sce.keâe@ce (Øelece je

Sce.keâe@ce (ØeLece Je<e&)

mebçeesOeve heæleer

smebMeesOeve heæleer 1

Deveg›eâceefCekeâe

Ieškeâ 1. mebMeesOeve heæleer 4

Ieškeâ 2 mebMeesOeve DeejeKe[e

Ieškeâ 3 vecetvee DeejeKe[e

Ieškeâ 4 ceeefnleer JÙeJemLeeheve

Ieškeâ 5 ie=efnleke=âlÙeeÛes heefj#eCe

Ieškeâ 6 efvejJeÛeve DeeefCe DenJee} }sKeve


Ieškeâ 1

mebçeesOeve heæleer


1.0 Gefö°s1.1 ØeemleeefJekeâ1.2 efJe<eÙe - efJeJesÛeve

1.2.1 DeLe& Je JÙeeKÙee1.2.2 mJe¤he1.2.3 JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle mebçeesOeveeÛeer JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee1.2.4 mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer1.2.5 mebçeesOeve heæleer1.2.6 mebçeesOeve mecemÙee DeeefCe mebçeesOeve meg$eCe1.2.7 mebçeesOeveeleer} veweflekeâlee1.2.8 meeefneflÙekeâ meJex#eCe

1.3 heeefjYeeef<ekeâ çeyo1.4 mJeÙeb DeOÙeÙeve Øeçve1.5 meejebçe1.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeeÙe1.7 DeefOekeâ JeÛeveemee"er hegmlekesâ

1.0 Gefö°s

Ùee IeškeâeÛÙee DeYÙeemeeveblej DeeheuÙee}e 1) mebçeesOeve heæleer cnCepes keâeÙe ÙeeÛeer ceeefnleer nesF&}.2) mebçeesOeveeÛes mJe¤he Je JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee meebielee ÙesF&}.3) mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer mhe° keâjlee ÙesF&}.4) mebçeesOeve Øeef›eâÙee efJeçeo keâjlee ÙesF&}.5) mebçeesOeveeleer} veweflekeâlee mhe° keâjlee ÙesF&}.

1.1 ØemleeefJekeâ

mebçeesOeve ne Fb«epeer Yee<esleer} Research Ùee çeyoeÛÙee ceje"er Yee<esleer} heÙee&Ùeer çeyoDeens. Fb«epeer çeyokeâes<eeheemetve ‘mebçeesOeve cnCepes keâesCelÙeener %eeve çeeKesle veJeerve leòJes DeLeJee leLÙes


çeesOeCÙeemee"er DeeefCe pegveer leòJes ÙeebÛes hegvne hegvne heefj#eCe keâjCÙeemee"er kesâ}s}e efÛeefkeâlmekeâ Jeheæleçeerj DeYÙeeme nesÙe.’

ØelÙeskeâ DeOÙeÙeve efJe<eÙeele pÙee mebkeâuhevee, efmeæeble efve<keâ<e& mJeerke=âle Pee}s}s Deensle lÙeebÛesØeeceeCÙe hegvne hegvne leheemetve heenCes ns lÙee DeOÙeÙeve efJe<eÙeebÛÙee DeYÙeemekeâebÛes keâeÙe& Deens. pes efmeæebleefJeefYeVe çeeŒeele ØemLeeefhele Pee}s}s Deensle. lÙeeÛeer efJeçJeemeen&lee leheemetve heenCes ns mebçeesOekeâeÛes keâeÙe&Deens. mebçeesOeveecegUs ceevÙe Pee}suÙee veJeerve leLÙeebÛÙee DeeOeejeJej ØemLeeefhele "j}suÙee efmeæebleelekeâener yeo} keâjCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee mhe° Pee}er lej Deçee efmeæebleeÛeer veJÙeeves ceeb[Ceer keâjCÙeemee"ermebçeesOeveeÛeer iejpe he[les. Deçee Øekeâejs mebçeesOeve ne melele melÙeeÛee çeesOe IesCÙeeÛee Skeâ JÙeJeefmLeleJe mebIeefšle ØeÙelve Deens.

1.2 efJe<eÙe - efJeJesÛeve

1.2.1 DeLe& Je JÙeeKÙee

mebçeesOeve heæleer cnCepes leLÙe Je leòJes çeesOeCÙeemee"er keâjCÙeele ÙesCeejer efÛeefkeâlmee efkebâJee heefjßeceefkebâJee SKeeoer iees° çeesOetve keâe{CÙeemee"er melele heæleçeerj kesâ}s}s heefjßece nesÙe.DeOÙeÙeve efJe<eÙekeâ pes efve<keâ<e& Je efmeæele ceevÙeJej efkebâJee mJeerke=âle "j}s Deens. lÙeeÛes ØeceeCÙe hegvnehegvne heefj#eCe heenCÙeeÛes keâeÙe& mebçeesoeve heæleerle kesâ}s peeles. veJÙeeves Gpes[ele Dee}suÙee leLÙeeÛÙeeDeeOeejs ØemLeeefhele mJeerke=âle efve<keâ<e& Je efmeæebleeÛes hetCe& Øeefçe#eCe keâjCÙeeÛÙee nsletves efÛeefkeâlmekeâ JemeKees} Ûeewkeâçeer efkebâJee ØeÙeesie keâjCes cnCepes mebçeesOeve heæleer nesÙe.

1) heer. Jner. Ùebie ÙeebÛÙee celes, mebçeesOeve heæleer cnCepes veJeerve leLÙes çeesOeCÙeemee"er DeLeJeepegvÙee leLÙeebÛes heefj#eCe keâjCÙeemee"er Ùee leLÙeebceOeer} Deveg›eâce, hejmhej mebyebOe, keâeÙe&keâejCe YeeJe ÙeeefJe<eÙeer mhe°erkeâjCe DeeefCe meecevÙeerkeâjCe ØemLeeefhele keâjCÙeeÛeer Skeâ heæleçeerj Øeef›eâÙee nesÙe.

2) Jner. heer. efceÛe} ÙeebÛÙee celes JÙeJemLeeheveeleer} mecemÙeeÛeer heæleçeerj leheemeCeerÛeer Øeef›eâÙeecnCepes mebçeesOeve heæleer nesÙe.

3) [e@. DejefJebo ÛeewOejer ÙeebÛÙee celes, JÙeJemLeehekeâerÙe IešveebÛee DeYÙeeme, veJeerve leLÙeebÛeeçeesOe Je pegvÙee leLÙeebÛes hejer#eCe keâjCÙeeÛeer heæleer cnCepes mebçeesOeve heæleer nesÙe.1.2.2 mJe¤he (Nature)

ØemLeeefhele Je ceevÙe efve<keâ<ee&ÛÙee DeeOeejs peer DevegceeCe mebYeeJeefveÙe Demeles. lÙeebÛeer melÙemelÙelee he[leeUtve heenCÙeemee"er DevegYeJe keâ#esle ÙesCeeNÙee leLÙeeÛee hegve hegvne çeesOe IesCÙeemee"ermebçeesOeve heæleerÛee Jeehej mebçeesOekeâ keâjle Demelees Je lÙeecegUs SketâCeÛe lÙeeÛes Gefö° meeOÙe nesTçekeâleele. mebçeesOeveecegUs Gpes[ele Dee}suÙee veJeerve leLÙeeÛee Jeehej Je JÙeJemLeeheveeceOÙes Jeehej nesTveefveefçÛeleÛe yeo} Ie[Jetve ÙesT çekeâles. lÙeecegUs veJÙee efmeæebleeÛeer GYeejCeer keâjlee ÙesT çekeâles.DevegYeJe keâ#esleer} Deçee Gpes[ele Dee}suÙee veJÙee leLÙeeÛee megmebiele Demes} Demee veJeerve efmeæebleceeb[CÙeeme mebçeesOeve ne melele melÙeeÛee çeesOe IesCÙeeÛee Skeâ JÙeJeefmLele Je mebIešerle Demee Øekeâej Deenskeâer pÙee}e mebçeesOeve heæleerÛee pees[ DeeJeçÙekeâ Demelees. mebçeesOeveeÛes ns mJe¤he }#eele Iesle}s lejpegvÙee ØemLeeefhele efmeæebleeÛeer efÛeefkeâlmee keâjCes lÙeeÛÙeele megOeejCee keâjCes Je lÙeeÛÙee peeieer mebçeesOeveheæleerÛee Jeehej kesâuÙeeme GheÙeesieer "js}.


1.2.3 JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle mebçeesOeveeÛeer JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee (Practical Importaince og Resesrch in Commerece & Management)

JÙeJemeeefÙekeâ Øeef›eâÙee JÙeeJemeeefÙekeâ JeeleeJejCe Ieškeâ Je JÙeJemeeÙeeceOeer} meejKesheCee efkebâJeeYesš (efYeVelee) ÙeebÛee çeesOe }eJeCÙeeÛee Je lÙeeÛes mhe°erkeâjCe keâjCÙeeÛee mebçeesOeve keâlÙee&keâ[tve meleleØeÙelve nesle Demelees. mebçeesOeve keâlÙee&Ûee mebyebOe ØeecegKÙeeves mebIešvee JÙeeJemeeefÙekeâ, mLeeÙeer Je DemLeeÙeeriešeçeer Ùeslees Je lees SKeeÅee IešvesÛÙee efmLeleerÛee efkebâJee iešeÛee efJeÛeej Skeâe efJeefçe° Jeiee&Ûee vecegveemecepetveÛe keâjlees cnCetve lÙee}e JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee }eYeles. Demes DeOÙeÙeve keâjleevee leLÙeeÛeerefveJe[ lÙeeÛÙee Debleefjkeâ Øeke=âleerØeceeCes leer hemhej mebyebOeer Deens efkebâJee veener Je lÙeebÛes JÙeJemLesle mebIešveÙesCes çekeäÙe Deens efkebâJee veener lÙeeÛeer leheemeCeer keâjlees. JÙeJemLeeheve ÙeeÛÙeeçeer mebyebOeerle Demetve JemeJe&Ûe %eeve çesJešer GheÙegkeäle "jCeej Deens. Demee efJeçJeeme mebçeesOevekeâlee& vesnceerÛe yeeUielees.mebçeesOeveeÛes ØelÙe#e JÙeeJeneefjkeâ }eYe meeOeejCele: Kee}er} Deeke=âleer ›eâ. 1.1 Éejs ceeb[lee ÙesF&}.

efveÙeespeveeme ceole

%eeve Jee{les

JeeleeJejCeeleer} yeo} çekeäÙe

ie=efnleke=âlÙes hejer#eCe

efveCe&Ùeeme ceoleDeeke=âleer ›eâ. 1.1 mebçeesOeveeÛeer JÙeJeneefjkeâ GheÙeesefielee

1) efveÙeespeveeme ceole : JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle efveÙeespeveeme ÙeesiÙe leer efoçee osCÙeelemebçeesOeveeÛes cenòJe efveCee&Ùekeâ Deens. keâesCelÙeener mecegneyeeyele (mebIešveeyeeyele) efveÙeespeveeÛeer ¤hejs<eeDeeKeleevee lÙee mecegneÛeer DeeefLe&keâ efmLeleer lÙee mecegneleer} Jewefçe°ŸehetCe& Jemleg Je mesJee «eenkeâebceOÙesmeecÙe efkebâJee Yeso lÙeeÛÙee iejpee, lÙeeÛÙeeheg{er} mecemÙee DeeefCe Ghe}yOe DemeCeej ceeveJeer Je vewmeefie&keâmeeOevemebheòeer lÙeeÛÙeeleer} GefCeJee DeeefCe lÙeeÛes heæleçeerj %eeve efveÙeespeve keâjCeeNÙeeme DemeCesefveÙeespeveemee"er DeeJeçÙekeâ Demeles. Deçee JesUer mebçeesOeveeÛÙee ceoleerves efveÙeespevee}e Ûee}vee efceUtçekeâles. mebçeesOeveeÛÙee DeeOeejeJejÛe efveÙeespeveeÛÙee ceeiee&le keâesCelÙee De[ÛeCeer Ùesleele ÙeeÛeer hetCe&keâuhevee Ùesles Je lÙeeÉejs De[ÛeCeeRvee leeW[ osCÙeele ceole neslees. efveÙeespeve keâejemee"er DeefleDeeJeçÙekeâDemeCeejs %eeveele mebçeesOeve cees}eÛes meenŸe keâ¤ çekeâlees.

2) %eeve Jee{les : %eeve ner Skeâ ØekeâejÛeer çekeäleerÛe Deens. mebIešvee, mebmLe, ceeveJeceeveJeeceOeer} mebyebOeeÛeer efmLeleer Je SKeeÅee efJeefçe° Ghe›eâceemee"er }eieCeeNÙee %eeveeÛee Dee{eJeemebçeesOeveeÉejs Ùesle DemeuÙeeves mebçeesOeve DeeheCeeme Skeâe efJeefçe° IešveebJej peemle ØeYeeJeer %eeve, efveÙeb$eCeçekeäleer ØeOeeve keâjles. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle mebçeesOeveeÛee Jeehej nesle DemeuÙeeheemetve SketâCeÛe%eeveele Jee{ Pee}er Deens. mebçeesOeveeÉejs Pee}suÙee Jee{erÛee vekeäkeâerÛe GheÙeesie JÙeJemeeÙe JeJÙeJemLeeheveeves keâjlee efometve Ùeslees.

3) JeeleeJejCeeleer} yeo} çekeäÙe : mebçeesOeveeÉejs JÙeeJemeeefÙekeâ Je JÙeJemLeehevesÛesJeeleeJejCe GheÙegkeäle Demes keâjlee ÙesT çekeâles. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle JeeleeJejCe ceie les DeeefLe&keâDemes} efkebâJee Flej$e Demes} les meepesçes Demeleer} lej vekeäkeâerÛe heefjCeecekeâejkeâ "jles. JeeleeJejCeeleer}yeo} çekeäÙe nesT çekeâles Je lÙeeÛee heefjCeece JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle Pee}s}e efometve Ùeslees.


JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee

4) ie=efnleke=âlÙes heefj#eCe : mebçeesOeveeÉejs kesâ}suÙee ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛee JeeefCepÙe JeJÙeJemLeehevesle ØeYeeJe he[}s}e efometve ÙesF&}. leLÙeebÛeer ›eâce efveOee&efjle heefj#eCe keâjleevee leLÙeeÛes ›eâceefveOee&efjle kesâ}s peeleele Je lÙeeØeceeCes JÙeJemLeehevesle ÙeesiÙe les yeo} keâjCes çekeäÙe Demeles.

5) YeefJe<Ùekeâe}erve efveCe&Ùeeme ceole : mebçeesOeveeÉejs Ûee}t Je YeefJe<Ùekeâe}erve efveCe&Ùe ÙeesiÙe"jleer} Demes Deboepe }eJeCes menpe çekeäÙe Demeles. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle YeefJe<Ùekeâe}erve efveCe&ÙeIesleevee mebçeesOeveeÛee Jeehej GheÙegkeäle "jles. YeefJe<Ùekeâe}erve efveCe&Ùe DeeefLe&keâ, ceeveJeer mJe¤heele, efveÙeespeveJe mJe¤heele, efJeheCeve mJe¤heele Demet çekeâleele Je ÙeeceOÙes mebçeesOeve DelÙeeJeçÙekeâ Jeešles. mebçeesOeveeÛeeefjlemej Demee Jeehej PeeuÙeeme JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesÛes OÙesÙe Gefö° meeOÙe nesT çekeâleele.1.2.4 mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer (Scope of research)

mebçeesOeveele leheemeCeerÛeer efkebâJee ÛeewkeâçeerÛeer JÙeehleer JesieJesieUŸee IeškeâebJej DeJe}byetve Demeles.pemes JÙekeäleer efkebâJee ceveg<Ùe, hewmee, Ghe}yOe JesU vecegCÙeeÛeer Ghe}yOelee Je mebçeesOevekeâlÙee&}e meceesjÛÙeeJÙekeäleerkeâ[s JesU Ghe}yOe heeefnpes. mebçeesOeve JÙeehleerle ÛeewkeâçeerÛÙee ceÙee&oe "jefJeuÙee keâer ÛeewkeâçeerÛeskeâece meeshes Ùesles.

mebçeesOeveeÛeer meg¤Jeele keâjleevee mebçeesOekeâeves efveJe[}suÙee mebçeesOeve efJe<eÙeeleer} keâesCelÙeeyeeyeer}e cenòJe ÅeeÙeÛes les "jJeeJes }eieles. ÙeeÛee DeLe& mebçeesOekeâeves mebçeesOeveeÛeer efoçee efveefçÛele keâjeJeer}eieles. cnCepes mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer "jJeeJeer }eieles. lemesÛe efveJe[}suÙee mebçeesOeve efJe<eÙeeÛee DeYÙeemekeâjleevee keâesCelÙee #es$eeÛee nsner efveefçÛele kesâ}s heeefnpes. Goe. SKeeÅee mebçeesOekeâeves efveJe[keâ meeKejkeâejKeevÙeeleer} Tme lees[Ceer DeeefCe Jeenletkeâ keâeceieejebÛÙee meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ mecemÙeeÛee DeYÙeemekeâjeJeÙeeÛes "jefJeuÙeeme, keâesCelÙee efpeunŸeeleer} efkeâleer Je keâesCeles meeKej keâejKeeves efveJe[eÙeÛes,keâesCelÙee keâe}Keb[eleer} Tme lees[Ceer Je Jeenletkeâ keâeceieejebÛÙee meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ mecemÙeeDeYÙeemeeJeÙeeÛÙee "jJeeJes }eieles.1.2.5 mebçeesOeve Øeef›eâÙee (Research Process)

mebçeesOeve DenJee}eceOetve efkebâJee mebçeesOeveeÛeer heæleer çeeŒeeJejer} mebçeesOekeâeves }eJe}s}eheoeÛee ›eâce oçe&efJeCeeje pees DeejeKe[e osCÙeele Ùeslees, lÙeeJe¤ve mebçeesOeve keâlÙeeËkeâ[tve keâeÙe Dehesef#eleDemeles, ÙeeÛeer keâuhevee Ùesles. mebçeesOeveeme heeefn}suÙee ceeefmekeâebceOetve Je ØeyebOeeletve meeOeejCeleenemebçeesOeve Øeef›eâÙee Kee}er} heoebceOÙes efJeYeeie}er iesuÙeeÛeer Dee{Ules. Kee}er} ef›eâÙee yejesyej mebçeesOeveØeef›eâÙesleer} keâener JÙeeJeneefjkeâ hew}tÛee efJeÛeej mebçeesOeveele keâjeJee }eielees. mebçeesOeve Øeef›eâÙee heg{er}Deeke=âleer ›eâ. 1.2 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.

Gefö°eÛes efJeOeeve

DeejeKe[e

leLÙe mebkeâ}veeÛeer Je vecetvee ÛeeÛeCeerÛeer leb$es

efJeç}s<eCe Je efve<keâ<ee&Ûeer ceeb[Ceer

efve<keâ<ee&Jejer} Yee<Ùe Je efvejJeÛeve

Deeke=âleer ›eâ. 1.2 mebçeesOeve Øeef›eâÙee


1) mebçeesOeveeceeieer} Gefö°e yeeyeleÛes efJeOeeve : Gösçe oçe&efJeCeejs ns efJeOeeve mecemÙeemJe¤heele ceeb[CÙeele Ùesles. Ùee mecemÙesÛes Gösçe çeesOeCÙeekeâefjlee mebçeesOeveeÛeer DeeKeCeer keâjlee Ùesles.

2) DeOÙeÙeve efkebâJee mebçeesOeveeÛee DeejeKe[e : mebçeesOeve Øeef›eâÙesÛee efJeefJeOe hew}tJejmebçeesOevekeâlÙee&}e ØeYeeJeer efveÙeb$eCe "sJeCÙeemee"er efjlemej Demee mebçeesOeveeÛee DeejeKe[e leÙeej keâjeJee}eielees. DeejeKe[e yeveefJeCes cnCepes keâeÙe& Ùeespevee DeeKeCes.

3) leLÙe mebkeâuheveeÛeer Je vecegvee ÛeeÛeCeerÛeer leb$es : Ùee leb$eeÛee DeeOeejYetle DemeCeeNÙeeheæleerÛes DeJe}byeve keâjCes cnCepes mebçeesOeve Øeef›eâÙesleer} heLe ›eâceebkeâ leerve ns mebçeesOeve Øeef›eâÙesleer}Skeâ heo Deens. Ùee heoeDebleie&le keâesCeleer leLÙe efveJe[eJeer Ùee mebyebOeerÛes efveCe&Ùe IesCes leLÙe mebkeâ}veeÛÙeeØeYeeJeer heæleer Je GheÙeesieele ÙesCeeje leb$eeÛeer hetJe& ÛeeÛeCeer ÙesCes Deeoer Deveskeâ keâeÙe& Ùesleele.

4) mebkeâef}le leLÙeeÛeer efJeç}s<eCe Je efve<keâ<ee&Ûeer ceeb[Ceer : ns mebçeesOeve Øeef›eâÙesleer} heo›eâceebkeâ Ûeej Deens. Ùeele leLÙeeÛÙee efJeç}s<eCeemee"er Ùeespevee leÙeej kesâuÙee peeleele Je efve<keâ<ee&Ûeerceeb[Ceer keâjleevee mebçeesOevekeâlee& Deehe}s meJe&mJeeletve ØeYeeJeer Demee efve<keâ<e& }eJelees keâer les pesCes keâ¤veGheÙeesieer "jles.

5) efve<keâ<ee&Jejer} Yee<Ùe Je efveJeÛeve : mebçeesOeve Øeef›eâÙesleer} çesJešÛÙee heoeleefve<keâ<ee&Jejer} Yee<Ùe efkebâJee efvejJeÛeve DeeefCe Ghemebnej (Concluson) Demes keâeÙe& kesâ}s peeles.Pee}s}s mebçeesOeve ØeYeeJeer JneJes Ùeemee"er mebçeesOevekeâlÙeeËkeâ[tve efve<keâ<ee&Jejer} Yee<Ùe ceeb[}s peeles.efvejJeÛeve Je GhemebnejÛÙee ceeOÙeceeves lees ÙesCeeNÙee keâeUele Skeâ ceeie&oçe&keâ cnCetve keâeÙe& keâjlees.1.2.6 mebçeesOeve mecemÙee DeeefCe mebçeesOeve meg$eCe (Research Problem & Research Proposal)

mebçeesOeve keâeÙee&Ûee Deieoer meg¤Jeeleer}e mebçeesOevekeâlÙee&me DeOÙeÙeveemee"er SKeeÅee efJe<eÙeeÛÙeehew}tÛeer efveJe[ keâjeJeer }eieles. mebçeesOeveeÛes meeceevÙe efJeçes<e #es$e keâeÙe& ÙeeÛes Øeefleheeove keâjeJes }eieles.mebçeesOeveemee"er efveJe[CÙeele Dee}suÙee hew}tÛÙee efkebâJee meeceevÙe efJeçes<e #es$eeÛÙee efJeJejCeeJe¤ve mebçeesOevekeâesCelÙee efoçesves De«esmej nesCeej Deens, ÙeeÛeer OeesyeU keâuhevee Ùesles. mebçeesOeveemee"er mecemÙee meg$eCekeâjCes Heâejmes keâ"erCe keâeÙe& Demes keâener Jeešle veener, heCe keâener efJeÛeejJebleebÛÙee celes mecemÙee meg$eeCehes#ee mecemÙee mees[JeCes hejJe[}s Demeles.

mebçeesOeve keâeÙee&le Gòejs çeesOeCÙeehes#ee Øeçve yeveefJeCÙeeÛee keâeÙe&YeeieÛe peemle keâ"erCe Demelees.ØeçveeÛeer Gòejs çeesOeCÙeeÛÙee ØeÙelveeheemetve KeNÙee DeLee&ve keâener }eYe heojele he[tve IÙeeJeÙeeÛee Demes}lej ØeçveeÛeer jÛevee Je ceeb[Ceer keâçeer DemeeJeer ÙeebÛee ve keâlÙee& heg{s ÙesCeejer De[ÛeCe efkebâJee mecemÙeepÙeebvee leLÙe ceeve}s peeles. Deçee IešveeÛee melÙe he[leeUCeer yeeyele lÙeeÛee Øeçveele meceeJesçe kesâ}epeelees. mebçeesOeveemee"er efveJe[CÙeele Dee}suÙee efJeçes<e #es$eeÛes Jewefçe°Ÿes mebçeesOeve mJe¤heele ¤heeblejkeâjCes ns mebçeesOeve keâeÙee&leer} heefn}er heeÙejer Demes ceeve}s peeles. mecemÙee meg$eCeeÛÙee meg¤Jeeleer}eÛemebçeesOevekeâlÙee&me keâeÙee&Ûeer JÙeehleer lÙeeÛÙee DeeJeekeäÙee yeensjÛeer nesCeej veener Ùeekeâ[s }#e hegjJeeJes}eieles. efveJe[}suÙee mebçeesOevekeâlÙee&me meg$eCe keâjleevee Deveskeâ hejmhej mebyebOeer ef›eâÙee keâjCes çekeäÙe nesles.mecemÙee meg$eCe Øeef›eâÙesleer} Debie heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 1. 3 Éejs mhe° keâjlee Ùesleer}.


Heâ}esheYeesieer mebçeesOeve Heâ}esheYeesieer mebçeesOeveeÛeer Gefö°s

mecemÙee meg$eCe Øeef›eâÙesÛes efJeç}s<eCe Debie

efJeefçe° Gösçe Gefö°s efmeæerÛeer heÙee&Ùeer meeOeves

Deeke=âleer ›eâ. 1.3 mecemÙee meg$eCe Øeef›eâÙesÛes efJeç}s<eCe Debie

1) Heâ}esheYeesieer mebçeesOeve : mecemÙee efveOee&jCe Øeef›eâÙesçeer Deçeer SKeeoer JÙekeäleer IeškeâDemeles keâer lÙee mecemÙesÛÙee mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee }eYe lÙee JÙekeäleer}e efceUCeej Demelees. DeçeerJÙekeäleer keâener JesUe mJele: DeYÙeemekeâlee&ÛÙee mebhekeâe&le Ùesles. lÙee JÙekeäleer}e Pee}s}e }eYe cnCepesHeâ}esheYeesieer mebçeesOeve.

2) Heâ}esheYeesieer mebçeesOeveeÛeer Gefö°s : mecemÙee meg$eCe ns keâçee Øekeâejs ceeb[}s peeF&} nsmebçeesOeve pÙeebveer neleer Iesle}s lÙee JÙekeäleer}e keâeÙe heeefnpes ÙeeJej DeJe}byetve Demeles. mebçeesOeveelemecemÙee meg$eCe keâjleevee lÙeeÛeer Gefö°s Heâ}esheÙeesieer nesleer}. Ùeekeâ[s }#e keWâõerle kesâ}s peeles.Heâ}esheYeesieer mebçeesOeveeÛeer Gefö°s mhe° keâjleevee mecemÙee meg$eCe Øeef›eâÙesÛee lÙeele DeblejYeeJe neslees.

3) Gefö° efmeæerÛeer heÙee&Ùeer meeOeves : SKeeoe efJeefçe° Gösçe meeOÙe keâ¤ve nesCÙeemee"erSkeâceskeâebvee heÙee&Ùe "jleer}, Deçeer Skeâ veJns lej Deveskeâ meeOeves Demeleele. mebçeesOeveeÛÙee DeeOeejskeâesCeles meeOeve ns Gefö° meeOeCÙeele ØeYeeJeer Deens ns mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÉejs "jefJe}s peeles. DeçeeØekeâejs mecemÙesÛÙee mJe¤heer keâjCeemee"er Je meg$eerkeâjCeemee"er Gefö° efmeæerÛeer heÙee&Ùeer meeOeves DemeCesDeeJeçÙekeâ "jles. cnCetve mecemÙee meg$eCe Øeef›eâÙesle Gefö° efmeæerÛeer heÙee&Ùeer meeOeves mhe° keâjeJeer }eieles.

4) efJeefçe° Gösçe : efJeefçe° Gefö° DeLeJee efJeefçe° meeOÙe keâjCÙeemee"er efkeâceeve oesve lejerceeie& DemeuÙeeefçeJeeÙe Je keâesCelÙee meeOeveeÛee ØeYeeJe efkeâleer Deens. Ùeeyeeyele keâener çebkeâe DemeuÙeeefçeJeeÙemebçeesOeve mecemÙee pevceeme Ùesle veener.1.2.7 mebçeesOeveeleer} veweflekeâlee (Ethics in Research)

veweflekeâlee Skeâ ceeveJeer YeeJevee Deens. pÙee ef"keâeCeer veweflekeâlesÛee efJeÛeej mebçeesOeveele kesâ}epeelees, lÙeeJesUsme mebçeesOeve ØeYeeJeer nesCes çekeäÙe Demeles. JÙeeheej DeeefCe JÙeJemLeehevesle mebçeesOeveeÛeeefJeÛeej keâjleevee lÙeeleer} veweflekeâlesÛee efJeÛeej kesâ}e peelees. mebçeesOekeâ mebçeesOeve keâjerle Demeleevee KejsefkebâJee Keesšs ns efveefçÛele keâjlees Je lÙeele veweflekeâlee "sJelees pesCes keâ¤ve YeefJe<Ùeele mebçeesOeveeÛee ÙeesiÙelees GheÙeesie keâ¤ve Ieslee ÙesF&}.

YeefJe<Ùekeâe}erle efJeÛeej keâjleevee veweflekeâles}e cegUceb$e ceevetve mebçeesOeveeme Ûee}vee efo}erer lejGheÙeesieer mebçeesOeve nesF&}. JÙeeheej Je JÙeJemLeehevesle veweflekeâlee "sJetve efJe›eâer Je efJeheveve keâewçeuÙe,«eenkeâ meJex#eCe Je Glheeoveele Jee{ heenCÙeekeâefjlee mebçeesOeveeÛeer iejpe Demeles Je les GheÙegkeäle "jles.1.2.8 meeefneflÙekeâ meJex#eCe

meeefneflÙekeâ meJex#eCe cnCepes Skeâ omleSsJepe Demeles. pÙeele Øekeâeefçele Je DeØekeâeefçele


ef}KeeCeeÛÙee meJex#eCeeyeö} ceeefnleer efo}s}er Demeles. «ebLee}ÙeeceOÙes ceeefnleerÛÙee mJe¤heele pegves «ebLehegmlekesâ, ceeefmekesâ, Jele&ceevehe$e, çeesOe efveyebOe Ghe}yOe Demeleele Je mebçeesOekeâ lÙeeÛes JeeÛeve keâ¤velÙeeÛeer ceeb[Ceer lÙeebÛÙee mebçeesOeveele keâjlees lÙee}e meeefneflÙekeâ meJex#eCe Demes cnCeleele. meeefneflÙekeâmeJex#eCe keâjleevee mebçeesOekeâ ceg}eKele IesTve megæe Deehe}s efJeÛeej meJex#eCeeÉejs mhe° keâjle Demelees.Øekeâeefçele ef}KeeCeeÛÙee ceeOÙeceeletve meJe&s#eCe keâ¤ve mebçeesOekeâ mJele:ÛÙee mebçeesOevee}e Ûee}vee osleDemelees. meeefneflÙekeâ meJex#eCe mebçeesOeveele Kethe cenòJeeÛes "jles.meeefnlÙeeÛÙee DeeOeejs keâener ie=nerleke=âlÙes DeeheuÙee mebçeesOeveele ceeb[lee ÙesCÙeemeejKeer Deensle keâeÙe?Ùeekeâ[s mebçeesOeve melele }#e "sJelees. keâener efJe<eÙeeyeeyele DeeOeerÛÙee mebçeesOekeâebveer keâener ie=nerleke=âlÙesceeb[}s}er Deme}er lej Deçeer ie=nerleke=âlÙes Skeâ$e keâ¤ve heg{er} mebçeesOeveemee"er lÙeebÛes keâeÙe cenòJe Demetçekeâles ÙeeÛee Deboepe mebçeesOekeâ neslees. lemesÛe lÙee ie=efnleke=âlÙeeJe¤ve veJeerve keâener ie=nerleke=âlÙesmegÛeCÙeemeejKeer DemeuÙeeme lemee ØeÙelve mebçeesOekeâ keâjerle Demelees.

1.3 heefjYeeef<ekeâ çeyo

mebçeesOeve (Research) - leLÙes çeesOeCÙeemee"er kesâ}s}s heefj#eCemebçeesOeve Øeef›eâÙee (Research Process) Gefö°eÛes efJeOeeve keâjCÙeeheemetve les efJe<keâ<ee&Jejer}Yee<Ùe meebieCÙeeheÙeËleÛes meJe& keâeÙe&.veweflekeâlee (Ethich) - efveleercetuÙes

1.4 mJeÙeb DeOÙeÙeve Øeçve

Øeçve 1 mebçeesOeve heæleer cnCepes keâeÙe Lees[keäÙeele meebiee?Øeçve 2 mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer mhe° keâje?Øeçve 3 mebçeesOeve Øeef›eâÙesleer} šhhes keâesCeles Deensle?Øeçve 4 mebçeesOeveeleer} veweflekeâlee cnCepes keâeÙe?

1.4 meejebçe

keâesCelÙeener %eeve çeeKesle veJeerve leòJes DeLeJee leLÙes çeesOeCÙeemee"er kesâ}s}s heefj#eCe cnCepesmebçeesOeve nesÙe.

JÙeJemLeehekeâerÙe IešveebÛee DeYÙeeme, veJeerve leLÙeebÛee çeesOe Je pegvÙee leLÙeebÛes heefj#eCekeâjCÙeeÛeer heæleer cnCepes mebçeesOeve heæleer nesÙe.

mebçeesOeveeleer} Gefö°eÛes efJeOeeve keâjCÙeeheemetve les efve<keâ<ee&Jejer} Yee<Ùe Je efvešJeÛevemeebieCeeNÙee meJe& keâeÙeeËÛee mebçeesOeve Øeef›eâÙee Demes cnCeleele.

mebçeesOeve keâeÙee&ÛÙee Deieoer meg¤Jeeleer}e mebçeesOevekeâlÙee&me DeOÙeÙeveemee"er SKeeÅeeefJe<eÙeeÛÙee mecemÙesÛeer efveJe[ keâjeJeer }eieles. lÙeeme mebçeesOeve mecemÙee Demes cnCeleele.

veweflekeâlee Skeâ ceeveJeer YeeJevee Deens. lÙee ef"keâeCeer veweflekeâlesÛee efJeÛeej mebçeesOeveele kesâ}e


peelees, lÙee JesUsme mebçeesOeve ØeYeeJeer "jles. cnCepes Skeâ omleSsJepe Demeles. pÙeeleØekeâeefçele Je DeØekeâeefçele ef}KeeCeeÛÙee meJex#eCeeyeö} ceeefnleer efo}s}er Demeles.

1.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeeÙe

Øeçve 1 - mebçeesOeve ner mebkeâuhevee mhe° keâ¤ve mebçeesOeve Øeef›eâÙesÛes mJe¤he mhe° keâje?Øeçve 2 - JeeefCepÙe Je JÙeJemLeeheveeleer} JÙeeJeneefjkeâ GheÙeesefielee mhe° keâje?Øeçve 3 - mebçeesOeve mecemÙee DeeefCe mebçeesOeve meg$eCe efJeçeo keâje?Øeçve 4 - meeefneflÙekeâ meJex#eCe Lees[keäÙeele mhe° keâje?Øeçve 5 - mebçeesOeve heæleerÛes DeLe& Je JÙeehleer mhe° keâje?

1. 7 DeefOekeâ JeeÛeveemee"er hegmlekesâ

1. Kothan, C. R. (2006), Research Methodology : Methods &Technigues, New Delhi : New age Indernational Publisuer.

2. Rao, A. B. (2008), Reserch Methodology, New Delhi : ExcleBooks.

3. Sachdera, J. K. (2002), Business Reserch Methodlogy NewDelhi : Himalaya, Publishing House.

4. Yeeb[ejkeâj, heer. S}. (1994), meeceeefpekeâ mebçeesOeve heæleer, veJeerve efou}er : efncee}Ùeheefy}efmebie neTme.

5. ÛeewOejer S. Sve. Je Yekeäkeâ[, [er. [er. (2012), mebçeesOeve heæleer : JeeefCepÙe JeJÙeJemLeeheve, peUieeJe : Øeçeeble heefy}kesâçeve.


Ieškeâ 2

mebçeesOeve DeejeKe[e



2.2.1 DeLe&2.2.2 DeeJeçÙekeâlee2.2.3 ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer Jewefçe°Ÿes2.2.4 mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Øekeâej2.2.5 mebçeesOeveeleer} efJeçJemeefveÙelee DeeefCe ØeeceeCÙe

2.3 heefjYeeef<ekeâ çeyo2.4 mJeÙeb DeOÙeÙeve Øeçve2.5 meejebçe2.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeeÙe2.7 DeefOekeâ JeÛeveemee"er hegmlekesâ

2.0 Gefö°s

Ùee IeškeâebÛÙee DeYÙeemeeveblej legcne}e1) mebçeesOeve DeejeKe[e cnCepes keâeÙe ÙeeÛeer ceeefnleer nesF&}.2) mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer DeeJeçÙekeâlee efJeçeo keâjlee ÙesF&}.3) ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Jewefçe°Ÿes JeCe&ve keâjlee ÙesF&}.4) mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Øekeâej mhe° keâjlee ÙesF&}.5) mebçeesOeveeleer} efJeçJemeefveÙelee DeeefCe ØeeceeCÙe JeCe&ve keâjlee ÙesF&}.

2.1 ØemleeefJekeâ

mebçeesOeveeleer} Skeâ ØecegKe heeÙejer cnCepes mebçeesOeve DeejeKe[e nesÙe. JÙekeäleer}e keâesCelesnerkeâeÙe& JÙeJeefmLeleheCes keâjCÙeemee"er meJe&ØeLece lÙee keâeÙee&Ûee DeejeKe[e keâjeJee }eielees. Goe. veJeerveFceejle yeebOeCÙeehetJeea lÙee FceejleerÛee DeejeKe[e DeeheCe keâeieoeJej leÙeej keâjlees. lemesÛe çee}sÙe men}efkebâJee ØeJeemeer Ùee$ee kebâheveer}e Deehe}er meHeâj ÙeçemJeer lemesÛe JÙeJeefmLeleheCes heej hee[CÙeemee"er lÙeemen}erÛee DeejeKe[e leÙeej keâjeJee }eielees. nerÛe yeeye mebçeesOeve Øeef›eâÙee}ener }eiet Deens.


mebçeesOeveele DeejeKe[ŸeeÛes efJeçes<e cenòJe Deens. keâejCe lÙee DeeOeejs Øemlegle ØekeâjCeeÛee efJe<eÙe,efJe<eÙeeÛeer JÙeehleer, efJe<eÙeeÛÙee ceeefnleer mebkeâuhevee yeeyele DeefOekeâ leheçeer} efceUlees. mebçeesOeve keâeÙee&lemebçeesOeve DeejeKe[e ner ØecegKe heÙeejer Deens.mebçeesOekeâe}e DeeheuÙee mebçeesOeveele heæleçeerj efveÙeespeve keâjeJes }eieles. lÙeeÛeer ¤hejs<ee "jJeeJeer}eieles. mebçeesOeve ceeb[CeerÛes mJe¤he efveefçÛele Je mhe° keâjeJes }eieles. lemesÛe mebçeesOeveeÛee DeejeKe[eleÙeej keâjeJee }eielees. mebçeesOeve DeejeKe[e leÙeej keâjleevee lÙeele efJe<eÙe, Gefö°, DeOÙeÙeve #es$ekeâe}eJeOeer vecetvee efveJe[ heæleer "jefJeCes, leLÙe mebkeâ}veeÛeer meeOeCes "jefJeCes DeeefCe mebçeesOeve keâeÙee&Ûeeleheçeer} "jefJeCes iejpesÛes Demeles.


2.2.1 DeLe& (Meaning)mebçeesOeve DeejeKe[e cnCepes mebçeesOeveemee"er leÙeej kesâ}s}e ceeie& nesÙe. lÙeemee"er ÙeesiÙe lÙee

ceeefnleerÛeer efveJe[ keâjCes DeeefCe mebkeâ}ve keâjCes cenòJeeÛes Deens. ÙeesiÙe leer ceeefnleer leb$e mebçeesOeveheæleer DeeJeçÙekeâlee Demeles. mebçeesOeve DeejeKe[ŸeebÛeer efJeefJeOe mebçeesOekeâebveer kesâ}s}er JÙeeKÙee heg{er}ØeceeCes Deens.JÙeeKÙee :

1) Øee. jmes} Dekeâe@keâ ÙeeÛÙee celes : DeejeKe[e ner efveCe&Ùe Øeef›eâÙee Deens. lÙeele efJeefçe°Iešvee ie=nerle Oe¤ve lÙee efoçesves efveÙeb$eCeeKee}er veme}suÙee Iešveebyeeyele Yeekeâerle keâjCÙeemee"erJeehejCÙeele ÙesCeejer heæleer cnCepes mebçeesOeve DeejeKe[e nesÙe.

2) Øee. efce}yej ÙeebÛÙee celes, mebçeesOeve hetCe& keâjleevee lÙeeleer} meJe& Øeef›eâÙesÛes efveÙeespeveyeæ megmetef$ekeâjCe cnCepes mebçeesOeve DeejeKe[e nesÙe.

3) Øee. Ùebie ÙeebÛÙee celes, meJe&meeceevÙe çeeŒeerÙe Øee¤heeceOeer} efJeefJeOe mebçeesOeveelcekeâØeef›eâÙesJej kesâ}suÙee efveÙeb$eCeeletve mebçeesOeve DeejeKe[e efvecee&Ce neslees.

4) Øee. mesefJnme penesie ÙeeÛÙee celes, mebçeesOeveeÛÙee Gefö°eÛÙee Â°erves efve<keâ<eeËÛeer mebyebOeJe mebçeesOeve keâeÙee&le leLÙe ÙeeÛes pesCes keâ¤ve meebie[ Iee}lee ÙesF&} Deçee Øekeâejs leLÙeeÛes mebkeâ}ve JeefJeç}s<eCe keâjCÙeemee"er DeeJeçÙekeâ Deçee DešerÛeer efveÙeesefpele JÙeJemLee cnCepes mebçeesOeve DeejeKe[enesÙe.2.2.2 DeeJeçÙekeâlee (Need)

mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes cenòJe efJeefJeOe mJe¤heeÛes Deens. mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeerDeeJeçÙekeâlee heg{er} ØeceeCes mhe° keâjlee ÙesF&}.

De) mebçeesOeve DeejeKe[ŸeecegUs efJeefJeOe mecemÙeebÛes efvejekeâjCe keâceer JesUele heefjCeecekeâejkeâDeeefCe meg}YeefjlÙee nesT çekeâles. lÙeecegUs keâceerle keâceer ßece, JesU DeeefCe GoenjCeeJe¤ve }#eeleÙesF&}. Iej yeebOeleevee DeeheCe KÙeeleveece JeemlegleçeeŒeleekeâ[tve IejeÛee DeejeKe[e leÙeej keâ¤ve neslees.lÙeecegUs keâceer KeÛee&le Deekeâ<e&keâ efÛejkeâe} efškeâCeejs Je ÛeebieuÙee Øekeâejs Iej DeeheCeeme yeebOelee Ùesles.

ye) mebçeesOeveele DeeieeT Ùeespevee keâjCes iejpesÛes Je DeeJeçÙekeâ Demeles. lÙee Ùeespevesle ceeefnleermebkeâ}ve DeeefCe ceeefnleerÛes efJeç}s<eC, mebçeesOeveeleer} Gefö°Ÿes }#eele IesTve Ghe}yOe ceveg<ÙeyeU hewmee


DeeefCe JesUsle les keâece keâmes keâ¤ve IÙeeJes, ÙeeÛes ceeie&oçe&ve IÙeeJeÙeeÛes.keâ) mebçeesOeve Øekeâuhe mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeJej DeeOeeefjle Demelees.[) mebçeesOekeâebÛÙee efJeefJeOe keâuheveebvee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÉejs mebçeesOeveele hetCe& mJe¤he oslee

Ùeslees.F) efveÙeesefpele DeYÙeemeeÛes šerkeâelcekeâ heefj#eCe keâjCÙeeme mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛee GheÙeesie

neslees.2.2.3 ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer Jewefçe°Ÿes

ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[Ÿeeleer} Jewefçe°Ÿes efJeÛeejele Iesleevee lÙeeleer} Gefö°Ÿes, melÙelee,efJeçJeveerÙelee DeeefCe meeceevÙeerkeâjCe ÙeeJej Yej efo}e peelees. meJe&meeOeejheCes DeejeKe[Ÿeele keâceerle keâceerhetJe&«en Â°erkeâesve Demelees. ceeefnleer mebkeâ}ve DeeefCe efJeç}s<eCe DeefOekeâ efJeçJemeveerÙe mJe¤heeÛes Demeles.pÙee DeejeKe[ŸeeceOÙes efkeâceeve DevegYeJepevÙe Ûetkeâ jenles. les meJeexòece DeejeKe[e "jlees. lÙeeÛeØeceeCesDeejeKe[Ÿeele DeefOekeâeefOekeâ ceeefnleer efceUles Je mecemÙesÛes efvejekeâjCe keâjCÙeemee"er JeehejuÙee peeCeeNÙeeefJeefJeOe yeepetbÛee DeYÙeeme keâjCÙeeÛeer mebOeer efceUles. mebçeesOeve DeejeKe[Ÿeele efJeefçe° yeeyeerÛee efJeÛeejneslees.

1) ceeefnleer mebkeâ}veeÛeer meeOeves2) mebçeesOekeâ DeeefCe lÙeeÛes menkeâejer ÙeebÛeer Ghe}yOelee3) lÙeebÛes keâewçeuÙe DeYÙeemeeJeÙeeÛÙee mecemÙesÛeer Gefö°Ÿes4) DeYÙeemeeJeÙeeÛÙee mecemÙesÛes mJe¤he5) mebçeesOekeâekeâ[s Ghe}yOe Deme}s}e JesU DeeefCe hewmee.ØelÙeskeâ Øee¤heeceOÙes ye}mLeeves DeeefCe keâcekegâJele mLeeves Demeles. mebçeesOeve DeejeKe[e ÛeebieuÙee

Ûeej IeškeâebJej Gefö°, efJeJemeerveÙelee, melÙelee, meceevÙeerkeâjCe DeeOeeefjle Demelees.De) Gefö°Ÿes (Objectivity) : ØelÙeskeâ mebçeesOeve efJeefçe° nsletves kesâ}s}s Demeles, cnCepes

Gefö°lee nesÙe. mebçeesOeveele mebçeesOekeâ efkeâlÙeskeâoe meeÛesyebo ØeçveeJe}er Jeehejlees. lÙeele yengefJeOe GòejsDemeCeeje Øeçve Demelees DeeefCe Øeefleef›eâÙee osCeeNÙee JÙekeäleer}e lÙee GòejeceOeer} Skeâ Gòej efveJe[eJes}eieles. lemesÛe KeguÙee ØeçveeJe}er efJeefçe° Øeçveeyeeyele Flej osCeejeme DeefOekeâ efJeÛeej keâjCÙeeÛeer mebOeerefceUles DeeefCe lÙeebÛÙee FÛÚsØeceeCes Gòej oslee Ùesles. Ùee oesvner ØekeâejÛÙee ØeçveeJe}ercegUs mebçeesOeveeÛeeGösçe mekeâ} DeeefCe efve<keâ<e& Ùesleer}.

ye) efJeçJemeveerÙelee (Reliability) : ÙeeÛee DeLe& mebçeesOevekeâlÙeeËÛÙee GòejeceOÙes meelelÙeDemeeJes. pej mebçeesOekeâeves }eskeâmebKÙee mecemÙee DeYÙeeme leLeeme Iesle}er DeeefCe lÙee }eskeâmebKÙeeJee{erÛekeâejCes çeesOeCÙeemee"er Øeçve efJeÛeej}e DeeefCe ØelÙegòej osCeejeves lesÛe Gòej efo}s lej lÙeeleefJeçJemeveerÙelee Demeles. ÙeeG}š Gòej osCeeNÙeebveer Deehe}er Gòejs lÙeeÛe Øeçveemee"er JesieJesieUŸee Øekeâejsefo}er lej mebçeesOekeâeÛee ieeWOeU neslees. lÙeeletve efJeçJemeveerÙelee Dee{Ule veener. cnCetve mebçeesOekeâevesØeçve efJeÛeejleeveeÛe lÙeeÛeer Gòejs osCeejs Skeâe "jeefJekeâ heæleerves Øeefleef›eâÙee osleer} ÙeeÛeer Kee$eer keâ¤veIÙeeJeer.

keâ) melÙelee (Validity) : ÙeeÛee DeLe& pÙee meeOeveebÛÙee Jeehej DeeheCe keâjCeej DeeneslelÙeeletve melÙelee efve<heVe nesles. Goe. yeewefækeâ ÛeeÛeCeer Jeehe¤ve yegæÙeebkeâ ceespelee Ùeslees.

[) meeceevÙeerkeâjCe (Generdlization) : ÙeeÛee DeLe& mebçeesOeveeleer} efve<keâ<e&


meceepeeleer} cees"Ÿee iešebvee }eiet Pee}s heeefnpesle. pesJne mebçeesOekeâ ceeefnleer mebkeâ}ve keâjlees Je lÙeeÛeerØeef›eâÙee keâjlees, lesJne efveIeCeejs efve<keâ<e& efveJe[keâ iešehegjles (Sample) Deme}s lejerner lÙee cees"Ÿeeiešebvee }eiet he[Ceejs Deme}s heeefnpesle.2.2.4 mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Øekeâej (Types of Research Design) :

ØelÙeskeâ IejeÛee vekeâeçee ØelÙeskeâeÛÙee FÛÚsvegmeej, meesÙeervegmeej efYeVe efYeVe ØekeâejÛee Demelees.lÙeeÛe ØeceeCes mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee DeejeKe[e meceeve efkebâJee mLeeÙeer vemelees. ØelÙeskeâ mebçeesOeveDeOÙeÙeveeÛes Gefö° efYeVe efYeVe Demeles. cnCetve mebçeesOeve DeejeKe[e efYeVe ØekeâejÛee DemeCes mJeeYeeefJekeâDeens. meJe& meeceevÙeheCes mebçeesOeveeÛÙee DeOÙeÙeve Gefö°ebÛes Ûeej Øekeâej he[leele. cnCetveÛe mebçeesOeveDeejeKe[ŸeeÛesner Ûeej Øekeâej he[leele. ns Øekeâej heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 3.2 Je¤ve }#eele ÙesF&}.

mebçeesOeve DeejeKe[e

JeCe&veelcekeâ efveoeveelcekeâ DevJes<eCeelcekeâ ØeÙeesieelcekeâDeejeKe[e DeejeKe[e DeejeKe[e DeejeKe[e

Deeke=âleer ›eâ. 3.2 mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Øekeâej

1) JeCe&veelcekeâ DeejeKe[e (Deseriptive Research Design) : SKeeÅeemecemÙesçeer mebyebefOele Deme}suÙee JeemleefJekeâ leLÙeebÛÙee DeeOeejeJej JeCe&veelcekeâ efJeJesÛeve keâjCes neJeCe&veelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛee cegKÙe Gösçe Deens. cnCetve pesJne mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee nsletefJeefçe° JÙekeäleerÛÙee efkebâJee mecetneÛÙee Jewefçe°ŸeebÛes efkebâJee }#eCeeÛes JeemleefJekeâ leLÙeebÛÙee DeeOeejeJejJeCe&veelcekeâ efJeJesÛeve keâjCes ne Demelees lesJne lÙee mebçeesOeve DeOÙeÙeveemee"er leÙeej kesâ}suÙeeDeejeKe[Ÿeeme JeCe&veelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[e Demes cnCeleele. Ùee DeejeKe[ecegUs mebçeesOekeâe}emebçeesOeveemee"er efveJe[}suÙee efJe<eÙeeJej JeCe&veelcekeâ efJeJesÛeve keâjlee Ùesles. Ùeeleer} mebçeesOeve heæleeriegCeelcekeâ mJe¤heeÛeer Demeles. Goe. }eskeâebÛeer GÛÛeej}s}s DeeefCe ef}efKele mJe¤heeleer} çeyo lÙeeleer}Jele&Cegkeâeryeeyele ceeefnleer osleele.

JeCe&veelcekeâ DeejeKe[Ÿeele Jew%eeefvekeâ leb$eeÛee Jeehej keâ¤ve leLÙes mebkeâef}le kesâ}er peeleele. nŸeeDeejeKe[Ÿeeme ØeecegKÙeeves ceg}eKeeleer, DevegmetÛeer Je ØeçveeJe}er, ØelÙe#e efvejer#eCe menYeeieer efvejer#eCe,meecegoeefÙekeâ jskeâe@[& Je lÙeeÛes efJeç}s<eCe nŸee meJe& ØekeâejebÛee meceeJesçe neslees.

Gösçe : JeCe&veelcekeâ DeOÙeÙeveeÛes ØecegKe Gefö° %eeve Øeehleer ns Demeles. JeCe&veelcekeâmebçeesOeveeÛee DeeOeej ie=nerle ke=âlÙes ne vemelees lej leer efJeJesÛeveeJej DeJe}byetve Demelees. lÙeeceOÙesefJeJesÛeveemee"er leLÙes mebkeâef}le keâ¤ve lÙee DeeOeejeJej ie=nerleke=âlÙes keâjCes efkebâJee heefj#eCe keâjeJes }eieles.mebçeesOeve DeOÙeÙeveele mebçeesOevekeâlee& pes Øeçve efJeÛeejlees les efJe<eÙeeçeer mebyebefOele hetJe&%eeveeJej DeeOeeefjleDemeleele. leg}vee keâjlee ÙeeJeer cnCetve meJe& Skeâceskeâebvee meceeve mJe¤heeÛes Øeçve efJeÛeej}s peeleele. ÙeeDeOÙeÙeveele JesieJesieUŸee Jew%eeefvekeâ leb$eeÛee Jeehej kesâ}e peelees cnCetve mebçeesOeve DeOÙeÙeveele DeÛetkeâleeefvecee&Ce nesT çekeâles.

heeÙeNÙee : JeCe&veelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛÙee heeÛe cenòJeeÛÙee heeÙeNÙee heg{er}ØeceeCes


mhe° keâjlee ÙesF&}.1) Gefö°ebÛes efve¤heCe keâjCes : Ùee heoele mebçeesOeve efJe<eÙeeçeer Deme}suÙee ceewef}keâ ØeçveebÛee

Je Gefö°ebÛee meceeJesçe neslees. lÙeecegUs Demebyeæ Je DeveeJeçÙekeâ leLÙes ieeUlee Ùesleele Je ßece DeeefCehewmee JÙeLe& KeÛe& nesle veener. cnCepes mebçeesOeveeÛÙee Gefö°eÛes efve¤heCe keâjlee Ùesles.

2) mebkeâ}ve leb$eeÛes efveefçÛeleerkeâjCe keâjCes : mebçeesOeveele ceeefnleer mebkeâef}le keâjCÙeemee"erkeâener efveefçÛele leb$eeÛeer DeeKeCeer keâjeJeer }eieles. DeeKeCeer keâjleevee leb$eeÛeer keâeUpeerhetJe&keâ efveJe[ keâjCesDeeJeçÙekeâ Demeles. efJe<eÙeeçeer DemebyebOeerle DemeCeejer heLÙes, Deekeâ[s efkebâJee hegjeJes šeUCÙeemee"er nerefveJe[ keâjeJeer }eieles. mebçeesOeveeves Gefö°e}e Deveg¤he Deçeer mebçeesOeve heæleer efveJe[}er heeefnpes.

3) vecegvee efveJe[ keâjCes : mebçeesOeveeÛee efJe<eÙe JÙeehekeâ Demelees. Deçee JesUsme meieUŸeeIeškeâebÛee DeYÙeeme mebçeesOekeâeÛÙee DeeJeekeäÙee yeensjÛee Demelees. lÙeemee"er vecegvee efveJe[ keâjeJeer }eielesJe lÙeebÛes DeOÙeÙeve keâ¤ve efve<keâ<e& keâe{}s peeles. Ùee}eÛe vecegvee efveJe[ keâjCes Demes cnCeleele.

4) Deekeâ[ŸeebÛes mebkeâ}ve Je heefj#eCe keâjCes : hetCe& mecetneÛee DeYÙeeme keâjCes çekeäÙevemeuÙeeves mebçeesOekeâ vecegvee efveJe[ keâ¤ve mebyebefOele efJe<eÙeeÛes %eeve Øeehle keâ¤ve nesle Demelees. lesLeslÙee}e Jew%eeefvekeâ leLÙeebÛÙee meenŸeeves vegmeles Deekeâ[ŸeebÛes mebkeâ}ve keâjeJeÙeeÛes vemeles lej lÙeebÛesheefj#eCemegæe keâjeJeÙeeÛes Demeles. keâejCe DeeJeçÙekeâ vemeCeeNÙee yeeyeeRÛee meceeJesçe nesT veÙes. Ùeemee"erDeekeâ[s mebkeâef}le keâ¤ve lÙeebÛes heefj#eCe keâjCes DeeJeçÙekeâ Demeles. efJeçes<ele: ÙesLes mebçeesOekeâebÛeer YetefcekeâeDelÙeble vÙeeÙehetCe& DemeeJeer }eieles. lÙeeÛÙee ØeeceeefCekeâheCeeJej meJe& keâener DeJe}byetve Demeles.

5) DenJee} meeoj keâjCes : mebçeesOeve DenJee}ele efJe<eÙeebÛÙee leLÙeebÛes Je meeceevÙe efve<keâ<e&ÙeebÛee meceeJesçe Pee}s}e Demelees. DenJee}eÛeer Yee<ee keâeUpeerhetJe&keâ leheemeeJeer }eieles. cnCepes leermeeOeer, meesheer DeeefCe mejU DemeeJeer }eieles. De}bkeâeefjkeâ Yee<es}e ÙesLes cenòJe vemeles.2) efveoeveelcekeâ DeejeKe[e (Dignostic Research Design)

keâesCelÙeener mebçeesOeve keâeÙee&ÛÙee cegUeçeer efÉefJeOe Gösçe Demeleele. ØeLece Je cet}Yetle GösçecnCepes %eeve Øeehleer efkebâJee %eeve efJekeâeme DeeefCe efÉleerÙe Gösçe cnCepes SKeeÅee mecemÙesÛes JeemleefJekeâ%eeve keâ¤ve IesTve lÙeeÛeer keâejCe hejbheje mecepetve IesTve leer mecemÙee mees[efJeCÙeeÛÙee Â°ervesGheeÙeÙeespevee megÛeefJeCes. Deçee ØekeâejÛÙee mebçeesOeve DeejeKe[Ÿee}e efveoeveelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[eDemes cnCeleele. efveoeveelcekeâ DeejeKe[Ÿeele mebçeesOekeâ Heâkeäle GheeÙeÙeespevee megÛeefJeCÙeeÛes keâece keâjlees.lees mJele: leer mecemÙee mees[efJeCÙeeÛee ØeÙelve keâjerle veener efkebâJee lÙee ØekeâejÛÙee ØeÙelveele menYeeieernesle veener. mebçeesOeve DeejeKe[Ÿeeleer} efveoeveeleer} DeejeKe[e ner çeeŒeçegæ heæleer Deens. JÙeehekeâDeLee&ves efveoeveelcekeâ heæleerÛÙee IešvesÛÙee efveoeveelcekeâ heæleerçeer efveie[erle Deens. ÙeeÛee cegKÙe GösçeceeefnleerÛes efJeÛÚsove DeeefCe JeieeakeâjCe, JÙekeäleerceòJe JeCe&ve, (IešvesÛÙee) Debleyee&nŸe efmLeleerÛes YeeefkeâlekeâjCes Deens. ceeefnleerÛee DeLe& }eJeleevee mebçeesOekeâeves Deehe}s keâewçeuÙe Jeheej}s heeefnpes. mebçeesOekeâe}emebçeesOeve mecemÙesÛes cenòJe, lÙeebÛeer keâejkeâceerceemee DeeefCe Dehesef#ele ceeie& Ùeeyeeyele peeCeerJe Deme}erheeefnpes.

Gösçe : efveoeveelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Gefö° ns JeCe&veelcekeâ DeejeKe[Ÿeehes#ee JesieUsDeensle. lÙeele leHeâeJele Deens. efveoeveelcekeâ DeejeKe[ŸeeÛÙee ØecegKe Gefö° %eeve Øeehleer vemetve Øeehle%eeveeÛÙee DeeOeejeJej SKeeÅee mecemÙesÛÙee efvejekeâjCeeÛes GheeÙe çeesOetve keâe{Ces ns Deens. ÙeeDeejeKe[Ÿeele ØeLece ie=nerleke=âlÙes ceeb[CÙeele Ùesles. efveoeveelcekeâ mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee efJe<eÙe ØeecegKÙeeves


mecemÙesÛes DeOÙeÙeve keâjCes ne Demelees. mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÉejs mecemÙesÛeer keâejCes çeesOetve keâe{}erpeeleele Je lÙeeJej GheeÙe Ùeespevee megÛeefJe}er peeles.

GheÙeesie : JÙeJemLeeheve çeeŒeele efJeefYeVe mecemÙeebÛee DeYÙeeme keâjCÙeemee"er efveoeveelcekeâDeejeKe[ŸeebÛee GheÙeesie neslees. JÙeJemLeheeveemeceesj DemeCeeNÙee efJeefYeVe mecemÙee }#eele IesleuÙee lej ÙeemecemÙeebÛee çeeŒeerÙe DeOÙeÙeveemee"er efveoeveelcekeâ mebçeesOeve DeOŸeÙeveeÛeer efkeâleer DeeJeçÙekeâlee Deens nsmenpeheCes }#eele Ùesles. Ùee ef"keâeCeer mecemÙesÛes efvejekeâjCe keâjCes ns mebçeesOekeâeÛes keâeÙe& vemetve lÙeeÛeskesâJeU ceeie&oçe&ve keâjCes efkebâJee ÙeesiÙe ceeie& megÛeefJeCes SJe{sÛe Demeles.efveoeveelcekeâ DeejeKe[Ÿeeleer} ceeefnleer leerve Øekeâejs efceUefJelee Ùesles.

1) Skeâkeâ DeYÙeeme heæleer (case study Method) : Ùeele ØeecegKÙeeves efJeefçe°IeškeâeÛÙee efJekeâemeeÛee Ssefleneefmekeâ Dee{eJee Je cenòJe efJeÛeejele Iesle}s peeles. lÙeele JÙekeäleer kegâšgbye,ieš meeceeefpekeâ mebmLee ÙeeÛee meceeJesçe neslees. Ùee heæleerle met#ceefjlÙee meKees} efJeJesÛeve Dee{Ules. Ùeeheæleerle efceUefJe}s}er hegjsçeer ceeefnleer melÙe mJe¤heele meelelÙeeves DeeefCe ieesheveerÙe mJe¤heele Deme}erheeefnpes.

2) ceg}eKele (Interview) : ceg}eKele cnCepes efJeefçe° nsletves kesâ}s}s mebYee<eCe.ceg}eKele cnCepes meeceeefpekeâ Øeefleef›eâÙeebÛeer heefjCeleer nesÙe. JÙekeäleeriele mebyebOeeJej efJeçes<ele: mebçeesOekeâJe ceg}eKele osCeeNÙeebÛÙeeleer} mebyebOe DemeeJesle. ceg}eKe IesCes ner keâ}e Deens. mebçeesOekeâepeJeU lemeskeâewçeuÙe Deme}s heeefnpes.

3) efÛeefkeâlmekeâ / efveoeveelcekeâ efvejer#Ce (Clinical Observation) : Ùeele efJeefJeOeIeškeâebÛee meg#ce Je meKees} DeYÙeeme Ùeslees. heejbheeefjkeâ Skeâkeâ DeYÙeeme heæleerle efJemleeefjle çew#eefCekeâDevegYeJepevÙe mJe¤heeçeer efveJe[erle Demeles. lÙeele efJeefJeOe IeškeâebÛee Skeâef$ele DeYÙeeme meekeâuÙeeves keâjCesiejpesÛes Demeles.

3) DevJes<eCeelcekeâ DeejeKe[e (Exploratory Reserach Design) : nemebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛee Skeâ cenòJehetCe& Demee Øekeâej Deens. pesJne mebçeesOevekeâlee& SKeeÅee IešvesÛesmJe¤he efkebâJee lÙee IešvesmebyebOeer JemlegefmLeleer efkebâJee efleÛÙee cegUeçeer DemeCeejer keâejCes efkebâJee lÙee IešvesÛesheefjCeece FlÙeeoer yeeyeer Jemlegefve‰ Â°erves çeesOetve keâe{CÙeemee"er mebçeesOeve DeOÙeÙeve keâjlees lesJne lÙeemebçeesOeve DeOÙeÙeveemee"er pees DeejeKe[e leÙeej keâjCÙeele Ùeslees lÙee}e DevJes<eCeelcekeâ efkebâJeeheefjÛeÙeelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[e Demes cnCeleele. çeeme$eerÙe DeYÙeemeele ner cenòJeeÛeer heæle Deens.meeceeefpekeâ mebçeesOekeâebvee efJeçes<ele: DeLe&çeeŒeerÙe mebçeesOekeâebvee efJeefJeOe çeeŒeerÙe Ieškeâ JeejbJeej leheemeeJes}eieleele. çeeŒeerÙe mebçeesOeveeÛeer heefn}er heeÙejer cnCepes DevJes<eCeelcekeâ DeejeKe[e heæleer nesÙe. lÙeeleDeveskeâ efve<keâ<e& JÙeJeefmLelejerlÙee ceeb[}s peeleele. oJeeKeevÙeele [e@keäšj hesçebšÛÙee efJeefJeOe le›eâejer SsketâvelÙeebÛes Jeieeakeâje keâ¤ve jesiÙeeÛeer leheemeCeer keâ¤ve jesieebÛes efveoeve keâjleele leçeerner heæleer Deens.

DevJes<eCeelcekeâ DeOÙeÙeveecegUs mebçeesOekeâe}e lÙee efJe<eÙeeçeer mebyebOeerle DemeCeeNÙee efJeefJeOehew}tbÛeer ceeefnleer nesles. DeOÙeÙeveele ÙesCeeNÙee De[ÛeCeerÛeerner peeCeerJe nesles. Ùee heæleerle mebçeesOekeâefJeefçe° JÙekeäleervee efvejefvejeUs Øeçve efJeÛeejlees, efvejer#eCe keâjlees, efJeefJeOe leb$emeeOeves Jeehejlees Je lÙeemebyebOeerÛes DenJee} leheemeCes. nŸee meJeeËÛee heefjCeece mecemÙee efveOee&jCeele efkebâJee heÙee&Ùeer mJe¤heeÛeerie=nerle ke=âlÙeeÛeer ceeb[Ceer neslees. DevJes<eCeelcekeâ heæleer ÙeçemJeer keâjCÙeemee"er meeefnlÙe meJex#eCe JeDevegYeJe meJex#eCe Deeoer iees°eRÛee hee}ve keâjCes DeeJeçÙekeâ Demeles.


Gösçe : DevJes<eCeelcekeâ mebçeesOeveeÛeer Debeflece Heâ}ëe=leer mebçeesOekeâe}e DeOÙeÙeve efJe<eÙeeyeeyeleDebleÂ°er Øeehle nesCÙeele eEkeâJee DeOÙeÙeve efJe<eÙeeyeeyele ie=efnleke=âlÙes ieJemeCÙeele nesle Demeles. Ùeeheæleerle mebçeesOekeâe}e leelkeâeef}keâ efmLeleerÛÙee meboYee&le hetJe&efveOee&efjle ie=nerle ke=âlÙeeÛes hejer#eCe keâjleeÙesles. lemesÛe keâesCekeâesCelÙee mebçeesOeve heæleerÛee GheÙeesie keâjCes çekeäÙe Deens ÙeeÛes mhe°erkeâjCe keâjleeÙesles. DevJes<eCeelcekeâ mebçeesOeve keâeÙee&Ûee efJeçJemeveerÙe jerleerves ØeejbYe keâjlee ÙeeJee cnCetve meneÙÙe kesâ}speeles.

4) ØeÙeesieelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[e (Exp) : Yeeweflekeâ efJe%eeveeØeceeCesÛe JeeefCepÙe JeJÙeJemLeehevesle mebçeesOeve keâjleevee ØeÙeesieelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛee Jeehej keâ¤ve mebçeesOeve ÙeLeeLe&Je JeemleefJekeâ keâjCÙeeÛee ØeÙelve meg¤ Pee}e Deens. pÙeeØeceeCes Yeeweflekeâ efJe%eeveele efveefçÛele Je efveÙebef$eleDeJemLee efvecee&Ce keâ¤ve efJe<eÙeeÛes DeOÙeÙeve kesâ}s peeles. lemesÛe les JÙeJemLeeheveslener kesâ}s peeles. DeçeeefveÙebef$ele efmLeleerle efvejer#eCe heefj#eCeÉejs kesâuÙee peeCeeNÙee IešveebÛÙee heæleçeerj DeOÙeÙevee}eØeÙeesieelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[e Demes cnCeleele. ØeÙeesieelcekeâ heæleerle mebçeesOekeâe}e efveÙebef$ele efmLeleerDeLeJee DeJemLee efvecee&Ce keâ¤ve DeeheuÙee ie=nerle ke=âlÙee&eer ÙeLeeLe&lee heejKetve IÙeeJeer }eieles. efveÙebef$eleDeJemLee nŸeeÛee DeLe& ne keâer, peesheÙeËle ØeÙeesie meg¤ Deens lees heÙeËle lÙee efmLeleerle keâesCelesner yeo} venesT osCes, leerÛe heefjefmLeleer keâeÙece jeKetve ØeÙeesie keâjCes. pee@ve mštDeš& efce} Ùeeves ØeecegKÙeeves nerheæleer efJekeâefmele kesâ}er. Øees. Deej. S. efHeâçej Ùeebveer Ùee heæleerÛee Jeehej kesâ}e. efHeâçej ne(Rothamsted experimental station) ÙesLes keâece keâjle Demeleevee lÙeeves ner heæle Jeehej}er.efHeâçejves ke=â<eer#es$eele keâece keâjle Demeleevee peefceveerÛes JesieJesieUs legkeâ[s keâ¤ve lÙee ØelÙeskeâ legkeâ[ŸeeleJesieUs DevegYeJe Iesle}s. Ùee ceeefnleerÛes mebkeâ}ve keâ¤ve JeemleJeJeeoer mJe¤heeÛes efve<keâ<e& ceeb[}s.çeeŒeçegæ heæleerves ie=nerlekeâebÛeer melÙeemelÙeele he[leeUCeer ner heæle Deepener Deveskeâ efJe<eÙeeçeeUsleJeehej}er peeles.Øee. Deej. S. efHeâçej Ùeebveer DevegYeJe pevÙe mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer leerve cet}Yetle leòJes meebefiele}er.

1) hegve¤efkeäle leòJe (Principle of replication) : Ùee leòJeevegmeej JeejbJeej lesÛeDevegYeJe DeeuÙeeJej SkeâÛe efve<keâ<e& cnCelee Ùeslees. Goe. DeeheCe oesve ØekeâejÛÙee YeeleÛÙee peeleerÛesheefjCeece DeYÙeemeles. lesJne DevegYeJeemee"er Ghe}yOe peefceveerÛes oesve Yeeie Je¤ve oesvner peeleerÛeer }eieJe[keâjlee ÙesCeeNÙee GlheeoveeÛeer leg}vee keâjlees DeeefCe efve<keâ<e& keâe{lees. pesJne ne DevegYeJepevÙe efve<keâ<e&ogmeNÙee GoenjCeele Dee{Utve Ùeslees. lÙee JesUs}e lÙee efve<keâ<ee&Ûeer melÙelee ØemLeeefhele nesles.

2) ÙeeneefÛÚkeâ efveJe[ (Principle of randomization) : Ùee heæleerle DeeheCeDeYÙeemeemee"er efveJe[}suÙee IeškeâebÛeer mebKÙee JesieJesieUŸee Øekeâejs efveJe[}s. Ùee leòJeecegUs DemeeDeejeKe[e DeeheCe Jeehe¤ çekeâlees keâer pÙeecegUs ÙeesiÙe les efve<keâ<e& ØemLeeefhele nesT çekeâleer}. ieJneÛÙeeSkeâeÛe peeleerÛeer }eieJe[ keâjeJeÙeeÛeer DemeuÙeeme Skeâe leg}vesle lÙee peeleerÛee ient DeeefCe ogmeNÙeelegkeâ[Ÿeele ogmeNÙee peeleerÛee ient hesj}e peelees. Ùee JesUer peefceveerÛee keâme meejKeeÛe Deme}e heeefnpeslees vemes} lej Deehe}s efve<keâ<e& ÙeesiÙe Je JeemleJeJeeoer DemeCeej veenerle.

3) mLeeefvekeâ efveÙeb$eCeeÛes leòJe (Principle of local control) : ØeÙeesieelcekeâDeejeKe[Ÿeele ns cenòJeeÛes leòJe Deens. Ùeele DeeheCe peefceveerÛes SkeâmeejKes Deveskeâ legkeâ[s keâjlees. lÙeebveey}e@keäme cnCelees lees y}e@keâ DeYÙeemeemee"er Deveskeâ h}ešceOÙes efJeYeeielees. lÙeeceOÙes ÙeeneÛÚerkeâheæleerÛee DeJe}bye keâ¤ve ÙeesiÙe efve<keâ<e& ØemLeeefhele keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjlees.


2.2.5 mebçeesOeveeleer} efJeçJemeveerÙelee DeeefCe ØeeceeCÙe (Reliabitity & ValidityReserach) :

mebçeesOeve heæleerceOÙes efJeçJemeveerÙelee ner Skeâ cenòJehetCe& mebkeâuhevee Deens. vewmeefie&keâ çeeŒeeÛÙeeJew%eeefvekeâ çeeŒeerÙe DeYÙeemeele efJeçJemeefveÙelesee iegCe Demelees. Deçee çeeŒeeceOeer} DeOÙeÙeveele efkebâJeeØeÙeesieele JeCe&ve kesâ}suÙee ke=âleer mebçeesOekeâeefçeJeeÙe DevÙe keâesCelÙeener JÙekeäleerves hegvne hegvne kesâ}er lejmeceeve mJe¤heeÛes efve<keâ<e& efceUleele. cnCetveÛe vewmeefie&keâ çeeŒeeleer} efve<keâ<eeËceOÙes efJeçJemeefveÙeleeDemeCÙeeÛes DeeheCeeme Dee{Utve Ùesles. mebçeesOeveele ceg}eKele ØeçveeJe}er heefj#eCe F. leb$eeÛÙee meneÙÙeevesleLÙe mebkeâ}erle kesâ}er peeleele. Demes leLÙe mebçeesOeve DeOÙeÙeve mecemÙee mees[efJeCÙeeÛeer Â°erves DeLe&hetCe&heeefnpes. mebçeesOeveele DeeheCe JÙekeäleerÛes efJeÛeej YeeJevee DeefYeJe=òeer DeeefCe mebkeâ}erle keâjerle Demelees.cnCepesÛe SKeeÅee JÙekeäleerÛÙee iegCe efJeçes<eeÛes efkebâJee }#eCeeÛes DeeheCe ceeheve keâjlees. Demes ceeheve leb$ekeâesCelesner Deme}s lejer les efJeçJemeveerÙe Deens efkebâJee veener neÛe cenòJeeÛee Øeçve Deens. ns heenCÙeemee"erDeOÙeÙeve efJe<eÙeeÛes hegvne hegvne efvejer#eCe kesâ}s heeefnpes. cnCetveÛe ceg}eKele ØeçveeJe}er efkebâJee leLÙemebkeâ}ve leb$eeÛee ØelÙe#e GheÙeesie keâjCÙeehetJeea lÙeebÛeer ÛeeÛeCeer IesCÙeele Ùesles Je lÙee DeeOeejs ceeheveleb$eele efJeçJemeveerÙelee DeeCeCÙeeÛee ØeÙelve kesâ}e peelees.

ØeeceeCÙe : ceeheve leb$eeÛÙee efJeçJemeveerÙelesØeceeCes ØeceeCÙeeÛee Øeçve ner mebçeesOeveele DeefleçeÙecenòJeeÛee Deens. leLÙe mebkeâuheveemee"er JeehejCÙeele ÙesCeeNÙee ceeheve leb$eeÛee GheÙeesie heg{er} iees°erJe¤veDeesUKelee Ùesles.

JÙekeäleer efkebâJee iešebÛÙee efJeefçe° keâ#eCeeÛes efvejefvejeUÙee Øemebieer kesâ}suÙee ceeheveele efYeVeleeDee{Ules. leer efYeVelee cnCepes heefjJele&veeÛes heefjCeece Demeles. JÙekeäleer efJeefYeVe }#eCeeÛÙee ceeheveeleDee{UCeejer efYeVelee ner lÙeeÛes }#eCeeleer} JeemleefJekeâ HeâjkeâeÛes efveoxçekeâ Demeles. Jejer} oesvneriees°erÛee efJeÛeej kesâ}e lej ceeheveleb$eeÛee ØeeceeCÙe "jJeCes menpe meeshes Demeles Je les DeØelÙe#e heæleerves"jJeeJes }eieles. Deçee Øekeâejs mebçeesOeveele Øeehle kesâ}suÙee hegje"Ÿee DeeOeejerle ceeheve leb$eeÛes ØeeceeCÙe"jefJeCÙeeÛee leg}veelcekeâ Â°Ÿee DeØelÙe#e Deçee heæleer heg{er}ØeceeCes Deens.

1) JÙeeJeneefjkeâ ØeceeefCekeâkeâjCe heæleer 2) mebkeâuheveelcekeâ ØeceeCeer heæleerØeeceeCÙeeyeeyele Jejer} oesvner Øekeâej mebkeâuheveelcekeâ JÙeeJenejerkeâjCe keâjCÙeeÛee ØeÙelveele

DebleYet&le Deens.


mebçeesOeve DeejeKe[e (Reserach Design) - mebçeesOeve jÛevee Jewefçe°Ÿes (Feature) -meJeexòeceDevJes<eCeelcekeâ (Exploratory) - heefjÛeÙeelcekeâØeÙeesieelcekeâ (Experimeutal) - ie=nerleke=âlÙes heefj#eCeelcekeâ


Øeçve 1 - mebçeesOeve DeejeKe[e Lees[keäÙeele mhe° keâje?


Øeçve 2 - ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer Jewefçe°Ÿes mhe° keâje?Øeçve 3 - efveoelcekeâ mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes Gefö°s efJeçeo keâje?Øeçve 4 - JeCe&veelcekeâ DeejeKe[ŸeeÛÙee heeÙeNÙee mhe° keâje?

2. 5 meejebçe

mebçeesOeveele DeejeKe[ŸeeÛes efJeçes<e cenòJe Deens. keâejCe lÙee DeeOeejs Øemlegle ØekeâjCeeÛee efJe<eÙe,JÙeehleer, ceeefnleer mebkeâuhevee Ùeeyeeyele DeefOekeâ leheçeer} efceUlees. ‘mebçeesOeve’ DeejeKe[e leÙeej keâjCescnCepes mebçeesOeve keâeÙe& Ùeespevee DeeKeCes nesÙe. mebçeesOeve DeejeKe[Ÿeele mebçeesOeveeÛee Gösçe, mebçeesOeveheæleer, mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer Je #es$e, mebçeesOeveemee"er }eieCeeje keâe}eJeOeer mebçeesOeve keâeÙee&Ûee DeboepesKeÛe&, mebçeesOeve ceeefnleer efceUCÙeemee"er meeOeves, vecegvee efveJe[erÛes DeeOeej, YeefJe<Ùeele ÙesCeeNÙee mebYeeJÙeDe[ÛeCeer FlÙeeoer Deveskeâ yeeyeeRÛee meceeJesçe neslees.


Øeçve 1 - mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes DeLe& meebietve lÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee mhe° keâje?Øeçve 2 - mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛes efJeefJeOe Øekeâej mhe° keâje?Øeçve 3 - mebçeesOeveeleer} efJeçJemeefveÙelee Je ØeeceeCÙe efJeçeo keâje?Øeçve 4 - mebçeesOeve DeejeKe[e cnCepes keâeÙe? ÛeebieuÙee mebçeesOeve DeejeKe[ŸeeÛeer Jewefçe°Ÿes ef}ne?

2.7 DeefOekeâ JeeÛeveemee"er hegmlekesâ

1. Kothan, C. R. (2006), Research Methodology : Methods &Techiniques, New Delhi : New age Tateruational Publisher.

2. Cooper, D. R. & Schundler, Pamela s. (2008), Business ResearchMethods, New Delhi : Tata Mc. Graw Hill.

3. Rao, A. B. (2008), Research Methodology, New Delhi. : ExcelBooks.

4. Yeeb[ejkeâj, heer. S}. (1994), meeceeefpekeâ mebçeesOeve heæleer, veJeer efou}er : efncee}Ùeheefy}kesâçeve neTme.

5. heešer}, Jner. yeer. (2012), mebçeesOeve heæleer. peUieeJe : Øeçeeble heefy}kesâçeve.


Ieškeâ 3

DeejeKe[e vecegvee



3.2.1 DeLe& Je JÙeeKÙee3.2.2 vecetvee efveJe[erleer} heeÙeNÙee3.2.3 vecetvee efveJe[ heæleerÛee DeeOeej3.2.4 vecetvee efveJe[ heæleer3.2.5 mebYeeJÙe vecetvee heæleer3.2.6 iewj mebYeeJÙe vecetvee heæleer

3.3 heefjYeeef<ekeâ çeyo3.4 mJeÙeb DeOÙeÙeve Øeçve3.5 meejebçe3.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeeÙe3.7 DeefOekeâ JeeÛeveemee"er hegmlekesâ

3.0 Gefö°s

Ùee IeškeâeÛÙee DeYÙeemeeveblej legcne}e.....1) vecetvee DeejeKe[e cnCepes keâeÙe meebielee ÙesF&}.2) vecetvee efveJe[erleer} heeÙeNÙee mhe° keâjlee ÙesF&}.3) vecetvee DeejeKe[ŸeeÛes DeLe& efJeçeo keâjlee ÙesF&}.4) vecetvee efveJe[ heæleerÛÙee DeeOeejeyeö} ceeefnleer nesF&}.5) vecetve efveJe[ heæleer mhe° keâjlee ÙesF&}.6) vecetvee efveJe[ heæleerÛes Øekeâej meebielee ÙesF&}.7) mebYeeJÙe Je iewj mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛÙee efJeefJeOe Øekeâejeyeö} ceeefnleer nesF&}.

3.1 ØemleeefJekeâ

JeeefCepÙe Je JÙeJemLeeheve mebçeesOeveele leLÙe mebkeâ}ve keâjeJeer }eieleele. mebkeâ}erle kesâ}suÙeeleLÙeeÛes efve<keâ<e& keâe{Ces iejpesÛes Demeles. lÙeeÛÙee Deekeâ}ve keâ¤ve efve<keâ<e& keâe{CÙeemee"er efJeefJeOeleb$eeÛee Jeehej keâjeJee }eielees. ceg}eKele heæleer DevegmetÛeer meJex#eCe Je Ssefleneefmekeâ heæleer JÙeÙe°er


DeOÙeÙeve heæleer ÙeemeejKÙee efJeefJeOe leb$eeÛee GheÙeesie pemee leLÙe mebkeâ}veemee"er kesâ}e peelees. lemeeÛevecegvee efveJe[erÛee megæe GheÙeesie nesle Demelees. mebçeesOeveele vecetvee efveJe[ heæleerle DelÙeble cenòJe efo}sDeens.

mebçeesOeve efJe<eÙe efveefçÛele PeeuÙeeveblej mebçeesOekeâe}e ØeçveeJe}er, ceg}eKele FlÙeeoer leLÙemebkeâef}le keâjCeeNÙee leb$eeÛÙee meenŸeeves DeeheuÙee mebçeesOeve efJe<eÙeeçeer mebyebefOele Deçeer DevegYeJe efceefßeleleLÙes mebkeâef}le keâjeJeer }eieles. mebçeesOekeâ mJele: peeTve mebçeesOeve efJe<eÙeeçeer mebyebefOele Deçee JÙekeäleerçeermebheke&â meeOelees Je ceeefnleer efceUJelees. cnCepesÛe DevegYeJe leLÙes efceUCÙeemee"er vecegvee efveJe[erÛeer iejpehe[les. mebçeesOekeâeves mJele: leLÙe mebkeâef}le keâjCÙeehetJeea vecegvee efveJe[CÙeeÛÙee heæleer efkeâleer Deensle,keâesCelÙee Deensle ÙeeÛee heefjÛeÙe keâ¤ve IesCes DeeJeçÙekeâ Deens.


3.2.1 DeLe& Je JÙeeKÙeemecegneÛÙee meJe& meomÙeeÛeer DeLeJee Skeâceskeâebçeer mebheke&â mLeeefhele keâ¤ve ceeefnleer ieesUe keâjCes

Ùee heæleer}e peveieCevee heæleer Demes cnCeleele. heCe peveieCevee heæle mecetn }neve Demes} lejçekeäÙe Demeles. ogmeNÙee heæleerle mecegneÛes ØeefleefveOeerlJe meomÙe cnCetve mebhetCe& mecegneÛeer ceeefnle oslees.lÙee heæleer}e vecegvee efveJe[ Demes cnCeleele.JÙeeKÙee (Definition)

1) ieg[s DeeefCe šjs ÙeeÛÙee celes, vecegvee lÙeeleer} veeJeeØeceeCes efJemle=le mecetneÛee }eskeâØeefleefveOeer Deens.

2) Ùebie ÙeeÛÙee celes, Skeâ meeefKÙekeâerÙe vecetvee mecegneÛÙee efkebâJee mece«eeletve efveJe[}e peeleeslÙee}e vecegvee efveJe[ Demes cnCeleele.

3) Øee. [e@. [er. [er. Yekeäkeâ[ ÙeebÛes celes, mebçeesOeveele mece«eeyeeyele keâener DevegceeveyeebOeCÙeekeâjlee mece«ee ceOetve heenCeermee"er Skeâ Yeeie efveJe[}e peelees, lÙeeme vecetvee efveJe[ DemescnCeleele.3.2.2 vecetvee efveJe[erleer} heeÙeNÙee

mebçeesOekeâeves vecetvee efveJe[leevee heg{er} Øeef›eâÙeeÛee efkebâJee heeÙeefNÙeeÛee DeJe}bye keâjCesDeeJeçÙekeâ Demeles.

1) mece«eeÛes efveefçÛeeflekeâjCe : vecetvee efveJe[leevee meJe& ØeLece mece«e leLee DeYÙeeme efJe<eÙeefveefçÛele keâjeJee }eielees. Ùee DeYÙeeme efJe<eÙeeletve IeškeâebÛeer efveJe[ keâçeer keâjeJeer ns "jJeeJes }eieles.}eskeâmebKÙee Yeewieesef}keâ ØeJesçe Jeiewjs yeeyeerÛee efJeÛeej keâ¤veÛe vecetvee efveJe[ keâjeJeer }eieles.

2) IeškeâebÛeer efveefçÛeleer : mece«e leLee efJe<eÙe efveefçÛele PeeuÙeeveblej vecetvee efveJe[erlekeâesCelÙee IeškeâebÛee meceeJesçe DemeeJee, ns "jJeeJes }eieles. efJe<eÙeeleer} keâener Ieškeâ meceeve lej keâenerefJe¤æ mJe¤heeÛes Demeleele. lÙeeÛee efJeÛeej keâ¤ve lÙeebÛes efveefçÛele mJe¤he "jJeeJes }eieles. ÙeeleYeewieesef}keâ Ieškeâ, efveJeeme, meeceeefpekeâ mecetn, JÙekeäleer ÙeebÛee meceeJesçe neslees.

3) Giece metÛeer : vecetvee efveJe[ keâjleevee Giece metÛeerÛee efJeÛeej keâjeJee }eielees. metÛeer nermebhetCe& mJe¤heele DemeCes ns pesJe{s DeeJeçÙekeâ Demeles lesJe{sÛe leer DeOÙeeJele DemeCes cenòJeeÛes Demeles.


4) vecegvee Deekeâej : vecetvÙeeÛee Deekeâej efJe<eÙee}e Deveg¤he DemeeJee. lees cees"e Demet veÙesJe }neve megæe Demes veÙes cnCepes vecetveeÛee Deekeâej ceOÙece DemeeJee.

5) efveefçÛeleerkeâjCe mece«eeleer} : keâesCelÙee Ieškeâebkeâ[tve keâçeer ceeefnleer efceUles ÙeeÛeerkeâuhevee mebçeesOekeâe}e DemeeJeer. lejÛe vecetvee efveJe[ vekeâkeâer keâjleevee DeYÙeeme efJe<eÙeeÛes mJe¤he }#eeleIesTve Ieškeâekeâ[tve ceeefnleer efceUefJeCÙeemee"er hewmee JesU Je ßece KeÛe& keâjeJee }eies}. lÙeemee"er vecetveeheæleerves efveefçÛeleerkeâjCe keâ¤ve IÙeeJes }eieles.3.2.3 vecetve efveJe[ heæleerÛee DeeOeej

mebçeesOeveeÛee Skeâ DeefJeYeepÙe Ieškeâ cnCetve vecetvee ÛeeÛeCeerÛee Gu}sKe kesâ}e peelees. cnCetveÛevecetvee ÛeeÛeCÙeebÛes leb$e mecepetve IesCÙeeÛee ØeÙelve cees"Ÿee ØeceeCeele kesâ}e peelees. Ùee leb$eeÛeer cenòJeeÛeeryeeye cnCepes vecegvee efveJe[eÙeÛee keâmee? Ùee ØeçveeÛes Gòej çeesOeCes nesÙe. cnCetve vecetvee ÛeeÛeCeerÛesDeeOeej keâesCeles ns ceeefnle keâ¤ve IesCes iejpesÛes Deens. ns DeeOeej Kee}er} Deeke=âleer ›eâ. 4.1 Éejsmhe° keâjlee ÙesF&}.

vecegvee efveJe[ heæleerÛee DeeOeej

mepeeleerÙelee ØeefleefveOeerlJelee heÙee&hleleeDeeke=âleer ›eâ. 4.1 vecetvee efveJe[ heæleerÛee DeeOeej

1) mepeeleerÙelee : Deveskeâ IeškeâebÛes ØeefleefveOeerlJe keâ¤ çekeâCeejs keâener Ieškeâ efveJe[tve lÙeeÛeemeKees} DeYÙeeme vecetve ÛeeÛeCeerle kesâ}e peelees. lÙeecegUs DeYÙeemeemee"er efveJe[}s}s Ieškeâ Je FlejDemebKÙe ÙeeÛÙeeceOÙes keâener meceeve Jewefçe°Ÿe Deme}er heeefnpes. Skeâe efJeefçe° ie=neÛes iegCeOece& iešeleer}keâener IškeâebÛeer efveJe[ keâjleevee lÙee IeškeâebpeJeU Demeleer} lej lÙeebÛeer efveJe[ meeLe&keâ "js}.

2) ØeefleefveOeerlJelee : vecetvee efveJe[erÛee ØecegKe DeeOeej Deens. pÙee mecetneÛÙee meKees}DeYÙeeme keâjeJeÙeeÛee Deens. lÙee mecegneleer} keâener vecegvee Ieškeâ efveJe[eJes }eieleele. lÙeeleer} Skeâe}eØeefleefveOeerlJe efo}s peeles. keâener ØeYesokeâ Jewefçe°Ÿes vecetvee Ieškeâele Je ØeefleefveOeerkeâ[s Deme}erÛe heeefnpes.

3) heÙee&hlelee : vecetvee efveJe[ keâjleevee efJeefçe° mecetn iešeÛes ØeefleefveOeerlJe efveJe[}s}s Ieškeâkeâjerle Deens keâer veener ns heenCes cenòJeeÛes Demeles. Ieškeâebhewkeâer keâener IeškeâebÛeer efveJe[ keâjleeveelÙeeceOÙes 100³ DeÛetkeâheCee Demes} ÙeeÛeer Kee$eer mebçeesOekeâe}e keâjeJeer }eieles. vewmeefie&keâ efJe%eeveelene DeÛetkeâheCee ie=nerle OejeJee }eielees. lej JÙeJemLeeheve mebçeesOeveele mejemejerJejÛe DeJe}byetve jeneJes}eieles.3.2.4 vecetvee efveJe[erÛÙee heæleer (Sampling Methods)

vecetvee efveJe[erÛes keâece DelÙeble keâeUpeerhetJe&keâ keâjeJes }eieles veener lej vecetvee DeOÙeÙeveeJe¤vekeâe{}s}s efve<keâ<e& ÛegkeâerÛes Je efoçeeYet} "jCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles. vecegvee efveJe[ keâjleevee mebYeeJÙeJe iewj mebYeeJÙe vecegvee efveJe[ heæleerÛee DeJe}bye kesâ}e peelees. vecegvee efveJe[ heæleerÛÙee ceÙee&oe, HeâeÙeosJe Øekeâej heg{er}ØeceeCes mhe° keâjlee ÙesF&}.


vecegvee efveJe[ heæleerÛeer ceÙee&oe (Limitation of sampling Methods)1) ØeeefleefveefOekeâlesÛee DeYeeJe : meceepeeleer} ØelÙeskeâ Iešvee ner JejkeâjCeer, meeOeer, mejU

DeeefCe meesheer Jeešle Deme}er lejer JemlegefmLeleer leçeer vemeles. ØelÙeskeâ Iešvee ner DelÙeble iegbleeiebgleerÛeerDemeles. Iešvesle meceeefJeçš Pee}suÙee Ieškeâele keâcee}erÛes efJeefYeveòJe Demeles. Demeceevelee ner IešveebÛeeØecegKe efJeçes<e Demelees.

2) he#eheeleer efveJe[ : mebçeesOekeâeves efkeâleerner ØeÙelve kesâ}e lejer IeškeâebÛeer efveJe[ keâjleeveelÙeebÛÙeekeâ[tve he#eheele nesCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles. keâejCe mebçeesOekeâmegæe Skeâ ceeCetmeÛe Demelees. lÙee}emegæe keâener efJeÛeej Je YeeJevee Demeleele.

3) heefjJele&veçeer}lee : vecegvee efveJe[ heæleerÛee efkeâleerner keâešskeâesjheCes GheÙeesie keâ¤veIesle}e lejer efveJe[ kesâ}s}s Ieškeâ ns heefjJele&veçeer} DemeuÙeeves leLÙe mebkeâ}veele Ûetkeâ jentve peeles.cnCepes JÙekeäleer ner heefjJele&veçeer} DemeuÙeecegUs efveJe[ kesâ}suÙee Deveskeâ vecegvÙeele me¤helee Dee{UCesogjeheemle Demeles.

4) DeeJeçÙekeâlee : ceÙee&efole }eskeâmebKÙee DeeefCe Yeewieesef}keâ #es$eeÛÙee Â°erves ner heæleerleçeer GheÙegkeäle Deme}er lej }eskeâmebKÙesÛes Je Yeewieesef}keâ #es$eeÛes mJe¤he pej efJeçee} Demes} lejefkeâleerner ØeÙelve kesâ}e lejer ÙeesiÙe Demes Ieškeâ efveJe[tve DeYÙeemeeÛes ØeefleefveOeerkeâ mJe¤he meeOÙe nesleveener.

5) Øeefçe#eCeeÛeer DeeJeçÙekeâlee : vecegvee efveJe[ heæle ner leLÙes mebkeâ}ve keâjCÙeeÛÙee Â°ervesefkeâleerner meesheer DeeefCe mejU Jeešle Deme}er lejer JemlegefmLeleer leçeer vemeles. keâejCe mece«eeÛes ØeefleefveOeerlJekeâjCeejs Ieškeâ çeesOetve keâe{tve lÙeebÛÙeekeâ[tve mece«eeÛÙee mebyebefOele ceeefnleer keâe{tve IesCes, lemes Heâejkeâ"erCe keâece Demeles. ns keâece DeLee&le efkeä}° DemeuÙeeves mebçeesOekeâ Øeefçeef#ekeâ DemeeÙe}eÛe heeefnpes.

6) DeefJeçJemeveerÙelee : vecegvee efveJe[ heæleerÉejs mebkeâef}le kesâ}s}er ceeefnleer ner hetCe&le:efJeçJemeveerÙe mJe¤heeÛeer DemelesÛe Demes veener. keâejCe IeškeâebÛeer efveJe[ keâjleevee keâener oes<e jentvepeeleele. pesJne oes<e efveJe[ kesâ}suÙee Ieškeâekeâ[tve peer ceeefnleer efceUles leer KetheÛe DeefJeçJemeveerÙeDemeles.vecegvee heæleerÛes HeâeÙeoe (Advantages of sampling Methods) :

vecetvee efveJe[ heæleerÛes keâeÙeos Kee}er}ØeceeCes osCÙeele Dee}s}s Deens. 1) lešmLelee : lešmLelee ne Ùee heæleerleer} Skeâ cenòJeeÛee HeâeÙeoe Deens. Ùee heæleerle

mebhetCe& mece«eeleer} meJe& Skeâkeâebvee efveJe[}s peeCÙeeÛeer meceeve mebOeer DemeuÙeecegUs Ùee heæleerle efve<he#eleeJe lešmLelee Dee{Utve Ùesles.

2) JesUsÛeer hewçeeÛeer yeÛele : vecegvee heæleerle meJe& mece«eeÛes DeOÙeÙeve keâjeJes }eiele veener.kesâJeU keâener DeOÙeÙeveemee"er mece«eeÛee DeYÙeemeeÛÙee leg}vesves keâceer KeÛe& Ùeslees Je keâceer JesU KeÛeeahe[lees. keâener ceespekeäÙee SkeâkeâebÛee DeYÙeeme keâjeJeÙeeÛee DemeuÙeecegUs mebçeesOeve keâeÙee&mee"er Heâej cees"ŸeemebKÙesves keâeÙe&keâlex }eiele veener.

3) meg}Yelee : keâesCelÙeener meg}Ye heæleerÛee DeJe}bye ve keâjlee DeLeJee efJeçes<e $eeme veoslee DelÙeble menpeheCes vecegvee efveJe[erleer} IeškeâebÛeer efveJe[ ÙeeÂÛÚerkeâ heæleerÛÙee keâesCelÙeener leb$eeÛeeDeJe}bye keâ¤ve DeYÙeemekeâe}e keâjlee Ùesles. Deçee leb$eeÛee DeJe}bye keâjlesJesUer keâesCeleener yeewæerkeâ leeCeDeLeJee efJeçes<e ØekeâejÛes Øeefçe#eCe IesCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee vemeles. lÙeecegUs meg}Yelee ne leb$eeÛee efJeçes<e


HeâeÙeoe ceeve}e peelees.4) mej}lee : vecegvee efveJe[ keâjCÙeemee"er Ùee heæleerle keâesCelÙeener Øekeâejs yegæerÛee efkebâJee

hetJe&%eeveeÛee GheÙeesie keâjCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee Demeles. lÙeecegUs ner heæleer mejU Je meesheer Deens.5) meceevemebOeer : ÙeeÂÛÚerkeâ vecegvee efveJe[erÛes leb$e owJeeJej DeeOeej}s}s DemeuÙeeves mece«e

mecepeeleuÙee Jewefçe°ŸehetCe& Ieškeâebvee ØeefleefveOeerkeâ }neve mecetneves efveJe[CÙeeÛeer meceeve mebOeer Øeehle nesleDemeles. hetJe&«enotef<ele leòJeeJej Jewefçe°ŸehetCe& IeškeâebÛeer efveJe[ kesâ}er peele vemeuÙeeves efvehe#eheeleerheCeslÙee Ieškeâebvee ØeefleefveOeerlJe Øeehle nesle peeles.

6) meg}Ye Øeçeemeve : vecegvee heæleerle keâener SkeâkeâebÛee DeYÙeeme keâjeJee }eielees. SkeâkeâebÛeermebKÙee keâceer DemeuÙeecegUs mebçeesOeve JÙeJemLee meg}Ye nesles. keâeÙe&keâlÙeeËÛes lÙeeJejer} efveÙeb$eCe keâceer Jeceespekeâe mebheke&â DeeefCe lÙeeÛes mebhetCe& meJex#eCe Ùee meJe& yeeyeleerle megefJeOee nesles.

7) ØeeefleefveOeerkeâlee : Ùee heæleerle mebhetCe& mece«eeletve vecegvee SkeâkeâebÛeer kesâ}s}er efveJe[ nerØeeefleefveOeerkeâ mJe¤heeÛeer Demeles. ØelÙeskeâ Skesâkeâe}e efveJe[uÙee peeCÙeeÛeer Ùeele meceeve mebOeerDemeuÙeecegUs ner vecegvee efveJe[ ØeefleefveOeerkeâ Demeles.

8) meceeve ØeefleefveOeerlJe : mece«e meceepeele Dee{Utve ÙesCeejs pes pes ØeYeeJeer Je Deuhe ØeYeeJeerIeškeâ, peemle heefjCeecekeâejkeâ DeLeJee Deuhe heefjCeecekeâejkeâ Ieškeâ DeefmlelJeele Demeleele. lÙeebveemegÙeesiÙe Je meceeve ØeefleefveOeerlJe keâjerle }neve ØeefleefveOeerkeâ mecetnele efceUle Demeles. lÙeecegUs ØeceeCeçeerjØeefleefveOeerkeâ mecetn ne KeNÙee DeLee&ves mece«eeÛes ÙeesiÙe ØeefleefveOeerlJe keâjerle DemeuÙeeves DeYÙeemekeâe}emet#ce DeOÙeÙeveemee"er ÙeeÂÛÚerkeâ vecegvee efveJe[erÛes Ùeb$e DeefOekeâ GheÙegkeäle "jle Demeles.

9) meefJemlej DeOÙeÙeve : Ùee heæleerle Heâkeäle ceespekeäÙee IeškeâebÛeeÛe DeYÙeeme keâjeJee }eielees.cnCepes Ieškeâ mebKÙee keâceer Je ceÙee&efole Demeles. lÙeecegUs lÙee IeškeâeÛes meg#ce Je meJeeËieerCe efvejer#eCekeâjlee Ùesles. lÙeecegUs meefJemlej DeYÙeeme keâjlee Ùeslees.

10) efceleJÙeÙelee : vecegvee efveJe[erÛeer ner heæleer DeefleçeÙe meeOeer, meesheer Je mejUDemeuÙeecegUs mebçeesOekeâe}e vecegvee efveJe[leevee JesU, hewmee Je ßece DeefleçeÙe keâceer he[leele. lÙeecegUsleg}veelcekeâ Â°Ÿee ner heæleer efceòeJÙeÙeer Deens.

11) efmeæeble Øeefleheeove : vecegvee efveJe[erÛÙee leb$eele mece«e meceepeeÛes megØeceeefCele JemegÙeesiÙe ØeefleefveOeerlJe keâjCeeNÙee }neve ØeefleefveOeerkeâ mecetneÛeer DeYÙeemekeâeves efveJe[ kesâuÙeeme Jemlegefve‰ceeefnleer efceUefJeCÙeele, leLÙeebÛes Jemlegefve‰heCes JeieeakeâjCe keâjCÙeele Je leLÙeebÛes DeeçeÙe efJeç}s<eCekeâjCÙeele çeeŒeerÙe cetuÙeebÛee Jew%eeefvekeâ heæleerves DeJe}bye keâjCÙeele DeYÙeemekeâe}e meeshes peeles.efveJe[}s}e ØeefleefveOeerkeâ mecetn mece«e meceepeeÛes ÙeesiÙe ØeefleefveOeerlJe lej keâjleesÛe hejbleg Ùeenerhes#ee nemecetn Deekeâejeves }neve DemeuÙeeves lÙeeÛeer çeeŒeerÙe heæleerves DeYÙeemekeâe}e neleeUCeer keâjlee Ùesles.SJe{sÛe veJns lej leLÙeebÛes DeeOeejeJej pes efve<keâ<e& DeYÙeemekeâ ØemLeeefhele keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjlees.lÙeeÛee ÙeesiÙe lees he[leeUe keâ¤ve lÙee efve<keâ<ee&Ûes efmeæebleele lÙeeme ¤heeblej keâjlee Ùesles. lemesÛeØeefleefveOeerkeâ }neve mecetneÛÙee DeeOeejeJej les efmeæeble ØemLeeefhele kesâ}s peeleele. les mece«emeceepeJÙeJemLes}e ner efveefçÛeleheCes }eiet he[leele.

12) efJeçJemeveerÙe efve<keâ<e& : vecegvee heæleerle DeYÙeeme IeškeâebÛeer mebKÙee keâceer DemeuÙeevesØelÙeskeâ IeškeâeÛee meg#ce DeYÙeeme keâjlee Ùesles. lÙeeÛÙee GòejeÛeer melÙelee he[leeUlee Ùesles. iejpehe[uÙeeme meg}Yejerleerves hegjsmes efvejer#eCe keâjlee Ùesles. cnCetve Ùee heæleerves keâe{}s}s efve<keâ<e& efJeçJemeveerÙe


Demeleele.13) heefjCeeceebÛes ÙeesiÙe cetuÙeebkeâ : Ùee heæleerle vecegvee efveJe[erÛÙee heæleerle Ûetkeâ

nesCÙeeÛee mebYeJe keâceer Demelees. Ùeele heefjCeeceebÛes ÙeLeeLe& cetuÙeebkeâve kesâ}s peeles. keâejCe ner heæleermebYeeJevee efmeæebleeJej DeeOeej}er Deens.

14) ØeceeCeyeælee : mece«eeÛes ØeceeCe yeæ mJe¤heeÛes megÙeesiÙe ØeefleefveOeerkeâ }neve mecetnefveJe[lesJesUer mebjefÛele vecegvee efveJe[erÛes leb$e DeefOekeâ GheÙegkeäle "jles. SKeeoe }neve ØeefleefveOeerkeâ mecetnmece«eeÛes ÙeesiÙe ØeefleefveOeerlJe keâ¤ çekeâlees. cee$e, lÙeemee"er mepeeleerÙe Je efJepeeleerÙe ØeYeeJeer JeDeuheØeYeeJeer Ieškeâebvee ÙeesiÙe mLeeve osCÙeekeâ[s DeYÙeemekeâe}e ØeÙelve keâjeJee }eielees Je ne ØeÙelvemebjefÛele vecegvee efveJe[ercegUs meeOÙe neslees.

15) ceeefnleer efceUJeCÙeeÛeer megefJeOee : vecegvee efveJe[erle Heâkeäle ceÙee&efole IeškeâebÛeeÛeDeYÙeeme keâjeJeÙeeÛee DemeuÙeecegUs efJemle=le #es$eeleer} mebçeesOeveehes#ee ceeefnleer efceUefJeCes meg}#e nesles.

16) ßesCeeryeælee : mepeeleerÙe Je efJepeeleerÙe IeškeâebÛeer efJeefçe° iegCeOecee&vegmeej efJeefçe°ßesCeerle ceeb[Ceer kesâuÙeecegUs lÙee IeškeâebceOeer} heejmheefjkeâ mebyebOeeÛes DeOÙeÙeve keâjCes DeYÙeemekeâe}emeeOÙe nesT çekeâles. leLÙeebÛes efJeefçe° ßesCeerle kesâ}s peeCeejs efJeYeepeve Yeewieesef}keâÂ°Ÿee pemes keâjlee Ùesles.lÙeeÛeØeceeCes leLÙeebÛÙee iegCeJewefçe°ŸeebÛÙee DeeOeejeJej kesâ}s peeles. leLÙeebÛes ßesCeer efJeYeepeve keâjCes cnCepesefJeefYeVe IeškeâeceOeer} Deebleefjkeâ mebyebOe peeCetve IesCes nesÙe Je Ùee Deebleefjkeâ mebyebOeecegUsÛe keâeÙe&keâejCeefJe<eÙekeâ mebyebOeeÛee DevJeÙeeLe& efJeçeo keâjCÙeeme DeYÙeemekeâe}e meeshes nesles. vecegvee efveJe[erle Jewefçe°ŸehetCe&leLÙeebÛeer efveJe[ keâjCes Je lÙeeÛeer efJeefçe° ßesCeerle ceeb[Ceer keâjCes. Ùeebvee efJeçes<e cenòJe Øeehle Pee}s}sDemeles DeeefCe lÙeeÛee }eYe meg#ce DeOÙeÙeveemee"er DeYÙeemekeâe}e keâ¤ve Ieslee Ùeslees.

17) mece«e ÛeeÛeCeer heæleerÛee heÙee&Ùe : mece«eeÛee DeYÙeeme keâjCes, hewmee JesU Je ßeceÂ°erves Heâej $eemeoeÙekeâ Demeles. lÙeecegUs mece«e ÛeeÛeCeer}e Gòece heÙee&Ùe cnCetve Ùee heæleerÛee GheÙeesieneslees.3.2.5 mebYeeJÙe vecegvee heæleer (Features of Probability Sampling) :

SKeeÅee IešvesmebyebOeer hegjsçeer ceeefnleer Ghe}yOe veme}er lej lÙee IešvesmebyebOeer Heâkeäle DevegceeveefkebâJee leke&âÛe keâjeJee }eielees. lÙeeJesUsme meYeeJÙelesÛee ØeMve GheefmLele neslees. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesleoMe&ve efJeOeeves Demeleele. Ùee heæleerÛes ØecegKe JewefMe°Ÿes Demes keâer, ØelÙeskeâ IeškeâebÛeer, vecegvÙeeÛeermeYeeJÙelee keâeÙe Deens, ns mebMeesOeve keâlee& meebiet Mekeâlees. Ùee heæleerle efveJe[ Pee}suÙee IeškeâeÛeermebYeeJÙelee Ieškeâebleer} mlej vecetvÙeeMeer meblegef}le Demeles.mebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerÛeer JewefMe°Ÿes

mebYeeJÙelee efveJe[ heæleerÛeer JewefMe°Ÿes heg{er}ØeceeCes mhe° keâjlee ÙesF&}.2) mebYeeJÙelee - SKeeÅee IešvesmebyebOeer hegjsMeer ceeefnleer Ghe}yOe veme}er lej lÙee IešvesmebyebOeer

Heâkeäle Devegceeve eEkeâJee leke&âÛe keâjeJee }eielees. lÙeeJesUer leer Iešvee Ie[tve ÙesCÙeeÛeer çekeäÙelee efkeâleheleDeens Je leer Iešvee Ie[tve ve ÙesCÙeeÛeer çekeäÙelee efkeâlehele Deens. Ùeeyeeyele mebYeeJÙelesÛee Øeçve efvecee&Ceneslees. cnCetve mece«eeleer} keâesCelÙeener SkeâkeâeÛee vecegvÙeeÛee meceeJesçe nesCÙeeÛeer çekeäÙelee efkebâJeemebYeeJÙelee efkeâleer Deens. ns mebKÙee çeeŒeerÙeÂ°Ÿee meebielee Ùesles ns mebYeeJÙe vecegvee efveJe[ DeejeKe[ŸeeÛesJewefçe°Ÿe Deens.

2) ØeefleefveOeerkeâ vecegvee efveJe[ Ùeespevee : kesâJeU mebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ Ùeespevesle mebhetCe&


mece«eeletve efveJe[}s}e vecegvee ieš ne ØeefleefveOeerkeâ mJe¤heeÛee DemeCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles.mebçeesOeveeÛÙee Gefö°evegmeej efveJe[CÙeele Dee}s}e vecegvee heÙee&hle ØeceeCeele mebhetCe& mece«eemee"erØeefleefveOeerkeâ DemeeJee }eielees. cnCetve Deçee vecegvee iešeme mece«eeÛee ØeefleefveOeerkeâ Demes cnš}s peeles.

3) vecegvee iešeleer} SkeâkeâeÛeer efveJe[ keâjCÙeeÛes DeeOeejmlebbYe : mebçeesOeveemee"erefveJe[CÙeele Dee}s}e vecegvee ne mece«eeÛee ØeefleefveOeer "jCÙeemee"er lÙeebÛee SkeâkeâebceOÙes keâesCelÙeeDeeOeejeJej Skeâ¤helee efkebâJee mecepeeleerÙelee Deens. ns ØeLece }#eele IÙeeJes }eieles.

4) vecegvÙeeÛee Deekeâej : mebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerle vecegvee ne mece«eeÛee ØeefleefveOeerkeâDemeCÙeemee"er lÙee vecegvÙeeceOÙes efkeâleer DemeeJee ns ieefCeleerÙe heæleerves meebielee Ùesles. iewjmebYeeJÙelee efveJe[heæleerceOÙes vecegvee ne mece«eeÛee ØeefleefveOeer vemeuÙeecegUs vecegvÙeeÛee Deekeâej efkeâleer ner "sJe}e lejer Ûee}tçekeâles.

5) vecegvÙeeÛÙee DeekeâejeyeeyeleÛÙee keâmeesšŸee : mebçeesOeve efve<keâ<ee&le mebçeesOekeâ DeÛetkeâlesÛeerkeâesCeleer heeleUer FefÛÚlees. ÙeeJej meece«eeÛÙee SkeâkeâebÛÙee vecegvÙeeÛee Deekeâej DeJe}byetve Demelees.DeÛetkeâlesÛeer keâesCeleer heeleUer nJeer ns "jJetve Iesle}s. cnCepes vecegvee efkeâleer cees"e DemeeJee ns "jefJeleeÙesles. vecegvÙeeÛee Deekeâej efveefçÛele keâjleevee keâeÙe&#ecelee, ØeefleefveOeerkeâlee, }JeefÛekeâlee DeeefCeefJeçJemeveerÙelee Ùee Ûeej keâmeesšŸee }eJeCÙeele Ùesleele.

6) DeÛetkeâlesÛes ØeceeCe : mebçeesOekeâe}e mece«eeyeeyeleÛes Devegceeve, efkeâleer keâešskeâesjheCes nJesDeens. ÙeeJej DeÛetkeâlesÛes ØeceeCe DeJe}byetve Demeles. ns DeÛetkeâlesÛes ØeceeCe mebçeesOeve mecemÙesÛes mJe¤he}#eele IesTveÛe keâe{lee Ùesles.

7) mebYeeJÙelee heeleUer : mebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerÛÙee Øekeâejele efJeçJemeveerÙelesÛeerheeleUer efkeâleer jener} ns meebielee Ùesles. mece«e efkebâJee efJeçJemeveerÙelesÛes JeemleefJekeâ cetuÙe Je vecegvee cetuÙeÙee oesnesle peemle ØeceeCeele efJeÛe}ve Demes} lej vecegvÙeeJe¤ve yeebOe}s}s Deboepe ÛegkeâebÛÙee #ecelesÛÙeeceÙee&osle jenCÙeeÛeer çekeäÙelee HeâejÛe keâceer Demeles. ner çekeäÙelee keâceer Deens. ns ØeceeefCele ÛegkeâebÛÙeeDeeOeejs mhe° keâjlee Ùesles. vecegvÙeeÛee Deekeâej peme-pemee cees"e nesle peelees. leme-leçeer ØeceeefCekeâ Ûetkeâkeâceer nesle peeles.

8) vecegvee DeekeâeçeemebyebOeerÛes met$e : vecegvÙeeleer} SkeâkeâebÛeer yesjerpe efkeâleer DemeeJeer, mebKÙeeefkeâleer DemeeJeer efkebâJee vecegvÙeeÛee Deekeâej efkeâleer DemeeJee. ns met$eeÉejs mhe° keâjCes ns DeejeKe[ŸeeÛesSkeâ cenòJeeÛes Jewefçe°Ÿe Deens. vecegvÙeeÛes Devegceeve "jefJeCÙeemee"er vecegvÙeeÛee keâesCelee F° DeekeâejefveefçÛele keâjeJee ns keâe{lee Ùesles.mebYeeJÙelee vecegvee heæleerÛes Øekeâej (Types of Probability Sampling) :

Ùee heæleerÛes efJeefJeOe Øekeâej Kee}er} Deeke=âleer 4.2 Éejs meebielee ÙesF&}.


mejU ÙeeÂefÛÚkeâ vecetvee(Simple Random Sampling)JÙeJemLeeyeæ vecetvee(Systematic Sampling)mlejeflele vecetvee(Stratified Sampling)Skeâkeâ hegbpe vecetvee(Cluster Sampling)#es$e vecegvee(Area Sampling)yengmlejerÙe vecegvee(Multistage Sampling)Devegheeeflele vecegvee(Proportional Sampling)efveÙeefcele DebkeâCe vecetvee(Sequential Sampling)

Deeke=âleer ›eâ. 4.2 mebYeJÙelee vecetveeÛes Øekeâej

1) mej} ÙeeÂefÛÚkeâ vecetvee (Simple Random Sampling) : Ùee vecetveeefveJe[erÛÙee Øekeâeje}e DeLe&çeeŒeerÙe heæleerle Skeâ cet}Yetle met$e ceeve}s peeles. Ùee heæleerleDeYÙeemeemee"er efveJe[}suÙee efJe<eÙeeÛÙee mebyebOeerle meieUŸeeÛe Ieškeâebvee meceeve mebOeer efo}er peeles. DemesDeme}s lejer mebçeesOekeâeÛÙee ceveeØeceeCes Jeešs} lÙee IeškeâebÛeer efveJe[ keâjlee Ùesle veener. efJeçes<ele:mebçeesOekeâeÛÙee FÛÚs}e FLe JeeJe efceUle veener. cnCepes çesJešer pÙee IeškeâeÛeer efveJe[ nesles. leerÙeesieÙeesieeves nesle Demeles. Ùee vecetvee heæleerle Ieškeâebvee vecegvee efveJe[erle meceeefJe° nesCÙeeÛeer meceevemebOeerØeehle nesles. meceeve mebOeer osCÙeekeâefjlee }e@šjer heæle, efškeâerš heæleer, "jeefJekeâ ›eâce heæle, keâesšeheæleÛee Jeehej kesâ}e peelees.

2) JÙeJemLeeyeæ vecetvee (Systematic Sampling) : mej} efkebâJee ÙeeÂefÛÚkeâ vecetveeefveJe[erhes#ee ne Lees[Ÿee JesieUe Øekeâej Deens Je vecegvee efveJe[CÙeeÛeer meesheer heæle Deens. Ùee heæleerlemeJe& ØeLece mecegneÛeer efJeefçe° ›eâceevegmeej SkeâmetÛeer leÙeej kesâ}er peeles DeeefCe lÙee metÛeerceOetve efveÙeefceleDeblejeves Skesâkeâe}e efveJe[}s peeles. mecepee 1500 SkesâkeâeÛes mecegn Deens. Ùee mecegneletve DeeheuÙee}e100 Ieškeâ efveJe[eÙeÛes Deens. lej Ùee mecegneme 100 ves Yeeie efouÙeeme Yeeieekeâej 15 Ùeslees. cnCepesØelÙeskeâ 15 mebKÙesveblejÛÙee SkesâkeâeÛee vecegvÙeele meceeJesçe kesâ}e peelees. heefn}er mebKÙee efveJe[CÙeemee"erDeeheCe ÙeeneefÛÚkeâ heæleerÛee Jeehej keâ¤ çekeâlees. pÙeeJesUer mecegneÛeer metÛeer Kethe cees"er Demes}lÙeeJesUer JÙeJemLeeyeæ vecetvee efveJe[ DeefleçeÙe GheÙegkeäle "jles.

3) mlejeflele vecetvee (Stratified Sampling) : Ùee heæleerceOÙes vecegvee ne mecegneÛeehetCe&heCes ØeefleefveOeer "jeJee Ùeemee"er meJe& ØeLece mecegneleer} efJeefYeVe mlejele Yeeie hee[}s peeleele. ÙeeheæleerÛee Jeehej efJeçee} mecegnemee"er efJe<eÙeemee"er GheÙeesieele DeeCe}e peelees. cnCepes IeškeâebÛeer efveJe[


mebYeJÙelee vecetvee(Probability Sampling)

}eskeâebÛÙee meceeve iegCeOecee&ÛÙee efJeÛeej keâ¤ve keâjlee Ùesles. ØelÙeskeâ mlejeletve vecetvee efveJe[uÙeecegUsvecetvee ne lÙee mecegneÛee efkebâJee efJeYeeieeÛee ØeefleefveOeer "jlees. ÙeeceOÙes meceØeceeefCele Je efJe<ece ØeceeefCeleDemes oesve mlejerÙe vecetvee efveJe[ heæleerÛes oesve Øekeâej he[leele.

4) Skeâkeâ hegbpe vecegvee (Cluster Sampling) : pÙee JesUer efJemleerCe& ØeosçeeleefJeKegj}suÙee efJeçee} }eskeâmebKÙesceOetve mej} efkebâJee mlejerÙe vecegvee efveJe[ keâjCÙeeÛes keâeÙe& keâ"erCeDeeefCe KeefÛe&keâ Demeles. lÙee ef"keâeCeer Skeâkeâ hegbpe vecegvee efveJe[ heæleerÛee Jeehej kesâ}e peelees. meJe&ØeLece mecegneÛes Deveskeâ mecegneceOÙes efJeYeepeve kesâ}s peeles. lÙeeveblej ÙeeceOeer} keâener mecegnebÛee vecegveeefveJe[tve lÙeeÛes DeOÙeÙeve kesâ}s peeles. Ùee}eÛe Skeâkeâ hegbpe vecegvÙeeÛeer efveJe[ keâjleevee mebçeesOevekeâlÙee&meJesieJesieUs heo efkebâJee heeefÙeNÙeeceOetve peeJes }eieles. lÙeecegUs Ùee heæleer}e yentheoer vecegvee efveJe[ DemesnercnCelee ÙesF&}.

5) #es$e vecetvee (Area Sampling) : ner vecetvee efveJe[ heæleer }eskeâefØeÙe Deens.lÙeeÛeyejesyej ner heæle DeefOekeâ Øeiele Je efyeveÛetkeâ Deens. Ùee heæleerÛee meJee&le cees"e HeâeÙeoe cnCepesSkeâoe IeškeâebÛeer efveJe[ efveefçÛele PeeuÙeeveblej lÙee DeeOeejs Deveskeâ mebçeesOeve efJeefJeOe nsletmee"er IesleeÙesleele. lÙeecegUs Ùeemee"er hegvne hegvne KeÛe& keâjeJee }eiele veener. lÙeeyejesyej Ùee heæleerletve keâe{}s}sefve<keâ<e& DeefOekeâ efJeçJemeveerÙe Demeleele.

6) yengmlejerÙe vecegvee (Multistage Sampling) : efJeçee} DeekeâejeÛÙee YetØeosçeeleefJeKegj}suÙee mecegneletve vecegvee efveJe[Ces ns DeefleçeÙe keâ"erCe keâeÙex Demeles. efJeçee} YetØeosçeeleDemeCeeNÙee mecegneceOetve vecegvee efveJe[CÙeemee"er mlejerÙe efkebâJee mej} ÙeenefÛÚkeâ heæleerÛee DeJe}byekesâ}e lej vecegvÙeeleer} ØelÙeskeâeÛÙee ceg}eKeleermee"er mebçeesOekeâe}e ØeJeemeemee"er JesU, hewmee Je ßeceDeefOekeâ ØeceeCeele KeÛe& keâjeJee }eielees. Deçee JesUsme yengmlejerÙe vecetvee efveJe[ heæleerÛee Jeehej kesâ}epeelees. keâejCe mecegneÛes mJe¤he pej DeefleçeÙe JÙeehekeâ Demes} lej lÙeeJesUer Ùee heæleerves IeškeâebÛeerefveJe[ keâ¤ve ØeeLeefcekeâ ceeefnleer mebkeâef}le kesâ}er peeles. lÙeemee"er efJeçee} #es$eeÛeer efJeYeeieCeer mepeeleerÙeheæleerves keâjeJeer }eieles. cnCepes IeškeâebÛeer efveJe[ mepeeleerÙe heæleerves nesle jenles. yengmlejerÙe vecetveeefveJe[ heæleerÛee Jeehej keâjleevee mej} ÙeenefÛÚkeâ Je mlejerÙe heæleerÛee DeeOeej Iesle}e peelees.

7) Devegheeeflele vecegvee (Proportional Sampling) : pÙeeØeceeCes Skeâkeâ hegbpe vecetveeheæleerle efJeçee} #es$eeÛes efJeYeepeve JesieJesieUŸee mecegneceOÙes kesâ}s peeles. lÙee ef"keâeCeer mecegneÛee DeekeâejJe ØeceeCe efveefçÛele vemelees. heCe Devegheeflele vecetvee heæleerle mecetneÛee Deekeâej Je ØeceeCe ne FkeâmeejKee Demelees. Ùee ef"keâeCeer mecegneÛes efJeYeepeve Devegheele ØeceeCes kesâ}s peeles. lÙeeveblej Skeâ mecetnefveJe[tve heg{er} mebçeesOeve keâeÙe& keâjlee Ùesles.

8) efveÙeefcele DebkeâCe vecegvee (Sequential Sampling) : pÙeeJesUer mece«eeÛes meJe&Ieškeâ keâeU, mLeeve F. DeeOeejeJej JÙeJemLesle Demeleele. lesLes efveÙeefcele DebkeâCe heæleerÉejs vecegvÙeeÛeerefveJe[ kesâ}er peeles. Ùee heæleerceOÙes meJe& IeškeâebÛeer ›eâceJeej mebKÙee ef}ntve Skeâ megÛeer yeveefJeCÙeeleÙesles. ns efveefçÛele kessâ}s peeles keâer, lÙee Ieškeâeheemetve DeeheCeeme efkeâleer vecegves efveJe[ keâjeJeÙeeÛes Deens.lÙeeveblej leer metÛeermeceesj "sJetve Skeâ efveefçÛele mebKÙeeveblej vecetvee efveJe[ kesâ}er peeles. efveÙeefcele DebkeâCeheæleerceOÙes metÛeerleer} keâesCelÙeener mebKÙesheemetve meg¤Jeele keâjlee Ùesles.3.2.6 iewj mebYeeJÙelee vecetvee heæleer (Non-Probability Sampling Method ) :

iewj mebYeeJÙelee vecetvee heæleerÛee GheÙeesie efJeçes<e keâ¤ve meesÙe Je yeÛele Ùee oesve HeâeÙeÅeekeâefjlee


kesâ}e peelees. mebçeesOeve keâlÙee&keâ[tve iewjmeYeeJÙelee vecetvee efveJe[ heæleerÛee Heâej cees"Ÿee ØeceeCeele Jeehejkesâ}e peelees. JÙeeJeneefjkeâ DevegYeJe DeeefCe meesÙe meJe}le Ùee iewj meYeeJÙelee vecetvee efveJe[erÛÙee oesveJewefçe°ŸeeÛee Gu}sKe meJe&meeceevÙe kesâ}e peelees.iewjmebYeeJÙelee efveJe[ heæleerÛes Jewefçe°Ÿes (Features of Non-Probability Sampling)

iewj mebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerÛeer Jewefçe°Ÿes heg{er}ØeceeCes mhe° keâjlee ÙesF&}.1) mece«eeÛÙee ØeefleefveOeerlJeeÛeer mecemÙee : Ùee heæleerle mece«eeÛee Deekeâej efkeâleer DemeeJee

ns mebçeesOekeâeÛÙee FÛÚsJej DeJe}byetve Demeles. vecegvÙeeÛee Deekeâej }neve DemeuÙeecegUs efveJe[}s}e vecegveene meece«eeÛee ØeefleefveOeer "¤ çekeâle veener. Deçee Øekeâejs iewjmebYeeJÙelee vecegvee yejerÛe keâceer Demeles.

2) he#eheeleeÛeer çekeäÙelee : Ùee heæleerle mece«eeletve vecegvÙeemee"er SkeâkeâebÛeer efveJe[ keâjleeveehe#eheele nesCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles. vecegvÙeeleer} SkeâkeâebÛeer efveJe[ keâjleevee mebçeesOevekeâeÙee&Ûee efJeefçe°Gösçe efkebâJee hetJe&«en ØeçveeJe}er Demeles. lÙeecegUs Ùee heæleerle vecegvee ne mece«eeÛee ØeefleefveOeer "¤çekeâle veener. cnCetve iewjmebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerleer} vecegvee efveJe[ heæleerleer} vecegvee neDemebleg}erle Demelees, Demes cnCeeJes }eieles.

4) Skeâkeâ efveJe[erÛes mJeeleb$Ùe : iewjmebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerle SkeâkeâebÛeer vecegvÙeeleefveJe[ keâjCÙeeÛeer heæleer çeeŒeerÙe vemeles. Ùee heæleerle mece«eeletve SkeâkeâebÛeer vecegvÙeemee"er efveJe[keâjCÙeeÛes mebçeesOekeâe}e yejsÛe mJeeleb$Ùe Demeles.

5) vecegvÙeele SkeâkeâebÛee meceeJesçe nesCÙeeÛeer çekeäÙelee : Ùee heæleerceOÙes mece«eeletveSkeâkeâebÛee vecegvÙeeceOÙes meceeJesçe nesCÙeeÛeer çekeäÙelee efkeâleer Deens. ns mebKÙeeçeeŒeerÙe heæleerves meebieleeÙesle veener. mece«eeleer} SkeâkeâebÛeer vecegvÙeeceOÙes meceeJesçe nesCes ns ÙeesieeÙeesieeJej DeJe}byetve Demeles.

6) vecegvÙeeÛee Deekeâej : iewjmebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerle vecegvÙeeÛee Deekeâej keâesCeleejeefn}. Ùeeyeeyele keâesCelesner mebKÙeeçeeŒeerÙe met$e veener. vecegvÙeeÛee Deekeâej ne mebçeesOeve mecemÙesÛesmJe¤he Je mebçeesOekeâeÛeer FÛÚe ÙeeJej DeJe}byetve Demelees.

7) efve<keâ<ee&Ûeer DeÛetkeâlee : Ùee heæleerle vecegvee efveJe[ meesÙeermkeâj heæleerves kesâ}er peeles.Ùee heæleerle ÛegkeâebÛeer heeleUer efkebâJee ÛegkeâebÛeer JÙeehleer efkeâleer jeefn}. ns meebefKÙekeâerÙe vecegvee heæleerÛÙeeDeeOeejs "jefJelee Ùesle veener. cnCetveÛe pÙee mebçeesOeve DeOÙeÙeveeceOÙes efve<keâ<ee&ÛÙee DeÛetkeâlesJej efJeçes<eYej vemelees. lÙee DeOÙeÙeveele Ùee heæleerÛee DeJe}bye kesâ}e peelees.

8) meesÙe Je yeÛele : ner heæleer Deeoçe& Deme}er lejer ØelÙe#e JÙeJenejele Deçeer ÙeespeveeDebce}ele DeeCeleevee mewÉebeflekeâ HeâeÙeoe efceUle veener. iewjmebYeeJÙelee vecegvee efveJe[ heæleerÉejs mebçeesOekeâDeeheuÙee FÛÚsvegmeej vecegvee efveJe[ keâ¤ çekeâlees. lÙeecegUs Jejer} De[ÛeCeeRvee mebçeesOekeâe}e meeceesjspeeJes }eiele veener. lÙeeÛeer meesÙe nesles. lemesÛe JesU, hewmee, ßece ÙeebÛeer yeÛele nesles.

9) mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee Gösçe : Ùee heæleerÛÙee mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛee GösçemeeOeejCeheCes mece«eyeeyeleÛes meeceevÙeerkeâjCe keâ¤ve efve<keâ<e& ceeb[Ces ne Demelees. mece«eeyeeyelemeeceevÙeerkeâjCe keâjlee ÙeeJes Ùeemee"er lÙeeleer} Jemlegefve‰sÛee, ÛegkeâebÛÙee #ecÙe heeleUerÛÙee DeeefCe lÙeebÛÙeeDeÛetkeâlesÛee efJeÛeej kesâ}e peelees.iewjmebYeeJÙelee efveJe[ heæleerÛes Øekeâej (Types og Non-Probability Sampling) :

iewjmebYeeJÙelee vecetvÙeeÛes Øekeâej Deeke=âleer ›eâ. 4.3 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.


meesÙeermkeâj vecetvee(Convenience Sampling)keâesše vecetvee(Quota Sampling)mveesyee@} vecetvee(Snowball Sampling)mJeefveCeeale vecetvee(Judgement Sampling)

Deeke=âleer ›eâ. 4.3 iewj mebYeJÙelee vecetveeÛes Øekeâej1) meesÙeermkeâj vecetvee (Convenience Sampling) : Ùee vecetvee efveJe[

heæleervesceOÙes mebçeesOeve keâlee& DeeheuÙee meesÙeervegmeej vecetvÙeeÛeer efveJe[ keâjlees. mebçeesOevekeâlÙee&}evecegvÙeemee"er efkeâleer SkeâkeâebÛeer DeeJeçÙekeâlee Deens. ns }#eele IesTve vecegvÙeebÛeer mebKÙee efveefçÛele kesâ}erpeeles DeeefCe lÙeevegmeej mebçeesOevekeâlee& DeeheuÙee meesÙeervegmeej vecetvee efveJe[lees. vecegvÙeeÛeer efveJe[ner JesU,hewmee, Skeâkeâebçeer mebheke&â, meeOeve efkebâJee Goiece metÛeerÛeer Ghe}yOelee F. iees°erJej DeJe}byetve Demeles.Ùee heæleerle vecetvee efveJe[leevee he#eheele nesCÙeeÛeer çekeäÙelee DeefOekeâ Demeles. keâejCe vecetve efveJe[CÙeeÛeshetCe& mJeeleb$Ùe mebçeesOevekeâlÙee&}e efo}s peeles. lÙeeÛÙeeJej keâesCelÙeener ØekeâejÛes yebOeve vemeles. cnCetve nerheæle DeçeemekeâerÙe Deens. ner heæle DeçeemekeâerÙe Deme}er lejer keâener mebçeesOeveele ner heæle DeefleçeÙeGheÙegkeäle Demeles. pesJne mece«eeleer} mebhetCe& Skeâkeâebçeer ceeefnleer vemeles Je lÙeeÛÙeeçeer mebheke&â mLeehevekeâjCes, DeçekeäÙe Demeles. Deçee JesUer JesU ßece DeeefCe hewmee Ùee iees°erÛee efJeÛeej keâ¤ve mebçeesOevekeâlee&meesÙeermkeâj vecetvee efveJe[ heæleerÛee DeJe}bye keâjlees.

2) keâesše vecetvee (Quota Sampling) : Ùee heæleerceOÙes meJe& ØeLece mebçeesOevekeâlÙee&}emecemÙesÛÙee Jewefçe°ŸeebÛes DeOÙeÙeve keâjeJeÙeeÛes Deens. lÙee Jewefçe°ŸeerÛÙee meboYee&le efkebâJee lÙee Jewefçe°ŸeeÛÙeeÂ°erves pes cenòJehetCe& Jeešleele Deçee iegCeOecee&ÛÙee DeeOeejs mece«eeÛes JesieJesieUs ieš hee[}s peeleele.ØelÙeskeâ Jeiee&le SkeâkeâebÛes ØeceeCe efkebâJee efkeâleer jener}, ns lÙee Jeiee&ÛÙee SkeâekeâebÛes mece«eeme Deme}suÙeeØeceeCeeJe¤ve "jefJe}s peeles. ØelÙeskeâ efvejer#eCeeme efkebâJee ceg}eKele oejeme GòejoelÙeebÛee efveefçÛelemebKÙesÛee keâesše efo}e peelees. keâesše vecetvee efveJe[ heæleerÛee GheÙeesie JÙeeheejer #es$eele efkebâJee meeJe&ef$ekeâefveJe[Cegkeâerleer} celeoeveeJejer} DeOÙeÙeveeÛÙee meboYee&le kesâ}e peelees.

3) mveesyee@} vecetvee (Snowball Sampling) : keâener mebçeesOeveeceOÙes mece«eeÛeer hetCe&ceeefnleer Ghe}yOe vemeles. lÙee ef"keâeCeer iewj mebYeeJÙeeleer} mveesyee@} vecetvee efveJe[ heæleer GheÙegkeäle"jles. Deçee JesUer mebçeesOekeâ vecetvee efveJe[leevee Skeâkeâ mece«eeme lÙeemeejKes Depetve mece«e Deens.lÙeeyeö} ceeefnleer efJeÛeejlees. Ùee heæleerle mece«e lÙeebÛÙeemeejKÙee Depetve mece«eeÛeer ceeefnleermebçeesOekeâe}e oslees. lÙeeletve vecetvee efveJe[ nesles. Goe. mecepee mebçeesOekeâe}e Decesefjkesâleer} YeejleerÙeebÛeeDeYÙeeme keâjeÙeÛee PeeuÙeeme lees lÙee ef"keâeCeer vecetvee efveJe[}suÙee YeejleerÙeebvee legceÛÙeemeejKes DepetveÙesLes YeejleerÙe keâesCe Deens lÙeebÛeer ceeefnleer lÙeebÛÙeekeâ[tve ieesUe keâjlees.

4) mJeefveCeeale vecetvee (Gudgement Sampling) : mebçeesOeve Gefö°eÛÙee Â°erves


iewj mebYeJÙelee vecetvee(Non-ProbabilitySampling)

ÙeesiÙe lees vecetvee efveJe[CÙeemee"er pÙee SkeâkeâebÛeer efveJe[ mebçeesOekeâeme keâjeJeÙeeÛeer Demeles les SkeâkeâefveJe[leevee lÙeebves efJeÛeej keâ¤ve efveJe[ermebyebOeer ÙeesiÙe les efveCe&Ùe Iesle}s heeefnpes. ÙeesiÙe efveJe[ ÙeespeveeJeehej}er lej SkeâekeâebÛeer efveJe[ mebçeesOeveÂ°Ÿee GheÙeesieer "¤ çekeâles. DeOÙeÙeveÂ°Ÿee pÙee mece«eelemebçeesOekeâe}e mJeejmÙe Demeles Deçee mece«eeceOetve Jewefçe°ŸehetCe& Demes Skeâkeâ efveJe[Ces nsÛe Ùeeheæleerleer} Skeâ meeceevÙe leb$e Deens. mJeefveefCe&le vecetvee efveJe[ heæle ner DevJes<eCeelcekeâ JeheefjÛeÙeelcekeâ DeOÙeÙeveeceOetve efJeçes<e GheÙegkeäle "jCeejer heæle Deens.


vecetvee (Sample) - Øeleerke=âleer, }eskeâØeefleefveOeervecetvee efveJe[ (Sampling) - efJeefJeOe mece«eeleer} Skeâ Skeâ meceüie efveJe[Ces.heeÙeNÙee (Steps) - šhhesHeâeÙeos (Advautages) - iegCe efJeçes<e


Øeçve 1 - vecetvee cnCepes keâeÙe Lees[keäÙeele ef}ne?Øeçve 2 - vecetvee efveJe[ heæleerÛes DeLe& mhe° keâje?Øeçve 3 - vecetvee efveJe[ heæleerÛes ØecegKe DeeOeej efJeçeo keâje?Øeçve 4 - mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛes Øekeâej mhe° keâje?

3.5 meejebçe

mebçeesOeveele vecetvee efveJe[ heæleer}e DelÙeble cenòJeeÛes mLeeve efo}s peeles. leLÙe mebkeâ}vekeâjCÙeemee"er vecetvee efveJe[ hetCe& keâjeJeer }eieles. mece«eeceOetve heenCeermee"er Skeâ Yeeie efveJe[}e peelees,lÙeeme vecetvee efveJe[ Demes cnCeleele. vecetvee efveJe[ keâjleevee mece«eeÛes efveefçÛeleerkeâjCe IeškeâebÛeerefveefçÛeleer, Giece metÛeer, vecegvee Deekeâej Ùee efJeefJeOe heeÙeNÙee hetCe& keâjCÙee }eieleele. vecetvee efveJe[heæleer mepeeleerÙelee, ØeefleefveOeerlJelee Je heÙee&hlelee Ùee DeeOeejJej keâeÙe& keâjles.

vecegvee efveJe[erÛes keâece DelÙeble keâeUpeerhetJe&keâ keâjeJes }eieles veener lej vecegvee DeOÙeÙeveeJe¤vekeâe{}ss}s efve<keâ<e& ÛegkeâerÛes Je efoçeeYet} "jCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles. vecegvee efveJe[ keâjleevee mebYeeJÙeJe iewj mebYeeJÙe vecetvee efveJe[ heæleerÛee DeJe}bye kesâ}e peelees. mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛes JeehejkesâuÙeecegUs mebçeesOevekeâlee& ØelÙeskeâ IeškeâebÛeer, vecegvÙeeÛeer mebYeeJÙelee keâeÙe Deens, ns meebiet çekeâlees. Ùeeheæleerle efveJe[ Pee}suÙee IeškeâebÛeer mebYeeJÙelee vecetvee heæleerÛee GheÙeesie efJeçes<e keâ¤ve meesÙe Je yeÛeleÙee oesve HeâeÙeÅeekeâefjlee kesâ}e peelees.



Øeçve 1 - vecetvee efveJe[ heæleer cnCepes keâeÙe? lÙeeÛes DeeOeej mhe° keâje?Øeçve 2 - vecetvee efveJe[ heæleerleer} heeÙeNÙee efJeçeo keâje?Øeçve 3 - vecetvee efveJe[ heæleerÛes Øekeâej Lees[keäÙeele mhe° keâje?Øeçve 4 - vecetvee efveJe[ heæleerÛeer ceÙee&oe efJeçeo keâje?Øeçve 5 - mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛes Jewefçe°Ÿes mhe° keâje?Øeçve 6 - iewj mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛes Jewefçe°Ÿes mhe° keâje?Øeçve 7 - mebYeeJÙe vecetvee heæleerÛes Øekeâej mhe° keâje?

3.7 DeefOekeâ JeÛeveemee"er hegmlekesâ


2. Krishanawamy, K. N. Sivakumar, Appalyer & Mathirajan, NewDelhi : Pearson Education.

3. Taylor, Bill, Sinha, Gautam, Ghoshal, Taposu (2008), ResearachMethodligy, New delhi : Prehtice hall of India Pvt. Ltd.

4. Murthy, S. No. & Bhojahha, U. (2008), Busiuess ResarchMethoda, New Delhi, Excel Books.

5. heešer} Jner. yeer. (2012), mebMeesOeve heæleer, peUieeJe : ØeMeeble heefy}kesâMeve6. Yeeb[ejkeâj heer. S}. (1994), meeceeefpekeâ mebMeesOeve heæleer, veJeer efou}er : efncee}Ùee

heefy}eEMeie neTme7. ÛeewOejer, S. Sve. Je Yekeäkeâ[, [er. [er., (2012) mebçeesOeve heæleer : JeeefCepÙe Je

JÙeJemLeeheve, peUieeJe, Øeçeeble heefy}kesâçeve.


Ieškeâ 4

ceeefnleer JÙeJemLeeheve


4.0 Gefö°s4.1 ØemleeefJekeâ4.2 efJe<eÙe - efJeJesJeÛeve

4.2.1 leLÙe4.2.2 leLÙe mebkeâ}ve4.2.3 leLÙeebÛes Øekeâej4.2.4 leLÙe mebkeâ}veeÛÙee heæleer4.2.5 ØeçveeJe}er leÙeej keâjleevee cenòJeeÛÙee yeeyeer4.2.6 DevegmetÛeer efveefce&leer keâjleevee cenòJeeÛÙee yeeyeer4.2.7 Øeçve efveJe[Ces4.2.8 ceeheCeeÛÙee çe}ekeâe4.2.9 Devegceeheve leb$e4.2.10 megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee4.2.11 DevegceeheveeÛes DeeOeej4.2.12 DevegceeheveeÛes Øekeâej


4.0 Gefö°s

Ùee IeškeâebÛÙee DeYÙeemeeveblej legcne}e....1) leLÙe cnCepes keâeÙe Ùeeyeö} ceeefnleer nesF&}.2) leLÙe mebkeâ}veeÛes DeLe& efJeçeo keâjlee ÙesF&}.3) leLÙe mebkeâ}veeÛÙee heæleer meebielee ÙesF&}.4) ØeçveeJe}er efkebâJee DevegmetÛeer leÙeej keâjleevee cenòJeeÛÙee yeeyeer }#eele ÙesF&}.5) ceeheveeÛÙee çe}ekeâe mehe° keâjlee ÙesF&}.6) Devegceeheve leb$eeyeö} meefJemlej ceeefnleer Ieslee ÙesF&}.


4.1 ØemleeefJekeâ

JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle mebçeesOeve keâjleevee keâuhevee çekeäleerÛee GheÙeesie kesâ}e peele veener.lej hetCe&heCes Jew%eeefvekeâ heæleerÛee DeJe}bye kesâ}e peelees. Jew%eeefvekeâ heæleerÛes Gefö°s keâesCelÙeener IešvesÛÙeeyeeyeleerle melÙe çeesOetve keâe{Ces ns Demeles Demes melÙe çeesOetve keâe{CÙeemee"er lÙee Iešvesçeer mebyebOeerleDeme}suÙee JeemleefJekeâ leLÙeebÛes mebkeâ}ve keâjCes DeeJeçÙekeâ Demeles. leLÙe mebkeâ}ve ner Jew%eeefvekeâheæleerÛeer heefn} cenòJeeÛeer Deš Deens. Ùee mebkeâef}le leLÙeebÛes GefÛele Je JÙeJemLeerle JeieeakeâjCe kesâ}speeles. lÙeeveblej DeOÙeve efJe<eÙeeçeer mebyebOeerves Deçee mebkeâuhevee leÙeej kesâuÙee peeleele. mebkeâuheveeÛÙeeGheÙeesieecegUs mebhetCe& Øeef›eâÙee Skeâ oesve ceespekeäÙee çeyoele mhe° kesâ}er peeles. ÙeesiÙe mebkeâuhevee leÙeejPeeuÙee keâer SKeeoe efmeæeble Øeefleheeove keâjCes meg}Ye nesles. efmeæeble cnCepes leLÙes DeeefCe mebkeâuheveenŸeeÛÙee DeeOeejs keâe{}suÙee efve<keâ<ee&Ûes mebef#ehle ¤he nesÙe. cnCetveÛe leLÙe mebkeâuhevee DeeefCe efmeæeblens mebçeesOeve keâeÙee&Ûes Øecegie leerve DeeOeej Deensle.

4.2 efJe<eÙe -efJeJesÛeve

4.2.1 pÙeeÛeer JÙeeKÙee keâjCes DeJeIe[ Deens Demee çeyo cnCepes leLÙe Deçeer keâyeg}er ßeerceleer Ùebie

Ùeebveer efo}er nesleer. leLÙe ØeehleerÛee Keje DeeOeej cnCepes Deehe}er %eeveWefõÙes Deens. %eeveWefõÙeebÛÙee DeeOeejsnesCeeje efmLeleeryeesOe efkebâJee efvejer#eCe cnCepes leLÙe Demes cnCelee ÙesF&}. pes JÙekeäle Pee}s Deens efkebâJeeheenÙeele Dee}s Deens les leLÙe Demesner cnCelee ÙesF&}.

1) Ùebie ÙeebÛÙee celes, kesâJeU cetle& DeLeJee Iešveebvee leLÙe cnCelee ÙesCeej veener. çeeŒeeleefJeÛeej, DevegYeJe DeeefCe YeeJevee nŸeebveener leLÙes cnCelee ÙesF&}.

2) HesâDej ÛeeF&u[ ÙeebÛÙee celes, leLÙes cnCepes Deçeer Iešvee keâer efpeÛes DeJe}eskeâ}ve Je ceehevenŸee yeeyeleerle meJeeËÛes mencele nesles.

3) ieg[ DeeefCe ne@š ÙebÛÙee celes leLÙes cnCepes Skeâ DevegYeJe efmeæ melÙeeheveerÙe DeJe}eskeâvenesÙe.

mebçeesOeveeceOÙes meJe&meeceevÙelee JÙekeäleeRvee efJeÛeej}suÙee ØeçveeÛee ØeefleGòej efkebâJee Øeefleef›eâÙeecnCepes leLÙe efkebâJee ceeefnleer nesÙe. Lees[keäÙeele Demes cnCelee ÙesF&}. leLÙe cnCepes JÙekeäleerÛÙeeØeefleef›eâÙesÛeer veeWo IesCes. mebçeesOeveele leLÙe mebkeâ}veeÛÙee Kee$eerves efvejer#eCee}e Heâej cenòJe Deens.mebçeesOeveeÛee ØeejbYe efvejer#eCeeletve Ùeslees. mebçeesOeveeceOetve mebkeâ}erle kesâuÙee peeCeeNÙee ceeefnleerÛeer oesveØecegKe GiecemLeeve Deens.

1) keâeieohe$es hegmlekesâ Je DenJee} F. Ûee GheÙeesie leLÙe hee$e keâ¤ IesCÙeemee"er keâjlee ÙesTçekeâlees.

2) ØelÙe#e JÙekeäleeRveer lÙeebvee ØelÙe#eele Dee}suÙee Øeçveebvee Øeleer Gòej efkebâJee ØelÙe#eeleDee}suÙee Øeçveebvee ØeleerGòej efkebâJee Øeefleef›eâÙeeÛÙee efvejer#eCeeJe¤ve leLÙe hee$e nesT çekeâleele.

Jejer} œeesleeÛÙee DeeOeejs ceeefnleer mebkeâ}erle kesâ}er peeles Je lÙeeÛes JÙeJemLeeheve nesles.


4.2.2 leLÙe mebkeâ}ve (Data Collection)keâeieo he$eeJe¤ve efkebâJee hegmlekeâebceOetve DecetuÙe ceeefnleer efceUefJelee Ùesles DeeefCe lÙee

efJe<eÙeeyeeyele hegvne #es$e meJex#eCe keâjCes meeceevÙele: DeveeJeçÙekeâÛe Demeles. Deçee Øekeâejs keâeieohe$esDeeefCe hegmlekeâeceOetve leLÙeeÛes mebkeâ}ve kesâ}s peeles Je lÙeeJe¤ve mebçeesOeveeÛes keâeÙe& heg{s mejkeâlesDeOÙeÙeveeÛÙee Â°erves GheÙegkeäle Deçeer ceeefnleer DeLee&leÛe }eskeâebkeâ[tvener ieesUe keâjlee Ùesles Je veblejefvejer#eCeeletve lÙeeÛes leLÙe mebkeâ}ve kesâ}s peeles. Deçee Øekeâejs DeOÙeÙeveele leerve ØekeâejÛÙee leLÙeebveeDeeOeej ceeve}e peelees.

1) ceewefKekeâ /çeeefyokeâ2) ef}efKele çeeefyokeâ3) iewj çeeefyokeâiewj çeeefyokeâ ef›eâÙee Ùee ØeecegKÙeeves neJeYeeJeeJe¤ve DeesUKeeÙeÛÙee Demeleele. ceewefKekeâ ef›eâÙee

GòejoelÙeeveer yees}}suÙee çeyoeJe¤ve JÙekeäle kesâ}er Demeles DeeefCe Deehe}er Øeefleef›eâÙee ef}ntve JÙekeälekeâjCes cnCepes ef}efKele ef›eâÙee nesÙe.

Ùee eflevner mJe¤heeÛÙee ef›eâÙee leLÙe mebkeâ}veeÛeer efmLeleerle cenòJeeÛes keâeÙe& keâjleele. Ùee DeeOeejsleLÙe mebkeâ}veeÛes keâeÙe& hetCe& kesâ}s peeles.4.2.3 leLÙeeÛes Øekeâej (Types Data):

mebçeesOeveele DeOÙeÙeveemee"er leLÙe mebkeâ}erle keâjeJes }eieleele. lÙee leLÙeebÛes oesve ØekeâejeleJeieeakeâjCe kesâ}s peeles. lÙeeceOÙes Øeef›eâÙesÛÙee mJe¤heeletve pevelesçeer mebheke&â "sJetve mebçeesOekeâ leLÙe mebkeâ}erlekeâjlees. Deçee leLÙeevee ØeeLeefcekeâ leLÙe Deçeer efo}er peeles. ÙeeG}š «ebLe Ssefleneefmekeâ keâeieohe$esDenJee} Deçee ef}efKele mJe¤heeÛÙee ceeefnleerÛÙee efJeç}s<eCe keâ¤ve leLÙeebmee"er meboYe& cnCetve lesJneJeehej neslees. lÙee}e ogÙÙece leLÙe Deçeer meb%ee efo}er peeles. Ùeeyeö} meefJemlej ceeefnleer heg{er}ØeceeCesDeens.

leLÙeeÛes Øekeâej

ØeeLeefcekeâ ogÙÙece

Deeke=âleer ›eâ. 5.1 leLÙeeÛes Øekeâej Je œeesle1) ØeeLeefcekeâ leLÙes : mebçeesOekeâeves ØeLece ØeÙelveeletve efkebâJee DeOÙeÙeveeletve Øeehle kesâ}suÙee

leLÙeebvee ØeeLeefcekeâ leLÙes Demes cnCeleele. ØeeLeefcekeâ leLÙes Øeehle keâjCÙeemee"er mebçeesOeve efJe<eÙeeçeermebçeesOekeâeÛee ØeLece mebheke&â ØemLeeefhele neslees. keâejCe lÙeehetJeea Deçeer leLÙes efceUefJeCÙeeÛÙee Â°erves DevÙekeâesCeerner ØeÙelve kesâ}s}s veenerle. mebçeesOekeâ DeeheuÙee mebçeesOeve #es$eele peeTve mebçeesOeve mecemÙesçeermebyebefOele DemeCeeNÙee JÙekeäleerçeer mebheke&â meeOetve Øeçve efJeÛee¤ve, ceg}eKeleerÉejs DeeefCe ØelÙe#eefvejer#eCeeÉejs leLÙes DeeefCe ceeefnleer mebkeâ}erle keâjerle Demelees. DevegmetÛeer DeeefCe ØeçveeJe}er ÙeebÛÙeemeeneÙÙeeves leLÙeebÛes mebkeâ}ve kesâ}s peeles. Ùee DevegmetefÛele DeeefCe ØeçveeJe}erle mebçeesOeve efJe<eÙeeçeermebyebefOele ØeçveeÛeeÛe DebleYee&Je kesâ}suÙee Demelees.

2) ogÙÙece leLÙes : DeeheuÙee mebçeesOeveelcekeâ DeOÙeÙeveeÛee opee& GbÛeeJeCÙeemee"er ØeeLeefcekeâ


leLÙeebÛÙee JÙekeäleerefjkeäle ogÙÙece mJe¤heeÛÙee leLÙeebÛÙee Jejner mebçeesOekeâe}e meowJe efJemebyetve jeneJes}eieles. pevemebhekeâe&Éejs peer ØeeLeefcekeâ ceeefnleer DeYÙeemekeâ mebkeâ}erle keâjerle Demelees. lees ØeecegKÙeevesØeefleef›eâÙeelcekeâ efkebâJee çeeefyokeâ mJe¤heeÛeer Demeles. }eskeâebveer JÙekeäle kesâ}suÙee Øeefleef›eâÙee JÙekeäleerefve‰Demeleele, keâer Jemlegefve‰lee ns he[leeUtve heenCÙeemee"er mebçeesOekeâe}e ogÙÙece mJe¤heeÛÙee ceeefnleerJejefJemebyetve }eieles. mebkeâef}le kesâ}suÙee ØeeLeefcekeâ leLÙeebvee Jemlegefve‰lesÛee hegjeJee osCÙeemee"er ogÙÙece leLÙescenòJeeÛeer Yetefcekeâe yepeeJelees. ogÙÙece leLÙeebvee ogÙÙecelesÛee pees opee& Øeehle keâ¤ve efo}e peelees. lÙeeÛesSkeâ ØecegKe keâejCe cnCepes ner ogÙÙece ceeefnleer mJele:ntve mebçeesOekeâeves mebkeâef}le kesâ}s}e Demeles. DevÙeSKeeÅee mebçeesOekeâeves DeeheuÙee DeOÙeÙeveele peer efJeOeeves DeLeJee peer meebefKÙekeâer ceeefnleerÛeer veeWo kesâ}s}erDemeles. Deçee veeWo kesâ}suÙee ceeefnleerÛeer mebçeesOekeâ DeeheuÙee mebçeesOeveelcekeâ DeOÙeÙeveele meboYe& efkebâJeehegjeJee cnCetve Jeehej keâ¤ çekeâlees. peçeer ogÙÙece mJe¤heeÛeer leLÙes keâesCekeâesCelÙee «ebLeele ØekeâuheDenJee}ele keâeÙee&}Ùeele mebmLesÛÙee Jeeef<e&keâ DenJee}ele Ghe}yOe nesT çekeâleele. ÙeeÛee mebçeesOeveemee"erDeveskeâ meboYe& «ebLeebÛes Deçee DenJee}eÛes mebçeesOekeâeves JeeÛeve keâjCes pe¤jerÛes Demeles. DeeheuÙeeDeOÙeÙeveele SKeeÅee efJeOeeveeÛeer melÙelee hešJetve osCÙeemee"er ogÙÙece leLÙeebÛee hegjeJee osCÙeekeâ[sDeYÙeemekeâe}e Yej ÅeeJee }eielees.4.2.4 leLÙe mebkeâ}ve heæleer (Mtehods of data Collection) :

mebçeesOeveeÛes Ùeçe ns leLÙe mebkeâ}veeÛÙee leb$eeJejÛe DeJe}byetve Demeles. leLÙe mebkeâ}veeÛeerefJeefJeOe leb$es Deensle. mebçeesOekeâeves mebçeesOeve keâjleevee DeeheuÙee meesÙeervegmeej leb$eeÛee Jeehej keâjeJee JemebçeesOeveeÛes efve<keâ<e& keâe{eJesle. leLÙe mebkeâ}veeÛeer leb$e heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 5.2 Éejs mhe° keâjleeÙesF&}.

ØelÙe#e efvejer#eCe(Observation)ØeçveeJe}er(Questionnaire)ceg}eKeleer(Interviw)DevegmetÛeer(Schedule)efJeefçe°eYÙeeme(Survey Method)

Deeke=âleer ›eâ. 5.2 leLÙe mebkeâ}veeÛeer leb$es

1) ØelÙe#e efvejer#eCe : (Observation) - mebçeesOeveeÛeer meg¤Jeele efvejer#eCeevesÛe nesleDemeles. efkebâyengvee lees heeÙeeÛe Demelees. heCe efvejer#eCe cnCepes kesâJeU heenCes veJns, heæleçeerj jerleerveskesâ}suÙee efvejer#eCeele efveJe[ Demeles. DeYÙeeme efJe<eÙeemebyebOeer vescekesâ pes cenòJeeÛes Demeles. lÙeeÛesÛeefvejer#eCe keâjCes cenòJeeÛes Demeles. pesJne Demebyeæ keâceer cenòJeeÛÙee yeeyeerkeâ[s lÙee efomele DemeuÙeelejer }#e ve oslee pÙee yeeyeeRÛee DeYÙeeme keâjeJeÙeeÛee Demes} lÙeebÛeer efveJe[ keâ¤ve heenCes kesâJnener


leLÙe mebkeâ}veeÛeer leb$es(Mtehods of dataCollection)

cenòJeeÛes Demeles. lesJne mecemÙeebÛÙee mebyebefOele Deme}suÙee meJe& IešveebÛes mJele: DeJe}eskeâve keâjCes ÙeemeØelÙe#e efvejer#eCe cnCeleele. «eenkeâeÛÙee mecemÙesÛee mece«e DeYÙeeme mebçeesOeveeÛÙee mlej heæleer ØeçveeJe}erDeeoer kegâÛeheceeÛÙee "jleele. les mee#ejlee hetCe& efmLeleerle Demeleele. cnCetve ØelÙe#e efvejer#eCeeÛÙeeceeOÙeceeletve lÙeebÛeer efoveÛeÙee& lÙeebÛÙee meJeÙeer KeeCes-efheCes, lebšs, yeKes[s, }eskeâeefJe<eÙeerÛÙee keâuhevee F.meecÙekeâ Deekeâ}ve ØelÙe#e efvejer#eCeele nesle Demeles.

kesâmeerve lÙeebÛÙee çeyoele, ØelÙe#e efvejer#eCeebÛes cenòJe meebieCes GefÛele "js} les cnCeleele,mebmke=âleerÛes ceevemeçeeŒeerÙe efJeç}s<eCe ns meKees} efvejer#eCeeJej DeeOeej}s}s Demeles Ùee}eÛe menYeeieerefvejer#eCe cnCeleele.

2) ØeçveeJe}er (Questioniare) : pej mebçeesOekeâeÛes #es$e DelÙeble efJeçee} Demes}, lejlÙee meJe& mebçeesOeve #es$eele Yesš osCes. keâOeer keâOeer mebçeesOekeâe}e çekeäÙe vemeles. lÙeecegUs lees lÙee meJeeËÛÙeeceg}eKeleer IesT çekeâle veener. Deçee JesUer lees DeeheuÙee mebçeesOeve efJe<eÙeemebyebOeer nJeer DemeCeejer ceeefnleerieesUe keâjCÙeemee"er ØeçveeJe}er leÙeej keâjlees. pÙeebÛÙeekeâ[tve leLÙe mebkeâ}ve keâjeJeÙeeÛes Deens. lÙeeJÙekeäleeRvee ØeçveeJe}erÛÙee Øeleer JewÙeefkeälekeâefjlÙee efkebâJee heesmševes hee"efJelees. mebyebefOele JÙekeäleeRveeØeçveeJe}erleer} meJe& ØeçveeÛeer Gòejs osCÙeeÛeer efJevebleer keâjlees.

lÙeeÛeØeceeCes GòejoelÙeekeâ[tve efceUe}suÙee ceeefnleerÛÙee GheÙeesie kesâJeU mebçeesOeveemeešer kesâ}epeeCeej Deens, Demes lÙeebvee lees DeeçJeemeve oslees. ØeçveeJe}erÛÙee meneÙÙeeves mebçeesOeve #es$e efkeâleernerefJeçee} Demes} lejer mebçeesOekeâe}e heeefnpes lÙee JÙekeäleerçeer DeØelÙe#eheCes meeOelee Ùeslees DeeefCe cenòJehetCe&leLÙes ieesUe keâjlee Ùesleele. megefçeef#ele Demeleer} DeeefCe lÙeebvee mebçeesOeve keâeÙee&Ûes cenòJe Jeešle Demes}lejÛe leLÙe mebkeâ}veemee"er ØeçveeJe}erÛes ceeOÙece ÙeçemJeer nesT çekeâles. GòejoelÙeebÛÙee ceveelemebçeesOekeâe}e menkeâeÙe& osCÙeeÛeer YeeJevee Demes} lejÛe ns ceeOÙece ØeYeeJeer "jles.

3) ceg}eKeleer (Interview) : ne leLÙe mebkeâ}veeÛee ceewefKekeâ Øekeâej Deens. JÙekeäleerÛÙeeYeeJevee, nsletefve‰lee, ØesjCee F. mebyebOeerÛes heeve ceg}eKele leb$eeves nesle Demeles cnCepes pes ØelÙe#eefvejer#eCeeves meeOele veener ns %eeve ceg}eKele leb$eeves meeOelee Ùesles. ØelÙe#e efvejer#eCeeves JÙekeäleerÛÙee kesâJeUyeÇe¢ejbieeÛes oçe&ve Ie[les. heCe ceg}eKeleerÛÙee Éejs JÙekeâleerÛÙee Deblejbieele ØeJesçe keâjlee Ùeslees. cnCetveheer. Jner. Ùebie cnCeleele, ceg}eKele cnCepes Demee DeveewheÛeeefjkeâ, ceewefKekeâ Je heefjCeecekeâejkeâ mebJeeo,keâer pees SKeeÅee efveefçÛele Je efveÙeesefpele DeeçeÙee}e Oe¤ve efJeefçe° nsletve Ie[Jetve DeeCe}s}e Demelees.

4) DevegmetÛeer (Schedule) : DevegmetÛeer ner Skeâ ØekeâejÛeer ØeçveeJe}er nesÙe. Heâjkeâ SJe{eÛekeâer ØeçveeJe}er heesmševes hee"efJe}er peeles. lej DevegmetÛeer ner mebçeesOekeâ mJele: mebyebOeerle JÙekeäleerkeâ[s IesTvepeelees Je leer Ye¤ve Ieslees efkebâJee lÙee}e Øeçve efJeÛee¤ve lees mJele: lÙeeÛes Gòejs DevegmetefÛele Yejlees.DevegmetefÛele efJe<eÙeeçeer mebyebOeerle efJeefJeOe ØekeâejÛes Øeçve Demeleele. DevegmetÛeerÛee GheÙeesie pej mebçeesOeve#es$e efJemle=le vemes} lejÛe neslees. DevegmetÛeercegUs Deefçeef#ele JÙekeäleerkeâ[tve ner leLÙes ieesUe kesâ}er peeleele.

5) efJeefçe°eYÙeeme (Surrey Method) : SkeâeÛe efJeefçe° IeškeâebÛee meg#ce Je meKees}DeYÙeeme keâjCÙeemee"er Ùee leòJeeÛee Jeehej kesâ}e peelees. SKeeÅee efJeefçe° IeškeâebÛee meebieesheebie DeYÙeemekeâjCes ns Ùee leb$eeÛes Gefö° Demeles. ieg[ Je n@š cnCeleele, DeYÙeemeemee"er efveJe[}suÙee efJeefçe°Ieškeâele mece«e heenCÙeeÛeer jerle cnCepes efJeefçe° DeYÙeeme heæleer nesÙe. menkeâejer keâejKeevÙeeÛesØeçeemekeâerÙe Øeçve Ùee efJe<eÙeeJej DeYÙeeme keâjlee SKeeoe menkeâejer Ùee heæleerves keâjlee Ùeslees.


4.2.5 ØeçveeJe}er leÙeej keâjleevee cenòJeeÛÙee yeeyeer (Guidelince forConstructing Questionnaire) :

1) ØeçveeJe}er ØeeLeefcekeâ meece«eer Skeâef$ele keâjCÙeemee"er lÙee mJe¤heele leÙeej kesâ}er heeefnpes.2) ØeçveeJe}erÛeer Yee<ee mejU DeeefCe mhe° Deme}er heeefnpes.3) ØeçveeJe}er ner Gösçe hetCe& JemlegefveÙeesefpele Deçee ØeçveeÛeer leeef}keâe leÙeej kesâ}er heeefnpes.4) ØeçveeJe}erÉejs efJemle=le #es$eeletve leLÙe ieesUe kesâ}er peeles.5) ØeMveeJe}erle ØeMveeÛee ›eâce meeshee les keâ"erCe DeeefCe meeceevÙe heemetve efJeefMe°ekeâ[s

Deme}e heeefnpes.6) ØeMveeJe}ercegUs Øeehle nesCeejer ceeefnleer leg}veelcekeâ Â°erves DeefOekeâ Jemlegefve° Demeles.7) ØeMveeJe}ercegUs JesU DeeefCe KeÛe& Ùeele yeÛele nesles.DeMee heæleerves Jejer} yeeyeer efJeÛeejele Ieslee megÙeesiÙe DeMeer ØeMveeJe}er leÙeej keâjlee Ùesles.

ØeMveeJe}er cnCepes ØeMveeÛeer Gòejs Øeehle keâ¤ve IesCÙeeÛeer heæle Demetve efleÛÙeele ØeMveheef$ekesâÛee GheÙeesiekesâ}e peelees. leer megÙeesiÙe Je megboj heæleerves ceeb[}er Demes} lej ØeMveeÛeer Gòejs osleebvee GòejoelÙee}emeeshes peeles.4.2.6 DevegmetÛeer efvee|celeer keâjleebvee cenòJeeÛÙee yeeyeer (Guidelines forContructing Schedule)

ØeMveeÛeer }sKeer metÛeer cnCepes DevegmetÛeer nesÙe. mebMeesOeve keâjleebvee leLÙe mebMeesOeve keâjCes nerSkeâ DeleÙeble cenòJehetCe& Je DeheefjneÙe& DeMeer Øeef›eâÙee Deens. leLÙe mebkeâ}ve keâjleebvee efvejefvejeUŸeemeeOeveebÛee Je leb$eeÛee lÙee}e DeJe}bye keâjeJee }eielees. lÙee meeOeveebhewkeâerÛe ØeMveeJe}er DeeefCe DevegmetÛeerns Skeâ meeOeve Deens. mebMeesOekeâe}e DevegmetÛeer leÙeej keâjeJeer }eieles. DevegmetÛeer leÙeej keâjCes ns keâeÙe&meeshes veener. mebMeesOeve efJe<eÙeeÛee meKees} Je hegjsmee efJeÛeej keâ¤ve DelÙeble keâeUpeerhetJe&keâ DevegmetÛeerleÙeej keâjeJeer }eieles. DevegmetÛeer leÙeej keâjCÙeeceOÙes Kee}er} yeeyeer efJeÛeejele IesCes iejpesÛes Deens.

1) mebMeesOeve efJe<eÙeeÛÙee efJeefJeOe hew}tbÛes DeOÙeÙeve keâjCes.2) DeeJeMÙekeâ leLÙeeÛes mebkeâ}ve keâjCes.3) ØeMveeÛeer efvee|celeer keâjCes.4) ØeMveeÛeer ceeb[Ceer keâjCes.5) DevegmetÛeerceOÙes GheÙegkeälesÛeer he[leeUCeer keâjCes.

4.2.7 ØeMve efveJe[Ces (Choice of Question)Ûeškeâve GlHetâle& Gòej efceUCÙeemee"er ÙeesiÙe ØeMveeÛeer efveJe[ Pee}er heeefnpes. lÙeemee"er heg{er}

cenòJeeÛes cegös }#eele "sJe}s heeefnpes.1) ØeMveebÛeer efveJe[ keâjleevee GòejoelÙee}e ØeMveeÛee DeLe& mecepeCÙeemee"er Heâej efJeÛeej keâjeJee

}eiet veÙes.2) ØeMve Je lÙeeÛeer Gòejs JÙekeäleerÛÙee kegâJeleerleer} DemeeJeer.3) Jeeo«emle ØeMveeÛes efJe<eÙe meeJeOeheheCes ceeb[}s heeefnpesle.4) KeepeieerØeOeeve efJeÛeejeleebvee ØeMveMeyoeÛeer efveJe[ Je lÙeeÛeer ceeb[Ceer keâeUpeerhetJe&keâ Pee}er

heeefnpes.5) ØeçveeÛeer efveJe[ keâjleevee efveJesokeâe}e keâener ie=nerle Oejlee keâecee veÙes.


6) ØeçveeÛeer efveJe[ Deçeer DemeeJeer keâer Gòej osleevee efveJesokeâe}e Deekeâ[scees[ keâjeJeer }eietveÙes.

4.2.8 ceeheCeeÛÙee çe}ekeâe (Measurement Scales) :ceeheve efJeefJeOe leNnsves / Øekeâejs keâjlee Ùesles DeeefCe efYeVe-efYeVe heefjçegælee Demeles. ceeheveele

iegCeebÛÙee GheÙeesie neslees. mebyebOeeÛÙee efYeVeles Je¤ve ceeheveeÛÙee efYeVe-efYeVe çe}ekeâe Dee{Utve Ùesleele.iegCeebÛÙee ßesCeerJe¤ve les Kee}er Ûeej Øekeâejele ceeb[lee ÙesF&}.

1) veeceebkeâle çe}ekeâe (Nominal Scale) : mebKÙee Je efÛevns ÙeeÛee GheÙeesie iešDeesUKeCÙeekeâefjlee kesâ}e peelees. lesJne lÙee mebKÙee efkebâJee efÛevns ÙeecegUs veeceebkeâve çe}ekeâe yeveles.›eâceekeâeÛÙee heešŸee, KesUe[tÛes pejmeer Jejer} ›eâceebkeâ ns veeceebkeâve çe}ekeâeJejer} Øekeâej Deens.

veeceebkeâve çe}ekesâle meceevelesÛee mebyebOe Demelees. Skeâe DeefJeefçele Gheiešeleer} IeškeâeÛes pÙeeleòJeeJej çe}ekeâeskeâjCe kesâ}s Demeles. lÙeeyeeyeleerle lÙee Gheiešeleer} Ieškeâ meejKes Demeleele. HeâUeÛÙeeef{ieeNÙeeletve kesâUer, Deebyee Deçee JesieJesieUŸee iešele HeâUeÛes JeieeakeâjCe kesâuÙeeme veeceebkeâve çe}ekeâeÙesF&}. DeebyÙeeÛÙee ef{ieeleer} ØelÙeskeâ DeebyeeÛÙee peeleerÛes jeefn}. meceeblej oçe&efJeCÙeemee"er = ÙeeefÛevneÛee GheÙeesie keâjlee veeceebkeâve çe}ekesâle mebKÙesleeÛes Deo}eyeo} kesâuÙeeme Heâjkeâ he[le veener.

2) ›eâceebkeâve çe}ekeâe (Ordinal Scale) : ØeeLeefcekeâ mJe¤heeÛes veeceebkeâve çe}eKesÛÙeeheg{Ûeer heeefÙejer ›eâceebkeâve çe}ekesâÛeer nesÙe. iešeleer} Ieškeâ meejKÙee peeleerÛes Deme}s lejer lÙeele mebKÙee,iegCeJeòee F. yeeyele keâceer DeefOekeâheCeeÛee mebyebOe }#eele Iesle}e Demelee ›eâceebkeâve çe}ekeâe yeveles.JeeF&š, yeje meeOeejCe: Ûeebie}e Glke=â° Deçee heeÛe iešele efJeÅeeLÙeeËÛes JeieeakeâjCe kesâ}s Demelee iegCe›eleeoçe&ve Ùesles. ›eâceekeâve ç}ekesâle hes#ee DeefOekeâ, hes#ee }neve Demee DemeceevelesÛee mebyebOe Demelees. hes#eeDeefOekeâ mebyebOe Je hes#ee }neveves oçe&efJe}e peelees.

}neve cees"sheCee mebyebOe iešeÛÙee meJe& pees[Ÿee Demes} lej leer ›eâceebkeâve çe}ekeâe nesÙe. pejkeâener iešele }neve cees"sheCeeÛee mebyebOe Demes} lej Je keâener iešele lees vemes} lej leer Deebefçekeâ›eâceebkeâve çe}ekeâe nesÙe.

›eâceebkeâve çe}ekesâle meceevelee DeeefCe }neve cees"sheCee Demes oesve ØekeâejÛes mebyebOe Demeleele.ceOÙeceeve ÛelegLe& efJeÛe}ve Je çelekeâebkeâ Je mheerÙejceleeÛee ner Ùee çe}ekesâle mebyebOeerle meebefKÙeÙe ceehevenesÙe.

3) Deblej çe}ekeâe (Interval Scale) : çe}ekesâJejer} meJe& IeškeâebceOeer} DeblejeÛeerefveefçÛele keâuhevee Ùesle Demes} lej efle}e Deblej çe}ekeâe cnCeleele. Deblej çe}ekesâle ›eâceebkeâve çe}ekesâÛesmeJe& iegCe Demeleele. efçeJeeÙe çe}ekesâJejer} oesve heekeâebleer} HeâjkeâebÛee efveefçÛele DeekeâejCÙeele Demelees.Deblej çe}ekesâleer} ØeejbYe efyebot Je meeHeâuÙe ÛeeÛeCeerleer} iegCe ner Deblej çe}ekesâleer} GoenjCe Deens.JeeefCepÙe Je JÙeJemLeeheve çeeŒeele Ùee çe}ekesâÛee efJeçes<e GheÙeesie neslees. lÙee lÙeele meceeve heefnuÙeeDemeleele heCe Keje çegvÙe efyebot vemelees.

4) iegCeesòej çe}ekeâe (Ratio Scale) : çe}ekesâle Deblej, çe}ekesâÛeer meJe& Jewefçe°sDemetve efçeJeeÙe Keje çegvÙe efyebot efleÛee ØeejbYe efyebot Demes} lej efle}e iegCeesòej çe}ekeâe cnCeleele.efJeefJeOe Jepeve Je ceehes ns iegCeesòej çe}ekeâerÛeer GoenjCes Deens. JepeveeÛÙee çe}ekesâle ØeejbYe efyebot DemeleesDeeefCe lÙeecegUs 1 efkeâ}es «e@ce Jepeve 1 «e@ce JepeveeÛÙee 1000 heš Deens Demes cnCelee Ùesles. iegCeesòejçe}ekesâle meceevelesÛee mebyebOe Je }neve cees"sheCeeÛee mebyebOe Demelees. 3, 2 DeblejeceOeer} iegCeesòej %eeve


Demeles. oesve çe}ekeâe cetuÙeeÛes iegCeesòej Ùeele Demeles.4.2.9 Devegceeheve leb$e (Scaling Technique) :

JÙeeJemeeefÙekeâ IešveebÛee DeLeJee mecemÙeebÛee DeYÙeeme keâjCes ne JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesÛeeefJe<eÙe Deens. heCe JÙeeJemeeefÙekeâ Iešvee oesve ØekeâejÛÙee Demeleele. keâener Â<Ùe lej keâener DeÂ<ÙeDemeleele. Â<Ùe IešveebÛes ceespeceehe meebefKÙekeâerÙe heæleerves keâjlee Ùesles. hejbleg DeÂçÙe IešveebÛes ceespeceeheieCeveelcekeâ efkebâJee meebefKÙekeâerÙe heæleerves keâjlee Ùesle veener DeeefCe Deçee DeÂ<Ùe IešveebveeÛe JÙeJemLeeheveçeeŒeele Heâej cenòJe Demeles. lÙeecegUs Deçee IešveebÛes ceespeceehe keâjCÙeeÛeer heæleer çeesOetve keâe{CesDeeJeçÙekeâ "j}s. ner heæleer cnCepes Devegceeheve leb$e nesÙe. mebçeesOeveeÛÙee meboYee&le Devegceeheve cnCepespÙee ceespeceeheve heæleercegUs iegCeelcekeâ Je Decetle& leLÙeebvee DeLeJee Iešveebvee ieCeveelcekeâ mJe¤he osleeÙesles leer heæleer nesÙe. nŸee heæveerÉejs mecemÙesÛÙee SkeâkeâebÛee opee& ›eâceJeej "jefJelee Ùeslees, cnCepesÛeleLÙeebÛes mebKÙeelcekeâ leLÙeele heefjJele&ve keâjlee Ùesles.

Devegceeheve leb$e cnCepes pÙee meeOeveebÛÙee DeLeJee Ùeb$eeÛÙee Éejs keâesCelÙeener JemlegÛes efkebâJeeIešveebÛes ceeheve keâjlee Ùesles Je lÙee IešvesÛÙee SKeeÅee efJeçes<ee}e ieCeveelcekeâ mJe¤heele leb$e DemescnCeleele. nŸee leb$eeÛee GheÙeesie lÙee IešvesÛes JeemleefJekeâ Je ÙeLeeLe& %eeve efceUefJeCÙeemee"er neslees. DeLee&leDecetle& Je iegCeelcekeâ ceeheve keâjCes ns keâeÙe& mejU veener. IešveebÛes Jemlegefve‰ Je ieCeveelcekeâ ceehevekeâjCes keâ"erCe Demeles. hejbleg çeeŒe%eebveer ns DeeJneve mJeerkeâe¤ve Je iegCeelcekeâ IešveebÛes ceespeceehekeâjCÙeeÛÙee heæleer çeesOetve keâe{uÙee. nŸee heæleer cnCepesÛe Devegheeceve leb$e nesÙe.4.2.10 megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee (Tests of Measurement) :

keâesCelÙeener mebçeesOevee}e JÙekeäleer, Jemleg Je heoeLee&ÛÙee yeenŸe lemesÛe Deebleefjkeâ iegCeebÛes DeeefCeheefjefmLeleer Je Ûeslekeâevegmeej lÙeeÛÙee nesCeeNÙee Øeef›eâÙeebÛes ceeheve keâjeJes }eieles. ns ceeheve, ceeheve-leb$eebÛÙee heefjCeecekeâejkeâlesJej DeJe}byetve Demeles. heCe ceeveJeer efkebâJee JÙeeJemeeefÙekeâ IešveebÛÙee cegUeçeerDeveskeâ DeÂ<Ùe Ieškeâ Demeleele. lÙeebÛes Heâkeäle DevegceeheveÛe keâjlee Ùesles. ceeheve keâeÙe& heæleerle leLÙemebkeâ}veeÛeer leb$es Je mebkeâef}le leLÙes JeehejCÙeeÛeer efveÙeceeJe}er nŸeebÛee meceeJesçe neslees. leLÙes mebkeâ}vekeâjCÙeeÛÙee Deveskeâ heæleer Deensle. GoenjCeeLe& - efvejer#eCe, ØeçveeJe}er, ceg}eKele, keâeieohe$eeebÛesnerleLÙes JewOe DeLeJee ØeceeefCele, efJeçJemeveerÙe Je JÙeeJeneefjkeâ Deme}er heeefnpes. lÙeemee"er ceeheve leb$eeÛeerefveJe[ keâjCes DeeJeçÙekeâ Demeles. ÙeesiÙe ÙeeÛee DeLe& ØeceeefCele efJeçJemeveerÙe Je JÙeeJeneefjkeâ ne Deens.cnCetve Ùee ÙeesiÙe ceeheveeÛes hejer#eCe keâjCÙeemee"er ØeceeefCele, efJeçJemeveerÙe Je JÙeeJeneefjkeâ ns leb$e efkebâJeekeâmeesšŸee JeehejuÙee peeleele. Deçee megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 5.3 Éejs mhe°keâjlee ÙesF&}.

Deeke=âleer ›eâ. 5.3 megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee


megÙeesiÙeceeheveeÛÙeekeâmeesšŸee

ØeeceeefCekeâlee (Validity)

efJeMJemeefveÙelee (Reliability)

JÙeJeneefjkeâlee(Practicality)

1) ØeeceeefCekeâlee (Validity) : ceeheve leb$eeÉejs pÙee JemletÛes DeLeJee IešvesÛes ceehevekeâjeJeÙeeÛes Demes} lÙeeÛe JemlegÛes ceeheve nesle Demes} lej les ceeheve leb$e ØeeceeefCele Demeles. yegefæefveoxçeebkeâ çeesOeJeÙeeÛee Demes} lej yegefæÛesÛe ceeheve Pee}s heeefnpes. mcejCeçekeäleerÛes efkebâJee meeceevÙe%eeveeÛes ceeheve keâ¤ve lesÛe les efve<keâ<e& efveIele Demeleer} lej les ceeheve leb$eele ØeeceeefCekeâlee Deens. ØelÙeskeâJÙeeJemeeefÙekeâ ef"keâeCeeÛeer }#eCes efYeVe-efYeVe Demeleele. leer Skeâ meejKeer vemeleele cnCetve ceeheveleb$eeÛÙeeÉejs ef"keâeCe ef"keâeCeeceOeer} meg#ceeeflemeg#ce HeâjkeâeÛeer veeWo neslee Ùesles les ØeeceeefCekeâ Demeles.

ceeheve leb$eele ØeeceeefCekeâlee HeâjkeâeÛeer veeWo ØeceeefCekeâjCeeÛes oesve Øekeâej Deensle.De) JÙeeJeneefjkeâ ØeceeefCekeâjCe : Ùee ceeheve leb$eeÉejs kesâ}suÙee ceespeCeerÛÙee DeeOeejs SKeeos

Yeeefkeâle Jele&efJeCÙeele Ùesles. les Kejs "juÙeeme ceeheve leb$e ØeceeefCele Deens Demes ceeveCÙeele Ùesles. nŸeeÂ°erkeâesvee}e JÙeeJeneefjkeâ ØeceeefCekeâjCe Demes cnCeleele. Goe. SKeeÅee efJeefçe° JÙeJemeeÙeele JÙekeäleerÙeçemJeer nesF&}. nŸeemebyebOeer ÛeeÛeCeer IesCes Je les Yeeefkeâle Kejs PeeuÙeeme les ceeheve leb$e JÙeeJeneefjkeâÂ°ŸeeØeeceeefCele Deens Demes cnCelee ÙesF&}.

ye) mebkeâuheveelcekeâ ØeceeefCekeâjCe : keâener ÛeeÛeCÙeele JÙekeäleerÛÙee efJeefçe° }#eCeebÛes ceehevekesâ}s peeles lej leer JÙekeäleer SKeeÅee efJeJeef#ele heefjefmLeleerle keâçeer Jeeies} ÙeeÛes YeefJe<Ùe meebieCes ne lÙeeÛeeÛeCeerÛee Gösçe vemelees. lÙeecegUs Jele&efJe}s}s Yeeefkeâle Kejs "jCes ns Deçee ÛeeÛeCÙeeÛes ØeeceeCÙe "jleveener. lej efJeefçe° ÛeeÛeCeer DeLeJee ceeheve leb$e pÙee mebkeâuheveebÛÙee ceeheveekeâefjlee Jeehej}s les mebkeâuhevesÛesceeheve keâjles efkebâJee keâjle veener SJe{eÛe efJeÛeej kesâ}e peelees, lÙeeJej lÙeeÛes ØeeceeCÙe "jles, nsmebkeâuheveelcekeâ ØeeceeefCekeâjCe nesÙe. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle GheÙeesieele ÙesCeejs Deveskeâ leb$es DeÂ<Ùemebkeâuheveeçeer mebyebefOele Demelee.le

lej les mebyebOe heenCÙeemee"er mebkeâuheveelcekeâ ØeeceeefCekeâjCe leb$eeÛee GheÙeesie neslees.2) efJeçJemeveerÙelee (Reliability) : SKeeÅee JÙekeäleerÛÙee iegCe efJeçes<eebÛeer efkebâJee SKeeÅee

IešvesÛÙee }#eCeeÛeer hegve:hegve: ÛeeÛeCeer IesCes Je lÙeele megmebieleer Dee{U}er lej ceeheve leb$e efJeçJemeveerÙeDeens Demes cnCeleele. lÙeecegUs efJeçJemeveerÙelee heejKeCÙeemee"er lÙee }#eCeeÛes hegve: hegve: efvejer#eCekeâjCes efkebâJee ceeheve keâjCes ns ceeheve leb$eeleer} oes<e heenCÙeemee"er DeeJeçÙekeâ Demeles. heCe ceeveJeerJele&veeyeeyele Demes JeejbJeej efvejer#eCe heefj#eCe keâjCes çekeäÙe vemeles. lÙeecegUs ceeheveele Hesâj efvejer#eCeeÛeermebKÙee keâceer DemeeJeer. ogmeje GheeÙe cnCepes efJeefçe° JÙekeäleerÛÙee ceeheveeÛeer mebKÙee Jee{efJeCÙeeSsJepeerceeheve keâjCÙeele ÙesCeeNÙee JÙekeäleerÛeer mebKÙee Jee{efJeCes Ûeebie}s Demeles. ceeheve leb$eeÉejs IesCÙeele ÙesCeeNÙeeefJeçJemeveerÙe ceeheveele efYeVelee Dee{Ules. lÙeeÛee efvejefvejeUŸee Ieškeâeçeer mebyebOe Demelees. ns IeškeâcnCepes mLewÙe& DeeefCe mecelJe meceevelee. Deçee jerleerves JesieJesieUŸee JesUer JesieJesieUŸee efvejer#ekeâebkeâ[tveIesle}suÙee ceeheveebceOeer} menmebyebOe ne ceeheve heæleerÛÙee efJeçJemeveerÙelesÛee meeceevÙe efveoxçekeâ cnCeleeÙesF&}.

3) JÙeeJeneefjkeâlee (Practicality) : Jemleg efkebâJee IešvesÛes ceeheve keâjleeveeJÙeeJeneefjkeâlee jeKeCes iejpesÛes Deens. ceeheve leb$eeÉejs ceeheve keâjleevee IeškeâebÛeer JÙeeJeneefjkeâleeleheeme}er peeles. DeOÙeÙeve efJe<eÙeeÛes hegve: hegve: ceeheve keâ¤ve lÙeele meceevelee efveIele Demeleer} lej lesJÙeeJeneefjkeâ ceeheve Deens Demes cnCeleele. SKeeÅee IešveebÛeer JÙeeJeneefjkeâlee leheemeCÙeeÛes keâeÙe&DevegceeheveeÉejs kesâ}s peeles. ÙeesiÙe ceeheveele JÙeeJeneefjkeâlee}e eflemejs mLeeve Deens. Iešvee efkebâJeeIeškeâebÛeer JÙeeJeneefjkeâlee Demes} lej les ÙeesiÙe ceeheve keâ#esle Ùesles. JÙeeJeneefjkeâlee DeeefCe ØeeceeefCekeâlee


}#eele Iesle}er heeefnpes. JÙeeJeneefjkeâlee keâener JesieUer vemetve ØeeceeefCekeâlee Je efJeçJemeveerÙelee ÙeemeejKeerÛe Deens Je lÙeele ceeheve leb$eeÛee meceeJesçe Pee}s}e efometve Ùeslees.

4.2.11DevegceeheveeÛes DeeOeej (Bases of Scaling) :JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle DevegceeheveeÛes DeeOeej ns lÙeebÛÙee GheÙeesefieleeJej DeJe}byetve

Demeleele. DevegceeheveeÛes ns DeeOeej heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 5.4 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.DevegceeheveeÛes DeeOeej

Jew%eeefvekeâ heefjhekeäJelee Jemlegefve‰ ceeheveDeeke=âleer ›eâ. 5.4 DevegceeheveeÛes DeeOeej

1) Jew%eeefvekeâ heefjhekeäJelee (Scientific Maturity) : heefjhekeäJe efJe%eeveeÛes cegKÙe}#eCe cnCepes keâesCelÙeener efJe<eÙeeÛes ÙeLeeLe& efJeçJemeveerÙe Je ØeeceeefCekeâ ceeheve keâjlee Ùesles. lÙee IešvesÛeerhe[leeUCeer keâjlee ÙesCes ner iees° ceeheve leb$eeÛÙee meeOeveeves meeOÙe nesles cnCetve Devegceeheve leb$es nerheefjhekeäJe Je Øeieleerçeer} efJe%eeveeÛeer heefn}er DeeJeçÙekeâlee nesÙe. lÙee DeeOeejs ceeheveeÛes keâeÙe& meeshes nesles.

2) Jemlegefve‰ ceeheve (Objective Measurement) : Jemlegefve‰ ceeheve keâjlee ÙesCesner efJe%eeveeÛeer efkebâJee keâesCelÙeener mebçeesOeveeÛeer ogmejer DeeJeçÙekeâ Deš nesÙe. lemesÛe keâesCelÙeener IešvesÛeerJeemleefJekeâlee mecepetve IesCÙeemee"er lÙee IešvesÛes ieCeveelcekeâ ceeheve keâjlee ÙesCes DeeJeçÙekeâ Demeles. nsDevegceeheve leb$e cegKÙele: iegCeelcekeâ DemeuÙeecegUs ØelÙeskeâ IešvesÛee DeLe& lÙee lÙee Â°erkeâesveeletve }eJeleeÙesles. lÙeecegUs SkeâeÛe Iešves}e efYeVe efYeVe DeLe& Øeehle neslees. lÙeemee"er ieCeveelcekeâ ceespeceehe keâjCÙeeÛesleb$e }eieles les Devegceeheve leb$eecegUs çekeäÙe nesles. Deçee jerleerves Jemlegefve‰ ceeheve ns DevegceeheveeÛes ogmejsDeeOeej cnCetve GheÙegkeäle "jles.4.2.12 DevegceeheveeÛes Øekeâej (Types of scaling) :

JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle Iešvee efkebâJee leLÙeebÛeer iegCeelcekeâ ceeheve keâjCeejer ceehekeâ leb$escnCepes Devegceeheve nesÙe. leer hetCe&heCes veme}er lejer yeNÙeeÛe ØeceeCeele GheÙegkeäle Deensle. Ùee DevegceeheveeleDeefOekeâeefOekeâ ØeeceeCÙe ÙeeJes Je megefveefçÛele heefjCeece Øeehle JneJes. Ùee Â°erves Deepener ØeÙelve meg¤Deensle. JeeefCepÙe Je JÙeJemLeehevesle DevegceeheveeÛes Øekeâej heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 5.5 Éejs mhe° keâjleeÙesF&}.

Debkeâoçe&keâ Devegceehes(Point scales)leer›elee ceehekeâ Devegceehes(Rating scales)ßesCeer metÛekeâ Devegceehes(Ranking scales)

Deeke=âleer ›eâ. 5.5 DevegceeheveeÛes Øekeâej


DevegceeheveeÛes Øekeâej(Types of scaling)

1) Debkeâoçe&keâ Devegceehes (Point scales) : mebçeesOeve DeOÙeÙeveeleer} ne meJee&le mejUJe meeshee Øekeâej Deens. nŸee Devegceeheve Øekeâejele keâener çeyo ef}efnCÙeele Ùesles. ØelÙeskeâ çeyoe}e SkeâDebkeâ osCÙeele Ùeslees. pees çeyo GòejoelÙee}e DeefOekeâ DeeJe[le Demes} lÙeeJej yejesyejÛeer KegCekeâjeJeÙeeÛeer Je pees DeeJe[le vemes} lÙeeJej Ûetkeâ Demes efÛevn keâjeJeÙeeÛes ns çeyo keâesCelesner Demetçekeâleele. Deçee heæleerves Debkeâoçe&keâ Devegceeheve kesâ}s peeles.

2) leer›elee ceehekeâ Devegceehes (Rating scales) : nŸee DevegceeheeÛee GheÙeesie «eenkeâebÛesefJeÛeej, jeie-És<e FlÙeeoeRÛeer leer›elee peeCetve IesCÙeemee"er neslees. pÙeeJesUer Skeâ oesveÛe hejmhej efJejesOeerYeeJevee DeLeJee efJeÛeej vemetve lÙee oesve efJejesOeer efJeÛeejele keâener efJekeâuhe Demeleele. DeçeeJesUer nerDevegceehes Heâej GheÙeesieer "jleele. «eenkeâeÛÙee YeeJevesle keâceer-peemle leer›elee Demes}, lej leer leer›elee nŸeeDevegceeheeÉejs ceehelee Ùesles.

3) ßesCeermetÛekeâ Devegceehes (Ranking scales) : Devegceehe Øekeâejele SKeeÅeeheefjefmLeleermebyebOeer Jeie&Jeejer hee[tve lÙeebvee ßesCeer efo}er peeles. ner leLÙes Deçee Øekeâejs Øemlegle kesâ}er peeleskeâer, lÙeecegUs meehes#e efkebâJee leg}veelcekeâ hemebleer keâUtve Ùesles. DeJemLee megÛeefJeCeeNÙee çeyoeÛÙee ßesCeerhe[uÙeecegUs Ùee Devegceeheele DeeJe[ keâUt çekeâles. Ùee DevegceeheeÛee Deieoer meeshee Øekeâej cnCepesleg}veelcekeâ pees[Ÿee Øemlegle keâjCes nesÙe. Goe. mejkeâejer veeskeâjer, yeBkesâle veeskeâjer efkebâJee Keepeieer #es$eeleveeskeâjer nŸee efveJe[erJe¤ve efYeVe #es$eeleer} veeskeâjer mebyebOeerÛes cele keâUtve Ùesles.


1) ceeefnleer JÙeJemLeeheve (Data Management) : leLÙe, mebkeâ}ve, ØeeLeefcekeâ, ogÙÙece,efJeefJeOe heæleer.

2) leLÙe (Date) : ceeefnleer3) ØeçveeJe}er (Questiouhiare) : ceeefnleer ieesUe keâjCÙeemee"er efJeÛeejCÙeele ÙesCeeNÙee

meJeb ØeçveebÛeer Ùeeoer.


Øeçve 1 - leLÙe mebkeâ}ve Lees[keäÙeele efJeçeo keâje?Øeçve 2 - leLÙeeÛes Øekeâej mhe° keâje?Øeçve 3 - Øeçve efveJe[leevee cenòJeeÛes cegös JeCe&ve keâje?Øeçve 4 - Devegceeheve cnCepes keâeÙe mhe° keâje?Øeçve 5 - DevegceeheveeÛes Øekeâej efJeçeo keâje?Øeçve 6 - ceheveeÛÙee çe}ekeâe JeCe&ve keâje?

4.5 meejebçe

leLÙe mebkeâ}ve ner Jew%eeefvekeâ heæleerÛeer heefn}er cenòJeeÛeer Deš Deens. efmeæeble cnCepes leLÙes


DeeefCe mebkeâuhevee ÙeeÛÙee DeeOeejs keâe{}suÙee efve<keâ<ee&Ûes mebef#ehle ¤he nesÙe. leLÙe cnCepes Skeâ DevegYeJeefmeæ melÙeeheveerÙe DeJe}eskeâve nesÙe. mebçeesOeveeceOÙes meJe&meeceevÙelee JÙekeäleervee efJeÛeej}suÙee ØeçveebÛÙeeØeefleGòeje}e leLÙe cnCelee ÙesF&}. mebçeesOeveele DeOÙeÙeveemee"er leLÙe mebkeâ}erle keâjeJes }eieleele. lÙeeleLÙeeÛes ØeeLeefcekeâ Je ogÙÙece Demes oesve Øekeâej he[leele.mebçeesOeveeÛes Ùeçe ns leLÙe mebkeâ}veeÛÙee leb$eeJejÛe DeJe}byetve Demeles. ØelÙe#e efvejer#eCe, ØeçveeJe}er,ceg}eKeleer, DevegmetÛeer Je efJeefçe°eYÙeeme ner leLÙe mebkeâ}veeÛeer leb$es Deensle. ØeçveeJe}er Je DevegmetÛeerleÙeej keâjleevee efJeefJeOe cenòJeeÛÙee yeeyeer }#eele IÙeeJÙee }eieleele. pesCes keâ¤ve ØeçveeÛeer Gòejs }iesÛeefceUles. leLÙe mebkeâ}ve kesâuÙeeveblej lÙeeÛes ceeheve kesâ}s peeles Je ceeheveeÛÙee efJeefJeOe çe}ekeâeÛee Jeehejneslees. ØeeceeefCekeâlee, efJeçJemeveerÙelee Je JÙeeJeneefjkeâlee Ùee megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee Deens JelÙeeDeeOeejs ceeheve keâeÙe& kesâ}s peeles.


Øeçve 1 - leLÙe mebkeâ}ve cnCepes keâeÙe? leLÙe mebkeâ}veeÛÙee heæleer mhe° keâje?Øeçve 2 - ØeçveeJe}er leÙeej keâjleevee cenòJeeÛÙee yeeyeer efJeçeo keâje?Øeçve 3 - DevegmetÛeer efveefce&leer keâjleevee }#eele IÙeeJeÙeeÛÙee cenòJeeÛÙee yeeyeer JeCe&ve keâje?Øeçve 4 - ceeheve çe}ekeâebÛes Øekeâej mhe° keâje?Øeçve 5 - Devegceeheve leb$e cnCepes keâeÙe? Devegceeheve leb$eeÛes DeeOeej mhe° keâje?Øeçve 6 - megÙeesiÙe ceeheveeÛÙee keâmeesšŸee efJeçeo keâje?


1. Cooper, D. R. & Schindler, Pamela s. (2008), Business ResearchMethods New Delhi : Tata Mc. Grow Hill.


3. Murthy, S. No. & Bhojahha, U. (2008), Busiuess ResarchMethoda, New Delhi : Excel Books.

4. heešer} Jner. yeer. (2012), mebçeesOeve heæleer, peUieeJe, Øeçeeble heefy}kesâçeve.


Ieškeâ 5

ie=efnleke=âlÙeeÛes heefj#eCe

Deveg›eâceefCekeâe5.0 Gefö°s5.1 ØemleeefJekeâ5.2 efJe<eÙe -efJeJesÛeve

5.2.1 ie=efnleke=âlÙeeÛee DeLe&5.2.2 ie=efnleke=âlÙeeÛeer JÙeeKÙee5.2.3 ie=efnleke=âlÙeeÛeer GiecemLeeves5.2.4 ie=efnleke=âlÙeeÛeer cenòJe5.2.5 ie=efnleke=âlÙeeÛes Øekeâej5.2.6 ßes‰ ie=efnleke=âlÙeeÛes iegCe5.2.7 ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛÙee heeÙeNÙee5.2.8 ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe5.2.9 heefjYeeef<ekeâ çeyo

5.4 mJeÙeb DeOÙeÙeve Øeçve 5.5 meejebçe5.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeeÙe5.7 DeefOekeâ JeeÛeveemee"er hegmlekesâ

5.0 Gefö°s

Ùee IeškeâebÛÙee DeYÙeemeeveblej legcne}e....1) ie=efnleke=âlÙe cnCepes keâeÙe JeCe&ve keâjlee ÙesF&}.2) ie=efnleke=âlÙeeÛes DeLe& Je JÙeeKÙee mhe° keâjlee ÙesF&}.3) ie=efnleke=âlÙeeÛeer GiecemLeeves Ùeeyeö} ceeefnleer nesF&}.4) ie=efnleke=âlÙeeÛes cenòJe Je Øekeâej efJeçeo keâjlee ÙesF&}.5) ßes‰ ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛÙee heeÙeNÙee Je Deeke=âleeryebOe mhe° keâjlee ÙesF&}.6) heefj#eCeele meeLe&keâlee mlejeÛes cenòJe JeCe&ve keâjlee ÙesF&}.

5.1 ØemleeefJekeâ

Jew%eeefvekeâ heæleerves keâesCelÙee efJe<eÙeeÛee DeYÙeeme keâjeJeÙeeÛee DemeuÙeeme mebçeesOekeâe}e ØeLecelÙee efJe<eÙeemebyebOeer keâenerlejer hetJe&%eeve DemeeJes }eieles. nŸee ØeejbYeerkeâ %eeveeÛÙee DeeOeejs mebçeesOekeâDeeheuÙee efJe<eÙeemebyebOeer keâesCeleslejer meeceeveÙe Devegceeve DeLeJee efmeæeble yeebOelees. ns Devegceeve heg{uÙee


mebçeesOeveemeešer ceeie&oçe&keâ "jles. lees Deehe}s }#e efJeJeeefnle Je DeeJeçÙekeâ leLÙeeJej keWâõerle keâjlees.DeeheuÙee mebçeesOeveeÛeer efoçee "jJetve lÙeemebyebOeer hegjeJes ieesUe keâjlees Je DeOÙeÙeveeÛÙee çesJešÛÙeeÛejCeele Deehe}s hetJe& Devegceeve Kejs Deens DeLeJee veener nŸeeÛee efve<keâ<e& keâe{lees. cnCepes ns keâeceÛe}eThetJee&vegceevee}e ie=efnleke=âlÙes DeLeJee Ghekeâuhevee Demes cnCeleele.ie=efnleke=âlÙes efveefce&leer ns mebçeesOeveeÛes Debeflece }#e veJns ns ie=efnleke=âlÙes efmeæ keâjCÙeemee"erÛe DeOÙeÙevekeâjeJeÙeeÛes vemeles. melÙe keâesCeles ns mebçeesOeveeÛes Debeflece }#e Deens. melÙe ns JeemleefJekeâ leLÙeebÛÙeeDeeOeejs ieJemet çekeâles, ie=efnleke=âlÙesÛÙee DeeOeejeJej veJns. ie=efnleke=âlÙes ner cegKÙe efJe<eÙeebJej efkebâJeemecemÙesJej }#e keWâõerle keâjCÙeeme DeOÙeÙeveeÛeer efoçee "jefJeCÙeeme meneÙÙekeâ "jles. mebçeesOekeâ SkeâeefveefçÛele efoçesves mebçeesOeve keâjerle Demelees. ceie les ie=efnleke=âlÙes melÙe nesF&} efkebâJee DemelÙe efveIes}.


5.2.1 ie=efnleke=âlÙeeÛee DeLe& (Hypothesis : Meaning) :JeeefCepÙe Je JÙeJemLeeheve mebçeesOeveele IešveebÛes çeeŒeerÙe heæleerves DeOÙeÙeve kesâ}s peeles. cnCetve

keâesCelÙeener IešvesÛes DeOÙeÙeve keâjleevee, çeeŒeerÙe heæleerÛee DeJe}bye keâjCes DeeJeçÙekeâ Demeles. ÙeeÛeeÛeDeLe& mebçeesOeve mecemÙesmeboYee&le keâener mebYeeJÙe Gòejs efkebâJee Je DevegceeveebcegUs mebçeesOeve Je keâeÙe& Deehe}s}#e keâener efveefçÛele Je DeeJeçÙekeâ leLÙeeJejÛe keWâõerle keâjlees. lÙeecegUs mebçeesOevee}e Skeâ efveefçÛeleefoçee Øeehle nesles. Ùee mebYeeJÙe Gòejs efkebâJee DevegceeveemeÛeer ie=efnleke=âlÙes efkebâJee Ghekeâuhevee DemescnCeleele.5.2.2 ie=efnleke=âlÙeeÛeer JÙeeKÙee (Defination) :

1) ieg[ DeeefCe n@š : heefj#eCe cnCepes Demes efJeOeeve Deens, keâer pÙeeÛeer meØeceeCelee"jefJeCÙeemee"er hejer#eCe kesâ}s peeles DeeefCe les heg{er} mebçeesOeveemee"er GheÙegkeäle Demeles.

2) Sceesjer. Sme. yeesiee[& : hejer#eCe kesâuÙee peeCeeNÙee efJeÛeejebvee ie=nerleke=âlÙes cnCeleele.3) Øee. hee@}erveJner Ùebie : keâeÙe&Jeenkeâ ie=nerleke=âlÙes ne keWâõerÙe keâeÙe&Jeenkeâ efJeÛeej Demetve lees

mebçeesOeveeÛee DeeOeej Demelees.5.2.3 ie=efnleke=âlÙeeÛeer GiecemLeeves (Sourees of Hypothesis) :

1) JÙekeäleeriele DevegYeJe : meeceevÙeheCes mJele:ÛÙee JewÙeefkeälekeâ DevegYeJeeletve mebçeesOekeâe}eie=nerleke=âlÙe metÛele Demeles. HeâU Pee[eJe¤ve Kee}er he[les,Ùee DevegYeJeeÛÙee DeeOeejeJej vÙetšvevesie=nerleke=âlÙe efveefçÛele keâ¤ve ieg¤lJeekeâ<e&CeeÛee çeesOe }eJe}e. JÙeJemLeeheveçeeŒeelener mebçeesOekeâebveemJele:ÛÙee DevegYeJeeletveÛe ie=nerleke=âlÙeeÛeer DeeefCe efmeæebleeÛeer ceeb[Ceer kesâ}er Deens.

2) Jew%eeefvekeâ efmeæele : ieg[ DeeefCe n@š Ùeebveer mhe°heCes Øeefleheeove kesâ}s keâer, ie=nerleke=âlÙeeÛee pevce ne Jew%eeefvekeâ efmeæeleele neslees. ØelÙeskeâ çeeŒeele Deveskeâ efmeæeble Demeleele. Ùeeefmeæebleeletve Skeâe efJe<eÙeeÛÙee Deveskeâ hew}tÛÙee mebyebOeele ceeefnleer Ghe}yOe nesles. Øeehle Pee}suÙeeyeeyeeRÛÙee ceeefnleer DeeOeejs ie=nerle ke=âlÙeeÛeer efveefce&leer kesâ}er peeles.

3) meeÂ<Ùe efkebâJee meejKesheCee : meeÂ<Ùe efkebâJee meejKesheCee ns ie=nerleke=âlÙes efveefce&leerÛescenòJeeÛes GiecemLeeve Deens. oesve efJe<eÙe, oesÙe Ùee$ee efkebâJee JÙeJenej ÙeeceOÙes DemeCeejer meecÙe mLeUskeâesCeles Deensle. lÙeele meecÙe efkeâleer ØeceeCeele Deens. efpe%eemet Je=òeerves heenCÙeeÛeer keâuhevee ie=nerleke=âlÙeeÛee


DeeOeej "¤ çekeâles.4) meeceevÙe mebmke=âleer : JÙekeäleer meceepeele jenlees. lÙeecegUs lÙeeÛes melÙe JÙeJenej ns

meceepeeleÛe nesle Demeleele. JÙekeäleerÛÙee Ùee JÙeJenejeyeeyeleÛes %eeve efceUefJeCÙeemee"er lÙeebÛÙee mebmke=âleerÛeeDeYÙeeme kesâ}e heeefnpes. cnCetve yengleebçe ie=nerleke=âlÙeeÛee œeesle ne meeceevÙe mebmke=âleer Demetve, pÙeeefJeefçe° çeeŒeebÛee efJekeâeme neslees.

5) mebçeesOeveeÛes efve<keâ<e& : keâesCelÙeener çeeŒeele efJeefçe° #es$eele mebçeesOeve DeÅeeÙeeleer}efve<keâ<ee&Je¤ve ie=nerleke=âlÙee ceeb[Ceer keâjlee Ùesles. JÙeJemLeeheveçeeŒeeleer} Deveskeâ mebçeesOeves lÙee hetJeeaÛÙeemebçeesOeveeceOetveÛe efJekeâefmele Pee}er Deensle.5.2.4 ie=nerleke=âlÙeeÛes cenòJe (Importance og Hypothesis) :

1) mebçeesOekeâe}e ceeie&oçe&keâ : ie=nerleke=âlÙes ner SKeeÅee mecemÙesÛeer efkebâJee mebçeesOeveeÛÙeeGefö°ebÛeer JÙeeKÙee Demeles. lÙeecegUs mebçeesOekeâeves keâesCelÙee ØekeâejÛeer ceeefnleer leLÙes DeeefCe Deekeâ[sJeejermebkeâef}le keâjeJeer DeeefCe lÙeeÛÙee DeeOeejs ie=nerleke=âlÙeeÛes keâçee Øekeâejs Øeefçe#eCe keâjeJes. ÙeemebyebOeerÛeslÙee}e ceeie&oçe&ve efceUles. mebçeesOeve efJe<eÙeeçeer mebyebefOele DemeCeeNÙee Flej ceeefnleerÛes mebkeâ}ve keâjCÙeemelÙeeÛeer ceole nesles.

2) mebçeesOevekeâeÙee&le efveefçÛelelee : Iešvee DeeefCe leLÙes ÙeebÛes #es$e DelÙeble JÙeehekeâ Demeles.lÙeecegUs mebçeesOekeâ DeeheuÙee mebçeesOeve efJe<eÙeeÛÙee efJeefJeOe hew}tbÛes DeOÙeÙeve SkeâeÛe JesUer keâ¤ çekeâleveener. pej mebçeesOekeâeves Deçee lÙee}e keâesCelesner efJeJeeefnle DeeefCe ÙeLeeLe& %eeve Øeehle nesCeej veener.ie=nerle ke=âlÙeecegUs mebçeesOeve keâeÙee&le efveefçÛelelee Ùesles.

3) leLÙe mebkeâ}vee}e meneÙÙekeâ : ie=nerleke=âlÙeecegUs mebçeesOeveeÛe DeOÙeÙeve #es$e meefceleernesCÙeeme ceole nesles DeeefCe lÙeeÛeer efoçee efveefçÛele nesles. lÙeecegUs efJe<eÙeeÛÙee mJewj DeOÙeÙevee}e DeeUeyemelees. mebçeesOeve efJe<eÙeeçeer mebyebOeerle DemeCeejer leLÙes mebkeâef}le keâjCes DeeefCe DeveeJeçÙekeâ leLÙe šeUCesmeg}Ye nesles.

4) efve<keâ<e& çeesOeCÙeeme meneÙÙekeâ : ie=nerleke=âlÙesner mebçeesOekeâeme DeeheuÙee mebçeesOevekeâeÙee&ÛeefveefçÛele efve<keâ<e& keâe{CÙeeme meneÙÙe "jleele. leLÙeebÛÙee DeeOeejeJejÛe mebçeesOekeâe}e ie=nerleke=âlÙeJeemleefJekeâ Deens efkebâJee veener les osKeer} "jefJelee Ùesles.

5) mebçeesOevekeâeÙe& mejU DeeefCe ceÙee&efole nesles : ie=nerleke=âlÙeeÛÙee efveefce&leercegUs mebçeesOevekeâeÙe& mejU DeeefCe mebçeesOeveeÛes nesle ceÙee&efole Pee}s heeefnpes. Ûegkeâe nesCÙeemee"er çekeäÙelee keâceer nesles.

6) ßece, JesU DeeefCe hewmee ÙeebÛeer yeÛele nesles : ie=nerleke=âlÙeeÛÙee DeYeeJeer mebçeseOeveDeveeJeçÙekeâ ceeefnleer ieesUe keâ¤ }eielees. lÙeele lÙeeÛÙee JesUsÛee, hewçeeÛee DeeefCe ßeceeÛee DeheJÙeÙeneslees. ie=nerleke=âlÙeecegUs mebçeesOeveemee"er DeeJeçÙekeâ DemeCeejer ceeefnleer leLÙes Deekeâ[sJeejer F.Ûeer efveefçÛelekeâuhevee mebçeesOekeâe}e Ùesles.5.2.5 ie=nerleke=âlÙeeÛes Øekeâej (Types of Hypothesis) :

ie=nerleke=âlÙeeÛes ieg[ DeeefCe n@š ÙeebÛÙee celes heg{er} Ûeej Øekeâej hee[}s Deensle.1) DevegYeJeeleer} Skeâ JeekeäÙelee metefÛele keâjCeejer ie=nerleke=âlÙes : JÙeJemeeÙeeleer} Deveskeâ

Iešvee JeejbJeej Iešle Demeleele. lemesÛe lÙeebÛes Øekeâej DeeefCe heefjCeece megæe meejKesÛe Demeleele. hejbleglÙeebÛÙee DebçeeÛee lejer keâejkeâ DemeleesÛe ner iees° meeceevÙe JÙekeäleerÛÙee osKeer} }#eele Ùesles. hejbleg leesmebçeesOeveeÛee efJe<eÙe Deens. ns cee$e Heâkeäle mebçeesOekeâe}e peeCeJelees. Deçee Øekeâejs SkeâeÛe heæleerves


Ie[CeeNÙee IešveebÛÙee ef›eâÙes}e Skeâ JeekeäÙelee Demes cnCeleele. Deçee ØekeâejÛeer Skeâ JeekeäÙelee metefÛelekeâjCeejer ie=nerleke=âlÙes meeceevÙeheCes owvebefove peerJeveele ØeÛeef}le DemeCeeNÙee ßeæe, cetuÙes, efJeÛeej,ceevÙelee efve<esOe JÙeeJeneefjkeâ ieefleceeve Ùeeyeeyele Demeleele. leer ie=nerleke=âlÙes DevegYeJeeÛÙee DeeOeejeJejmeeceevÙe ceeCemee}ener peeCeJele Deme}er lejer Jew%eeefvekeâÂ°Ÿee leer yejesyej Deensle. ns DevegYeJe keâeškeâesjçeyoele ceeb[tve lÙeebvee ie=nerleke=âlÙeeÛes mJe¤he osCes DeeJeçÙekeâ Demeles.

2) Deeoçe&ie=nerle ke=âlÙes : peer ie=nerleke=âlÙes Deveskeâ efveefçÛele Deeoçee&Jej efkeâJee efJeÛeejeJejDeeOeej}s}er Demeleele. lÙeebvee Glkeâ<e& ie=nerleke=âlÙes cnCeleele. Deçee ØekeâejÛes ie=nerle keâesCeles lejer SKeeosmeeceevÙe leòJe DeLeJee efve<keâ<e& hetJee&Oeej mecepetve leLÙeebÛes leeefke&âkeâ heæleerves heefj#eCe kesâ}s peeles.

3) efJeç}s<eCeelcekeâ Ûe}eçeer mebyebefOele ie=nerleke=âlÙes : Ùee ie=nerleke=âlÙeeÛee GheÙeesie neefJeç}s<eCe ÙeeceOÙes Skeâ ØekeâejÛÙee DeOÙeÙeveemee"er kesâ}e peelees. ÙeeceOÙes Skeâ ØekeâejÛÙee Jewefçe°ŸeebÛeeogmeNÙee ØekeâejeÛÙee Jewefçe°ŸeeceOeer} heefjJele&veeçeer menmebyebOe mLeeheve kesâ}e peelees. Ùee ØekeâejÛesie=nerleke=âlÙe kesâJeU Flej ØekeâejÛÙee ie=nerleke=âlÙeeÛes leg}vesle heÙee&hle Deens. lÙeeefçeJeeÙe Ùee meg$eerkeâjCeeÛesmeJee&efOekeâ heefjmke=âle DeeefCe }JeefÛekeâ mJe¤he Deens.

4) DeefYeVelJeoçe&keâ ie=nerleke=âlÙes : pÙeeJesUer ie=nerleke=âlÙeeÛeer ceeb[Ceer vekeâejelcekeâ mJe¤heelekesâ}er peeles. lÙeeJesUer lÙee}e DeefYeVelJeoçe&keâ ie=nerleke=âlÙe Demes cnCeleele. leLÙe mebkeâ}veeÛÙee yeeyeleerlemebçeesOekeâeÛeer hetJe&«en ogef<elelee šeUCes ne Ùee ie=nerleke=âlÙeeÛee ØecegKe Deens. ceevÙelee Øeehle ke=âlÙee}eDeefleefjkeäle meeneÙÙe osCÙeemee"er DeefYeVelJeoçe&keâ ie=nerleke=âlÙeeÛee GheÙeesie kesâ}e peelees. Ùeeie=nerleke=âlÙeecegUs mebmLee çeemekeâerÙe ÛeeÛeCeerÛeer Ûeewkeâš efveefçÛele kesâ}er peeles. oesve iešeceOetveefveJe[}suÙee vecetvÙeeJe¤ve efJeefçe° iegCeOece& efkebâJee }#eCeeyeeyele Heâjkeâ efomele Deme}e lejer Jemlegle:Ùee oesve iešeceOetve efkebâJee mece«eeceOÙes lÙee iegCeOecee&ÛÙee yeeyeleerle keâesCeleeÛe Heâjkeâ efveJeU ÙeesieeÙeesieevesDee}e Deens efkebâJee lees ØeYegu}keâ Deens. Demes efJeOeeve cnCepesÛe DeefYeVelJeoçe&keâ ie=nerleke=âlÙeeÛes meg}YeGoenjCe Deens.5.2.6 ßes‰ ie=efnleke=âlÙeeÛes iegCe (Criterion og Good Hypothesis) :

mebçeesOekeâe}e GheÙegkeäle Deçee ie=efnleke=âlÙeeÛes keâener efJeçes<e iegCe Deensle. lÙeeefçeJeeÙe leer ie=nerleke=âlÙes efkebâJee Ghekeâuhevee Jew%eeefvekeâÂ°Ÿee ØeÙeesie#ece mecepe}er peeCeej veener. ns ßes° ie=efnleke=âlÙeeÛesefJeçes<e iegCe heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 6.1 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.

mhe°leeefJeçes<eleeefmeæebleefve‰YeefJe<ÙekeâLeveÛeer çekeäleerDevegYeJe ÙeesiÙeleeJewkeâefuhekeâ Gòejefmeæeble leb$eeçeer mebyebefOele

Deeke=âleer ›eâ. 6.1 ßes‰ ie=efnleke=âlÙesÛes iegCe


ßes‰ie=efnleke=âlÙeeÛes

iegCe

1) mhe°lee : Ghekeâuhevee ner mhe° mJe¤heeÛeer DemeeJeer. lÙeeceOÙes JeheejCÙeele ÙesCeejs meJe&çeyo, JeekeäÙes mhe° DemeeJeerle lÙeeceOÙes pÙee mebkeâuhevee ¤{ Deensle. lÙeeÛeeÛe Jeehej keâjCÙeele ÙeeJee.pesCes keâ¤ve lÙeeÛÙee DeLe& meJe&meeceevÙe JÙekeäleer}e keâU}e heeefnpes. ie=nerleke=âlÙeeleer} efJeefnle efJeÛeejefveefçÛele Je Yeücejefnle DemeeJee. lÙeele mebefoiOelee vemeeJeer ner DeLeea, Yeüecekeâlee Demet veÙes.

2) efJeçes<elee : ie=nerleke=âlÙeeÛeer ceeb[Ceer GÛÛe opee&Ûeer DemeeJeer. lÙeeleer} mebkeâuheveeefJeçes<elJe oeKeJeCeejs DemeeJes. lÙeecegUs mebçeesOekeâe}e ie=nerleke=âlÙeeÛeer ÛeeÛeCeer ÙesCes De[ÛeCeerÛes nesCeejveener.

3) efmeæebleefve° : meJe& çeeŒes hejmheje}byeer, hejmhejeçeer mebyebOeerle megæe Demeleele.mebçeesOekeâeves ceeb[}s}er ie=nerle ke=âlÙe çekeäÙe lees DeepeheÙeËle ceevÙe Pee}suÙee efmeæebleeÛÙee ÛeewkeâšerleyemeCeej DemeeJes. ie=nerleke=âlÙeeÛee efmeæebleeÛee mebyebOe Demes} lejÛe lÙee ie=nerleke=âlÙeeÛes meceLe&ve keâjleeÙesF&}.

4) YeefJe<ÙekeâLeveeÛeer çekeäleer : DeOÙeÙeveeleer} ie=nerle ke=âlÙeeceOÙes YeefJe<ÙekeâLeveeÛeer çekeäleerDemeCes DeeJeçÙekeâ Deens. YeefJe<Ùeele keâeÙe Ie[Ceej Deens DeeefCe YetlekeâeUele keâeÙe Ie[}s DemeeJes.lÙeeÛÙee DeboepeeÛee cesU Iee}tve Jele&ceeve heefjefmLeleerle keâeÙe keâjeÙe}e heeefnpes. ÙeeyeeyeleÛes YeefJe<ÙekeâLevekeâjCÙeeÛeer çekeäleer DemeeJeer.

5) DevegYeJeÙeesiÙelee : Ghekeâuhevee ner DevegYeJe ÙeesiÙe DemeeÙe}e nJeer. cnCepesÛe lÙeeheemetvekeâe{}suÙee efve<keâ<ee&Ûeer ØelÙe#e DevegYeJeeÉejs ÛeeÛeCeer Ieslee ÙesF&}. lemesÛe ie=nerleke=âlÙes ns SKeeosmegYeeef<ele cnCe efJeÛeejJebleesÛe JeekeäÙe, efJeÛeejJebleeÛÙee DevegYeJepevÙe leLÙeeJej DeeOeejerle Demet veÙes.

6) Jewkeâefuhekeâ Gòej : ie=nerleke=âlÙe ns mebçeesOeveekeâefjlee Iesle}suÙee efJe<eÙeeÛes efkebâJee mecemÙesÛes,ØeçveeÛes, Jewkeâefuhekeâ Gòej DemeeJes. lÙeecegUs mebçeesOevekeâeÙe& ÙeesiÙe efoçesves les ieeves keâjlee Ùesles. pÙeeie=nerleke=âlÙeeme Deeoçe&, GheÙegkeäle ie=nerle megæe cnCelee ÙesF&}.

7) efmeæeble leb$eeçeer mebyebefOele : ie=nerleke=âlÙe ns pemes DemeeJes, keâer lÙeeÛes hejer#eCe keâjeJeÙeeÛesDemeuÙeeme les Ghe}yOe veener. Demes ie=nerleke=âlÙe Demet veÙes.5.2.7 ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛÙee heeÙeNÙee (Procedure of HypothesisTesting)

ie=efnleke=âlÙes hejer#eCe cnCepes mebçeesOekeâeves ieesUe kesâ}suÙee ceeefnleer DeeOeejs ie=efnleke=âlÙes melÙe"jleele efkebâJee DemelÙe "jleele. Ùeeyeö} hejer#eCe keâjCes nesÙe. ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeele cenòJeeÛee ØeçvecnCepes çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâejeJes keâer veekeâejeJes ne Demelees. ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛÙee çesJešÛeeheeÙejer}e çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâej}er peeles efkebâJee veekeâej}er peeles. lÙee meJe& heeÙeNÙee heg{er} ØeceeCesmhe° keâjlee ÙesF&}.

1) meeceevÙe JeekeäÙeebÛeer efveefce&leer keâjCes : ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛÙee meg¤Jeeleer}eÛe çegvÙeJe heÙee&Ùeer ie=efnleke=âlÙesmee"er meeceevÙe JeekeäÙeebÛeer efveefce&leer kesâ}er peeles. çegvÙe Je heÙee&Ùeer ie=efnleke=âlÙesmeeceevÙe JeekeäÙeele Demeleer} lej ie=efnleke=âlÙes heefj#eCe meesÙeermkeâj nesles. Goe. mecepee SKeeÅeekeâejKeevÙeele Ùeb$eeÛeer Glheeove #eceleeyeö} ie=efnleke=âlÙes ceeb[eÙeÛes PeeuÙeeme lÙeebÛeer JeekeäÙeebÛeer jÛeveeKee}er} ØeceeCes Deme}er heeefnpes.

çegvÙe ie=efnleke=âlÙes Ho : Ùeb$eeÛeer Glheeove #ecelee = 10 šveheÙee&Ùeer ie=efnleke=âlÙes Ha : Ùeb$eeÛeer Glheeove #ecelee - 10 šve


ie=efnleke=âlÙesmee"er JeekeäÙeebÛeer jÛevee keâjleevee mebçeesOeveeÛeer JÙeehleer Je Gösçe }#eele Iesle}sheeefnpes.

2) meeLe&keâlee mlej efveefçÛele keâjCes : ie=efnleke=âlÙes heefj#eCee meeLe&keâlee mlejeJej kesâ}s peeles.meeLe&keâlee mlej ns heefj#eCee Deieesoj efveefçÛele keâjeJes }eieles. meeceevÙele: meeLe&keâlee mlej 5 škeäkesâefkebâJee 1 škeäkesâ Demet çekeâlees. meeLe&keâlee mLej efveefçÛele keâjleevee vecegveebÛee Deekeâejceeve, DevegceeheveelenesCeejs yeo} Je vecegveeÛÙee efJeYeeieeÛes Heâjkeâ Ùee iees°er OÙeeveele IÙeeJes }eieles. lÙeeÛe ØekeâejsmebçeesOeveeÛeer iejpe Je mJe¤he ÙeebÛeener efJeÛeej meeLe&keâlee mlej efveefçÛele keâjleevee keâjeJee }eielees.

3) vecetveebÛee GheÙeesie Je efJeYeeieCeer keâjCes : ie=efnleke=âlÙes hejer#eCe keâjleevee meeLe&keâlee mlejefveefçÛele PeeuÙeeJej vecegveebÛeer ÙeesiÙe efJeYeeieCeer kesâ}er peeles. vecegveebÛee ÙeesiÙe Jeehej nesF&} Ùeeyeö}o#elee Iesle}er peeles. vecetveeÛeer ÙeesiÙe efJeYeeieCeer keâjleevee Ùee Deieesoj kesâ}s}er efJeYeeieCeer. efJeÛeejeleIesle}er peeles.

4) ÙeeÂefÛÚkeâ vecetveebÛeer efveJe[ keâjCes : efveJe[}suÙee vecetveeceOetve ÙeeÂefÛÚkeâ vecetveebÛeerefveJe[ kesâ}er peeles. lÙeeveblej ÙeeÂefÛÚkeâ vecetveebÛes cetuÙe "jefJe}s peeles. cetuÙeebkeâve Pee}suÙee ÙeeÂefÛÚkeâvecetveebÛeer ceeefnleer mebçeesOekeâemee"er GheÙegkeäle "jles.

5) mebYeeJÙelee leheemeCes : ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeele çesJešÛÙee heeÙejer Deieesoj mebYeeJÙeleeleheeme}er peeles. pesCes keâ¤ve çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâej}er efkebâJee veekeâej}er peeT çekeâles Je ie=efnleke=âlÙesheefj#eCe meHeâ} nesle Demeles. mebYeeJÙelee leheemeleevee çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâej}er peeleer} Ùeeyeö}Ûeewkeâçeer kesâ}er peeles.

6) mebYeeJÙelesÛeer leg}vee : ie=efnleke=âlÙes heefj#eCeeÛÙee çesJešÛÙee heeÙejerle meeLe&keâlee mlej JeceguÙeebkeâve ÙeeceOÙes leg}vee kesâ}er peeles. mebYeeJÙelesÛeer leg}vee keâjleevee kesâ}ss}s ceguÙeebkeâve meeLe&keâleemlejehes#ee keâceer efkebâJee yejesyej Demes} lej çegvÙe ie=efnleke=âlÙes veekeâej}er peeles DeeefCe cetuÙeebkeâve meeLe&keâleemlejehes#ee peemle Demes} lej çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâej}er peeles.

5.2.8 ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe (Flow Diagram for HypothesisTesting) :

ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛÙee heeÙeNÙee Deeke=âleeryebOeeÛÙee meeneÙÙeeves meg}Ye heæleerves efçeketâ çekeâlees.ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe leÙeej kesâuÙeeJej heefj#eCeeÛes keâece meeshes nesles. mebçeesOekeâ ie=efnleke=âlÙeshejer#eCeeÛÙee Deeke=âleeryebOeeÉejs kesâ}suÙee mebçeesOeveeÛes mebef#ehle ¤he meeoj keâjle Demelees. ie=efnleke=âlÙeshejer#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 6.2 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.


Deeke=âleer ›eâ. 6.2 ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe

5.2.9 meeLe&keâlee mlej :efceUe}s}e Heâjkeâ meebefKÙekeâerÙe Â°Ÿee meeLe&keâ Deens efkebâJee veener ns lees Heâjkeâ mebÙeesieeves

efceUCÙeeÛÙee mebYeeJevesJej DeJe}byetve Deens. oesve vÙeeoçe& ceeOÙeceeleer} Heâjkeâ nŸeeÛÙee pevemebKÙesÛÙeeØeÛe}veeleer} JeemleefJekeâ Heâjkeâ oçe&efJele Demes} lej lees meeLe&keâ mecepe}e peelees. meeLe&keâlee mlej DeveskeâØekeâejs "jefJelee Ùesleele. çeeŒe%eebveer Deveskeâ ØekeâejÛÙee meeLe&keâlee mlejebÛeer efveJe[ kesâ}er Deme}er lejer0.5 DeeefCe 0.01 ns oesve meeLe&keâlee mlej efJeçes<e GheÙeesieele DeeCe}s peeleele. Ùee oesve mlejeJejçegvÙe heefjkeâuhevesÛee lÙeeie efkebâJee mJeerkeâej kesâ}e peelees. 0.05 meeLe&keâlee mlej efveJe[}suÙee efveCe&Ùeele100 ØeÙeesieele 5 Ûegkeâe Ie[CÙeeÛeer mebYeeJelee Demeles. mebçeesOevekeâlÙee&ves 0.01 mlej efveJe[}eDemeuÙeeme lÙee}e 100 ØeÙeesieele Skeâ JesUe Ûetkeâ efveCe&Ùe efceUCÙeeÛeer mebYeeJeCee Demeles.


ie=efnleke=âlÙes (Hypothesis) : Ghekeâuhevee, Devegceeve yeebOeCes. ie=efnleke=âlÙes hejer#eCe (Hypothesis Testing) : ie=efnleke=âlÙeeÛeer ØeceeCelee "jefJeCÙeemee"er


kesâ}s}e keâeÙe&.heeÙeNÙee (Procedure) : šhhesDeeke=âleeryebOe (Flow Diagram) : DeejeKe[e


Øeçve 1 - ie=efnleke=âlÙes cnCepes keâeÙe Lees[keäÙeele mhe° keâje?Øeçve 2 - ie=efnleke=âlÙeeÛeer efJeefJeOe GiecemLeeves JeCe&ve keâje?Øeçve 3 - ie=efnleke=âlÙeeÛes cenòJe efJeçeo keâje?Øeçve 4 - ßes‰ ie=efnleke=âlÙeeÛes iegCe mhe° keâje?Øeçve 5 - meeLe&keâlee mlejeyeö} Lees[keäÙeele ceeefnleer ef}ne?

5.5 meejebçe

ØeejbefYekeâ %eeveeÛÙee DeeOeejs mebçeesOekeâ DeeheuÙee efJe<eÙeemebyebOeer meeceevÙe Devegceeve yeebOelees. lÙeekeâeceÛe}eT hetJee&vetceevee}e ie=efnleke=âlÙes Demes cnCeleele. ie=efnleke=âlÙes cegKÙe efJe<eÙeebJej }#e keWâõerlekeâjCÙeeme meneÙÙekeâ "jles. ie=efnleke=âlÙeeÛes GiecemLeeves Je cenòJeeJe¤ve lÙeeÛeer GheÙeesefielee }#eele Ùesles.mhe°lee, efJeçes<elee, efmeæebleeefve‰, YeefJe<ÙekeâLeveeÛeer çekeäleer, DevegYeJe ÙeesiÙelee ns keâener ßes‰ie=efnleke=âlÙeeÛes iegCe Deensle.

ie=efnleke=âlÙes heefj#eCe cnCepes mebçeesOekeâeves ieesUe kesâ}suÙee ceeefnleer DeeOeejs ie=efnleke=âlÙe melÙeefkebâJee DemelÙe "jleele ns hejer#eCe keâjCes nesÙe. lÙeeceOÙes çegvÙe ie=efnleke=âlÙes mJeerkeâejeJeer keâer veekeâejeJeerne cenòJeeÛee Øeçve Demelees. efJeefJeOe heeÙeNÙeeceOetve peeTve ie=efnleke=âlÙes hejer#eCe kessâ}s peeles JeDeeke=âleeryebOe leÙeej kesâuÙeeme mebçeesOekeâ}e les GheÙeesieer "jles. heefj#eCeele meeLe&keâlee mlej cenòJeeÛes keâeÙe&keâjlees.

5.6 mejeJeebmee"er mJeeOÙeeÙe

Øeçve 1 - ie=efnleke=âlÙeeÛes DeLe& Je JÙeeKÙee meebietve cenòJe efJeçeo keâje?Øeçve 2 - ie=efnleke=âlÙeeÛes efJeefJeOe Øekeâej mhe° keâje?Øeçve 3 - ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeleer} heeÙeNÙee JeCe&ve keâje?Øeçve 4 - ie=efnleke=âlÙes hejer#eCeeÛee Deeke=âleeryebOe mhe° keâje?Øeçve 5 - ßes‰ ie=efnleke=âlÙeeÛes iegCe Lees[keäÙeele JeCe&ve keâje?


1. Kothan, C. R. (2006), Research Methodology : Methods &Techaigues,New Delhi. : Age International Publisher.

2. Krishnaswamy K. N. Sivakumak Appal yer & Mathirajay, New


Delhi : Pearsan Education.3. Bryman A. & Bell, E. (2003) Business Research Methods, New

york : Oxford University press.4. ÛeewOejer S. Sve. Yekeäkeâ[, [er. [er. (2012), mebçeesOeve heæleer : JeeefCepÙe Je

JÙeJemLeeheve peUieeJe, Øeçeeble heefy}kesâçeve.


Ieškeâ 6

efvejJeÛeve DeeefCe DenJee} }sKeve

Deveg›eâceefCekeâe6.0 Gefö°s6.1 ØemleeefJekeâ6.2 efJe<eÙe efJeJesÛeve

6.2.1 efvejJeÛeve DeLe&6.2.2 efvejJeÛeveeÛeer leb$es6.2.3 efvejJeÛeve keâjleevee IÙeeJeÙeeÛeer o#elee6.2.4 DenJee} }sKeve mebIešve6.2.5 ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveeÛee Gösçe6.2.6 DenJee}eleer} cenòJeeÛes cegös6.2.7 DenJee}eleer} heeÙeNÙee6.2.8 mebçeesOeve DenJee}eÛee Deeke=âleeryebOe6.2.9 mebçeesOeve DenJee}eÛes Øekeâej


6.0 Gefö°s

Ùee IeškeâebÛÙee DeYÙeemeeveblej legcne}e -1) efvejJeÛeve cnCepes keâeÙe ÙeeÛeer ceeefnleer nesF&}.2) efvejJeÛeveebÛeer efJeefJeOe leb$es JeCe&ve keâjlee ÙesF&}.3) efvejJeÛeve keâjleevee IÙeeJeÙeeÛeer o#elee mhe° keâjlee ÙesF&}.4) ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveeÛee Gösçe efJeçeo keâjlee ÙesF&}.5) DenJee}eleer} cenòJeeÛes cegös Je heeÙeNÙee mhe° keâjlee ÙesF&}.6) mebçeseOeve DenJee}eÛes Øekeâej efJeçeo keâjlee ÙesF&}.

6.1 ØemleeefJekeâ

leLÙeeÛes mebkeâ}ve keâ¤ve çeeŒeerÙe heæleerves efJeç}s<eCe keâjCes ns keâesCelÙeener mebçeesOeve keâeÙee&ÛesDeefJeYeepÙe Debie Deens. meDes efJeç}s<eCe ns mebçeesOekeâeÛes Debeflece Gefö°Ÿes vemeles Je les mebçeesOeveeÛes meeOeve


Demeles. mebçeesOeveeÛes Debeflece Gösçe cnCepes leLÙeeÛes efvejJeÛeve keâjCes nesÙe. Deçee efJeç}s<eCeeÛÙee DeeOeejsmebçeesOekeâ efvejJeÛeve keâe{le Demelees. efve<keâ<ee&Ûee JÙeehekeâ DeLeebÛee çeesOe }eJeuÙeeveblej efvejJeÛeve mhe°keâjlee Ùesles. efvejJeÛeveecegCs JeCe&veelcekeâ mebkeâuhevee ØemLeeefhele keâjlee Ùesles.

6.2 efJe<eÙe efJeJesÛeve

6.2.1 efvejJeÛeveeÛeer leb$es (Techniques Interpretation) :leLÙeeÛes efvejJeÛeve ner leebef$ekeâ Øeef›eâÙee veener lej efvejJeÛeve keâjleevee ØeeLeefcekeâ DeeefCe efÉleerÙe

leb$eeÛee Jeehej kesâ}e peelees. leebef$ekeâ efvejJeÛeve keâjleevee leLÙe mebkeâ}CeeNÙee ceÙee&oe }#eele "sJeeJÙee}eieleele. efvejer#eCe, ceg}eKele, ØeçveeJe}er F. Éejs mebkeâ}erle leLÙeeÛes ØeeLeefcekeâ leb$e heæleerves efvejJeÛevekesâ}s peeles. mebçeesOekeâebveer ner leLÙes mJele: mebheke&â meeOetve mekeâ}erle kesâ}s}er Demeles. mebçeesOekeâevesDeOÙeÙeveeefJe<eÙeer leLÙe meeceg«eer efÉleerÙe leb$eeÉejs mebkeâ}erle keâjerle Demelees. lÙeeÛes efvejJeÛeve ogÙÙece leb$eheæleerves kesâ}s peeles. JÙekeäleeriele keâeieohe$es hegmlekesâ ns ogÙÙece leLÙeemeeceg«eerÛes leLÙe Deens. leLÙeeÛeerefvejJeÛeve keâjCÙeemee"er mebçeesOekeâe}e oesvner efvejJeÛeveeÛee Jeehej keâjeJee }eielees. efvejJeÛeveeÛÙee leb$eeÛÙeeheæleer heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 7.1 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.

efvejJeÛeve leb$e heæleer

ØeeLeefcekeâ ogÙÙece

Deeke=âleer ›eâ. 7.1 efvejJeÛeve leb$e

6.2.3 efvejJeÛeve keâjleevee IÙeeJeÙeeÛeer o#elee (Precautions inInterpretation) :

mebçeesOeveele ØelÙeskeâ heeefÙejerJej leLÙeeÛes efvejJeÛeve keâjleevee efJeçes<e o#elee IÙeeJeer }eieles.hetCe&lee JÙekeäleer efve° DemeuÙeecegUs lÙeeJej efJeçes<e }#e keWâõerle kesâ}s peeles. hejbleg pej mebçeesOekeâeveskeâeUpeerhetJe&keâ DeeefCe efškeâelcekeâ heefj#eCe keâ¤ve leLÙeeÛes meceeOeevekeâejkeâ efvejJeÛeve keâ¤ çekeâlees.meeceevÙeheCes efvejJeÛeveele heg{er}ØeceeCes o#elee IÙeeJÙee }eieleele.

1) mecemÙesÛes ÙeesiÙe Deekeâ}ve : keâOeer keâOeer mebçeesOekeâe}eÛe mecemÙesÛes Ùeesie Deekeâ}vePee}s}s vemeles. lÙeecegUs lÙeeÛÙee DeOÙeÙeveele keâceer cenòJeeÛÙee leLÙeelej DeefOekeâ }#e keWâõerle nesTçekeâles cnCetve mecemÙesÛes ÙeesiÙe Deekeâ}ve Pee}s heeefnpes.

2) efJeefJeOe IeškeâebÛes mebheke&â Deekeâ}ve : mebçeesOevekeâe}e mecemÙesÛes ÙeesiÙe Deekeâ}ve vemes}lej lÙee}e mecemÙesÛÙee efJeefJeOe IeškeâebÛeer mebhekeâe&le }#eele Ùesle veener. keâOeer keâOeer mebçeesOekeâ DelÙeblelee"j Demelees. lej keâOeer keâOeer lÙeeÛÙee keâuhevee çekeäleerÛee DeYeeJe DemeuÙeecegUs DeOÙeÙeeÛes efve<keâ<e&ÛegkeâerÛes "jleele. Ùeeyeö} ÙeesiÙe efvejJeÛeveemee"er efJeefJeOe IeškeâebÛes mebheke&â Deekeâ}ve yeö} o#elee IÙeeJeer}eieles.

3) mebçeesOeve hegjeJÙeeÛÙee ceÙee&oskeâ[s }#e : vecegves ØeefleefveOeerle vemeles. leLÙe hetJe& «enotef<ele


DemeCes, mebçeesOeve DeejeKe[e DehetCe& DemeCes Je leLÙe mebkeâ}ve oes<e hetCe& DemeCes. ÙeemeejKÙee mebçeesOevehegjeJÙeeÛÙee Deveskeâ ceÙee&oe Demeleele. Ùee ceÙee&oe }#eele IesTve leLÙeeÛes efvejJeÛeve kesâ}s heeefnpes. ÛegkeâerÛesmeebefKÙekeâerÙe efJeç}s<eCe nesT çekeâles. cnCetve efvejJeÛeve keâjleevee meJe& hegjeJÙeeyeö} o#elee IÙeeJeer}eieles.

4) IeškeâebÛee hetCe& DeYÙeeme : mebçeesOeve DeOÙeÙeveeÛes efve<keâ<e& Deveskeâ IeškeâebÛee DeYÙeemekeâ¤ve efveefçÛele nesle Demeleele. Deveskeâ Ieškeâ DemebKÙe Demet çekeâleele. lÙeecegUs leLÙeeÛes efJeç}s<eCekeâjCes DelÙeble keâ"erCe Demeles. Skeâe IeškeâebÛes keâe{}s}s efve<keâ<e& lÙeeÛes ceÙee&oe DeeefCe lÙee IeškeâeJejFlej IeškeâeÛee nesCeeje ØeYeeJe ÙeecegUs efmeæ nesT çekeâles. cnCetve IeškeâebÛee hetCe& DeYÙeeme keâjCesDeeJeçÙekeâ Deens.

5) Jewefçe°ŸehetCe& Ieškeâebkeâ[s }#e : mebçeesOeve mecemÙee efveefçÛele kesâuÙeeveblej lÙeeÛÙeeçeermebyebOeer Deme}suÙee meJe& Jewefçe°ŸehetCe& Ieškeâ mebçeesOekeâeves }#eele Iesle}s heeefnpes. pej Jewefçe°ŸehetCe&Ieškeâebkeâ[s ogj}#e Pee}s lej efve<keâ<e& osKeer} ÛegkeâerÛes "jleele. Ùee keâejCeeves Jewefçe°Ÿes hetCe& Ieškeâekeâ[s}#eeyeeyele o#elee IÙeeJeer }eieles.

6) efvejJeÛeveelcekeâ cetuÙeceeheve : meeceeefpekeâ #es$eeleer} mebçeesOekeâeves ØeecegKÙeeves leLÙemebkeâ}veeyeeyele o#elee IesTve lÙeeÛes efvejJeÛeve kesâ}s heeefnpes. ÙeesiÙe Øekeâejs ceguÙeceeheve Pee}s heeefnpes.mebçeesOekeâeves efve<keâ<e& }#eele Iesle}s heeefnpes. cnCetve efveJejÛeveelcekeâ ceguÙeeceeheve ÙeesiÙe nesCÙeekeâefjleeo#elee Iesle}er heeefnpes.6.2.4 DenJee} }sKeve - mebIešve (Organisation Report Writing) :

DeLe& : DeeçeÙe efJeç}s<eCe Je DeLe&mebçeesOeve PeeuÙeeveblej DeYÙeeme mJe¤heeletve leslÙeemebyebOeerÛÙee efve<keâ<ee&heÙeËle ceeefnleer megmet$e heæleerves çeyoebefkeâve keâjCeeNÙee ef›eâÙes}eÛe DenJee}cnCeleele. YeieerjLe ØeÙelve keâ¤ve ØeoerIe& heefjßece Ùeeletve mebçeesOekeâeves %eeveeÛes keâCe pecee kesâ}s}sDemeleele. De#ejçe: KeleeÛes heeCeer keâ¤ve lÙeeves mebçeesOeveeÛeer Fceejle GYeer kesâ}s}er Demeles. heCeFceejleerJej keâUme Ûe{efJeCÙeeÛes keâece DenJee} }sKeveeves nesle Demeles.

JÙeeKÙee : Øee. nbmejepe cnCeleele, meceepee}e kesâ}s}s heefjCeecekeâejkeâ Je nslethetJe&keâ efveJesovecnCepesÛe KejsKegjs DenJee} }sKeve nesÙe.

DenJee}eÛes Øekeâej : DenJee} }sKeve ns Skeâ çeeŒe Deens Je keâ}e ner Deens. lÙeeÛes mJe¤he}#eele Ùesleevee ns hekeäkesâ OÙeeveer "sJe}s heeefnpes keâer, mebçeesOeveeÛeer Fefle#eer ner DenJee} }sKeveeves nesleDemeles. cnCetveÛe pÙeeØeceeCes mebçeesOeveeÛeer JeešÛee} çeeŒeerÙe heæleerÛee DeJe}bye keâ¤ve Pee}s}erDemeles. lÙeeÛeØeceeCes DenJee} }sKeveeves ner çeeŒeerÙe heæleerves Pee}s heeefnpes. megJÙeJeefmLeleerle %eeve nscenòJeeÛes Demeles. cnCetveÛe DenJee} }sKeve keâjleevee megmebiele DevegceeveeÛÙee cet} leòJeeØeceeCes }sKevekesâ}s ies}s heeefnpes. mebçeesOeveeletve pes %eeve mebçeesOekeâe}e ieJeme}ss}s Demeles. les %eeve peiee}e osCÙeeÛeskeâeÙe& DenJee} }sKeveeves meeOeles Ùee DeLee&ves DenJee} }sKeve ns çeeŒe Deens.

DenJee} }sKeve ner Skeâ keâ}e Deens. keâejCe keâesCelÙeener keâ}sceOÙes efJeefçe° Je keâewçeuÙehetCe&ke=âleeRvee cenòJe Demeles. SKeeoer ke=âleer Deçeer Deekeâ<e&keâheCes meceLe&heCes keâjeJeer ns keâ}e meebiele Demeles.keâ}e cnCepes SKeeoer ke=âleer keâçeer keâjeJeer Ùee yeo}Ûes keâewçeuÙe nesÙe. DenJee} }sKeve ner keâ}e Deens.keâejCe DenJee} }sKeveeÛeer ke=âleer keâewçeuÙehetCe& keâjCes pe¤jerÛes Demeles. lÙeemee"er lÙeebÛeer ceeb[Ceer,lÙeebÛeer meg¤Jeele, ceOÙe Je çesJeš keâmee DemeeJee. lÙeeleer} Yee<ee keâçeer DemeeJeer F.yeeyele mebçeesOekeâeves


peeie¤keâ Deme}s heeefnpes. ÙeeÛee DeLe& Demee keâer ke=âleer keâjeJeer Ùeeyeö}Ûes keâewçeuÙe DenJee} }sKeveele,meceeefJe° Deme}s heeefnpes cnCetve.3.2.5 ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveeÛee Gösçe (Objectives of Writing a goodreport) :

1) %eeveeÛee Øemeej : mebçeesOevekeâlÙee&Ûee Øekeâej efveKeU mewæebeflekeâ efkebâJee GheÙeesefpele pejerDeme}e lejer oesvner ØekeâejÛÙee mebçeesOeveeves %eeveele Yej he[le Demeles. ns veekeâejlee Ùesle veener heCe nsmebçeesOeveeÛes Heâef}le peieeheg{s DeeCeCÙeeÛes SkeâcesJe meeOeve cnCepes DenJee} }sKeve nesÙe. peieeleer}jeveeÛee hemeeje efoJemeWefoJeme Jee{le jenle Demelees. lÙeeÛes ßesÙe hetCe&heCes DenJee} }sKevee}e efo}sheeefnpes.

2) OeesjCe Je GheeÙe Ùeespevee : GheÙegkeäle Â°erkeâesveeletve kessâ}suÙee mebçeesOeveeÛes efve<keâ<e& lÙeeÛeeGheÙeesie nesCÙeemee"er mebyebefOeleemeceesj DenJee}eÛÙee ceeOÙeceeletve ceeb[Ces DelÙeeJeçÙekeâ mecepe}s peeles.ØeçveeÛeer mees[JeCetkeâ keâjCÙeemee"er ceeefnleer pecee kesâ}er peeles. pecee kesâ}suÙee ceeefnleerletve keâener efve<keâ<e&keâe{}s peeleele.

keWâõ çeemeve, jepÙeçeemeve, efJeefJeOe ØekeâejÛÙee meeJe&peefvekeâ mebmLee ÙeemeejKÙeebvee DeOetve ceOetveGoYeJeCeeNÙee Øeçve Jee mecemÙeeçeer mees[JeCetkeâ keâjCÙeemee"er Je heefjCeecekeâejkeâ GheeÙe çeesOeCÙeemee"erleÉleÛe heg{er} OeesjCe DeeKeCÙeemee"er efJeefJeOe ØekeâejÛÙee ØeçveeJejer} DenJee} keâcee}erÛes GheÙeesieerhe[le Demeleele.

3) veJeerve mebçeesOeve keâeÙee&}e Ûee}vee : keâesCelÙeener mecemÙesmebyebOeer keâeUpeer keâ¤ve lÙeemebyebOeerÛes efve<keâ<e& meceLe&efjlÙee çeyoebefkeâle kesâ}s. lej les GÅeeÛÙee mebçeesOeve keâeÙee&Ûeer oer#ee "jefJeCÙeeÛÙeeGheÙegkeäle "jles. SKeeos mebçeesOeve hetCe& Pee}s cnCepes keâener lÙee Skeâe efJeefçe° mecemÙesÛee Debeflece çeyomeehe[}e Demes veener. keâer ØelÙeskeâ JesUe veJeerve mebçeesOeve keâeÙee&Ûeer leer hetJe&heeref"keâe "jle Demeles.

4) efve<keâ<ee&Ûeer ÙeLeeLe&lee : mebçeesOeveeleer} efve<keâ<e& DeÛetkeâ Deensle keâer veenerle. efçeJeeÙelÙeeceOÙes keâener GefCeJee Demeleer} lej lÙee he[leeUtve heenCÙeemee"er DenJee} }sKeveeÛeer iejpe Demeles.keâejCe mebçeesOeveeleer} ceeefnleer ner çeeŒeerÙe heæleerves Skeâef$ele kesâ}er peele Demeles. Ùee Øeehle ceeefnleerÛesçeeŒeerÙe heæleerves efJeJesÛeve keâ¤ve lÙeeletve efmeæeble efvecee&Ce kesâ}s peeleele. SJe{sÛe veJns lej heg{s keâeÙenesF&} ÙeeÛes hetJe&keâLeve kesâ}s peeT çekeâles. SJe{s meieUs çeeŒeerÙe heæleerves mebkeâef}le kesâuÙeecegUs çekeäÙenesle Demeles.6.2.6 DenJee}eleer} cenòJeeÛes cegös (Critical Elements of a Report) :

1) ef}efKele mJe¤he : DenJee} ne ef}efKele mJe¤heeÛee DemeeJee }eielees. Úehetve Iesle}elej lÙeeÛes Deekeâ<e&keâ yeveles. hejbleg KeÛe& mebçeesOekeâe}e he[JeCeeje vemelees. cee$e, çeemeve efkebâJee mebmLeeÉejsØekeâeefçele nesCeejs mebçeesOeve cee$e Úeheer} mJe¤heeÛes Demeleele.

2) cegösmeto ceeb[Ceer : leLÙeeleer} keâeÙe&keâejCeYeeJe mhe° keâ¤ve DenJee}eÛeer ceeb[Ceer DelÙeblecegösmeto DemeeJeer }eieles. keâejCe lÙeecegUs DeYÙeemekeâe}e lÙeeÛee DeYÙeeme keâjCes meeshes DeeefCe meesÙeerÛesnesles. SJe{sÛe veener lej DenJee}eÛee opee&ner GbÛeeJele Demelees. keâer pÙeecegUs lÙeeÛeer }eskeâefØeÙeleeJee{CÙeeme ceole nesles.

3) Yee<ee meg}Yelee : mebçeesOeve DenJee} ne heeefjYeeef<ekeâ çeyo DeeefCe mebkeâuhevee ÙeebveerYeejomle yevele Demelees. hejbleg Deçee ØekeâejÛÙee yeeyeeRÛee GheÙeesie keâ¤ve Yee<esÛee yeespe[ heeÙee Jee{le


Demelees. heeefjYeeef<ekeâ çeyo, DeeefCe mebkeâuhevee šeUCes çekeäÙe vemeles. DenJee}eÛeer Yee<ee çekeäÙeleesmeg}Ye, meblegef}le Je mejU Deme}er lej DenJee}eÛes cenòJe Jee{le Demeles.

4) Jemlegefve‰lee : DenJee} }sKeve keâjleevee lÙeele Jemleg efve‰s}e DeefOekeâeefOekeâ JeeJeÅeeÙe}e heeefnpes. mebçeesOekeâeJej ns meJe& DeJe}byetve Demeles. lees lej pej Jemlegefve‰ Â°erkeâesveeÛee Demes}lej DenJee}ele lÙeeÛes Øeefleefyebye GcešuÙeeefçeJeeÙe cenòJe Jee{le Demeles.

5) Deekeâ<e&lee : DenJee} Deekeâ<e&keâ DemeeJee }eielees. lÙeemee"er lÙeeÛeer yeebOeCeer jsKeerJeheeefnpes. jsKeerJe mJe¤heeÛee DenJee} nesCÙeemee"er ÙeesiÙe DeeefCe Gòece çeer<e&keâ efÛe$es, Heâesšes Dee}sKeF. DebleYee&Je DemeeJee.

6) leLÙeebÛes mJe¤he : DenJee}eleer} leLÙeebÛes Skebâojer efveJe&Ûeve kesâ}s vemes} lej DenJee}eleDehetCe&lee jentve peeles. keâejCe efve<keâ<e& keâe{CÙeemee"er hegjeJee DeeJeçÙekeâ Demelees. ne hegjeJee leLÙeeÛÙeeceeOÙeceeletve meeoj kesâ}e peelees.

7) heæleer Je leb$es : keâesCelÙeener ØekeâejÛes mebçeesOeve keâeÙe& mebkeâuhevee DeOÙeÙeve heæleerÛe Je leb$eeÛeeGheÙeesie keâ¤ve Iesle}e ÙeeÛes mhe°erkeâjCe DemeeJes }eieles. SJe{sÛe veener lej DeOÙeÙeveeÛes #es$e, vecetvee, efveJe[ÙeemeejKÙee yeeyeeRÛes efJemle=le efJeJejCe kesâ}s ies}s lej DenJee}eÛeer Øeeflecee GbÛeeJele Demes}.

8) mebkeâuhevee Je efmeæeble : keâesCelÙeener ØekeâejÛes mebçeesOeve keâeÙe& mebkeâuhevee DeeefCeefmeæebleeefJevee hetCe& kesâ}s peele veener. efJeefçe° mebkeâuheveebÛee Je efmeæebleeÛee DeeOeej IesTveÛe leLÙeebÛesmhe°erkeâjCe keâjeJes }eieles DeeefCe lÙeeDeeOeejs DeÛetkeâ efve<keâ<e& keâe{eJes }eieleele.6.2.7 DenJee}eleer} heeÙeNÙee (Steps of Report Writing) :

Ùeele DebleYet&le nesCeejs Ieškeâ Kee}er}ØeceeCes Deensle.1) ØemleeJevee : mebçeesOeve DenJee} ØemleeJevesefçeJeeÙe Demet veÙes. keâejCe ØemleeJesve mebçeesOeve

efJe<eÙe keâmee megÛe}e lÙeemee"er keâesCelÙee ØekeâejÛes Ùeespevee DeeKeeJeer }eie}er. lÙeeÛes keâmes DeeefCe cenòJeDeens. ÙeemeejKÙee yeeyeer ØemleeJesve veceto keâjeJÙee }eieleele.

2) DeYÙeemeeÛes Gefö°Ÿe : SKeeoer efJeefçe° mecemÙee efveefçÛele keâ¤ve mebçeesOevekeâeÙee&Ûeer meg¤Jeelenesle Demeles. DeLee&leÛe Ùee ØeçveeefJe<eÙeer mhe° keâ}hevee mebçeesOekeâe}e GheefmLele keâjeJes }eieleele.

3) mecemÙee efJeJejCe : mecemÙee efkebâJee pees DeYÙeeme efJe<eÙe mebçeseOeveemee"er efveJe[}e Deens.lÙeeÛee heefjÛeÙe Jee ceeefnleer ÅeeJeer }eieles. DeYÙeemeemee"er keâesCekeâesCeles DeeOeej Jeehej}s ies}s lÙeeÛeemegæe Keg}eme DemeeJee }eielees. meojer} DeYÙeemeeheemetve keâesCelÙee ØekeâejÛes mewæebeflekeâ Je JÙeeJeneefjkeâ}eYe nesT çekeâleele ÙeeÛes megæe mhe°erkeâjCe ÅeeJes }eieles.

4) DeYÙeeme heæleer : DeYÙeemeeÛes Gefö° Skeâoe mhe° kesâuÙeeveblej ns mebçeesOeve keâmes heejhee[CÙeele Dee}s. Ùee mebyebOeerÛeer ner efve:mebefoiOeÛeÛee& DenJee}ele kesâ}er ies}er heeefnpes. pÙee mecemÙesÛeeDeYÙeeme neleer Iesle}suÙee Demelees. lÙeemebyebOeer efkeâleer IeškeâebÛee cnCepes mebhetCe& meeceg«eerÛeer hetCe& keâuheveekeâjeJeer }eieles.

5) DeOÙeÙeve heæleer : mebçeesOeve DenJee}ele DeOÙeÙeve #es$eeÛeer ner veeWo IÙeeJeer }eieles. efJe<eÙekeâesCelee efveJe[}e, efJe<eÙeeçeer mebyebOeerle DemeCeejs Ieškeâ Jee Skesâkeâ keâesCeles les efceUefJeCÙeeÛes ef"keâeCekeâesCeles? DeOÙeÙeveeJeÛes Skebâoj mJe¤he ÙeemeejKÙee yeeyeeRÛes DenJee}ele mhe°erkeâjCe keâjeJes }eieles.

6) mebçeesOeveeÛes mebIešve : mebçeesOekeâeÙee&leer} vecetvee Iešve Je DeYÙeeme heæleer efveefçÛelekesâuÙeeveblej ØelÙe#e leLÙes keâçeer mebkeâef}le kesâ}er. Ieškeâebçeer mebheke&â keâmee meeOe}e F. efJe<eÙeerÛeer ceeefnle


DenJee}ele Dee}er heeefnpes.7) efJeç}s<eCe Je Devegceeve : leLÙeeÛÙee efJeç}s<eCeeefçeJeeÙe keâesCelesner mebçeesOevekeâeÙe&

hetCe&lJee}e peele vemeles. mebçeesOeveeÛeer meg¤Jeele leLÙeebÛÙee mebkeâ}veeheemetve nesle Demeles. hejbleg leLÙesieesUe keâ¤ve vegmelee oie[eÛeener keâjCÙeemeejKee ÙesLes Øekeâej vemelees. keâejCe leLÙeebÛÙee DeeçeÙeeÛesJÙeJeefmLele Jemlegefve° Je heefjCeecekeâejkeâ JeCe&ve kesâuÙeeefçeJeeÙe efve<keâ<e& Jemlegefve‰ Je heefjCeecekeâejkeâJeCe&ve kesâuÙeeefçeJeeÙe efve<keâ<e& Deekeâejlee Ùesle veener.

8) metÛevee : SKeeÅee efJeefçe° mecemÙesÛes mebçeesOeve hetCe& nesCes cnCepes pÙee mecemÙesÛeer efJeefçe°Â°erkeâesveeheemetve heefjhetCe& ceeefnleer efceUCes nesÙe. mebçeesOeve hetCe& PeeuÙeeveblej lÙee #es$eele keâesCeles ØeçvepJe}ble Deensle. lÙeebÛes mJe¤he Je lÙeeJej keâesCeleer GheeÙeÙeespevee kesâ}er ies}er heeefnpes. ÙeemebyebOeer metÛeveeDenJee}ele efouÙee iesuÙee heeefnpesle.

9) leUefšhee : mebçeesOekeâ mJele:Ûes heefjßeceeÛes mebçeesOeve efJe<eÙeeÛÙee mebyebefOele ceeefnleer peceeefkebâJee ieesUe keâjerle Demelees. lÙeeÛee JesU, ßece Je hewçee}e ÙesLes ceÙee&oe vemeles. peemleerle peemleJemlegefve° ceeiee&veer ceeefnleer keâçeer efceUles. Ùee Â°erves lees Ùeçelveçeer} hegjeJee nJee Demelees.

10) meb}ive he$e : mebçeesOeve DeYÙeeme›eâceeÛeer ØeeceeefCekeâlee efmeæ keâjCÙeemee"er çesJešerkeâener cenòJeeÛeer he$es, omleSsJepe leeef}keâe, Ûeeš& F. pees[}s ies}s heeefnpes. SJe{sÛe veener, lej #es$eerÙevekeâeçes, DevegmetÛeer ØeçveeJe}er, Heâesšes F.Ûes megæe mhe°erkeâjCe keâjeJes }eieles.

11) mebIe<e& : mebçeesOeveeÛes keâece DelÙeble efkeâÛekeâš Demeles. leLÙeeÛes mebkeâ}ve keâjCÙeemee"erefveJe[keâ Ieškeâ efveJe[tve lÙeeÛÙeekeâ[tve ceeefnleer pecee kesâ}er peeles. ner ceeefnleer pÙee heæleerves mebkeâef}le kesâ}erpeeles. lÙeeÛes efJeJejCe keâjleevee leLÙeebÛÙee yeUkeâšerkeâjCeemee"er keâener efJeefçe° DeeOeej IÙeeJes }eieleele.6.2.8 mebçeesOeve DenJee}eÛee Deeke=âleeryebOe (Layout of the Research Report)

mebçeesOeve DenJee} pÙee Deeke=âleeryebOeele ceeb[}s peelees. lÙee}e mebçeesOeve DeejeKe[e cnCeleele.DeejeKe[Ÿee}e leerve cegKÙe efJeYeeieele efJeYeepeerle kesâ}s peeles.

1) ØeeLeefcekeâ efJeYeeie 2) cegKÙe efJeYeeie, 3) meboYe& efJeYeeie. mebçeesOeve DenJee}eÛeeDeeke=âleeryebOe heg{er} Deeke=âleer ›eâ. 7.2 Éejs mhe° keâjlee ÙesF&}.

ØeeLeefcekeâ efJeYeeieDe) çeer<e&keâ he=°ye) menÙeesie osCeeNÙeebvee OevÙeJeeokeâ) Deveg›eâceefCekeâecegKÙe efJeYeeie De) ØemleeJevee efkebâJee efJe<eÙeØeJesçeye) meeceg«eer mebçeesOeve ØeCee}erkeâ) meece«eer efJeç}s<eCemeboYe& efJeYeeieDe) «ebLemetÛeerye) heefjefçe°keâ) megÛeerhee$e

Deeke=âleer ›eâ. 7.2 mebçeesOeve DenJee}eÛee Deeke=âleeryebOe


mebçeesOeveDenJee}eÛeeDeeke=âleeryebOe

1) ØeeLeefcekeâ efJeYeeie : Ùee efJeYeeiee}e Kee}er} leerve GheefJeYeeieeble Jeie& keâjCÙeele Ùesles.De) çeer<e&keâ he=‰ : DenJee}eÛes cegKÙehe=‰ lÙeeJej mebçeesOeveeÛeer cenòJeeÛeer ceeefnleer

DelÙeeefOekeâ }ÙemJe¤heele efo}er peeles. ner ceeefnleer DeOÙeÙeveeves çeer<e&keâ, mJe¤he, çeesOekeâlÙee&Ûes veeJe,efpeLes mebçeesOeve kesâ}s lÙee mebmLesÛes veeJe, efpeLes mebçeesOeve kesâ}s. lÙee mebmLesÛes veeJe DeeefCe ØemleglekeâjCÙeeÛeer leejerKe F. yeeyeleÛeer Demeles. Jejer} ceeefnleer}e efJeçJeefJeÅee}Ùe Devegoeve DeeÙeesieeves efo}suÙeemeesheeveele ceeb[}s heeefnpes.

ye) menÙeesie osCeeNÙeebvee OevÙeJeeo : Ùeele meJe&ØeLece ceeie&oçe&keâebÛes ØeceeCehe$e efo}s peeles.Ùee ØeceeCehe$eele ceeie&oçe&keâ Demes. ØeceeefCekeâ keâjlees keâer, ns mebçeesOeve efJeçJeefJeÅee}Ùes }eJe}suÙee meJe&Dešer heeUtve lÙeeÛÙee ceeie&oçe&veeKee}er heej hee[}s Deens. pÙeebveer lÙee}e mebçeesOeveele ceole kesâ}erDeens. Ùeele meJe&ØeLece mebçeesOeve memLesÛes efveoxçekeâ Je efJeYeeie ØecegKeeØeleer lÙeebÛÙee Øeeslmeenveemee"er JemenÙeesieemee"er ke=âle%elee JÙekeäle keâjlees. veblej ceeie&oçe&keâeØeleer lÙeeÛÙee YeeJevee DeefYeJÙekeäle keâ¤ve lÙeebÛesDeeçeerJee&o lÙee}e melele }eYees Deçeer keâecevee JÙekeäle keâjlees Je lÙeebveer kesâ}suÙee ceeie&oçe&veemee"erke=âle%elee JÙekeäle keâjlees. veblej pÙeebÛes menkeâeÙe& ØelÙe#eheCes mebçeesOeveele GheÙeesieer he[}s. lÙeebÛÙeeveeceesòesj Je keâ¤ve OevÙeJeeo Je DeeYeej ceevelees.

keâ) Deveg›eâceefCekeâe : Deveg›eâceefCekeâe ner mebçeesOeve DenJee}ele keâes"s keâeÙe Deens. ÙeeÛeermeejCeer nesÙe. Deveg›eâceefCekeâe JÙeJeefmLele ØekeâjCes, lÙeebÛeer GhekeâjCes Je DeeJeçÙekeâ DemeuÙeeme GhekeâjCeshe=‰ ›eâceekeâeÛÙee efJeJejCeemen ceeb[}er peeleele. lemesÛe Ùeele mejCeer, Dee}sKe, vekeâeçes FlÙeeoerÛeer metÛeerefo}er peeles. Ùeeveblej meboYe&«ebLe, megÛeerle meb}efivele kesâ}suÙee omleSsJepeebÛeer metÛeer ÅeeJeer }eieles. ØeeLeefcekeâ efJeYeeie ne çeer<e&keâ les Deveg›eâceeefCekesâheÙeËle Demelees Je Deveg›eâceeefCekesâleer} metÛeerhe$eeÛÙeemeceehleeryejesyej mebhelees. ØeeLeefcekeâ efJeYeeieele mebhetCe& mebçeesOeveeyeeyele çees<eJeeje efo}s}e Demelees.2) cegKÙe efJeYeeie : cegKÙe efJeYeeieele Kee}er} Ûeej GheefJeYeeie Demeleele.

De) ØemleeJevee efkebâJee efJe<eÙe ØeJesçe : ÙeeÛes leerve Yeeie he[leele.1) efJe<eÙeeÛee meJe&meeOeejCe heefjÛeÙe : mebçeesOeveemee"er Iesle}s}e efJe<eÙe keâeÙe Deens.

%eeveeÛÙee keâesCelÙee çeeKesleer} Deens. ns mhe° keâjeJes }eieles. ÙeeÛeer DeefYeJÙekeäleer çeer<e&keâeletvener nesleDemeles. pej efJe<eÙe efkeä}° Demes} lej heefjÛeÙe Deçee çeyoeble ÅeeJee }eies} pees meJe&meeceevÙeebveemecepe}e heeefnpes.

2) mecemÙesÛes efJeOeeve DeeefCe efleÛeer JÙeehleer : Ùeele mecemÙesÛeer DeesUKe keâ¤ve efouÙeeveblejmecemÙesleer} keâesCelÙee Ieškeâebvee keâener Yetle ceevetve DeOÙeÙeve kesâ}s peeF&} Je Demes DeOÙeÙeve keâjleeveeDeOÙeÙeve #es$e efkeâleer jeefn} ceeefnleer mhe° efo}er peeles.

3) heefj#eCeemee"er Øemlegle kesâ}s}er heefjkeâuhevee : DeOÙeÙeveemee"er Iesle}s}er mecemÙee efkeâleercenòJeeÛeer Deens. ÙeeÛes mhe°erkeâjCe ÅeeJes. Ùee mecemÙes}e DeOÙeÙeveemee"er IesCÙeeceeieer} Gösçe keâeÙeDeens. ÙeeÛesner efJeJejCe ÅeeJes. DeOÙeÙeveebÛeer Yeewieesef}keâ Je keâeÙe& #es$eerÙe ceÙee&oe efveefçÛele keâ¤ve lÙeebÛesmhe°keâjCe ÅeeJes. Ùeeveblej pÙee DeJeOeejCee GheÙeesieele DeeCeuÙee Deensle.

ye) meeceg«eerle Je mebçeesOeve ØeCee}er : cegKÙe efJeYeeieebÛÙee Ùee GheefJeYeeieeleÛes Ûeej YeejDeensle.

1) meeceg«eer œeesle lÙeebÛeer ØeceeefCekeâlee Je efveYe&jlee : mebçeesOeveemee"er DeeJeçÙekeâ Deme}s}ermeeceg«eer keâes"tve Øeehle nesF&} ÙeeÛee Dee{eJee IesTve meece«eer œeesleeÛeer efveefçÛeleer keâjeJeer. Ùee œeesleeletve


meece«eer efceUefJeCÙeemee"er GheeÙeÙeespeve DeeKetve leer ef›eâÙeeefvJele keâjeJeer. mebkeâef}le kesâ}suÙee leLÙeebÛeer JeceeefnleerÛeer ØeeceeefCekeâlee he[leeUeJeer. ØeeceeefCekeâlee hee[leeUŸee efçeJeeÙe efJeçJemeefveÙelee Je ceeefnleer}emebçeesOeveele cenòJe veener. leLÙeeJej Je ceeefnleerJej efveYe&j jenlee ÙesF&} efkebâJee veener. Ùeemee"er leer leLÙeJee ceeefnleer ØeeceeefCekeâ Je efJeçJemeveerÙe Deens. ÙeeÛeerner Kee}er keâ¤ve Iesle}er heeefnpes.

2) efoioçe&ve heæleer, efveoçe&veeÛee Deekeâej Je efveJe[ : mece«eeÛes DeOÙeÙeve keâjCes çekeäÙevemeuÙee DeOÙeÙeveemee"er ØeefleefveOeerlJe keâjCeejer efveoçe&ves meKees} DeOÙeÙeveemee"er efveJe[eJeer }eieleele.meJe&meeOeejCe mebçeesOeve osJemebÙeesie, efveJe[keâ, GösçehetCe&, Jeieeake=âle, hegvejeJe=òeerle DeYÙeeme efveoçe&veheæleerÛee peemle Jeehej keâjerle Demelees. mebçeesOeveeÛeer Yeewieesef}keâ JÙeehleer Je JÙeeleer} }eskeâebÛeer mebKÙeeÙeebÛÙee DeeOeejeJej efkebâJee mebçeesOeveeÛes mJe¤he Je Gefö°Ÿes ÙeebÛÙee DeeOeejeJej efveoçe&veeÛes Deekeâej efveYe&jDemeleele.

3) ÛejebÛeer efveJe[ Je efJeç}s<eCeeÛeer ¤hejs<ee : DeOÙeÙeveemee"er efveJe[}suÙee meJe&efveoçe&veekeâ[tve leLÙes Je ceeefnleer ieesUe kesâuÙeeveblej leer lÙeele veÙes Je ceeefnleer JesieJesieUŸee Øeef›eâÙesletvekeâe{tve efJeç}s<eCeemee"er leÙeej kesâ}er peeles. Deçeer leLÙes peer DevÙeeÙehes#ee DeefOekeâ cenòJe hetCe& Demeleer}Je peer veJeerve %eeve Ghe}yOe keâ¤ve osCÙeeÛeer #ecelee nsletves Deensle. Demes mebçeesOekeâe}e Jeešle Demes},lej lÙeeÛes ¤heeblej Ûejele keâjeles Je lÙeebvee efJeç}s<eCeele ØeeOeevÙelee ÅeeJeer. Ùee ÛejebÛes Jew%eeefvekeâheæleerves efJeç}s<eCe kesâ}s peeF&}. Demee efJeç}s<eCeeÛee DeejeKe[e DemeeJee Je veblej lÙeebÛes efJeç}s<eCekeâjeJes.

4) DeOÙeÙeveemee"er Jeehej}s}er ØeCee}er : efJe<eÙe JemlegÛÙee DeOÙeÙeveemee"er Ghe}yOeDeme}suÙee Deveskeâ mebçeesOeve heæleer GheÙeesieer Deens. ns heeneJes }eieles. Ùee ØeCee}erle DeOÙeÙeveemee"erGhe}yOe Deme}suÙee meeOevee hewkeâer efkeâleer meeOeves mebçeesOekeâe}e Ghe}yOe Deensle Je lÙeehewkeâer lees efkeâleernerJeehej keâ¤ çekesâ} ÙeeÛee Dee{eJee IesTveÛe efveefçÛeleer keâjeJeer.

keâ) meece«eer efJeç}s<eCe : Ùee efJeYeeiee}e hegvne leerve efJeYeeieele efJeYeepeerle keâjCÙeele Ùesles.1) leLÙe efJeç}sle keâ¤ve keâe{}s}Ùee heefjCeeceeÛeer ÛeÛee& : leLÙeeÛes efJeç}s<eCe keâ¤ve

keâe{}suÙee heefjCeeceebÛÙee GheÙeesefielesyeeyele mebçeesOekeâ leeheuÙee DenJee}ele ÛeÛee& keâjlees. Goe. ÙeesiÙemebçeesOeve heæleer JeehejCes, lÙeeÛes efveefce&leerkeâejkeâ mecemÙeebÛes mJe¤he Je hejmhej mebyebOe, lÙeeÛes nesCeejsheefjCeece F. ÛeÛee& mebçeesOekeâ keâjlees.

2) leLÙeeÛes JeieeakeâjCe, meejCeerJe¤ve Je lÙeebÛes Jew%eeefvekeâ DeOÙeÙeveeletve Øeehle heefjCeece: efJeç}s<eCeele leLÙeebÛes leLÙeebÛes iegCeeÛÙee DeeOeejeJej JeieeakeâjCe kesâuÙeeveblej lÙeeleer} iegCeelcekeâlesÛeerhejmhejebçeer leg}vee keâ¤ve mecePee keâesCelÙee Jeiee&Ûes keâesCeles mLeeve Deens ns mhe° keâjlee Ùesles.meebefKÙekeâerkeâ Deekeâ[sJeejer}e meejCeerle efkebâJee Dee}sKeele Øemlegle keâjCÙeele Ùesles.

3) heefjCeeceeÛeer ÛeÛee& efveJe&Ûeve : mebçeesOekeâ ne DeeheuÙee mebçeesOeveeletve keâe{}suÙeeefve<keâ<ee&Ûe heefjCeece JesieJesieUŸee Â°erkeâesveeletve ÛeeefÛe&uÙeeveblej lÙeeleer} efnleeJen keâesCeles Je DeenslekeâjCeejs keâesCeles ÙeeÛes mhe°erkeâjCeele kesâ}suÙee DeefYeJÙekeäleerÛes Je lÙee DeefYeJÙekeäleerle Jeehej}suÙee meb%eeJe çeyoebÛes DeLe& efve¤heCe FÛÚtkeâ JeeÛekeâ mebçeesOeve DenJee} JeeÛetve lÙeeves mJele: keâe{}suÙeeefveJe&Ûeveeçeer leg}vee keâjlees.

4) metÛevee Je efve<keâ<e& : DeLe& efve¤heCeele pes keâener efnleeJen "j}s Deens. lÙeeÛes pes keâejkeâDeensle. lÙeebÛeer #ecelee keâçeer Jee{efJelee ÙesF&}. efnlekeâejkeâ veener Deçee keâejkeâebvee keâmes otj keâjlee


ÙesF&} efkebâJee lÙeebÛeer keâejkeâlJe #ecelee keâçeer keâceer keâjlee ÙesF&}. Ùeeyeeyeleer Jew%eeefvekeâ Â°erkeâesve Jelekeâe&ÛÙee DeeOeejs Dee}esÛeveelcekeâ ¤heele metÛevee keâjlees. Ùee metÛevee pej meceepeeves mJeerke=âle keâ¤ve}eiet kesâuÙeeme lÙeeletve keâçeeÛeer Je efkeâleer Heâ}efve<heleer nesF&}. ne lees efve<keâ<e& Jew%eeefvekeâ Â°erkeâesveJeehe¤ve keâe{}suÙee DeboepeeJej ceeb[lees.

3) meboYe& efJeYeeie : Ùee efJeYeeieeÛesner Kee}er} leerve efJeYeeieele efJeYeepeve kesâ}s Deens.De) «ebLemetÛeer : pÙee ef}efKele œeesleeletve mebçeesOekeâeves leLÙes meecegkeäleer mebçeesOeveemee"er kesâ}s}er

Deens. lÙeeÛes mebef#ehle efJeJejCe «ebLemetefÛele mebçeesOeve oslees. «ebLemetÛeer}e heg{er} efJeYeeieele efJeYeeefpelekeâjCÙeele Ùesles.

1) «ebLe Je hegmlekesâ : pÙee «ebLeeletve Je hegmlekeâeletve ef}efKele meece«eer}e mebçeesOeveele Jeehej}sDeens. lÙee meJe&Ûe }sKekeâebÛeer efkebâJee mebheeokeâebÛeer Deekeâej efJe<eÙeevegmeej megÛeer yeveJeeJeer. «ebLeeÛeer efkebâJeehegmlekeâebÛse çeer<e&keâ ef}neJes Je lÙeecegUs ØekeâeçekeâeÛes veeJe ef"keâeCe Je<e&, DeeJe=òeer ef}neJeer.

2) mebçeesOeve heef$ekeâe : mebçeesOeve heef$ekeâe mebçeesOeve mebmLeeÉejs efkebâJee efJeçJeefJeÅee}ÙeeÉejsØekeâeefçele kesâ}s}er Demeleele. Ùeele mebçeesOeveeyeeyeleÛeer cnCepes mebçeesOeveemee"er JeehejCÙeele Dee}s}erheæle Je ØeefJeOeeryeeyele mece«e ceeefnleer efo}s}er Demeles.

3) efveÙelekeâeef}kesâ : efveÙelekeâeef}keâebÛee GheÙeesie keâjleevee DeefOekeâ keâeUpeer IesCes DeeJeçÙekeâDemeles. keâejCe ØelÙeskeâ efveÙelekeâeef}keâe efJeçJemeveerÙe Je ØeceeefCele vemeles. cnCetve mebçeesOekeâeves ØeceeefCeleJe efJeçJemeveerÙe efveÙelekeâeef}keâebÛeeÛe Jeehej keâjeJee.

4) DenJee} : çeemekeâerÙe iewjçeemekeâerÙe efkebâJee mebçeesOeve mebmLee JesUesJesUer DeeheuÙee DenJee}Øeefmeæ keâjerle Demeleele. DenJee}eleer} ceeefnleer Je Deekeâ[sJeejer ner efJeçJemeveerÙe Je ØeceeefCele DemelescnCetve efleÛes pemesÛÙee lemes GoenjCe mebçeesOeveele keâjlee Ùesles.

5) omleSsJepe : Demes çeemekeâerÙe Je iewjçeemekeâerÙe omleSsJepe pÙeebÛee GheÙeesie mebçeesOeveelekeâjCÙeele Dee}e Deens. lÙeebvee Øemlegle keâjeJes }eieles.

6) DeØekeâeefçele œeesle : pÙee pÙee DeØekeâeefçele œeesleeletve ceeefnleer mebçeesOeveemee"er Øeehlekesâ}er Deens. pÙee lÙee œeesleeÛes efpelekesâ efJeJejCe oslee ÙesF&} lesJe{s ÅeeJes. heÙee&hle efJeJejCe Demes} lejÛemeejCeerle ÅeeJes.

ye) heefjefçe° : pÙee ef}efKele meece«eerÛee GheÙeesie peçeeÛÙee lemee mebçeesOeveele kesâ}e Deens.lÙee melÙe Øeefleef}heerÛes efJeJejCe heefjefçe°ele DekeâejefJeuše osTve lÙeeveblej lÙee melÙe Øeefleef}heer›eâceJeejerves mebkeâ}Øeerle keâjeJÙeele.

keâ) metÛeerhee$e : metÛeerhee$e ns efJe<eÙeevegmeej Je }sKekeâevegmeej yeveJeeJes }eieles. efJe<eÙeevegmeejyeveefJe}suÙee metÛeerhee$eele mebçeesOeve DenJee}ele Dee}suÙee cenòJehetCe& mebkeâuhevee, meb%ee çeyo Je IešveeDeekeâejefJeušŸeevegmeej ›eâceyeæ keâjCÙeele Ùesles.

1) ie=nerleke=âlÙe mhe° : ie=nerleke=âlÙe Deieoer mhe° DemeeJes.2) ie=nerleke=âlÙeeme heeçJe&Yetceer : ie=nerleke=âlÙeeÛeer heeçJe&Yetceer ÅeeJeer.

cnCepes les keâmes, heCe Je kegâ"s megÛe}s? les meebieeJes.3) efJe<eÙeeÛeer ceeb[Ceer leke&âçegæ : mebhetCe& efJe<eÙeeÛeer ceeb[Ceer leke&âçegæ Je megmebiele DemeeJeer.4) mecemÙee çeeŒeerÙe Yee<esle : ie=nerleke=âlÙe Je mecemÙee çeeŒeerÙe Yee<esle ceeb[eJÙeele. veJeerve

heefjYeeef<ekeâ çeyo JeehejeJeÙeeÛes DemeuÙeeme lÙeebÛÙee DeLe& mhe° keâjeJee.


5) Gheefve<keâ<e& Je GheefJeOeeves Skeâceskeâebçeer meb}ive : efvejefvejeUs Gheefve<keâ<e& Je GheefJeOeevesSkeâceskeâebçeer meb}ive Demetve les efvejer#eCeeçeer JÙeJeefmLele pees[eJesle.

6) ceeb[Ceerle mhe°lee : DenJee}eÛÙee ceeb[Ceerle mhe°lee DemeeJeer. lÙeemee"er efšhee, leUefšheeGheçeer<e&kesâ DeejeKe[s Je Deeke=âlÙee ÙeebÛee GheÙeesie keâjeJee. DenJee} Skeâ mebIe DemeeJee.

7) mebçeesOeve leb$eeÛee Jeehej : mebKÙeeçeeŒeerÙe heæleerÛee Jeehej keâeUpeerhetJe&keâ keâjeJee. lemesÛelees ÙeesiÙe lÙee ef"keâeCeer Je ÙeesiÙe jerleerves keâjeJee.6.2.9 mebçeesOeve DenJee}eÛes Øekeâej (Types of Research Report) :

mebçeesOeve DenJee}eceOÙes }ebyeer DeeefCe Øekeâejevegmeej efJeefJeOelee Dee{Ules. ØelÙeskeâ JesieUŸeekesâmeceOÙes DeeheeheuÙee De[ÛeCeervegmeej DenJee}eÛes mJe¤he Je }ebyeer JesieJesieUer Demet çekeâles. Goe.JÙeeJemeeefÙekeâebvee he$e mJe¤heeleer} Skeâ efkebâJee oesve heeveer DenJee} DeeJe[lees. yeBkeâe, efJecee kebâhevÙee JeefJeòemebmLee lÙeebÛÙee «eenkeâ Je YeeieOeejkeâebvee Jeeef<e&keâ DenJee} osCÙeemee"er cnCetve mebef#ehle mJe¤heeleer}lesjerpehe$ekeâ efveJe[leele. ieefCelelep%e lÙeebÛÙee mebçeesOeveeÛes efve<keâ<e& ef}efnCÙeemee"er efyepeieefCeleerÙeefÛevnebÛee Jeehej keâjleele. meeefnlÙeeÛes efJeÅeeLeea meeOeejCele: hejer#ee kesâ}s}s Demeles. efçe#eCe efkebâJeeceevemeçeeŒe Ùee #es$eebceOÙes DenJee}ele ØeÙeesieeÛÙee efve<keâ<eeËmeesyele meebefKÙekeâer Deekeâ[scees[eRÛee efJemleeefjleJeehej keâjleevee efometve Ùesleele.

jespeÛÙee Jele&ceevehe$eeleer} yeelecÙee ne megæe DenJee} }sKeveeÛeeÛe Skeâ Øekeâej Deens. yeelecÙeecnCepes IešvesÛes lelkeâeU Je=leebkeâve, pÙeeceOÙes IešveemLeUer npej Deme}suÙee JÙekeäleeRÛÙee cegg}eKeleermeceeefJe° Demet çekeâleele. Deçee DenJee}eceOÙes heefnuÙee heefjÛÚsoele cenòJeeÛeer ceeefnleer efJemleejhetJe&keâefo}s}er Demeles, lej heg{ÛÙee heefjÛÚsoele leg}vesves keâceer cenòJeeÛeer ceeefnleer Demeles.

hegmlekeâ hejer#eCe cnCepes hegmlekeâeleer} DeeçeÙeeÛes efJeç}s<eCe DeeefCe }sKekeâeÛes nslet, lÙeeÛesGefö° iee"CÙeeleer} Ùeçe efkebâJee DeheÙeçe, lÙeeÛeer Yee<ee, lÙeeÛeer ef}KeeCeeÛeer heæle, lÙeeÛee Â°erkeâesveÙeeJej DeeOeeefjle DenJee} nesÙe. efJeÅeeLÙeeËveer çew#eefCekeâ mebmLeebceOÙes hetCe& kesâ}s}s Øekeâuhe, ØeyebOe efkebâJeemebçeesOeve FlÙeeoer megæe DenJee} }sKeveeÛesÛe mJe¤he Deensle.

Jejer} meJe& yeeyeeRÛee efJeÛeej keâjlee Demes efometve Ùesles keâer, mebçeesOeveeÛes efve<keâ<e& Deveskeâ Øekeâejsmeeoj kesâ}s peeT çekeâleele. Goe. leebef$ekeâ DenJee}, meJe&meeceevÙe DenJee}, }sKe efkebâJee keâener JesUeleeW[er meeojerkeâjCeeÛÙee mJe¤heele megæe. Skeâe efJeefçe° DeYÙeemeele keâesCelÙee ØekeâejÛes meeojerkeâjCe kesâ}speeles ns pÙee heefjefmLeleerle DeYÙeeme kesâ}e peelees. leer heefjefmLeleer Je efve<keâ<ee&Ûes mJe¤he ÙeeJej DeJe}byetveDemeles.

meceepeeÛÙee efnleemee"er efkebâJee ceeefnleer meeojerkeâjCeemee"er DeeJeçÙekeâ Demee hetCe& ef}efKelemJe¤heeleer} mebçeesOeveeÛee DenJee} pesJne iejpesÛee Demelees lesJne leebef$ekeâ DenJee}eÛee Jeehej kesâ}epeelees. lej pesJne mebçeesOeveeÛÙee efve<keâ<ee&letve OeesjCeelcekeâ yeo} keâjeJeÙeeÛes Demeleer} lesJnemebçeesOeveeÛÙee efve<keâ<ee&letve OeesjCeelcekeâ yeo} keâjeJeÙeeÛes Demeleer} lesJn meJe&meeceevÙe DenJee}Jeehej}e peelees. Ùee oesvner ØekeâejÛÙee DenJee}ebyeeyele efJemleejhetJe&keâ ceeefnleer heg{er}ØeceeCes mhe° keâjleeÙesF&}.

1) leebef$ekeâ DenJee} (Technical Report) : Ùee DenJee}ele ØeecegKÙeeves Jeehej}s}ermebçeesOeve heæleer lÙeeleer} DeYÙeemeeÛeer ie=nerlekesâ DeeefCe lÙee Deveg#eieebves mebkeâef}le kesâ}suÙee ceeefnleerÛÙeeDeeOeejs efJeç}s<eCe efve<keâ<e& ÙeebÛee meceeJesçe Demelees. meJe&meeOeejCe DenJee}ele ¤hejs<esle DeYÙeemeeÛes


mJe¤he mebçeesOeve heæleer mebkeâef}le ceeefnleer efJeç}s<eCe Je efve<keâ<e& ns ØecegKe Ieškeâ Demeleele.JesieJesieUŸee efJe<eÙeeJejer} leebef$ekeâ DenJee} efYeVe Demelees.

1) leebef$ekeâ DenJee} (Technical Report) : leebef$ekeâ DenJee}eÛes cegKÙe Ieškeâheg{er}ØeceeCes mhe° keâjlee ÙesF&}.

2) DeYÙeemeeÛes mJe¤he : DenJee} meeoj keâjleevee mebçeesOeveeÛes mJe¤he, meeceevÙe Gefö°s,ie=nerleke=âlÙes, efJeç}s<eCeeÛee Øekeâej FlÙeeoer DeeJeçÙekeâ ceeefnleer mhe° kesâ}er peeles.

3) Jeehej}suÙee heæleer : leebef$ekeâ DenJee}ele JesieJesieUŸee heæleerÛee Jeehej nesle Demelees.lÙeele vecetvee efveJe[ vecegveebÛee Deekeâej, leLÙe mebkeâ}ve FlÙeeoeRÛee meceeJesçe Demelees. mebçeesOeveeojcÙeeveJeehej}suÙee efJeefçe° heæleer Je lÙeebÛÙee ceÙee&oe mhe° kesâuÙee peeleele.

4) ceeefnleer : mebçeesOeveemee"er efceUefJe}s}er ceeefnleeryeeyele ÛeÛee& kesâ}er peeles. ceeefnleerÛes œeesle,Jewefçe°s Je ceÙee&oe mhe° kesâuÙee peeleele. lemesÛe ogÙÙece ceeefnleer Jeehej}s}er Demes} lej DeeheuÙeemeceesjer} Øeçveeçeer efleÛeer ÙeesiÙelee hetCe&heCes heejKe}er Deens Ùeekeâ[s }#e efo}s peeles.

5) meboYe& «ebLe meg$eer : mebçeesOeveeceOÙes Jeehej}suÙee efJeefJeOe hegmlekesâ, efveÙecekeâeef}kesâ, }sKeFlÙeeoeRÛeer JÙeJeefmLele Ùeeoer meesyele pees[}er peeles.

6) leebef$ekeâ heefjefçe°s : mebçeesOeveeçeer mebyebefOele meJe& leebef$ekeâ yeeyeer ieefCeleer meg$es,efJeç}s<eCeeÛÙee efJeefçe° heæleer FlÙeeoer meJe& heefjefçe°ele meceeefJe° kesâ}s peeles.

7) Deveg›eâceefCekeâe : Deveg›eâceefCekeâe leÙeej kesâ}er peeles Je DenJee}ele efleÛee meceeJesçe keâjCesiejpesÛes Demeles.

JesieJesieUŸee DenJee}ebceOÙes meeojerkeâjCeele efJeefJeOelee Demet çekeâles. Jej Gu}sKe kesâ}suÙeecegÅeeble efJeefJeOe DenJee}eceOÙes yeo} nesT çekeâlees. SKeeÅee efJeefçe° DenJee}ele Jejer} meJe& IeškeâlÙeeÛe ›eâceeves Demeleer} Demesner veener.

2) Øeefmeæ DenJee} (Popular Repor) : ne meeOeejCeheCes heefjCeecekeâejkeâefjlÙeeef}efn}suÙee DenJee} Demelees. Yee<ee meeOeer Deme}er lejer efkeâceeve leebef$ekeâ mebkeâuhevee JeehejuÙee peeleele.lees Deekeâ<e&keâ heæleerves efJeçes<e kesâ}s}e Demelees. lÙeele Gefö°Ÿes ie=nerlekesâ mebçeesOeve heæleer ceeefnleerefJeç}s<eCe efve<keâ<e& Je efçeHeâejçeer ÙeeÛee meceeJesçe Demelees. Deeoçe& DenJee}ele heg{er} IeškeâebÛeemeceeJesçe meeceevÙele: nesle Demelees.

1) meg}Ye Yee<ee : DenJee}eÛeer Yee<ee çekeäÙelees meg}Ye Je mejU meblegef}le DemeuÙeemeDenJee}eÛes cenòJe Jeešles. heefjYeeef<ekeâ çeyo Je mebkeâuhevee ÙeebÛee Jeehej mebçeesOeve DenJee}eme yeespe[yeveJeleele.

2) Jemlegefve‰lee : DenJee} }sKeve keâjleevee Jemlegefve‰les}e DeefOekeâeefOekeâ cenòJe efo}erpeeles. mebçeesOekeâeÛee Â°erkeâesve Jemlegefve‰ Demes} lej DenJee}ele lÙeeÛes cenòJe Jee{les.

3) Deekeâ<e&keâlee : Deekeâ<e&keâ, Deeke=âleeryebOe, Gòece ÚheeF&, DeeJeçÙekeâ lesLes çeer<e&keâ, SKeeosJÙebieefÛe$e, Dee}sKe, lekeälee FlÙeeoer iees°er DenJee} Deekeâ<e&keâ yeveJeleele.

4) cegösmetö Je leb$es : keâesCelÙeener ØekeâejÛes mebçeesOeve mebkeâuhevee DeOÙeÙeve heæleer Je leb$eeÛeeGheÙeesie keâ¤ve Iesle}e ÙeeÛes mhe°erkeâjCe kesâ}s peeles. mebçeesOeveeÛes #es$e, vecegvee, efveJe[ FlÙeeoer yeeyeeRÛesefJemle=le efJeJejCe efo}s peeles.

6) mebkeâuhevee Je efmeæeble : keâesCelesner mebçeesOeve keâeÙe& hetCe& keâjCÙeemee"er mebkeâuhevee Je


efmeæeble DeeJeçÙekeâ Demeleele. efJeefçe° mebkeâuheveebÛee Je efmeæebleeÛee DeeOeej IesTveÛe leLÙeebÛesmhe°erkeâjCe kesâ}s peeles Je lÙee DeeOeejs DeÛetkeâ efve<keâ<e& keâe{eJes }eieleele. meoj efmeæeble yeeyele ceeefnleerefo}er peeles.

7) leLÙeebÛes mJe¤he : DenJee}eleer} leLÙeebÛes Skebâojerle mJe¤he efJeç}s<eCeelcekeâ DemeeJes}eieles. leLÙeebÛes efveJe&Ûeve kesâ}s vemeuÙeeme DenJee} DehetCe& jent çekeâlees. keâejCe efve<keâ<e& keâe{CÙeemee"erhegjeJee DeeJeçÙekeâ Demelees. ne hegjeJee leLÙeebÛÙee mJe¤heeletve meeoj kesâ}e peelees.


efvejJeÛeve (Interpreration) : efJeç}s<eCe keâjCes.leb$es (Techiques) : heæleero#elee (Precautions) : meeJeOeeveerÛeebieuÙee DenJee} }sKeve (Writing a good report) : : Deeoçe& DenJee} }sKevecegös (Element) : IeškeâheeÙeNÙee (Steps) : šhhesØeefmeæ DenJee} (Popular Report) : Deeoçe& DenJee}.


Øeçve 1 - efvejJeÛeve cnCepes keâeÙe Lees[keäÙeele efJeçeo keâje?Øeçve 2 - efvejJeÛeve keâjleevee IÙeeJeÙeeÛeer o#elee mhe° keâje?Øeçve 3 - ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveeÛee Gösçe efJeçeo mhe° keâje?Øeçve 4 - DenJee} }sKeve mebIešve Lees[keäÙeele ef}ne?Øeçve 5 - Øeefmeæ mebçeesOeve DenJee}eyeö} Lees[keäÙeele ceeefnleer ef}ne?Øeçve 6 - mebçeesOeve Deeke=âleeryebOeeleer} meboYe& efJeYeeie mhe° keâje?

6.5 meejebçe

mebçeesOeveeÛes Debeflece keâeÙe& cnCepes leLÙeebÛes efvejJeÛeve keâjCes nesÙe. efve<keâ<ee&Ûee JÙeehekeâ DeLee&ÛeeçeesOe }eJeuÙeeveblej efvejJeÛeve mhe° keâjlee Ùesles. DeOÙeÙeveeÛeer leLÙes Je efve<keâ<e& ÙeeJe¤ve efvejJeÛeveleÙeej kesâ}s peeles. leLÙeeÛes efvejJeÛeve ner leeef$ekeâ Øeef›eâÙee veener lejer efvejJeÛeve keâjleevee ØeeLeefcekeâ DeeefCeogÙÙece leb$eeÛee Jeehej kesâ}e peelees. efvejJeÛeve keâjleevee mecemÙesÛes ÙeesiÙe Deekeâ}ve, efJeefJeOe IeškeâebÛesmebheke&â Deekeâ}ve, mebçeesOeve hegjeJÙeeÛÙee ceÙee&oe, IeškeâebÛee hetCe& DeYÙeeme Ùee yeeyeeRÛeer o#elee IÙeeJeer}eieles.

heefjCeecekeâejkeâ Je nsleghetJe&keâ efveJesove keâjCes cnCepes DenJee} }sKeve nesÙe. DenJee} }sKevens Skeâ çeeŒe Deens Je keâ}e ner Deens. ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveele efJeefJeOe Gösçe }#eele IÙeeJÙee}eieleele. DenJee} ef}efKele mJe¤heele, cegösmeto, meg}Ye Yee<ee, Jemlegefve‰, Deekeâ<e&keâ Deme}e heeefnpes.


DenJee} leÙeej keâjleevee meg¤Jeeleer}e ØemleeJevee DeYÙeemeeÛes Gefö°Ÿes mecemÙee efJeJejCe, DeYÙeemeheæleer, DeOÙeÙeve heæleer, efJeç}s<eCe, metÛevee, meb}ive he$e Flej heeÙeNÙeebJe¤ve peeJes }eieles. mebçeesOeveDenJee}eÛes cegKÙe oesve Øekeâej he[leele. lÙeele leebef$ekeâ Je Øeefmeæ DenJee} Demes cnCeleele.

6.6 mejeJeemee"er mJeeOÙeÙe

Øeçve 1 - efvejJeÛeveebÛes DeLe& mhe° keâ¤ve efvejJeÛeveeÛeer leb$es mhe° keâje?Øeçve 2 - DenJee} }sKeve cnCepes keâeÙe? ÛeebieuÙee DenJee} }sKeveeÛee Gösçe mhe° keâje?Øeçve 3 - mebçeesOeve DenJee}eleer} cenòJeeÛes cegös efJeçeo keâje?Øeçve 4 - mebçeesOeve DenJee}eleer} heeÙeNÙee mhe° keâje?Øeçve 5 - mebçeesOeve DenJee}eÛee Deeke=âleeryebOe efJeçeo keâje?Øeçve 6 - mebçeesOeve DenJee}eÛes Øekeâej mhe° keâje?


1. Kothan, C. R. (2006), Research Methodology : Methods &Techaigues,New Delhi. : Age International Publisher.


3. Cooper, D. R. & Schindler, Pamela s. (2008), Business ResearchMethods New Delhi : Tata Mc. Grow Hill.


sce.keâe@ce (Øelece je

Documents