јазична припадност. Овие конвенции се
инструменти за подигање на свеста на поединецот, на државата и на современото
општество за значењето на културното наследство и оформувањето на идентитет на една
цивилизација, бидејќи со уништувањето на културното наследство и културно добра значи
исчезнување на еден цивилизациски идентитет.
Според конвенциите на УНЕСКО, за да биде успешна заштитата на културното
наследство таа треба да биди неселективна и да се одвива континуирано. УНЕСКО се
86
грижи подеднакво и за природното и материјалното, односно археолошко, архитектонско,
етнолошко и за нематеријалното културно богатство, она кое се однесува на
традиционалната орална култура и фолклор, на јазикот, на топонимите, и на севкупната
културна разноликост како значајна одлика на човечката цивилизација. Од примарен
интерес на УНЕСКО е да го заштити светското културно наследство од негативните
појави, какви што се нелегалниот трансфер и трговија со културните добра, девастацијата
на културните добра како последица на вооружени конфликти, човечката и
институционалната негрижа. За конвенциите да ја исполнат својата цел треба да се
обезбеди поголема едукација и информираност за нив, да с евклучат во образовните
установи особено на факултетите за за право, археологија, царина, туризам, како и да се
имплементираат од страна на надлежните институции што е всушност клучната цел.
Во борбата против меѓународниот криминал како клучна се наметнува
меѓународната полициска соработка. На билатерална основа соработката се одвива преку
неколкуте склучените договори за соработка во борбата против меѓународната незаконска
трговија со дрога и психотропни супстанци, меѓународнот тероризам и организираниот
криминал и преку клучната меѓународна полициска организација ИНТЕРПОЛ, како и
преку регионалната иницијатива СЕКИ.
ИНТЕРПОЛ е најголемата полициска организација во светот во моментов со 194 членки,
формирана во 1923 година, која овозможува прекугранична полициска соработка и
поддршка на сите институции и служби чија задача е превенција и борба против
меѓународниот криминал.
Мисијата на ИНТЕРПОЛ е „Превенција и борба против криминалот, преку зајакната
соработка и иновација во полициските и безбедносните работи“. ИНТЕРПОЛ ја
олеснува најшироката можна меѓусебна помош помеѓу криминалистичките служби.
Осигурува дека полициските служби ширум светот можат да комуницираат безбедно, како
и директен пристап до полициски податоци и информации на глобално ниво. Обезбедува
оперативна поддршка во специфички области на криминалот. Континуирано работи на
87
подобрување на полициските капацитети во превенција и борба против криминалот и
развој на вештини неопходни за ефективно меѓународно полициско делување45
.
Првата објава за укредено културно добро била во 1947 година46
. Игра важна улога во
развивање на механизими и правни инструменти за превенција на криминалот со
културни добра, како и во поглед на развивање на соработката со меѓународните
институции задолжени за заштита на културното наследство, пред сè со УНЕСКО.
Соработката се темели на стандарди, начела и принципи, кои мораат да се почитуваат
доколку се сака сериозен пристап од земјата на која и се поставува барањето за соработка
во однос на конкретна оперативна информација, барање за вршење наодредени проверки,
како и објавување на украден предмет во базата на податоци за украдени културни добра.
Министерството за внатрешни работи, Бирото за јавна безбедност, процени дека
Република Македонија како земја која е загрозена од криминалот против културното
наследство ќе мора да ги зајакнува своите капацитети преку регионалната соработка на
полициските и царинските служби со земјите од Југоисточна Европа во насока на
попречувања на криминалните активности против културното наследство на Република
Македонија.Иницијативата за соработка на земјите од Југоисточна Европа произлезе од
идејата за евроатлантска соработка во мај 1995 година во Виена47
. Соработката се
однесува на соработка помеѓу полициските и царинските служби на земјите-членки
Албанија, Босна и Херцеговина, Бугарија, Хрватска, Грција, Унгарија, Македонија,
Молдавија, Црна Гора, Романија, Србија, Словенија и Турција.Меѓу приоритетните цели
наSECI се: отстранување на административни и други пречки со цел да се зголеми
ефикасноста во протокот на стоки и да се зголеми трговијата, да се идентификуваат
тесните грла во главните меѓународни транспортни коридори, да се создадат мрежи и зони
за енергетска ефикасност, да се инвестира во подобрувањето на поврзувањето на
гасоводни мрежи и нивно поврзување со меѓународните гасоводи, обезбедувајќи
финансиски средства за промоција на претприемништвото, првенствено преку проекти на
мали и средни претпријатија и други48
.
45
https://www.interpol.int/About-INTERPOL/Overview 46
http://www.interpol.int/Public/WorkOfArt/Default.asp 47
http://www.mfa.rs/sr/index.php/spoljna-politika/eu/regionalna-saradnja/78-seci?lang=lat 48
Исто
88
На 9 декември 2009 година беше потпишана Конвенцијата за „Центар за спроведување на
законот за Југоисточна Европа“, со што SECI се трансформира во SELEC-центар. Целта на
SELEC е да обезбеди поддршка за земјите-членки во зголемување на координацијата во
превенцијата и борбата против криминалот, вклучувајќи го организираниот и сериозниот
криминал, каде се вклучени прекугранични активности.
Според досегашните сознанија за состојбата со културното наследство и кривичните
дела против нив, се доаѓа до знаење дека сеуште има голема неинформираност кај
населението за значењето на овие добра, има институционално - организационен
недостаток, сo непостоење услови за доследна примена на прописите, несоодветна
организација и спроведување на превентивни мерки, несоодветна едукација, стручна
квалификуваност и технолошка дисциплина на расположливи кадри, неподготвеност и
ниско ниво на капацитет на локалната самоуправа, неразвиена култура за превенција,
сеопфатен систем на сигурност на културните објекти и локалитети, современи методи на
техничка заштита, непостоење на соодветни мапи на ризик, застарена опрема, недоволно
средства и возила на служби за брзореагирање во вонредни околности, незадоволувачко
ниво на сообраќајна и друга инфраструктура и друго. Очигледна е потребата од
превентивните мерки и активности, соодветно финансирање во превенцијата и
одржувањето на системот на заштита и спасување на културното наследство во вонредни
околности, соработка меѓу институциите на државата кои се задолжени за грижата за
македонското културно наследство, поголема соработка со Невладините организации,
приватниот сектор и меѓународните институции како размената на искуства помеѓу меѓу
домашните и странските субјекти, укажување на најдобрата практика за заштита,
развивање соседски програми, интегриран систем на управување, раководење и контрола
во областа на вонредните состојби. Потребно е организирање систем на обуки, курсеви,
предавања, тренинзи со цел стекнување на стручни знаења на ангажираните субјети кои ќе
учествуваат во креирањето на планови и програми за натамошна примена на мерките за
заштита на културното наследство, пред се на кадарот од Царинската управа, од
полицијата, од судството. Преку нивна едукација и поголема соработка ќе имаме
поуспешна борба со организираниот криминал против културното наследтсво и природни
реткости. При пронаоѓање на сомнителни предмети од културното наследство при влез и
излез од државата, потребно е воспоставување на линк соработка помеѓу МВР,
89
царинските служби и Управата поради брзо реагирање и излегување на лице место, а како
превенција добро би било и да се формира отворена телефонска линија на дежурен
телефон за пријавување на кривични дела и сторители. Исто така би потенцирала дека
казнената политика треба да се зајакне каде од страна на судската власт која тука ја игра
клучната улога, треба да се даде брз одговор на поднесените кривични пријави и
изрекување на повисоки казни, бидејќи во поголемиот број на случаи изречените казни се
многу мали. Резултатот од криминалот со културното наседство е е висок финансиски
приход на сторителите на овие дела, па затоа се налага и потребата од финансиска
истрага. Целта на финансиската истрага е токму расветлување и обезбедување на докази
за видот и висината на криминалните приходи, нивната преобразба, пренос на сопственост
и преземање на мерки за обезбедување, заплена и мерки за идна конфискација. Целиот
процес е сложен и битен предуслов за негова реализација е тимскиот пристап и
релевантни и прецизни вештачења, како на вредноста на предметите од криминалната
ситуација, така и видот и висината на криминалните добивки од нивната продажба во
земјата и во странство49
49
Доц. д-р Светлана Николоска, Зборник на трудови „Заштита на културното наследство во Р. Македонија,
Скопје, 2012 година, стр. 44
90
VI ЗАКЛУЧОК
Културното наследство на една држава претставува нејзино најголемо богатство
кое го поседува. Република Македонија е земја на богато културно наследство и
природни реткости создавани и чувани со генерации. За жал реалноста ја дава грдата
слика со која поединци свесно го оштетуваат, уништуваат, препродаваат тој
општествен и цивилизациски идентитет со кој се гордееле и би се гордееле многу
генерации, за сметка на сопствена материјална корист. Покрај свесното дејствување
има и такви кои од незнаење или неинформираност учествуваат во овој процес на
оштетување и уништување. Статистиките го покажуваат бројот на кривичните дела
против културното наследтво и природни реткости и добиените казни за тие дела,
бројки кои не се занемарливи за една мала држава која поседува изобилие од културно
наследтво пред се добра и археолошки локалитети. Како најчестиот избор на
дејствување на сторителите пред се се црковните објеки каде се вршат кражби на
оригинални икони творени векови наназад, се уништуваат фрески и иконостаси, пред
се користејќи ја неукоста на населението како и непревземањето на безбедносни
мерки. Сведоци сме и на учество на високи функционери во изнесувањето на нашето
културно богатсво надвор од границите на нашата држава, кои со препродавање на
странски пазари стекнаа голема материјална корист. За среќа повеќето вакви дела кои
се откриени и во кои има високи функционери имаат судска завршница во која
обвинетите се прогласени за виновни. Многу мал дел на продадените добра се вратени
назад, а тоа е знак на големо осиромашување на културното богатство, но и продавање
на сопствената историја која другите држави вешто ја користат.
За спречување на овие појави во иднина потребно е да се преземат разни мерки и да се
осмислат стратегии со коиби се зајакнале и оствариле заштитата, откривањето,
докажувањето и разјаснувањето на кривичните дела од оваа област. Тоа се активности
кои ќе овозможат поголема медиумска пропаганда, информирање на населението,
потенцирање на децата уште во рана училишна возраст за огромното значење на
културното наследство, зајакнување на казнената политика односно изрекување на
повисоки казни, усовршување и имплементација на законските прописи, поголема
соработка помеѓу инстутуциите пред се МВР, Министерството за култура,
91
Министерството за образование, Царинските служби и др. Превземање на безбедносни
мерки преку користење технички помагала, односно поставување на камери за видео
надзор и алармни системи на сите објекти во кои има добра кои се дел од културното
наследство.
Според мене како најдобро решение би било формирање на еден музеј во кој ќе бидат
сместени сите вредни културни добра кои физички би можеле да бидат преместени, а
на нивно место да се стават нивни реплики. Во музејот ќе има целосна заштита и увид
на сите овие предмети и најефикасно би го спречиле нивниот понатамошен грабеж.
Мора да се бориме за зачувувањето на останатото културно наследство и да бидеме
свесни дека со губење на само еден ваков предмет, трајно губиме дел од нашето
богатство, историја и идентитет, а таа е непроценлива загуба за нас како граѓани, за
нас како општество, за нас како држава.
92
VII КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
Книги
1. Василевски Воислав, Меѓународно хуманитарно право, Воена академија „Генерал
Михаило Апостолски” – Скопје, Скопје, 2002 год.
2. Веселиновска Сунчица, Заштита и спасување на културното наследство-
одговорност на повеќе субјекти, НИ Кинотека на Македонија, Скопје.
3. Зборник на трудови „Заштита на културното наследство во Р. Македонија, Скопје,
2012 год
4. Јованов Ристов, Споменичка терминологија: генерички поим за заштитени добра со
избор на дефиниции, Скопје: Републички завод за заштита на спомениците на
културата, 1997 год.
5. Камбовски Владо, Крстаноски Миладин , Казнено право - Општ дел, Охрид 2010
год.
6. Кривокапиќ Владимир, „Превенција криминалитета “, Полициска академија,
Београд, 2002 год.
7. Малиш Саздовска Марина, Еколошка криминалистика, Скопје, 2007 год.
Закони и меѓународни документи
8. Закон за заштита на културното наследство, „Службен весник на Република
Македонија“ бр.20 од 2 април 2004 год.
9. Закон за кривичната постапка, Службен весник на Република Македонија број
150/10 и неговите измени и дополнувања, Службен весник број 51/11, 100/12 и
142/16
10. Закон за заштита на спомениците на културата, „Сл.весник на РМ“бр. 24/73, 42/76,
12/93;
11. Законот за заштита на природните реткости, „Сл.весник на РМ“ бр. 41/73, 42/76,
10/90, 62/93;
12. Законот за архивската граѓа, „Сл.весник на РМ“бр. 36/90, 36/95);
13. Законот за библиотечната дејност, „Сл.весник на РМ“ бр. 17/74, 42/76, 35/84, 51/88,
12/93;
93
14. Законот за музејската дејност, „Сл.весник на РМ“ бр. 25/79, 51/88, 12/93);
15. Закон за сопственост и други стварни права, „Службен весник на Република
Македонија“ бр. 07- 762/1, 20 февруари 2001 год.
16. Кривичен законик на Република Македонија, Службен весник на Република
Македонија број 37/96, 80/1999, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 81/2005, 60/2006, 73/2006,
7/2008, 139/2008, 114/2009, 51/11, 135/11, 185/11, 142/12, 166/12, 55/13, 82/13, 14/14,
27/14, 28/14, 115/14, 132/14, 160/14, 199/14, 196/15 и 226/15
17. Конвенција за заштита на светското културно и природно наследство, Париз, 1972
год. online avaliable: http://whc.unesco.org/en/conventiontext/
18. Конвенцијата за мерките за забрана и спречување на увоз, извоз и пренос на
сопственоста на културни добра, Париз 1970 год. online avalible:
http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=13039&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html
19. Конвенцијата за заштита на културните добра од вооружен судир, Хаг, 1954 год.
http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=13637&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html)
20. Правилник за Националниот регистар на културното наследство „Службен весник
на Република Македонија“ бр. 20/04, 5 април 2005 год.
21. Правилник за остварување на работите на безбедност на заштита на културното
наследство и за образецот и начинот на издавање на легитимацијата на овластени
службени лица за безбедност на културното наследство, Службен весник на РМ бр.
25/05.
22. Роерич Пакт, интер-американски договор за заштита на ументички и научни
установи и историски споменици, 1929 год.
Статии и публикации на меѓународни организации, домашни организации и
годишни извештаи на меѓународни организации и домашни организации.
23. Вељановска, Светлана, Културната политика на Република Македонија во рамките
на процесот на евроинтеграција , Кичево, Турни, 2009 год. ISBN 978-9989-2664-2-3,
COBISS. MK –ID 76838666
94
24. Спасески Јордан, „Годишник на Факултетот за безбедност-2009, Вреднување на
превенцијата во заштитата на културното наследство “, Скопје 2009 год.
25. Хронологија на настаните за конфликтот од 2001 год. (Подготвиле: Јасмина
Најдовска, Џелал Незири, Анета Цекиќ), Фондација „Институт отворено општество
– Македонија “, Скопје, 2009 год.
26. Џон Филипс, Македонија: господари на војната и бунтовници на Балканот,
Фондација Институт отворено општество - Македонија, Скопје, 2009 год.
Електронски извори ( Internet)
27. Академик, https://akademik.mk/sudenje/falanga-2-2/, објавено на 15.08.2013 год.,
пристапено 2019 год.
28. Државен завод за статистика http://www.stat.gov.mk/
29. International Criminal Police Organisation – INTERPOL (FR)
https://www.interpol.int/About-INTERPOL/Overview, пристапено 2019 год.
30. Министерство за внатрешни работи на Р.М https://mvr.gov.mk/vest/7520, објавено
на 06.10.2018 год, пристапено 2019 год.
31. Ministry od foregin affairs of the Republic od Serbia
http://www.mfa.rs/sr/index.php/spoljna-politika/eu/regionalna-saradnja/78-seci?lang=lat,
пристапено 2019 год.
95
КОРИСТЕНИ КРАТЕНКИ
1. ЗЗКН – Закон за заштита на културното наследство
2. Регистарот - Национален Регистар за културното наследство
3. Управата –Управа за заштита на културното богатство
4. КЗ – Казнен законик
5. Р.М. – Република Македонија
6. МВР – Министерство за внатрешни работи
7. СВР – Сектор за внатрешни работи
8. НУ – Народна установа
9. ЕУ – Европска Унија
10. УНЕСКО - Организацијата на Обединетите нации за образование, наука и
култура
11. ИНТЕРПОЛ – Меѓународна полициска организација