901 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

)یک روینش ںیمملسو هيلع هللا ىلص امیلعتت وبنی (رساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتسؽ

* اؾ یملس

**ہنیمث دعسہی

اہ وہ اداصتدی و ا یرکی سای ی و ا شاعتر ی االسؾ اکی لمکم اظنؾ زدنیگ ےہ ۔ وہ ایحت ااسنین ےک رہ ولہپ وک وخ

شاعیش االخؼ و ا یلمع بس وک وپری رطح ریھگے وےئ ےہ۔ االسؾ ںیم دنی داین ذمبہ اور سایتس الزؾ و زلموؾ

ء ادارہ وک یھبک یھب رظن ادناز ںیہن ایک۔ اایبنےسیج امہ رقار دےی ےئگ ںیہ۔ االسؾ ےن اینپ وپری اترخی ںیم شاعترے

یک دجو دہج رکےت رےہ۔ اؿ اقبل ںیم ڈاھےنل ےک امیلعتت وک االسیم)وکحتم وتق(رکاؾ وتق یک اامتجیع وقت

۔یک تثعب اک دصقم زدنیگ ےک رہ ہبعش یک االصح رکان اھت

:انمبص وذراعئ ینعم و وہفمؾ

ےک ےئل آاسیم ےک ےئل لمعتسم انمبص بصنم یک عمج ےہ اور ظفل دہعہ ذہم داری اور اومر المزتم رس ااجنؾ دےنی

۔ےہ بصنم اک امدہ ؿ ص ب ےس ےہ اور اس ےک ینعم ھچک اس رطح ےس ںیہ

(1)۔املنصب :احلسب وامللام ،ویس تعار للرشف ،ای :ماخوذمن معین الاسل ومنہ منصب الوالایت ومجعہ املناصب

اذخ ایک ایگ ےہ اور ا ی ےس ر ایتس بصنم :اخدناین افترخ اور رمہبت اور ا ی ترػ ےس ےہ ینعی :الص ےک ینعم ےس

انمبص ےہ اورمل

ولسیئ امولػ دجنم ںیم درج ایک ےہ ہک :ا

نصب :الص رمعج بسح بسن وتراتف اور ا ی ےس

)2)۔ےہ بصنم ینعمب دہعہ وکحتم وانمبص ےک ںیہ

صب :اقمؾ ورمہبت دہعہ وپٹس

منل

(اخدناؿ )الثمےتہک ںیہااسیم الص العہم ودیح ازلامں یک قیقحت ےک اطمقب :ا

dignity, office, post, station(4):الفں اک قلعت ترفی اخدناؿ ےس ےہ (3)منصب کرمی فالں یرجع الی

بصنم ےک ارگنزیی رتماداافت ویں ایبؿ ےئک اجےت ںیہ وگ ا بصنم ےس رماد دہعہ اقمؾ اور ذہم داری ےہ

اورینعم(اوینٹن ں ےک اپس ریمے ےئل وہلیس ےہ )اکی وہ الف ھوذریعیت الی فالنوہلیس اہک اجات ےہ : :رہعی۔اذل

(5)۔ےھچیپ اتپھچ ےہ اس یک عمج ذراعئ ےہ ےئل سج ےک ےھچیپ اکشری اکشر رکےن ےک

( 6)۔اذلرہعی :ریت ادنز ےک قشم رکےن اک ہقلح وہ آ ڑسج ےک ےھچیپ اکشری اتپھچ ےہ ببس اور ذرہعی عمج ذراعئ ےہ

اپاتسکؿ ال ور ادارہ ولعؾ االسہیم اجنپب ویوینریٹسیپ اچی ڈی اکسرل *

اپاتسکؿال ور اجنپب ویوینریٹس اٹنٹسس رپورسیف خیش زادی االسکم رٹنس **

990 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

طیاس ی یکون غدۃ وشزاایظیرون الظالم وامسافلھا فی ش یء املجاالت تحت زئیع جہاش"

(7)۔"ءالوشزا

اکی سای ی اظنؾ ا یٹیمک ےہ وج یئک وزراء رپ لمتشم و ی ےہ وزرامظع ےک تحت فلتخم وبعشں ںیم کلم ےک اومر اور "

رعػ ںیم رساکری انمبص وذراعئ ےس رماد وہ واسلئ ولعمامت اور اایش ء یل "اس یک وہسایلت یک رگناین رک ی ےہ

ےئل وطبر اامعتسؽ وسیپن اج ی ںیہ ا رپسد یک اج ی ںیہ وگ ا اہک اج اج ی ںیہ وج رساکری الہ انمبص وک رفاضئ یک ادایگیئ ےک

اتکس ےہ ہک انمبص وذراعئ ںیم رفؼ ہی ےہ ہک بصنم لک ےہ اور ذراعئ زجو ںیہ اور اامعتسؽ ےک اابتعر ےس اؿ وک اکی

بس ےس ےلہپ وکحتم یک رعتفی المہظح و۔ دورسے ےک رتمادػ انہک ےب اج ںیہن

اغتۃ متلازبۃ تجسی بیىھم املػامالت و یکوهون اہل مىاشل وؼتی۔ واغنی باملدیىۃ جم"

واالصل فی ذلک ان املدیىۃ شخص واحد من جھۃ ذلک السبط مسکب من اجصا و ھیءۃ

(8)"اجتماغیۃ

رہش ےس وہ امجںیتع رماد ںیہ وج رقبی رقبی آابد وں ۔ اؿ ںیم ابمہ شاعالمت وےت رںیہ اور دجا دجا "

ش ر ےتھ وں۔ سایتس ندؿ ںیم ا یل ارم ہی ےہ ہک تاقلعت رہش وگ ا اکی صخ وا رکات اکمونں ںیم وبدو و اب

"دنچ ازجاء اور ومجمیع تئیہ ےس رمبک ےہ۔ وج ےہ

(ےہ اہجں ااسنونں یک Land(ووکحتم ےس رمادوہ رہبق زنیم )Stateومالان احند االاصنری ےک زندکی:تنطلس )

(9)رکیتیل ےہ۔سای ی میظنت اکی اامتجیع تئیہ اایتخر

ااسنولکیئ ڈیپ ا آػ وسلش اسزسنئ ےک اطمقب :وکحتم ااسنونں اک اکی رگوہ ا میظنت ےہ وج رتشمہک اقمدص

(10)۔ےک ےیل لم لج رک اکؾ رکے

ر اتس یسک سای ی شاعترے یک وہ ایلع مظنم وقت ےہ وج ارفاد شاعترہ ےک امی ےج الیکس ےک زندکی:

(11)۔اںیہن رتیق یھب دیتی ےہاقمدص اک ظفحت یھب رک ی ےہ اور

: اک وصتراالسؾ ںیم رساکری انمبص وذراعئ) وکحتم(

: داین ےک ادنر امتؾ واسلئ وذراعئ اک امکل اہلل اعتیل ےہ

اء

ؼن ت ک مم

ل نزع امل

اء وت

ؼ

ک من ت

ل تی امل ؤ ک ت

ل ہم مالک امل

ل الل

(12)ك

امکل اکلمل وت ےسج اچےہ کلم دے اور سج ےس اچےہ نیھچ ےل۔وہک اے اہلل

لکم لہم المم کم م رب م اللہ ذلکم13

– ویہ اہمترا رب ےہ اور امت ؾ کلم ا ی ےک ےئل ںیہ

:اہلل اعتیل اک اراشد ےہ

999 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

ان ہللا یا مسکم ان تودوا الامىت الی اھلھا واذاحکمتم بین الىاض ان تحکموابالػدل(14)

"۔املسمونں :اہلل اعتیل ںیھمت مکح دات ےہ ہک اامںیتن الہ ولوگں ےک وحاےل یک اجںیئ "

ںیہ: ےتھکل رعیب العہم ںیم نمض ےک رشتحی یک آتی

،الوالۃ والخلم الن کل مظلم غالم ھرا الایۃ فی ادا الاماهۃ والحکمہ بین الىاض غامۃ فی"

(15)"بل کل مظلم حاکم ووالی

اداےئ اامتن اور ولوگں ےک امنیب ہلصیف رکےن ںیم والۃ اور ولخمؼ ںیم اعؾ ےہ ویکہکن رہ آتی رکہ یہی

۔املسمؿ اعمل ےہ ہکلب رہ املسمؿ احمک اور وایل ےہ

یتفم دمحم عیفش اس آتی یک رشتحی ںیم ےتھکل ںیہ ہک :

ہک وکحتم ےک وکحتم ےک انمبص یھب اہلل یک اامںیتن ںیہ اس آتی ےس اس ابت اک ادنازہ وات ےہ "

دہعے اور بصنم بس ےک بس اہلل یک اامںیتن ںیہ سج ےک انیم وہ اکحؾ اور ارسفاؿ ںیہ نج ےک اہھت ںیم

زعؽ وبصن ےک اایتخرات ںیہ اس ےئل اؿ ےک ےئل اجزئ ںیہن ہک وہ وکیئ دہعہ یسک اےسی صخ ےک رپسد ںیک

(16) ۔وج اس اک الہ ہن و

ىا بال

ىا زطل

زطل

د أ

ل

لظط ل

اض بال یزان لیلوم الى

کتاب وامل

ىا مػہم ال

هصل

ىات وأ (17)بی

مہ ےن اےنپ روسؽ رونش داللئ ےک اسھت ےجیھب اور اؿ ےک اسھت اتکب اور زیماؿ ااتری اتہک ولگ ااصنػ رپ "

"۔اقمئ وں

وامسوا باملػسوف و هھو غن الرین ان مکىھم فی الازض اكاموا الصلوۃ و اتوا لصکوۃ

(18)املىکس

ںیہنج مہ ارگ زنیم ںیم ادتقار اطع رکںی وت ہی امنز اقمئ رکںی ےگ زوکۃ دںی ےگ یکین اک مکح دںی ےگ اور دبی "

"ےس روںیک ےگ۔

رے آےت ںیہ۔ اؿ امتؾ اکومں وک ملسم وکح تم ےک ازجاےئ رتیبیک ںیم اقونؿ اسز ااظتنہیم اور دعایتل ادا

۔ااجنؾ دےنی ےک ےیل فلتخم ےبعش اقمئ ےیک اجےت ںیہ اور یہی رساکری انمبص و ذراعئ الہکےت ںیہرس

رساکر ےس رمادوکحتم اور اس ےس ہقلعتم اومر ںیہ امہرا وموضع امتؾ ہبعش اجت اک دعہیل ااظتنہیم ہننقم

ںیہ نج رپ وکحتم وتق یک اجبن ےس ااحہط رکات ےہ ویکہکن رساکری انمبص و ذراعئ ںیم وہ امتؾ ذہم دار اں آاج ی

۔ نیعت ایک اجان اچےیہ۔ اچےہ وہ ہننقم و ااظتنہیم و ا دعہیل

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

:ملسو هيلع هللا ىلصامیلعتت وبنی

ےہ ہک :ملسو هيلع هللا ىلص االسیم ر اتس ےک نیمظتنم یک ذہم داراہن تیثیح ےک ابرے ںیم اراشد وبنی

(19)۔"غلیھا الجىۃہللا ما من غبدیظترغیہ زغیہ یموت و ھو غاغ لسغیہ الا حسمہ ا"

سج صخ وک اہلل اعتیل ےن ھچک ولوگں اک رچوااہ)رایع و ذہم دار(انب ا اور وہ اس احؽ ںیم رما ہک اس ےن ولوگں یک دب "

" اہلل اس رپ تن اراؾ رکدے ا۔وخایہ یک وت

اکی اور دحثی ںیم اراشد رفام ا:

(20)"الجىۃمامن امیر بلی امس املظلمین ثم ال یتحد لھم و یىفؼ الا لم یدخل مػھما "

وج صخ املسمونں ےک شاعالمت اک ذہم دار انب ا اجےئ رھپ ہن وت وہ اؿ ےک ےیل وکشش رکے ہن اؿ یک ریخ وخایہ "

" تن ںیم ںیہن اجےئ ا۔اؿ ےک اسھت رکے وت وہ

ا ی رطح سج صخ وک ہبعش دعؽ یک ذہم داری دی اجےئ وت اس ےک ابرے ںیم رفام ا ایگ:

فٱحكم بينهم بمأ ؤنزل ٱلله وال تتبع ؤهىآءهم عما جأءك من ٱلحق(21)

سپ مت اؿ ولوگں ےک درایمؿ اہلل اعتیل ےک انزؽ رکدہ اقونؿ ےک اطمقب ےلصیف رکو اور ا ی قح وک وھچڑ رک وج اہمترے

و۔اپس آ ا ےہ ولوگں یک وخااشہت یک ریپوی ہن رک

(22)ےہ ہک وہ اانبےئ سنج اک اہسرا ےل زگریااظتنؾ وکحتم یک ذہم دار اں اہنت اطلسؿ ) ابداشہ ( ںیہن ااھٹ اتکس۔ اس ےیل ان

:دحثی ابمرہک ںیم اراشد ےہ

الاطالم و الظلطان اخوان تو أمان ال یصلح واحد مىھما الالصباحب فاالطالم اض "

(23)۔"حازض لہ طائؼواطلطان حازض و مازاض لہ لیھدم وماال

االسؾ اور وکحتم دو ڑجواں اھبیئ ںیہ۔ دوونں ںیم ےس وکیئ اکی دورسے ےک ریغبدرتس ںیہن وات۔ سپ االسؾ "

یک اثمؽ اکی امعرت یک ےہ اور وکحتم وگ ا اس یک ابہگنؿ ےہ سج امعرت یک اینبد ہن و وہ رگ اج ی ےہ اور سج اک وکیئ

۔"ابہگنؿ ہن و وہ ولٹ ایل اجات ےہ

ےن رفام ا ہک :ملسو هيلع هللا ىلص یبن

ھل لہ و شیس صدق ان وس ی ذکسہ و ان ذکس اغاهۃ و اذا ازادبہ غیر ہللا اذا ازاد ا"باالمیر خیرا

(24)"ذلک ھل لہ و شیس طوء ان وس ی لم یرکسہ و ان ذکس لم یظہ

بج اہلل اعتیل یسک اریم )ابداشہ ( ےک اسھت ریخ اک ارادہ رکات ےہ وت اےس اکی اقلب اامتعد وزری دے داتی ےہ بج اریم "

وکیئ ابت وھبؽ اجات ےہ وت وہ اد دال داتی ےہ اور بج اریم یسک ابت اک ذرک رکات ےہ وت وزری اس ںیم شاعوؿ وات ےہ۔ ا ی

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

رادہ ریخ اک ںیہن وات وت اس ےک ےیل ڑبا نددار ایہم رکداتی ےہ وج ہن وھبیل ویئ زیچ رطح بج یسک اریم ےک قلعتم دخا اک ا

(25)" اد دالات ےہ اور ہن ذرک رکدہ اکومں ںیم ندد رکات ےہ

ےن یھب فلتخم ملسو هيلع هللا ىلص آپدنمرہج ابال وہفمؾ ےک اابتعر ےس وزارت دصر االسؾ یہ ےس وموجد ریہ ےہ

ںیم رضحت اوب رکب ےس وشمرہ سای ی اور اامتجیع زدنیگ ےک امتؾ ہبعش ملسو هيلع هللا ىلص۔ آرضحنت احصہب وک انمبص رپ افضئ ایک

ر اتس ےک ادنر اکی ولہپ رسارس ااظتنیم اور یلمع وات ےہ۔ وعاؾ ےک شاعالمت اور رضور ات وک رفام ا رکےت ےھت

اور المزنیم انسح رطےقی ےس وپرا رکےن ےک ےیل فلتخم رساکری انمبص اقمئ ےیک اجےت ںیہ ۔ اؿ ںیم امتؾ نیمظتنم

ہہک ےتکس ںیہ وج وعاؾ وک Administrati اشلم وےت ںیہ وج ر اتس ےک ااظتنؾ و ارصناؾ ںیم ہصح ےتیل ںیہ۔ اس وک

رہ نکمم وہستل رفامہ رکےن ےک ےیل رس رگؾ لمع رےتہ ںیہ اس مظن و قسن یک امتؾ رت رسرگویمں اک دارئہ لمع وعاؾ

ؿ یک ںوتحلصں اک اکر رپداز ںیہن واتکس ےہ اس ےیل رضوری ےہ ہک رہ بج ابداشہ وخد اؿ دمت ےک اسھت واہتسب ےہ۔

اکؾ ےک ےیل اس ےک اپس شاعوؿ وں۔ شاعونین ںیم ہی ترط ےہ ہک اؿ ںیم تفص اامتن و اور وج دختم اؿ ےک

۔ںرپس د یک یئگ ےہ وہ اس یک اجب آوری رکںیکس اور ابداشہ ےک اظرہ و ابنط ںیم رفامں ربدا ر اور صلخم و

اامؾ انب ہیمیت ےن اایسلۃس وارشلہعی یف ارلایع وارلۃیع ںیم ومزوں اکحؾ ےک رقتر رپ تہب زور د ا ےہ۔اؿ ےک زندکی "

وفج ےک ارفاد رکشل االسؾ وھچےٹ ڑبے املسمونں اک امؽ ووصؽ رکےن واےل وزراء یشنم اک بت رخاج و دصاقت

(26)"ےک ذہم داراؿ اس ںیم اشلم ںیہ ںوزنیم اک وصحمؽ زوکۃ ووصؽ رکےن واےل درگی ادار

: ااظتنیم اکومں ےک شاعےلم رپ اقیض اوب ویفس اتکب ارخلاج ںیم اہروؿ ارلدیش وک ےتھکل ںیہ ہک

اے اریم اوملنینم دخاےئ زبرگ و ربرت ےن سج یک ذات رہ رطح یک دمح و انث یک وادح قحتسم ےہ آپ رپ اھبری "

یب ااجنؾ دی وت اس اک اواب یھب ز ادہ وات ےہ ۔ اس ںیم وکاتیہ یک یئگ وت اس ذہم داری ڈایل ےئگ ےہ۔ ارگ نسحب و وخ

یک زسا یھب اسری زساؤں ےس اھبری ےہ۔ اس ےن اس اتم ےک شاعالمت اک ابر آپ ےک اکدنوھں رپ ڈاال

(27)"۔ےہ

: ںیم ااظتنیم ادارات ) رساکری انمبص و ذراعئ ( اک اجزئہملسو هيلع هللا ىلص دہع وبنی

ںیم وکیئ اظنؾ وکحتم ہن اھت ہن رمزکی ہن وصابیئ ہن ااصنػ اور ہن دعاتل اعہیل ہن وپسیل ہن ہمکحم رصع اجتیلہ ےک رعب

اری اک ااظتنؾ وموجد اھت۔ رہ رفد آزاد رہ ہلیبق آزاداہن اظنؾ

زلگانم ہن امایلت ہن اداصتد ات ہن سکیٹ مٹسس ہن اگلؿ و ام

ےن اکی اظنؾ وکحتم یک اینبد ریھک۔ملسو هيلع هللا ىلص ےک تحت اھت۔ آپ

As Prophet and reformer of his people Muhammad (SAW) could not be

otherwise than a revolutionary in the fullest sense of the word, for his

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

religious propaganda introduced not only a complete change in the

political situation but also had an equally important bearing on the social

conditions(28).

ےن سای ی رامنہ یک تیثیح ےس وج اظنؾ وکحتم اقمئ رفام ا ہی وکیئ اشنہشیہ اظنؾ ہن اھت ہکلب االسؾ یک دحمود ملسو هيلع هللا ىلص یبن

رضور ات ےک اطمقب اکی اسدہ اور رصتخم اظنؾ وکحتم اھت وج واتق وفاتق وج رضور ات شیپ آ ی اج ی ںیھت اس ےک

(29)۔ اجات اھتاطمقب اتنب

ےن فلتخم اواقت ںیم فلتخم ولوگں وک اؿ یک اتیلہ والصتیح ےک اطمقب رساکری دہعوں رپ ملسو هيلع هللا ىلصآپ

افزئ ایک اور امتؾ ااحصب وک اؿ ےک اجزئ اامعتسؽ ےک قلعتم امیلعتت رفامہ ںیک۔

اک رقتر

ن میمعل

:

اتیلہ واواصػ میلعت اقتیلب ایلع درہج یک میلعت اومر ےک ےئل اےسی ارفاد اک رقتر رفامےت نج ںیم املعمہنملسو هيلع هللا ىلص یبن

یک املعمہن :الہ ندہنی وک میلعت دےنی ےک ےئل آپ رضحت بعصم نب ریمعالہپ انؾ وموجد و ی اؿ ںیم بس ےس

(30)۔ولوگں وک میلعت دںی ہک اؿ ریصبت وک دھکی رک اؿ ےک اسھت رواہن ایک

فاکن یلرآن الناس اشخ ین زر ق اک ملع و بیق ررقر رفام ا "ےن ہلیبق زخرج یکملسو هيلع هللا ىلص :آپ وک یبندبعاہلل نب اؾ وتکمؾ

" اللرآن

31

۔ولوگں وک رقآؿ ڑپاھےت ےھت اور دبعاہلل نب اؾ وتکمؾ ہی دوونں بعصم

:اہمئ امنز

ااصنر یک اامتم ےن ومعق یک انمتبس ےس الہ ارفاد وک اس ذہ داری رپ نیعت ایک الثم دعس نب رضار ہ ملسو هيلع هللا ىلص آپ

(32) ۔اور رضحت اوبرکب دص ق دبعاہلل نب اؾ وتکمؾ زدی نب احرہث دعس نب شاعذرکواےت رےہ دعس نب ابعدہ

ؤمذنین اک رقتر:

وک ہکم ںیم ؤمذؿ ررقر ایک رضحت اوب ذحمورہ اس امہ بصنم ےک ےئلےلہپ ؤمذؿ رضحت البؽ یشبح

33

دعس نب اعزئ

۔ہلیبق دکمہ ےک ؤمذؿ ےھت دجسم ابق ےک ؤمذؿ ےھت ایفسؿ نب ایقس

ارماء جح اک رقتر:

ےن اور رضحت اوب رکب دص ق رضحت اتعب نب ا دیس اومیےن ملسو هيلع هللا ىلص ۃجح اولداع ےس ےلہپ دو جح ںیم ابرتلبیت آپ

وقت راےئ سای ی دترب اور یک "آپ اس ذہم داری رپ اس ےئل افزئ ےئک ےئگ آپ ںیم اامتن د اتن ملع زدہ ووقتی

(34)۔ریصبت احصہب رکاؾ ںیم ےس بس ےس ز ادہ اپیئ اج ی یھت

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

امایل ی اظنؾ ےک ےئل ایلع رساکری ارسفاؿ اک رقتر:

ےن امعؽ یک رقت اں ںیک وج فلتخم العوقں ےس دصاقت وزوکۃ ایھٹک رکےت ملسو هيلع هللا ىلص شاعیش شاعالمت ےک ےئل روسؽ

۔ اک یھب ےہ اکی امن اں انؾ رضحت شاعذنب لبج اؿاور تیب ااملؽ ںیم عمج رکواےت ےھت

:ایلع اکحؾ ارسفاؿ اک رقتر

اؿ ںیم وج امن اں انؾ میسقت رکد ا ایگ اھت رہ وصےب اک وگررن انب ا ایگ ںیم االسیم ر اتس وک وصوبں ںیمملسو هيلع هللا ىلص دہع وبنی

وساد نب دبعاہلل نب دیعس رمع نب دیعس زریںی نمی ںیم اوب ومیس ارعشیںیہ :ابالیئ نمی ںیم رضحت شاعذنب لبج

۔وریغہ ایب نب بعک اابؿ نب دیعس االیلع ارضخلیم ابعثؿ نب ایب ااعلصزغہی

:افسر ی انمبص اور دہعوں رپ رقتر اں

۔وریغہ رمع نب اعص ادعس نب اعرمی اجشع نب وبہ احبط دبعاہلل نب زخاہم دبعاہلل نب یبلک رمع نب اہیم

بصنم اضق ء رپ ارسفاؿ اک رقتر:

اینپ اجبن ےس ےن فلتخم العوقں ںیمملسو هيلع هللا ىلص ےھت آپ ملسو هيلع هللا ىلصاالسیم ر اتس ےک فیچ سٹسج ذبات وخد آپ

رضحت ایب نب رضحت دبعاہلل نب وعسمد رضحت یلعاقویضں اک رقتر رفام ا اؿ ںیم رضحت رمع فلتخم العوقں ںیم

اینپ ےھت اشلم رضحت اتعب نب ادیس رضحت شاعذنب لبج رضحت ومیس ارعشی رضحت زدی نب اثتب بعک

ےن اینپ ایحت ابمرہک ملسو هيلع هللا ىلص آپ "ےن اس ذہم داری رپ واتق وفاتق رقتر اں رفامںیئ ملسو هيلع هللا ىلص ایحت ابمرہک ںیم آپ

(35)"ںیم اس ونتیع یک وچرتہ رقتر اں رفامںیئ

ملسو هيلع هللا ىلص :رساکری انمبص وذراعئ اورامیلعتت وبنی

ؾ ےن وج وصتر د ا ےہ وہ نی ترطت ےک اطمقب اور میظ ںوتحلصں رپ ینب ےہ ۔ ااظتنیم دہعوں ےک ابرے ںیم االس

(36)۔ااختنب امعؽ ںیم بس ےس ےلہپ اتیلہ اامتن و د اتن وقت ی اور نسح ولسک وک داھکی اجات ےہ

ؾ ےس ااشا االسؾ وتم ع تکلےن وپرے ااظتنؾ ڈاھےچن یک االصح ےک ےئل اےنپ نسح دترب وااظتنملسو هيلع هللا ىلص آپ

ےک اامتجیع ملسو هيلع هللا ىلص آپااکحتسؾ تنطلس ےک ےئل ایسی اعفؽ اور ؤمرث تمکح یلمع اایتخر رفامیئ وج اکی اکلم ومنہن ےہ

یک ریمعت رفامیئ اامتجیع و مظن و قسن ملسو هيلع هللا ىلص میظنت اور انم و اامؿ یک احبیل ےک ےیل دنچ وفری ادقاامت رفامےئ ۔ دجسموبنی

وھں رپ اھت۔ اردرگد ےک ابقلئ ےس شاعدہہ انم ایک۔ اخری ےک اکدنملسو هيلع هللا ىلص ےک ےیل ندہنی ےک ااظتنیم اومر اک ابر آپ

۔و دایلخ انم و اامؿ ےک ےیل وکںیشش ںیک

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

ہلہای أ

ات إل

ماه

ألا

وا ؤد

ن ت

م أ

مسک

یأ

ہ

إن الل

37 الہ ولوگں وک بختنم ایک اجےئ۔

وسرہ ویفس ےک ادنر وپری وصتری شیپ رکدی یئگ۔رفام ا :

ال امل

مین وك

ا مکین أ

ه دی

یوم ل

ک ال ال إه

مہ ك

لا ک م

لی ف فس

لصہ لى

خ

طت

ووی بہ أ

لک اءت

غلیم ی حفیظ

زض إو

صآءن ألا

ی خ

نی غل

ال اجػل

(38)ك

وک اےنپ اک ؾ ںیم۔ بج ویفس ےن اس ےس اور اہک ابداشہ ےن ےل آؤ اس وک ریمے اپس ںیم اخص وک روھکں اس "

وگتفگ یک وت اس ےن اہک ۔ اب آپ امہرے اہں دقرو زنمتل ر ےتھ ںیہ اور آپ یک اامتن رپ رھبوہس ےہ۔ ویفس ےن

" اہک کلم ےک زخاےن ریمے رپسد ےئجیک۔ ںیم افحتظ رکےن واال یھب وں اور ملع یھب راتھک وں۔

اک یک ذہم دار اں دقمامملسو هيلع هللا ىلص ندین دور ںیم آپ

ن لییصح

ت اک ہلصیف رفانیم اک ااراء واںویں اک رقتر زوکۃ ےک

رقتر دہعے دار ارفاد یک ربخ ریگی ااستحب ونوجاونں یک رتتیب وفج یک رتتیب اسمدج یک ریمعت اخہن ویگنجں اک

لئ ترم ہ ںیم ااء ادسناد ریغ ملسم وقومں ےس اصمتحل ارامئ رپ ااراےئ دح ا زعتری رسا ا یک روایگن اور اسم

(39)۔ںیھت

اکحؾ و اامعؽ اک ااختنب وخد رکےت ۔ وج وخد بلط رکےت رفام ا:ملسو هيلع هللا ىلص آپ

(40) "۔ال تظتػمل غلی غملت من ازادہ"

"وج ولگ وخد وخاشہ رکےت ںیہ )ذہم داری یک ( مہ اؿ وک اعلم ررقر ںیہن رکےت۔"

امہرے زندکی مت ںیم ےس بس ےس اخنئ و ہ صخ ےہ وج اس )دہعہ و اامرۃ ( وک بلط رکات :ےن رفام ا ہکملسو هيلع هللا ىلص آپ

ےہ۔ دخا یک مسق مہ یسک اےسی صخ وک اینپ وکحتم ےک یسک بصنم رپ ررقر ںیہن رکےت سج ےن اس یک دروخاتس یک

(41۔) ا اس اک ارصی و

ذہم داری الہ ولوگں وک دےئجی:

( نمی ےک اکی ہبصق ینعی دنج اک اقیض انب رک رواہن ایک ہک ولوگں وک رقآؿ ےن اؿ وک )شاعذ نب لبجملسو هيلع هللا ىلصآرضحنت

ور تراعئ االسؾ یک میلعت دںی اور وج امعؽ نمی ںیم ےھت اؿ ےک دصاقت ےک عمج رکےن یک دختم یھب اؿ ےک ا

(42)۔قلعتم یھت

وبقؽ رکںیل وت اؿ وک اتبؤ ہک دخاےن مت الہ اتکب ےک اپس اجےت و ےلہپ اؿ وک ہملک وتدیح یک دوعت دو اور وہ اس وک

دؿ اور رات ںیم اؿ رپ اپچن امنزںی رفض یک ںیہ ارگ وہ اس وک امؿ ںیل وت اؿ وک اتبؤ ہک دخا ےن اؿ رپ دصہق رفض ایک

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

ےہ وج اؿ ےک ارماء ےس ےل رک اؿ ےک رغابء ںیم میسقت رکد ا اجےئ ا۔ ارگ وہ اس وک یھب میلست رکںیل وت اؿ ےک

(43)۔ےس ارتحاز رکان اور ولظمؾ یک دبداع ےس انچب ویکہکن اس ںیم اور دخا ےک درایمؿ وکیئ رپدہ ںیہن رتہبنی امؽ

:رقف و رنیم اور وخش یقلخ اکحؾ ےک ےیل الزؾ ےہ

(44) ۔"طیر او ال تلظیر و بؼسا والتىفسو تطاوغا وال تختلفا "

"دانی اور اؿ وک وتشح زدہ ہن رکان ابمہ االتخػ ہن رکان۔آاسین دیپا رکان دوشاری ہن دیپا رکان ولوگں وک اشبرت "

وعاؾ ےک اسھت ریخ وخایہ ولوگں ےک اسھت ینعی راع ا ےک اسھت ریخ وخایہ اک ذجہب و۔

(45)"زغیۃ فلم یحطھا بىصحہ الا لم یجد زائحۃ الجىۃہللا ما من غبدایظتر غبد "

انب ا اور اس ےن اس ےک اسھت وپری ریخ وخایہ ہن رب ی وت وہ سج دنبے وک دخا ےن یسک راع ا اک رمکحاؿ )ذہم دار( "

" تن یک وخوبش وک یھب ہن اپےکس ا۔

)شاعوہض(:امعؽ واکحؾ یک وخنتاہ

ےن اتعب ملسو هيلع هللا ىلص ہن ںیل۔ اادتاء ںیم امؽ تمین ےس ہصح اتل اھت آپدئؾ اینپ وخنتاہ یھب رضورت ےس زاامعؽ و اکح

ررقر یک۔یک وخنتاہ اکی درمہ ویہیم ادیسنب

(46) ۔من اطػملىاہ فمن غمل فسشكىا زشكا فما اخر بػد ذلک فھو غلول

سج صخ وک مہ یسک اکؾ ےک ےیل اعلم ررقر رکںی اور اس وک رخچ ےک ےیل شاعوہض دںی وت اس ےک العوہ وج ھچک

ےل ا وہ ایختن ےہ۔

ووت ون رک اک ارگ رھگ ہن و وت اکمؿ اک ارگ اس ےس ز ادہ وج صخ امہرا اعلم و اس وک یب یب اک رخہچ انیل ےہ اور ارگ ونرک ہن "

(47)۔ےل ا وت اخنئ ےہ ا وچر ےہ

امعؽ و ذہم داراؿ اک ااستحب:

وعاؾ یک روزرمہ زدنیگ رپ ڑکی رگناین ر ےتھ اؿ ےک االخؼ و اعدات ملسو هيلع هللا ىلص ااستحب اک ہمکحم اباقدعہ وت ہن اھت نکیل آپ

اک وج اسھت اامعؽ اک احمہبس رکےن رپ یھب وتہج دےتی۔اور عیب و تراء ںیم االصح ےک اسھت

ی ۃاکی رمہبت اکی احصیب انب لل

دصہق امؽ ووصؽ رکےک الےئ ےھت اجزئ ہ ایل اوہنں ےن اہک ہی امؽ املسمونں اک ےہ اور ہی ھجم وک دہاتی الم ےہ۔

اکی اعؾ م ہب ںیم اس یک م ت عنات ےن رفام ا ہک رھگ ےھٹیب ےھٹیب ںیہمت ہی دہہی ویکں ہن الم اس ےک دعبملسو هيلع هللا ىلص آپ

(48)۔ےہ رفامیئ

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

ھداای العامل غلولےن رفام ا "ملسو هيلع هللا ىلص آپ 49

اصحتسؽ یک لیبق ادہےیولغؽ )ایختن واناجزئ"امعؽ ےک

(ںیہ ےس

دہع راستل ںیم ےیک ےئگ اسدہ اور اجعم ااظتنیم ادقاامت ںیم ایسی کچل وموجد یھت سج یک وہج ےس رہ دور ےک احالت

رپ وپر ا ارتےن یک الصتیح ر ےتھ ےھت۔ ہی ادقاامت اینپ استخ ےک احلظ ےس اسدہ ےھت اور دحمود نکیل و رضور ات

(50۔)اکی میظ ااشلؿ اور ےب اثمؽ ااظتنیم ڈاھےچن یک ااسس اثتب وےئ

ایقتم ےک دؿ ےک ےیل ہی اامتن دناتم اور روسایئ اک ببس و یگ رگم اس صخ ےک ےیل وج اس ےک قح ےک اسھت

(51)۔ااھٹےئ اور اس ہلسلس ںیم اس رپ وج ذہم دار اں اعدئ وں اؿ وک ادا رکے وکاس

ےک ےیل اوصؽ و وضاطب: اعنیلم

وکحتم ےک دہعے اور انمبص وصحؽ زعت و اجہ اور بسک داین ےک ایلع ذرےعی وصتر ےیک اجےت ںیہ ۔ ہن رصػ اؿ

اقم ہل و داجد ہ وجڑ وتڑ اسزش و افسرش یت ہک روشت ےک وصحؽ ےک ےیل دجو دہج اجزئ یھجمس اج ی ےہ ہکلب اس راہ ںیم

و اسلعجزی ےک اسرے ارےب اامعتسؽ ےیک اجےت ںیہ۔ رہ صخ رساکری بصنم اور دہعوں وک اانپ قح ےتھجمس وےئ اؿ

وک احلص رکےن یک رھبوپر وکشش رکات ےہ ۔ ہی دہعوں اور الہ بصنم ےک قلعتم الدینی وصتر ےہ ہکبج االسؾ اک وصتر

ےہ ک اہک ایگ ہک :ایک

(52)اهکم طتحسصون غلی الامازۃ وطتکون هدامۃ یوم اللیامۃ فىػم املسطػۃ ویظئت فاطمۃ

وکحتم اور اس یک ارص رکو ےگ اور وہ روز ایقتم دناتم وامیشپین اک ابثع و ا آدنئہ ااسی زامہن آےئ ا ہک مت ولگ

۔ےل رک دودھ الپےن وایل اور تہب ربی یتگل ےہ دودھ ڑھچاےن وایل ش ںیموغڑبی ایھچ یتگل ےہ وکحتم یک آ

۔ےن دہعے اور انمبص بلط رکےن یک عنات یک ےہ ملسو هيلع هللا ىلص آپ

:رساکری دہعے اکی اھبری اامتن ںیہ

رقآؿ اپک ںیم اراشد رابین ےہ :

وا وه

خ

طول وت ہ والس

الل

وا وه

خ

ت

ال

رین آمىوا

ہا ال ی

مون یا أ

ػل

هتم ت

م وأ

اتک

ماه

(53)أ

" اے ومونم! مت ایختن ہن رکو اہلل یک اور روسؽ یک اور مت اینپ ااموتنں یک ایختن ہن رکو اور مت وت اجےتن و۔"

اس آتی ںیم اامتن ےس رماد راع ا ےک وقحؼ یک اھبری ذہم دار اں ینعی رساکری دہعے ںیم اکی حیحص االسیم اموحؽ

ےس دہعہ بلط ایک ملسو هيلع هللا ىلص ہی دہعے ا ور انمبص اچےنہ اور بلط رکےن یک زیچ ںیہن۔ رضحت اوب ذر ےن یبن ےک ادنر

ےن رفام ا ۔ملسو هيلع هللا ىلص وت آپ

991 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

یا اباذز اهک طػیف و اهھا اماهۃ و اهھا یوم اللیامۃ خصی و هدامۃ الا من اخرھا بحلھا و

(54)۔ادی الری غلیہ فیھا

اور ہی اامرت اامتن ےہ اور ہی ایقتم ےک دؿ یک ری اامتن ےہ ےہ اور ہی اکی اھباے اوب ذر وت زمکور آدیم

روسایئ اور تردنمیگ ےہ وساےئ اس ےک سج ےن اس ےک وقحؼ وپرے ےئک اور اس یک ذہم داری یھت اور اس

۔وک ادا ایک

ااصنػ:و دعؽ

یسک یک راعتی امتؾ شاعالمت ںیم دع ؽ و ااصنػ وک وحلمظ رانھک اچےیہ۔ دعؽ رکےت وتق یسک ےس وخػ ہن اھکںیئ اور ہن

تنس وبنہی ےس یھب یہی درس اتل ےہ : ںی رصػ دعؽ وک وحلمظ اخرط رںیھکرک

ای معاویہ ان ولیت امرا فاتق ہللا واعدل ےن رفام ا ملسو هيلع هللا ىلص آپ 55

ررقر ایک اجےئ وت وخػ دخا اے شاعوہی ارگ مت وک احمک

۔اور دعؽ وااصنػ وک اانپ اعشر انبان

ایقتم ےک روز ھجم ےس رقبی رت احمک اعدؽ وا اور ھجم وک بس ےس ز ادہ وغبمض اور ھجم وک بس ےس ز ادہ وبحمب"

(56)۔اور بس ےس ز ادہ م ت ذعاب ںیم ایقتم ےک دؿ احمک اظمل و ا

یک دجو دہج یک اجےئ۔ بصنم و دہعہ دخا یک اامتن ےہ۔ اس یک اامتن یک رہ احؽ ںیم بسک الحؽ اور رزؼ بیط

ص و اعؾ وک اکحؾ اخافحتظ ںیم دخا یک ندد بلط یک اجےئ وعاؾ ںیم اسموات اور اقبط ی درہج دنبی ہن یک اجےئ۔ رہ

اچےیہ۔ امتحت ہلم یک اکر زگاری رپ دیقنت یک آزادی وین اچےیہ۔ اکحؾ وک وعاؾ ےک وقحؼ ےس وپری رطح آایہ وین

یک اکرزگاری رپ ڑکی اگنہ ریھک اجےئ۔ افکتی اعشری اور انقا وک اعشر انب ا اجےئ۔ لقتسم زمای اور طبض سفن دیپا

ایک اجےئ۔ رفاضئ یک ادایگیئ ںیم االخص اور ذجہب ااثیر دیپا ایک اجےئ۔ شیع رپیتس اور ومند و امنشئ ےس رپزیہ اور

اثمؽ اقمئ

یک اجےئ۔اسدیگ یک الع

رضحت یلع ےن دنمرہج ذلی امعؽ وک تحیصن یک ارگ آپ اےنپ شیپ رو یک ہگج احلص رکان اچےتہ ںیہ وت ضیمق ںیم "

ے وجےت اےنپ اہھت ےس اھٹن ےئجیل اراوبں ںیم ویپدن اگل ےیئ ارامؿ ن

ی ہپ

مک ےئجیک اور وھبک ےس ویپدن اگل ےئجیل دنبہت اویچن

(57)ےئ"مک اھک

910 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

یک دہاتی:اشمورت

املسمونں وک اےنپ امتؾ شاعالمت وک اشمورت ےس ےط رکےن اک مکح د ا ایگ ا ی رطح اصبح ادتقار واایتخر وک مکح د ا ایگ

وشاورھم یف الامرہک وہ اےنپ شاعالمت ںیم وشمرہ رکںی اراشد ابری اعتیل ےہ ہک :58

اور اےنپ اکومں ںیم وشمرہ رکایل

"رکںی

رکےت وےئ رفام ا: ےن وشمرہ یک اتدیکملسو هيلع هللا ىلص آپ

اذا کان امساوکم خیاز کم واغىیاء کم طمحا کم واموزکم ػوزی بیىکم فظھسالازض "

(59) "خیر کم لکم من بطىھا

ھا رے امدلار یخس وں اہمترے شاعالمت ابیمہ وشمرے ےس ےط "

م

پ

ھا رے رمکحاؿ اےھچ ولگ وں

م

پ

بج

ھا رے ےئل رتہب

م

پ

"۔ےہ وں وت زنیم اک اظرہ اس ےک ابنط ےس

:اکحؾ اور وعاؾ ںیم رقیبی رطب

ےہ :ملسو هيلع هللا ىلص دحثی وبنی درابؿ رےنھک ےس رگزی ایک اجےئ ۔الزیم ےہ ذہلا احبج اور

مامن امام یػلم با بہ دون ذوی الحاجۃ والخلۃ وا ملظکىۃ الااغلم ہللا ابواب الظماء "

(60)"۔دون خلۃ و حاجتہ و مظکىتہ

دنموں اور الہ رقف ےک ےیل اےنپ دروازے دنب رےھک ا۔ اہلل اعتیل اس وج اریم ا امیل رضورت دنموں احتج "

" آنامؿ ےک دروازے دنب رکدے ا۔یک رضورت احتج اور اایتحج ےک دؿ اس ےک ےیل

وخشی رپوری ےس اانتجب ایک اجےئ ہک ااسنؿ گن رکےن یک ااجزت ںیہن داتی۔االسؾ رپووٹوکؽ ےک انؾ رپ وعاؾ وک

و ااقرب وک یہ ونازات رےہاےنپ رقیبی زعزی

روشت وخری ےس رپزیہ:

الرایش ہللا لعن رسول ا ےن رفام ا:ملسو هيلع هللا ىلص ارتم ےک قلعتم یبن روشت یک ۔ وشت ےس ںیچبرالہ بصنم

واملرتشی61

روشت اؾ اابخلثئ ےہ اور امتؾ اسملئ یک رپ اہلل یک تنعل ربیتس ےہ "روشت ےنیل واال اور دےنی واال دوونں ۔

امعؽ وک اےنپ رساکری انمبص رپ رےتہ وےئ اؿ امتؾ ویعب ےس انچب وا اور اینپ ذہم دارویں وک وخبیب ڑج یھب ےہ ۔ اکحؾ و

ادا رکے۔

رساکری انمبص وذراعئ ےک تبثم اامعتسؽ ےک ارثات :

دعؽ اکایقؾ ااکحتسؾ وا وت اس ےک درہج ذلی ارثات آںیئ ےگ اامعتسؽ دحود ےک ادنر رےتہ وےئارگ اایتخرات اک

کلم ووقؾ وعاؾ یک امیل االخیق ذینہ وایسفن ی الفح انم اثمیل شاعترے اک ایقؾ یکلم اقبء اور السیتم وقحؼ رفاضئ یک

919 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

ر اتس اک شاعیش وامیل ااکحتسؾ ھک ےس نیب االوقایم رہشت اک وصحؽلمکم انسح ادایگیئ رساکری اداروں یک دمعہ اس

۔ووخد افکتل وریغہ

:اتنجئرساکری انمبص وذراعئ ےک ریغ ذہم داراہن اامعتسؽ ےک

ہن رکےن یک وصرت ںیم ہن رصػ دینی وتریع اابتعر ےس طلغ ےہ ہکلب رساکری انمبص وک ارگ درتس وطر رپ اامعتسؽ

نامی اانریک اور شاعتر ی دب یمظن اک ابثع اتنب ےہ اور رہ رفد وک درج ذلی افمدس اک اسانم رکان ڑپات ےہ

شاعیش رحباؿ اراکتز دوتل وسکیٹں ںیم یمک یکلم ٹجب ںیم رخایب •

-شاعتر ی ااشتنر ذینہ واالخیق رباویئں اک رفوغ •

-شاعتر ی دعؾ وتازؿ اوراقبط ی شکمشک ںیم ااضہف ارسف اشیہ اک ابالدیتس ارقابء رپوری واجدبناری •

-دقفاؿانالہ ارفاد یک انیعت ی ےک ابثع دعؽ وااصنػ اک •

-یکلم استیمل واقبء وک رطخہ •

الخہص ثحب:

وکحیتم انمبص اور دہعے اہلل اعتیل یک اامںیتن ںیہ نج ےک انیم واکحؾ اور ارسفںیہ نج ےک اہھت ںیم

زنتیل ورتیق ےک اایتخرات ںیہ اںیہن ہی دہعے وطبر اامتن رپسد ےئک اجےت ںیہ ارگ وکیئ اںیہن ذا ی ارغاض واقمدص

امعتسؽ رکے ا وت ہی یھب ڑبی ایختن ےہ ۔اکحؾ ےک ےئل ہی اجزئ ںیہن ہک وہ وکیئ دہعہ یسک اےسی صخ ےک ےک ےئل ا

رپسد رکدںی وج یملع ا یلمع اقتیلب ےک اابتعر ےس اس اک الہ ںیہن ہکلب اس رپ الزؾ ےہ ہک وہ رہاکؾ اور دہعےےک ےئل

یک روینش ںیم رساکری انمبص ملسو هيلع هللا ىلص اور امیلعتت وبنیاےنپ دارئہ اایتخر ںیم اس دہعے ےک قحتسم وک التش رکںی

وذہم داراؿ ارفاد ےک ےئل رضوری ےہ ہک وہ رقآؿ ںیم ےس اینپ ذہم دارویں اک مہف احلص رکںی اور امیلعتت

ےک اوصولں وک ںیھجمس اور اؿ رپ لمع ریپا و رک وپری االسیم ر اتس وک رتیق یک انمزؽ ےط رکواںیئ اتہک ملسو هيلع هللا ىلص وبنی

ادنر وموجدہ اسملئ رپ اقوب اپ ا اجےکسر اتس ےک

911 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

وحا ہ اجتوحایش و

ا ہی وریوت س ؿ ذملی امدہ : ؿ ص بدہل:اتج ارعلوس نم وجارہ ااقلومس داراازلدیبی دمحم نب دمحم نب دبعارلزا ؼ ا ینیسحل ۔ 1

ولسیئ امولػ ادجنمل دارالاشا رکایچ س ؿ ذبلی امدہ ؿ ص ب ۔1

اقیمس ریکاونی ودیح ازلامؿ العہم ۔ااقلومس اولدیح ادارہ االسایمت اانر یلک ال ور ذبلی امدہ :ؿ ص ب ۔ 3

Ferozsons Urdu English dictionary, ferozsons (Pvt) ltd, Lahore, nd .4

ولسیئ ولعمػ ادجنمل ذبلی امدہ :ذرع ۔1

ودیح ازلامں ااقلومس اولدیح ذبلی امدہ :ذرع ۔1

۲۵۵۸ اعمل ابتکل ااقلرھۃ ۵۴۰ادلوتکر ادمح رمع مجعم اۃغلل ااعملرص ۃ ص ۔1

۰۵ ص:۱اابلہغل وبطمہع رکایچ ج:اشہ ویل اہلل ۃجح اہلل ۔ 8

۴۵ومالان احند االاصنری االسؾ اک اظنؾ وکحتم ال ور س۔ؿ۔ ص: ۔ 9

Encyclopedia of Social Sciences (New York)V-14, P.328 ۔ 10

Harold J.Lashi, Agramer of Politicos, P iii, (Introduction) London, 1967 ۔ 11

۸۶۲آؽ رمعاؿ ۔ 12

۱۲۔۲۰اافلرط ۔13

11ااسنلء : ۔14

ء۱۰۲۲ وماہتسرلاس ہ وریوت ۵۰۴ ص۱انب ارعلیب ااکحؾ ارقلآؿ ص ج ۔15

ء۸۵۵۶ ادارہ شاعرػ ارقلآؿ ۶۴۴ ص۸یتفم عیفش شاعرػ ارقلآؿ ج ۔16

۰۲:۸۰ادحلدی ۔17

۸۸:۴اجحل ۔18

۰۱۶ ص: ۲حیحص ملسم اتکب االامرۃ ابب ہلیضف االامؾ ااعلدؽ ج: ۔19

ااضی ۔20

۰:۴۲ااملدئہ ۔21

۱۲۲انب دلخوؿ دقمہم وحبا ہ املسمونں اک مظن تکل ص: ۔22

زنک االامعؽ ۔23

۱۲۱ ص: ۸۰۲۸ ابب یف ااختذ اولزری دحثی:۲۲۵اتکب اننسل اامؾ اوب داؤد ۔ 24

۰۴؛ اشہ ویل اہلل ۃجح اہلل اابلہغل ص: ۱۲۲نسح اربامیہ نسح املسمونں اک اظنؾ تکل ص: ۔25

911 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

؛۲۶اامؾ انب ہیمیت اایسلۃس ارشلۃعی )رتممج( وبطمہع رکایچ س۔ؿ ص: ۔26

۱۵۶ ص: ۱۰۶اقیض اوب ویفس اتکب ارخلاج)رتممج( وبطمہع رکایچ ۔27

S.A.Q Hussaini, Arab administration, P-19 ۔28

۰۰ ص: ۸)وبطمہع رکایچ س۔ؿ۔( ج: ملسو هيلع هللا ىلصیلبش امعنین ریست ایبنل ۔ 29

ل انتراؿ ال ور ملسو هيلع هللا ىلصدصیقی انیس رہظم دہع وبنی ۔30 للفن

911 ص1001اک اظنؾ وکحتم ا

101ص9ھ ج9111االقسعلین انب رجح اوبانسحل ادمح نب یلع حتف اابلری ترح حیحص ااخبلری داررعملۃف وریوت ۔31

901 ص9ی داراالایحارتلال ارعلیب وریوت ، ناؿ س ؿ جانب دعس دمحم نب دعس نب عبنم ااقبطلت اربکل ۔32

اامؾ ملسم حیحص ملسم ابب رکاۃہ االامرۃ ریغب رضورۃ ۔33

ی داراایحء ارتلای ارعلیب ۔34

لب

شانب اشہؾ اوب دمحم دبعاکلمل اریسلۃ اوبنلہی قیقحت یفطصم اافشل اربامیہ االایبری دبعاظیفحل

100 ص1ھ ج9111

11اک اظنؾ وکحتم صملسو هيلع هللا ىلص وبنیدہع ۔ 35

۱۱۲اامؾ ملسم اتکب احیحصل اتکب االامرۃ ابب رکاۃیہ االامرۃ ریغب رضورۃ ص: ۔36

۴:۰۲ااسنلء ۔37

۰۰۔۱۸:۰۵ویفس ۔38

11 ص1ااضی ج ۔39

۱۱۶ ص : االامرۃ حیحص ملسم اتکب االامرۃ ابب ایبنل نع بلط ااملرۃ وارحلص یلع ۔ 40

۶۶۶ اتکب ارخلاج واالامرۃ ابب اماجء یف بلط االامرۃ ص: ۲داؤد ج:اوب ۔ 41

ی ا ب یف رعمۃف االاحصب ج: ۔ 42ع

شی ۱۴۵۲ ابب شاعذ ص: ۲اال

ی ا ب یف رعمۃف االاحصب ج: ۔ 43ع

شی ۱۴۵۲ ابب شاعذ ص: ۲اال

۸۸۰ اتکب ااغملزی وحبا ہ وقنش روسؽ ربمن ص: ۶۴۲ ص: ۸حیحص اخبری ج: ۔44

ح دحثی: ۔ 45

ص

نی

ۃیع ملف

1119حیحص ااخبلری اتکب االاکحؾ ابب نم ارتسع

۲ ص: ۰حیحص ملسم اتکب ااہجلد ج: ۔ 46

۲۶۵)رتمہمج( ص: من اسرتعی و عیۃ كمل ینفححیحص اخبری اتکب االاکحؾ ابب ۔ 47

۔۔ ااجلعم احیحصل اخبللری اتکب االاکحؾ ابب دہا ا اامعلؽ اتکب ارخلاج واالامرۃ۲اوب داؤد دلج : ۔48

11111 رمق ادحلثی111 ص1ادمح نب لبنح دنسم ادمح ابب دحثی ایب دیمح ااسلدعی ج ۔ 49

۴۰۶ء ص: ۱۰۲۲ومالان ومدودی االسیم ر اتس االسکم یلبپ زنشیک ال ور ۔ 50

۰۰۰ ص: ۴اتکب االامرۃ ابب رحتمی دہا ا اامعلؽ ج:حیحص اخبری اتکب االاکحؾ حیحص ملسم ۔ 51

911 لرساکری انمبص و ذراعئ اک ذہم داراہن اامعتس 74:23 األضواء

111 ص1911اخبری حیحص اخبری اتکب االاکحؾ ابب ام رکیہ نم ارحلص یلع االامرۃ رمق ادحلثی : ۔52

۲:۸۲االافنؽ ۔53

۱۱۰اقیض اوب ویفس اتکب ارخلاج ص: ۔54

91111 رمق ادحلثی909 ص1ادمح نب لبنح دنسم ادمح ۔دحثی شاعوہی نب ایب ایفسؿ ج ۔55

91111 رمق ادحلثی909 ص1ادمح نب لبنح دنسم ادمح ۔دحثی شاعوہی نب ایب ایفسؿ ج ۔ 56

۱۸۲۰ اوباب االاکحؾ دحثی ربمن: ۱اامؾ رتذمی اجعم رتذمی ج: ۔ 57

1:911آؽ رمعاؿ ۔ 58

ر االرض ریخ انم ۔ 59ھ

ظ

ھا ویتم وکیؿ ترا رمق ادحلثی :رتذمی اجعم رتذمی اوباب انتفل ابب یتم وکیؿ

ب طب

9110 ص1111

9111 ص9111رتذمی اجعم ارتلذمی اوباب االاکحؾ نع روسؽ اہلل ابب اامؾ رۃیع رمق ادحلثی ۔60

۱۸۲۰ اوباب االاکحؾ دحثی ربمن: ۱اامؾ رتذمی اجعم رتذمی ج: ۔61