ХИС АХТ багш доктор /Ph.D/ И.Туул

Хэлшинжлэлийн судалгааны олон талт шинж

Хэл нь нарийн зохион байгуулалттай, олон талт үзэгдэлтэй уялдан хэлийг олон талаас шинжилж болно.

Ерөнхий хэлшинжлэл

Тусгай хэлшинжлэл

Хавсрага хэлшинжлэл

“Хэл шинжлэлийн судалгааны үндсэнзорилго нь

хэлний тодорхой баримтуудыг нээн илрүүлжтайлбарлах, тухайн хэлний бусад үзэгдлүүдийндунд эзэлж буй байрыг нь тодорхойлох, гаралхувьсал эзэлж буй үүргийг тодруулах, тухайнхэлний онцлог болон хэлний түгээмлийнүүднээс тайлбарлахад оршино”.

“Аргазүй” гэдэг нь шинжлэх ухаанд хэрэглэгддэгтанин мэдэхүйн үйлдэл, арга хэрэгслийн нэгдэлюм.

“Шинжлэх ухааны аргазүй” нь шинжлэх ухаанымэдлэг, танин мэдэхүйн үйл ажиллагааг судалжбайдаг.

Шинжлэх ухаан судлалд Гүн ухааны ерөнхий арга (анализ, синтез,

харьцуулал, ерөнхийлэн дүгнэх г.м)

Шинжлэх ухааны нийтлэг арга (ажиглалт, туршилт г.м)

Тодорхой шинжлэх ухааны арга (хэл шинжлэлийн түүхэн харьцуулах арга г.м)

Хэлшинжлэлийн судлагдахуунууд өөр хоорондооолон янзын харилцаа холбоонд орсон олон талтайбайдаг учир хэлний үзэгдлүүдийн мөн ёанар, гаралүүсэл, гүйцэтгэх үүргийг ганц аргынтусламжтайгаар судлах бололцоогүй юм.

Судлаач олон төрлийн арга хэрэглэх явдал ньтухайн судалгааны явц, хэрэглэж буй арга хэрэгсэлсудалгааг хэрхэн тайлбарлах зэрэг олон хүчинзүйлээс шалтгаалдаг.

Аль ч шинжлэх ухаанд судалгааны чиг хандлагаалгуураар өөрчлөгдөж байдаг.

Хэл шинжлэлд:

түүхэн харьцуулсан,

бүтэц тогтолцооны,

хүн төвт хөгжлийн загвар явагджээ.

Орчин үеийн хэлшинжлэлийн ерөнхий хандлагыг“хүн төвтэй хэлшинжлэл”, хэл ба соёлыншүтэлцээний асуудал судлаачдын сонирхлыг ихээртатах болжээ.

Түүхэн харьцуулах загвар түүхэн харьцуулах арга голлонхэрэглэгддэгтэй холбоотой хэлний гарал үүсэл, өвөг хэлийгсэргээх, төрөл хэлнүүдийн хоорондын харьцаа, хувьсаххөгжлийн явцыг тайлбарлах түүхэн харьцуулсан хэлзүй, тольбичиг зохиох зэрэгт хэрэглэгддэг.

бүтэц тогтолцооны хэлний бүтэц, зохион байгуулалтыгсудалж танин мэдэхэд гол анхаарлаа хандуулж байдашШвейцарын хэл судлаач Фердинанд де Соссюрынтомьёолсноор хэл шинжлэлийн судалгааны судлагдахуун нь“өөрөө өөртөө оршин тогтнож буй хэл л” байх ёстой ажээ.Энэ нь хэлийг өөрийг нь судлахаас бус хэлний бодлого,нутгийн аялгуунд өнлөөлөх хүчин зүйлүүд гэх зэргийгсудлах ёсгүй гэсэн үг юм. Энэ загварын дагуу бүтэцхэлшинжлэлийн хүрээнд судалгаа явагдаж, хэлшинжлэлийнхөгжилд мэдэгдэхүйц хувь нэмэр оруулсан байна.

Судалгааны хүн төвт загвар нь хэлийг судалжтанин мэдэх явдал түүнийг үүсгэж, ярилцагч хүнийоролцоог харгалзахгүйгээр явагдаж болохгүйгухамсарласны үндсэн дээр үүссэн байдаг.

Энэ загварыг санаачлагчдын тоонд В.фон Хумбольдт,Э.Бенвенист нар ордог. В.фон Хумбольдт зөвхөнхэлний ачаар хүн хүн болж, түүний бүтээлч хүчшавхагдашгүй боломж нээгдэж байдаг ба хэл нь ардтүмний нэгдмэл оюун санааны эрч хүч хэмээн үзэжбайжээ.

Хэл шинжлэлийн судалгаанд ажиглалт, хэлнийнэгжүүдийг томоохон бүлэгт нэгтгэн дүгнэх,ангилах, корреляци, загварчлах, туршилт, нутгийнаялгууны зураглал ба хил хязгаар, математикстатистик боловсруулалт хийх, хэлнийүзэгдлүүдийг сэргээх г.м ажлын аргуудхэрэглэгдэнэ.

Хэл шинжлэлийн судалгааны ерөнхий арга:

1. Тэмдэглэх арга

2. Таксономи арга

3. Түүхэн арга

4. Зэрэгцүүлсэн хэвшинж судлалын арга

5. Формаль арга

1. Тэмдэглэх (тэмдэглэн тайлбарлах) арга

Хамгийн эртний арга бөгөөд баримт үзэгдлүүдийгилрүүлж хэрэглээнд оруулах явдал болно.Судалгааны обьект нь тухайн нэг хэл байх ба угхэлний авиазүй, үгзүй, хэлзүй, үг бүтэх ёс, үгийнсан зэрэг үндсэн түвшинг судалдаг.

Судалгааны үе шат

Баримт цуглуулан ажиглах

Ерөнхий дүгнэлт хийх

Таамнал дэвшүүлэх

Судалгааны явцад хэрэглэгдэх үндсэн арга ньажиглалт хэлний үзэгдлийг ажиглан туршилтхийж байхдаа тухайн үзэгдэл айг бусадтай харьцуулжнийтлэг ба ялгаатай талыг илрүүлж, зохих дүгнэлтхийдэг. Ингэснээр харьцуулалт ажиглалтын аргаболон хувирч байдаг.

Тэмдэглэх аргатай хамт хэрэглэгддэг ажлын нэг аргань хэлний газарзүйн аргад хэрэглэгддэг изоглоссюм. Аялгуу судлалын арга ч гэж нэрлэгддэг.Цуглуулах, боловсруулах, тайлбарлах аргахэрэглэгдэнэ.Судлаач сонсож ажиглаад зогсохгүйтуршилт хийдэг.

Ажиглалт нь: Хэлний нэгжийн хэрэглээг ердийн бодит нөхцөлд ажиглаж

тэмдэглэж авах танин мэдэхүйн арга юм. Цаасан дээр, картан дээр, хураагуур дээр, компьютер, дүрс бичлэгийн хэлбэрээр үр дүнд нэгтгэж тэдгээрийн утга, хэрэглээний тухай дүгнэлт гаргана.

Туршилт нь: Гадна хэлбэрийн дотоод мөн чанарыг тайлж мэдэхэд 1. Зорилго 2. Туршилтын судлахуун 3. Нөхцөл байдал 4. Хэрэглүүр 5. Биет нөлөө

2. Таксономи арга

Чанарын шинэ шатанд гарсан тэмдэглэн тайлбарлахарга юм. О.С Асманова таксономи гэдэг нэр томьёог“хэлнүүд болон тэдгээрийн үзэгдлүүдийг шинжлэхухааны үндсэн дээр ангилах үндэс болгон нэг буюухэд хэдэн янзын хэлэнд байдаг төсөөтэйүзэгдлүүдийг зэрэгцүүлэн судлах явдал юм” гэжтодорхойлжээ.

Таксономи гэдэг нь (гр. taxis-байгуулал,дараалал,байрлал, nomos-хууль, зүй тогтол) болхэлний үзэгдлүүдийг ангилах арга зарчмын нэгдэл юм.

Хэл өөрөө бие биедээ багтан орсон авиазүй,бүтээвэрзүй, өгүүлбэрзүй гэх мэт түвшинтэй, тэдгээрнь дотроо шаталсан бүтэцтэй. Иймээс хэлийгтүвшингээр нь задлан судлах нь энэ аргад хамаатай.Энэ арга нь

Зүй ёсны ба зохиомол тооны ба чанарын. Зүй ёсны ангилалд эгшиг гийгүүлэгчийн ангилал,

хэлнүүдийн гарлын ангилал гэх мэт, зохиомол ньлогикийн тодорхой нэг зарчимд тулгуурлан хийгддэг,жишээ нь хэлний хэв шинжийн ангилал юм. Энэ аргааргол төлөв хэлний дотоод бүтэцийн, орон зайн бус, хамцагийн, түгээмэл шинжтэй тухайн нэг хэлтэйхолбоотой талуудыг судалдаг.

3.Түүхэн арга Хэлний түүхэн арга нь хэлийг цуваа цагийн шугамаарсудалж, тухайн нэг хэл эсвэл бүлэг төрөл хэлнүүдийнтүүхийг судлах зорилготой.1. Түүхэн2. Түүхэн харьцуулсанТүүхэн аргаар судалгаа явуулахад дотоод сэргээх болонхэлшинжлэлийн арга зэрэг ажлын тусгай аргахэрэглэгдэнэ.Дотоод сэргээх арга бичгийн эртний дурсгалтайхэлнүүдэд хэрэглэгддэг. XI-XIIаас XV-XVI хамаарах дундүеийн монгол хэлний түүхэн хөгжилд уйгаржин монголболон дөрвөлжин үсгин дурсгаллуудыг судалсан Г.ДСанжеев, Д.Төмөртогоо, Н.Поппе А.Мостэр Л.Лигетинэлээд тооны эрдэмтдийн бүтээл чухал ач холбогдолтой.

Түүхэн харьцуулсан аргаар судалгаагаар Ихээхэнхэмжээний баримт дээр тулгуурласан нарийн мөртлөө уянхатан онолын өгөгдөхүүн дээр тулгуурласан арга юм.

Хэл шинжлэлийн түүхэн хөгжлийн явцад бүрэлдсэн арга юм.Ажлын завсрын болон бусад аргуудын тусламжтайгаартодорхой хэлнүүдийг төрөл болохыг баталж түүхийн эртнийбаримтуудыг сэргээж байдаг.

Үйл ажиллагаа нь дараах үе шаттай. Харьцуулах материалаа сонгох, хэд хэдэн нэгжийг тогтоох,

авиа зүйн өөрчлөлт гарсан он цагийг тогтоох, хуучин хэвшинжийг сэргээх

Тусгай аргууд нь хэлний баримтуудыг гарлаар адилтгах, онцагийн дарааллын арга, газарзүйн арга, төрөл хэлнүүдийнхоорондын зээлбэр үгс, газар усны нэрийг судлан мэдээлэлавах зэрэг юм.

4.Зэрэгцүүлсэн хэвшинж судлалын арга Хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулах арга өргөн

хэрэглэгдэнэ. Түүхэн харьцуулах болон зэрэгцүүлсэнхэвшинжийн арга нь харьцуулалт дээр түшиглэнхэрэглэгдэнэ.

Зэрэгцүүлсэн хэвшинжийн арга нь хам цагийн хэлшинжлэлтэй холбоотой.

Гарал үүслийн ялгааг харгалзахгүйгээр хоёр болон хэдхэдэн хэлний бүтцийн нийтлэг болон ялгаатай талыгзэрэгцүүлэн харьцуулан судалдаг.

Төрөлх болон харь хэлийг тогтолцоогоор нь сөргүүлэнсудлахыг гол зарчим болгодог.

Судалгааны суурь нь дэлхий бүх хэл байдаг.

Төрөл болон төрөл бус хэлнүүдэд байдаг төсөөтэйялгаатай талыг судлах нь гарал түүхэн хөгжлийнонцлог, хэлнүүдйин хоорондын харилцаа,газарзүйн байрлалаас шалтгаалахгүйгээр нийт хүнтөрөлхтөний чанартай түгээмлүүдийг илрүүлэхэдтусална.

Үр дүн нь сургалтын практикт хэрэглэгдэн хосхэлний зэрэгцүүлсэн болон харшуулсан хэлзүйнсурах бичиг, хос хэлний толь зохиоход өргөнашиглагдана.

5.Формаль арга Орчин үеийн хэлшинжлэлийн аргазүйн нэг онцлог нь

судалгааны формаль буюу хэлбэр бүтцийн хэлбэрхарьцааны аргыг хэрэглэж буйд байна. Формальаргуудыг дараах асуудалтай холбон авч үзнэ.

Формаль судалгааны мөн чанар, хэлний бүтцийгформал аргаар тайлбарлахын ач холбогдол, утгахэлшинжлэлийн обьект болох эсэх тухай формаль аргань зөвхөн хэл шинжлэлд бус бусад шинжлэх ухаанорчин үеийн логикийн шинжлэх ухаанд өргөнхэрэглэгдэж байна.

Академич Ш.Лувсанвандан “...хэлэнд хийсвэрлэнсэтгэх арга чухал болохыг онцлон тэмдэглээд ...хийсвэр утга гэдэг нь хэлбэрийн утга юм. Юмүзэгдлийн хэлбэр харьцааны аль аль нь байгальдорших байгалийн үзэгдэл юм . Хэлбэр харьцаагүйюм гэж байдаггүй байна” гэж бичжээ.

Формаль буюу бүтцийн аргыг хэрэглэсний гол үрдүн нь бүтэц хэлшинжлэл юм. Соссюр хэлийг өөрхоорондоо харьцаагаар холбогдсон харилцануялдаатай элементүүдийн нэгдэл, өөрийн дотоодзохион байгуулалтанд захирагдсантогтолцоохэмээн тодорхойлж, хэл нь тогтолцоотшинжтэй болох тухай чухал санааг дэвшүүлсэн ньхэлгинжлэлд оруулсан гол гавьяа оршино.

Хэл соёлын судалгааны тухайд Cultural Linguistics-латин хэлний хэл, соёл,

сургаал (lingua,cultura, logos) (ethnolinguistics)гэсэн үгнээс гаралтай.

Хэл нь харилцааны хэрэглүүр төдийгүй соёлынмэдлэгийг тээн, үндэсний соёл болгох, түүнийгилэрхийлэх гол хэрэгсэл болдог. Соёл ч мөн адилмэдээллийг дамжуулах бэлгэ тэмдгийн тогтолцооюм.

“Culture is a term used by social scientists for apeople’s whole way of life. In everyday conversation,the world culture may refer to activities in suchfields as art, literature, and music. But to socialscientists, a people’s culture consists of all the ideas,objects, and ways of doing things created by thegrope. Culture includes arts, beliefs, customs,inventions, language, technology, and traditions.The term civilization is similar, but it refers mostlyto scientifically more advanced ways of life. Aculture is any way of life, simple or complex” (TheWorld Book Encyclopedia, vol.4, 1977, USA, p.942).

Р.Бенедикт (Ruth Benedict, 1887-1948) Соёлын загварынонол гаргаж тавьсан бол В.Ф.Хумбольдт (W.F. Humboldt,1767-1835) хэл, бие хүн, соёл харилцан хамаарлын асуудлыгавч үзсэн.

В.Ф. Хумболдт “...хэлний бүх үгсийн нийлбэр болгадаад ертөнц болон хүний дотоод ертөнцхоёрын хооронд оршдог юм” гээд “... үндэстэнбүрийн хэл нь өөрийн хэрэглээгээрээ дамжуулантухайн хэлээр ярилцагч хүмүүс болоод гадаадертөнц хоёрын хоорондох холбоог нээн харуулахболно” гэж тодорхойлоод мөн хэл бол тухайнүндэстний ертөнцийг үзэх үзэл, үндэсний соёлынх ньөвөрмөц онцлогийг илтгэж байдаг тухай тэмдэглэсэнбайна.

Э.Сепир 萨丕尔（E.Sapir, 1884-1939), Б.Уорф 沃尔夫(E.L.Whorf,1897-1941) нар хэл соёлын хоорондын харилцааны асуудлыг хэлшинжлэлийн харьцангуй онолынхоо хүрээнд боловсруулсанбөгөөд энэ тухайд:

”Хэл бол оюуны агуу үйлийн үр дүн болохын хувьд ардтүмний соёлыг тодорхойлдог...Хэл нь соёл, өөрөөрхэлбэл тухайн ард түмний амьдралын хэв маягийгтодорхойлсон өдөр тутмын дадал заншил, үзэлбодлын үеэс үед улиран дамжсан нийгмийн цогцынгадна байх боломжгүй. Соёлд тухайн нийгмийн хийдэгбоддог юм бүхэн хамаатай. Тэгэхлээр хэл бол тухайннийгмийн хүмүүсийн яаж бодож сэтгэдгийн илрэлболох юм. Хэлний агуулга нь соёлтой салшгүйхолбоотой” гэж (Э.Сепир:1993:1)өгүүлжээ.

Английн нэрт хүн судлаач Е.Б.Тайлор (Edward BurnettTylor,1832-1917) “Primitive Culture” as “that complexwhole which includes knowledge, belief, art,morals,law, custom and any other capabilities and habitsacquired by man as a member of society”

“Хэл бол харилцааны тэмдгийн тогтолцоо,хүн төрөлхтөний сэтгэхүйн хувьсал, хөгжилагуулга, цар хүрээ, тодорхой соёл хэлтүндэстэн угсаатны сэтгэлгээний онцлог,ертөнцийг үзэх үзэл, ертөнцийг таньсанбайдлынх нь тусгал юм.” (Ж.Баянсан, Соёл, хэл,үндэстний сэтгэлгээ , 2000)

Соёл судлалын судалгааны арга

1) ДИАХРОН АРГА. СОЁЛЫН ҮЗЭГДЭЛ,НӨЛӨӨЛӨХХҮЧИН ЗҮЙЛ, ҮЙЛ ЯВДЛЫГ ТЭДГЭЭРИЙН ҮҮСЧӨРНӨХ ЦАГ ХУГАЦААНЫ ДАРААЛЛААР НЬ СУДЛАХАРГА

2) СИНХРОН АРГА. ХОЁР БУЮУ ХЭД ХЭДЭН СОЁЛЫГТОДОРХОЙ ЦАГ ХУГАЦААНЫ ХҮРЭЭНДХООРОНДЫН ХАРИЛЦААГ СУДЛАХ АРГА

3) ТҮҮХЭН ХАРЬЦУУЛАЛТЫН АРГА. СОЁЛЫНОНЦГОЙ СОНИН БАЙДАЛ, ӨВӨРМӨЦ ҮЗЭГДЛИЙГТҮҮХЭН БАЙР СУУРИНААС ЗЭРЭГЦҮҮЛЭНХАРЬЦУУЛЖ МӨН ЧАНАРТ НЬ НЭВТРЭХ АРГА

4) БҮТЭЦ-ҮҮРГИЙН АРГА. СОЁЛЫН ОБЪЕКТИЙГБҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСГҮҮДЭЭР НЬ ЗАДЛАН ҮЗЭЖ,ТЭДГЭЭРИЙН ХОЛБОО, ХАРИЛЦААГ НЬ ИЛРҮҮЛЭХАРГА

5) ХЭВ МАЯГЧЛАХ АРГА. СОЁЛЫН ТОГТОЛЦООНЫБҮТЦИЙГ ХИЙСВЭРЛЭЛЭЭСТОДОРХОЙДШИЛЖҮҮЛЭН ЭЛЕМЕНТҮҮДИЙНАДИЛ БА ЯЛГААТАЙ ТАЛЫГ ОЛОХ АРГА

ХЭЭРИЙН СУДАЛГААНЫ АРГА. (УГСААТНЫ ЗҮЙНХЭЭРИЙН СУДАЛГАА НЬ ОБЬЕКТУУДЫН ДҮРСИЙГБАТАЛГААЖУУЛАХ ХЭРЭГЦЭЭ ГАРДАГ. БИЕЧЛЭНЯРИЛЦАЖ МЭДЭЭЛЭЛ ЦУГЛУУЛАХ)

Соёл хэл шинжлэл нь хэл нь соёлтойгоо хэрхэн холбогдож соёл хэрхэн тусгаж байгааг судална.

Танин мэдэхүйн чиглэлийн асуудлууд, харилцааны чиглэлийн асуудлууд юм.

1. Хүрээлэн буй ертөнц, энэхүү ертөнцөд хүний эзлэх байр суурийн тухай соёлын төсөөлөл, шашин шүтлэгийн, ахуй амьдралын, гоо сайхны, ёсзүйн, нийгмийн, хуулийн гэх мэт тухайн үндэстний хэлний ямар хэрэгслээр ямар байдлаар илэрч байна гэдгийг авч судална.

2.Хэлний харилцааны ямар хэлбэр арга хэрэгслийгтухайн ард түмэн үндэстэн ястан хэрэглэж байна вэ

3.Хэлний үйл ажиллагаа хувьсал өөрчлөлтөнд хэлугсаатны соёл, сэтгэлзүйн хүчин зүйлүүд хэрхэннөлөөлөхийг судална. Хэл бол үндэстэн угсаатны соёл нь үг хэллэгээр

хэлбэржсэний илрэл юм.

Үндэстний ертөнцийг харах цонх үндэстний оюунухааны илрэл байдаг. Соёлоо хэлээрээ дамжуулан сурч,эзэмшиж хөгжүүлж, өөрчилж хойч үедээ дамжуулжбайдаг. Хэл бол соёлын оршин тогтнох нөхцөл орчинбөгөөд соёлын бүтээл болж байдаг.

Хэл бол үндэстний соёлыг баталгаажууланхуримтлуулах, дамжуулах үлдээх үүрэгтэй байдаг.Нүүдэлчдийн сэтгэлгээний өвөрмөц хэв шинж ньтэдгээрийн уламжлалт соёл, зан үйлээс үүтгэлтэйбайх нь зайлшгүй юм. Үүнийг судлан тайлбарлахынтулд монгол газар шороон дээр таван хошуу малыгамьдралынхаа үндэс болгон эртнээс нааш аж төржирсэн нүүдэлчид ертөнцийг хэрхэн үзэж, яажойлгосон нь тэдний ердийн харилцаанд яаж илэрчбайдгийг хэлнийх нь баримтаас тунгаан нягталжүзэх ёстой боломжтой. Тухайлбал,

Цагаан идээний нэр Сүү боловсруулах арга ажиллагаа маш нарийн үйл

ажиллагаа юм. Энэ нь монголчуудын танин мэдэхүй,идээ ундааны соёлыг харуулдаг. Тухайлбал,

Сүүг боловсруулахдаа хөдөлгөөнгүй боловсруулах,(сүү тавьж ээдүүлэх)

хөдөлгөөнөөр боловсруулах (сүү бүлэх)

хөрөнгөөр боловсруулах (айраглах),

шахаж боловсруулах (шар ус шахах)

шаргааж боловсруулах (хурууд хийх),

усаар боловсруулах (сүү бүлэх, айраг нэрэх),

галаар боловсруулах (өрөм хөөрүүлэх) гэх мэт

Гүүний сүүний ундаа

Айраг исгэх, айраг бүлэх, айраглах, айрагшуулах,айрагдах гэх үйлийн нэршил нь айраг гэх үгтэйхолбоотойгоор үүсч монгол соёл, ахуй амьдрал, занүйлийг харуулсан соёлын онцлогийг илрүүлдэг

Цэгээ гэдэг нь цэхийх, цэхэр, цэгээн гэх мэт үгэнддавтагдаж өнгөөр нэрлэсэн нэрийдэл болдог.

ХАЛХ ӨВӨРМОНГОЛ БУРИАД ОЙРАД

АЙРАГ ЦЭГЭЭ ЦЭГЭЭ ЦИГЭЭН

Мөн гүүний сүүний ундаатай холбоотой нэгнэрийдэл бол исэг юм. <<МНТ>> -нд айраг эсгэхбүлэх талаар “...гэрийн бэлгэ нь сүү түсрээд өсөгөөшөнөд өдөр цайтал бүлэх бөлгөө. ... (Баяр галиг :1980:180) гэсэн баримт байдаг. Хятад хадмалорчуулгад “эсэг” гэдгийг 马奶子гүүний сүү гэжорчуулсан байна. (МНТ, Баяр,1980: 180)

Хуа й и юү толь болон Мостэртын “Ордос толь” д“эсүг” гэдгийг 熟马奶子 гэж тайлбарлажээ. Үүнээсүзэхэд 13р зууны монголчууд гүүний сүүболовсруулж байсан нь тодорхой.

Хуурай сүүтэй холбоотой нэрийдлийг дараахжишээнээс харж болно.

хуурай сүү, борцолсон сүү, богшоосон сүү

хатаамал сүү, хатаасан сүүг Өвөрмонголын Ордостдашмаг гэдэг бол халхад аялгуунд “Дашмаг” уснысавыг хэлдэг, “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбартоль”-д 1. аянд хэрэглэх зориулалттай шингэн зүйлагуулах модон бөглөөтэй үүрэг сав, архины дашмаг,гуулин дашмаг (2008:684) гэж тайлбарлажээ.Эндээс үзэхэд нэрийдэл адил боловч ерөнхийзаагдахуун нь тэс өөр зүйл байх жишээтэй.

дуурмаг /ингэний сүүний / (дундговь аймаг)

боз

зуурмаг

буцалгаа /хоормогийн буцалгаа, ээдмийн буцалгаа,цөрмийн буцалгаа /

сазаа

хөөрцөг /хөөрүүлэг/ гэх мэтчлэн монгол хэлнийүгийн сангийн өвөрмөц онцлогийг илрүүлэнгаргаж байна.

Дам үйлдэхүүнээр нэрлэсэн

Хүндэтгэлийн нэр

Хийх үйлээр нэрлэсэн

Нутгийн аялгууны нэр

Сувс Нанчид Хуршаасан архи

Зориг Ордос

Арз Сархад Дагнасан архи СөнОйрад

Хорз Дармал архи Цэнгэлойрад

Шарз Нэрмэл Санзай Архангай

Борз Шим

Архитай холбоотой нэр

сүүний архи,

саалийн архи,

тогооны архи,

сүүний охь, шимийн архи

нэрмэлийн архи

цагаан архи

хар архи

монгол архи

Хэл-соёл судлалын гол судлагдахуун нь тогтвортойхэллэг байдаг учраас тогтвортой хэллэгийг соёлынтэмдэг-илэрхийлэл болох талаас нь судалвал өөрхоорондоо гарцаагүй харилцан хамаарал бүхийгурван үндсэн асуудал чухал учир холбогдолтойболно.

Үүний нэг дэх гол асуудал бол үндэстнийсоёлын өвөрмөц байдлын илэрхийлэл болдогхэлц нэгжүүдийн бүрэлдэхүүнийг хэлнийнэрлэлтийн сан хөмрөгөөс ялгаруулантодорхойлох шаардлагатай болно.

Хоёр дахь гол асуудал нь угсаатны хэлшинжлэл,хэл-соёл судлалын үүднээс хэл, соёл хоёрынхарилцан хамаарлыг судлахдаа тогтвортойхэллэгийн соёлын утгазүйг шинжлэн тодорхойлж,товчоолон тайлбарлах арга, хүрсэн үр дүнд ямарялгаа, ямар хамаарал байгааг тодруулах явдал юм.

Гурав дахь чухал асуудал бол хэл, соёл хоёрыналь алинд нь нийтлэг үйлчилэхүйц аргазүйнталбарыг зөв тодорхойлох явдал юм.

Аргазүйн ийм нийтлэг суурьтай болсноор соёлын“хэл”-ний тэмдгийн үүргээр харилцаанд сэргэнхэрэглэгдэж, үндэстний соёлын тухай мэдлэг,түүнийг хэлээр илэрхийлэх арга чадамжийг үеэсүед өвлүүлэн эзэмшүүлж байгаа тогтвортойнэгжүүдийг судлан тайлбарлах аргыг боловсруулжашиглах юм.

Малтай холбоотой үг хэллэг

Хургаа голсон хонь шиг энэрэл эргэцэлгүй

Тэлээ хурга шиг танхи дураараа

Өттэй ямаа/тэмээ шиг тогтворсууршилгүй

Дөрлүүлсэн бух шиг дуулгавартай

Дөргүй бух шиг өөрийнхөөрөө зүтгэх

Хонины морь шиг номхон

Нуруугаа авсан морь шиг халирхай

Уургын морь шиг уулгамч

монголчуудын нэн эртний үеэс амьдарлагынхааүндэс болгож ирсэн уламжлалт мал, аж ахуй,түүнийг эрхлэх явцад бий болсон танилт, зан үйлзэргээс шууд шалтгаацан хамаарч үүссэн болох ньилэрхий байна.

Жишээлбэл, хаврын тэнгэр шиг ааштай хүнгэдэг адилтгал

монгол хэлэнд “Харамч” хэмээх

концептийг Жишээлбэл, “-

хорголоо тоолох,

нарийндаа хатах,

гарын алга дээшээ нь харуулахгүй,

гар татуу,

гар чангатай,

гаднах нь гэртээ, гэртэх нь гэдсэндээ ороогүй,

айлд намар, гэртээ хавар,

лонхонд унгаж нохойд зайлж өгдөг ” гэх мэт машолон хэллэгээр илэрхийлнэ.

Гэтэл хятад хэлэнд энэ концептийг “төмөртахиа” гэдэг хэллэгээр илэрхийлдэг нь өндөгөгдөггүй, өдийг нь авч болдоггүй гэсэн ухаарлаасүүдэлтэй гэдэг. Ингэхлээр өөр өөр соёл хэлтэнд нэгзүйлийн концептийг илэрхийлэх арга өөр өөр чбайж болно. Заримдаа ижилдүү ч байж болно. альнь байсан тэдгээрийн сэтгэлгээний онцлог банийтлэг шинжээр нөхцөлдсөн болохыг нарийншинжлэн тодорхойлох учиртай болно.

Even reckoning makes long friends

“Тооцоогоо тэгш хуваах нь нөхөрлөлийгбэхжүүлдэг” гэсэн утгатай зүйр үг. Монголлогикоор мөнгөө нарийн тооцох нь нөхөрлөлийгсулруулж, найз нөхдөө өөрөөсөө холдуулж ч болохбол англи сэтгэлгээр харин ч улам бэхжүүлдэг ажээ.Зарим хүмүүс нарийн тооцоотой хүнийг харамчамьтан гэж ад шоо үздэг бол англичууд сайн нөхөрхэмээн үнэлдэг байх нь. Эндээс мөн адилангличуудын сэтгэлгээний онцлог харагдаж байна.

Ялихгүй юмнаас ямааны гарз

“Жижиг зүйлийн төлөө том зүйлийг битгий золиосло” гэсэн утгатай энэхүү хэлцийн англи хувилбар нь “Burn not your house to rid it of the mouse” гэсэн үг байдаг

Монгол ёс заншил, зан үйл нь монгол соёл,монголчуудын ертөнцийг үзэх үзлийн нэгэн тод илрэлболдог.

Байгал дэлхийгээ хайрлах, ахмад настнаас хүндэтгэх,мал сүргээ өсгөн үржүүлэх зэрэг арга ухааныг заансургаж төдийгүй бэлгэдэл эрхэмлэх ухаан их байдаг.Идээ ундааны ёс заншилд холбогдох үг хэллэг нь:

хүндэтгэлийн,

бэлгэдлийн,

сурган хүмүүжлийн,

цээрийн шинжтэй байдаг.

Идээ ундааны ёс заншил бол дэлхийн бусадүндэстнүүдээс ялгагдах монголчуудын голонцлогийн нэг бөгөөд ялангуяа дайлах, цайлах,зочломтгой зангаараа харийнхны анхааралсонирхлыг татдаг шагшин хэлэлцдэг нэг голсэдвийн нэг байдаг.

далны ерөөл,

шүүсний ерөөл,

аман хүзүүний ерөөл

асуух нурууны асуулт асуух гэх мэт байдаг.

“сүү шиг цагаан мөртэй яваарай

“идээний дээд цагаан сүү, итгэлийн дээд цагаан сэтгэл”

“амьдралыг минь ивээн тэтгэ, хол яваа хүний үйл хэрэг бүтэг, ойр байгаа бүхэнд жаргал баяр хайрла”

“жилийн цайг “хамарт нь тулгана” гэх хэллэг

ураг хуримын үед гэрийн ерөөл ёс

“Болсон хоолноос бүү зайл, болшгүй үгэд бүү ор”

“ганзага түгэтхүй шорлог”