ISSN: 1138-9664

2001,4:71-76

Á PROCURADALUZ DOVAGABUNDO’(El vagabundo, 1952)

AURORA LÓPEZ

Falar de Luz Pozo Gana e da súa poesíaécomafacerunhaviaxe fantástica6 mundoda beleza,da metáfora,da vida do amor eda morte. Non é ceusadeagora,candeme

peño por primeira vez a escribir sobre ela, sentirnosmeusmomentosdeangustiaíntima unhacraraidentificaciónceasúaperspectivapoética,cesseusvio//nschuviñencos...Prodúcemeun estremecemen-te deadmiracióne prantodofagotdamorte;subié-

a paixón do resplandorquepermanece,poramosconmóvenmees crepósculos ej/ores queescri-biron xuntos elae ci, el e cia, Luz e Eduardo,Eduar-do e Luz.

Ti sabes,Luz, que seannos meus oídoscomapaxaros,comagotasde chuvia, osversosqueentre-teces,e fas que comprendaquea poesíaé música,a rúa música, ti mesma.Quixera que estemeu«preludio» foseun ensaieda vezdo meucorazón,e que as miñaspalabrasaparecesendispostascomaformandounhaespeciedeoberturaa estaobrardaqueme tocacomentar,El vagabundo.Sei de cerroquesoamenrehansercerdasdun violín moi desa-xustado,notasperdidasdun espello,mais...a arpaflíxidía do meu cariño traspasaráa ahí alma: deestotaménesrousegura,e dámeazesparaexpoñercál é a miña lecturadeselibro teu.

* * *

Tócame falar de El vagabundo de Luz PozoGana,e teñequecomezarpor lamentaro esquen-

¡ Esteartigo foi escritoen febreiro de 1997 paraun libroque se<a faceren bemenaxea Luz Pozo Garza,no que noveautorese aurorasretíamosquefalar decadaun dosseusnovepoemarios. Como non chegou a publicarse,quero confiaragoraa parteque mecorresponderaa mm á RevistaMadry-gal, mais sen cambiar nin unhapalabra,porqueseguea serunhahornenaxe,aresroraparticularmiña, a estapoetaaquenquero tanto.A. L.

cementocaseabsolutodesraobrapor parteda crí-rita. Sabemoscunha prec¡sión sorprendenteassúasdatas: nunhaespeciede colofón persoalmoiparticular,cenfesaa escritora:«Terminédeescribirestelibro eldía 27 de agostodel año de 195~ A launa de la tardey lloviendo.¡ Fuéescrito expresamen-tepara el Concursode Poesía«Adonais>’. Polo tanto,temes unha obra cempostano ano 1950, candeLuz publicara soamenreo libro Ánfora, obra daque Carballo Calerodicía, en 1952 (reseñade Opaxaro na boca),que «noné un libro deversos»:delíe dar a razónó granprofesor,estariamosanteaprimeira colección de poesíada nosa autora. Elvagabundo non gañou o premio Adonais, queandaba daquela polos seus anos iniciais; outramuller fei a afortunada,JuanaGarcía Noreña,unhaescritorada quenuncaUn nada,nin mesmoaropei o libro ce que rriunfou naquelaocasión,Damade so/edad.

El vagabundopertencea etapainicial, caseporcompleto de expresióncasrelá,da escrita de LuzPozo Garza; daquela,non debe estrañarque líepasea estaobra o mesmoque a tantasourrasdeexpresiónnon galegaescritaspor auterase autoresqueteñena meirandeparteda súaproducciónengalego.Luz Pozo Garzaaparececontemplada,ceaimportanteextensiónquepor lóxica e xusticia líecorresponde,nas enciclopedias,nos diccionariosde escritores(¡e escritoras!)galegos,nasliteraturas,etc.; senembargo,é tempoperdido buscaren caseredesnin sequerao título da colección El vaga-bundo; comamoiro, faisealusióná etapacasreládaautora. Dúas excepciónsnorabeis poden ser o«Limiar» deEduardoMereirasparao libro de LuzConcercode outono(p. 8), eu a «Introducción>,deCarmenBlanco á súaedición de Xerais de CódiceCalixcino, ende a estudiosaluguesamesmocitaalgúns poemas(p. 26; p. 27) destaobraen casre-lán, que eu pensoque é absolutamentenecesaria

1~

AURORALÓPEZ A PROCURADA LUZDO VAGABUNDO

paracomprendere explicar axciradamenteo devirpoéticode Luz.

Dito esto, a modo de encadramentorápidodesraobrano cenzunrodaescritadaautora,recor-darei que se publicou en 1952, nun volume dealgo máis de 73 páxinas, ilustrado por Sesto eLugrís; levaó comezeun artigode GerardoDiego,titulado «Dánae»,quepublicara o académiconoxernalABCo25 de novembredc 1950,con moti-ve da lecturado libro Ánfora. A obravai dedicada«A lospoetas1 GerardoDiego 1 Dionisio Gamallo1 ManuelRabanal1 EduardoMoreiras»,todoselesescritoresen estreitarelación,dediversasmaneiras,ceavida e ceaescritade Luz.

Paradarós posibeislectoreseu lectorasdestaspixinasas eJavesdasquepartea miña aproxima-ción a El vagabundo,debo confesarque deicaagoranon leramáisquealgún poemasolto de Luzen castelán,mentresquea miña paixón peíaobragalegade Luz remontabastantelenxe no tenipe,pelo menosatacomezosde 1982,candechegouásmiñas mans Concerco de oucono, obra que megañoucon esefondo lirismo do que se podeacharun preludio certe en Rosalía. Pero tamén ceapadronesame ocurriraunhaceusaseinellante,estamoiro antes:as Orillas de Rosalíacomezáronmeaentusiasmarmeito despeisde apaixonarmecoaslecturasde Cantarese, sobretodo, de Fol/as.

Chege, xa que logo, a El vagabundo,casepordecreto (¡que agradezode verdade!) de LucianoRodríguez,a partir de Concercode oucono,de Códi-ceCalixcino, de Prometoa flor deloco, de Vidasecre-ca deRosalía.Édicir, chegocesprexuicioslóxicosdelcr antesas obrasda madurezapoéticade Luz, queademaisestánescritasengalego. Senembargo,nadamáisentrarnaspáxinasde Elvagabundo,sinto unhatranquilidade,un aceugo,un pracersemellanteáataraxiades epicúreos,conceptoque non lembreaquí paraexhibir erudición,senónpeíamiña dedi-cación normal nestasdatasdo ano, nas queadoitoexplicar por catre mesesa Lucrecio; as súasdescr-i-cións e interpretaciónsda natureza,a súa ferventeimplicación no ensino do epicureismo,penso quereñen importantespuntosde confluenciacepensa-mente que subxaceen El vagabundo.De tódolesxeitos, intentareiobxecrivarestaecutrasimpresiónsperseaismiñassobreesta obraque me impresionafendamenre,por sí mesmae (seríaparvadaintentaragachalo)por ser de Luz.

Deixandedeparteo prólogo deGerardoDiego,mei fermosoe quepagaa penaler, pero que non

está escrito, como za dixen, para El vagabundo,recerdareique a obrapropiamentedita estádividi-da en catrepartes:

a) El vagabundo(pp. 13-31)b) Pan dejúbilo (pp. 35-53)c) Treguadel hombre(PP. 57-63)d) Entrecl amory la mtíerte (pp. 67-73).

Sabenbenes que cempoñenobraliteraria queunha das moiras dificultades que atopanna súatarefa consisteen dar cun titulo axeitade; tanto éasí queconseguilosupón,paraoscomentaristasdaobra, uriha boa ruaneirade comezara descrición.El vagabundoé un título que, ó meuver, sintetizatoda unha visión filosófica da poeta. Ademais,«Pandejúbilo.> e «Treguadel hombre..caracterizanun pensamentofilosofico nietzscheanodo eternoretorne, no que esta rerceira parteda colecciónmarcaeseretornoó heme.Do mesmoxeire«Entreeí amor y la muerte» é a expresiónda beleza,entendidapoiefilósofo alemáncomacatarse:unhapurificaciónpor mediodader. Achámenes,xa quelego, anteunha moi legrada caracterizaciónpormedie des títulos des diferentesapartadose poíoxenérice,que significaría un andarerranteá pro-cura constanteda estética. Daquela seguireiestadisposición da autora, peis consideroque é unhaclave dasúavisión poético-filosófica.A propiaLuzPozodefineasdúascolecciónsdeversosquepubli-ecu no ano 1952 dc formarápidae contundenterecurrindoa sé deusadxectivos:o libro engalego,O páxaro na boca, sería~<aquilianiano»;o libro encasrelán,El vagabundo,serianierszcheane.Vanta-xes dc traballarsobreautoresen aurorasdes nososdías, capacesde ofreceras clavespara a sua inter-pretación!

1. El vagabundo,titulo de todoo volume e, den-tro del, do apartadoprimeiro,englobaunhaseriedepoemas que reñen cadanscutítulo propio: «Lascunetas>.,«Identidad», «Hombre solo.>, «Bosquepuro, en canción>., «Mar>., «Arboles», «Noche delvagabundo>.,<Amor del vagabundo»,«Amanecer>;acabezadeles, o poemaprimeiro drúlase«El vaga-bundo»,insistencianestenemequedebeser signi-ficativa, peis semeliantereiteraciónseamentepodeexplicarse por unha preocupaciónconstantenopensamentode Luz. Esepoema inicial consistenapresentaciónda perseaque buscae atopana naru-reza unhafonre na que beber.Dende o puntodevista da análiseretóricaocupae postedeproemio,e comatal presentarío personaxea propia idealiza-ción da estética,ou mesmome atreveríaa dicir que

72‘00) 4- ~<i

AURORALÓPEZ APIeOCURADA LUZ DO VAGABUNDO

a concepciónda poesía.A autora,contradicindoopensamenronietzscheanode ir eliminando másca-ras, colócasea do vagabundo(poesía,poeta),pro-ducindo un afastamentepreconcebidodo seu pro-pie eu-mullere da oposiciónó vagabundo,que é oheme.Este triángulo produceen toda a obraunhacheade xogos que permiten á autora realizarsenodistanciamentode 3~ persea, sempre que amoseconcepciónsestéticaseu a suaanrírese,e reflectir asúaidentidademuller-nameradacandeo sentimen-re persoala desborda.Dito dentro modo, a poetacandefilosofa convírteseen vagabundoou no sencontrario, e heme, e cande esa filosofía se volvecarneaparecea poeta,Luz Pozo Garza.

A visión da narureza,os praceresestéticospro-ducidos peíaauga, o aire, a terra, o canto, sontemasdo vagabundo,personaxedo poemaproe-mio e de titulado «Las cuneras~(p. 1 5). identi-dad» (p. 17) presentaó vagabundo,un no senlugar ó camiñanre,dentrodesaconstantexa obser-vada, e que rematacunhaidentificacióntotal:

elhombrepuro en la naturaleza,

verso no que o senódode humebise semellan—re ó de vagabundo.

«Hombre solo» (p. 1 9) descriL,e ¿ OpOflCHttt 6vagabundo,é dicir, un personaxeinsensible,queno,) vibra, suscito encarcerado,sen JibeMide; ohemeaparecedespoisdunha magnífica descriciónda beleza,da estéticada narureza,da liberdade:

Ye/mundoestápobladodealegría,cuelgagozosamentepor los ríoslejosdelasparedesveladoras.

Estemundode liberdadefaisepequenecandeapoetadescribeó hemequenon a capra:

Estácan lejos de la lluvia en linea,en trance de caersedesdesu ámbito,que los vientos,e/árbol, los colores,estánmuyfuerade él, comocerrados,seapagany amanecen,comoluces,no tienenrelación con suexistencia.

Esecontornetan benrepresentadoen yentes,árbere,cores é un mundoalleo ó gozoestéticodoheme; un gozo da natureza sublimadaque ovagabundorecollecutravezna fin do poema,ser-vinde coma contrapesoó «hemesó» que líe datitulo:

Puesél no necesitade la estéticapara abrazar las ramas o mujeres,ni tratar de indagarsobre los charcos,donderompeny cantanprimaveras.

Tódolespoemaspresentanunha sensibilidadeespecialá descricióndes tresmedios,ceusaque sepercibe moi ben nostres poemasseguinres:«Bos-que puro, en canción» (p. 21), «Mar» (p. 22),«Arboles» (p. 25). Sen embargo, non hai nelesunhadivisión brusca,comaa que existe na visióndes deus opoñentes, o vagabundoe o heme.Lemos no poema«Bosquepuro,en canden»:

Una pradera canta másqueun río,los árbolesno llueven,pero cantanmientrasexpiransombrasno conformes.

Esta contemplaciónestéticarómpesecandeseIle opón a que se presentacomapropiado heme:

Elhombrenecesitade susangrepara escuchare/soplode las cosas,

Idea quese expresacon máis forza aíndanestesdeusversosrotundose contundentes:

27w sólo e/hombreduermecomopiedraencerradoenla angustiadesu techo.

O mar, que como sabemosé un elementodevital importanciana poéticade Luz Pozo Garza,cárgasede metáforas,comparacións,e adquireunstonspoéticosinsuperabeiscandeo describeo símildo vagabundo,o camiñanre.Non hai dúbida dequea poetaestádetrásdas súasyerbas:

El caminanteduermecontra e/vientocuandoseacercaal mar desdelospajaros.

Frenteó mar quedao heme,cea súa rudeza,áque, sen embargo,se ííe ofrécea mensaxemariñacomaunha festa:

El mensajedel mar es unafiestaquebrinda azulal corazóndel hombre.

Exemplossemellantesa esresamósanoso poema«Árboles»,quenon logracomprendero heme:

y elhombregrita porquequedasolo,grita porqueestá so/o solamente.

732001,4:71-76

AURORALÓPEZ Á PROCURADA LUZDO VAGABUNDO

En cambie,o vagabundorespondeperfectamen-te a esavisión animadada natureza,dasárberes:

Tansólo el vagabundosesitúa,la frentepuradesdela corteza,para que choquenpajaros celestescontra la rama viva desu carne,

Estapartedenominada«Elvagabundo»rematacepoema«Amanecen>,eclosiónfinal endeaire,luz, ver-des,árbores,ánxeles,ríos,servena esteenfronramen-re dedúasvisións quevemosnospoemasanteriores.O poematen unhaorganizacióninterna na que euvexe: a) unha introducción,endese experimentaarepresentaciónestéticae o seugoce por medio destepersonaxesemprepositivoparaaautoraquecevaga-bundo;b) a visión contraria, decoteexemplificadaeencarnadana figuradeheme;e) a poetatoma parti-do, sempredendea posturapropia do vagabundo,peroofrecéndolleunharedenciónó heme:

Ye/hombrenacerácuandose tienda,con susilencioparaoir los mundos.

Trárasedun renacementoque vai implícito notítulo escoilidoparao poema,no que«Amanecer»é o símboloda liberdade,da realizaciónpersoal,daidentificaciónde naturezae estética.

II. Pan dejúbilo, dedicadoexpresamentea undes grandesmodelosde Luz PozoGarza,o poetaandaluzVicente Aleixandre, recolle un cenxuntode oito poemas,con títulos tamén significativos:~<Mañanadel hombre»,«Vozdel hombre,vez de latierra», «Presenciade Dios», «Noche de árbol yespíritu», «Salto feliz», «Origen», «Hallazgo demi», «Verdadpura».

«Mañana del hombre», o primeiro da serie,poderiamosdicir que estáavanzadono derradeirodo conxunto anterior, o xa comentado«Amane-cera. A esperanzaseguemanténdosenel, pois ohemepareceqtíe se cenverrcuen vagabundo,tesequese manténen «Voz de hombre,voz de la tie-rra». Pero o máis significativo nesrecenxunro depoemasé que a muller adquirevez por bocadaautora. Diriase que a diverxenciavagabundo¡hemeprecisaourravisión quea complemente.Eupensoque esavisión emanade eu-muller; pareceque o xéneroquese mantiñaantesno masculinoeen Y pcrsoa,sirúaseageraen 1» persea,aparecen-de unhaunión entrea estetae a muller. O poema

no quexurdeeseeu é o tiruJade«Nochede árboly espíritu»,queconstadc tresparres.Nesrepoemaa dimensiónnierzscheanado apolíneoestáinten-samenreconseguida.A inrensidadedenóraseadxecrivación (incontenible, viva, inmensa), quedesbordaá autora.As comparaciónsservena salien-tar esemesmoefecto:«igualqueun río en tránsito»,«comoun mary unanoche».

A poesía¿ agoraunhamuiler que logra encherrodo ceasúavisión estéticada súapropianaturezae da narurezamesma:

Puedollenar las ánforas de lluvias exquisitas,recolectarlos musgos,esperarequinoccios,plantar dulcessemillasen la tierra caliente,con mis manos,con éstas,de mujeralegrada.

Na parte III de «Noche de árbol y espíritu», arealidade,o dionisíaco,amósasena morre,á que seenftonraa poeta;a menenon conseguevenceráesteta, impulsadaoutra vez pelas súas ansiasderematarobrassen facere peía súamocidade:

Yo nopuedomorirmeen estanoche.Ynoquiero morirmenunca,nunca.

E despois:

Antesdepronunciar esapa/abra: muerte,quiero contar, enpleno, laspalomas.

A esteta, a versión apolínea, a vagabunda,amuller, a namorada,venceá realidadenovamenre,insístindonesra perspectivao poema«Salto feliz»(p. 47), no que a felicidadede amorse simboliza

precisamenteno título.Terra e muiler identificadasson os elementes

queIntegran05 xoges e matices poéticos de «Ori-gen» (p. 49). Na sinfonía das identificaciónsdcmuller con terra 1 narurezaconcédeselieun lugarpropio á súamarernidade:

Toda, gozosamente,telúricayprimera,reaparezco,creciéndome.en suzonamásfértil.

Esta visión muller-rerraenzendraderacompie-méntasede medo máis perfectoen muller-namo-rada-poeta:

Y la mujersapiente,con sushombrosdegracia,resbalandocabelloscan frescoscomoríos,

flUí, 4: 7i-76

74

AURORALÓPEZ ÁPROCURADA LUZ DO VAGABUNDO

y alzandola noticiadel amordelirantepor todaslas colinasconmovidadepa’jaros.

O adxecrivo «sapiente»e a expresiónen }‘ per-sea,quexeralizae diferenciamuiler 1 heme,paré-cenmeesencíais,mentresque a musica e a augadebuxana súapropiapaisaxenamorada.

O poema «Hallazgo de mi’> (p. 51) é unhavísíeninterior e fendamenreestéticaou «apolínea»do seueu-namorado.A poetaevádeseda realidadee ourra vez a morte, o silencio, a oscurídade,senvencidaspeíapoeta,quequerecompartiresaexpe-riencia e esemomentoquesondela:

Yo quiero estemomentoque es can mío,can del mundoy del aire, y repartirloen trozos, comogajosde naranja.

O derradeirepoemadesteconxunro,«Verdadpura» (p. 53) amesaunhavisión semellanteá despoemascomentados.

III. Tregua del hombre. Os catre poemasqueconstitúenestenove conxunto,«La clausuradelángel» (pp. 57-58), «Mundo del amor» (p. 59),«Amor’> (pp. 61-62) e «Incomprensión»(pp. 63-64) sonconstruidosoutravezen 3~’ persea,e o seusuxeiro é o borne, a realidade,sen deixar paso óvagabundo,ó esteta.A muititude de libros entor-pecen a visión apolíneae Luz segueaquí, ó meumodode ver, no poema«La clausuradel ángel», aactitude remada pelo propio Nietzsche candepuxefin á súabibliomanía,tomandonassúaslec-rutasnetasperocon intenciórísmeramentepoéti-cas. Luz amósanosa version que taméno alemán,comoa poeta,texeita.

Ante estanovavolta ó dionisíacodo hemee aimpesibilidade de cenvertelo en vagabundo, anosamulier namoradaquedapresanunharealida-de da quepretendefuxir unhavez máis, parapro-ducir a catarseno seupropio dolor-amor,erguen-de e seumundopoéticopor riba da realidade.

IV. Entre el amory la muerterecolle un conxun-te de catre poemas,es derradeirosda colección:«Tú en mi ciudad» (p. 67), «Unica muerte» (p.69), «Muerteo lluvia presente»(p. 71), «Alegríadel dolor» (p. 73). Diríaseque a loira internaman-tida dendeapreximaciónsfilosóficasdolor-alegría,liberdade,amor, maniféstaseagora na partefinal.

Ó berro de xúbilo de «Tú en mi ciudad»,súcede-líe o saboracedode «Única muerte», que resultafondamenrepoético na súadesventura:

¿A dóndeva tu lluvia, la máshonday sin tránsito,sí esposiblemorirsecon un mirlo en elpecho?

¿Quennon sinte unha emocióncontida ó lerversescomaestede «Muerteo lluvia presente»?:

¡Y es canfácil morirsecuandosees todalluvia!

A fin, en «Alegríadel dolor», avagabundanun comezevitalista:

poetarenóvase

Este dolor mealegra comoun árboLMe levantaa lospajaros, es tuyo.Nacede mi comosifiera un húo.Mesientoinmensaporque tú medueles.

A dor e o amor convirtense neste apartadoderradeiro en obxecte dunha verdadeiraestéticade sofrimenroque e convirreensublime,

Yo, mientras,voy contigode la mano,mordiendoen mi dolor comounafruta.

* * *

Sublimeé, segundea consideraciónde Pseudo-Lonxine, a descripcióndo amorque se arepanunfamoso poemade Safo, máis tardeemuladoporCatulo; o autor de Sobre o sublime alaba nel ahabelenciada poetalesbia, consistenteen saber«escoiler e combinaros síntomasmáis intensesemáis sorprendentes»(X, 1). Estasabenciare a Safo e o seupoemaen sublimes.

Se o Pseudo-Lenxinopuideseaplicar as súasapreciaciónsós poemasde O vagabundoque tenreipreludiar nestaspáxinas, marabillariaseda selec-ción e combinacióndesíntomasqueresistentodocomentario, porque producen en nós o que oautor grego describe desre xeiro: «nadabai tansublime coma unha noble emoción cande estaxurde no intre oportuno: nestecaso, exhala aspalabrascomebaixeos efectosdun místico trans-porte,dunhainspiración,e como se lies infundiseun soploapolíneo»(VIII, 4).

Pense que Luz Pozo Garza, xa nesta obra dexuventude,escrita nunhalingua quenon (a ser amais axeitadaá súa expresiónpoética, como des-

752001,4:71-76

AURORA LÓPEZ A PROCURADALUZ DO VAGABUNDO

pois demostrou o paso do tempo, deixow’sosemporiso palabras exhaladas baixo c&ctos dunmístico transporte, inflindíndolles un soplo apolí-

neo, sen deixarse prender do dionisíaco con tantaintensidade.O mdis gande¿ que conseguin,con-scgue,transmitirnos esesentimento.

~rL200I,4±7I-76

76