· spis treści contents maria chodkowska, zdzisław kazanowski...

FactaSimonidis

2018 NR 1 (11)

RADA PROGRAMOWA / ADVISORY BOARDProf. dr Inesa Baybakova (PL Lwów), prof. dr Juergen Beschorner (FHBund Berlin), prof. dr hab. Edward Fiała (KUL Lublin – PWSZ Zamość), prof. dr hab. Jerzy Hetman, przewodniczący / chairperson (UP Lublin), prof. dr hab. Teresa Łoś – Nowak (UWr. Wrocław), prof. dr hab. Waldemar Martyn (PWSZ Zamość – UP Lublin), prof. dr hab. Wojciech Nowicki (UMCS Lublin – PWSZ Zamość), prof. dr hab. I. Pankevych (UIF Lwów), prof. dr Ihor Pasichnyk (OA Ostrog), prof. dr Alla Rogatyuk (BIEM Łuck).

REDAKTOR NACZELNY/ EDITOR-IN-CHIEFProf. dr hab. Henryk Chałupczak

SEKRETARZ REDAKCJI / ASSOCIATE EDITORDr Ewa Pogorzała

REDAKTORZY TEMATYCZNI / SUBJECT AREA EDITORSDr Henryk DudaMgr Małgorzata Samulak - PiłatDr Justyna Misiągiewicz Dr Beata Rodzik

RECENZENCI / REVIEWERSProf. dr hab. Stanisław SulowskiProf. dr hab. Petro Kralyuk

WYDAWCA / PUBLISHERPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w ZamościuZamość / Poland

ADRES REDAKCJI / EDITORIAL ADDRESSPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w ZamościuUl. Pereca 2; 22 – 400 ZamośćTel. +48 84 638 34 44; Tel/fax +48 84 638 35 00e-mail: [email protected]

@ Copyright by Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Sz. Szymonowica w Zamościu

ISSN: 1899 – 3109

Nakład: 300 + 16 egz.

Skład i druk: Drukarnia Cyfrowa FastGraw 22-400 Zamość, ul. Lwowska 40 tel./fax 84 639 10 90 www.fastgraw.pl

Spis treści

Contents

Maria Chodkowska, Zdzisław Kazanowski ....................................................... 9Konsekwencje polskiej transformacji w percepcji dwóch pokoleń PolakówConsequences of Poland’s transformation in the perception of two generations of Poles

Krzysztof Jaskuła .................................................................................................. 23Machiavelli redivivus i Wielki Brat znów w folwarku – studium o kilku końcach niewinności w polskiej demokracji najnowszych czasów z perspektywy ‘obywatela 0’Machiavelli redivivus and Big Brother on the farm again – a study of a few ends of innocence in Poland’s democracy in recent times – ‘citizen 0’ speaks

Krzysztof Łabędź .................................................................................................. 45Poczucie bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie polskimSense of security in modern Polish society

Diana Bednarz ...................................................................................................... 65Rada Bezpieczeństwa Narodowego jako konstytucyjny organ doradczy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej National Security Council as the constitutional advisory body of the President of the Republic of Poland

Tadeusz Compa ..................................................................................................... 85Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa transportu lotniczego Modern threats to air transport safety

Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak ..................................... 109Jakość wyszkolenia personelu pokładowego jako współczynnik bezpieczeństwa operacji lotniczych.Quality training of cabin crew as the factor of safety flight operations

Honorata Sałamacha ............................................................................................ 123Spójność terytorialna jako wymiar polityki Unii EuropejskiejTerritorial cohesion as a dimension of European Union policy

Hanna Dumała ..................................................................................................... 139Support of Economic Transition of Eastern European Countries by the European Bank for Reconstruction and DevelopmentWsparcie transformacji gospodarczej państw Europy Wschodniej przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju

Mira Malczyńka-Biały .......................................................................................... 161The economic security of Polish consumers and membership of the European UnionCzłonkostwo w Unii Europejskiej a bezpieczeństwo ekonomiczne konsumentów w Polsce

Edyta Koper .......................................................................................................... 171Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem w świetle raportu Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii NaukPolish transnational families: children, parents, institutions and ties with the country in the light of the report of the Committee for Migration Research of the Polish Academy of Sciences

Monika Lejb-Buryś ............................................................................................... 187Problem marginalizacji i wykluczenia społecznego Romów we współczesnej PolsceThe problem of marginalization and social exclusion of Roma in contemporary Poland

Ivan Pankevych, Vitalyi Semkiv .......................................................................... 201Україна: від конфлікту демократії та ринку до конфлікту громадянського суспільства та олігархівUkraine: From conflict of democracy and market to conflict of civil society and oligarchsUkraina: od konfliktu demokracji i rynku do konfliktu społeczeństwa obywatelskiego i oligarchów

Marlena Blicharz ................................................................................................... 215Wysiłki na rzecz zjednoczenia Półwyspu Koreańskiego Efforts for reunification of Korean Peninsula

Aleksandra Puzyniak ........................................................................................... 231Hungarian foreign policy after 2010 – selected problems Polityka zagraniczna Węgier po 2010 roku – wybrane aspekty

Tomasz Chłopecki ................................................................................................ 243The condition of Polish economy in the first years after regaining independence. Political and legal outlineStan polskiej gospodarki w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Zarys polityczny i prawny

Konrad Zieliński .................................................................................................. 257Jewish themes in the Polish press photography on the example of the „Ilustrowany Kuryer Codzienny”Motywy żydowskie w polskiej fotografii prasowej okresu międzywojennego na przykładzie „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”

Irena Kurzępa ....................................................................................................... 277Przemijanie i śmierć w niektórych europejskich koncepcjach filozoficznychPassing and death in some European philosophical concepts

Natalia Sienko ....................................................................................................... 297The authority vs. the Orthodox Church–historical and contemporary role of the Russian Orthodox Church as an actor in the political systemWładza vs. Cerkiew–historyczna i współczesna rola Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jako aktora systemu politycznego

Władysław Pańczyk .............................................................................................. 313Aktywność fizyczna jako element polityki zdrowotnej społeczeństwa konsumpcyjnegoPhysical activity as an element of consumer society’s health policy

Zasady przygotowywania tekstów ....................................................................... 339

I. ArtykułyI. Articles

9

Maria Chodkowska, UMCS Lublin, [email protected]ław Kazanowski, UMCS Lublin, [email protected]

Konsekwencje polskiej transformacji w percepcji dwóch pokoleń Polaków

The Consequences of Poland’s transformation in the perception of two generations of Poles

Streszczenie:Przedmiotem tego artykułu jest percepcja jednej z najistotniejszych zmian dla narodu polskiego,

jaką była transformacja ustrojowa po roku 1989. W opracowaniu uwzględniono różnice pokoleniowe w ocenie konsekwencji tej zmiany dla różnych obszarów uczestnictwa społecznego: funkcjonowan-ia indywidualnego, życia narodu polskiego i losów świata. Dla badań własnych opracowana została oryginalna procedura z autorskim narzędziem badawczym. Przebadano ogółem 490 osób, w tym 245 dorosłych oraz 245 ich dzieci uczęszczających do szkół ponadpodstawowych. W analizie uwzględniono zarówno różnice pokoleniowe w zakresie percepcji natężenia konsekwencji zmiany, jak i jej wartości, dodatniej lub ujemnej, w zależności od negatywnej bądź pozytywnej oceny wpływu. Analizę wyników badań poprzedza wprowadzenie przybliżające pojęcie zmiany społecznej jako przedmiotu analizy nauk społecznych.

Słowa kluczowe: zmiana społeczna, pokolenie, polska transformacja

Summary:The subject of this article is the perception of one of the most significant changes that the Polish

nation has experienced, i.e. Poland’s transformation after 1989. This article takes into consideration generation gaps while evaluating the changes in different spheres of social activity, like individual func-tioning, life of the Polish nation and the lot of the world. For the purpose of our research, an original and unique procedure provided with the authorial research device has been created. In total 490 people were examined, including 245 adults and their 245 children who had left primary school. The analysis takes into account generation gaps in the perception of the intensity of the changes’ consequences, as well as their value, positive or negative, depending on the actual estimation of the influences. The analy-sis of the outcome of the research is preceded by an introduction presenting the notion of social change as a subject of social science analysis.

Keywords: social change, generation, Poland’s transformation

10

Maria Chodkowska, Zdzisław Kazanowski

1. Uwagi wstępne

Każda żywa struktura dąży do rozwoju, postępu. Dotyczy to zarówno in-dywidualnego organizmu, małych grup, dużych społeczeństw i ich instytucji, jak i całych cywilizacji. Dokonywanie się rozwoju możliwe jest tylko poprzez zmianę, natomiast nie oznacza to, że każda zmiana generuje rozwój. Zmiana niekorzystna dla organizmu indywidualnego bądź społecznego przyczynia się do jego regresu, natomiast zmiana oznaczająca rozwój struktur w kierunkach społecznie pożądanych1 nazywana jest w socjologii postępem, progresją. Po-stęp w społeczeństwach, tak w jego małych grupach jak i dużych strukturach, dokonuje się zawsze poprzez zmianę społeczną, stąd dla diagnozowania roz-woju społeczeństwa jak i prognozowania kierunków tego rozwoju ważne są analizy dotyczące czynników zmian społecznych. Jednym ze sposobów osiąga-nia takich celów jest poznawanie percepcji jednostek i grup żyjących w środo-wiskach doświadczających takich zmian.

Zmiana społeczna dotyczy struktur społecznych, natomiast jednostki mają większe lub mniejsze znaczenie w jej powstawaniu. W socjologii pod pojęciem tym rozumie się różnicę pomiędzy stanem systemu społecznego (grupy, or-ganizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu2. Zatem rozwój społeczny jest czymś innym niż społeczny rozwój jednostkowy3, bowiem dotyczy odrębnych struktur, rządzących się pra-wami specyficznymi dla życia zbiorowego ludzi.

Zmiany społeczne stanowią efekt działania różnych czynników, dokonują się pod wpływem oddziaływań środowiska naturalnego, wytworów kultury, znajdujących odzwierciedlenie w odkryciach, wynalazkach, czy dyfuzjach, a zwłaszcza pod wpływem rozwoju nauki i techniki, przy czym czynniki kultu-rowe mają charakter jednostkowy bądź grupowy. Rozwój kultury, nauki i tech-niki jest konsekwencją działań ogólnoludzkich, to jest działań ogółu populacji żyjącej w danym miejscu i czasie. Niektórzy z ludzi, w działaniach indywi-dualnych bądź zespolonych działaniach grupowych wnoszą szczególnie duży wkład w zmiany generujące rozwój poprzez swoją ponadprzeciętną aktywność opartą na szczególnych predyspozycjach, m.in. do zespalania jednostek wokół

1 Według P. Sztompki (P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2010, s. 440) rozwój jest procesem o kierunku pozytywnym a kierunkowa sekwencja wyznaczających go zmian społecznych jest uruchamiana poprzez mechanizmy wewnątrzsystemowe.

2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2010, s. 453.3 Np. w psychologii czy pedagogice mówi się o rozwoju społecznym jako jednej z płaszczyzn rozwoju jednost-

kowego (obok rozwoju poznawczego, emocjonalnego, czy fizycznego).

11


określonej idei. W tym znaczeniu socjologowie przyjmują, że przyczyną zmian społecznych staje się działalność ludzka: indywidualna i grupowa4.

Jak pisze Norman Goodman, zmiany nie zachodzą bez powodu i najczę-ściej zależą od wielu czynników5. W życiu społecznym obserwujemy współwy-stępowanie i współoddziaływanie wielu zarówno indywidualnych jak i grupo-wych czynników zmiany. Są one przedmiotem zainteresowania socjologów, dla których zmiana jest na tyle istotną kategorią analityczną, iż wyznacza zakres odrębnej teorii socjologicznej – określanej jako socjologia zmiany społecznej6.

W każdym społeczeństwie w sposób mniej lub bardziej gwałtowny doko-nuje się zmiana społeczna. Historia społeczeństwa polskiego odnotowała wiele zmian kompleksowych i dogłębnych, przy czym ich częstość w ubiegłym stu-leciu była tak duża, że można by wiek XX określać wiekiem polskich transfor-macji. Pierwsza z takich gwałtownych zmian miała miejsce pod koniec drugiej dekady, druga zapoczątkowała dekadę ostatnią. Pierwsza zastała polską socjo-logię rozwiniętą jeszcze w bardzo słabym stopniu, ostatnia przypadła na czas intensywnych osiągnięć w budowaniu teorii i doskonaleniu warsztatów badaw-czych. Możliwości eksploracyjne oraz świadomość olbrzymiej wagi transfor-macji roku 1989 skupiły uwagę wielu ośrodków społecznych i reprezentujących ich badaczy. Już w okresie pierwszej dekady ukazały się liczne opracowania diagnozujące kompleksowo nową sytuację gospodarczo-polityczną i społeczną oraz prognozujące dalsze konsekwencje transformacji. Socjologowie początko-wo śledzili zarówno tworzenie się struktur nowego porządku jak i zachowania ludzi w różnym stopniu adaptujących się do tych zmian, przy czym w pierw-szych latach skupili uwagę przede wszystkim na szansach budowania demo-kracji i gospodarki wolnorynkowej, natomiast podmiotowy wymiar nowego ładu był postrzegany jako mniej ważny niż jego instytucjonalne struktury, tym bardziej, że społeczeństwo wydawało się być obszarem niepewnym, sła-bo przygotowanym do sprostania wymogom nowych struktur. Diagnozowa-no trudności adaptacyjne oraz „obserwowano mechanizmy uczenia się przez ludzi nowych sposobów postępowania, które opierały się na regułach racjo-nalności sytuacyjnej. Z czasem socjologowie w coraz większym stopniu sku-piali się na kwestiach podmiotowości społeczeństwa, znaczeniu jego udziału w kształtowaniu dyskursu publicznego, na lepszym rozumieniu jego rzeczywi-stych motywacji i zachowań. Transformacja ustrojowo-gospodarcza zmieniła realia życia wszystkich kategorii społeczeństwa polskiego, jednak w nierówny 4 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2006, s. 66-67.5 N. Goodman, Wstęp do socjologii, Poznań 2001, s. 337.6 Zob. P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.

12


sposób, tzn. jedne stały się wielkimi wygranymi, inne bezpowrotnie utraciły szanse na lepsza jakość życia. Kolejne lata nie niwelowały nowych podziałów nierówności, przeciwnie konsekwencje pogłębiały się, przy czym następowało ich przenoszenie na następne pokolenia.

Od 1989 roku upłynęło już blisko 30 lat. Prezentowane opracowanie zawiera empiryczną analizę percepcji zmiany społecznej określanej jako polska trans-formacja ustrojowa. Przyjmujemy, ze czynnikiem tak rozumianej zmiany jest grupowa działalność Polaków, bowiem jakkolwiek wkład niektórych jednostek w tę działalność był i jest nadal mocno eksponowany, to jednak nie byłaby ona możliwa bez współudziału milionów osób odczuwających potrzebę zmiany i go-towych do wspierania działań prowadzących do jej osiągniecia. Także wówczas, kiedy wspieranie to wymagało osobistych wyrzeczeń: rezygnacji z szans awansu zawodowego, osiągania korzyści materialnych, a nawet mierzenia się z zagroże-niem utraty dóbr najwyżej cenionych: podstaw egzystencji materialnej rodziny i wolności osobistej. Długi okres walki, rosnący dużo nadziei ale i niepewności nasilał solidarność społeczną. Przełom roku 1989 dawał niemal powszechne po-czucie zwycięstwa nad reżimem i jednocześnie przeświadczenie, że radykalna zmiana szybko rozwiąże ważne problemy Polski i Polaków. Początkowo trudno-ści kompensował entuzjazm dla nowych idei niosących obietnicę nowych szans, z czasem realia konkurencyjności ekonomicznej uświadamiały, że demokracja ma swoją cenę, za która płaci znaczna część społeczeństwa. W okresie tych 30 lat pokolenie zmiany transformacyjnej przeszło przez wiele doświadczeń, także bardzo trudnych. Ponadto świadomość społeczno-polityczną uzyskały już ko-lejne pokolenia młodych Polaków, w związku z czym warto sprawdzać jaka jest obecna percepcja tamtej zmiany zarówno w świadomości tych, którzy ją przed trzydziestu laty tworzyli, jak i młodych Polaków, których socjalizacja przebiegała w realiach posttransformacyjnych.

2. Założenia metodologiczne badań własnych

Koncepcja prezentowanych badań odwołuje się do teorii zmiany społecznej. Przedmiotem diagnozy jest percepcja konsekwencji tej zmiany nazwanej polską transformacją ustrojową. Uwzględniona została zarówno percepcja pokolenia, które uczestniczyło w jej kreowaniu bądź przynajmniej dokonywaniu się, jak i pokolenia, dla którego zmiana ta jest tylko zdarzeniem czy procesem historycz-nym, znanym w większym bądź mniejszym stopniu wyłącznie z przekazów po-średnich. Badania zostały zrealizowane w paradygmacie pozytywistycznym, co

13


wyznacza kwantytatywny charakter analiz. Jak pisze T. Pilch „w badaniach ilo-ściowych cel badań jest wyraźnie określony przed ich rozpoczęciem”7. W związ-ku z tym za cel podjętych badań przyjęto opisanie różnic międzypokoleniowych w zakresie percepcji konsekwencji transformacji w Polsce. Problem badawczy, zgodnie z przyjętą procedurą, miał charakter diagnostyczny i został wyrażony za pomocą pytania: Jakie różnice w percepcji konsekwencji polskiej zmiany ustro-jowej po 1989 roku dla życia osobistego, kraju i świata, występują między dwoma pokoleniami Polaków: rodziców i ich dzieci?

W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, która po-zwoliła na zgromadzenie wiedzy odnoszącej się do badanego zjawiska w posta-ci opinii wyrażanych na jego temat. Techniką badawczą była ankieta a narzę-dziem kwestionariusz zawierający wyskalowane listy twierdzeń odnoszących się do różnych obszarów konsekwencji zmiany społecznej.

W doborze grupy badanej posłużono się dwoma kryteriami. Pierwszym było pełnienie roli pracownika socjalnego. Taki wybór wynikał z faktu, iż pracownicy socjalni należą do grup zawodowych, mających stosunkowo duże możliwości oddziaływania na konsekwencje zmiany społecznej. Do obowiąz-ków konstytuujących ich role zawodowe przypisane jest przeciwdziałanie ne-gatywnym konsekwencjom zmian zagrażających marginalizacją i wyklucze-niem jednostek, grup i całych społeczności nie radzących sobie z sytuacjami trudnymi, wygenerowanymi przez zmianę o różnym natężeniu, a zwłaszcza przez kryzys, rozumiany jako zmiana gwałtowna.

Drugie kryterium uwzględnione w dokonanej analizie to wiek osób percy-pujących zmianę, a ściślej – pokoleniowość wyznaczana wiekiem życia.

Kierując się dwoma powyższymi kryteriami doboru populacji, znajdują-cymi uzasadnienie w przedmiocie analizy, przeprowadzono badania w grupie pracowników socjalnych reprezentujących różne regiony Polski oraz w grupie ich dzieci – uczniów szkół ponadgimnazjalnych.

W badaniach uczestniczyło 245 rodziców (w tym 181 matek oraz 64 ojców) oraz ich dziecko uczęszczające do szkoły ponadgimnazjalnej (177 dziewcząt i 68 chłopców). W sumie badania objęły 490 osób. Średnia wieku życia rodzi-ców wynosiła 45,05 natomiast średnia wieku życia badanej młodzieży, to 17,37.

Badani reprezentowali trzy typy środowiska zamieszkania: wieś (93 rodzi-ny – 37,96%), małe miasto (90 rodzin – 36,73%) i duże miasto powyżej 50 tys. mieszkańców (62 rodziny – 25,31%). Rodzice posiadali najczęściej wykształce-nie wyższe (153 osoby – 62,45%). Pozostała część legitymowała się wykształce-

7 T. Pilch: Strategia badań ilościowych, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2010, s. 66.

14


niem średnim (90 osób – 36,73%). Dwie osoby (0,82%) nie udzieliły informacji na ten temat.

3. Konsekwencje zmiany społecznej wywołanej polską trans-formacją ustrojową w percepcji dwóch grup pokoleniowych: rodziców i ich dorastających dzieci

Przed rokiem 1989 w Polsce społeczeństwo było podzielone, ale w sposób nierównomierny. Zdecydowana większość robotników, inteligencji i młodzie-ży wypowiadała się przeciwko ograniczeniom swobód obywatelskich i zależ-ności Polski od Rosji (wówczas ZSRR), natomiast stosunkowo mniej liczne krę-gi skupione wokół ówczesnej władzy, korzystające z określonych przywilejów, gotowe były tych przywilejów bronić. Jednocześnie jednak powszechna była świadomość głębokiego kryzysu ekonomicznego całego Bloku Wschodnie-go, co było postrzegane nie tylko przez narody, ale i przez przywódców par-tii komunistycznych tych krajów, także Polski, jako nieuchronna szansa bądź ryzyko zmiany. Mocna i dobrze zorganizowana opozycja, znajdująca oparcie w „papieżu znad Wisły” dawała Polakom szansę na stanie się liderem tej zmia-ny, od której oczekiwano bardzo wiele w odniesieniu tak do warunków prawno-ustrojowych jak i ekonomicznych. Realizacja tych oczekiwań była bardzo róż-na, podobnie jak jej oceny zmieniające się w czasie społecznym8, stąd ważnym czynnikiem diagnoz dotyczących tej kwestii jest przynależność pokoleniowa grup oceniających. W poniższej tabeli przedstawione zostały dane dotyczące oceny konsekwencji polskiej transformacji, formułowanej przez dwa poko-lenia – pracowników socjalnych, dorastających w czasach walki o tę zmianę oraz pokolenia ich dzieci, znających realia sprzed 1989 roku tylko z przekazów pośrednich. W analizie uwzględniono ponadto kryterium bliskości-oddalenia różnych kręgów ich środowiska życia, tj. dokonano diagnozy percepcji znacze-nia transformacji ustrojowej w Polsce nie tylko dla siebie i własnej rodziny, ale także swojej miejscowości, kraju i świata.

8 Czas społeczny jest tu rozumiany jako sieć „relacji odzwierciedlających, ale także kształtujących szczególne, temporalne zależności między zjawiskami, zdarzeniami czy działaniami społecznymi”, P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2010, s. 475.

15


Tabela 1. Przynależność pokoleniowa a ocena konsekwencji upadku komunizmu w Polsce w wybranych obszarach wpływu

Obszar Pokolenie rodziców Pokolenie dzieci M1-M2 Test F Test TM1 SD1 M2 SD2

Życie osobiste 2,03 2,15 1,42 2,03 0,62 0,408 0,001Rodzina 2,01 2,21 2,08 2,04 -0,07 0,215 0,730

Zamieszkiwana miejscowość

1,82 1,93 1,92 1,92 -0,10 0,958 0,590

Polska 2,94 1,99 3,09 1,95 -0,16 0,760 0,388Świat 2,60 1,69 2,31 1,88 0,28 0,103 0,085

Kościół polski 2,57 2,07 2,20 2,04 0,38 0,839 0,047Kościół na świecie 1,90 1,87 1,51 1,87 0,39 0,964 0,024

Nauka w Polsce 2,30 1,76 2,01 1,81 0,29 0,679 0,075Nauka na świecie 1,83 1,73 1,41 1,82 0,42 0,419 0,010Polityka w Polsce 2,92 2,17 3,02 2,09 -0,09 0,566 0,638

Polityka na świecie 2,30 1,79 2,12 1,96 0,18 0,158 0,304Kultura w Polsce 2,56 1,80 2,33 2,01 0,23 0,096 0,184

Kultura na świecie 1,96 1,71 1,59 1,82 0,37 0,323 0,024

Dane umieszczone w tabeli obrazują natężenie wpływu czynnika zmia-ny społecznej określonego jako „transformacja ustrojowa” w percepcji dwóch pokoleń Polaków. Natężenie to mierzone było na skali dwubiegunowej (od +5 do -5), przy czym cyfry (+ 5) i (- 5) oznaczały największe natężenie wpływów, pozytywnych lub negatywnych, a cyfry (-1) i (+ 1) – natężenie najniższe. Osoby zaznaczające na skali cyfrę zero stwierdzały brak wpływu transformacji ustro-jowej w Polsce na własne życie bądź określone obszary tworzące bliższe i dalsze kręgi swojego uczestnictwa społecznego.

Uzyskane wyniki pokazują, że wszystkie średnie wartości natężenia wpływu czynnika „polska transformacja ustrojowa” mają znak dodatni, zatem zarówno badani pracownicy socjalni jak i ich dzieci postrzegają ten czynnik jako zda-rzenie o konsekwencjach pozytywnych dla siebie, własnej rodziny, swojej miej-scowości, Polski i świata, a także Kościoła na świecie i w Polsce, polityki pol-skiej i światowej oraz polskiej i światowej kultury. Najwyższe natężenie wpływu analizowany czynnik zmiany uzyskał w pokoleniu rodziców dla: Polski (M1 = 2,94) i polskiej polityki (M1 = 2,92), a najniższe dla struktur ogólnoświatowych: kościoła na świecie, nauki światowej, światowej polityki i kultury. Jednocześnie jednak wskaźnik uzyskany dla świata jako takiego, bez wydzielania jego struk-tur, jest stosunkowo wysoki (M1 = 2,60). Wysoko badani ocenili ponadto wpływ transformacji ustrojowej na swoje życie osobiste (M1 = 2,03), a nisko – na rozwój własnej miejscowości (M1 = 1,82). Z kolei młodzież zdecydowanie największy

16


wpływ transformacji ustrojowej w Polsce upatruje w losach kraju (M2 = 3,09) oraz kształtowaniu się polskiej polityki (M2 = 3,02), a najmniejszy – na życie osobiste, losy kościoła na świecie, światowej nauki i kultury.

Największą różnicę (na poziomie p<0,001) stwierdzono pomiędzy bada-nymi pokoleniami w odniesieniu do oceny wpływu transformacji ustrojowej w Polsce na życie osobiste. Różnice ta oznacza, iż dorośli, w większym stopniu niż pokolenie ich dzieci, pozostają pod wpływem przekonania, że transforma-cja pozytywnie zmieniła ich życie.

Różnicę pomiędzy pokoleniami na poziomie istotności statystycznej lub zbliżonym uzyskano również w odniesieniu do ocen natężenia wpływu pol-skiej transformacji na Kościół, zarówno polski jak i światowy, przy czym wyż-sze średnie w obydwu grupach odnosiły się do kościoła polskiego. Znaczące różnice pokoleniowe na poziomie istotności statystycznej stwierdzono ponadto w odniesieniu do oceny wpływu transformacji ustrojowej w Polsce na naukę i kulturę na świecie, przy czym w obydwu przypadkach większe znaczenie ana-lizowanemu czynnikowi przypisywało pokolenie osób starszych.

Prezentowane wyżej średnie wyniki ocen uzyskane dla porównywanych grup nie dostarczają informacji na temat, jaki jest udział w każdej z nich osób zadowolonych i niezadowolonych z konsekwencji polskiej transformacji ustro-jowej. Kolejna tabela dostarcza takich informacji, grupując uzyskane oceny w trzech kategoriach: oceny pozytywne, neutralne, i negatywne.

Tabela 2. Przynależność pokoleniowa a znak oceny konsekwencji upadku komunizmu w Polsce w wybranych obszarach wpływu

Obszar

Pokolenie dzieci Pokolenie rodzicówocena

negatywnaocena

neutralnaocena

pozytywnabrak odpo-

wiedziocena

negatywnaocena

neutralnaocena

pozytywnabrak odpo-

wiedziN % N % N % N % N % N % N % N %

1 7 2,86 114 46,53 121 49,39 3 1,22 22 8,98 40 16,33 182 74,29 1 0,412 6 2,45 68 27,76 168 68,57 3 1,22 22 8,98 45 18,37 176 71,84 2 0,823 7 2,86 59 24,08 175 71,43 4 1,63 15 6,12 55 22,45 174 71,02 1 0,414 6 2,45 18 7,35 216 88,16 5 2,04 13 5,31 17 6,94 214 87,35 1 0,415 4 1,63 44 17,96 192 78,37 5 2,04 3 1,22 31 12,65 209 85,31 2 0,826 9 3,67 53 21,63 176 71,84 7 2,86 17 6,94 29 11,84 198 80,82 1 0,417 8 3,27 97 39,59 134 54,69 6 2,45 9 3,67 66 26,94 169 68,98 1 0,418 5 2,04 60 24,49 174 71,02 6 2,45 9 3,67 41 16,73 194 79,18 1 0,419 4 1,63 101 41,22 134 54,69 6 2,45 3 1,22 68 27,76 173 70,61 1 0,41

10 8 3,27 27 11,02 204 83,27 6 2,45 13 5,31 22 8,98 209 85,31 1 0,4111 8 3,27 50 20,41 181 73,88 6 2,45 3 1,22 39 15,92 202 82,45 1 0,41

17


12 7 2,86 50 20,41 182 74,29 6 2,45 8 3,27 31 12,65 205 83,67 1 0,4113 3 1,22 94 38,37 142 57,96 6 2,45 3 1,22 57 23,27 183 74,69 2 0,82

Obszary: 1 - życie osobiste, 2 – rodzina, 3 - zamieszkiwana miejscowość, 4 – Polska, 5 – świat, 6 – kościół polski, 7 – kościół na świecie, 8 – nauka w Polsce, 9 – nauka na świecie, 10 – polityka w Polsce, 11 – polityka na świecie, 12 – kultura w Polsce, 13 – kultura na świecie

Pokolenie rodziców w zdecydowanej większości formułowało pozytyw-ne oceny konsekwencji transformacji ustrojowej w Polsce dla wszystkich ob-szarów możliwych wpływów, począwszy od funkcjonowania osobistego, do zmian w strukturach światowych. W niemal wszystkich tych zakresach oceny pozytywne przekroczyły 70%, w jednym, tj. przy ocenie wpływu transformacji ustrojowej na zmiany w kościele światowym – zbliżyły się do tego poziomu (68,98%). Najczęściej oceny pozytywne dorośli formułowali w odniesieniu do ogólnie rozumianych zmian w Polsce (87,35%) i na świecie (85,31%), w polskiej polityce (85,31), w światowej polityce (82,45%) i w polskiej kulturze (83,67%). Brak wpływu w tej grupie wyrażany były stosunkowo rzadko, a oceny negatyw-ne – wręcz sporadycznie. Znaczenia polskiej transformacji najczęściej badani pracownicy socjalni nie dostrzegali dla światowej nauki (27,76%), światowego kościoła (26,94%) i światowej kultury (23,27%), ale i dla własnej miejscowości (22,45%). Natomiast najczęściej respondenci z tej grupy wskazali jej negatywne konsekwencje dla własnego życia i dla własnej rodziny (po 8,98% wskazań).

Badana młodzież, podobnie jak ich rodzice, rzadko ocenia negatywnie konsekwencje zmian wywołanych transformacją. Najczęściej w odniesieniu do zmian w światowym kościele oraz polityce: polskiej i światowej, ale w żad-nym z tych obszarów liczba wskazań negatywnych nie osiągnęła poziomu 4%. Natomiast bardziej typowe dla młodzieży jest niedostrzeganie jakichkolwiek zmian w wyniku transformacji ustrojowej w Polsce. Najczęściej takie stano-wisko badani zaprezentowali w odniesieniu do życia osobistego (46,53%) oraz światowego kościoła (39,59%) i światowej kultury (38,37%). Najmniej takich ocen młodzieży dotyczyło ogółu zmian w Polsce (7,35%), przy czym w tym zakresie nie odbiegają oni w swych ocenach od opinii rodziców (6,94%), a w obydwu badanych grupach konsekwencje transformacji ustrojowej w Polsce dla tego obszaru wpływów są najczęściej oceniane zdecydowanie pozytywnie.

18


4. Uwagi końcowe

Transformacja ustrojowa w Polsce z 1989 roku to czynnik zmiany spo-łecznej o szczególnym znaczeniu dla społeczeństwa zarówno ze względu na rozległość i doniosłość konsekwencji, jak i udział narodu w konstruowaniu tej zmiany, rozłożony w czasie, obejmujący coraz liczniejsze kręgi opozycjoni-stów i coraz bardziej radykalne działania wyrażające sprzeciw wobec starego porządku, niezgodnego z potrzebami i oczekiwaniami społeczeństwa. Można przyjąć, że konstruowanie tego czynnika zmiany społecznej obejmuje kilka po-koleń, a korzeniami sięga zrywów wolnościowych z roku 56, 68, 70, przy czym może być porównywalne z takimi czynnikami zmiany społeczno-kulturowej jak zjednoczenie Polski Dzielnicowej, odzyskanie niepodległości po I wojnie światowej, a nawet Chrzest Polski. Każdy z tych czynników zmiany stwarzał nową rzeczywistość: polityczną, gospodarczą, kulturową, religijną i społeczną.

W naszych badaniach uwzględniliśmy percepcję konsekwencji polskiej zmiany ustrojowej w ocenie dwóch pokoleń: dorosłych pracowników socjal-nych oraz ich dzieci – młodzieży uczęszczającej do szkół ponadgimnazjalnych. Na podstawie dokonanej analizy sformułowane zostały następujące wnioski:

1) Transformacja ustrojowa w Polsce po blisko trzydziestu latach jest postrzegana jako zmiana pozytywna, zarówno przez dorosłych pra-cowników socjalnych jak i pokolenie ich dzieci, o czym świadczy fakt, iż wszystkie wartości średnie uzyskane na podstawie badania za pomocą skali dwustronnej diagnozującej wybrane obszary życia społecznego w Polsce i na świecie - były dodatnie.

2) Największe znaczenie polskiej transformacji badani pracownicy so-cjalni dostrzegają dla kraju jako całości i polskiej polityki w szczegól-ności, a najmniejsze – dla struktur ogólnoświatowych (nauki, kul-tury, polityki). Również młodzież zdecydowanie największy wpływ tej zmiany upatruje w losach kraju, zwłaszcza w obszarze polskiej polityki a najmniejszy – dla życia osobistego i światowych struktur.

3) Największą różnicę (na poziomie p<0,001) stwierdzono pomię-dzy badanymi pokoleniami w odniesieniu do oceny wpływu pol-skiej transformacji na życie osobiste. Różnica ta oznacza, iż dorośli, w większym stopniu niż pokolenie ich dzieci, są przekonani, że trans-formacja ustrojowa w Polsce pozytywnie zmieniła ich życie. Takie wyniki najprawdopodobniej stanowią konsekwencję faktu, iż młodzi nie doświadczali osobiście przemian dokonujących się w początkach

19


lat 90., mogli tylko na podstawie dostępnych przekazów wyobrażać sobie własne życie w warunkach struktur społeczeństwa PRL-u, zdo-minowanego rządami jednej partii komunistycznej, o scentralizo-wanej gospodarce i zamkniętych granicach. Jednak uzyskane wyni-ki wskazują, że takie wyobrażenia są mniej znaczące dla pozytywnej oceny zmiany niż osobiste doświadczenia pokolenia starszego.

4) Różnicę pomiędzy pokoleniami na poziomie istotności statystycznej lub zbliżonym uzyskano również w odniesieniu do natężenia wpły-wu transformacji ustrojowej w Polsce na Kościół, zarówno polski jak i światowy, przy czym wyższe średnie w obydwu grupach odnosiły się do kościoła polskiego. Można to tłumaczyć także bezpośredni-mi doświadczeniami pokolenia starszego w przeżywaniu ograniczeń swobód religijnych, dyskryminowania osób ujawniających przyna-leżność do Kościoła Katolickiego i niechętnych praktykom sekula-ryzacyjnym, stanowiącym jedno z najważniejszych ideologicznych założeń byłej partii komunistycznej i rządzonego przez nią państwa.

5) Znaczące różnice pokoleniowe na poziomie istotności statystycznej stwierdzono także w odniesieniu do oceny wpływu transformacji ustrojowej w Polsce na naukę i kulturę na świecie, przy czym w oby-dwu przypadkach większe znaczenie analizowanemu czynnikowi przypisywało pokolenie osób starszych. Wskazuje to na większy re-alizm młodych i jednocześnie większą skłonność starszych do ide-alizowania znaczenia polskich przemian dla świata, jako przemian, które stanowiły bardzo ważne tło społecznej biografii tych ostatnich. Otwarcie granic Polski może być przez nich kojarzone z przenika-niem osiągnięć polskiej nauki, a także wartości i wzorów kultury do cywilizacji ogólnoświatowej.

6) Dorośli Polacy, którzy pamiętają czasy PRL-u, zdecydowanie czę-ściej pozytywnie oceniają koniec tamtej epoki, przy czym bardziej skłonni są oni dostrzegać pozytywne konsekwencje minionych zda-rzeń w obszarach bardziej od nich oddalonych (w świecie i kraju) niż w bliższych (osobistego funkcjonowania, własnej rodziny, własnej miejscowości). Można na tej podstawie sądzić, że są dumni z pol-skich dokonań po roku 1989 i lat bezpośrednio poprzedzających tamte zdarzenia. Wierzyli kiedyś i nadal chcą wierzyć w znaczenie polskiego zrywu narodowego dla korzystnych przemian zarówno kraju jak i świata, nawet wówczas, kiedy takich konsekwencji nie do-

20


strzegają w swoim najbliższym środowisku wyznaczanym poprzez warunki funkcjonowania osobistego, rodzinnego i lokalnego.

7) Optymizmu i poczucia dumy z dokonań transformacji politycz-nej nie podziela już w takim stopniu pokolenie młodych Polaków. Wprawdzie i w tej grupie dominują oceny pozytywne, ale nie w tak powszechnym stopniu jak w pokoleniu ich rodziców. W odniesieniu do życia osobistego, oceny pozytywne młodzieży zaledwie zbliżają się do poziomu 50%, podczas gdy w pokoleniu rodziców przewyższają poziom 74%. Nieznacznie oceny te w grupie młodzieży przekroczyły poziom 50% w odniesieniu do obszarów światowej nauki i światowe-go kościoła, natomiast oceny ich rodziców w tych zakresach osiągały poziom 70%. Tutaj także zaznaczył się większy realizm młodzieży, oparty na obserwacjach struktur także bardziej odległych (podróże, Internet), przy jednoczesnym braku sentymentów do zdarzeń, które nie stanowią części ich osobistego doświadczenia.

8) Badana młodzież, podobnie jak ich rodzice, rzadko ocenia nega-tywnie konsekwencje transformacji ustrojowej w Polsce - w żadnym z badanych obszarów liczba wskazań negatywnych nie osiągnęła po-ziomu 6%. Analiza ich wypowiedzi wykazała, że najczęściej konse-kwencje negatywne transformacji uczniowie wiązali ze zmiana sy-tuacji bytowej Polaków oraz zmianą stosunków międzyludzkich (w granicach 5,5%) a najrzadziej – ze zmianą wiedzy Polaków (poniżej 2%) oraz zmianą ich moralności (2%). Natomiast w pokoleniu ro-dziców negatywna ocena przekroczyła 10% w obszarach zmiany sy-tuacji bytowej Polaków, ich moralności, religijności, tolerancyjności oraz zmiany stosunków międzyludzkich, natomiast najmniej takich wskazań dotyczyło wiedzy Polaków i ich życiowej aktywności (po-niżej 5%). Zatem dorośli zdecydowanie częściej formułowali oceny negatywne w stosunku do konsekwencji transformacji ustrojowej w swoim kraju i dotyczy to wszystkich uwzględnionych obszarów wpływu, natomiast młodzież była bardziej skłonna do demonstro-wania swojej obojętności wobec tych kwestii. Brak dostrzegania zmian będących rezultatem transformacji ustrojowej w tej grupie osiągał wartości zbliżające się nawet do 50%.

Na zakończenie analizy warto jeszcze podkreślić, że polska transforma-cja ustrojowa należy do tych czynników zmiany społecznej, które dotyczyły bezpośrednio całego społeczeństwa polskiego, a pośrednio także innych kra-

21


jów, zwłaszcza zlokalizowanych na Wschodzie Europy. Dokonujące się wów-czas przeobrażenia polityczno-ustrojowe zaznaczyły się we wszystkich sferach funkcjonowania Polaków: ekonomicznej, politycznej, kulturalnej, religijnej, rodzinnej, osobowościowej. Jak każda zmiana społeczna, transformacja spo-wodowała zróżnicowane skutki dla jednostek i grup, które znalazły się w ob-szarze jej oddziaływań: jedni gromadzili szybko duże majątki, co zwiększało szanse awansu ekonomiczno-społecznego także dla ich dzieci, inni tracili za-trudnienie i związane z nim podstawy egzystencji materialnej dla siebie i swo-ich bliskich. Transformacja była więc dla jednych Polaków szansą na uzyska-nie pozycji ponadprzeciętnych, a dla innych – realnym zagrożeniem pozycji uprzednio posiadanych. Wyniki prezentowane w tym opracowaniu dotyczyły tylko jednej grupy społeczno-zawodowej, tworzonej przez osoby posiadające względnie pewne zatrudnienie zabezpieczające potrzeby bytowe własne i po-siadanych rodzin. Z pewnością warto by zatem wyniki te zweryfikować w gru-pach, które po transformacji znalazły się w sytuacji szczególnie trudnej: bez-robotnych, żyjących w ubóstwie, tak w mieście jak i na wsi, w tym zwłaszcza w osadach po byłych PGR-ach.

22


Bibliografia

Giddens A., Socjologia, Warszawa 2006.

Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 2001.

Kolasa – Nowak A., Transformacja systemowa w interpretacjach polskich socjologów, „Proncipia”, 2012, Tom LVI.

Krüger H. H., Metody badań w pedagogice, Gdańsk 2007.

Marody M., Jak daleko stąd, jak blisko… do kapitalizmu, w: Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realna demokracją, red. M. Marody, Warszawa 1996.

Morawski W., Instytucjonalni aktorzy w działaniu: między władzą a polityką, w: Stosunki przemysłowe w Polsce. Studium czterech przypadków, red. M. Fedorowicz, W. Kozak, W. Morawski, Warszawa 1995.

Pilch T., Strategia badań ilościowych, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2010.

Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2010.

Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.

Wódz K., Kwestie społeczne – dialog – współrządzenie: przyczynek do analizy dyskursu publicznego w Polsce, w: Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska - Europa - świat, red. W. Wesołowski, J. Włodarek, Warszawa 2005.

23

Krzysztof JaskułaKUL [email protected]

Machiavelli redivivus i Wielki Brat znów w folwarku – studium o kilku końcach niewinności w polskiej demokracji

najnowszych czasów z perspektywy ‘obywatela 0’

Machiavelli redivivus and Big Brother on the farm again – a study of a few ends of innocence in Poland’s democracy in

recent times – ‘citizen 0’ speaks

Streszczenie: Wobec wielu politologicznych, historycznych i socjologicznych analiz rozwoju wolnej demokracji

w Polsce przez niemal trzy dekady, niektórzy obywatele czują potrzebę wypowiedzenia się na temat tego, co się ostatnio dzieje w tej sferze w najnowszej historii. Ich opinie kształtuje kultura, literatura, filozofia i ich rozumienie prawa. ‘Obywatel 0’ jest w pewnym wymiarze rzecznikiem ich opinii.

Słowa kluczowe: władza, manipulacja, obywatel, filozofia, makiawelizm

Summary: In the light of many analyses concerning the development of free democracy in Poland over the

past (almost) three decades and conducted from the viewpoint of sociological, historical and political sciences, some citizens feel the need to present their own, citizen-based views of what has been going on in this field of social life in recent times. Their opinion is also shaped by culture, literature, philosophy and their understanding of law. ‘Citizen 0’ partly represents their voice.

Keywords: authority, manipulation, citizen, philosophy, Machiavellianism

24

Krzysztof Jaskuła

1. Przyczyny powstania analizy

Dlaczego obywatel 0 (zero) jest ‘obywatelem 0’? Jest takim, gdyż w rozu-mieniu ordynacji wyborczej jego głos równa się 1, gdyż głos każdego robot-nika równa się głosowi profesora, a więc każdy obywatel państwa równa się 1 głos, natomiast w sensie statystycznym owa jedynka jest bliska zeru.1 Dlacze-go obdarzony jednym głosem ‘obywatel 0’ chce się wypowiedzieć pisemnie? Jest tak, gdyż potrafi, a większość jemu podobnych obywateli nie ma ani ta-kiej technicznej możliwości, ani też umiejętności. Czy to oznacza, że podobni ‘obywatele 0’, którzy pisać ani wypowiadać się nie potrafią, są gorsi i nie mogą mieć wpływu na rzeczywistość kraju, w którym żyją? Wręcz przeciwnie. Po pierwsze, mają taki sam jeden głos w wyborach, w których mają prawo kon-stytucyjne brać udział. Po drugie, mogą się wypowiadać na co dzień, w każdej życiowej sytuacji. Po trzecie, mają prawo do krytyki lub pochwał dla obecnie rządzących. Nie jest ważne, kim są ci rządzący. Po czwarte, czysto politologicz-ne teksty dotyczące życia politycznego w Polsce są niezwykle liczne. Dotyczą pierwszej i drugiej dekady transformacji oraz ostatnich wyborów parlamentar-nych i prezydenckich. Nie wydaje się, iż należy takie publikacje powielać, gdyż są fachowe i rzetelne.2 Niniejszy tekst jest zatem obserwacją bardziej osobistą lub środowiskową niż analizą stricte socjologiczną lub politologiczną, z posza-nowaniem dla wspomnianych powyżej.

Dlaczego ‘obywatel 0’ pisze o sobie w trzeciej osobie, niczym Juliusz Cezar w De Bello Gallico? ‘Obywatel 0’ jest amalgamatem autora niniejszego artyku-łu i kilku osób mających zbliżone życiorysy, wykształcenie, podobne poglądy i doświadczenia życiowe, które nie zgadzają się, by wymieniać ich nazwiska w sferze publicznej. ‘Obywatel 0’ nie jest zatem zawsze jedną osobą, gdyż cza-sem jest reprezentantem ludzi, którzy myślą podobnie w sensie politycznym i społecznym.3 Jest też osobą lub czasem grupą, która stara się czytać lub przy-najmniej śledzić programy partii politycznych ze świadomym pominięciem ta-kich haseł populistycznych, które nie mają żadnych szans na realizację.

Dlaczego studium dotyczy utraty niewinności? ‘Obywatel 0’ wkroczył do świata III RP jako jednostka, która nie miała praw wyborczych, która musiała

1 Wybory do Sejmu 2015 – liczba uprawnionych: 30629150, frekwencja 50.92%. 1 głos = 0.0000032648637001026798 0%, czyli 0 pro cent, czyli, po staropolsku, po uśrednieniu do 4 miejsc po przecinku, zero od sta (http://parla-ment2015.pkw.gov.pl/349_wyniki_sejm) [odczyt: 11.02.2017].

2 Np. całe wydanie e-Politikonu 2016 poświęcone jest ostatnim wyborom 2015 w Polsce. 3 Gdy obywatel 0 nie występuje pod własnym nazwiskiem i reprezentuje grupę, jego opinie i wypowiedzi w tekś-

cie pojawiają się w pojedynczym cudzysłowie, tzn. ‘obywatel 0’.

25

Machiavelli redivivus i Wielki Brat znów w folwarku

zderzyć się z dorosłością w zupełnie innym świecie i w nieprzewidzianych wy-miarach politycznych i społecznych. ‘Obywatel 0’ musiał się czasem wyrzekać głosu sumienia, tudzież brać pod uwagę pragmatykę i instynkt obywatelskie-go przetrwania w niekoniecznie zawsze przyjaznym państwie i społeczeństwie. Utrata niewinności obywatela powinna zatem być uznana za rozczarowanie nie-winnej ufności i utratę zaufania obywatela do państwa, w którym obywatel żyje.

Podstawową jednak przyczyną powstania niniejszego tekstu jest następu-jące pytanie: co profesorowie i doktorzy nauk społecznych, prawnych i poli-tycznych występujący w mediach i przedstawiający swe analizy w książkach i innych publikacjach4 potrafią powiedzieć ‘obywatelowi 0’ takiego, czego on nie wie, żyjąc w społeczeństwie i świadomie obserwując rzeczywistość? Odpo-wiedź jest następująca: nic nowego,5 gdyż ich analizy są trafne post factum, na-tomiast ich przewidywania dotyczące tego, co się wydarzy, już niekoniecznie.6 Analizy socjologiczne i politologiczne mają pewne ramy, badacze posługują się statystyką i metodologią, która ma szeroki wachlarz możliwości. Politolodzy i socjolodzy stawiają tezy i pytania, przeprowadzają więc badania i przedsta-wiają ich wyniki w tabelach i wykresach, czasem w opisach. Potem, wedle po-trzeby, przeprowadzają je ponownie i analizują. Wyniki są zatem obiektywne i rzetelne. Mają jednak pewne ograniczenia. Innymi słowy, badacze nie biorą pod uwagę pojedynczych i spontanicznych zachowań przeciętnego obywate-la, które także można analizować w aspekcie historii, psychologii, etymolo-gii i prawa, i z których można również wyciągnąć wnioski. Takie zachowania i wnioski znajdują się w niniejszej analizie.

2. Koniec pierwszy (1989)

Podczas pierwszych, połowicznie wolnych wyborów do polskiego parla-mentu w 1989 roku, ‘obywatel 0’ nie miał skończonych 18 lat i nie mógł w nich brać udziału. ‘Obywatel 0’ bardzo przeżył tę niedogodność, gdyż nie angażując się bezpośrednio w opozycyjną działalność, zależało mu na tym, by być posta-

4 ‘Obywatel 0’ ma na myśli następujące osoby ze świata nauki, tj. socjologii, politologii i prawa: Jadwiga Stanisz-kis, Ryszard Bugaj, Ireneusz Krzemiński, Radosław Markowski, Ewa Pietrzyk-Zieniewicz, Ewa Łętowska, Nor-bert Maliszewski, Kazimierz Kik, Andrzej Zoll, Adam Strzembosz, Rafał Chwedoruk, Monika Płatek, Karol Modzelewski, Wawrzyniec Konarski, Wojciech Sadurski itp. Ich opinie i analizy pojawiają się w stacjach telewizyjnych takich jak TVN, TVN 24, TVN 24 BiS, Polsat, Polsat News, Polsat News 2, TVP Info, Superstacja.

5 Ciekawie partycypację wyborczą podsumowuje M. Cześnik, Partycypacja wyborcza Polaków, Warszawa 2009: wszystko jest niestabilne i trudno cokolwiek naukowo wyjaśnić.

6 Np. według większości specjalistów prezydent B. Komorowski nie miał z kim przegrać wyborów w Polsce w roku 2015, natomiast Hillary Clinton nie miała z kim przegrać wyborów w USA w roku 2016.

26

Krzysztof Jaskuła

cią aktywną odnawiającego się państwa, przynajmniej uwzględniając prawo wyborcze. Poczuł jednak, że zapanuje wolność i demokracja. ‘Obywatel 0’ nie miał w sobie wrogości ani nienawiści. Wiedział, że w jego kraju demokracja była pozorna i że istniały kraje, gdzie panowała demokracja, wolność, wolny wybór i dobrobyt. To był koniec niewinności obywatelskiej w sensie ‘dziecka poprzedniego systemu’ oraz początek odpowiedzialności obywatelskiej i wy-borczej.

3. Koniec drugi (1995)

W trakcie pierwszych lat transformacji, ‘obywatel 0’ doświadczył wielu cie-kawych przeżyć związanych z polityką, którą się interesował. Głosował w wol-nych wyborach na jedno z ugrupowań post-solidarnościowych i nie mógł pojąć, dlaczego było ich tak wiele i dlaczego w wyborach prezydenckich T. Mazowiecki odpadł w I turze. Nie było jasne, po co L. Wałęsa został prezydentem, skoro był świetnym wojownikiem, ale nie miał talentu do sprawowania władzy. ‘Obywa-tel 0’ bardzo się zdziwił obecnością Radia Maryja (1991) i tygodnika NIE (1990) w przestrzeni publicznej. Z przykrością skonstatował, a Kościół oficjalnie nie za-jął stanowiska, że to drugie medium miało więcej zrozumienia dla przeciętnego, biednego obywatela, gdyż zbiórki pieniędzy na niejasno określone cele organi-zowane przez w/w radio nie zostały oficjalnie wytłumaczone i rozliczone. ‘Oby-watel 0’ dostrzegł też nienawiść w wojnach ugrupowań post-solidarnościowych między sobą i w walce z ‘postkomuną’. ‘Postkomuna’ zaś nie wykazywała się nie-nawiścią i zawsze, dochodząc do władzy, twierdziła, że jej było ‘mniej wolno’. Kościół również był w owym czasie zadowolony ze swych przywilejów.7 W oce-nie ‘obywatela 0’ Kościół powinien był wówczas wycofać się z klasą z życia po-litycznego. Wprowadzenie lekcji religii do szkoły było zaś nadużyciem zaufania publicznego, którym Kościół się słusznie wówczas cieszył.8

‘Obywatel 0’ nie znał wówczas praktycznego zastosowania pojęcia niena-wiści, gdyż miał nadzieję, że skoro jedna siła polityczna przekazała pokojowo władzę innej na mocy porozumień Okrągłego Stołu, to spokój powinien być gwarantowany. Radował się jednak bardziej tym, że można było w sklepach

7 R. Glajcar, Polski Kościół w dobie transformacji systemowej, „Roczniki administracji i prawa. Teoria i praktyka, rok XII”, Sosnowiec 2012, ss. 75-92.

8 W opinii ‘Obywatela 0’, wprowadzenie lekcji religii do szkoły było ruchem katastrofalnym, gdyż większość uczniów potraktowało tę zmianę jako nową opresję. Dzieci po roku 1990 nie znały dobrze czasów socjalizmu w Polsce, ale narzucanie im nowych przedmiotów potraktowały jako nowy przymus. Dzisiejsze dzieci rzadko lubią lekcje religii w szkole. ‘Obywatel 0’ bardzo lubił lekcje religii na plebanii kościołów, gdyż były to zajęcia dobrowolne i inne od pozostałych.

27


kupić bez kartek i ograniczeń to, co się chciało, o ile miało się za co to uczynić. Ograniczenia też znał, gdyż zamożny z domu nie był, ale rozumiał, że wol-ność posiadania miała swe limity i że można będzie je z czasem przekraczać wraz z rozwojem wolnego kraju. Wolność umysłu i przekonań była wszakże wartością ponad miarę. A jednak, pomimo nadziei ‘obywatela 0’ na jedność w narodzie polskim, znów wrzała walka pomiędzy stronami zwanymi ‘my’ i ‘oni’. W każdej nowoczesnej demokracji tak jest, że występują strony sporu politycznego w słusznej sprawie, ale ‘obywatel 0’ myślał wówczas, że ‘oni’ od-dali pokojowo władzę, a ‘my’ w końcu będziemy normalnym i zjednoczonym w walce o dobrobyt narodem. Nie powinno być zatem wrogów, tylko przeciw-nicy polityczni.

W owym czasie obywatel 0 był zaawansowanym studentem i udało mu się, w nowej rzeczywistości, dostać mieszkanie na korzystny kredyt sponsorowany i gwarantowany przez spółdzielnię mieszkaniową. Stan techniczny mieszkania nie był jednak szczytem marzeń. Gdy obywatel 0 zgłosił rozmaite usterki do administracji osiedla, odwiedził go obywatel-robotnik, który wyraził opinię, że taki stan to standard i że ‘za komuny’ za naprawę usterek płaciło się obywa-telom-robotnikom, którzy nielegalnie przywłaszczali sobie elementy pewnych innych i niezidentyfikowanych lokali mieszkalnych i za nielegalną opłatą po-lepszali w ten sposób standard mieszkań, których lokatorzy im za to płacili. Oznajmił przy tym, iż chętnie przyjdzie po godzinach i, za odpowiednią opłatą, usterki usunie. Obywatel-robotnik zapytał również wówczas obywatela 0, czy ów wybiera się na najbliższe wybory parlamentarne w roku 1993. Gdy obywatel 0 wyraził wątpliwości, gdyż rozproszenie partyjek post-solidarnościowych było zbyt wielkie, obywatel-robotnik stwierdził, że trzeba na wybory iść, bo inaczej ‘durne komuchy wygrają’. Po raz kolejny obywatel 0, u którego wystąpił dyso-nans poznawczy, uznał wówczas, iż konieczna ustrojowa transformacja nieko-niecznie przełożyła się na świadomość obywateli.9 Skoro obywatel-robotnik był przeciwny ‘durnym komuchom’, to dlaczego chciał nielegalnej opłaty za na-leżną bezpłatnie usługę, która była, jego zdaniem, normą za panowania ‘dur-nych komuchów’? Obywatel-robotnik, po informacji od obywatela 0, iż nie ma mowy o nielegalnych opłatach, opuścił lokal, by powrócić kilka dni później, po interwencji obywatela 0 w administracji osiedla, i wykonać bezpłatnie wszelkie poprawki w standardzie mieszkania. Jednak jego nienawiść do ‘postkomuny’ i do tego, co za jej czasów mógł robić i zarabiać nielegalnie, bardzo zaniepo-koiła obywatela 0. Najwyraźniej obywatel-robotnik odczuł zmianę ustrojową 9 ‘Obywatel 0’ zastanawiał się wówczas, dlaczego różni, tzw. prawicowi, obywatele mogą reprezentować naród

w parlamencie, skoro ich jedyną bronią była dzika nienawiść do przeciwników.

28

Krzysztof Jaskuła

jako taką, w której jego wpływ na kreowanie rzeczywistości niespodziewanie zmalał. Takich i podobnych zdarzeń w kilku innych wymiarach życia obywa-telskiego było kilkanaście. Nowe władze i urzędy, które rzekomo głosiły nowe porządki i dekomunizację, de facto wprowadzały nowe restrykcje, które były bardziej kłopotliwe. Bardzo często wynikały one też z lekceważącej niechęci do byłego systemu, która w zasadzie opierała się na hipokryzji.

Trwała też w owym czasie nienawistna wojna na górze wśród partii tzw. prawicy, które nie miały żadnego logicznego sensu wg ‘obywatela 0’. To dopro-wadziło go do bolesnej decyzji obywatelskiej, że ani na partie post-solidarno-ściowe ani na L. Wałęsę nie wolno było wówczas głosować. Nienawiść nie była stanem emocjonalnym, który młody ‘obywatel 0’ akceptował. W rozumieniu ‘obywatela 0’ przeciwnik na scenie politycznej był zjawiskiem normalnym, na-tomiast traktowanie reprezentantów innych partii politycznych jako wrogów takim nie było.

4. Koniec trzeci (2001)

Za prezydentury A. Kwaśniewskiego i rządów ‘postkomuny’ obywatel 0 poczuł się dobrze. Nie słyszało się wiele o wrogach. Było to dla niego najpierw bardzo dziwne i zaskakujące odczucie, gdyż ‘wredne komuchy’ okazały się sprawnymi administratorami wolnego państwa. Uchwalono Konstytucję RP, wprowadzono Polskę do NATO, zapanowała względna normalność i poczucie bezpieczeństwa międzynarodowego.10 Obywatel 0 skończył studia, założył ro-dzinę i dostał prestiżową, chociaż niezbyt dobrze płatną pracę. Gdy w miesz-kaniu obywatela 0 pojawiali się obywatele-robotnicy, można z nimi było po-rozmawiać np. o rozwoju muzyki rozrywkowej lub o językach obcych. Nie do-magali się dodatkowych opłat za to, że np. przywłaszczą sobie kaloryfer z innej budowy i zamontują go, za odpowiednią opłatą, w mieszkaniu obywatela 0.

Potem jednak, gdy nowa ‘niekomusza’ akcja wyborcza doszła do władzy i nastał premier J. Buzek, znów zaczęło dziać się gorzej. Obywatel 0, który za-inicjował działalność gospodarczą, nagle zderzył się z nowymi aparatami opre-sji biurokratycznej. W kolejkach do okienka w ZUS obywatel 0 często słyszał przekleństwa pod adresem rządzących i jednocześnie zadowolenie, że znów ‘komuchy’ nie rządzą. Benzyna podrożała o 100%, co dla prowadzenia dzia-łalności gospodarczej miało zgubny wpływ, a poczucie niezależności i wolno-ści od ucisku ‘niekomuszej’ władzy zmalało. I znów, chociaż w wyborach 1997

10 Wtedy pojawiły się pierwsze niezależne media informacyjne – TVN 24 (2001).

29


‘obywatel 0’ postanowił pozostać neutralnym, wybory roku 2001 doprowadziły go do głosowania wbrew post-solidarnościowemu sumieniu i za normalnością.

5. Koniec czwarty (2007)

Normalność polegająca na tym, że obywatel 0 powiększył zarówno rodzi-nę jak i rozmiar mieszkania, zdobył nowe kwalifikacje zawodowe i uzyskał względną niezależność finansową, znów, wbrew sumieniu obywatela 0, doko-nała się znów za rządów tzw. ‘postkomuny’. To już nie było niewinne zaskocze-nie. Obywatel 0 zyskał przeświadczenie, że tzw. prawica, chociaż mająca korze-nie post-solidarnościowe, pogubiła się w swej walce o pryncypia (czy o władzę per se?) i nie potrafiła się zająć tym, co dla przeciętnego obywatela było naj-istotniejsze: demokracją i dążeniem do dobrobytu. Pod koniec rządów L. Mil-lera, który wprowadził Polskę do Unii Europejskiej, pomimo tzw. komuszego pochodzenia, gdy pojawiła się tzw. ‘afera Rywina’, kolega obywatela 0, którego najlepsze osiągnięcia zawodowe i finansowe przypadły na okres rządów lewi-cy, i który bezkrytycznie wnioskował, iż lewica nie miała moralnego prawa rządzić w Polsce, stwierdził, że ‘gdy przyjdą Kaczyńscy i Ziobro, to wymiotą cały ten bajzel i będzie dobrze’. Obywatel 0 wyraził wtedy wielkie wątpliwości odnośnie do tej opinii. Wojna o władzę dwu partii prawicowych, bardzo nie-nawistna, zakończona koalicją jednej z partiami radykalnymi, przekonała oby-watela 0 oraz jego w/w kolegę, że to niekoniecznie był trafny wybór.11 Jarosław Kaczyński wygłosił w 2005 roku chyba najlepsze wizerunkowo exposé premie-ra w Polsce w XXI wieku, bez kartki i z przekonaniem, ale rzeczywistość, rok 2007 i nowe wybory zakończyły niedogodność i niefortunność, która po tym wystąpieniu nastąpiła. Słowa, słowa, słowa… ‘Obywatel 0’ czytał Hamleta,12 i wiedział, że słowa potrafią być różne. Jednak rozbieżność słów i czynów była tu bardzo rozczarowująca. Przede wszystkim, rządzący denerwowali społe-czeństwo arogancją, chybionymi pomysłami i zarzutami procesowymi wobec obywateli mających na celu dobro innych,13 natomiast efektywny rząd można

11 Nieformalne korupcjogenne rozmowy z posłanką Beger, inwigilacja w Ministerstwie Rolnictwa i inne quasi-prawne działania rządu PiS i jego koalicjantów były nie do przyjęcia nawet dla jego wyborców.

12 W. Shakespeare, Hamlet, Warszawa 2004.13 Doktor G. być może nie był czysty finansowo, ale jego publicznie nagłośnione zatrzymanie wywołało odruch

społeczny w postaci spadku dawców do przeszczepów organów http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/doktora-g-czeka-kolejny-proces-sad-uchylil-uniewinnienie-ws-korupcji,418411.html [odczyt 8.01.2017].

Historycznie rzecz ujmując, Sokrates również nie był bez winy w świetle prawa ateńskiego, natomiast jego ska-zanie i śmierć wobec dóbr, które czynił zadając jedynie niewygodne pytania nie okazało się trafnym wyborem z perspektywy jego potomnych.

30

Krzysztof Jaskuła

poznać po tym, że działa sprawnie i o jego działaniu obywatel nie musi na co dzień nic wiedzieć. Zaczęła się walka o to, by zniszczyć przeciwnika politycz-nego za wszelką cenę, a nie tylko walczyć z nim na argumenty, gdyż polityka nie ma nic wspólnego z etyką. Przeciwnik polityczny przestał być przeciwni-kiem i znów stał się wrogiem. A wróg był bytem, przeciwko któremu zawsze było lepiej i łatwiej zjednoczyć siły. ‘My’ i ‘oni’ powrócili. ‘My’ mamy większość i możemy wszystko. ‘Obywatel 0’, Bogu ducha winny, poczuł się inwigilowany przez dawno pochowany system na miarę Wielkiego Brata rodem z Orwel-la i nagle powracający na folwark zwierzęcy niczym zombie. ‘Obywatel 0’ był również zaznajomiony z poglądami ‘geniusza’ Machiavellego…14

6. Koniec piąty (2010)

Chociaż obywatel 0 nigdy nie był zwolennikiem ani wyborcą PO, w tym okresie nastąpiły różne zmiany w jego życiu, a ich oddźwięk obywatelski był dość pozytywny. Pewni ‘obywatele 0’ byli fanami PO przez pewien czas. ‘Oby-watel 0’ nie miał wielu zastrzeżeń do funkcjonowania państwa ani urzędów. Były pewne niesnaski i dużo nienawiści na linii rząd PO vs. prezydent L. Ka-czyński, skandaliczna walka o stołki i samoloty, nie do przyjęcia zachowania posła J. Palikota i innych polityków z obu stron de domo prawicy… Jednak Polska przetrwała kryzys światowy bez wielkiego uszczerbku, społeczeństwo znów stało się otwarte i wolne, nie odczuwało się wielkich oznak niepokojów.15 Katastrofa pod Smoleńskiem zakończyła ten okres. I zaczęła się walka na śmierć i życie… ‘Obywatel 0’ zawsze był za życiem, szczególnie tym już istniejącym.

W tym też okresie rozpętała się technologia komunikacyjna – rozmaitość mediów elektronicznych, w pewnym sensie tradycyjnych, oraz coraz bardziej wszechobecny Internet stały się narzędziami nie tylko do wymiany informacji, ale także do uprawiania gospodarki, handlu, no i także polityki. Niejeden oby-watel pogubił się wówczas w nowej rzeczywistości i poczuł, że jego wpływ na kreowanie rzeczywistości może być duży, pod warunkiem aktywności i kre-atywności w rzeczywistości wirtualnej, a dramatycznie zmalał, o ile dostępu ani aktywności w tej sferze nie było. ‘Obywatel 0’ także stracił nadzieję na to, że świat rzeczywisty będzie wolny od wpływów rzeczywistości elektronicznej.

14 G. Orwell, Rok 1984, Warszawa 1953; Machiavelli, N. Książę, Kraków 2005.15 Wtedy pojawiło się kolejne niezależne medium informacyjne, Polsat News (2008).

31


7. Koniec szósty (2015)

Kampania prezydencka roku 2010 pomiędzy Jarosławem Kaczyńskim i Bronisła-wem Komorowskim była bardzo niesmaczna z punktu widzenia ‘obywatela 0’. Meryto-ryki było jak na lekarstwo, PO kpiła z przeciwnika a PiS zarzucał PO zdradę. Znów była walka typu ‘my’ i ‘oni’, bardzo ostra i nie fair, chociaż oba ugrupowania były prawico-we. W sejmie było niespokojnie, a jednak oba następne rozdania wyborcze okazały się zwycięskie dla prawicy spod znaku PO. Pomimo obaw ‘obywatela 0’, m.in. o niepokoje społecznie i bunty, okres do połowy roku 2015 przebiegł raczej spokojnie w sensie bez-pieczeństwa obywatelskiego. ‘Obywatel 0’ nie narzekał na swe państwo, ale obserwo-wał wrzenie w polityce i miał przeświadczenie, że coś złego może dojść do skutku. Dla ‘obywatela 0’ rządy prawicy-PiS albo prawicy-PO były wtedy światopoglądowo obojęt-ne, jednak obywatel 0, w sensie grupy myślącej podobnie, uznał, iż należy innych oby-wateli spod znaku ‘0’ uczulić na to, że każda partia rządząca powinna mieć hamulec, wentyl bezpieczeństwa i rozsądku albo filtr przyzwoitości. Tak bywało w okresie od 1989 roku. Jako że jedynej sensownej programowo partii dla obywatela 0 w wyborach 2015 nie było, a jedyną merytorycznie wypowiadającą się liderką, pozbawioną niena-wiści i prospołeczną była Barbara Nowacka,16 obywatel 0 postanowił, po kalkulacjach merytorycznych, przekonać innych ‘obywateli 0’, głównie zniesmaczonych ośmiornicz-kami konsumowanymi na koszt podatnika wyznawców PO lub .Nowoczesnej, żeby na jej ugrupowanie koalicyjne głosować, choćby dla higieny parlamentarnej. Argument matematyczny był następujący: czy PO będzie miała wynik np. 22,4% czy 23,6%, to i tak nie zachowa władzy, czy .Nowoczesna będzie miała np. 7,3% czy 8,15%, to i tak nie uzyska władzy, ale wynik Zjednoczonej Lewicy będzie się liczył, gdyż różnica pomiędzy np. 7,5% a 8,1% jest decydująca w metodzie d’Hondta, przy 8% dla koalicji. I tu pojawiły się problemy typu ‘ja mam głosować na Millera albo Palikota? – nigdy’. Okazało się po wyborach, iż partia rządząca ma teraz większość bezwzględną i może uchwalać to, co chce. ‘Obywatel 0’ nie ma bynajmniej nic przeciwko temu, że zawsze rządzi partia wy-grywająca wybory. Każde ugrupowanie zwycięskie ma do tego mandat i to jest norma. Frapujące jest to, że ta władza traktuje ten mandat jako wyłączny i bezwzględny.

8. ‘Obywatel 0’ w państwowym czasie rzeczywistym

Tym, co głównie niepokoi ‘obywatela 0’ w czasie rzeczywistym roku, 2017 jest fakt, że jest jedna partia rządząca. ‘Obywatel 0’ zna z historii i literatury przykłady tego, że każda władza nieograniczona może mieć pokusy, by działać niekoniecznie zgodnie z zasadami tylko dlatego, że nikt jej nie może demo-kratycznie powstrzymać. W dorosłym życiu, ‘obywatel 0’ przyzwyczaił się do

16 Drugim był Adrian Zandberg, jednak jego ugrupowanie, Razem, nie miało szans na powodzenie.

32

Krzysztof Jaskuła

koalicji i wspomnienia jedynej słusznej partii władzy budzą w nim skojarzenia z PZPR. Wtedy również były partie niby-koalicyjne, fasadowe, i zwały się ZSL i SD albo inaczej, w zależności od czasu i okoliczności. Obawy ‘obywatela 0’ budzi także istnienie tzw. nieformalnego naczelnika państwa, całości, co przy-wołuje wspomnienia I Sekretarza PZPR, który nie miał władzy formalnej, ale decydował o wszystkich poczynaniach oficjalnych władz państwa.17 Naczelnik Piłsudski też nie budzi pozytywnych wspomnień historycznych. Jako wojow-nik o niepodległość był znakomity, ale w czasach przewrotu majowego nie-koniecznie miał rację i nie działał fair. Podobnie ma się rzecz z Wałęsą. Kapi-talny działacz, trybun solidarnościowy i kiepski prezydent, a jego wystąpienie w Kongresie USA wielu obserwatorów spośród środowiska obywatela 0 uznaje za katastrofę wizerunkową. Poza Polską, można przywołać przykłady Chur-chilla i de Gaulle’a.

‘Obywatela 0’ bardzo niepokoją wprowadzane na siłę zmiany w oświacie. Reforma szkolnictwa i powrót do szkoły podstawowej z ośmioma klasami nie budzi podziwu. Decyzja o utworzeniu gimnazjów za rządów Buzka wydawała się być kompletnym nieporozumieniem i niepotrzebną stratą pieniędzy podat-ników. Natomiast powielanie tego błędu teraz, gdy gimnazja okrzepły i wpisują się jako znacząca pozycja w budżecie samorządów,18 a także wykazują pozy-tywne efekty kształcenia, wydaje się wysoce nielogiczne. ‘Obywatel 0’ zgadza się, że ‘nasze dzieci’ nie są idealnie kształcone, ale kolejna reforma techniczna w sensie przestawiania klocków z systemu 6+3+3 na 8+4 temu nie zaradzi.

Reforma sądownictwa, zdaniem ‘obywatela 0’, jest bardzo potrzebna. ‘Obywatel 0’ nie ma najlepszych doświadczeń w tym zakresie. ‘Obywatel 0’ uczestniczył w kilku cywilnych procesach sądowych i uważa, iż prawo jest tu-taj bardzo niedoskonałe. Po pierwsze, obywatel ma bardzo mało praw w sto-sunku do sądu, a jego możliwości odwoławcze są de facto znikome. W jednej sprawie, ‘obywatel 0’ został zobowiązany przez sąd I instancji do uiszczenia w pewnej sprawie opłat na rzecz strony przeciwnej większych, niż owa strona się domagała. Odwołanie obywatela, za opłatą sądową, rozpatrywała ta sama sędzia, która wydała orzeczenie. Czy tak powinno być? Sędzia jest sędzią we własnej sprawie? Po odwołaniu do sądu II instancji, za opłatą sądową, oby-watel otrzymał orzeczenie niekorzystne, które zostało niemal verbatim prze-

17 Podobnie działał cesarz Haile Selassie przez ponad 40 lat. Cesarz, chociaż sprawował oficjalną funkcję władcy Etiopii, nigdy nie oznajmiał społeczeństwu swych decyzji bezpośrednio. Czynił to poprzez starannie dobranych ministrów, którzy ponosili konsekwencję niezadowolenia obywateli (R. Kapuściński, Cesarz, Warszawa 1978).

18 Reforma samorządowa rządu Buzka była jedyną w miarę udaną reformą z roku 1999. Obywatel 0 powołuje się tu na opinię samorządowców, np. prezydenta Słupska R. Biedronia.

33


pisane z wyroku sądu I instancji. Czy to jest sprawiedliwe? W innej sprawie, ‘obywatel 0’ oraz jego przedstawiciel prawny mieli przeświadczenie graniczące z pewnością, że sędzia nie był świadomy, jaką konkretnie sprawę rozpatruje i zorientował się w jej meritum dopiero w połowie przesłuchań stron. Ów sę-dzia również, podczas rozpraw trwających kilka lat, nalegał na strony, by się porozumiały polubownie, podając przykłady spraw trwających kilkanaście lat i niemalże sugerował, że sam decyzji nie ma zamiaru wydać. Inną rzeczą jest opłata dla adwokatów, którzy domagają się honorarium za prowadzenie spra-wy w I instancji, a gdy następuje odwołanie, również za reprezentację prawni-czą w wyższych instancjach. Jeszcze inną kwestią jest to, że udział adwokatów w rozprawie polega na wygłoszeniu kilku słów, natomiast przygotowanie pism jest dziełem ich asystentów, po których obywatel (o ile potrafi) poprawia kwe-stie merytoryczne, gramatykę i interpunkcję tych pism. Albo godzi się na to, by trafiły do sądów w postaci niekoniecznie zadawalającej. ‘Obywatel 0’ nie twierdzi, że tak jest zawsze, ale tak jest często.

Zgadzając się zatem z tym, że zmiany są konieczne i chwaląc władzę za wprowadzenie w marcu 2017 ustawy o bardziej restrykcyjnych sankcjach dla obywateli unikających płacenia alimentów, uznając za właściwe publikowanie oświadczeń majątkowych sędziów, wprowadzenie kar dla sędziów, którzy po-pełniają przestępstwa lub pomyłki w wyrokach, a także popierając zakaz nepo-tyzmu w wymiarze sprawiedliwości, ‘obywatel 0’ nie wyraża aprobaty dla tego, by Trybunał Konstytucyjny (TK) był zmieniany wbrew konstytucji.19 Niepo-kój ‘obywatela 0’ budzi także podważanie kompetencji i zasad funkcjonowania Sądu Najwyższego (SN). Na wiosnę 2017 zanosiło się na wojnę o priorytet mię-dzy Sądem Najwyższym i Trybunałem o ustalenie kompetencji wyboru władz w konkurencyjnych nagle instytucjach, które powinny się nawzajem szanować i unikać sporów. A jakiego obywatela to obchodzi? Przecież i tak nikt normal-ny nie rozumie, o co jacyś sędziowie się kłócą. Wielu fanów obserwacji takiego sporu się nie znajdzie. A ilu ‘obywateli 0’ to obchodzi? Takich znajdzie się wie-lu. Gdy tych instytucji, niezależnych od polityki, nie ma, albo gdy są partyjne, nie ma też państwa prawa.

Zdumienie ‘obywatela 0’ budzi także sposób procedowania i przyjmowa-nia ustaw w sejmie. Po zadawaniu setek pytań przez posłów do wnioskodaw-ców lub tych, którzy ustawy proponują, przeważnie adresaci zapytań w ogóle

19 Opiniotwórcze dzienniki anglojęzyczne również wyrażają zaniepokojenie takimi działaniami obecnych pol-skich władz, np. https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/jan/07/polish-democracy-destroyed-con-stitution-media-poland; https://www.nytimes.com/2016/03/18/opinion/polands-constitutional-crisis.html?_r=0 [odczyt: 05.05. 2017].

34

Krzysztof Jaskuła

nie udzielają odpowiedzi i marszałek bezpośrednio po zakończeniu pytań za-rządza głosowanie. Taka praktyka, chociaż zapewne zgodna z regulaminem, wydaje się kuriozalna dla obserwatora.

Reasumując, plan obecnej obozu rządzącego jest genialny w swej prosto-cie. Najpierw należy się odwołać do niezadowolenia dużej części społeczeństwa z pracy sądownictwa, a de facto z kilku(nastu/dziesięciu) nieudanych wizerun-kowo procesów, następnie uderzyć w wiarygodność Trybunału, który opiniuje ustawy i którego członkowie ‘zarabiają za dużo i niewiele robią’, a potem zająć się Sądem Najwyższym, który mógłby ewentualnie przejąć funkcje opiniodaw-cze Trybunału, gdy ów miałby problemy ze swą wiarygodnością i wydolnością. ‘Obywatel 0’ rozumie tę strategię i ma problem z jej akceptacją.20 Prawa nale-ży przestrzegać i, chociaż można je zmieniać mając sejmową większość, nale-ży to robić w zgodzie z prawem obecnie obowiązującym i z konstytucją. Np. w Norwegii, gdzie Breivik zamordował kilkadziesiąt osób i dostał maksymalny (i dość niski, jak na polskie standardy) wymiar kary, żaden sąd ani polityk nie ośmielił się zmieniać prawa jedynie w celu doraźnym.

9. Obywatel 0 w społeczeństwie w czasie rzeczywistym

‘Obywatel 0’ od pewnego czasu nie czuje się dobrze we własnym społeczeń-stwie. W latach minionych do ‘obywatela 0’ docierały informacje o radykaliza-cji ruchów nacjonalistycznych, ich niezbyt pokojowych demonstracjach i po-glądach rodem z lat 30-tych wieku minionego. Nie da się jednak nie zauważyć, iż język wśród normalnych ludzi w społeczeństwie również został zradykali-zowany pod wpływem polityki. Jasne jest, że obywatel może prywatnie kląć i używać języka nieparlamentarnego gdy np. ktoś przy sprzedaży oszuka go w/s wagi marchewki albo wartości kupowanego samochodu. Natomiast publicznie wypowiadane wulgaryzmy w sprawach politycznych stanowią nieprzyjemne novum dla ‘obywatela 0’.

W przededniu wyborów prezydenckich roku 2015, obywatel 0 podróżował po swym mieście autobusem. W owym pojeździe odbyła się bardzo głośna dys-kusja pomiędzy obywatelkami 60+ na temat kandydatów na prezydenta. Owe obywatelki wyrażały swe opinie w kwestii ‘żydokomuny’, ‘post-sowietów’ i in-nych ‘chamów’ rządzących ówcześnie krajem. Twierdziły, iż wszystkie trzy me-

20 Taki sposób działania przypomina obywatelowi 0 matkę obywatela Pawlaka, która dała mu granat przed wypra-wą do sądu twierdząc, że „sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie”, film Sami Swoi, 1967.

35


dia kłamią i tam ‘żydy pracują’.21 Prezydent Komorowski i jego otoczenie byli określani jako ‘żydy’ i ‘zdrajcy’, natomiast mało znany publicznie nawet dla ob-serwatorów życia politycznego kandydat Duda był wychwalany jako ‘wspaniały’, ‘wielki człowiek’ i ‘zbawca Polski’. Obywatel 0 uznał wówczas, iż żadnych cnót i zalet nie należało ówczesnemu europosłowi odmawiać, ale określanie go akurat tymi przymiotami było zdecydowanie na wyrost. Pewien inny obywatel wyra-ził wtedy werbalny sprzeciw wobec głośnych nienawistno-pochwalnych rozmów w autobusie publicznym, za co został zbesztany jako ‘komuch’ i zmuszony do opuszczenia pojazdu na najbliższym przystanku. Walka typu ‘my’ i ‘oni’ powró-ciła do społeczeństwa z pogrzebanej dawno przeszłości niczym zombie.

Kilka miesięcy po wyborach, obywatel 0 robił zakupy w jednym z powszech-nie znanych marketów. Stojąc w kolejce do kasy za pewnymi dwiema obywa-telkami, z których jedna była drobna i wyjątkowo sprawna ruchowo, natomiast druga dość otyła, niepełnosprawna i podpierająca się kulą, obywatel 0 usłyszał bardzo głośny komentarz pewnego obywatela stającego dalej w kolejce o tym, że ‘jakieś wolne gnidy przylazły’ i równie dosadny tekst towarzyszącej mu obywa-telki. Faktycznie, pakowanie dużej ilości zakupów nie szło obywatelkom znaj-dującym się przy kasjerze zbyt szybko. Początkowo obywatel 0 zachował neu-tralność, ale po kilku głośnych, napastliwych i nieprzyjemnych (‘łajzy’, ‘durne baby’) komentarzach obywatela z tyłu kolejki, który okazał się przystojnym, siwobrodym dżentelmenem, i któremu towarzyszyła równie przystojna starsza dama, obywatel 0 zapytał ową parę, czy to ładnie tak głośno obrażać ludzi pu-blicznie. Siwobrody obywatel, po krótkiej prezentacji niekoniecznie uprzejmych z jego strony uwag, zasugerował obywatelowi 0 rzecz następującą – „jeśli się panu nasza nowa Polska nie podoba, to niech pan stąd wyjedzie”.22 Obywatel 0 stracił wówczas pewność co do poczucia bezpieczeństwa we własnym kraju.

Jeśli zaś chodzi o radykalizację języka w miejscach publicznych, obywatel 0 pamięta byłego premiera Millera, który o absurdalnych dla niego zarzutach opo-nentów mawiał, iż oni ‘oszczędnie gospodarowali prawdą’ lub po prostu ‘mylili się’.23 W ostatniej dekadzie żaden polityk nie ma moralnego lub nawet estetycz-nego problemu z tym, by twierdzić, że jego oponenci najzwyczajniej ‘kłamią’ lub ‘łżą’. Politycy współcześni ze wszelkich stron sceny nie mają skrupułów, by uży-

21 Obywatel 0 zrozumiał, iż odwoływały się do TVN 24, Polsatu News i TVP Info. W ocenie obywatela 0, pierwsza z powyższych stacji była tendencyjna i anty-PiS, zaś pozostałe były dość wyważone w ocenach i komentarzach.

22 Tutaj skojarzenie ze stwierdzeniem, że wszystkie jednostki są równe, ale inne są równiejsze (parafraza) narzu-ciło się obywatelowi 0 samoczynnie. G. Orwell, Folwark zwierzęcy, Warszawa 1947.

23 Oczywiście w latach 1990. posłowie tacy jak L. Moczulski, M. Słomka, S. Niesiołowski, A. Macierewicz, J, Kor-win-Mikke itp. mieli swe niekoniecznie parlamentarne i niekonwencjonalne wypowiedzi w sejmie. ‘Obywatel 0’ miał wszakże nadzieję, że wraz z nowym milenium taka praktyka się skończy.

36

Krzysztof Jaskuła

wać terminów takich jak ‘łotry’, ‘zdrajcy’, ‘dziady’, ‘zdradzieckie mordy’, ‘kanalie’, ‘kłamcy’ i ‘tchórze’ ani z tym, że posłankę ‘trzeba ogolić na łyso’. Przeciwnik po-lityczny jest obecnie wrogiem par excellence. Być może jest tak, że standardowy Polak musi mieć jakiegoś wroga, żeby na niego zrzucić winę za własną niedolę. Być może takie oczekiwanie jest zapisane w DNA Polaka. Przez 300 poprzednich lat wrogiem był zaborca, okupant, niekoniecznie wolny rząd itp. A tu, nagle, po roku 1989, wroga nie ma i trzeba go znaleźć, żeby ‘prawdziwy Polak’ miał z kim walczyć, kogo nienawidzić i kogo obarczyć winą za to, że nie ma krainy mlekiem i miodem płynącej. O tempora, o mores…

10. Czym jest demokracja dla ‘obywatela 0’ i innych

‘Obywatel 0’ wie, iż demokracja w Polsce opiera się na konstytucyjnie umo-cowanym trójpodziale władzy, że władze parlamentarne wybiera się w wybo-rach, itp. ‘Obywatel 0’ jest również świadomy tego, że bywały w historii świata na planecie Ziemia różne demokracje, wybieralne poprzez wybory i niewybie-ralne poprzez urodzenie, np. ateńska i klasowa, i że obywatele nadzwyczajni i zwyczajni od wieków mieli różne prawa i obowiązki. W Polsce po roku 1989 znaczna część społeczeństwa wiedziała, że żyje w demokracji, ale czuła się po-dobnie jak metojkowie w Atenach lub heloci w Sparcie.24 Ludzie słyszeli, że dokonują się w ich kraju wielkie przemiany, ale nie czuli, by mieli na coś wpływ i by z tych przemian bezpośrednio korzystali. To się nazywa wykluczeniem. ‘Obywatel 0’ dotychczas korzystał z demokracji świadomie i odpowiedzialnie. Miał także świadomość, iż wszyscy współobywatele również mieli do tego pra-wo. Wiedział jednak, że niektórzy współobywatele nie korzystali, nie mają po-jęcia, o co w demokracji chodzi i czuli się wykluczeni ze wszystkiego.

Ostatnio obywatel 0 rozmawiał z otwartym na rozmowę księdzem kato-lickim, który prowadzi badania naukowe na temat religijności, potrzeby zdo-bywania wiedzy o wierze itp. Z jego wstępnych, potwierdzanych naukowo na świecie badań wynika, że większość respondentów nie ma potrzeby, by zgłę-biać tajniki wiedzy odnośnie do tego, w co wierzą. Wolą mieć jasno określone obowiązki w/s obrzędów i nie obchodzi ich, co te obrzędy ze sobą niosą i czy stoi za nimi jakaś prawda historyczna czy też banał lokalny. Podobnie wydaje się być z wyborcami, którym narzuca się taką wersję rzeczywistości politycz-nej, jaką powinni popierać.

24 Słownik kultury antycznej, Warszawa 1988.

37


Obywatel 0 również rozmawiał niedawno z zaprzyjaźnioną studentką, matką dwojga dzieci, której partner zarabia niewiele i która jest zachwycona programem 500+. Nigdy nie głosowała w wyborach i nie ma takiego zamiaru, gdyż nie ma poglądów politycznych, ale wie, że teraz jest lepiej. A zatem nowa demokracja faktycznie dla wielu ludzi działa.

Znany działacz na rzecz równości społecznej, niezwykle przenikliwy i in-teligentny obserwator rzeczywistości, a obecnie prezydent Słupska R. Biedroń chwali 500+ wbrew temu, iż partia rządząca nie jest mu światopoglądowo bli-ska.25 Uważa on, że to powszechne świadczenie przywróciło ludziom poczucie godności i dało namiastkę uczestnictwa w rzekomym sukcesie kraju. Ma rację. Po co komuś zniesienie obowiązku posiadania i korzystania z paszportu, skoro z własnej prowincji do Luwru raczej nie pojedzie? Z drugiej strony Biedroń twierdzi, że odbierana jest wolność i Polska zostanie ‘w trocinach’.26

11. Czym jest demokracja dla regularnego wyborcy

Co obchodzą normalnego obywatela nowe drogi i stadiony, skoro nie stać go na opłaty autostradowe ani na bilet na mecz? Co z tego, że jego kraj należy do strefy Schengen, jeśli i tak nigdy nie miał paszportu i zagraniczne wypra-wy przekraczają jego możliwości finansowe? Jaką doniosłość dla obywateli ma fakt, że jakiś abstrakcyjny trybunał został podporządkowany władzy ustawo-dawczej i wykonawczej, skoro obywatele może nigdy do sądu nie pójdą, a jeśli pójdą, to i tak połowa z nich będzie niezadowolona z wyroku? I najważniejszy argument: co z tego, że syn lub córka obywatela zamieszkującego małą wioskę, której nazwy nikt w Warszawie nie zna, nie potrzebuje paszportu, by pojechać na Zachód, zarobić i przysłać kilka euro lub funtów. Chałupa się przestanie chwiać, remont się zrobi, ale czy godność się przywróci? Przecież żaden nor-malny obywatel nie będzie się zastanawiał nad wartościami większymi i nieko-niecznie nienamacalnymi, przedstawionymi m.in. w książce Walden.27

Co obywatelom da to, że były premier będzie lub nie będzie wybrany na ważne stanowisko w Radzie Europejskiej, skoro 95% nie ma pojęcia, czym taka instytucja się zajmuje? Co interesuje zwykłego obywatela i z czego składa się polityka? Powszechny pogląd, spotykany w rozmowach z ludźmi jest taki, że rząd ma obowiązek dbać o obywateli, dawać im tyle, ile się da, ścigać i karać 25 Program Skandaliści, Polsat News 25.02.2017. 26 A propos ustawy ministra Szyszki o wycince drzew, która miała wykluczyć biurokrację a wprowadziła anar-

chię ekologiczną.27 H. D. Thoreau, Walden, Poznań 2010.

38

Krzysztof Jaskuła

przestępców i odczepić się od życia prywatnego zwykłych ludzi. A żeby rząd taki był, to trzeba iść na wybory i wybrać właściwe tych, którzy obiecają zrobić porządek z poprzednią władzą i rozdać pieniądze. I od Unii trzeba wydrzeć tyle, ile się da, bo i tak ma za dużo.28 Regularny wyborca w roku 2015 odkrył, że skoro wybrał dobrze i dostał 500+, to jego wpływ na życie kraju jest realny, a jego zysk jest również namacalny.

12. Manipulacja wyborcami

Czy to, że obywatel jest manipulowany przed każdymi wyborami, a często także pomiędzy nimi, jest tajemnicą dla politologów i socjologów? Oczywiście że nie.29 Machiavelli wymyślił manipulację lat temu 500+.30 Każda partia sto-suje socjotechniczne techniki manipulacji, gdyż taki jest świat i natura ludzka, która podświadomie lubi być czarowana obietnicami i zapewnieniami, że tym razem będzie lepiej.

A co takiego pisał Machiavelli? Obywatel 0 nie streści tu całego traktatu, jednak kilka rzeczy należy przytoczyć. Człowiek jest z natury grzeszny, a to należy napiętnować, dla przykładu. Jeśli władza ten grzech napiętnuje, będzie dobra. Skuteczny władca powinien być hojnym, nie z własnych środków finan-sowych, i budzić strach. Już w II wieku p.n.e. Akcjusz zawarł w jednej ze swych sztuk hasło „niech nienawidzą, byleby się bali”, później przyjęte jako motto przez cezara Kaligulę. Dobre państwo ma dobre wojsko. Gdy się coś obiecało, a obecne działanie rządzącego jest wbrew obietnicom, to należy utrzymać wła-dzę postepowaniem wbrew tymże. Tako rzecze obywatel Machiavelli w skrócie rzeczowym obywatela 0.

A jak wpłynąć na wyborców? To zależy od czasów i miejsc manipulacji. Generalnie, normalny obywatel nie czyta programów wyborczych i nie słucha argumentów merytorycznych, bo są napisane i wypowiadane niezrozumiałym językiem. W polityce liczą się emocje, a wyborca oczekuje jasnego i prostego

28 ‘Obywatel 0’ często rozmawiał z innymi obywatelami na temat tego, ile Unia powinna Polsce dawać, a ile brać. Ogólna opinia była taka, że kraje ‘starej Unii’ tyle nakradły w epoce kolonialnej z Afryki, Azji i obu Ameryk, że w końcu powinny się podzielić tymi dobrami. Natomiast Polska była zawsze okradana. Pomimo wewnętrznego sprzeciwu moralnego ‘obywatela 0’, trudno się z elementarną logiką tej opinii nie zgodzić. ‘Obywatel 0’ nie ma zamiaru domagać się złota od Hiszpanów lub Portugalczyków, ani też diamentów od Holendrów, ale chłopska logika przemawia za tym, że można tak zrobić i w sensie makiawelicznym jest to wykonalne.

29 Np. N. Maliszewski, Jak zaprogramować wyborcę, Warszawa 2008.30 Jest to skrót myślowy i odwołanie się do ikony manipulacji, która istniała od wieków, tzn. od kiedy jedni ludzie

wpadli na pomysł, by rządzić innymi i władzę utrzymać. Zarówno Sokrates jak i Jezus stracili życie w wyniku manipulacji. Inne przykłady manipulacji w dawnych kulturach opisuje J. Frazer, Złota gałąź, Warszawa 1971.

39


przekazu.31 Damy radę było hasłem partii rządzącej z roku 2015. Była to kalka z wyborów prezydenckich w USA w roku 2008, gdzie kandydat Obama zapro-ponował hasło Yes, we can, czyli, ‘Tak, możemy/potrafimy/damy radę’.32 Jak to odebrał merytorycznie przeciętny wyborca? Zapewne nijak. Meritum nie było istotne. Jakie zaś miał emocje? Był dumny z bycia Polakiem, bo Polak potra-fi. Podprogowy przekaz był bardzo dobitny. Recepta jest zatem bardzo prosta: prawie zawsze aktywnych wyborców, którzy kierują się emocjami będzie wię-cej od tych, którzy analizują programy partii politycznych i starają się wybrać taką, która im będzie bardziej światopoglądowo odpowiadać. Wyborca z roku 2015 uznał, że w końcu elity zostaną ‘oderwane od żłobu’, wróci równość i każ-dy obywatel będzie miał udział w podziale zysków z transformacji. 500+ za-równo dla bogatych X jak i biedniejszych Y jest ekonomicznie wątpliwe, jednak przekaż podprogowy, który obywatele Y mogą odebrać jest następujący: ‘wła-dza traktuje nas na równi z bogatymi’, ‘nie jesteśmy gorsi, bo wszyscy są równi’. Przy takim rozumieniu tego i innych prospołecznych działań władzy nie ma wielkich szans na to, by jakakolwiek zmiana konstytucji poza konstytucją (tzn. ustawowo) spotkała się z dezaprobatą większości aktywnych wyborców.

A jak się do powyższych rozważań ma wina lub niewinność ‘obywatela 0’? ‘Obywatel 0’ zrobił tyle, ile mógł uczynić dla uświadomienia innym obywate-lom faktów, ich przyczyn i skutków. Nie czuje się winnym. Nie czuje się jednak niewinnym…

13. Diagnoza inercji opozycji i charyzmy liderów

Opozycja po wyborach 2015 praktycznie nie istnieje. Powinna zadawać niewygodne pytania Sokratesa i, w epoce mediów, triumfować, gdy oponent nie potrafi odpowiedzieć skutecznie i satysfakcjonująco. Nic z tego nie ma miejsca. Oponent unika odpowiedzi, albo ma ją lepszą niż pytanie, albo też ma swoje media, które jego odpowiedź odpowiednio zredagują.

Kukiz ‘15 ma swe obywatelskie postulaty, które nie uzyskają akceptacji przez następne 50-100 lat. Nie to społeczeństwo i nie ten ustrój. PSL ma za-wsze na celu udział we władzy, głównie samorządowej, ale słabo istnieje na

31 Podobny pogląd na skuteczność w wyborach został przedstawiony w obyczajowym serialu komediowym Ranczo, 2006-2016, TVP.

32 Barack Obama to hasło zaproponował, głosił i wygrał wybory. Robił to z wyjątkową charyzmą, talentem orator-skim i przekonaniem takim, że duża część wyborców białych uznała jego przemowy za przekonujące. I starał się dotrzymać tego, co obiecał, np. system ubezpieczeń zdrowotnych ‘Obamacare’, co świadczy o jego szczerości, o ile ten termin ma zastosowanie do polityki.

40

Krzysztof Jaskuła

gruncie ogólnokrajowym, poza prezesem W. Kosiniakiem-Kamyszem, któ-ry był faktycznie skutecznym ministrem. Jako głosiciel idei, nie ma on szans na zyskanie poklasku. .Nowoczesna ma kilka inteligentnych posłanek, które istotnie wnoszą merytoryczne uwagi do życia parlamentarnego, ale nic poza tym. ‘G. Schetyna i R. Petru to nieźli gracze, ale charyzmy liderów nie posia-dają.’33 Komitet Obrony Demokracji (KOD), twór powołany niby spontanicz-nie, by przeciwdziałać władzy ‘uzurpatorskiej’, jest również bardzo niemrawy i nieskuteczny. Gdy gra się toczy o aborcję albo prawa kobiet, to skuteczność parasolek jest relatywnie wysoka, jednak w całym rozrachunku opozycja nie ma niczego do zaproponowania tym, którzy chcą czegoś konkretnego w życiu, w swym mieście/wsi/kraju i w Europie.

Opozycja tylko opiniuje działania rządu i nie ujawnia pomysłu na cokol-wiek. Rolą opozycji istotnie jest sprzeciw, ale jeśli opozycji nie podoba się plan A partii rządzącej, to nie wystarczy powiedzieć, że ten plan jest niewystarcza-jący. Trzeba natychmiast przedstawić plan B jako alternatywę do wyboru. Przy dzisiejszym dostępie do mediów, nie byłoby z tym problemu. Najwyraźniej jed-nak planu B nie ma. Społeczeństwo w sondażach nie chce ani zmiany władzy ani ustępstw w sprawie uchodźców, a zatem opozycja musi się zastanowić, czy na pewno wie, z jakim społeczeństwem ma obecnie do czynienia. Być może jednak większość społeczeństwa chce korzystać z dobrodziejstw 500+, rado-wać się brakiem podwyżek cen i nie przeszkadza jej żadna zmiana ustrojowa. Biorąc pod uwagę fakt, że większości głównie biedniejszego społeczeństwa pod obecnymi rządami żyje się lepiej, bezrobocie maleje, wskaźniki gospodarcze są dobre i występuje nadwyżka w dochodach budżetu (czego nikt nie kwestionu-je), to jakie demokratyczne społeczeństwo na świecie wystąpiłoby zdecydowa-nie przeciwko takiej władzy?

‘Obywatel 0’ nie ma pozytywnych opinii o opozycji po prawej stronie sceny politycznej. Nie ma również dobrego zdania o lewicy, którą kiedyś uznał za cie-kawą opcję. Tutaj także nic się nie dzieje. Intelektualista W. Czarzasty nigdy nie dotrze do obywatela lewicowego, gdyż ów nie chce intelektualności. Jego cechy osobowościowe również nie predestynują go do roli lidera formacji, która do-konała ważnych rzeczy w latach 1993-1997 i 2001-2004. B. Nowacka może być ważną postacią, ale musi ‘rozpuścić włosy’34 i zmienić czystą inteligencję wypo-wiadania się w świetlicach i studiach telewizyjnych na luz i charyzmę wiecową.

33 Tak uważają niektórzy ‘obywatele 0’.34 Opinia obywatelska.

41


A. Zandberg nadaje się na idealnego rzecznika tego, co ‘skuteczny’ rząd lewicowy mógłby zrobić, a jednak stroni od innych lewic poza swoją i jedynie słuszną.

Charyzmatyczny lider to podstawa sukcesu partii. Instytucja trybuna lu-dowego ze starożytnego Rzymu wciąż działa. Trybun potrafi powiedzieć coś, co się podoba, ale to nie wystarczy. Trybun musi to powiedzieć w taki spo-sób, że to, co się podoba, dotrze do umysłu wyborcy. Najtrudniejsze jest to, że musi wierzyć w to, co mówi, i starać się wykonać tyle, ile się da z obietnic. Prezes Kaczyński głosi dobre, typowe dla siebie przemówienia. Mówi, iż jeste-śmy na dobrej drodze, realizujemy program dla obywateli, a kto się z tym nie zgadza, ten jest w błędzie. Czyż można się nie zgadzać i tkwić w błędzie? Par-tia nie jest ważna, ale naród owszem. Ziemia narodu jest zabezpieczona przed obcymi, granice też, a Polska nie była dawnym imperium kolonialnym i nie musi przyjmować ludności, którą imperia kolonialne przez wieki łupiły i która przychodzi upomnieć się o swoje. Czy jest tu gdzieś jakiś element nieprawdy, który ‘obywatel 0’ mógłby przytoczyć? Absolutnie nie. Pomijane są tylko fakty, że Polska w XV wieku i później miała lokalne ambicje kolonialne, zajmowała m.in. części obecnej Litwy, Białorusi i Ukrainy, a nawet raz Piłsudski uznał stolicę Litwy – Wilno – za część Polski. Utrzymanie kolonii nigdy się wszak-że nie udało. Takich prawd, półprawd i pominięć jest tu wiele, ale od stuleci wiadomo, że dobre przemówienie zawiera to, co mówca chce uwydatnić, to, co mówca chce pominąć, oraz to, czego odbiorcy chcą słuchać. A przemówienia Kaczyńskiego przeważnie są dobre.

14. Konkluzja prawie filozoficzna

W. Tatarkiewicz podzielił filozofię starożytną na 3 główne działy: onto-logię – naukę o bycie, epistemologię – naukę o poznaniu, i aksjologię – na-ukę o wartościach.35 A zatem, o ile filozofia ma tu zastosowanie praktyczne, jak obecnie rządzący stosują te pojęcia w praktyce i jak obywatele i sondażowi wyborcy to postrzegają? Według ‘obywatela 0’ efekty działania nowej władzy przed i po wyborach są następujące:

a) ontologiczne – każdy potencjalny wyborca zauważa istotność swego bytu, gdyż został doceniony a nie wykluczony, a jednak połowa elek-toratu uważa, że jego byt nie ma wpływu na rzeczywistość wokół i nie idzie na wybory;

35 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 1981.

42

Krzysztof Jaskuła

b) aksjologiczne – wyborca uważa, że najważniejszy i najwartościowszy jest on sam, jego godność i dobrobyt, Ojczyzna również ma wielką wartość, natomiast wartości demokratyczne są drugorzędne lub cał-kiem nieistotne, a prawo ma karać złoczyńców i nie jest istotne, kto jest sędzią i jak jest wybierany;

c) epistemologiczne – wyborca poznaje świat obiecywany poprzez ha-sła, które do niego trafiają najdobitniej na poprzednich poziomach, a także podprogowo, oraz przez nowo przyznaną przez władzę go-tówkę w kieszeni.

Studium ‘obywatela 0’ kończy się w lipcu 2017. I jedynym, co pozostaje, jest niewinna nadzieja, ponoć matka głupich, że władza naprawdę wie, co robi w folwarku i nie zostanie dla obywateli Wielkim Bratem. Ileż razy obywatel może tracić niewinność? Trudno przewidzieć. A kim jest obywatel ‘0’, by kogo-kolwiek oceniać? Statystycznie prawie zerem.

43


Bibliografia:

Cześnik M., Partycypacja wyborcza Polaków, Warszawa 2009.

Frazer G., Złota gałąź. Warszawa 1971 [London 1890].

Glajcar R., Polski Kościół w dobie transformacji systemowej, „Roczniki administracji i prawa. Teoria i praktyka, rok XII”, Sosnowiec 2012.

Kapuściński R., Cesarz, Warszawa 1978.

Machiavelli N., Książę, Kraków 2005 [Fiorenza 1532].

Maliszewski N., Jak zaprogramować wyborcę, Warszawa 2008.

Orwell G., Folwark zwierzęcy, Warszawa 1947 [London 1945].

Orwell G., Rok 1984, Warszawa 1953 [London 1949].

Thoreau H. D., Walden, Poznań 2010 [Boston 1854].

Shakespeare W., Hamlet, Warszawa 2004 [London 1609].

Słownik kultury antycznej, Warszawa 1988.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 1981.

Źródła zmiany – wybory parlamentarne ’2015, red. E. Marciniak, T. Godlewski, O. Annusewicz, „e-Politikon XVII”, Warszawa 2016.

45

Krzysztof Łabędź Akademia Ignatianum w Krakowie [email protected]

Poczucie bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie polskim

The sense of security in the modern Polish society

Streszczenie:W tekście podjęto próbę, w oparciu o dostępne wyniki badań sondażowych, możliwie całościo-

wego przedstawienia poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim, z uwzględnieniem różnych aspektów bezpieczeństwa: politycznego, ekonomicznego, militarnego, społecznego, kulturowego, ekologicznego, informacyjnego, ideologicznego, powszechnego i publicznego. Oprócz pytania o pozi-om poczucia bezpieczeństwa postawiono pytanie o zmiany, jakim podlegało ono w ostatnich latach. W efekcie stwierdzono, że poczucie bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim różni się ze względu na to, jakiej dziedziny bezpieczeństwa dotyczy, że jest zmienne, ale ogólnie biorąc jego poziom rośnie (choć nie jest to proces liniowy).

Słowa kluczowe: świadomość społeczeństwa polskiego, dziedziny bezpieczeństwa, zagrożenia bezpieczeństwa, poczucie bezpieczeństwa

Summary:The text makes an attempt at providing a possibly overall presentation of the sense of security

in the modern Polish society based on an available survey results and taking into consideration var-ious aspects of safety, i.e. political, economic, military, social, cultural, environmental, information, ideological, universal and public. Apart from the question of the level of the sense of security, another question was posed with regard to the changes in the said sense in the last years. As a result, it was found that the sense of security in the Polish society varies depending on which area of security it concerns; that it is variable but its level is generally rising (although this is not a linear process).

Keywords: public awareness in Poland, areas of security, threats to security, sense of security

46

Krzysztof Łabędź

1. Uwagi wstępne

Korzystając z teorii hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa można stwier-dzić, że potrzeby bezpieczeństwa należą do najbardziej podstawowych, najpil-niejszych do zaspokojenia zaraz po realizacji potrzeb fizjologicznych (głodu, pragnienia)1. Potrzeby bezpieczeństwa obejmują m.in. potrzebę opieki, spoko-ju, wolności od strachu czy też poczucia zagrożenia, ich występowanie nasila się w takich sytuacjach, jak wojny, katastrofy, choroby, kryzysy itp., a cechą wielu z nich jest niezależność od działań podejmowanych przez jednostkę. Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa można określić jako uzyskanie przez jednostkę poczucia bezpieczeństwa, czyli subiektywnego odczucia braku za-grożeń2, a zatem im większa ilość osób uzyska taki stan, tym mniejsze prawdo-podobieństwo wystąpienia zjawisk negatywnych z punktu widzenia zarówno jednostki, jak i społeczeństwa (depresje, frustracje, agresja, brak motywacji do działania, protesty itd.).

Poczucie bezpieczeństwa lub jego niedobór zależy od wielu czynników. Oczywiście pod uwagę brany jest rzeczywisty stan zagrożeń i gwarancji ich neutralizacji czy uniknięcia. Jednak ta sama realna sytuacji jest różnie od-bierana przez różnych ludzi w zależności od ich predyspozycji psychicznych, osobistych doświadczeń, społecznego statusu itd. Warto przy tym wspomnieć, że jedni ludzie mają tendencję do wyolbrzymiania zagrożeń, inni do reduk-cji napięcia, jedni dążąc do redukcji dysonansu poznawczego szukają uspra-wiedliwienia dla swoich lęków występujących mimo braku zagrożenia, inni te zagrożenia bagatelizują czy uznają, że one ich nie dotyczą. Ponadto relacja pomiędzy realnym stanem bezpieczeństwa a poczuciem bezpieczeństwa przez ludzi zależy od ich dostępu do informacji (z reguły utrudnionego i wymagają-cego odpowiedniego przygotowania), którymi można w łatwy sposób manipu-lować. Stwarzanie poczucia zagrożenia (m.in. przez wykorzystanie stereoty-pów wroga) może służyć choćby jako uzasadnienie dla ograniczeń demokracji, wzmocnienia uprawnień władzy, realizacji jakichś partykularnych celów, a w przypadku zagrożeń zewnętrznych wzmocnienia integracji wewnętrznej. Z ko-

1 A. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa 1990, s. 72-92.2 Można tu przytoczyć jedną z istniejących definicji: „Poczucie bezpieczeństwa jest więc stanem doświadczania

spokoju, pewności, odczuwania braku zagrożeń, a także przekonania o dysponowaniu wystarczającymi zaso-bami do działań podmiotowych. Jest to stan przeżywania satysfakcji, zadowolenia wynikającego z posiadania określonego (wystarczającego z punktu widzenia jednostki) poziomu bezpieczeństwa”. R. Klamut, Bezpieczeń-stwo jako zjawisko psychologiczne, „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej” nr 286, Ekonomia i Nauki Humanistyczne 2012, nr 4, s. 46,

47


lei przekazywanie informacji mających wzmocnić poczucie bezpieczeństwa, czasem niezależnie od rzeczywistych zagrożeń, będzie służyć budowie bardziej pozytywnego wizerunku władz, zwiększeniu zadowolenia z istniejącej sytu-acji, osłabieniu opozycji i ewentualnych protestów3.

Podstawowym problemem postawionym w niniejszym tekście jest pytanie o poziom poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim oraz o zmiany, jakim podlegało ono w ostatnich latach (ze względu na różnice dostępności danych trudno to bardziej precyzyjnie określić). Przyjmowane tutaj rozumie-nie poczucia bezpieczeństwa obejmuje wiele dziedzin, w których ludzie mogą odczuwać zagrożenie i strach, a które można sklasyfikować wykorzystując np. rozbudowaną typologię dziedzin bezpieczeństwa narodowego przedstawio-ną przez Andrzeja Urbanka. Obejmuje ona następujące, ściśle powiązane ze sobą, zakresy bezpieczeństwa: polityczne, ekonomiczne, militarne, społeczne, kulturowe, ekologiczne, informacyjne, ideologiczne, powszechne i publiczne4. W celu dobrania wskaźników poczucia bezpieczeństwa w tych aspektach ko-nieczne jest choćby bardzo uproszczone i syntetyczne ich scharakteryzowanie oraz wymienienie głównych zagrożeń w poszczególnych dziedzinach5.

Przedstawienie wyników badań we wskazanym zakresie będzie służyć przede wszystkim pokazaniu, że poczucie bezpieczeństwa w społeczeństwie polskim różni się ze względu na to, jakiej dziedziny dotyczy, że jest zmienne, ale ogólnie biorąc jego poziom raczej wzrasta (choć nie jest to proces liniowy, a spadki tego poziomu są wynikiem wydarzeń w rodzaju zamachów terrory-stycznych czy wojny na Ukrainie). Ponadto zostanie podjęta próba udowod-nienia, że niekiedy poczucie bezpieczeństwa w mikroskali (w sferze prywatnej) jest silniejsze niż w makroskali (w całym kraju). Ta ostatnia cecha sposobu myślenia społeczeństwa jest przede wszystkim efektem oddziaływań medial-nych. W niektórych przypadkach daje się zauważyć pewna niewiara w skutecz-ność działania instytucji państwa powołanych do zapewnienia bezpieczeństwa w różnych sferach.

Bazę źródłową umożliwiającą wnioskowanie na temat poczucia bezpie-czeństwa w społeczeństwie polskim stanowią wyniki sondaży ankietowych, przede wszystkim realizowanych przez Centrum Badania Opinii Społecznej. Przed przedstawieniem tych wyników należy przypomnieć, że wyniki badań opinii publicznej są uzależnione od wielu czynników (rodzaj techniki badaw-czej, sposób zadawania pytań, ich kolejność, rozumienie przez respondenta, 3 Tamże, s. 47.4 Wybrane problemy bezpieczeństwa. Dziedziny bezpieczeństwa, red. A. Urbanek, Słupsk 2013, s. 24.5 Poniżej przedstawiona charakterystyka została oparta na tekście autorstwa Andrzeja Urbanka

48

Krzysztof Łabędź

sytuacja, w której badania są prowadzone, wydarzenia w kraju i na świecie oraz szereg innych), dlatego należy założyć, że w tym samym miejscu i czasie mamy do czynienia z wielością wersji opinii publicznej, a ujawnienie jednej z nich jest efektem oddziaływania wspomnianych czynników6. Analizując wyniki badań warto też pamiętać, że respondenci mają tendencję do wybierania umiarkowa-nych możliwości odpowiedzi i unikania skrajnych. Dodać trzeba również, że istniejące badania z jednej strony nie pozwalają na pełne przedstawienie zary-sowanej problematyki, a z drugiej wymagają dokonania selekcji w niektórych zakresach. Sformułowanie części wniosków możliwe będzie przy zastosowaniu porównania wyników sondaży z różnych okresów.

2. Dziedziny bezpieczeństwa i ich wskaźniki

Bezpieczeństwo polityczne można rozpatrywać w trzech wymiarach: mię-dzynarodowym (utrzymanie suwerenności i niezależności państwa, wiąże się z funkcjonowaniem organizacji międzynarodowych), wewnętrznym (jakość systemu politycznego, stabilność państwa i reguł ustrojowych, możliwość niezakłóconego i skutecznego działania instytucji państwa) i ludzkim (prze-strzeganie praw człowieka). Bezpieczeństwo ekonomiczne obejmuje istnienie koniecznych warunków gospodarczych dla trwania, dobrobytu i zrównowa-żonego rozwoju społeczeństwa. Bezpieczeństwo militarne obejmuje elimino-wanie wewnętrznych i zewnętrznych zagrożeń militarnych (czyli związanych z użyciem siły militarnej, w tym także terroryzm). Bezpieczeństwo społeczne ma bardzo szeroki zakres i obejmuje m.in. przeciwdziałanie patologiom spo-łecznym, bezrobociu, bezdomności, konfliktom, zbyt dużemu rozwarstwieniu, ubóstwu, starzeniu się społeczeństwa, masowym migracjom, korupcji i nepo-tyzmowi, oraz zapewnienie wysokiej jakości życia, pracy, warunków bytowych itp. Bezpieczeństwo kulturowe polega na utrzymaniu tożsamości i ciągłości narodu (społeczeństwa), m.in. przez obronę i utrwalanie wartości narodo-wych oraz przeciwdziałanie wpływom zewnętrznym osłabiającym spójność wewnętrzną. Bezpieczeństwo ekologiczne polega na zachowaniu środowiska naturalnego w stanie niezakłóconym, przeciwdziałaniu zagrożeniom cywili-zacyjnym (zagrożenia ekologiczne mają prócz tego charakter naturalny), ra-cjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrodniczych. Bezpieczeństwo infor-macyjne polega na ochronie informacji przed niepożądanym ujawnieniem,

6 Zob. J. Zaller, Definicje opinii publicznej, w: Władza i społeczeństwo 2, wybór i oprac. J. Szczupaczyński, Warszawa 1998, s. 222.

49


zniszczeniem, wprowadzeniem niepożądanych zmian czy uniemożliwieniem przetwarzania. Bezpieczeństwo ideologiczne (zazębiające się z politycznym czy kulturowym) to utrzymanie wspólnej wizji interesów narodowych (społecz-nych), uniknięcie zasadniczych podziałów oraz przeciwdziałanie ideologiom skrajnym i podważającym zasady ustrojowe. Bezpieczeństwo publiczne to za-gwarantowanie ochrony przed działaniami zabronionymi (przestępstwami, wykroczeniami) godzącymi w życie, zdrowie czy majątek obywateli oraz naru-szającymi porządek publiczny. Wreszcie bezpieczeństwo powszechne (podob-ne do ekologicznego) to obrona obywateli i majątku publicznego przed skutka-mi klęsk żywiołowych i katastrof technicznych.

Dla przedstawionych dziedzin składających się na bezpieczeństwo narodo-we, jako wskaźniki poczucia bezpieczeństwa w tych dziedzinach zostaną wy-korzystane wyniki następujących badań:

• dla poczucia bezpieczeństwa politycznego będą to badania dotyczące oceny zagrożeń dla niepodległości państwa, poglądy dotyczące wia-rygodności ostatnich wyborów samorządowych oraz oceny sytuacji politycznej;

• dla poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego - oceny gospodarki wol-norynkowej i oceny sytuacji gospodarczej w państwie;

• dla poczucia bezpieczeństwa militarnego – oceny zagrożeń militar-nych oraz zagrożenia terroryzmem;

• dla poczucia bezpieczeństwa społecznego - oceny położenia material-nego oraz zróżnicowania dochodów, a także oceny skali korupcji i ne-potyzmu;

• dla poczucia bezpieczeństwa kulturowego (i ideologicznego) – opinie o stanie integracji społecznej i występujących podziałach społecznych, oraz o zaufaniu do innych ludzi;

• dla poczucia bezpieczeństwa ekologicznego (i powszechnego) – opinie na temat stanu środowiska i zmian klimatycznych;

• dla poczucia bezpieczeństwa informacyjnego – opinie dotyczące sta-nu bezpieczeństwa przy korzystaniu z Internetu;

• dla poczucia bezpieczeństwa publicznego – wyniki badań poczucia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania i w całym kraju oraz poczu-cia zagrożenia przestępczością.

50

Krzysztof Łabędź

3. Poczucie bezpieczeństwa w poszczególnych dziedzinach – wyniki badań

Przedstawianie zarysowanej problematyki warto zacząć od wyników ba-dania przeprowadzonego w grudniu 2013 roku, w trakcie którego responden-ci wskazywali największe ich zdaniem zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski, które mogą wystąpić w najbliższym czasie. Pozwoli to pokazać pewną hierar-chię kwestii składających się na poczucie bezpieczeństwa, choć potem (m.in. w wyniku konfliktu na Ukrainie czy zamachów terrorystycznych) ulegała ona pewnym modyfikacjom. Badania te pokazały, że zdaniem 70% respondentów Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie (przeciwnego zdania było 28%), natomiast największymi postrzeganymi zagrożeniami były bieda (61%) oraz zapaść demograficzna - starzenie się społeczeństwa (60%), a zatem zagro-żenia o charakterze przede wszystkim ekonomicznym i społecznym. Kolejne wskazywane zagrożenia mają różny charakter, a są to: niepokoje i protesty spo-łeczne (47%), wzrost przestępczości (44%), kradzież poufnych danych z kom-puterów instytucji państwowych, przedsiębiorstw, banków (40%). Zagrożenia o charakterze przede wszystkim militarnym (atak nuklearny czy militarny na Polskę, utrata suwerenności, rozpad NATO czy atak terrorystyczny) znalazły się na końcu wymieniane przez 7-14% badanych7.

W oparciu o wyżej przytoczone wyniki można stwierdzić, że we współ-czesnym społeczeństwie polskim najwięcej uwagi przywiązuje się do zagrożeń o charakterze ekonomicznym, zagrożeń dotyczących pospolitej przestępczości oraz zagrożeń związanych z korzystaniem z Internetu. Można więc chyba za-ryzykować stwierdzenie, że dla członków społeczeństwa największe znaczenie ma poczucia bezpieczeństwa właśnie w tych zakresach, czyli bezpieczeństwa ekonomicznego, publicznego oraz informatycznego. Dlatego te zagadnienia zostaną poruszone najpierw, a następne co do ważności wydają się ostatnio kwestie bezpieczeństwa militarnego, a także bezpieczeństwa społecznego, ści-śle powiązanego z ekonomicznym.

A. Poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i społecznego

W ostatnich dwóch latach zdecydowanie wzrosło poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego i widoczny jest coraz większy optymizm. W 2015 roku sytu-ację na rynku pracy jako złą oceniało 68% badanych, kolejne 16% jako ani do-

7 Opinie o bezpieczeństwie narodowym, Komunikat CBOS 18/2014, www.cbos.pl [dostęp 8.05.2017].

51


brą ani złą, a jedynie 8% jako dobrą. W porównaniu z 2014 rokiem nieco wzrósł odsetek twierdzących, że w ciągu najbliższego roku pozostanie bez zmian – tak twierdziło 56%, a o pogorszeniu mówiło 16%. Nieco lepiej oceniano sytuację we własnej okolicy – o tym, że można znaleźć pracę, ale trudno o odpowiednią stwierdzało 37%, że trudno znaleźć jakąkolwiek pracę – 43%, natomiast, że nie można znaleźć żadnej – 15%8. W 2017 roku sytuację na rynku pracy jako złą oceniało już tylko 25% respondentów, jako ani dobrą ani złą – 32%, jako dobrą 32%. Znacząco wzrosła również kategoria osób przejawiających optymizm – poprawy w najbliższym czasie oczekiwało 29%, a jedynie 10% sądziło, że na-stąpi pogorszenie. Lepiej była oceniana również sytuacja we własnej okolicy: odpowiedź, że można znaleźć pracę, ale trudno o odpowiednią wybierało 56%, że trudno znaleźć jakąkolwiek pracę – 24%, natomiast, że nie można znaleźć żadnej – 6%9. Są to najlepsze oceny od blisko dziesięciu lat.

Stopniowo zmniejsza się także poczucie zagrożenia bezrobociem, już w 2015 roku brak obaw związanych z utratą pracy deklarowało 60% respon-dentów; natomiast zagrożenia bezrobociem obawiało się 35% badanych; dwa lata później odsetki te wynoszą odpowiednio 68% i 26%10.

Poczucie bezpieczeństwa społecznego zależy od przedstawionego już wy-żej poczucia bezpieczeństwa pracy i zagrożenia bezrobociem, ale także od oce-ny materialnych warunków życia. W tym zakresie, mniej więcej od 2006 roku, następuje względnie trwała poprawa ocen (tzn. odsetek oceniających swoje warunki materialne jako dobre jest wyższy, niż oceniających je jako złe), choć mniej widoczna – od kilkunastu lat ponad połowa badanych ocenia swoje ma-terialne warunki życia jako średnie (ostatnio 55%), ale jednocześnie zmniejsza się odsetek stwierdzających, że żyją biednie (2%) lub skromnie (17%), a zwięk-sza się ilość stwierdzających, że żyją w dobrych warunkach (24%)11. Poczucie zagrożenia biedą ma również tendencję malejącą, w 2017 roku cechowało nieco więcej niż ¼ badanych, przy czym 21% wierzyło, że sobie z tym poradzi, a tylko 6% stwierdziło, że nie wie, jak sobie poradzi ze zubożeniem12.

Wyniki te znajdują potwierdzenie także w ocenie sytuacji gospodarczej w kraju – od kwietnia 2017 roku, po raz pierwszy od początku transformacji

8 Oceny sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Komunikat CBOS 53/2015, www.cbos.pl [dostęp 30.06.2015].

9 Oceny sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Komunikat CBOS 35/2017, www.cbos.pl [dostęp 13.09.2917].

10 Tamże.11 Materialne warunki życia, Komunikat CBOS 39/2017, www.cbos.pl [dostęp 13.09.2017].12 Tamże.

52

Krzysztof Łabędź

systemowej, oceny dobre przeważają nad innymi (ostatnio sytuację gospodar-czą jako dobrą oceniało 44%, jako ani dobrą ani złą 34%, a jako złą 15% bada-nych)13. Warto wspomnieć, że z wynikami świadczącymi o wzroście poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego współwystępuje jednak dość trwałe poczucie relatywnej deprywacji w sferze materialnej. Respondenci są wyraźnie przeko-nani o tym, że przeciętni ludzie są coraz biedniejsi, a bogaci się nieliczna grupa bogatych (79%)14. Nadal spora jest kategoria (39%) sądzących, że dochody ich rodziny są niższe niż dochody przeciętnych rodzin, 73% nie zgadza się z twier-dzeniem, że wszyscy mają równe szanse, niezależnie od sytuacji materialnej, zdecydowana większość (81%) uważa, że różnice zarobków są zbyt duże15.

Poczucie bezpieczeństwa społecznego (ale także politycznego) zależy rów-nież od postrzegania takich zjawisk jak korupcja i nepotyzm. Korupcję za duży problem w Polsce w 2004 roku uznało 95% badanych, a od tego czasu odsetek ten obniżał się, choć do niedawna w niewielkim stopniu (w 2013 roku wynosił 87%), a w 2017 roku spadł do 76%16. Cały czas sferą, z którą najczęściej wią-zano to zjawisko była sfera polityki, choć i w tym przypadku kategoria osób mających takie przekonanie uległa ostatnio zmniejszeniu – z 63% w 2013 do 48% w 2017 roku. Kolejno korupcja dostrzegana jest w służbie zdrowia (choć także odsetek tak uważających zmniejszył się w tym okresie z 53% do 38%), ale już w następnych przypadkach (urzędy gminne, powiatowe i wojewódzkie, sądy i prokuratura oraz urzędy centralne i ministerstwa) odnotowano niewiel-ki wzrost tego odsetka17. Należy jednak dodać, że znajomość osób biorących łapówki deklaruje jedynie 10% badanych, 5% stwierdza, że próbowano im wrę-czyć łapówkę, a 6%, że w ciągu ostatnich trzech lat byli zmuszeni do jej wrę-czenia – wyniki te w części pozwalają bardziej realnie ocenić zakres korupcji18.

Zakładając, że proporcje występowania różnych przekonań nie uległy zasadniczej zmianie, warto przytoczyć wyniki badań z listopada 2013 roku. O tym, że wśród wysokich urzędników państwowych i polityków częste jest branie łapówek za załatwianie sprawy było przekonanych 71% respondentów, a o tym, że ulegają oni naciskom biznesu, firm, grup zawodowych lub społecz-

13 Nastroje społeczne w lipcu, Komunikat CBOS 92/2017, www.cbos.pl [dostęp 13.09.2017].14 Polacy o gospodarce rynkowej, Komunikat CBOS 31/2014, www.cbos.pl [dostęp 8.09.2017].15 Stosunek Polaków do nierówności społecznych, Komunikat CBOS 85/2017, www.cbos.pl [dostęp 13.09.2017].16 Opinie na temat korupcji w Polsce, Komunikat CBOS 63/2017, www.cbos.pl [dostęp 10.09.2017].17 Tamże.18 Korupcyjne doświadczenia Polaków, Komunikat CBOS 72/2017, www.cbos.pl [dostęp 10.09.2017].

53


nych przy załatwianiu kontraktów, zamówień rządowych w zamian za własne korzyści itp. – 69%19.

Szczególnie niepokojące było przekonanie deklarowane przez 59% re-spondentów, że przekupując parlamentarzystów lub innych polityków można spowodować uchwalenie ustawy czy zmianę prawa (przeciwnego zdania było 20%)20. Także respondenci pytani o lobbing ocenili, że wpływ lobbystów na stanowienie prawa w Polsce jest duży – stwierdziło tak 47%, ale trzeba dodać, że 30% badanych nie miało zdania na ten temat21. Trzeba przy tym dodać, że lobbing rozumiany jest najczęściej jako załatwianie własnych interesów (59%) i wpływanie na decyzje polityków nielegalnymi sposobami, np. przez dawanie łapówek (56%)22.

O wzroście poczucia bezpieczeństwa w omawianym tutaj zakresie, oprócz zmniejszającego się przekonania o dużym zakresie korupcji, można także wno-sić w oparciu o odpowiedź na pytanie, czy istnieje polityczna wola zwalczania korupcji – o ile w 2013 roku 57% stwierdzało, że nie takiej woli (w 2010 było to 35%), to w 2017 roku takie przekonanie wyraziło jedynie 29%23.

Silnie postrzeganym negatywnym zjawiskiem mogącym osłabiać poczucie bezpieczeństwa jest również nepotyzm - respondenci pytani czy wśród wyso-kich urzędników państwowych i polityków częste czy rzadkie jest obsadzanie krewnych, kolegów, znajomych na stanowiskach w urzędach, spółkach, ban-kach itp. w przeważającej większości (85%) stwierdzili, że jest to częste. Po-dobnie także w przypadku załatwiania kontraktów, zamówień rządowych dla rodziny, kolegów, znajomych prowadzących firmy prywatne (77%). 71% stwier-dziło również, że częste jest wykorzystywanie pieniędzy publicznych na rzecz swojej partii24.

B. Poczucie bezpieczeństwa publicznego

Bezpieczeństwo publiczne jest jednym z tych aspektów bezpieczeństwa, które najprawdopodobniej jest traktowane przez większość społeczeństwa jako synonim bezpieczeństwa w ogóle, bo praktycznie zagrożenia w tym zakresie –

19 Opinie o korupcji oraz standardach życia publicznego w Polsce, Komunikat CBOS 14/2014, www.cbos.pl [dostęp 30.10.2016].

20 Opinia publiczna o korupcji, Komunikat CBOS 63/2010, www.cbos.pl [dostęp 30.10.2014].21 Konflikty interesów i lobbing – dylematy polityków, Komunikat CBOS 122/2013, www.cbos.pl [dostęp 30.10.2014].22 Polacy o partycypacji w procesie stanowienia prawa i wpływie grup interesów na ten proces, Komunikat CBOS

26/2016, www.cbos.pl [dostęp 15.09. 2017].23 Opinie na temat korupcji …, wyd. cyt.24 Opinie o korupcji oraz standardach życia …, wyd. cyt.

54

Krzysztof Łabędź

dla życia, zdrowia, majątku – mogą być obecne przez cały czas. Zatem poczucie bezpieczeństwa w tym zakresie jest chyba najważniejszym składnikiem poczucia bezpieczeństwa w ogóle. Okres największego obniżenia poczucia bezpieczeństwa przypadł na pierwsze lata transformacji systemowej, kiedy w miejsce poprzednie-go systemu nie powstały jeszcze odpowiednio skuteczne nowe instytucje, a ano-mia osiągnęła największy zakres. Obecnie wyniki badań dość jednoznacznie wskazują, że w zdecydowanej większości czujemy się bardzo bezpiecznie, a po-ziom zagrożenia przestępczością ma ogólną tendencję malejącą (choć nie jest to proces liniowy). Na pytanie, czy miejsce, w którym respondent mieszka można nazwać bezpiecznym i spokojnym w 2017 roku twierdząco odpowiedziało 95% badanych (przeciwnego zdania było 4%). Trend wzrostowy w tym zakresie trwa od 1993 roku (w którym miejsce zamieszkania jako bezpieczne oceniało 67%), a poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania już osiem lat temu przekro-czyło poziom z 1987 roku. Nieco gorzej wypadają odpowiedzi na pytanie, czy Polska jest krajem, w którym żyje się bezpiecznie – w 2017 roku odpowiedzi twierdzących udzieliło 89% badanych (przeczących 9%). W tym przypadku wy-raźny wzrost poczucia bezpieczeństwa nastąpił w ostatnich dwóch latach, a ogól-ny kierunek zmian w latach dwutysięcznych to wzrost poczucia bezpieczeństwa (mimo pewnych załamań): jeszcze w 1995 roku wynosiło ono 19%, a w 2001 roku nawet 18%, przy 81% twierdzących, że Polska nie jest krajem bezpiecznym25 (był to końcowy okres działalności rządu Jerzego Buzka, mającego już wtedy bardzo niewielkie poparcie). Wzrost poczucia bezpieczeństwa w latach dwutysięcznych potwierdzają też wyniki „Diagnozy społecznej”. Podobne zmiany dotyczą po-czucia zagrożenia przestępczością – w 2017 roku brak obaw wyrażało 60% (w 2011 było to nawet 61%), niewielkie obawy 35%, a duże obawy jedynie 3 %26. Zde-cydowana większość respondentów (81%) w ciągu roku poprzedzającego badania czuła się bezpiecznie na ulicy i ani razu nie miała poczucia zagrożenia27.

C. Poczucie bezpieczeństwa informacyjnego

Znacznie słabsze wydaje się poczucie bezpieczeństwa informacyjnego – w 2013 roku 51% internautów uważało, że przesyłanie, wymiana i korzystanie z informacji w internecie nie jest bezpieczne (42% było przeciwnego zdania), choć tylko 7% padło ofiarą przestępstw internetowych. Znaczna większość

25 Opinie o bezpieczeństwie w kraju i miejscu zamieszkania, Komunikat CBOS 48/2017, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].

26 Tamże.27 Aktywności i doświadczenia Polaków w 2016 roku, Komunikat CBOS 48/2017, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].

55


(83%) zgadzała się przy tym z opinią, że zagrożenia w internecie mogą mieć realne skutki (przede wszystkim dla dużych firm i korporacji – 89% i instytucji państwa – 84%, ale także dla społeczeństwa – 78% i pojedynczych osób – 74%). Opiniom tym towarzyszyły przekonania, że prowadzona polityka bezpieczeń-stwa i stosowane zabezpieczenia nie stanowią dobrej ochrony naszego kraju i jego obywateli przed takimi zagrożeniami, jak cyberwojna (45%, przeciwne zdanie – 25%) czy cyberterroryzm (51%, przeciwne zdanie 29%)28. Od przepro-wadzenia tych badań minęły cztery lata, ale można sądzić, że poczucie bez-pieczeństwa informatycznego, w sytuacji napływających informacji o atakach hakerskich, wykradaniu danych, nieskuteczności zabezpieczeń itp., raczej nie wzrosło, choć być może polepszyła się opinia o działaniach państwa w tym zakresie (można tak sądzić m.in. w oparciu o opinie dotyczące zapobiegania terroryzmowi).

Obawy innego rodzaju można wyczuć w opiniach, że regulacje ustawowe umożliwiające Policji i innym służbom pozyskiwanie informacji o internau-tach spowodują, że często będzie naruszana prywatność zwykłych internau-tów, którzy nie popełnili żadnego przestępstwa (70%) lub posłużą do walki po-litycznej i zdobywania tzw. haków na politycznych oponentów (73%)29.

D. Poczucie bezpieczeństwa politycznego

Jeśli chodzi o poczucie bezpieczeństwa politycznego, gdyby patrzeć na to z punktu widzenia oceny sytuacji politycznej w kraju, jest permanentnie niskie, a sytuacja polityczna jako dobra była ostatnio oceniana w 1990 roku. W 2017 roku jako dobrą oceniało ją 20%, ani dobrą ani złą – 35%, złą – 37% Są to i tak oceny lepsze niż np. w latach 2000-2006, czy też w 2015 roku, i mogą świad-czyć o pewnym wzroście poczucia bezpieczeństwa politycznego. Jednak nie bez znaczenia pozostaje pogłębianie się konfliktów politycznych, przenoszenie ich na poziom społeczeństwa (co ściśle wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa kulturowego), nasilanie się agresji w życiu politycznym, podejmowanie działań podważających legitymizację systemu sprawowania władzy itp., które skutecz-nie równoważą czynniki stabilizacji.

Jeśli weźmie się pod uwagę inne wskaźniki, w tym poczucie zagrożenia niepodległości, zmieniało się ono m.in. w związku z sytuacją na Ukrainie, któ-ra wyraźnie pogorszyła polskie poczucie bezpieczeństwa. Odnośnie zagrożeń dla niepodległości Polski ostatni raz przed 2014 rokiem odsetek respondentów 28 Opinie o bezpieczeństwie w Internecie, Komunikat CBOS 99/2013, www.cbos.pl www.cbos.pl [dostęp 9.05.2015].29 Inwigilacja w internecie, Komunikat CBOS 72/2016, www.cbos.pl www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].

56

Krzysztof Łabędź

twierdzących, że takie zagrożenia istnieją przeważał nad mającymi odmienne zdanie w 1991 roku, później większość zagrożenia takiego nie dostrzegała (np. w 2009 roku 73% stwierdziło, że nie istnieje), natomiast w kwietniu 2014 roku o istnieniu zagrożenia dla niepodległości Polski mówiło już 47% (przeciwnego zdania było 41%)30. Zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa nastąpiło w związ-ku z wydarzeniami na Ukrainie - w lutym 2014 roku o zagrożeniu dla bezpie-czeństwa Polski mówiło 30%, ale w marcu już 72%. Co ciekawe, zdaniem re-spondentów sytuacja ta stwarzała zagrożenia głównie dla polskiej gospodarki (83%), następnie dla bezpieczeństwa energetycznego (74%), natomiast znacznie mniej osób sądziło, że jest to zagrożenie o charakterze militarnym (42%). Za państwo, którego Polska powinna się najbardziej obawiać uznano Rosję (80% było tego zdania). Następne Niemcy wymieniło 7%, co jest zasadniczą zmia-ną w porównaniu z początkiem lat dziewięćdziesiątych – w 1990 roku 88% twierdziło, że Polska powinna obawiać się przede wszystkim Niemiec, a 25%, że Rosji – proporcje te uległy zmianom dopiero w latach dwutysięcznych31. Od tego czasu poczucie zagrożenia zmniejsza się – w 2017 roku zagrożenie dla nie-podległości Polski dostrzegało 41%, a nie dostrzegało 47%.32

Innym wskaźnikiem, na podstawie którego można wnioskować o poczu-ciu bezpieczeństwa politycznego w naszym systemie jest stabilność demokracji, a jednym z podstawowych warunków stabilizacji systemu demokratycznego jest uznanie wyników wyborów przez wszystkich uczestników gry politycz-nej. Podważanie ich wiarygodności prowadzi do osłabienia legitymizacji tego systemu, a w dodatku, jeśli towarzyszy temu szereg innych działań delegitymi-zujących (w rodzaju szerzenia wiary w zamach smoleński będący wynikiem zdrady rządzących), może mieć istotne znaczenie. W styczniu 2015 roku wy-niki wyborów do sejmików wojewódzkich z 2014 roku za wiarygodne uznało 56%, za niewiarygodne 26%, a 18% nie miało zdania na ten temat. Wśród osób twierdzących, że są niewiarygodne 37% stwierdziło, że dochodziło do fałszo-wania wyników33, a było to efektem kampanii prowadzonej przez pozostające ówcześnie w opozycji PiS. Jednak już nikt nie podważał wyników późniejszych wyborów prezydenckich i parlamentarnych, a z perspektywy dwóch lat rozpo-czętych wtedy kadencji można stwierdzić, że uzyskane wtedy rezultaty nadal znajdują potwierdzenie w deklarowanych preferencjach politycznych.

30 Polacy o bezpieczeństwie narodowym i NATO, Komunikat CBOS 48/2014, www.cbos.pl [dostęp 8.09.2017].31 Tamże.32 Stosunek do Wojsk Obrony Terytorialnej, Komunikat CBOS 27/2017, www.cbos.pl [dostęp 8.09.2017].33 Jeszcze o wiarygodności ostatnich wyborów, Komunikat CBOS 13/2015, www.cbos.pl [dostęp 8.09.2017].

57


E. Poczucie bezpieczeństwa militarnego

Jeśli chodzi o poczucie bezpieczeństwa militarnego, to o poczuciu zagroże-nia w postaci wkroczenia obcych wojsk wspomniano już wyżej. Z poczuciem bezpieczeństwa militarnego związane jest poparcie dla przynależności Polski do NATO, które w 2014 roku znacząco wzrosło i utrzymuje się cały czas – obecnie osiągnęło najwyższy poziom (82%). Nasiliło się również przekonanie, że w Polsce powinny stacjonować wojska innych państw należących do NATO (w 2017 roku zadeklarowało je 65% badanych; w latach 1999-2005 było to 32-40%). Nie oznacza to jednak całkowitej pewności, że inne państwa zaangażują się w obronę polskich granic – w tej kwestii jest wielu sceptyków, 59% sądzi, że można liczyć na takie zaangażowanie, choć tylko 10%, że jest to pewne34.

Powtarzające się zamachy terrorystyczne (m.in. w Paryżu i Brukseli) spo-wodowały, że wzrosło poczucie zagrożenia terroryzmem (co może świadczyć o obniżeniu poczucia bezpieczeństwa militarnego) – w kwietniu 2016 roku wyraziło je 59% (o tym, że jest ono wyolbrzymione powiedziało 21%, a że nie istnieje – 13%), podczas gdy w 2013 roku było to 43%, a w 2010 – 32%. Mniej osób osobiście obawiało się zagrożenia o charakterze terrorystycznym (49%), ale i w tym przypadku odsetek ten wyraźnie wzrósł (w 2013 roku wynosił 26%, w 2010 – 25%), choć i tak najwyższy był w 2004 roku35. Jednak już we wrześniu badania wykazały, że poczucie zagrożenia terroryzmem uległo osłabieniu – de-klarowało je 49% (o tym, że jest ono wyolbrzymione powiedziało 27%, a że nie istnieje – 17%), również mniej osób osobiście obawiało się zamachów. Spadek poczucia zagrożenia w tym przypadku autorzy badań przypisywali spokojne-mu przebiegowi Światowych Dni Młodzieży i warszawskiego szczytu NATO. W ten sposób można również tłumaczyć, że przekonanie, że polskie władze nie są dobrze przygotowane do zapobiegania terroryzmowi (w 2015 roku wyraziło je 55% badanych, a w kwietniu 2016 - 63%) uległo zasadniczej zmianie – we wrześniu 2016 roku deklarowało je 33% badanych, podczas, gdy 44% miało przeciwne zdanie36.

W ostatnich kilku latach pojawił się jeszcze jeden problem po części wią-żący się terroryzmem i mogący wpływać na poczucie bezpieczeństwa, a mia-nowicie kwestia przyjmowania uchodźców z Azji i Afryki. W 2015 i 2016 roku

34 Polacy o bezpieczeństwie narodowym i NATO …, wyd. cyt.; Stosunek do NATO i obecności wojsk sojuszniczych w naszym kraju, Komunikat CBOS 26/2017, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].

35 Zagrożenie terroryzmem po zamachach w Brukseli, Komunikat CBOS 65/2016, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].36 Zagrożenie terroryzmem, Komunikat CBOS 127/2016, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].

58

Krzysztof Łabędź

ponad ¾ badanych wyraziło przekonanie, że przyjęcie uchodźców obniży po-ziom bezpieczeństwa w Polsce, a tylko 15% było przeciwnego zdania37.

F. Poczucie bezpieczeństwa kulturowego

Dla określenia poziomu poczucia bezpieczeństwa kulturowego istotne wy-dają się wyniki badań dotyczących tego, co Polaków łączy, a także odnoszących się do historii jako czynnika integrującego. Na pytanie, czy Polaków więcej łą-czy czy więcej dzieli rozkład odpowiedzi był następujący: 41% - tyle samo łączy co dzieli, 40% - więcej dzieli niż łączy, 14% - więcej łączy niż dzieli. W oparciu o to autorzy badań stwierdzili, że poczucie wspólnoty wśród Polaków nie jest zbyt silne. Charakterystyczne jest, że wśród tego, co najbardziej łączy najczę-ściej wymieniano klęski, katastrofy, nieszczęścia itp., a ponadto m.in. religię, wiarę oraz historię, przeszłość38. Integrującą rolę pełnią zatem przeżycia o cha-rakterze negatywnym, ulegająca stopniowemu osłabieniu wiara religijna oraz historia, która, jak wynika z innych badań, niekiedy bardziej dzieli niż łączy. W przypadku historii najnowszej, autorzy badań wyróżnili pięć występujących w świadomości społeczeństwa narracji historycznych, a ponadto ustalili, że 36% respondentów nie wyznaje żadnej z nich39. Czynnikiem silnie dzielącym społeczeństwo są opinie na temat katastrofy smoleńskiej oraz postawy i prefe-rencje polityczne. Konflikt pomiędzy partiami uczestniczącymi w rządzeniu i opozycyjnymi jest postrzegany jako bardzo silny i na początku 2017 roku był wymieniany na pierwszym miejscu wśród obaw dotyczących sytuacji w kraju40. O silnej polaryzacji tych postaw oraz o sytuacji „wojny plemiennej” już w 2014 roku mówił m.in. Janusz Czapiński41.

Warto też dodać, że w społeczeństwie polskim zaufanie do obcych ludzi jest bardzo ograniczone, co również trudno uznać za czynnik integrujący wspólnotę. Na pytanie, czy większości ludzi można ufać, twierdząco odpowie-działo w 2015 roku jedynie 15,2% badanych, 13% wierzyło w dobre intencje innych ludzi, a 24% wierzyło, że inni ludzie starają się postępować wobec nas uczciwie. Niski poziom zaufania wpływa także na stan społeczeństwa obywa-telskiego, które powinno stanowić forum współdziałania społecznego, a któ-re jest słabo rozwinięte czego jednym z istotnych wskaźników jest aktywność

37 O kryzysie migracyjnym po zamachach w Brukseli, Komunikat CBOS 69/2016, www.cbos.pl [dostęp 9.09.2017].38 Co łączy Polaków? Komunikat CBOS 168/2013, www.cbos.com.pl [dostęp 6.02.2015].39 Jak się różnimy w rozumieniu własnej historii, Komunikat CBOS 167/2012, www.cbos.com.pl [dostęp 6.02.2015].40 Nadzieje i obawy związane z rokiem 2017, Komunikat CBOS 13/2017, www.cbos.com.pl [dostęp 6.09.2017].41 Prof. Czapiński: To Kaczyński stworzył wojnę plemion. Więcej nas łączy, polskatimes.pl [dostęp 9.02.2014].

59


w organizacjach społecznych. W 2015 roku jedynie 13,4% respondentów zade-klarowało przynależność do jakiejś organizacji, stowarzyszeń, partii, komite-tów, rad, grup religijnych, związków lub kół, ale osób podejmujących w nich działania było tylko 9% (z czego blisko ¼ w organizacjach religijnych, a kolejne pod względem popularności były organizacje sportowe)42 – może to świadczyć o utrzymującej się aktualności koncepcji „próżni socjologicznej” sformułowa-nej w latach siedemdziesiątych poprzedniego wieku przez Stefana Nowaka.

G. Poczucie bezpieczeństwa ekologicznego

O poczuciu bezpieczeństwa ekologicznego i jego zmianach można wnio-skować na podstawie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu stan środowiska naturalnego w miejscowości, w której respondent mieszka, jest powodem jego obaw i niepokoju, a następnie na takie same pytania dotyczące całego kraju oraz całej Ziemi. Odpowiedzi na pierwsze z tych pytań świadczą, że poziom poczucia bezpieczeństwa ekologicznego związanego z najbliższym otoczeniem jest relatywnie wysoki i rośnie w ostatnich latach – odpowiedzi, w których stwierdzono, że stan środowiska budzi obawy w niewielkim stopniu (54%) lub w ogóle nie budzi obaw (21%) stanowiły zdecydowaną większość – łącznie 75% (w 2009 roku – 66%, w 2011- 70%, w 2014 – 76%). Dużo większe obawy budzi stan środowiska w całym kraju – w tym przypadku również przeważają nie-wielkie obawy lub ich brak (łącznie 47%), ale jest to przewaga znacznie mniej-sza (obawy w dużym i bardzo dużym stopniu wyrażało 45%; w 2009 roku było to 50%, w 2011 – 46%, w 2014 – 41%)43. Obawy w największym stopniu budził stan środowiska na całej Ziemi (71%), a zmiany na przestrzeni ostatnich lat świadczą, że ulegają one raczej pogłębieniu.

Zmiany klimatu są postrzegane jako zagrożenie - jako jedno z najwięk-szych zagrożeń dla współczesnej cywilizacji wymienia je 22%, a 53% stwierdza, że stanowią pewne zagrożenie, ale są jednym z wielu niebezpiecznych zjawisk. Nie wszyscy są jednak przekonani, że klimat się zmienia - pewnych tego jest 69% badanych; większość (73%) sądzi, że jest to skutek działalności człowieka. Sprzeczna z tymi wynikami wydaje się opinia wyrażana przez 42%, że tzw. globalne ocieplenie to przede wszystkim biznes – określone grupy zarabiają wielkie pieniądze dzięki wzbudzaniu w ludziach strachu lub poczucia winy44.

42 J. Czapiński, Stan społeczeństwa obywatelskiego, w: Diagnoza społeczna 2015, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2015, www.diagnoza.pl, s. 322-327 oraz 333-334 [dostęp 15.10. 2016].

43 Stan środowiska i zmiany klimatu, Komunikat CBOS 39/2016, www.cbos.com.pl [dostęp 6.09.2017].44 Tamże.

60

Krzysztof Łabędź

To ostatnie zdanie może dowodzić, że na poczucie bezpieczeństwa (nie tylko ekologicznego) mogą wpływać wyobrażenia o jakichś ukrytych siłach.

4. Uwagi końcowe

Zasadniczym wnioskiem, który można sformułować w oparciu o przyto-czone wyniki badań jest stwierdzenie, że poczucie bezpieczeństwa w społe-czeństwie polskim w wielu zakresach rośnie, a przede wszystkim dotyczy to uważanych za najważniejsze sfer – bezpieczeństwa ekonomicznego i powiąza-nego z nim społecznego oraz bezpieczeństwa publicznego. Widoczny postęp nastąpił w ostatnich latach, co można traktować jako jedno z wyjaśnień dla utrzymującego się wysokiego poparcia dla obecnie rządzących w Polsce, choć poczucie bezpieczeństwa jest uwarunkowane przez wiele czynników, w tym wydarzenia zachodzące poza krajem. Poziom poczucia bezpieczeństwa w róż-nych sferach jest zróżnicowany – najwyższy jeśli chodzi o bezpieczeństwo pu-bliczne, relatywnie niski wydaje się w przypadku bezpieczeństwa informatycz-nego czy kulturowego (choć w tym przypadku wnioskowanie ma charakter pośredni), a także, mimo postępującej poprawy, politycznego i militarnego. W kilku przypadkach do różnych wniosków mogą skłaniać wykorzystane wskaźniki, co może prowadzić do odmiennych wniosków.

Jednym z wniosków jest również stwierdzenie, że poczucie zagrożenia w wielu aspektach jest w mniejszym stopniu związane z oceną własnej sytuacji oraz z własnymi doświadczeniami i obserwacjami respondentów, a w większym stopniu może stanowić efekt oddziaływania przekazów medialnych. Przykła-dem może być lepsza ocena bezpieczeństwa publicznego w bezpośrednim oto-czeniu badanych, w skali lokalnej, niż bezpieczeństwa w całym kraju. Podob-nie w przypadku bezpieczeństwa ekologicznego, a spektakularnym w moim przekonaniu przykładem jest kwestia korupcji, którą dominująca większość uznaje za bardzo duży problem, podczas gdy z zachowaniami korupcyjnymi zetknęła się wyraźna mniejszość badanych.

61


Bibliografia

Literatura:

Czapiński J., Stan społeczeństwa obywatelskiego, w: Diagnoza społeczna 2015, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2015.

Klamut R., Bezpieczeństwo jako zjawisko psychologiczne, „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej” nr 286, Ekonomia i Nauki Humanistyczne 2012 nr 4.

Maslow A., Motywacja i osobowość, Warszawa 1990.

Poczucie bezpieczeństwa obywateli w Polsce. Identyfikacja i przeciwdziałanie współczesnym zagrożeniom, red. E. M. Guzik –Makaruk, Warszawa 2011.

Wybrane problemy bezpieczeństwa. Dziedziny bezpieczeństwa, red. A. Urbanek, Słupsk 2013.

Zaller J, Definicje opinii publicznej, w: Władza i społeczeństwo 2, wybór i oprac. J. Szczupaczyński, Warszawa 1998.

Komunikaty z badań:

Aktywności i doświadczenia Polaków w 2016 roku, Komunikat CBOS 48/2017, www.cbos.pl.

Co łączy Polaków? Komunikat CBOS 168/2013, www.cbos.com.pl.

Inwigilacja w internecie, Komunikat CBOS 72/2016, www.cbos.pl.

Jak się różnimy w rozumieniu własnej historii, Komunikat CBOS 167/2012, www.cbos.com.pl.

Jeszcze o wiarygodności ostatnich wyborów, Komunikat CBOS 13/2015, www.cbos.pl.

Konflikty interesów i lobbing – dylematy polityków, Komunikat CBOS 122/2013, www.cbos.pl.

Korupcyjne doświadczenia Polaków, Komunikat CBOS 72/2017, www.cbos.pl.

Materialne warunki życia, Komunikat CBOS 39/2017, www.cbos.pl.

Materialny wymiar życia Polaków, Komunikat CBOS 52/2015, www.cbos.pl.

Nadzieje i obawy związane z rokiem 2017, Komunikat CBOS 13/2017, www.cbos.com.pl.

Nastroje społeczne w lipcu, Komunikat CBOS 92/2017, www.cbos.pl.

62

Krzysztof Łabędź

Nastroje społeczne w maju – przed drugą turą wyborów prezydenckich, Komunikat CBOS 75/2015, www.cbos.pl.

Nastroje społeczne w marcu, Komunikat CBOS 43/2015, www.cbos.pl .

Oceny sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Komunikat CBOS 53/2015, www.cbos.pl.

Oceny sytuacji na rynku pracy i poczucie zagrożenia bezrobociem, Komunikat CBOS 35/2017, www.cbos.pl.

Opinia publiczna o korupcji , Komunikat CBOS BS/63/2010, www.cbos.pl.

Opinie na temat korupcji w Polsce , Komunikat CBOS 63/2017, www.cbos.pl.

Opinie o bezpieczeństwie narodowym, Komunikat CBOS 18/2014, www.cbos.pl.

Opinie o bezpieczeństwie w Internecie, Komunikat CBOS 99/2013, www.cbos.pl .

Opinie o bezpieczeństwie w kraju i miejscu zamieszkania, Komunikat CBOS 84/2014, www.cbos.pl.

Opinie o bezpieczeństwie w kraju i miejscu zamieszkania, Komunikat CBOS 48/2017, www.cbos.pl.

Opinie o korupcji oraz standardach życia publicznego w Polsce, Komunikat CBOS 14/2014, www.cbos.pl.

kryzysie migracyjnym po zamachach w Brukseli, Komunikat CBOS 69/2016, www.cbos.pl.

przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Komunikat CBOS 5/2013, www.cbos.pl.

sytuacji na Ukrainie i polskiej pomocy dla wschodniego sąsiada, Komunikat CBOS 22/2015, www.cbos.pl.

Polacy o bezpieczeństwie narodowym i NATO, Komunikat CBOS 48/2014, www.cbos.pl.

Polacy o gospodarce rynkowej, Komunikat CBOS 31/2014, www.cbos.pl.

Polacy o nepotyzmie w życiu publicznym, Komunikat CBOS 124/2012, www.cbos.pl

Polacy o partycypacji w procesie stanowienia prawa i wpływie grup interesów na ten proces, Komunikat CBOS 26/2016, www.cbos.pl.

Polacy o stanie środowiska i zmianach klimatu, Komunikat CBOS 171/2014, www.cbos.pl.

Stan środowiska i zmiany klimatu, Komunikat CBOS 39/2016, www.cbos.com.pl.

63


Stosunek do NATO i obecności wojsk sojuszniczych w naszym kraju, Komunikat CBOS 26/2017, www.cbos.pl

Stosunek do Wojsk Obrony Terytorialnej, Komunikat CBOS 27/2017, www.cbos.pl.

Stosunek Polaków do nierówności społecznych, Komunikat CBOS 85/2017, www.cbos.pl.

Zagrożenie terroryzmem, Komunikat CBOS 50/2015, www.cbos.pl.

Zagrożenie terroryzmem, Komunikat CBOS 127/2016, www.cbos.pl.

Zagrożenie terroryzmem po zamachach w Brukseli, Komunikat CBOS 65/2016, www.cbos.pl.

65

Diana BednarzUMCS w [email protected]

Rada Bezpieczeństwa Narodowego jako konstytucyjny organ doradczy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

National Security Council as the constitutional advisory body of the President of the Republic of Poland

Streszczenie: Zgodnie z zapisami współczesnej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Prezydent czuwa nad jej

przestrzeganiem, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodziel-ności jego terytorium. W ramach tych kompetencji Ustawa Zasadnicza wyposażyła Prezydenta w ciało doradcze w zakresie zapewniania bezpieczeństwa, którym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. Artykuł dotyczy roli wskazanego organu na gruncie prawa krajowego, jego organizacji, trybu funkc-jonowania i uprawnień. Analizie poddano także zadania Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego jako Sekretarza Rady oraz skład i priorytetowe cele posiedzeń Rady podczas poszczególnych prezydentur.

Słowa kluczowe: Polska, Rada Bezpieczeństwa Narodowego, bezpieczeństwo narodowe, Siły Zbrojne RP

Summary:In accordance with the provisions of the contemporary Constitution of the Republic of Poland,

the President watches over the observance of the Constitution, protects the sovereignty and security of the state, the inviolability and indivisibility of its territory. Within these competences the Constitution provided the President with an advisory body for security assurance which is the National Security Council. This article concerns the role of the above mentioned authority under the national law, its organization, mode of operation and powers. The tasks of the Head of the National Security Office as Secretary of the Council and the composition and priority objectives of the Council meetings during the respective Presidencies were presented.

Keywords: Poland, the National Security Council, national security, Armed forces of the Republic of Poland

66

Diana Bednarz

1. Uwagi wstępne

Geneza utworzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego /RBN/ sięga 1967 roku. Ustawą z dnia 21 listopada o powszechnym obowiązku obrony powo-łano Komitet Obrony Kraju /KOK/ jako komitet Rady Ministrów do spraw obronności.1 Na jej gruncie ustrojodawca wymienił zadania KOK-u, wskazując priorytetowo na funkcję kierowania całokształtem spraw związanych z obron-nością, organizacją działalności Sił Zbrojnych i samoobrony ludności, koordy-nowaniem działań naczelnych i terenowych organów administracji państwo-wej w zakresie obronności oraz rozpatrywaniem kierunków działań w sferze obronności.2 Na czele Komitetu stał Prezes Rady Ministrów, a jednym z jego zastępców do spraw Sił Zbrojnych był Minister Obrony Narodowej. Pozostali członkowie powoływani byli przez rząd, który określał zasady, tryb działania oraz szczegółowy podział funkcji pomiędzy członkami. Przewidziano hierar-chiczną strukturę organów – na terenie województw powołano wojewódzkie komitety obrony, które w szczególnych przypadkach powoływać mogły komi-tety powiatowe, miejskie, dzielnicowe, osiedlowe, grodzkie i zakładowe.

Rozszerzenie zadań KOK-u nastąpiło w 1983 roku. Usunięte zostały in-stytucjonalne powiązania z rządem a Komitet stał się organem właściwym także do spraw bezpieczeństwa. Zyskał dodatkowe uprawnienia, takie jak: występowanie z wnioskiem w sprawie wprowadzenia stanu wyjątkowego, ogłoszenia mobilizacji, stanu wojny, pełnienie funkcji administratora w czasie stanu wojennego lub wyjątkowego.3 Zmianie uległa struktura organizacyj-na, a zasady i tryb działania organu określała Rada Państwa w porozumieniu z Radą Ministrów. Ponadto ex lege zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi Pol-skiej Rzeczpospolitej Ludowej sprawować miał przewodniczący Komitetu.

Transformacja ustrojowa zapoczątkowana w 1989 roku przywróciła urząd Prezydenta, powierzając mu kompetencje strażnika bezpieczeństwa państwa i utrzymania suwerenności. Na gruncie ustawy z dnia 29 maja 1989 r.4 prze-kazano uprawnienia kolegialnej głowy państwa Prezydentowi PRL, w związ-ku z czym doszło do zmiany przewodniczącego KOK-u. Formalnie Komitet pozostał organem usytuowanym poza Radą Ministrów, realizującym jednak

1 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony, Dz.U. Nr 44, poz. 220, art. 5.2 J. Juchniewicz, Rada Bezpieczeństwa Narodowego, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2015 nr 2, s. 113.3 Ustawa z dnia 21 listopada 1983 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypo-

spolitej Ludowej, Dz.U. Nr 61, poz. 278.4 Dz.U. Nr 34, poz. 178.

67

Rada Bezpieczeństwa Narodowego jako konstytucyjny organ doradczy Prezydenta RP

zadania ustalone przez rząd. W konsekwencji jego struktura stała się niejedno-znaczna, powiązana z członami dualistycznej egzekutywy.

Kolejna nowelizacja ustawy o powszechnym obowiązku obrony5 utworzy-ła ciało o charakterze pomocniczym wobec Komitetu Obrony Kraju. Powstało Biuro Bezpieczeństwa Narodowego /BBN/, którego pracami kierował sekretarz KOK-u, a jego organizację i tryb działania określał prezydent. Rozszerzono zada-nia Komitetu, który rozpatrywać miał aspekty związane z bezpieczeństwem na-rodowym, obronnością, bezpieczeństwem państwa, porządku publicznego oraz bezpieczeństwem obywateli. Główną formę procedowania stanowiły posiedzenia, zwoływane nie rzadziej niż dwa razy w miesiącu. W tym czasie BBN zajmowało się gromadzeniem informacji o stanie bezpieczeństwa narodowego i przedstawia-niem ich przewodniczącemu KOK-u, definiowaniem zagrożeń bezpieczeństwa oraz sposobów ich usunięcia, organizowaniem działalności badawczej, informa-cyjnej i popularyzatorskiej związanej z problematyką bezpieczeństwa – współpra-cując w tym zakresie z parlamentem, rządem, organami terenowej administracji państwowej i samorządowej. Ponadto Biuro zajmowało się merytoryczną i orga-nizacyjną obsługą posiedzeń Komitetu oraz nadzorowało realizację jego decyzji.

Komitet Obrony Kraju powstał i działał w czasach, z którymi na począt-ku transformacji ustrojowej próbowano zerwać. Nie budził zaufania nowych władz państwa polskiego, ani zaufania społecznego. Lech Wałęsa podejmował szereg działań mających na celu jego likwidację6, a prace nad zastąpieniem go Radą Bezpieczeństwa Narodowego zostały zakończone sukcesem dopiero w 1992 r. Wraz z uchwaleniem Małej Konstytucji doszło do powołania i kon-stytucjonalizacji RBN. KOK został zlikwidowany dopiero w 2002 r.7

2. Zadania Rady Bezpieczeństwa Narodowego

W wyniku restytucja urzędu Prezydenta8 – dokonanej na mocy przepisów Małej Konstytucji z 1992 r. – powołano do życia instytucję Rady Bezpieczeń-stwa Narodowego. Ustrojodawca w art. 34 podkreślił, że „Prezydent sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeń-5 Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypo-

spolitej Ludowej oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 1991 nr 113 poz. 491.6 W. Fehler, Rada Bezpieczeństwa Narodowego jako konstytucyjny organ państwowy, w: Konstytucja Rzeczypo-

spolitej Polskiej z 1997 r. Ciągłość i zmiana, red. T. Słomka, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2012, s. 234.7 Likwidację Komitetu Obrony Kraju przewidywała ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz

o kompetencjach naczelnego dowódcy sił zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 156, poz. 1301.

8 Głowie państwa przyznano uprawnienia w sferze militarnej, głównie w zakresie obronności i bezpieczeństwa.

68

Diana Bednarz

stwa państwa. Organem doradczym w tym zakresie jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego”.9 RBN powołana została po raz pierwszy w 1998 r.10 na gruncie art. 135 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.11 Ustrojodawca określił ją mianem konstytucyjnego organu doradczego Prezydenta w zakresie zapewniania bezpieczeństwa. „Konstytucjonalizacja organu doradczego w za-kresie bezpieczeństwa państwa bardzo wymownie podkreśla wagę tego pola za-interesowań i ewentualnych działań Prezydenta. Zauważmy, że nie występuje bowiem ani konstytucjonalizacja (czyli wymóg powołania) organów doradczych co do przestrzegania konstytucji, co do rozwoju pomyślności obywateli (to z roty przysięgi), czy co do gwarantowania ciągłości władzy państwowej itd., choć nie-wątpliwie i takiego rodzaju organy doradcze mogą w praktyce funkcjonować”.12 Kontrowersje stanowi wysoki poziom karty konstytucyjnej w odniesieniu do ustanowienia organów doradczych głowy państwa, które mogą być powoła-ne ad hoc. Utwierdzenie w aktach prawnych tego typu uregulowań nakłada na Zwierzchnika Sił Zbrojnych realizowanie dwóch priorytetów: powołanie organu doradczego oraz kreacji jego składu personalnego, z podkreśleniem, że często-tliwość obrad uzależniona jest od decyzji głowy państwa. Hipotetycznie założyć można, że RBN w praktyce może nie podejmować żadnych działań, pozostając organem „martwym” w sensie wykonywania swych zadań.13

Z działalnością RBN powiązana jest znacząca rola prezydenta w zakresie zapewniania bezpieczeństwa państwa14 –stał on na czele Komitetu Obrony Kra-ju, który jako organ właściwy w sprawach bezpieczeństwa wykonywał swe za-dania przy pomocy Biura Bezpieczeństwa Narodowego.15 Aktualnie BBN peł-niąc funkcję sekretariatu jest merytoryczno-organizacyjnym zapleczem Rady.

W oparciu o przepisy Ustawy o stanie wojennym16 ustawodawca podkreśla zwierzchnictwo prezydenta nad obronnością państwa oraz wzrost znaczenia roli RBN. Sięgając genezy funkcjonowania tego kolektywnego organu należy podkre-ślić, iż pojawiały się pewnego rodzaju trudności z jego uruchomieniem. Zdaniem Stanisława Kozieja, RBN mogłaby inicjować i opiniować główne kwestie strate-

9 Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U. 1992 nr 84 poz. 426.

10 Po raz pierwszy RBN powołana została 20 stycznia 1998 r. przez Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego.11 Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.12 P. Sarnecki, Art. 135, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 1999, s. 1.13 P. Kuczma, Rada Bezpieczeństwa Narodowego, „Zeszyty Naukowe DWSPiT. Studia z Nauk Społecznych”, 2014

nr 7, s. 11-24, s. 13.14 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. art. 126 ust. 2.15 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2000, s. 178.16 Dz.U. 2002 nr 156 poz. 1301.

69


giczne w skali państwa, jednocześnie kształtując projekty dyrektyw strategicz-nych oraz programów rozwoju i budowy systemu zapewniania bezpieczeństwa narodowego. Jej skład uzupełniony powinien zostać o przedstawicieli najwyż-szych organów państwowych, którzy ponoszą konstytucyjną odpowiedzialność.17

3. Organizacja, tryb funkcjonowania i uprawnienia Rady Bez-pieczeństwa Narodowego

Organizację, uprawnienia oraz tryb działania analizowanej instytucji szczegółowo określa Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 maja 2010 r. RBN funkcjonuje na podstawie aktu prawa wewnętrznie obowiązują-cego, który wydany został przez organ właściwy do jej powołania, mianowicie organ, któremu Rada będzie służyć. Podmiotem, któremu priorytetowo zależy na prawidłowym prowadzeniu polityki bezpieczeństwa państwa jest prezydent, który ustanawia strukturę urzędu według własnego uznania. Tryb funkcjono-wania RBN nie jest określony w żadnej ustawie. Zdaniem Pawła Sarneckiego należałoby dopuścić możliwość wydania przepisów, które precyzowałyby za-gadnienia organizacyjno-kompetencyjne, nie naruszając przy tym prezydenc-kiej swobody dotyczącej funkcjonowania RBN.18

Generalny tryb funkcjonowania Rady Bezpieczeństwa Narodowego okre-śla się w następujących kategoriach:

• RBN obraduje na posiedzeniach, które zwoływane są przez prezydenta;

• Sekretarzem RBN jest Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego;

• zgodnie z wytycznymi głowy państwa, szczegółowy porządek obrad określa Sekretarz Rady;

• posiedzeniom RBN przewodniczy prezydent, a w przypadku jego ab-sencji wskazany przez niego członek Rady;

• jeśli prezydent nie postanowi inaczej, posiedzenia RBN odbywają się w siedzibie Biura Bezpieczeństwa Narodowego;

• posiedzenia RBN są niejawne, chyba że prezydent zarządzi inaczej.19

17 S. Koziej, Kierowanie bezpieczeństwem narodowym. Skrypt internetowy, Warszawa 2008, s. 10. Innym nieko-rzystnym zjawiskiem odnoszącym się do kierowania bezpieczeństwem narodowym jest nie występowanie przy Radzie Ministrów wyspecjalizowanego organu doradczego z punktu widzenia zapewniania bezpieczeństwa i obronności państwa.

18 P. Sarnecki, s. 2.19 https://www.bbn.gov.pl/pl/prezydenta-rp/rada-bezpieczenstwa-nar/rola-rbn/6000,Rada-Bezpieczenstwa-.Na-

rodowego.html, [odczyt: 29.07.2017] oraz Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 maja 2010

70

Diana Bednarz

Głównym konstytucyjnym zadaniem RBN jest „doradztwo” w sprawach związanych z zapewnianiem bezpieczeństwa. Funkcja doradcza odnosi się tak-że do realizowania bieżącej działalności analitycznej i opiniodawczej. Prowa-dząc samodzielną analizę poszczególnych zagadnień oraz występując do prezy-denta z sugestiami i inspiracjami, skutecznie pozyskuje opinie, analizy i rapor-ty, przez co dysponuje odpowiednią wiedzą merytoryczną. RBN uprawniona jest do samodzielnego żądania informacji od innych organów państwowych. Na mocy Zarządzenia Prezydenta do zakresu działań Rady należy w szczegól-ności opiniowanie i rozpatrywanie:

• generalnych założeń bezpieczeństwa RP;

• kierunków i założeń dotyczących bezpieczeństwa państwa związa-nych z realizacją polityki zagranicznej;

• strategicznych problemów bezpieczeństwa narodowego, głównie inte-resów narodowych, wewnętrznych i zewnętrznych warunków bezpie-czeństwa, preparacyjnych i operacyjnych koncepcji bezpieczeństwa;

• kierunków rozwoju Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, projek-tów strategii bezpieczeństwa narodowego, Polityczno-Strategicznej Dyrektywy Obronnej Rzeczypospolitej Polskiej;

• zagrożeń dla wewnętrznego bezpieczeństwa państwa i środków prze-ciwdziałania im;

• problemów pozamilitarnych przygotowań systemu bezpieczeństwa narodowego.20

Zgodnie z komentarzem do Konstytucji, W. Skrzydło do zadań RBN zalicza:

• wyrażanie opinii w kwestiach wewnętrznego i zewnętrznego bezpie-czeństwa państwa;

• rozpatrywanie priorytetowych założeń bezpieczeństwa państwa;

• analizowanie koncepcji i kierunków polityki zagranicznej z zakre-sie bezpieczeństwa;

• określanie zagrożeń bezpieczeństwa oraz środków prewencyjnych;

• rozpatrywanie kierunków rozwoju Sił Zbrojnych.21

r. w sprawie trybu działania Rady Bezpieczeństwa Narodowego § 1, § 4.20 Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, § 2.21 W. Skrzydło, s. 178.

71


4. Skład Rady Bezpieczeństwa Narodowego

Z istoty charakteru RBN wynika, że na jej czele stoi Prezydent Rzeczy-pospolitej Polskiej. Jego kompetencje w tej dziedzinie to przewodniczenie po-siedzeniom organu, określanie tematyki obrad, udzielanie głosu członkom oraz konstruowanie wytycznych porządku zgromadzeń. Podczas nieobecności prezydenta zgromadzeniem kieruje wskazany przez niego członek Rady. Gło-wie państwa przysługuje również możliwość zmiany miejsca obrad – inne niż siedziba Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Ma on możliwość zapraszania na posiedzenia osób – w charakterze gości-ekspertów – którzy nie są jej stały-mi członkami. Z racji braku formalnego członkowstwa w RBN osoby te, nie mogą zostać wskazane przez prezydenta do prowadzenia w jego zastępstwie posiedzeń. Ponadto głowa państwa może zapraszać inne osoby, których udział wskazany jest ze względu na przedmiot rozpatrywanych spraw. W posiedze-niach uczestniczyć mogą także byli Prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej oraz byli Prezesi Rady Ministrów.22

Ustrojodawca w Konstytucji z 1997 r. nie wskazuje kwalifikacji meryto-rycznych członków RBN. Rozstrzyga je głowa państwa. Osoby pełniące funk-cje członków Rady – biorąc pod uwagę charakter urzędu – powinny cieszyć się uznaniem i autorytetem prezydenta w taki sposób, aby prezentowane przez nich opinie były realnie brane pod uwagę podczas podejmowania decyzji. Gwarancje takie byłyby niemożliwe w sytuacji, gdy członkowie wywodziliby się z innej opcji politycznej niż prezydent, co w konsekwencji doprowadzałoby do sporu politycz-nego oraz zminimalizowania częstotliwości spotkań Rady. Głowa państwa dys-ponuje pełną swobodą w nominowaniu członków, oceniając ich kwalifikacje oraz sprawdzając czy posiadają pełnię praw publicznych. W związku z powyższym – na gruncie art. 144 ust. 3 pkt 26 Konstytucji RP – wybór członków RBN nie wymaga akceptacji Prezesa Rady Ministrów. Powoływani i odwoływani są na drodze postanowienia, które nie wymaga kontrasygnaty.

Skład ilościowy członków RBN nie jest formalnie określony. Jest to organ wieloosobowy (co najmniej trzy osoby), bez wskazania górnej granicy. Będąc instytucją doradczą, liczba członków nie może być nadmierna, co doprowa-dziłoby do paraliżu decyzyjnego. Sekretarz Rady – pełniąc funkcję organiza-cyjno-techniczną – może także uczestniczyć w obradach.23 Nie ma formalnych przeciwwskazań, aby w skład RBN nie mogli wchodzić członkowie władzy

22 Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, § 5.23 Tamże, § 3.

72

Diana Bednarz

ustawodawczej i wykonawczej. Dla przykładu, Sejm posiada liczne uprawnie-nia w sferze zapewniania bezpieczeństwa państwa, np. decyduje o stanie wojny i pokoju.24 Naturalne jest powołanie przedstawicieli legislatywy do Rady. Inną kwestię stanowi możliwość rezygnacji z członkowstwa w RBN, co jest jedynie polityczne konotacją niż normatywną podstawę powołania lub odwołania po-szczególnych członków.

Skład RBN przedstawia się następująco: Prezes Rady Ministrów, Ministro-wie: Spraw Zagranicznych, Obrony Narodowej, Spraw Wewnętrznych i Admi-nistracji, Prezes NBP oraz szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego w charak-terze sekretarza Rady.25 Poniżej w kolejności chronologicznej zaprezentowano poszczególnych członków RBN podczas kolejnych prezydentur, poczynając od 1998 r. – roku, w którym po raz pierwszy Rada została zwołana.

Tabela 1. Skład Rady Bezpieczeństwa Narodowego po roku 1997.

Aleksander Kwaśniew-ski (I kadencja)

Aleksander Kwa-śniewski (II ka-

dencja)

Lech Kaczyński Bronisław Komo-rowski

Andrzej Duda

Prezes Rady Ministrów

Jerzy Buzek (AWS) 20 stycznia 1998 – 23

grudnia 2000

Marek Belka (SLD) 23 grudnia 2000 –

22 grudnia 2005

Jarosław Kaczyński (PIS) 28 grudnia

2005 – 9 listopada 2010

Donald Tusk (PO) 20 maja 2010 – 14

listopada 2014;Ewa Kopacz (PO)

27 grudnia 2011 – 8 marca 2016

Ewa Kopacz (PO)

od 27 grudnia 2011

Minister Spraw Zagranicznych

Bronisław Geremek (Unia Wolności)

20 stycznia 1998 – 23 grudnia 2000

Adam Daniel Rotfeld

23 grudnia 2000 – 22 grudnia 2005

Stefan Meller 20 lutego 2006

– 14 marca 2007; Anna Fotyga (PO) 7 września 2006 –

20 maja 2010

Grzegorz Schetyna (PO)

29 września 2010 – 27 grudnia 2011;

6 października 2014 do 8 marca 2016

Grzegorz Schetyna (PO) 6 października

2014 do 8 marca 2016

Minister Obro-ny Narodowej

Janusz Onyszkiewicz (Unia Demokratyczna) 20 stycznia 1998 – 23

grudnia 2000

Radosław Sikorski (PO) 28 grudnia 2005 – 18 wrze-

śnia 2007

Bogdan Klich (PO) 20 maja 2010 do 2 września 2011;

Tomasz Siemoniak (PO)

2 września 2011 – 8 marca 2016

Tomasz Siemo-niak (PO)

2 września 2011 – 8 marca

2016

24 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 116 ust. 1.25 W. Skrzydło, s. 178.

73


Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji

Janusz Tomaszewski (Ruch Społeczny AWS) 20 stycznia 1998 – 23

grudnia 2000

Ryszard Kalisz (SLD)

23 grudnia 2000 – 2

2 grudnia 2005

Ludwik Dorn (PIS) 28 grudnia 2005 – 5 lutego 2008;

Janusz Kaczmarek (bezpartyjny)

14 marca 2007 – 21 sierpnia 2007

Bartłomiej Sienkie-wicz (bezpartyjny) 27 lutego 2013 – 6 października 2014;

Jacek Cichocki (bezpartyjny)

6 października 2014 – 23 czerwca 2015; Teresa Piotrowska

(PO)6 października 2014

do 8 marca 2016

Teresa Piotrow-ska (PO)

od 6 paździer-nika 2014

Prezes Naro-dowego Banku

Polskiego

Hanna Gronkiewicz-Waltz (PO)

20 stycznia 1998 – 23 grudnia 2000; Leszek

Balcerowicz (Unia Wolności)

20 stycznia 1998 – 23 grudnia 2000

Jerzy Bahr 1 marca 2005 – 22

grudnia 2005)

Kazimierz Marcin-kiewicz (PIS) 28

grudnia 2005 – 21 sierpnia 2007

szef Biura Bez-pieczeństwa Narodowego

Marek Siwiec (SLD) 20 stycznia 1998 – 23

grudnia 2000

Marek Siwiec (SLD)23 grudnia 2000 –

22 grudnia 2005

Aleksander Szczy-gło (PIS)

14 marca 2007 – 10 kwietnia 2010

Stanisław Koziej 20 maja 2010 – 6

sierpnia 2015

Stanisław Koziej

20 maja 2010 – 6 sierpnia 2015;

Paweł Soloch (aktualnie)

inni członkowie

Marszałek Senatu RP Alicja Grześkowiak (Akcja Wyborcza

Solidarność) 20 stycznia 1998 – 23 grudnia 2000; Marsza-

łek Sejmu RP Maciej Płażyński (AWS / PO) 20 stycznia 1998 – 23

grudnia 2000

nadinsp. Bogusław Strzelecki

(23 grudnia 2000 – 22 grudnia

2005); gen. bro-ni Henryk Szumski

(23 grudnia 2000 – 22 grudnia

2005); adm. floty Ryszard

Łukasik (25 września

2003 – 22 grud-nia 2005)

Marszałek Senatu RP

Bogdan Boru-sewicz (PO) 28

grudnia 2005 – 31 października 2007; Marszałek Sejmu RP Marek Jurek

(PIS)

Marszałek Senatu RPBogdan Borusewicz

(PO) 20 maja 2010 – 8 marca 2016;

Marszałek Sejmu RP Radosław Sikorski

(PO) 20 maja 2010 – 25 czerwca 2015;

Marszałek Senatu RP

Bogdan Boruse-wicz (PO)

od 20 maja 2010;Marszałek Sejmu RP

Małgorzata Kidawa-Błoń-

ska (PO) od 30 czerw-

ca 2015;

74

Diana Bednarz

28 grudnia 2005 – 21 sierpnia 2007; Koordynator ds.

służb specjalnych Marek Biernacki

(PO) 23 czerwca 2015 –

8 marca 2016

Wiceprezes Rady Ministrów i minister

gospodarki oraz prezes PSL Waldemar

Pawlak (PSL) 20 maja 2010 – 11

grudnia 2012; Przewodniczący SLD Grzegorz Napieralski

20 maja 2010 – 27 grudnia 2011;

Prezes PJN Paweł Kowal (Polska

Razem) 7 września 2011 – 27

grudnia 2011; Przewodnicząca PJN Joanna Kluzik-Rost-

kowska 28 kwietnia 2011

– 15 czerwca 2011; Przewodniczący SLD

Leszek Miller 27 grudnia 2011 – 8

marca 2016; Przewod-niczący Twój Ruch

Janusz Palikot 27 grudnia 2011 – 9

marca 2015; Pre-zes Solidarnej Polski

Zbigniew Ziobro 6 września 2012 – 30 maja 2014; Wiceprezes Rady

Ministrów, minister gospodarki Janusz

Piechociński (PSL)11 grudnia 2012 – 8

marca 2016; Minister Administracji

i Cyfryzacji Michał Boni (PO)

6 września 2012 – 28 listopada 2013; Mini-ster Sprawiedliwości

Wiceprezes Rady Mini-

strów, minister gospodarki

Janusz Piecho-ciński (PSL)

11 grudnia 2012 – 8 marca 2016;Koordynator ds.

służb specjal-nych

Marek Biernacki (PO)

23 czerwca 2015 – 8

marca 2016;Przewodniczą-cy SLD Leszek

Miller 27 grudnia 2011 – 8 marca 2016;Minister Spra-

wiedliwości Jarosław Gowin

(PO) 3 września

2014 – 8 marca 2016

75


Jarosław Gowin (PO) 3 września 2014 – 8 marca 2016; Koor-dynator ds. służb

specjalnych Marek Biernacki (PO) 23 czerwca 2015 – 8 marca 2016; Marsza-

łek Sejmu Małgorzata Kidawa-Błońska (PO) 30 czerwca 2015 – 8

marca 2016; były Prezes Rady

Ministrów Jarosław Kaczyński

28 grudnia 2005 – 9 listopada 2010;

Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://web.archive.org/web/20150708092830/https://www.bbn.gov.pl/pl/prezydenta-rp/rada-bezpieczenstwa-nar/sklad-r/6015,Sk-lad-Rady.html [odczyt: 29.07.2017]

Członkowie RBN podczas dziesięcioletniej kadencji Aleksandra Kwa-śniewskiego wywodzili się głównie z ugrupowania politycznego, z którym utożsamiał się polityk. „Intencją Prezydenta było, aby rada funkcjonowała jako instytucja o charakterze koordynacyjno-konsultacyjnym, zwłaszcza na płasz-czyźnie polityczno-wojskowej, uzupełniająca i gwarantująca trwałość oraz harmonię współpracy między instytucjami państwowymi, wymagane przez naturę i charakter polityki. RBN miała stanowić forum porozumienia między kluczowymi ogniwami politycznymi systemu obronnego państwa.”26 Nastąpi-ło odejście od Rady skupiającej członków zajmujących najwyższe stanowiska państwowe na rzecz organu o składzie „eksperckim”, który obradował do koń-ca kadencji A. Kwaśniewskiego.

W latach rządów Lecha Kaczyńskiego, Radę tworzyli przedstawiciele Pra-wa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej. W 2007 r. ze składu zostali odwołani wszyscy członkowie RBN poza Ludwikiem Dornem, Anną Fotygą, Aleksandrem Szczygło oraz Jarosławem Kaczyńskim. W dwóch ostatnich la-tach prezydentury, Rada miała trzyosobowy skład – juz bez L. Dorna. Często-tliwość zmian składu nie przekładała się na częstotliwość obrad gremium.

Bronisław Komorowski przyjął model RBN, w której składzie zasiadały oso-by pełniące kluczowe funkcje państwowe. Powołał na członków głównie polity-26 P. Kuczma, s. 15.

76

Diana Bednarz

ków PO oraz reprezentantów sił politycznych tworzących kluby poselskie w Sej-mie, jak również działaczy nowopowstałych ugrupowań, np. Twój Ruch, Polska Jest Najważniejsza. Powstała RBN o charakterze pluralistycznym, dzięki której głowa państwa poznaje stanowiska większości rządzącej oraz ugrupowań opo-zycyjnych. „W okresie prezydentury Bronisława Komorowskiego można również zauważyć praktykę (którą należy w pełni zaaprobować) zapraszania na posie-dzenia RBN osób, które mogą służyć swoją wiedzą praktyczną przy rozpatry-waniu objętych posiedzeniami spraw, udzielać wyjaśnień.”27 Hipotezę o braku zainteresowania członkostwem z przyczyn politycznych potwierdzał skład RBN. Dla przykładu, B. Komorowski powołał m.in. wywodzącego się z tej samej partii Marszałka Senatu Bogdana Borusewicza. Uznać należy, że w latach prezydentu-ry B. Komorowskiego Rada składała się z największej liczby członków.

Aktualnie RBN składa się głównie z działaczy PO, pomimo iż Andrzej Duda reprezentuje opozycyjną opcję polityczną. Tylko czterech członków – od 1998 r.– było członkami bezpartyjnymi. Innymi zaproszonymi do obrad gości, podczas każdej z prezydentur, byli głównie Marszałek Sejmu RP oraz Marsza-łek Senatu RP.

5. Zadania Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego

Szczególny porządek oraz obsługę posiedzeń RBN – zgodnie z wytyczny-mi prezydenta – zapewnia sekretarz Rady, którym jest szef Biura Bezpieczeń-stwa Narodowego. Jego uprawnienia o charakterze organizacyjno-technicz-nym są następujące:

• przygotowanie posiedzenia oraz zapewnianie obsługi RBN;

• pozyskiwanie od organów władzy publicznej dokumentów, informacji oraz innych materiałów dotyczących zewnętrznego i wewnętrznego zapewniania bezpieczeństwa państwa;

• koordynowanie przygotowania tez, materiałów na posiedzenia, opra-cowanie komunikatu prasowego oraz wniosków z obrad;

• przedstawienie członkom RBN porządku obrad, dokumentów oraz materiałów związanych z porządkiem obrad;

• realizacja obsługi protokolarnej Rady.28

27 J. Juchniewicz, s. 122.28 Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,§ 3.

77


Na mocy prawa sekretarz Rady nie jest jej członkiem, przez co pozbawiony jest prawa głosu. Kontrowersyjne jest ustalenie, czy powinien przysługiwać mu status członka, czy jedynie funkcja pomocnicza wobec innych uczestników obrad.

Nazwiska osób pełniących funkcje Sekretarza Rady, podczas poszczegól-nych prezydentów, ilustruje tabela 1.

6. Posiedzenia i priorytety prac Rady Bezpieczeństwa Narodowego

Częstotliwość posiedzeń RBN kształtowała się na przestrzeni sprawowania urzędu przez kolejnych przedstawicieli władzy wykonawczej. Poniższy wykres przedstawia liczbę obrad podczas poszczególnych prezydentur.

Wykres 1. Liczba posiedzeń RBN podczas kolejnych prezydentur.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie https://www.bbn.gov.pl [odczyt: 29.07.2017]

Podczas prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego (lata 1995-2005) zwo-łano 13 posiedzeń. Lech Kaczyński (2005-2010) zwołał 4 posiedzenia. Najwię-cej od 1998 r. obrad odbyło się podczas rządów Bronisława Komorowskiego – 31. Aktualnie sprawujący funkcję głowy państwa – od 2015 r. – Andrzej Duda zwołał 2 posiedzenia.

Tematyka posiedzeń Rady była zróżnicowana. Stanowiła konsekwencję wydarzeń w Polsce, na arenie międzynarodowej, stosunków z innymi pań-stwami oraz partycypacją w organizacjach. Podejmując chronologiczną anali-zę rozpocząć należy od działalności RBN podczas prezydentury A. Kwaśniew-skiego. Weryfikacji poddano działalność prezydenta od 2001 r. Zaprezentowa-ne zostaną kluczowe – zdaniem autora artykułu – obrady gremium.

18 stycznia 2001 r. miało miejsce posiedzenie inauguracyjne, podczas któ-rego omówione zostały problemy bezpieczeństwa Polski w perspektywie czte-

Na mocy prawa sekretarz Rady nie jest jej członkiem, przez co pozbawiony jest prawa

głosu. Kontrowersyjne jest ustalenie, czy powinien przysługiwać mu status członka, czy

jedynie funkcja pomocnicza wobec innych uczestników obrad.

Nazwiska osób pełniących funkcje Sekretarza Rady, podczas poszczególnych

prezydentów, ilustruje tabela 1.

6. Posiedzenia i priorytety prac Rady Bezpieczeństwa Narodowego

Częstotliwość posiedzeń RBN kształtowała się na przestrzeni sprawowania urzędu

przez kolejnych przedstawicieli władzy wykonawczej. Poniższy wykres przedstawia liczbę

obrad podczas poszczególnych prezydentur.

Wykres 1. Liczba posiedzeń RBN podczas kolejnych prezydentur.

Bronisław Komorowski; 31

Andrzej Duda; 2

Lech Kaczyński; 4

Aleksander Kwaśniewski; 13

Źródło: Opracowanie własne na podstawie https://www.bbn.gov.pl [odczyt: 29.07.2017]

Podczas prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego (lata 1995-2005) zwołano 13

posiedzeń. Lech Kaczyński (2005-2010) zwołał 4 posiedzenia. Najwięcej od 1998r. obrad

odbyło się podczas rządów Bronisława Komorowskiego – 31. Aktualnie sprawujący funkcję

głowy państwa – od 2015r. – Andrzej Duda zwołał 2 posiedzenia.

Tematyka posiedzeń Rady była zróżnicowana. Stanowiła konsekwencję wydarzeń w

Polsce, na arenie międzynarodowej, stosunków z innymi państwami oraz partycypacją w

organizacjach. Podejmując chronologiczną analizę rozpocząć należy od działalności RBN

podczas prezydentury A. Kwaśniewskiego. Weryfikacji poddano działalność prezydenta od

2001r. Zaprezentowane zostaną kluczowe – zdaniem autora artykułu – obrady gremium.

18 stycznia 2001r. miało miejsce posiedzenie inauguracyjne, podczas którego

omówione zostały problemy bezpieczeństwa Polski w perspektywie czterech lat.

Priorytetowym zadaniem RBN było określenie obligatoryjnych działań państwa w zakresie

78

Diana Bednarz

rech lat. Priorytetowym zadaniem RBN było określenie obligatoryjnych dzia-łań państwa w zakresie poprawy bezpieczeństwa obywateli. Szczególną uwagę zwrócono na wpływ polskiego członkostwa w strukturach Paktu Północno-atlantyckiego i procesu integracji w ramach Unii Europejskiej. Przyjęto plan pracy oraz regulamin RBN na 2001 r., z głównym założeniem, że organ obra-dował będzie raz w miesiącu.

22 lutego 2001 r. podczas obrad RBN dyskutowano na temat europejskiej tożsamości obronnej, ówczesnej sytuacji na Ukrainie oraz inicjatywy nowego, europejskiego systemu obrony przeciwrakietowej. Skupiono się na założeniach, że dialog związany z powyższymi zagadnieniami odbywać powinien się na fo-rum Sojuszu Północnoatlantyckiego, stwarzając tym samym odpowiednie wa-runki do rozmowy z innymi krajami (w tym z Rosją). Podczas obrad opowie-dziano się za modyfikacją systemu NMD oraz wprowadzeniem nowych zasad bezpieczeństwa w warunkach zagrożeń definiowanych przez inne kraje, so-juszników NATO oraz Stany Zjednoczone. Za „złoty środek” uznano odszuka-nie adekwatnych systemów zabezpieczających, nie dopuszczając jednocześnie do wyścigu zbrojeń. Zdaniem sekretarza RBN Marka Siwca „(…) problema-tyka wspólnej europejskiej polityki w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony jest sprawą, która dotyczy Polski tylko częściowo. Jesteśmy przez państwa człon-kowskie informowani o tym, co dzieje się w ramach tej dyskusji. Nie jeste-śmy zaproszeni do komitetu wojskowego i w konsekwencji nie uczestniczymy w pracach sztabu wojskowego. Interes Polski jest taki, aby ta dyskusja dotyczyła nas w większym stopniu, aby w jej wyniku nie nastąpiło osłabienie możliwości funkcjonowania NATO. Wreszcie, aby w efekcie tych prac było w Europie wię-cej bezpieczeństwa.”29

Posiedzenie z 7 czerwca 2001 r. zdeterminowane zostało aktywnością gło-wy państwa na arenie międzynarodowej. Dotyczyło kwestii związanych z wi-zytą prezydenta Rosji oraz spotkaniem prezydenta Stanów Zjednoczonych z A. Kwaśniewskim. 19 września 2001 r. odbyło się posiedzenie RBN poświęcone ocenie sytuacji międzynarodowej w skali świata i regionu Europy Środkowo-Wschodniej po ataku terrorystycznym na Stany Zjednoczone.

Kolejne spotkanie miało miejsce 11 stycznia 2002 r. Temat stanowiła ak-tualna sytuacja międzynarodowa oraz wizyta Prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina w Polsce i związany z nią rozwój stosunków polsko-rosyj-skich. Podczas posiedzenia przedyskutowano najważniejsze problemy, m.in. związane z architekturą bezpieczeństwa w Europie Środkowej oraz rolą Polski 29 http://www.prezydent.pl/archiwalne-aktualnosci/rok-2001/art,66,posiedzenie-rady-bezpieczenstwa-narodo-

wego.html [odczyt: 05.07.2017].

79


po atakach na Word Trade Center z 11 września 2001 r. Obrady dotyczyły tak-że przyszłości relacji na linii Rosja-NATO, stanowiska Polski w Sojuszu oraz zagadnień okręgu kalingradzkiego przy współpracy gospodarczej obu państw.

Następne posiedzenie z 4 kwietnia 2002 r. stricte odnosiło się do poprzednie-go. Dotyczyło koalicji antyterrorystycznej po zamachu na USA oraz sytuacji na Bliskim Wschodzie. Szef BBN M. Siwiec podkreślał, że Polska będzie działać na rzecz utrzymania zjednoczenia Ówczesny przewodniczący Komisji Ustawodaw-czej Ryszard Kalisz, poinformował o trwających pracach związanych z wprowa-dzeniem zmian uregulowań prawnych. Poruszono temat nowych zagrożeń, np. kradzieży czterech rakiet przeciwlotniczych z transportu kolejowego.

Posiedzenia RBN z 2003 r. dotyczyły: oceny stanu przygotowania państwa do neutralizowania i przeciwdziałania zagrożeń związanych z terroryzmem międzynarodowym (19 lutego), omówienie sytuacji wokół konfliktu irackie-go (25 marca), podpisanie dokumentu Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (8 września).

Obrady z 16 stycznia 2004 r. odnosiły się do przeglądu stanu stosunków polsko-amerykańskich oraz wniosków dotyczących polityki polskiej wobec Iraku. A. Kwaśniewski podsumował: „Mija rok od czasu, kiedy podjęliśmy de-cyzję o polskim zaangażowaniu w Iraku (…) Nasza obecność w misji stabili-zacyjnej, a wcześniej w działaniach zbrojnych, służyła przywróceniu bezpie-czeństwa, skutecznej walce z terroryzmem i zakończeniu dyktatury Saddama Husajna w Iraku, która kosztowała setki tysięcy ofiar i była związana z zagro-żeniem nie tylko dla regionu, ale także i dla całego świata. (…) Chcę również powiedzieć, że jesteśmy przekonani, iż rozpoczyna się okres do zwiększenia udziału i w ogóle rozpoczęcia udziału polskich firm w procesie rekonstrukcji Iraku.”30 Podjęto się dyskusji związanej ze sprawami wizowymi.

Ostatnie podczas kadencji A. Kwaśniewskiego spotkanie Rady odbyło się 18 marca 2004 r. Omówiona została problematyka rozwoju stosunków na linii Polska-Ukraina w kontekście przygotowania wizyty Prezydenta RP na Ukra-inie oraz zastosowanie broni biologicznej w przypadku ataku terrorystycznego.

Podczas prezydentury Lecha Kaczyńskiego odbyły się cztery posiedzenia RBN. Dla przykładu, 22 maja 2006 r. – dotyczyło gazociągu łączącego polski system przesyłowy z gazociągiem norweskim, co zagwarantować miało dywer-syfikację dostaw gazu do Polski. Kolejne oscylowało wokół tematyki związanej z bieżącymi sprawami zapewniania bezpieczeństwa państwa, jak również za-sadami współpracy sojuszniczej.30 http://www.prezydent.pl/archiwalne-aktualnosci/rok-2001/art,66,posiedzenie-rady-bezpieczenstwa-naro-

dowego.html [odczyt: 05.07.2017].

80

Diana Bednarz

Marszałek Sejmu Bronisław Komorowski – 20 maja 2010 r. – zwołał pierw-sze posiedzenie RBN, podczas którego Prezydent mianował nowych członków, ustalając jednocześnie kwestie organizacyjne sposobu działania organu. Prze-analizowano wówczas sytuację powodziową w kraju. Strategiczna tematyka obejmowała następujące grupy problemów: identyfikację interesów i celów strategicznych Polski; ocenę i analizę strategicznych warunków bezpieczeń-stwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa, przy uwzględnieniu kwestii eko-nomicznych, politycznych, społecznych, ekologicznych; koncepcję działania państwa wobec zagrożeń, wyzwań, ryzyk oraz szans dla bezpieczeństwa Pol-ski; ustalenie preparacyjnej strategii bezpieczeństwa narodowego. Założono, że obrady będą odbywały się co 2-3 miesiące oraz w trybie nadzwyczajnym. Podczas drugiego posiedzenia – 27 maja 2010 r. – dyskutowano o kwestiach związanych z powodzią.31 24 czerwca 2010 r. tematem spotkania była polska obronność w Afganistanie.

Pierwsze po zaprzysiężeniu B. Komorowskiego na urząd Prezydenta spo-tkanie odbyło się 29 września 2010 r. Omówione zostały założenia opraco-wanego przez BBN raportu, który dotyczył procedur i zasad bezpieczeństwa przewozu powietrznego osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie.32 Obrady, w których uczestniczyli byli prezydenci i premierzy Polski odbyły się 24 listopada 2010 r. Cel spotkania stanowiło omówienie kwestii współpracy polsko-rosyjskiej, w kontekście wizyty prezydenta Rosji w Polsce. B. Komorow-ski podkreślił: „Z wizytą prezydenta Dmitrija Miedwiediewa łączymy nadzieje nie na jednorazowy przełom, ale na rozpoczęcie marszu w dobrą stronę, bo rozpoczynamy coraz intensywniejszy marsz (w stosunkach z Rosją).”33

31 RBN debatowała na temat bieżącej sytuacji powodziowej oraz rozpatrzeniem wstępnych projektów ustaw „przeciwpowodziowych”: o szczególnych zasadach przygotowania inwestycji w zakresie budowli przeciw-powodziowych; o zmianie ustawy – Prawo wodne oraz o zmianie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Projekty te referował – jako zaproszony ekspert – Lech Czapla, p.o. Szefa Kancelarii Sejmu RP. w: http://www.prezydent.pl/archiwum-bronislawa-komorowskiego/aktualnosci/wydarzenia/art,1362,dru-gie-posiedzenie-rbn.html [odczyt: 05.07.2017].

32 Trzy główne obszary tematyczne raportu:• zasady korzystania przez VIP-ów z transportu powietrznego, które obejmują . kryteria rozśrodkowania

VIP-ów na potrzeby transportu lotniczego oraz ich obowiązki w czasie lotu;• bezpiecznej organizacji transportu powietrznego przez Kancelarie: Prezydenta RP, Prezesa Rady Mini-

strów, Sejmu i Senatu oraz Ministerstwa Obrony Narodowej;• bezpieczeństwo wykonania przewozu VIP-ów – rodzaju podmiotu państwowego przeznaczonego do re-

alizacji tego transportu, wymagań i warunków realizacji zadań przewozu przez lotnictwo wojskowe oraz wymagań bezpieczeństwa w czasie transportu najważniejszych osób w państwie przez lotnictwo cywilne, a także w warunkach i przypadkach szczególnych.

33 https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/2410,PosiedzenieRadyBezpieczenstwaNarodowegodotbezpieczenstwa-lotowVIP.html [odczyt: 05.07.2017].

81


Sojuszniczy plan ewentualnościowy dla Polski omówiony został 20 stycznia 2011 r. Kolejne spotkania poświęcone były problematyce bezpieczeństwa ener-getycznego oraz badaniom katastrofy smoleńskiej. Dla przykładu, podczas spotkania 28 kwietnia 2011 r. dyskutowano nad kwestiami energetyki jądrowej i cyberbezpieczeństwa. Obrady z 30 maja 2011 r. dotyczyły inicjatywy ustawo-dawczej Prezydenta w sprawie zapewniania cyberbezpieczeństwa oraz kwestii związanych ze Wspólną Polityką Bezpieczeństwa i Obrony, jako kluczowego priorytetu polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej.

Analizując temat reformy systemu dowodzenia i szkolenie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, 3 kwietnia 2012 r. oraz 16 stycznia 2013 r. podczas obrad omówiona została potrzeba zmiany tego systemu. Aktualny uznany zo-stał za nadmiernie rozbudowany organizacyjnie i scentralizowany funkcjonal-nie. Konieczne stało się zintegrowanie go wokół trzech funkcji: dowodzenia ogólnego, dowodzenia operacyjnego oraz planowania strategicznego. Rozpa-trzono kwestie reformy szkolnictwa wojskowego, zapewniającego zwiększenie możliwości realizowania zadań wynikających z potrzeb wojska oraz konsoli-dację organizacyjną.34

W kwestii polityki zagranicznej, 2 grudnia 2013 r. odbyło się posiedzenie RBN dotyczące sytuacji na Ukrainie. Obradowano na temat polityczno-stra-tegicznych wniosków z kryzysu ukraińskiego oraz opracowania nowego pla-nu działania Polski wobec wschodniego sąsiada. B. Komorowski zapewnił: „Uzgodniliśmy z panem premierem, że podejmiemy wysiłek na rzecz zbudo-wania nowego planu działania Polski jako całości na gruncie zarówno europej-skim, na gruncie całego świata zachodniego, ale również w stosunku do Ukra-iny i do sąsiedztwa polskiego w tej zmienionej rzeczywistości powileńskiej.”35 22 stycznia 2014 r. powrócono do tematu strategicznych problemów europej-skich i polskich relacji z Ukrainą. Za konieczny uznany został dialog pomiędzy opozycją a władzą, mający na celu powstrzymanie eskalacji konfliktu, budując jednocześnie strategię długoterminową.

9 września 2014 r. Prezydent na posiedzeniu RBN poinformował o pełnej akceptacji dla przeznaczenia do 2016 r. 2 procent PKB na obronność (wzrost o 0,05%). Zapewnianie bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni omówione zostało podczas obrad Rady 12 stycznia 2015 r. Doktryna cyberbezpieczeństwa Polski została zamieniona w dokument stanowiący podstawę dalszego kształtowania działań RP. Zaprezentowana została realizacja kluczowych zadań wynikają-34 https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/4365,dok.html [odczyt: 05.07.2017].35 https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/5082,Posiedzenie-Rady-Bezpieczenstwa-Narodowego-dotyczace-sytu-

acji-na-Ukrainie.html [odczyt: 05.07.2017].

82

Diana Bednarz

cych z programu wzmocnienia bezpieczeństwa Polski w 2015 r. B. Komorow-ski zapewnił: „Elementem mającym decydujące znaczenia dla wzmocnienia systemu obronnego i pozwalającym myśleć o nowoczesności są pieniądze. W związku z tym wicepremier Siemoniak przedstawił informację dotyczącą wprowadzenia nowelizacji ustawy z 2001 r. o finansowaniu programu moder-nizacji Polskich Sił Zbrojnych, tak aby został spełniony mój postulat 2% PKB przeznaczanych na obronność. I aby ten podwyższony poziom finansowania systemu obronnego zaczął obowiązywać od 2016 r.”36

Do chwili obecnej podczas prezydentury Andrzeja Dudy odbyły się dwa posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Pierwsze z 9 marca 2016 r. do-tyczyło aktualnych problemów związanych z zapewnianiem bezpieczeństwa Polski. Merytoryczna i rzeczowa dyskusja, objęta klauzulą tajności, odnosiła się do kierunków realizacji polityki bezpieczeństwa. Drugie z 7 czerwca 2016 r. poświęcone było szczytowi Sojuszu Północnoatlantyckiego w Warszawie. Roz-mowy dotyczyły także kwestii związanych z organizacją Światowych Dni Mło-dzieży w Polsce.

7. Uwagi końcowe

Rada Bezpieczeństwa Narodowego jest organem doradczym i pomocni-czym Prezydenta RP oraz wspomagającym współpracę w sferze obronności pomiędzy instytucjami publicznymi. Historia RBN ukazuje, że rola przez nią odgrywana oraz jej aktywność różniły się podczas poszczególnych prezyden-tur. Problematyka związana z ukształtowaniem personalnym Rady powodo-wała szereg problemów politycznych. Co więcej, analizowany organ nie po-siada żadnych władczych uprawnień. Na podstawie literatury przedmiotu, RBN uznać można za instytucję fasadową, która posiada bardzo ograniczoną możliwość oddziaływania na sferę bezpieczeństwa państwa. Z reguły status organów o doradczym charakterze bardzo rzadko regulowany jest na grun-cie ustaw zasadniczych. Zwrócić należy uwagę, iż rozstrzygnięcia w sferze za-pewniania bezpieczeństwa państwa obciążają jedynie Prezydenta, bez względu na fakt czy podejmowane tematy były sugestią RBN. Głowa państwa posiada swobodę w powoływaniu składu personalnego oraz możliwość zachowania autonomii wobec głoszonych podczas posiedzeń uwag. Prezydent nie może scedować na Radę swoich uprawnień, a Rada nie powinna wchodzić w kompe-

36 https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/6312,RBN-o-doktrynie-cyberbezpieczenstwa-RP.html [odczyt: 05.07.2017].

83


tencje prezydenta. Obligatoryjne tworzenie RBN wymyka się jednoznacznym ocenom. Przez polityków często uznawana jest za organ fasadowy, niemający faktycznego znaczenia na polskiej scenie politycznej, a sama aktywność Rady zależy od prezydenta, jako jedynego podmiotu decydującego o przedmiocie i częstotliwości obrad.

Podsumowując przedstawione powyżej przykłady działalności Rady, Pre-zydent A. Kwaśniewski debatował głównie nad kwestiami polityki zagranicz-nej – stosunkiem Polski ze Stanami Zjednoczonymi i Rosją, polskim członko-stwem w strukturach Paktu Północnoatlantyckiego oraz procesem integracji w ramach Unii Europejskiej. L. Kaczyński skupiał się na bieżących sprawach polskiej polityki sojuszniczej oraz bezpieczeństwie energetycznego. B. Komo-rowski kontynuował politykę bezpieczeństwa energetycznego, a posiedzenia Rady uzupełniał zagadnieniami cyberbezpieczeństwa, katastrofy smoleńskiej oraz bieżącej sytuacji na Ukrainie. Istotnym krokiem były rozmowy na temat wzrostu PKB przeznaczonego na politykę obronną kraju. A. Duda zajął sie or-ganizacją szczytu NATO w Warszawie. W związku z powyższym, faktyczna rola RBN determinowana jest przez sposób zaangażowania głowy państwa w sprawy związane z zapewnianiem bezpieczeństwa oraz modelem sprawowa-nej prezydentury.

84

Diana Bednarz

Bibliografia

Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.

Boć J., Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku, Wrocław 1998.

Fehler W., Rada Bezpieczeństwa Narodowego jako konstytucyjny organ państwowy, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Ciągłość i zmiana, red. T. Słomka, A. Materska-Sosnowska, Warszawa 2012.

Juchniewicz J., Rada Bezpieczeństwa Narodowego, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2015 nr 2.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Warszawa 1997.

Koziej S., Kierowanie bezpieczeństwem narodowym. Skrypt internetowy, Warszawa 2008.

Kuczma P., Rada Bezpieczeństwa Narodowego, „Zeszyty Naukowe DWSPiT. Studia z Nauk Społecznych, 2014 nr 7.

Materska-Sosnowska A., Wojtaszczyk K.A., Bezpieczeństwo państwa. Wybrane problemy, Warszawa 2008.

Skrobotwicz K., Maciąg K., Wybrane aspekty bezpieczeństwa narodowego, Lublin 2016.

Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2000.

Szmidtka T., Kozioł J., Zarządzanie bezpieczeństwem państwa, Piotrków Trybunalski - Warszawa 2016.

85

Tadeusz CompaWyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dę[email protected]

Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa transportu lotniczego

Modern threats to air transport safety

Streszczenie: Rozwój komunikacji lotniczej niesie ze sobą wiele zagrożeń, których źródłem mogą być siły przy-

rody lub zawodność sprzętu. Największym zagrożeniem jest jednak czynnik ludzki, a zwłaszcza świado-ma destrukcyjna działalność człowieka. Zagrożenia ze strony sił przyrody da się przewidzieć i poprzez odpowiednie zarządzanie ryzykiem można uniknąć wielu tragicznych zdarzeń. W opinii specjalistów od bezpieczeństwa lotniczego, oraz samych pasażerów, za największe zagrożenie uznaje się terroryzm lotniczy, bezprawne przejęcie kontroli nad statkiem powietrznym oraz błąd ludzki. Biorąc pod uwagę różnorodność zagrożeń, jakie mogą mieć miejsce w lotnictwie, autor skupił się na terroryzmie powietr-znym, a zwłaszcza formach i metodach przeprowadzenia ataku terrorystycznego. Pominięto problemy przeciwdziałania innym rodzajom zagrożeń ze względu na zbyt szeroki zakres tematyczny.

Słowa kluczowe: zagrożenia w lotnictwie, bezprawna ingerencja, terroryzm, ochrona lotnictwa, cyberterroryzm, przenośne przeciwlotnicze zestawy rakietowe

Summary: The development of air transport carries many risks, which can be attributed to forces of nature,

equipment failures, but the greatest threat is the human factor, and especially the conscious destructive activity of a man. Threats from the forces of nature can be foreseen and through adequate risk manage-ment tragic scenarios can be usually avoided. The air terrorism, unlawful seizure of aircraft and human error are considered as the greatest threat in the opinion of air safety specialists and the passengers themselves. The variety of threats that can occur in aviation have caused that authors of this paper fo-cused on air terrorism, especially the forms and methods of terrorist attacks. The ways of counteracting other types of threats have been omitted due to the wide scope of the topic.

Keywords: aviation threats, unlawful interference, terrorism, aviation security, cyber terrorism, mobile anti-aircraft missile

86

Tadeusz Compa

1. Uwagi wstępne

Bezpieczeństwo, w najbardziej ogólnym ujęciu, oznacza brak zagrożeń lub ochronę przed zagrożeniami. Brak zagrożenia stanowi jeden, istotny ale nie jedyny aspekt bezpieczeństwa. Zagrożenie to także pewien stan psychiki lub świadomości, wywołany postrzeganiem pewnych zjawisk, jako niekorzystne lub niebezpieczne. W takim ujęciu zagrożenie mieści się w sferze świadomości i ma charakter subiektywny.

Rozpatrując współczesną typologię bezpieczeństwa można stwierdzić, że badacze zbyt małą wagę przywiązują do zagrożeń bezpieczeństwa komunika-cyjnego, pomimo, że liczba ofiar wypadków komunikacyjnych jest przerażają-ca1. Tylko Polsce, ginie w wypadkach komunikacyjnych ok. 4000 osób rocznie, w tym ok. 20 osób w wypadkach lotniczych. Według danych zawartych w sta-tystykach ICAO (International Civil Aviation Organization – ICAO), które pro-wadzone są od 1947 r., rocznie, w wypadkach lotnictwa komunikacyjnego na świecie ginie ok. 800 osób. Są to oczywiści dane uśrednione. A więc nie będzie truizmem twierdzenie, że statek powietrzny (samolot, śmigłowiec) jest uzna-wany za najbezpieczniejszy środek transportu. Wypadki w powietrzu zdarzają się niezwykle rzadko, a liczba poszkodowanych osób w tych wypadkach jest zdecydowanie mniejsza niż, np. w wypadkach drogowych. Każde zdarzenie lotnicze, jako hit medialnym, jest nagłaśniane przez wszystkie funkcjonujące media. Wypadki oraz inne incydenty lotnicze są rzadkością i mimo coraz bar-dziej wyrafinowanej techniki lotniczej nie da się ich całkowicie wyeliminować. Można je tylko zminimalizować.

Nie jest intencją autora dokładne zestawianie danych o wypadkach i incy-dentach lotniczych, a raczej analizowanie przyczyn powstawania tego typu zda-rzeń – analizowanie zagrożeń i wskazywanie rozwiązań w zakresie poprawy sta-nu bezpieczeństwa, a przynajmniej utrzymania dotychczasowego poziomu.

Każde zagrożenie w transporcie lotniczym skutkuje załamaniem się rynku lotniczego, a to z kolei przekłada się na funkcjonowanie całej branży. Po zama-chach terrorystycznych w dniu 11 września 2001 r., w których śmierć poniosło ok. 3000 osób, spadła liczba przewozów pasażerskich na świecie o 18,4%. Skut-kowało to bankructwem wielu linii lotniczych, ograniczeniem produkcji samo-lotów oraz zwolnieniami pracowników zatrudnionych w branży lotniczej. Tylko Stany Zjednoczone, po wydarzeniach z 11 września zredukowały zatrudnienie

1 Wg Światowej Organizacji Zdrowia, tylko w wypadkach drogowych na świecie ginie rocznie ok. 1,2 mln osób, http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Katastrofy_drogowe [dostęp: 12.12.2014 r.].

87


w lotnictwie o ok. 80 000 pracowników, zmniejszyły przewozy o ok. 20%, a łącz-ne starty przewoźników amerykańskich szacowane są na ok. 5 mld. USD2. Za-mach spowodował również gigantyczne straty finansowe w USA. Około 13 mld dolarów to straty materialne, około 35 – 50 mld dolarów to straty firm ubezpie-czeniowych. Straty spowodowane spadkiem cen akcji w pierwszym tygodniu po ataku wyniosły około 1,2 biliona dolarów3. Można też uznać, że wydarzenia z 11 września 2001 roku były zaczątkiem kryzysu ekonomicznego i polityczno-mi-litarnego w Stanach Zjednoczonych Ameryki, który przekształcił się w kryzys o globalnym zasięgu. Kryzys zawsze zaczyna się od pewnego zdarzenia stano-wiącego punkt zapalny. Tym punktem zapalnym były wydarzenia z 11 września 2001 r., które potwierdziły, że samolot może być bombą o ogromnej sile rażenia. Obnażyły one niedoskonałość, a wręcz słabość praktycznie wszystkich systemów bezpieczeństwa funkcjonujących w państwach i w portach lotniczych. Potwier-dziły też tezę, że terroryści są coraz bardziej przebiegli i zdeterminowani, mają dostęp do najbardziej wyrafinowanej techniki, potrafią pokonać systemy ochrony w funkcjonujące w portach lotniczych, przechytrzyć służby bezpieczeństwa i za-dać potężny cios.

Po zamachach z 11 września 2001 r. bezpieczeństwo transportu lotnicze-go stało się prioryte tem w wymiarze globalnym, choć działalność Organizacji Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego na rzecz bezpieczeństwa między-narodowej żeglugi powietrznej podjęta została znacznie wcześniej, bo prak-tycznie z chwilą powołania tej organizacji. Z inicjatywy ICAO przyjęto trzy konwencje o zwalczaniu bezprawnych czynów popełnionych na pokładach sa-molotów. Były to:

1) Konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów po-pełnionych na pokładzie statków powietrznych, przyjęta w 1963 r. w Tokio, nazywana potocznie Konwencją Tokijską;

2) Konwencja o ściganiu sprawców uprowadzenia statków powietrznych powstała w Hadze 16 grudnia 1970 r., nazywana Konwencją Haską;

3) Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych prze-ciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego, sporządzona w Montre-alu dnia 23 września 1971 r., potocznie nazywana Konwencją Mon-trealską.

2 M. Baczwarow, T. Napierała, Wpływ wydarzeń 11 września 2001 r. na turystykę światową, Łódź 2002, s. 77.3 http://coin.wne.uw.edu.pl/finanse/Artykuly/ewa_engel-11_wrzesnia.html [dostęp: 02.12.2015 r.].

88

Tadeusz Compa

Po roku 2001 i ataku terrorystów na WTC i Pentagon zaistniała potrze-ba opracowania nowych aktów prawnych zwiększających skuteczność działań w walce z terroryzmem w lotnictwie. Nowe instrumenty prawne były niezbęd-ne by zaktualizować istniejące kon wencje z początku lat 70. i zwiększyć sku-teczność prawa w walce z terroryzmem powietrznym. W czasie konferencji w Pekinie przyjęto projekty dwóch dokumentów. Pierwszy z nich to Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czy nów związanych z międzynarodowym lotnic-twem cywilnym, sporządzona w Peki nie dnia 10 września 2010 r. (Konwencja Pekińska), która zastępuje Konwencję Montrealską. Przyjęcie Konwencji Pe-kińskiej jest wyrazem zaniepokojenia społeczności światowej niską skuteczno-ścią prawa międzynarodowego w walce z terroryzmem powietrznym.

Drugi z instrumentów: Protokół uzupełniający Konwencję o zwalczaniu bez prawnego zawładnięcia statkami powietrznymi, sporządzony w Pekinie, będący wyrazem zaniepokojenia społeczności międzynaro dowej eskalacją ak-tów bezprawnej ingerencji przeciwko lotnictwu cywilnemu na całym świecie, uzupełnia postanowienia Konwencji Haskiej w celu powstrzy mania i zwalcza-nia aktów bezprawnego zawładnięcia lub przejęcia kontroli nad statkami po-wietrznymi oraz w celu poprawy ich skuteczności.

2. Kategorie bezpieczeństwa lotniczego

Desygnatem bezpieczeństwa w komunikacji lotniczej jest zarówno bezpie-czeństwo operacyjne, w rozumieniu wykonywania lotów, jak i bezpieczeństwo przed aktami bezprawnej ingerencji lub (co nie jest tożsamym pojęciem) przed zagrożeniami terrorystycznymi4. W odróżnieniu jednak od zdarzeń mających wpływ na bezpieczeń stwo żeglugi powietrznej, akt bezprawnej ingerencji, zgodnie z jego definicją, cechuje celowość i bezprawność. Inaczej więc będzie traktowane nieumyślne wtargnięcie na pole manewrowe lotniska, inaczej - wtargnięcie celowe z użyciem pojazdu mechanicznego w celu zakłócenia funk-cjonowania ruchu lotniczego. Pierwsze jest obszarem działań określanych jako bezpieczeństwo operacji lotniczych (safety), drugie — ochrony lotnictwa cywil-nego (security)5.

Według M. Bielskiego i A. Krawczyka6, safety ma konotację statyczną, tzn. dotyczy stanu bezpieczeństwa osiągniętego, security zaś kojarzy się bardziej 4 A.K. Siadkowski, Bezpieczeństwo i ochrona cywilnej komunikacji lotniczej na przykładzie Polski, Stanów Zjed-

noczonych i Izraela. Studium politologiczno-prawne, Szczytno 2013, s. 58. 5 Tamże, s. 59.6 M. Bielski, A. Krawczyk, Bezpieczeństwo ruchu lotniczego, „Zarządzanie i Ekonomia” 2010, nr 4, s. 10.

89


z dynamiką – odnosi się do budowania systemu bezpieczeństwa i zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony. W tym właśnie aspekcie będziemy rozpatrywać bezpieczeństwo transportu lotniczego. O ile w przypadku lotnictwa cywilnego, główny nacisk położony jest na przeciwdziałanie zagrożeniom i ograniczanie ryzyka (hazard/risks), to w lotnictwie wojskowym podczas realizacji zadań bo-jowych, na czoło zadań – co zrozumiałe – wysuwa się przede wszystkim zwal-czanie zagrożeń (threats). Trudno się zgodzić z tymi poglądami, gdyż szeroko rozumiane bezpieczeństwo lotnictwa (safety i security) należy rozpatrywać za-równo jako stan, jak i proces, podlegający dynamicznym przemianom. Safety obejmuje działania wszystkich służb żeglugi powietrznej7 oraz służb lotnisko-wych, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa statkom powietrznym w przestrzeni powietrznej i na lotniskach. Zadaniem służb lotniskowych jest utrzymanie sprawności pola naziemnego ruchu lotniczego, infrastruktury na-wigacyjnej, radionawigacyjnej, zarządzanie ruchem na płytach, ochrona przed pożarem i prowadzenie działań ratowniczych, usuwanie unieruchomionych statków powietrznych i wiele innych.

Security, oznacza ochronę statków powietrznych w portach lotniczych oraz w locie (warty ochronne), ochronę pasażerów, elementów infrastruktury krytycznej, prowadzenie kontroli bezpieczeństwa pasażerów, ładunków oraz poczty, nadzorowanie systemu przepustowego, patrolowanie i monitorowanie lotnisk. Ochroną zajmują się etatowe służby bezpieczeństwa portów lotniczych; służby państwowe (Policja, Straż Graniczna) oraz służby zewnętrzne, świad-czące usługi w zakresie ochrony na podstawie umów cywilno-prawnych.

Zagrożenia bezpieczeństwa powietrznego możemy rozpatrywać jako za-grożenia militarne, i zagrożenia pozamilitarne. Zagrożenia terroryzmem mo-żemy nazwać zagrożeniami nietradycyjnymi (pozamilitarnymi), które zasad-niczo różnią się od zagrożeń militarnych (wojny). Cechuje je duża nieprzewi-dywalność (a więc i zaskoczenie), co do: miejsca, czasu, sposobu wywołania i oddziaływania zakłóceń oraz zagrażającego podmiotu. Nie stanowią one za-grożenia dla bezpieczeństwa całego państwa, nie naruszają jego niezawisłości, integralności terytorialnej i rozwoju, są jednak dokuczliwe i niebezpieczne dla obywateli i funkcjonowania niektórych elementów infrastruktury państwa.

7 Do służb żeglugi powietrznej zalicza się służby: ruchu lotniczego, informacji lotniczej, meteorologiczne oraz komunikacji, nawigacji i dozorowania.

90

Tadeusz Compa

3. Bezprawna ingerencja i terroryzm lotniczy

Postrzeganie terroryzmu powietrznego wymaga szerszego spojrzenia na to zjawisko, bo jak już wspominano, nie ma grup terrorystycznych, nastawionych wyłącznie na destrukcyjne działania przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa. Są za to terroryści, specjalizujący się w działaniach związanych z bezprawną inge-rencją w funkcjonowanie lotnictwa.

Z naukowego punktu widzenia ważne jest rozróżnienie aktu terrorystycz-nego i aktu bezprawnej ingerencji. Nie zawsze akt bezprawnej ingerencji będzie traktowany, jako atak terrorystyczny na statek powietrzny lub infrastrukturę lotniczą. Różne są też implikacje w projektowaniu systemów bezpieczeństwa i ochrony. A.K Siadkowski uważa, że „zapewnienie bezpieczeństwa będzie ade-kwatne do dzia łań antyterrorystycznych, zaś ochrona lotnictwa cywilnego zo-stanie przy pisana do przeciwdziałania aktom bezprawnej ingerencji. Taki tok rozumowa nia jednak nakazywałby rozdzielność lub podejmowanie równole-głych działań. W praktyce, obszary te nakładają się na siebie, zawężając tylko lub rozszerzając katalog możliwych działań lub stosowania określonych instrumen-tów, np. praw nych, fizycznych. Również różnice w systemach przeciwdziałania aktom terrorystycznym i aktom bezprawnej ingerencji będą nieznaczne”8.

Aktem bezprawnej ingerencji będziemy określać akt lub próby dokonania aktów, mających na celu narażenie lotnictwa cywilnego (wojskowego) i trans-portu lotniczego na nie bezpieczeństwo, tj.:

• bezprawne zawładnięcie statkiem powietrznym w trakcie lotu;

• bezprawne zawładnięcie statkiem powietrznym na ziemi;

• wzięcie zakładników na pokładzie statku powietrznego lub na lotni-skach;

• bezprawne wtargnięcie na pokład statku powietrznego, do portu lot-niczego lub na teren obiektu lotniczego;

• wniesienie na pokład statku powietrznego lub na teren portu lotnicze-go broni, niebezpiecznego urządzenia lub materiału, przeznaczonych do celów przestępczych;

• przekazanie nieprawdziwej informacji, mające na celu narażenie na niebez pieczeństwo statku powietrznego w trakcie lotu lub na ziemi, pa-

8 Por. A.K. Siadkowski, s. 65.

91


sażerów, załóg lotniczych, personelu naziemnego lub ogółu społeczeń-stwa, w porcie lotniczym lub na terenie obiektu lotnictwa cywilnego9.

Akt bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym w locie to czyn bezprawny, polegający na przejęciu nad nim kontroli albo usiłowan-ie popełnienia takiego czynu przemocą lub groźbą użycia przemocy lub w każdej innej formie zastraszenia. Bezprawne zawładnięcie statkami pow-ietrznymi w większości przypadków skierowane jest nie przeciwko konk-retnej osobie (organizacji lotniczej), ale przeciwko państwu, w którym za-rejestrowany jest statek powietrzny lub do którego należy statek powietrzny. Bezprawne zawładnięcie statkiem powietrznym odnosi się do statku pow-ietrznego w służbie10. Bezprawna ingerencja odnosi się nie tylko do stat-ków powietrznych, ale dotyczy również lotniczych urządzeń naziemnych i pokładowych, terminali lotniskowych i innych elementów infrastruktury portów lotniczych. Jako akty bezprawnej ingerencji uznać możemy przekazy-wanie nieprawdziwych informacji, mogących spowodować zagrożenie w ru-chu lotniczym, a także zakłócenia w pracy systemów komunikacji, nawigacji i dozorowania. Akt bezprawnej ingerencji może być traktowany jako terroryzm powietrzny lub też nie. Zależy to od skali zjawiska i sprowadzonego zagrożenia na statek powietrzny, a zwłaszcza na jego pasażerów, załogę oraz ładunek.

Aby przejść do dalszych analiz, zasadne jest ustalenie pewnych różnic w de-finiowaniu pojęć: bezprawna ingerencja, akt bezprawnej ingerencji, terroryzm powietrzny, terroryzm lotniczy.

Pojęcie terroryzmu powietrznego jest ściśle związane z bezpieczeństwem powietrznym, a więc w pierwszej kolejności należy określić zakres pojęcia „bezpieczeństwo powietrzne”, ma ono bowiem szerszy wymiar. W sensie ogól-nym, bezpieczeństwo jest dość szeroko opisane. Najczęściej definiuje się je, jako stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Rozpatrywanie bezpieczeństwa powietrznego w podobnych kategoriach nie daje pełnego obrazu i wymaga kompleksowego podejścia do problemu ze względu na czynniki składowe. Wśród czynników składowych bezpieczeństwa powietrznego wymienia się: zintegrowaną obronę powietrzną, nadzór nad skoordynowanym przepływem ruchu statków powietrznych oraz jednolity cywilno-wojskowy obraz aktywności lotnictwa w przestrzeni po-

9 Na podst. Załącznika 17 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym. Ochrona międzynarodowego lotnictwa cywilnego przed aktami bezprawnej ingerencji, wyd. IX, marzec 2011.

10 Zgodnie z art. 2 Konwencji o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego, sporządzonej w Montrealu dnia 23 września 1971 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 8, poz. 37) statek powietrzny jest w służbie od chwili, w której personel naziemny lub załoga rozpoczyna przygotowywanie go do określonego lotu aż do upływu dwudziestu czterech godzin po każdym lądowaniu; okres służby rozciąga się w każdym przypadku na cały okres, w ciągu którego statek powietrzny jest w locie.

92

Tadeusz Compa

wietrznej. W kontekście tych wyjaśnień można przyjąć, że bezpieczeństwo po-wietrzne to stan równowagi między zagrożeniami działań powietrznych a do-stępnymi zasobami obronnymi, powiązanymi w zintegrowany system nad-zoru militarnych i niemilitarnych środków bezpieczeństwa, utrzymywanych w odpowiedniej gotowości operacyjnej w celu ochrony granic powietrznych, zapewnienia bezpieczeństwa lotnictwa w powietrzu i na ziemi oraz utrzyma-nia skoordynowanego ruchu statków powietrznych, kierowany przez narodo-we i ponadnarodowe organizacje lotnicze oraz wojskowe organy dowodzenia siłami powietrznymi.

Czym zatem jest terroryzm powietrzny i jakie miejsce zajmuje w syste-mie bezpieczeństwa powietrznego? Na potrzeby badawcze można przyjąć, że: „terroryzm powietrzny jest przemyślaną formą stosowania przemocy, urze-czywistnianą w wyniku wykorzystania działań lotnictwa (procedur, techniki i zasobów) do akcji wymuszenia określonych zachowań, w tym zastraszenia rządów albo organizacji lotniczych, w celach politycznych, ekonomicznych lub innych, prowadzonych przez pojedyncze osoby, organizacje polityczne lub gru-py przestępcze”11.

Jeśli uwzględnić także ogólną definicję terroryzmu przyjętą przez Depar-tament Stanu USA, to można uznać, że: „terroryzm powietrzny jest bezpraw-nym, brutalnym aktem, z premedytacją dokonanym na statki powietrzne lub obiekty infrastruktury lotniczej i lotniskowej w celu sprowadzenia zagrożenia na pasażerów (przewożone ładunki lub obiekty naziemne) i spowodowania chaosu w działaniach lotnictwa, najczęściej realizowanym w celach politycz-nych (ekonomicznych i innych) przez grupy mniejszości narodowych, grupy przestępcze lub tajnych agentów. Celem takiego aktu, zazwyczaj jest wywarcie nacisku na jakiś naród (organizację)”12.

Terroryzm powietrzny charakteryzuje się różnymi formami dokonywania zamachów: od typowych uprowadzeń, poprzez podkładanie w samolotach ła-dunków wybuchowych, aż po niszczenie ich na płytach lotnisk. K. Jałoszyński dokonał podziału terroryzmu powietrznego, biorąc pod uwagę sposób wyko-nania ataku (rys. 1)13.

Często zamiast terroryzmu powietrznego, zwłaszcza w różnego rodzaju ak-tach prawnych, mówi się o bezprawnym uprowadzeniu (zawładnięciu) statków powietrznych lub bezprawnej ingerencji na pokładzie. Do aktów bezprawnej ingerencji — nie zdefiniowanych w Załączniku 17 do Konwencji o międzynaro-11 Tamże, s. 14.12 T. Compa, K. Załęski, Terroryzm w lotnictwie, Dęblin 2012, s. 64.13 K. Jałoszyński, Współczesny wymiar terroryzmu, Warszawa 2008, s. 178.

93


dowym lotnictwie cywilnym — należy zaliczyć zawładnięcie statkiem powietrz-nym, inne akty gwałtu i inne bezprawne czyny zagrażające bezpieczeństwu lotnictwa i w ogóle bezpieczeństwu osób i mienia w związku z działalnością lotnictwa cywilnego14.

Rysunek 1. Możliwości przeprowadzenia ataku terrorystycznego

Źródło: K. Jałoszyński, Współczesny wymiar terroryzmu, Warszawa 2008, s. 178.

W publikacjach amerykańskich wy stępuje pojęcie skyjacking, co w tłuma-czeniu na język polski może znaczyć pod niebne uprowadzenie15. W powszech-nej praktyce jednakże używa się terminu, wcześniej przywoływanego: terro-ryzm powietrzny (lotniczy). Takie określenie umożliwia postawienie wspólne-go mianownika dla wszystkich czynów przestęp czych zagrażających bezpie-czeństwu międzynarodowej żeglugi powietrznej. Należy jednakże zauważyć, iż obszar oddziaływania terroryzmu lotniczego nie jest ograniczony tylko i wyłącznie do samolotów, lecz obejmuje również całą infra strukturę związaną z lotnictwem. Z zamachami skierowanymi przeciwko statkom powietrznym oraz infrastrukturze lotnisk, wiąże się bezpośrednio pojęcie bezpraw nej inge-rencji, które ma na celu precyzyjne określenie wszystkich możliwych sytuacji zagrażających bezpieczeństwu statków powietrznych i lotnisk, a przez to sku-teczne im zapobieganie oraz ściganie ich sprawców.

14 M. Żylicz, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe, Warszawa 2002, s. 444.15 K. Jałoszyński, Bezprawne uprowadzenia polskich statków powietrznych w świetle przeprowa dzonych badań,

„Zeszyty Naukowe ASW” 1989 nr 57, s. 127.

Często zamiast terroryzmu powietrznego, zwłaszcza w różnego rodzaju aktach prawnych,

mówi się o bezprawnym uprowadzeniu (zawładnięciu) statków powietrznych lub bezprawnej

ingerencji na pokładzie. Do aktów bezprawnej ingerencji — nie zdefiniowanych w Załączni-ku 17 do Konwencji o międzynarodowym lotnictwie cywilnym — należy zaliczyć zawładnięcie

statkiem powietrznym, inne akty gwałtu i inne bezprawne czyny zagrażające bezpieczeństwu

lotnictwa i w ogóle bezpieczeństwu osób i mienia w związku z działalnością lotnictwa cywil-

nego14.

Rysunek 1. Możliwości przeprowadzenia ataku terrorystycznego

Źródło: K. Jaroszyński, Współczesny wymiar terroryzmu, op.cit., 178.

W publikacjach amerykańskich występuje pojęcie skyjacking, co w tłumaczeniu na język

polski może znaczyć podniebne uprowadzenie15. W powszechnej praktyce jednakże używa się

terminu, wcześniej przywoływanego: terroryzm powietrzny (lotniczy). Takie określenie

umożliwia postawienie wspólnego mianownika dla wszystkich czynów przestępczych zagra-

żających bezpieczeństwu międzynarodowej żeglugi powietrznej. Należy jednakże zauważyć,

iż obszar oddziaływania terroryzmu lotniczego nie jest ograniczony tylko i wyłącznie do sa-

molotów, lecz obejmuje również całą infrastrukturę związaną z lotnictwem. Z zamachami

skierowanymi przeciwko statkom powietrznym oraz infrastrukturze lotnisk, wiąże się bezpo-

średnio pojęcie bezprawnej ingerencji, które ma na celu precyzyjne określenie wszystkich

możliwych sytuacji zagrażających bezpieczeństwu statków powietrznych i lotnisk, a przez to

skuteczne im zapobieganie oraz ściganie ich sprawców.

Akty terroryzmu powietrznego są aktami przeciwko jednostce ludzkiej, mającymi na celu

stworzenia zagrożenia życia, porwanie i wzięcie zakładników, spowodowanie zniszczeń w

sprzęcie lotniczym i infrastrukturze towarzyszącej w lotnictwie, a także spowodowanie strat

państwa w infrastrukturze publicznej oraz w systemie transportowym, w systemach teleinfor-

matycznych i innych. Osiąga się to w wyniku zawładnięcia statkiem powietrznym w celu de-

14 M. Żylicz, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe, Warszawa 2002, s. 444.15 K. Jałoszyński, Bezprawne uprowadzenia polskich statków powietrznych w świetle przeprowadzonych badań,„Zeszyty Naukowe ASW" 1989 nr 57, s. 127.

7

Terroryzm powietrzny

porwanie;zamach bombowywzięcie zakładników

porwanie;zamach bombowywzięcie zakładników

samoloty jako bomby;użycie bojowych środków lotniczych;użycie BMR; użycie paralotni, lotni, samolotów UAV

samoloty jako bomby;użycie bojowych środków lotniczych;użycie BMR; użycie paralotni, lotni, samolotów UAV

przeciwlotnicze środki walki (ręczne, stacjonarne);strzelcy wyborowi;zakłócanie elektroniczne

przeciwlotnicze środki walki (ręczne, stacjonarne);strzelcy wyborowi;zakłócanie elektroniczne

Atak na pokładzie samolotu

Atak na pokładzie samolotu

Atak dokonany z powietrza

Atak dokonany z powietrza

Atak na statek powietrzny

Atak na statek powietrzny

Atak na infrastrukturę lotniczą

Atak na infrastrukturę lotniczą

system kontroli lotów;system obsługi naziemnej;zakłady przemysłu lotniczego

system kontroli lotów;system obsługi naziemnej;zakłady przemysłu lotniczego

94

Tadeusz Compa

Akty terroryzmu powietrznego są aktami przeciwko jednostce ludzkiej, mającymi na celu stworzenia zagrożenia życia, porwanie i wzięcie zakładni-ków, spowodowanie zniszczeń w sprzęcie lotniczym i infrastrukturze towa-rzyszącej w lotnictwie, a także spowodowanie strat państwa w infrastrukturze publicznej oraz w systemie transportowym, w systemach teleinformatycznych i innych. Osiąga się to w wyniku zawładnięcia statkiem powietrznym w celu destrukcji statku lub obiektów na ziemi w rejonie lotniska i poza nim, w efekcie czego zagrożone jest życie ludzkie. Istnieje też realna groźba zakłócenia lub przerwania funkcjonowania najważniejszych organów publicznych. Za ter-roryzm uważa się również groźbę popełnienia takich czynów. Tak liczne in-terpretacje zjawiska terroryzmu i wynikające stąd trudności definicyjne po-wodują, że koniecznością staje się sformułowanie jednej, uogólnionej definicji terroryzmu powietrznego.

Na podstawie dotychczasowych rozważań, można przyjąć, że: akt terro-ryzmu (w tym terroryzmu powietrznego) będzie miał miejsce, jeśli będzie to dokładnie zaplanowana i przemyślana forma przemocy realizowana zarów-no przez grupy, jak i pojedyncze osoby, w celu zastraszenia bądź wymuszenia określonych działań lub ich zaniechania, realizowana z pobudek politycznych, ekonomicznych i innych, wprowadzająca chaos w państwie lub określonych organizacjach, np. lotniczych.

Na potrzeby dalszych badań nad zjawiskiem terroryzmu lotniczego pro-ponujemy przyjęcie, następującej definicji: „terroryzm lotniczy to celowy i przemyślany akt destrukcji, skierowany przeciwko zasobom lotnictwa, słu-żący zadaniu znacznych strat (ludzkich i materialnych) oraz spowodowaniu chaosu w działalności lotniczej, ukierunkowany na wywołanie strachu oraz wymuszenie określonych działań lub zaniechanie tych działań, podejmowany przez pojedyncze osoby lub grupy nacisku (ideologicznego lub przestępczego), najczęściej z pobudek politycznych”16.

Już dawno terroryzm określono plagą XXI wieku, „pełzającą” trzecią wojną świa tową. Działania terrorystyczne zawierają w sobie zarówno ele-menty militarne, jak i niemilitarne, obejmujące bardzo różnorodne środ-ki: od za machów samobójczych, samochodów-pułapek, do zamachów z użyciem im prowizowanych ładunków wybuchowych oraz do uprowadzania i przetrzymywania osób, a także stosowanie cyberterroryzmu, który może okazać się bardziej niebezpieczny niż podkładanie bomb i uprowadzanie stat-ków powietrznych.

16 T. Compa, K. Załęski, s. 16.

95


Poważnym zagrożeniem dla lotnictwa cywilnego może być bioterroryzm. Biorąc pod uwagę fakt, iż dzięki zaostrzonej kontroli bezpieczeństwa w por-tach lotniczych wprowadzenie na pokład statku powietrznego materiałów wy-buchowych jest coraz trudniejsze terroryści posłużą się inną nie mniej groźną bronią, jaką mogą być toksyny, bakterie chorobotwórcze lub wirusy. W historii było już praktykowane użycie gazów i substancji toksycznych, a nie można tak-że wykluczyć, że kiedyś zostanie użyta broń masowego rażenia, zwłaszcza, że nie jest ona wciąż wystarczająco zabezpieczona.

Terroryzm powietrzny jest najbardziej medialnym, współczesnym zagro-żeniem bezpieczeń stwa narodowego i międzynarodowego. Ma na to wpływ pośredni – jednak bardzo ważny - sam cel działania terrorystów, konieczny przy tej okazji rozgłos w środkach maso wego przekazu. Paradoksalnie, jest on nieświadomie podsycany w wyniku samej polityki antyterrorystycznej, pro-wadzonej w życiu publicznym i w publicznych mediach, w różnych formach, również dzięki powszechnej, nieustannej dyskusji na temat terroryzmu.

Terroryści, poprzez wywoływanie paniki i strachu w społeczeń stwie, bę-dącej następstwem popełniania drastycznych przestępstw, robią wszystko, aby wywierać wpływ na media i na ośrodki decyzyjne. Współczesny terroryzm, zwłaszcza terroryzm powietrzny, kieruje się prostą zasadą: zabij jednego, prze-raź dziesięć tysię cy17. Bojownicy algierscy w czasie wojny o niepodległość Al-gierii18, stwierdzili, że zabicie jednego Francuza w mieście przynosi większy skutek, niż zabicie 1000 żołnierzy na pustyni.

Jak nietrudno zauważyć, celem ataków terrorystycznych, zwłaszcza w ter-roryzmie powietrznym, są przede wszystkim obiekty, których zniszczenie wy-wołuje szeroki rozgłos medialny. Należą do nich, przede wszystkim: obiekty użyteczności publicznej, terminale portów lotniczych, infrastruktura lotnisko-wa, wewnętrzna infrastruktura transportowa, systemy nawigacyjne oraz insta-lacje istotne dla bezpie czeństwa lotnictwa i obsługi ruchu pasażerskiego i to-warowego. Terroryści atakują chętnie infrastrukturę związaną z bezpieczeń-stwem narodowych i międzynarodowych instytucji, w tym między innymi infrastrukturę stacjonarną państwa (budynki rządowe, ambasady, siedziby or-ganizacji międzynarodowych), miejsca o znaczeniu symbolicznym (patriotycz-

17 Szerzej, http://www.abw.gov.pl, [dostęp: 30.11.2015 r.].18 Algierska wojna o niepodległość – konflikt zbrojny pomiędzy Francją oraz algierskimi organizacjami nie-

podległościowymi, trwający w latach 1954 - 1962, który doprowadził do uzyskania przez Algierię niepodległoś-ci i niezależności od Francji. Była to złożona wojna charakteryzująca się walką partyzancką, terrorem wobec cywilów, użyciem tortur przez obie strony, operacjami prowadzonymi przez Francuskie Wojska Lądowe. Woj-na była również starciem pomiędzy muzułmańskimi lojalistami algierskimi wierzącymi w Algierię francuską, a niepodległościowymi powstańcami. Źródło: www.wikipedia.pl [dostęp: 18.12.2012 r.].

96

Tadeusz Compa

nym, religijnym, gospodarczym), środki transportu z dużą liczbą pasażerów (autobusy, pociągi, metro, samoloty, statki) i zgromadzenia ludności (targowi-ska, miejsca kultu religijnego, szkoły, hotele, imprezy masowe). Bezpośrednie ofiary terrorystów nie są głównym obiektem ataku. Przemoc jest dla terrory-stów formą komunikowania określonych treści szerokiej rzeszy odbiorców19.

4. Formy i metody ataku terrorystycznego

Dużym zagrożeniem dla zabezpieczenia płynności ruchu lotniczego są akty bezprawnej ingerencji w system kierowania organizacjami lotniczymi, za-rządzania ruchem lotniczym oraz obsługi ruchu pasażerskiego i towarowego. Jest to obszar bezpieczeństwa powietrznego państwa, wywodzący się wprost z postępującego wzrostu zagrożeń bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni oraz w technologiach informacyjno-komunikacyjnych. Atak cyberterrorystyczny, którego skutkiem mogłoby być poważne naruszenie bezpieczeństwa państwa, jest tylko kwestią czasu. Największym zagrożeniem są ataki kombinowane, po-legające na zastosowa niu jednocześnie kilku różnych form oddziaływania, np. podłożenie ładunku wybuchowego połączone z zakłóceniami sieci teleinfor-matycznych. Już obecnie można powiedzieć, że cyberprzestrzeń staje się pią-tym wymiarem pola walki.

Wprowadzając zakłócenia w pracy pomocy radionawigacyjnych, pomocy podejścia oraz w systemach łączności, bardzo łatwo można doprowadzić do wypadku lotniczego. Tutaj nie jest potrzebne podkładanie ładunków wybu-chowych, uprowadzanie samolotów, aby osiągnąć zamierzony cel. Uważamy, że w najbliższej przyszłości działania terrorystów zostaną ukierunkowane na zakłócanie częstotliwości nawigacyjnych pomocy elektronicznych lub zafał-szowywanie istotnych - z operacyjnego punktu widzenia - informacji lotni-czych. Wystarczy podać zniekształcone dane, które pilot wprowadza do syste-mu zarządzania lotem, aby doprowadzić do katastrofy lotniczej.

W przeciwdziałaniu zjawiskom cyberterroryzmu, w każdym państwie, specjalizują się odpowiednie służby, ale nie są one w stanie przewidzieć, czy terroryści zaatakują systemy informatyczne agend rządowych, banków, czy też systemy transportowe, w tym lotnicze. Walka z cyberterroryzmem objęta jest również szczególnym priorytetem międzynarodowym, ale z drugiej stro-ny, cyberterroryzm, jak się wydaje, ma przyzwolenie niektórych krajów, bo tak

19 Szerzej: K. Kozłowski, Terroryzm jako zagrożenie państwa, w: Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2009, s. 301.

97


się składa, że większość odnotowanych ataków pochodzi najczęściej z tych sa-mych terytoriów.

Skutki zakłóceń w cyberprzestrzeni20 są niewspółmierne do użytych, czę-sto ograni czonych środków, a prowadzą do poważnych konsekwencji w wymia-rze bezpie czeństwa wojskowego, ekonomicznego i politycznego zaatakowane-go państwa21. Współcześnie, Internet stał się tanim i efektywnym narzędziem prowadzenia walki informacyjnej. Służy - jak widać - nie tylko do prowadzenia kampanii propagandowych, ale także do działalności rekrutacyjnej i opera-cji psychologicznych, umożliwiając dotarcie do odbiorców w skali globalnej. Internet stał się narzędziem wykorzystywanym do uzyskiwania środków fi-nansowych, niezbędnych do organizacji ataków i finansowania działalności terrory stycznej. Wykorzystywany jest również jako ważne narzędzie opera-cyjnego rozpoznania terrorystów, bo w istocie stanowi swoistą bazę danych, będącą bogatym źródłem informacji, nie tylko o obiektach przyszłego ataku, ale także o zasadach działania instytucji, przyzwyczajeniach pracowników, ich słabościach, które mogą być w dalszych planach wykorzystywane. Internet to także powszechna dostępność do zdjęć lotniczych, szczegółowych map sateli-tarnych miast i obiektów, także z obszaru infrastruktury krytycznej (np. usługa Google Maps, czy Google Earth). Jest to wiedza krytyczna dla bezpieczeństwa, do niedawna nie do zdobycia.

Jest oczywiste, że terroryści są zawsze o krok naprzód przed służbami bezpieczeństwa, bo to oni dokonują wyboru czasu, miej sca, sposobu przepro-wadzenia ataku. Dodatkowo, dość powszechny stan niewiedzy społeczeństwa w dziedzinie powszechnego bezpieczeństwa (zachowania się w sytuacjach kry-tycznych) radykalnie obniża poczucie bezpieczeństwa społeczeństwa, co może prowadzić do niekontrolowanych działań, chaosu i paniki. Terroryzm, jako zjawisko psychologiczne, budzi przerażenie, wywołuje niepewność oraz nieuf-ność wobec instytucji, które mają to bezpieczeństwo gwarantować, bo najczę-ściej się myśli – instytucje zawiodły, co terroryści mogą jeszcze zrobić?

Zwiększenie bezpieczeństwa od bywa się kosztem ograniczeń wolności obywateli oraz ich swobody (chociażby kon sekwencje uchwalenia w Stanach

20 Cyberprzestrzeń obejmuje: systemy, sieci i usługi teleinformatyczne o szczególnie ważnym znaczeniu dla bez-pieczeństwa wewnętrznego państwa, eksploatowane m.in. przez instytucje państwowe i samorządowe, system bankowy, a także systemy zapewniające funkcjonowanie w kraju transportu, łączności, infrastruktury en-ergetycznej, wodociągowej i gazowej oraz systemy informatyczne, ochrony zdrowia, których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, dziedzictwa narodowego oraz środowiska w znacznych rozmiarach, albo spowodować poważne straty materialne.

21 P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003, s. 49.

98

Tadeusz Compa

Zjednoczonych Ameryki ustawy Patriot Act22). Ograniczenia, wynikające z tej ustawy, szczególnie mocno dotknęły operatorów linii lotniczych, przedsię-biorstwa zarządzające ruchem lotniczym i obsługujące działalność lotniczą, ale przede wszystkim stały się uciążliwe dla pasażerów. Mimo to, istnieje po-wszechna zgoda, że zagrożenie w lotnictwie można co najwyżej minimalizo-wać, bo co by nie czynić, to i tak, w jakimś stopniu będzie ono istniało. Żadne z rozwiązań nie gwarantuje całkowitej skuteczności. Opracowanie koncepcji pełnego i skutecznego rozwiązania proble mu walki z terroryzmem jest w naj-bliższych latach jednak mało prawdopodobne23.

Badania dotyczące ataków terrorystycznych na środki transportu lotni-czego wykazały, że do tej pory obiektami uderzeń było wyłącznie lotnictwo cywilne. Jak wskazuje M. Marszałek, ciekawe spostrzeżenia dotyczące terrory-zmu po wietrznego przedstawił A. Merari w książce, pt. Aviation Terrorism and Security. Z prezentowanych przez tego autora rezultatów penetracji naukowej wynika, że badaniami objął on okres od 1947 do 1996 roku24. Dane uwzględ-nione przez autora odzwierciedlają planowe loty lot nictwa pasażerskiego, ataki na porty lotnicze oraz biura i przedstawicielstwa linii lotniczych25. Co ważne, wszystkich ataków terrorystycz nych na lotnictwo dokonano w czasie pokoju. Problemem - na co zwrócił uwagę autor - była często tliwość samych ataków do-konanych w latach 1947-1996. Z przedstawionych danych wynika, że do 1967 roku liczba ataków terrorystycznych wykona nych na lotnictwo cywilne była zdecydowanie mniejsza w porównaniu z kolejnymi latami, w okresie objętym badaniami. W latach 1967-1976 odnotowano szczególny wzrost liczby ataków terrorystycznych, bo ich ogólna liczba wzrosła prawie dziesięcio krotnie. Naj-więcej ataków odnotowano w latach 1977-1986.

22 USA PATRIOT Act (Uniting and Strengthening America by Providing Appropriate Tools Required to Inter-cept and Obstruct Terrorism Act of 2001) – ustawa amerykańska uchwalona 26 października 2001 r. w wyni-ku zamachu na WTC. Według tej ustawy wolno przetrzymywać przez nieokreślony czas bez sądu obywateli nie-amerykańskich, którzy zostaną uznani za zagrożenie dla narodowego bezpieczeństwa. Rząd nie jest zobow-iązany do ogłoszenia takiego aresztu ani też jego usprawiedliwiania. Z pewnymi wyjątkami, działanie tego pra-wa miało się zakończyć 31 grudnia 2005 r. Ustawa ta była i jest silnie krytykowana. Oponenci zarzucają jej nie-konstytucyjność, nadmierne ograniczanie wolności oraz możliwości nadużycia. Zwolennicy argumentują, że akty terrorystyczne mogą kosztować życie tysięcy i dziesiątek tysięcy ludzi, wobec tego czekanie na ruch terro-rystów byłoby śmiertelną pomyłką. Przyznają, że istnieje możliwość nadużycia ustawy, lecz zarazem zauważają, że jednym z podstawowych praw człowieka jest wolność od strachu, www.wikipedia.pl [dostęp: 12.11.2015].

23 M. Huzarski, Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, Warszawa 2009, s. 27.24 Trzeba jednak zaznaczyć, że uzyskane przez niego wyniki nie obejmują lotów czarterowych, samolotów oraz

lotnisk wojskowych, a także ataków przeprowadzonych na załogi samolotów pasażerskich, poza ich pokładami oraz poza portami lotniczymi.

25 A. Merari, Attacks on dvii Aviation. Trends and Lessens, [w:] Aviation Terrorism and Security, Frank Class Pub-lishers, London 1999, s. 9; za M. Marszałek, Siły powietrzne w operacjach reagowania kryzysowego, „Zeszyty Naukowe AON”, Warszawa, 2007, s. 248 i n.

99


W lotnictwie cywilnym można wyodrębnić charakterystyczne obiekty, które były i nadal mogą być obiektami uderzeń terrorystów. Do elementów tych - jak już wspomniano - można zaliczyć: samoloty pasażerskie, porty lotnicze oraz siedziby i biura linii lotniczych. O ile dane o atakach na samoloty pasa-żerskie i porty lotnicze można uznać za wy czerpujące, to informacje o atakach na biura przewoźników lotniczych wydają się być nieco skromniejsze. Można przyjąć, że wynika to głównie z mniejszego oddźwięku, jaki wywołują w środ-kach masowego przekazu ataki terrorystyczne na tego rodzaju obiekty. Można się zgodzić z opinią M. Marszałka, że samoloty pasażerskie są i nadal będą dla terrorystów najbardziej atrakcyjnym obiektem ataku. Ocenę tę potwierdzają zebrane dane.

W okresie powojennym (od 1947 do 2007 r.) odnotowano ok. 1180 ataków na samoloty pasażerskie, ok. 150 ataków na porty lotnicze, oraz ok. 278 ataków na biura linii lotniczych. Oznacza to, że dla terrorystów porty lotnicze i biu-ra linii lotniczych są mało atrakcyjne ze względu na mniejszy efekt medialny. Ale musimy pamiętać, że drogą do samolotu jest przejście przez port lotniczy, w którym obowiązują bardzo restrykcyjne procedury bezpieczeństwa.

Najbardziej popularną formą ataku terrorystycznego było uprowadzenie samolotu z pasażerami na pokładzie. Nasilenie ataków terrorystycznych na sa-moloty nastąpiło od początku lat 60. Od 1961 roku zaczęła się seria uprowadzeń amerykańskich samolotów na Kubę – razem w latach 1961–1969, uprowadzono na Kubę: 26 samolotów USA i 12 samolotów innych państw. Tylko w pierw-szych dwóch miesiącach 1969 roku dokonano 12 uprowadzeń. Od 1 stycznia do 16 czerwca 1970 roku porwane zostały 32 statki powietrzne oraz dokonano 8 sabotaży w maszynach należących do 23 krajów, transportujących na swo-im pokładzie 1837 pasażerów. W wyniku tych działań terrorystycznych śmierć poniosło 90 pasażerów oraz 23 osoby zostały ranne. Rekord padł we września 1970 roku, gdy w ciągu godziny doszło do uprowadzenia 4 samolotów należą-cych do linii lotniczych różnych państw z kilkuset pasażerami na pokładach.

Od roku 1969 do 1994 odnotowano ponad 500 porwań samolotów na po-kładach których znajdowało się około 30 tysięcy pasażerów, a ponad 90 razy dochodziło do użycia broni lub materiałów wybuchowych w samolotach, któ-re znajdowały się na lotnisku, bądź w powietrzu. Najwięcej uprowadzeń stat-ków powietrznych było w latach 1975-1985, w latach 1985-1989 liczba ataków zmniejszyła się o ok. 50%, ale za to wzrosła liczba ofiar śmiertelnych. Ataki

100

Tadeusz Compa

stały się bardziej krwawe, bardziej spektakularne, w wyniku których traciło życie co najmniej 100 osób26.

Terroryzm lotniczy osiągnął swoje apogeum 11 września 2001 roku, kiedy uprowadzono cztery samoloty amerykańskich linii lotniczych, przy pomocy których dokonano ataku na WTC i Pentagon. Czwarty z uprowadzonych sa-molotów rozbił się w Pensylwanii, prawdopodobnie na skutek reakcji pasaże-rów i próby obezwładnienia porywaczy.

Narodowe Centrum Zwalczania Terroryzmu w Stanach Zjednoczonych opracowuje coroczne raporty o terroryzmie. Raport z 2010 r., odno towuje po-nad 11,5 tys. ataków terrorystycznych, które miały miejsce w 72 kra jach. Od-notowano blisko 50 tys. ofiar, w tym prawie 13,2 tys. śmiertelnych. Z raportu tego wynika, że liczba ataków systematycznie wzrasta (w roku 2010 - liczba ta wzrosła o 4,9% w stosunku do poprzedniego roku), zmalała natomiast liczba ofiar śmiertelnych o prawie 12% - w stosunku do 2009 r. W roku 2009 i 2010 największa liczba zarejestrowanych ataków miała miejsce w Azji Południowej i tu też było najwięcej ofiar śmiertelnych. Z raportu wynika, że ponad 75% ataków terrorystycznych na świecie, miało miejsce w krajach Azji Południowej i Bliskiego Wschodu27. Mimo iż terroryzm jest powszechnie uwa żany za zagro-żenie globalne, to dane statystyczne jasno pokazują, że częstotliwość ataków terrorystycznych jest większa w krajach o nie stabilnej politycznej sytuacji we-wnętrznej lub będących wprost celem misji wojennych Stanów Zjednoczonych. Jest to jednak statystyczna generalizacja, bowiem antologia źródeł i przyczyn terro ryzmu jest o wiele bardziej złożona28.

Oceniając zagrożenie terroryzmem powietrznym, trzeba podkreślić, że najbardziej popularną formą ataku terrorystycznego jest jednak porwanie sa-molotu. Najgłośniejsze akty skierowane przeciwko środkom transportu lotni-czego i infrastrukturze lotniczej zawiera tabela 1.

26 Szerzej: T. Compa, J. Rajchel, Zagrożenie terrorystyczne w lotnictwie cywilnym, [w:] Ocena poziomu zagrożenia terroryzmem i organizacji systemu antyterrorystycznego w Polsce, red. nauk. P. Bogdalski, Z. Nowakowski, K. Rajchel, Warszawa 2012, s. 33 i n.

27 National Counterterrorism Center, 2010 Report on Terrorism, 30.04.2011.28 Por. S. Wojciechowski, s. 117- 140; M. Sageman, Sieci terroru, Kraków 2008; L.A. Villamarin Pulid, Sieć Al-

Kaidy, Warszawa 2008, s. 31-43; J. Piątek, Terroryzm jako metoda globalnej komunikacji, [w:] Terroryzm: glo-balne wyzwanie, red. K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Toruń 2008, s. 57-65.

101


Tabela 1. Największe akty terroru skierowane przeciwko lotnictwu cywilnemuData Miejsce wydarzenia Opis wydarzenia Liczba ofiar śmier-

telnych

21.02.1970 r. Szwajcaria Wybuch bomby w luku bagażowym samolotu Swiss air w locie Zurych – Tel Awiw

47

26.01.1972 r. Jugosławia – Czechosło-wacja

Wybuch bomby na pokładzie samolotu Jugosławiańskich linii lotniczych nad terytorium NRD

27

30.05.1972 r. Lotnisko Lod Izrael Masakra na lotnisku dokonana przez Japońską Armię Czerwoną

26 (78 – rannych)

26.12.1975 r. Nowy Jork Zamach bombowy na lotnisku La Guardia 11 (ok. 800 - rannych)

23.06.1985 r. Ocean Atlantycki – wy-brzeże Irlandii – lot

– trasa lotu: Melbourne – New Delhi

Katastrofa samolotu Air India w wyniku podłożenia bomby na pokładzie przez organizację Babbar Khalsa

329

25.12.1986 r. Wiedeń – Rzym Porwanie samolotu Iraqi Airways - wybuch granatów na pokładzie

63

21.12.1988 r. Lockerbie Wybuch bomby podłożonej przez agentów libijskiego wywiadu na pokładzie Boeinga 747 linii lotniczych Pan

AM

259 pasażerów + 11 mieszkańców Loc-

kerbie

19.09.1989 r. Sahara W samolocie francuskich linii lotniczych UTA wykonują-cego lot z Republiki Konga do Paryża wybucha bomba

podłożona prawdopodobnie przez libijskich terrorystów

171

24.12.1994 r. Algier – Marsylia Uprowadzenie samolotu linii Air France przez algierskich terrorystów należących do Zbrojnej Grupy Islamskiej, którzy zamierzali rozbić go o skały w pobliżu Marsylii

3 pasażerów zastrzelo-nych przez terrorystów

23.11. 1996 r. Komory Porwanie samolotu Boeing 767 etiopskich linii lotniczych - spada do morza w pobliżu Komorów

125

11.09.2001 r. Waszyngton - Nowy Jork Atak terrorystyczny na World Trade Center, Pentagon, Departament Stanu w Waszyngtonie

ok. 3000

24.08.2004 r. Rosja: Moskwa – Wołgo-grad – Soczi

Eksplozja dwóch samolotów w powietrzu. Na ich po-kłady dostały się czeczeńskie Szahidki mszczące się za

śmierć swoich krewnych zabitych przez Rosjan

90

Źródło: opracowanie własne.

W okresie od 1947 do połowy lat 90. głównym motywem uprowadzania samolotów była chęć ucieczki z danego państwa przez zmu szenie załogi do zmiany trasy lotu i lądowanie w zupełnie innym kraju. Uwzględniając obecne uwarunkowania geopolityczne, można przyjąć, że ta forma dzia łań terrory-stycznych staje się przeżytkiem. Jest to związane przede wszystkim z postę-pującą demokratyzacją życia w wielu państwach. Zmiany, jakie odnotowano w środowisku międzynarodowym po upadku bipolarnego układu sił, przyczy-

102

Tadeusz Compa

niły się także do zmniejszenia ogólnej liczby państw, których obywatele musie-liby opuszczać ze względów politycznych, uciekając się do sposobu, jakim było porywanie samolotów pasażerskich.

Drugim - pod względem częstotliwości - rodzajem takich zdarzeń były porwania dla szeroko pojętego wymuszenia na rządach państw określonych działań, np. wypuszczenia przetrzymywanych w więzieniach terrorystów, naj-częściej połączone z żądaniem okupu. Pewna grupa porwań była spowodowa-na także chęcią zamanifesto wania określonego protestu przez pojedyncze oso-by. W tym wypadku porywacze zwykle, co warte podkreślenia - jak zauważył A. Merari – nie mieli dodatkowych żądań, nie stwarzali też poważnego za-grożenia dla życia zakładników, czy załogi samolotu pasażerskiego. Część tego typu porwań była też dziełem osób niezrównoważonych psy chicznie.

Trzeba także zauważyć, że porywaczami samolotów nie byli wyłącznie terroryści, często byli nimi zwykli obywatele, którzy mieli dość życia w okre-ślonych uwarunkowaniach polityczno-społecznych. Wracając do tezy, że po-stępująca demokratyzacja przyczyni się do stopniowej likwidacji zjawiska po-rwań samolotów – jak postrzega to M. Marszałek, konstatując, że ta forma terroryzmu zakończy się w perspektywie najbliższych 20 lat (do roku 2027), a tym samym nie wpłynie poważnie na zagrożenie międzynarodowego bez-pieczeństwa29 - trudno ją uznać za wiarygodną, bo porwania samolotów miały nie tylko podłoże polityczne, ale jeszcze częściej podłoże ekonomiczne, jak to ma miejsce w tzw. „Rogu Afryki”, gdzie grupy somalijskie dokonują ataków na handlowe jednostki pływające.

Wszechstronna ocena dotychczasowych ataków terrorystycznych, których obiek tem było lotnictwo cywilne, powinna uwzględniać także straty wywoła-ne tymi wydarzeniami. Przeprowadzone badania, głównie przez A. Merariego, ale i innych autorów, wyraźnie wskazują na pewną prawidłowość, po legającą przede wszystkim na wzroście strat osobowych (o czym już wspominano) przy zmniejszającej się liczbie przeprowadzanych ata ków30. A. Merari dowiódł dość jednoznacznie, że zdecydowanie wzrosła brutalność ataków terrorystycznych, co odnotowane zostało we wzroście ogólnej liczby ofiar w pojedynczym ataku. Większość z tych strat była spowodowana bezpośrednimi atakami na samoloty pasażerskie, a tylko w niewielkim stopniu z przeprowadzanych aktów terrory-stycznych na porty lotnicze i biura linii lotniczych.

29 M. Marszałek, s. 253.30 W roku 1987, straty wynikające z ataków terrorystycznych, z 19% wzrosły o 26%, w porównaniu do okresu

wcześniejszego, mimo iż liczba ataków zmniejszyła się o blisko 50%. Zob. A. Merari, s. 22.

103


Słynny już przypadek ataku terrorystycznego z 11 września 2001 roku po-twierdził, że straty mogą być jeszcze większe (wielokrotnie spotęgowane), jeśli porwany samolot pasażer ski zostanie wykorzystany do samobójczego ataku na obiekty naziemne o szczególnym znaczeniu strategicznym dla zaatakowanego państwa lub też wielkie zgrupowania ludzi w jednym miejscu. Wydarzenia, które rozegrały się 11 września, wy raźnie wykazały, że nawet takie państwo jak Stany Zjednoczone, cieszące się opinią światowego hegemona, poświęcające tak wiele uwagi działalności antyterrorystycznej nie było przygotowane na takie wydarze-nie. Pojawia się nieraz pytanie, czy można było uniknąć tego ataku - obronić się przed nim? Odpowiedź wydaje się być prosta. Nie, nie można było, mimo podej-mowanych działań, prowadzonych na wielu płaszczyznach, nie będzie można uniknąć podobnych zdarzeń w przyszłości. Terroryści zawsze działali w sposób nieszablonowy, a zaskoczenie zawsze było podstawą ich taktyki.

Należy jednak sądzić, że przedsięwzięcia podjęte przez organy i instytucje od-powiedzialne za bez pieczeństwo transportu lotniczego, a także rozpoczęta w nie-co ponad miesiąc po zdarzeniu powszechna wojna ze światowym terroryzmem, nie tylko nie obniżyła, w wystarczającym stopniu, poziomu zagrożenia terrory-stycznego, a wręcz przeciwnie spotęgowała zagrożenie terrorystyczne w obszarze bezpieczeństwa powietrznego (w wymiarze narodowym i międzynarodowym).

Przedstawione oceny zagrożenia, dotyczące wyłącznie lotnictwa pasażer-skiego nie oznaczają wcale, że nie dotyczy to innych lotów transportowych. Lotnictwo transportowe bez wątpienia jest równie cennym obiektem ataku ter-rorystycznego. Analiza tego zjawiska pod kątem medialnym, wskazuje jednak, że nie będzie to tak spektakularny akt, jak atak na samoloty pasażerskie. Nie ulega jednak wątpliwości, że jego skutki ekonomiczne mogą być bardzo różne. Opinia wyrażona na łamach raportu Aviation Security and the Potential Terro-rist Threat to Air Cargo, wskazująca na to, że wykonanie ataku na samoloty cy-wilnego lotnictwa transportowego będzie o wiele trudniejsze niż na statki po-wietrzne lotnictwa pasażerskiego – nie oznacza, że jest to niemożliwe. Organi-zacja lotów lotnictwa transportowego nie jest tak ściśle, uprzednio planowana, bo zawsze istnieje większy stopień zmian, wynikający z priorytetów lotnictwa pasażerskiego, co sprawia także, że terroryści musieli by dołożyć więcej starań, by dotrzeć do precyzyjnych danych planistycznych (np.: po jakiej trasie będzie wykonywał lot samolot transporto wy, gdzie i kiedy wyląduje, czy przewidzia-ne są międzylądowania), dotyczących konkretnego, interesującego terrorystę samolotu31. Do samolotów transportowych dostęp osób postronnych jest bar-31 Aviation Security and the Potential Terrorist Threat to Air Cargo, Center for Defence and International Security

Studies, December 2005, s. 18.

104

Tadeusz Compa

dziej ograniczony, niż do samolotów pasażerskich. Każda osoba znajdująca się w pobliżu wzbudzi zainteresowanie odpowiednich służb, a każdy ładunek jest dokładnie sprawdzany.

5. Ataki przy użyciu przenośnych zestawów rakietowych

Istnieje także inny rodzaj zagrożenia, choć jakby trochę pozostający na ubo-czu głównego nurtu. Chodzi o atak na statek powietrzny przy użyciu przeno-śnych, przeciwlotniczych ze stawów rakietowych. Z raportów Centralnej Agencji Wywiadowczej, Departamen tu Stanu oraz innych agencji rządowych Stanów Zjednoczonych wynika, że począwszy od 1970 roku odnotowano co najmniej 43 przypadki ataków na statki powietrzne lotnictwa cywilnego, przy zastosowa-niu tego rodzaju środków walki32. Z danych zaprezentowanych w przytoczonych raportach jednoznacznie wynika, że ze wszystkich ataków przeprowa dzonych na cywilne statki powietrzne, aż blisko 70% zakończyło się powodzeniem, wy-nikiem czego śmierć poniosło ponad 900 pasażerów różnych linii lotniczych33.

Należy sądzić, że przenośne systemy rakietowe mogą być dostępne dla ter-rorystów, w wyniku operacji w Libii, gdzie utracono kontrolę nad zdecydowaną większością tych środków. Biorąc także pod uwagę stosunkowo niską cenę, a za-tem i łatwą (niemal, że powszechną) dostępność na międzynarodowym rynku handlu bronią, to zagrożenie jest bardzo duże. Można je uznać nawet za rosnące, zwłaszcza, że coraz trudniej jest dostać się do samolotu lub w jego pobliże - ze względu na wzmocnione procedury bezpieczeństwa. Według niektórych źró-deł, co wykazał między innymi S. Zajas34, dwadzieścia siedem różnego rodzaju organizacji i grup terrorystycznych posiada obecnie przenośne przeciwlotni-cze zestawy rakietowe. Najbardziej rozpo wszechnioną grupę stanowią zestawy przeciwlotnicze, których pociski rakietowe są naprowadzane na podczerwień. Zasoby tylko rosyjskich zestawów Strzała-2 oraz amerykańskich Stinger sza-cuje się na około 30 tysięcy egzemplarzy na całym świecie. Co gorsza, znaczna część tych pocisków pozostaje poza kontrolą nie tylko państw produkujących te systemy uzbrojenia, ale również i ich nabywców, w tym grup terrorystycznych.

32 W zestawieniach tych autorzy raportów nie uwzględnili ataków na samoloty transportowe (cargo) zarówno cywilne, jak i wojskowe oraz samoloty bojowe. Brak jest, niestety, precyzyjnych i wiarygodnych danych w tym zakresie. Można zgodzić się z opinią S. Zajasa, że liczby dotyczące wymienionej tu grupy samolotów mogłyby być zdecydowanie większe. Za M. Marszalek, s. 256.

33 Ostatni atak tego rodzaju miał miejsce 30 stycznia 2005 roku w Iraku, kiedy to po starcie z lotniska w Bagdadzie został zestrzelony brytyjski samolot transportowy C-130 Hercules. W katastrofie śmierć poniosło 15 osób.

34 Por. Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym na lotniskach, „Zeszyty Naukowe AON” 2007 nr 2.

105


Oceniając obawy autora, trzeba bezwzględnie przychylić się do jego opinii, że zesta wy przeciwlotnicze pozostające w „przypadkowych” rękach, nie tylko w rękach terrorystów, stwarzają ogromne zagrożenie w równym stopniu za-równo dla cywilnych, jak i wojskowych statków powietrznych. Szczególnie wy-sokie jest to zagrożenie w czasie podejścia do lądowania oraz podczas startów samolotów z lotnisk cywilnych i wojskowych, bo praktycznie nie ma możliwo-ści zabezpieczenia całej strefy wokół lotniska, o promieniu co najmniej 4-5 km i w przedziale wysokości od 500 do 3000 metrów. Także przy odnotowywa-nej intensywności ruchu lotniczego nie jest możliwe podejście do lądowania, czy odlot od lotniska „metodą spirali”, wykonywanej w obrębie części roboczej (zabezpieczonej) lotniska, jak to jest praktykowane w Iraku czy Afganistanie.

Położenie większości cywilnych lotnisk sprzyja przeprowadzeniu ataku ter-rorystycznego z wykorzystaniem przenośnych zestawów rakietowych. Praktyka lotnicza wskazuje, że ze względu na specyfikę startu oraz lądowania, te etapy lotu statków powietrznych są szczególnie dogodne do ich ostrzelania przy uży-ciu przeciwlotniczych pocisków naprowadzanych na podczerwień. Wynika to głównie z tego, że załoga jest skupiona na wykonywaniu proceduralnych czyn-ności startu lub lądowania, samolot znajduje się na małej wysokości, wykonuje lot z niewielką prędkością, z wypuszczonym podwoziem, co dodatkowo ogra-nicza zdolność wykonywania manewrów (przeciwrakietowych). W przypadku startu samolotu, dodatkowym zagrożeniem jest duża ilość paliwa na pokładzie samolotu oraz pracujące na pełnej mocy silniki, co stwarza duży kontrast ciepl-ny z otoczeniem. Warto także zaznaczyć, że oprócz wymienionych już możli-wości bojowych tych zestawów oraz łatwości ich pozyskiwania, duże znaczenie dla terrorystów mają ich stosunkowo małe gabaryty, co pozwala je łatwo ukryć w czasie transportu do miejsca przeznaczenia. Ważne jest także to, że długość przenośnych przeciwlotniczych zestawów rakietowych nie przekracza 1,5 metra, a waga 15 kilogramów. Ponadto, konstrukcja pozwala na częścio wy demontaż podzespołów, co tym bardziej sprzyja skrytemu przenoszeniu35.

Biorąc pod uwagę realne zagrożenie zestrzelania samolotu pasażerskiego przy użyciu przenośnych zestawów rakietowych zaczęto wyposażać cywilne samoloty w systemy obrony przeciwrakietowej. Pierwszym krajem, który tego dokonał był Izrael. Stosuje się tam urządzenia opracowane na potrzeby lot-nictwa wojskowego. Najnowsze tego typu systemy stosowane w lotnictwie cy-wilnym mylą pocisk rakietowy z naprowadzaniem termicznym (atakującego najgorętszy punkt, jakim są silniki samolotu). Zagrożona maszyna chroni się,

35 J. Nowak, A. Wetoszka, Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa powietrznego, Dęblin 2012, s. 47.

106

Tadeusz Compa

wystrzeliwując jeszcze gorętsze obiekty - specjalne race, mające zmylić czujni-ki nadlatującego pocisku rakietowego. Przykładem takiego systemu jest sys-tem CAMPS, produkowany w Szwecji w kooperacji z Wielką Brytanią i RPA. Szwedzki Saab Avitronics wytwarza wyrzutnie, w Wielkiej Brytanii spółka Chemring produkuje race, a partner południowoafrykański dostarcza elektro-niczne systemy ostrzegania i czujniki. Twórcy nowego systemu zrezygnowali ze względów bezpieczeństwa z używanych przez wojsko materiałów wybucho-wych wyrzucających obronne race. Zastąpiono je wyrzutniami elektromagne-tycznymi. Koszt wyposażenia jednego samolotu w antyrakietowy system bez-pieczeństwa jest szacowany na 700 tys. USD36.

Możliwe jest wykonanie ataku terrorystycznego na statki powietrzne przy zastosowaniu przeciwpancernych pocisków kierowanych. Takie możliwości niszczenia statków powietrznych wskazują zarówno eksperci wojskowi, jak i cywil ni. Należy jednak nadmienić, że środki te nie były dotąd stosowane przeciwko cy wilnym statkom powietrznym37. Jednakże, biorąc pod uwagę nie-wielkie rozmiary, znaczne możliwości przestrzenne oraz rozprzestrzenianie się wielu tysięcy tych pocisków, głównie niekierowanych, nie sposób wykluczyć ich użycia przez terrorystów. Szczególnie w odniesieniu do statków powietrz-nych, stojących na płycie lub kołujących z niewielką prędko ścią po wewnętrz-nych płaszczyznach ruchu na lotnisku38. Niekontrolowana proliferacja tego rodzaju systemów oraz wykazane próby ich pozyskiwania przez organizacje terrorystyczne wydają się po twierdzać zasadność przedstawionej prognozy.

6. Uwagi końcowe

W systemie bezpieczeństwa państwa, terroryzm lotniczy (powietrzny) sta-nowi jedno z poważniejszych zagrożeń. Zakres tego rodzaju terroryzmu do-tyczy przede wszystkim statków powietrznych bądź infrastruktury lotniczej. Równie atrakcyjnym celem ataku terrorystycznego może być port lotniczy, a więc pozostaje na tym samym poziomie zainteresowania terrorystów. Dowo-dzą tego liczne przykłady ataków terrorystycznych na infrastrukturę transpor-tu lotniczego. Statek powietrzny może być obiektem ataku terrorystów, w celu jego destrukcji, lub też statek powietrzny może być wykorzystany jako środek

36 Tamże, s. 48. 37 Przeciwpancerne pociski kierowane były już wykorzystywane do zwalczania głównie śmi głowców wojskowych

działających na małych wysokościach, szczególnie w obrębie (obszarze) aglomeracji miejskich lub w rejonie lotnisk i lądowisk.

38 Szerzej: S. Zajas, Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym na lotniskach, „Zeszyty Naukowe AON” 2007 nr 2.

107


do przeprowadzenia ataku na inne obiekty. Atak na statek powietrzny lub port lotniczy - przynosi najbardziej oczekiwany efekt medialny, jeżeli jest połączo-ny z innym, dużej rangi, masowym wydarzeniem. Skutki, jakie niesie ze sobą terroryzm w ruchu lotniczym wykraczają daleko poza sferę związaną z samym lotnictwem, gdyż dotykają one sfer: społecznych, materialnych, psychologicz-nych, prawnych i organizacyjnych. Akt terroryzmu powietrznego po woduje zastraszenie społeczeństw, wytwarza poczucie powszechnego zagrożenia po-dróżujących samolotami (aspekt psychologiczny), a w konsekwencji - rezygna-cji tysięcy ludzi z korzystania z tego środka transportu.

Uwzględniając opisywane zagrożenia, różne czynniki oraz aspekty i moż-liwości działań terrorystycznych, trzeba uznać, że stopień zagrożenia terrory-stycznego w lotnictwie będzie się utrzymywał na co najmniej dotychczasowym poziomie lub wzrastał. Co więcej, wskazane przesłanki pozwalają stwierdzić, że różnorodne formy terroryzmu powietrznego mogą stwarzać zagrożenie nie tylko dla międzynarodowego lotnictwa, ale także dla międzynarodowego bez-pieczeństwa. Wyniki badań wskazują, że obecnie nastąpił jakby lekki spadek poziomu zagrożenia terrorystycznego w lotnictwie. Na pewno wpływ na to miały zdecydowane działania demokratycznych państw, w tym wypowiedze-nie terrorystom otwartej wojny. Nie znaczy to, że problem nie istnieje, co bar-dzo uwidoczniły wyda rzenia, jakie miały miejsce w Wielkiej Brytanii w lipcu 2005 r.39 a także zamach na lotnisku Domiediedowo w styczniu 2011 roku40.

Paradoksalnie można uznać, że zmniejszenie liczby ataków na cywilny transport lotniczy jest „zasługą” ataku z 11 września 2001 roku, bo wymusił on, zaostrzone procedur bezpieczeństwa, co w konsekwencji spowodowało, że zde-cydowanie trudniej jest dotrzeć z niebezpiecznym ładunkiem na pokład statku powietrznego, niż na przykład w okolice portu lotniczego. To ma określone kon-sekwencje nie tylko dla projekcji zagrożeń, ale również dla kształtowania się bez-pieczeństwa w portach lotniczych. W najbliższych latach należy spodziewać się innych form ataku na samoloty – będą to przede wszystkim ataki cyberterrory-styczne oraz wykorzystanie dronów, które mogą przenosić materiały wybuchowe, ale również same stanowią poważne zagrożenie dla statków powietrznych w locie.

39 Zamach w metrze dniu 7 lipca 2005 r., gdzie podłożono dwie bomby, jedna eksplozja w miejskim autobusie. W wyni-ku eksplozji zginęły 52 osoby, a co najmniej 700 osób zostało rannych (w tym 22 osoby w stanie krytycznym).

40 Zamach bombowy na międzynarodowym lotnisku Domodiedowo pod Moskwą w dniu 24 stycznia 2011 r. W zamachu zginęło co najmniej 36 osób, a co najmniej 180 osób zostało rannych. Siła eksplozji porównywalna była z siłą wybuchu 5 kg trotylu. Ładunek wybuchowy był wypełniony metalowymi elementami potęgującymi siłę rażenia (m.in. śrubami i gwoździami).

108

Tadeusz Compa

Bibliografia

Baczwarow M., Napierała T., Wpływ wydarzeń 11 września 2001 r. na turystykę światową, Łódź 2002.

Bielski M., Krawczyk A., Bezpieczeństwo ruchu lotniczego, „Zarządzanie i Ekonomia” 2010 nr 4.

Compa T., K. Załęski, Terroryzm w lotnictwie, Dęblin 2012.

Compa T., J. Rajchel, Zagrożenie terrorystyczne w lotnictwie cywilnym, [w:] Ocena poziomu zagrożenia terroryzmem i organizacji systemu antyterrorystycznego w Polsce, red. P. Bogdalski, Z. Nowakowski, K. Rajchel, Warszawa 2012.

Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asymetryczne, Warszawa 2003.

Huzarski M., Zmienne podstawy bezpieczeństwa i obronności państwa, Warszawa 2009.

Jałoszyński J., Współczesny wymiar terroryzmu, Warszawa 2008.

Jałoszyński J., Bezprawne uprowadzenia polskich statków powietrznych w świetle przeprowadzonych badań, „Zeszyty Naukowe ASW” 1989 nr 2.

Kozłowski K., Terroryzm jako zagrożenie państwa [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Wybrane zagadnienia, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2009.

Marszałek M., Siły Powietrzne w operacjach w operacjach reagowania kryzysowego, Warszawa 2007.

Nowak J., Wetoszka A., Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa powietrznego, Dęblin 2012.

Siadkowski A.K., Bezpieczeństwo i ochrona cywilnej komunikacji lotniczej na przykładzie Polski, Stanów Zjednoczonych i Izraela. Studium politologiczno-prawne, Szczytno 2013.

Zajas S., Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym na lotniskach, „Zeszyty Naukowe AON” 2007 nr 2.

Żylicz M., Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe, Warszawa 2002.

109

Małgorzata Żmigrodzka Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie [email protected] Kostur-BalcerzakWyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie [email protected]

Jakość wyszkolenia personelu pokładowego jako współczynnik bezpieczeństwa operacji lotniczych.

Quality training of cabin crew as the factor of safety flight operations

Streszczenie:W dobie rozwoju transportu lotniczego i występujących zagrożeń, organy odpowiedzialne za bez-

pieczeństwo transportu lotniczego na bieżąco opracowują nowe procedury i sposoby szkoleń. W celu ograniczenia zagrożeń, przewoźnicy regularnie szkolą swój personel pokładowy, który przed każ-dym rejsem jest zobowiązany poinstruować pasażerów o zasadach bezpieczeństwa. Czynnik ludzki jest bowiem przyczyną ok. 80% wypadków w lotnictwie. Celem artykułu jest prezentacja wybranych aspektów związanych ze szkoleniem personelu pokładowego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na poprawę jakości bezpieczeństwa pasażerów odbywających podróże lotnicze. W artykule szczegółowej analizie porównawczej poddano jakość i rodzaj przeprowadzanych szkoleń przez linie lotnicze.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, szkolenie personelu pokładowego, jakość szkolenia, ochrona

Summary:In the era of air transport and existing threats authorities responsible for the safety of air transport

keep developing new procedures and methods of training. To reduce the risk carriers regularly train their cabin crew members who are obligated to instruct passengers on safety measures before the flight. Human factor is the cause of 80% plane accidents in aviation. The aim of this article is to present aspects connected with the crew training, with the main focus on safety improvement of passengers on flight. The article analyses and compares the quality and different kinds of trainings conducted by airlines.

Keywords: security, Cabin crew training, Quality training, safety

110

Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur- Balcerzak

1. Uwagi wstępne

Idea latania towarzyszyła człowiekowi od zarania dziejów. Najpierw ludzie zdobywali przestworza w sferze marzeń i mitów, później zaczęli konstruować maszyny, statki i pojazdy mogące unosić ludzi nad ziemią. Kiedyś przeżycie samego lotu było luksusem i niewątpliwie sukcesem. Dziś, człowiek opano-wał przestworza, a latanie nabrało nowego wymiaru i jest uznawane za najbez-pieczniejszy środek transportu.

Międzynarodowe Zrzeszenie Przewoźników Powietrznych (ang. Interna-tional Air Transport Asociacion – IATA) zrzesza 260 przewoźników lotniczych, czyli 83% całego ruchu lotniczego na świecie. Latanie przyciąga coraz więcej zainteresowanych przede wszytkim ze względu na skracający się czas podróży. Niebo nie jest naturalnym środowiskiem dla człowieka ale nowoczesna techno-logia uczyniła latanie przyjemnością. Wciąż zmieniające się przepisy i udoskona-lane szkolenia zapewniają podstawowy wymóg bezpieczeństwa. W piramidzie Masłowa1, bezpieczeństwo plasuje się na samym dole co oznacza, że jest abso-lutną podstawą egzystencji człowieka. Jedyny sposób zapewnienia wysokiego standardu bezpieczeństwa jest dobrze wyszkolona załoga. Analizy incydentów lotniczych i katastrof potwierdzają, że szkolenia muszą być wciąż powtarzane i udoskonalane, w celu utrzymania zadowalającej jakości.

Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (UE) 290/2012 z dnia 30 marca 2012 roku zmieniającym rozporządzenie Komisji (UE) 1178/2011 ustanawiające wymagania techniczne i procedury administracyjne odnoszące się do załóg w lotnictwie cywilnym, art. 11a, Załącznik V (Part‐ CC), Załącznik VI (Part‐ARA, podczęść CC, Dodatek II), AMC do Part‐CC, AMC do Part‐ARA, od 8 Kwietnia 2013 r. weszły nowe wymagania w zakresie kwalifikacji, szkolenia wstępnego i badań lekarskich dla personelu pokładowego wykonującego loty w przewozie lotniczym przy użyciu samolotów i śmigłowców.

Zgodnie z powyższymi regulacjami treningi dla załogi samolotu mogą przeprowadzać również podmioty zewnętrzne, nie tylko przewoźnicy lotniczy. Te możliwości stwarzają więcej rozwiązań i ułatwień dla linii lotniczych, co ma wpłynąć głównie na bezpieczeństwo operacji lotniczych jak również wspólne standardy w szkoleniu personelu pokładowego.

W artykule szczegółowej analizie porównawczej poddano jakość i rodzaj przeprowadzanych szkoleń przez linie lotnicze, które są nieodłącznym i powta-rzalnym elementem pracy personelu pokładowego. Należy podkreślić, że na

1 A.H. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa 1990, s. 72–92.

111


bazie wyników badań komisji wypadków lotniczych powstają liczne programy szkoleniowe dla personelu pokładowego, który musi sprostać wielu skompliko-wanym i często nieprzewidzianym sytuacją w samolocie. Działania medycz-ne, gaszenie pożaru, ewakuacja, mediacje i umiejętności negocjacyjne, opieka i wsparcie pasażerów podczas lotu jak również w sytuacjach awaryjnych wyma-ga od personelu pokładowego dużej odporności fizycznej i psychicznej. Dobrze dobrana i wyszkolona załoga zapewnia wygodę nie zapominając o podstawach bezpieczeństwa. Szkolenia są ściśle określone przez odpowiednie dla danej linii lotniczej organy prawne. Dla Polskich przewoźników jest to Urząd Lotnictwa Cywilnego. Generalnie szkolenia składają się z części teoretycznej i praktycznej oraz zajęć na symulatorze procedur ewakuacyjnych. W obszarze tematycznym znajduje się sprzęt awaryjny wykorzystywany na pokładzie samolotu, procedu-ry postępowania w rożnych sytuacjach, procedury postępowania podczas ewa-kuacji, udzielania pierwszej pomocy, radzenia sobie w stresujących warunkach, oraz przetrwania w wodzie i w terenie przygodnym. Każdy członek personelu po odbytym szkoleniu powinien sklasyfikowac DGR i znać procedury postę-powania z konkretnym przypadkiem towarów niebezpiecznych na pokładzie. Przewoźnicy coraz częściej zapewniają załogom szkolenia z samoobrony. Wy-magana przepisami ilość godzin szkolenia personelu pokładowego z każdego obszaru rozłożona jest na ok 8h dziennie przez 30 dni.

2. Analiza badań katastrof lotniczych w celu podniesienia bez-pieczeństwa lotnictwa

Mimo zaawansowanej technologii i wiedzy na temat awioniki, wypadki nadal się zdarzają. Czynnik ludzki jest przyczyną ok 80% wypadków, nie tylko w lotnictwie. Celem badań nt.: efektywności szkoleń dla personelu pokładowe-go jest obserwacja poziomu wyszkolenia załogi i jej wpływ na poprawę jakości bezpieczeństwa na pokładach statków powietrznych. Jednym z istotnych mo-dułów szkoleniowych jest współpraca i komuniakcja między personelem lotni-czym i pokładowym.

Eksperci analizując przebieg katastrof lotniczych zalecili liniom lotniczym: Pan American World Airlines oraz Delta Airlines wprowadzenie obowiąz-kowego szkolenia, które nazwano trzecią generacją szkoleń w zakresie Crew Resource Managment dla personelu lotniczego. W 1990 Federal Aviation Ad-ministration, amerykański odpowiednik Urzędu lotnictwa w Polsce, nakazał wprowadzenie obowiązkowego szkolenia CRM tzw. czwartej generacji dla za-

112


łogi pokładowej2. Według analizy przeprowadzonej przez firmę Airbus w la-tach 1959 - 19893 załoga samolotu była w 70% przyczyną wypadków, wobec czego linie lotnicze zaczęły koncentrować się na poprawie jakości szkoleń dla załóg, z naciskiem na załogę pokładową. Instytucje odpowiedzialne za bezpie-czeństwo w lotnictwie położyły większy nacisk na pracę i wyszkolenie perso-nelu pokładowego. Większą uwagę skupiono na procedurach, zaczęto zbierać raporty i przeprowadzać ankiety oraz wyciągać wnioski z jakości wykonywa-nych obowiązków na pokładzie samolotu. NASA opracowała nową metodę ra-portowania ASRS (ang. NASA Aviation Safety Reporting System). Jest to zbiór raportów pochodzących od załóg kokpitowych i pokładowych zgromadzonych pomiędzy 1990 a 2007, w sumie przeanalizowano 2628 raportów4. Została prze-prowadzona również ankieta, która dotyczyła czasu pracy załóg, wypoczynku, składu załogi na rejsach krótko i długo dystansowych, oraz zasad współpracy kokpitu z pokładem.

Z punktu widzenia pasażera, potencjalna katastrofa statku powietrznego jest oczywiście największym zagrożeniem ale nie jedynym. Pasażerowie na-rażeni są na szereg czynników związanych z faktem iż samolot jest zamkniętym pomieszczeniem w którym zgromadzona jest duża ilość osób. Na pokładzie sa-molotu oprócz źle wykonującej swoje obowiązki załogi, zagrożeniem mogą być również pasażerowie, którzy przejawiają zachowania agresywne, nieumyślnie przewożą zabronione substancje, odbywają podróże mimo przeciwwskazań medycznych. W celu ograniczenia zagrożeń, przewoźnicy regularnie szkolą swój personel pokładowy, który przed każdym rejsem jest zobowiązany poin-struować pasażerów o zasadach bezpieczeństwa5. Treningi załogi są elementem pracy personelu pokładowego, dzięki którym są w ciągłej gotowości do radze-nia sobie w trudnych sytuacjach.

Analizując dane udostępnione przez The Aviation Safety Network6 w 2015 roku w lotnictwie doszło do 16 wypadków śmiertelnych a w 2017 tylko do 10. Statystyki obejmują loty pasażerskie, wojskowe i sportowe. Katastrofy lotnicze spowodowane przez człowieka celowo, nie zaliczają się do statystyk bezpiec-

2 J. R. Ford, Dunedin Raport: „The Effects of Joint Flight Attendant and Flight Crew CRM Training Programmes on Intergroup Teamwork and Communication”, Dunedin 2010, s. 10.

3 R.L. Helmreich, H. Clayton Foushee, Why CRM? Empirical and Theoretical Bases of Human Factors Training, Texas 2010, s. 6.

4 Zob. Konferencja 27-29 Kwiecień 2010r, Int’l Cabin Safety & World Airline Training. Congressionally Directed FAA Research on Flight Attendant Fatigue, http://halldale.com/files/halldale/attachments/Nesthus.pdf. [od-czyt: 15.10.2016]

5 Procedura DEMO – demonstracja użycia sprzętu awaryjnego przed każdym startem samolotu6 https://aviation-safety.net/about/ [odczyt: 12.04.2018].

113


zeństwa. Samoloty jako maszyny same w sobie są bezpieczne, dopiero używane jako narzędzie terroru stanowią zagrożenie tak jak katastrofa Airbusa A321 rosyjskich linii Metrojet nad półwyspem Synaj.

W ubiegłorocznych wypadkach lotniczych zginęły łącznie 44 osoby w sa-molotach i 35 osób na ziemi, wobec czego 2017 rok można zaliczyć do najbez-pieczniejszy w historii.

Analizując badania przeprowadzone przez Ascend Flightglobal - jedna z wiodących amerykańskich firm doradczych7 należy zauważyć, że w 2015 r na 40 milionów pasażerów przypadała jedna ofiara śmiertelna. Gdyby udało się utrzymać przeciętną liczbę ofiar wypadków lotniczych z lat 2010 - 2015, która wynosi 354, do końca tej dekady, oznaczałoby to ponad dwukrotną poprawę względem poprzedniej dekady.

Analizując rozmaite przypadki katastrof lotniczych uwzględniono analizy przeprowadzone przez NASA8 i opublikowane raporty ze zdarzeń związanych z wykryciem pożaru na pokładach samolotów w roku 2010, z których można wywnioskować, iż na 50 zdarzeń aż w 27 przypadkach, pojawienia się pożaru, jako pierwsza, raportuje kapitanowi załoga pokładowa. Pożar i dym na pokład-zie jest jedną z najniebezpieczniejszych sytuacji jakie mogą zdarzyć się podczas lotu. Do szkoleń w zakresie raportowania i zwalczania tego typu zagrożeń, pr-zykłada się dużą wagę. Procedury wciąż są poddawane analizie i doskonaleniu. Efektem tych starań jest procedura, według której wskazana osoba z załogi roz-poczyna gaszenie pożaru, następnie raportuje sytuacje do kokpitu, wspoma-ga osobę zwalczającą pożar donosząc sprzęt (gaśnicę i kaptur przeciwdymny) oraz zajmuje się przesadzaniem i ochroną pasażerów.

Podobne wnioski zaprezentowali autorzy artykułu9 dotyczącego szkoleń personelu do kontaktu z agresywnym pasażerem. Przeprowadzono ankietę wśród populacji licencjonowanego personelu pokładowego UK, pracującego dla regularnego przewoźnika czarterowego. Analiza przypadków na pokła-dach i zgromadzone dane dowodzą, że szkolenia przeprowadzone w sforma-lizowany sposób, zaplanowane regularnie, przynoszą lepsze efekty niż zajęcia dodatkowe (dla zainteresowanych). Szkolenia powinny obejmować tematy zwierające szczególne warunki działania personelu, indywidualne zdolności

7 Zob. Ascend Flightglobal, http://www.ascendworldwide.com/who-we-are/part-of-flightglobal/, [odczyt: 20.12.2016]8 Zob. ASRS Aviation Safety Reporting System, http://asrs.arc.nasa.gov/search/reportsets.html [odczyt:15.12.2016]9 S. Rhoden, R. Ralston, E. M. Ineson,Cabin crew training to control disruptive airline passenger behavior: A cause

for tourism concern, Manchester 2006; zob. https://www.researchgate.net/publication/240186332_Cabin_crew_training_to_control_disruptive_airline_passenger_behavior_A_cause_for_tourism_concern [odczyt: 12.10.2016].

114


szkolonego, a także bardzo istotne informacje na temat odczucia personelu szkolonego w zakresie radzenia sobie z agresywnym pasażerem.

Wnioski dotyczą podniesienia bezpieczeństwa na pokładach samolotów. Bezpieczeństwo jest tym lepsze im dłuższe jest szkolenie i więcej tematów w da-nym panelu zostało zrealizowanych. W celu zapewnienia najwyższego stopnia bezpieczeństwa, w swoich certyfikowanych obszarach, EASA10 implementuje rozwiązania podnoszące standardy z obszaru safety poprzez prace na polu ba-dania wypadków, incydentów i zdarzeń lotniczych oraz analizy programów szkoleń. Agencja gromadzi dane, analizuje je i w efekcie wydaje rekomendacje, które pomagają przewoźnikom wprowadzać zmiany w szkoleniach i doskona-lić poziom bezpieczeństwa.

Analizy wypadków lotniczych dostarczają szeregu różnych informacji. Ekonomiści i badacze rynku, jak i producenci szukają w statystykach odpowie-dzi na pytanie, jak być jeszcze lepszym, bardziej niezawodnym. Wyszukiwanie błędów w procedurach pomaga opracować zupełnie nowe i zmienić stare prze-pisy. Personel pokładowy podczas szkoleń analizuje różne wypadki lotnicze. Studium incydentów, wyrabia w załogantach poczucie wyobraźni funkcjono-wania szeregu mechanizmów zachodzących podczas awarii czy katastrofy.

3. Rekrutacje i rodzaje szkoleń personelu lotniczego

Wiele organizacji lotniczych, prywatnych firm lotniczych i dużych prze-woźników organizuje szkolenia dla personelu pokładowego, przyjmując wspó-lne standardy podczas rekrutacji. Kandydat musi spełniać określone wymogi dotyczące zdrowia, znajomości języka angielskiego, sprawności fizycznej, oraz predyspozycje psychiczne niezbędne do pracy z ludźmi w trudnych warunkach.

Szkolenie na stanowisko personelu pokładowego wymaga przyswojenia dużej ilości materiału, zupełnie nowych wiadomości, w stosunkowo krótkim okresie czasu. Następnie załogi regularnie co roku przechodzą szkolenie przy-pominające (ang. recurrent), podczas którego linie lotnicze prowadzą zajęcia i testują swój personel. W trakcie szkoleń oprócz powtórzenia procedur i in-nych ogólnych wiadomości, wprowadzane są nowe tematy w zakresie zmienia-jących się przepisów, lub zaleceń przewodnich organów.

W razie pojawienia się przesłanek naruszenia bezpieczeństwa, okolicznoś-ci i zdarzenia są analizowane a następnie przekazywane podczas szkoleń i brie-

10 Analiza bezpieczeństwa EASA, zob. https://www.easa.europa.eu/easa-and-you/safety-management/safe-ty-analysis, [odczyt: 15.11.2016]

115


fingów11 łącznie z natychmiastową zmianą procedur personelu pokładowego. Briefing jest powtórzeniem ważnych informacji dotyczących obsługi danego rejsu i wpływa pozytywnie na wzmocnienie CRM‘u w załodze.

CRM, czyli zarządzanie załogą, jest modułem szkoleniowym mającym na celu zapewnianie bezpieczeństwa lotu. Łańcuch dowodzenia załogi, dokładna znajomość swoich obowiązków, wpływa pozytywnie na atmosferę panującą w samolocie i wzmacnia poczucie bezpieczeństwa pasażerów. Zaufanie do ob-sługi pokładowej może okazać się niezbędne do przetrwania w sytuacji awaryj-nej statku powietrznego.

Personel pokładowy dbając o bezpieczeństwo lotu musi dobrze znać roz-lokowanie sprzętu awaryjnego m.in.: gaśnice, butle tlenowe, kaptury prze-ciw dymne, kamizeli ratunkowe, tratwy i trapy, apteczki, nadajniki ELT itp. Umiejętność korzytania ze sprzętu awaryjnego przez personel pokładowy jest kluczowymm czynnikiem w zachowaniu bezpieczeństwa. Zasady wykorzysta-nia i możliwości sprzętu są omawiane podczas szkoleń teoretycznych i prak-tycznych personelu pokładowego. W części praktycznej obowiązkowe jest ma-nualne zaznajomienie się z wyposażeniem każdego statku znajdującego się we flocie danego przewoźnika.

W zależności od przewoźnika oraz konkretnego statku powietrznego, po-kład podzielony jest na odpowiednie sekcje i każdy członek personelu pokła-dowego jest odpowiedzialny za sprawdzenie sprzętu w danej sekcji samolotu. Cabin crew sprawdzają sprzęt posługując się tzw.: CHECK LIST, która dokład-nie określa jaki sprzęt nadaje się do lotu a jaki nie np.: jest już zużyty, przeter-minowany, uszkodzony itd.

Wszelkie braki personel melduje szefowi pokładu, który przekazuje infor-macje dalej najczęściej zgodnie z łańcuchem dowodzenia, obsłudze naziemnej, kapitanowi lub drugiemu pilotowi.

Do obowiązków personelu pokładowego należy również wykonanie pro-cedury CABIN SWEEP czyli kontrola bezpieczeństwa pokładu samolotu, która polega na sprawdzeniu określonych w instrukcji miejsc w samolocie, które po-tencjalnie mogą być wykorzystane do umieszczenia ładunku mogącego ingero-wać w przebieg lotu samolotu lub umożliwić dokonanie aktu terrorystycznego. Załoga wykonuje CABIN SWEEP zawsze po wejściu na pokład samolotu oraz kiedy opuszcza pokład i wraca ponownie, po wymianie załogi lub po obecno-ści jakichkolwiek osób i służb na pokładzie statku powietrznego. Jest to jedna z najważniejszych procedur stosowanych w liniach lotniczych w celu podnie-11 Briefing – wspólna rozmowa całej załogi przed rejsem na temat konkretnego rejsu, destynacji, warunków po-

godowych i zaleceń na dany dzień.

116


sienia jakości bezpieczeństwa. Po zakończeniu procedury szef pokładu melduje dowódcy o zakończeniu przeszukania.

Oprócz wspomnianych procedur, załoga zobowiązana jest do ogólnej ob-serwacji samolotu i jego kondycji. W przypadku kiedy drzwi są otwarte perso-nel pokładowy kontroluje także sytuacje wokół nich, sprawdza czy schody są prawidłowo przystawione, czy nie uszkodziły kadłuba, czy nie są oblodzone lub zbytnio zaśnieżone. Skupienie się na zewnętrznych partiach samolotu do-tyczy zwłaszcza pobytu w porcie innym niż bazowy, gdzie przewoźnik dopiero rozpoczął loty a tym samym współpracę z nowym personelem naziemnym12.

W wyniku zdarzających się incydentów lotniczych w ostatních latach wdrożono system zarządzania bezpieczeństwem (ang. Safety Managment Sys-tem - SMS), który służy zwiększaniu poziomu bezpieczeństwa na pokładzie sa-molotu. SMS polega na wspólnym wypracowaniu metod, którymi posługują się pracownicy, wymieniając między sobą doświadczenia i spostrzeżenia. System często opiera się na pozytywnym raportowaniu, i analizie przypadków które zaszły przed lotem, w czasie lotu lub po wylądowaniu. Niektóre przedsiębior-stwa lotnicze wprowadzają regularne spotkania załóg z pozostałymi działami i omawiają wspólnie problemy wymieniając się doświadczeniami z różnych za-kresów branży lotniczej.

4. Stan techniczy maszyn i przygotowanie personelu

Według opinii Phil’a Seymour, prezesa International Bureau of Aviation linie lotnicze nie korzystają z samolotów starszych niż 30 lat, głównie ze wzglę-dów ekonomicznych a nie bezpieczeństwa.

Personel pokładowy musi sprostać wielu zadaniom w samolocie zapew-niając wygodę i bezpieczeństwo pasażerom, niosąc pomocy przedmedyczną, gasząc pożary, a także przeprowadzając ewakuacje w sytuacji awaryjnej.

Międzynarodowe organizacje lotnicze w porozumieniu z przedsiębior-stwami lotniczymi cały czas dążą do ujednolicenia procedur szkolenia dla per-sonelu pokładowego i lotniczego.

Program wstępnego kursu szkoleniowego obejmuje m.in.: zagadnienia do-tyczące ogólnej wiedzy teoretycznej na temat lotnictwa i przepisów lotniczych odnoszących się do zadań i obowiązków personelu pokładowego oraz proce-dur bezpieczeństwa i współpracy w załodze. Podstawa programowa szkolenia

12 Bezpieczeńswo obsługi pasażerów w transporcie lotniczym, red. K. Kostur – Balcerzak, M. Żmigrodzka, Dęblin 2015, s. 42.

117


obejmuje skład załogi i funkcje jakie pełnią poszczególni członkowie podczas rejsu, co stanowi jednocześnie łańcuch dowodzenia załogi.

Szczególne znaczenie ma moduł dotyczący skutecznego porozumiewania się między personelem pokładowym a załogą lotniczą, w tym podnoszenie umiejętności z technik komunikacyjnych, wspólnego języka i terminologii. Jednym z elementów jakie poznaje kadet na początku szkolenia jest alfabet lot-niczy, niezbędny do porozumiewania się pomiędzy załogą jak również służba-mi odpowiedzialnymi za operacje lotnicze.

Rola czynnika ludzkiego (Human Factor - HF) w lotnictwie i zarządzanie zasobami załogi jest jednym z elementów pogłębiających problematykę bez-pieczeństwa. Szkolenie jest prowadzone przez co najmniej jednego instruktora CRM ds. personelu pokładowego i obejmuje zagadnienia dotyczące ogólnych instrukcji w sprawie zasad i celów CRM, wydolności człowieka i jego ogranic-zeń jak również świadomość własnej osobowości, błędy ludzkie i odpowied-zialność.

Trening powinien dążyć do wytworzenia świadomości potencjalnych za-grożeń mając na celu podniesienie efektywności działań załogi. Dzięki wyzna-czonym zadaniom podczas szkolenia kursant może zobaczyć szerszą perspek-tywę związaną z natężeniem operacji powietrznych oraz uświadomić sobie ogromną wagę odpowiedniej współpracy z firmami oraz osobami niezatrud-nionym bezpośrednio przez operatora, takimi jak służby ochrony i bezpie-czeństwa w porcie lotniczym, inżynierowie, mechanicy, agenci handlingowi, inspektorzy CAA (ang. Civil Aviation Authority) i wiele innych.

W czasie szkoleń bardzo dokładnie jest omawiany temat związany z bezpie-czeństwem w obsłudze pasażera oraz przygotowanie i kontrola kabiny samolo-tu. Do podstawowych procedur zalicza się prawidłowe rozmieszczenie pasaże-rów w odniesieniu do masy i wyważenia samolotu z podziałem na pasażerów specjalnych kategorii. Zapoznanie się z przepisami dotyczącymi bezpiecznego przechowywania bagażu kabinowego (łącznie z przedmiotami służbowymi w kabinie) tak aby nie przeszkadzał on w sytuacji awaryjnej jest kolejnym bar-dzo istotnym elementem w przygotowaniu kabiny do startu i lądowania. Bar-dzo poważnie jest traktowana umiejętność rozpoznawania pasażerów, którzy są pod wpływem alkoholu lub innych środków odurzających oraz umiejętności postępowania z agresywnym pasażerem. W zakres tematu szkoleń wchodzą zasady przewozu żywych zwierząt w kabinie pasażerskiej a także czynności, jakie mają zostać podjęte na wypadek turbulencji, łącznie z zabezpieczeniem kabiny i przygotowaniem pasażerów na wypadek sytuacji awaryjnej. Wszystkie

118


czynności które załoga ma wykonywać podczas ewakuacji są przeprowadzane podczas szkoleń na symulatorach.

Załoga zawsze w pierwszej kolejności jest na pokładzie dla pasażerów i dla-tego musi zadbać o swoje bezpieczeństwo i sprawność fizyczną, żeby móc prze-prowadzić ewakuację i uratować pasażerów13. Zajęcia z ewakuacji prowadzone są na symulatorach i w basenie, podczas których przekazuje się pracownikom linii lotniczych podstawowe techniki stosowania pierwszej pomocy przedme-dycznej, ponieważ w pierwszej kolejności, zanim nadejdzie fachowa pomoc to załoga musi zadbać o pasażerów.

W tematyce występowania przypadków medycznych na pokładzie podstawą działania dla personelu są również procedury. Załoga jest szkolona aby kierować się trzema podstawowymi zasadami: nie szkodzić, zasada skalkulowanego ryzy-ka14, chronić siebie – tzn.: używać rękawiczek, podczas kontaktu z ofiarą.

FA zgodnie z zasadą iż lepiej jest zapobiegać pewnym zdarzeniom jeszcze przed odlotem, podczas boardingu ma za zadanie obserwację pasażerów któr-zy wchodzą na pokład samolotu z wyraźnie rzucającym się w oczy problemem medycznym, są po chorobie lub po pobycie w szpitalu. Jeśli na pokład samolotu wchodzi pasażer z dolegliwościami takimi jak: ostry kaszel, wysoka gorączka, ból głowy, chwyta się za klatkę piersiową, pasażer z widocznym na ciele ban-dażem/gipsem, oraz innymi dolegliwości sugerujące obniżoną kondycję psy-chofizyczną, załoga jest wówczas zobowiązana dokonać wywiadu medycznego z pasażerem aby upewnić się czy podróż nie będzie ryzykowna dla jego zdrowia lub innych pasażerów na pokładzie. Po przeprowadzonym wywiadzie, każda z linii ma swoje procedury, zgodnie z którymi kapitan podejmuje decyzje czy pasażer może lecieć czy wskazana jest konsultacja z lekarzem dyżurującym w porcie lotniczym. Większość linii umieszcza w ogólnych warunkach prze-wozu informacje nt.: do którego miesiąca ciąży przyjmuje pasażerki na pokład samolotu lub jakie zaświadczenia medyczne w razie choroby należy mieć ze sobą w celu odbycia lotu.

Jeżeli przypadek medyczny wystąpił podczas lotu, wtedy po udzieleniu pomocy należy upewnić się czy pasażer życzy sobie asystę medyczną pod sa-molot, lub kapitan podejmuje decyzję o wezwaniu karetki pogotowia. Pasażer powinien być powiadomiony, że nie będzie obciążony za to finansowo. Dodat-

13 Bezpieczeńswo obsługi pasażerów..., s. 175.14 Zasada skalkulowanego ryzyka oznacza: nie zostawiać chorego pasażera w potrzebie. Należy ratować życie,

kierując się zdrowym rozsądkiem. Nieudzielenie pomocy powoduje gorsze konsekwencje niż udzielenie jakie-jkolwiek pomocy.

119


kowo przedmiotem szkoleń medycznych jest omówienie fizjologicznych skut-ków przewlekłego zmęczenia, psychologia snu, rytm okołodobowy i zmiany stref czasowych.

Osobnym lecz bardzo istotnym modułem szkoleniowym są materiały nie-bezpieczne, którego zakres jest określony przez obowiązujące instrukcje tech-niczne ICAO. Przekazywane informacje obejmują ogólne zagadnienia zwi-ązane z bezpieczeństwem lotniczym, w tym znajomosć przepisów określonych w rozporządzeniu (WE) nr 300/2008.

Zakres obowiązków personelu pokładowego dotyczy również podstawowych zasad przeciwpożarowych, w celu niezwłocznego radzenia sobie z sytuacjami awaryjnych obejmujących pojawienie się ognia lub dymu oraz rozpoznanie rze-czywistego źródła pożaru. W zaistniałej sytuacji należy bezzwłocznie poinfor-mować załogę lotniczą, jak również określić działania niezbędne do koordyna-cji i pomocy w razie wykrycia pożaru lub dymu. Personel pokładowy powinien umieć sklasyfikować rodzaj pożaru i zastosować odpowiedni typ środków gaś-niczych oraz procedury dla określonych sytuacji pożarowych. Podczas szkoleń załogi trenują techniki stosowania środków gaśniczych, oraz poznają skutki ich nieprawidłowego użycia w przestrzeni zamkniętej. Pożar na pokładzie samolotu, budzi strach i panikę, rozprzestrzenia się bardzo szybko i gwałtownie, wytwa-rzając bardzo wysoką temperaturę oraz atakuje toksycznymi oparami i dymem drogi oddechowe. Warunki w kabinie od momentu powstania pożaru zmieniają się w zabójczym tempie dla człowieka nawet w ciągu 90 sekund. Dlatego na sy-mulatorach według międzynarodowych przepisów, linie lotnicze szkolą personel do przeprowadzenia ewakuacji w ciągu półtorej minuty.

Techniki przetrwania w nieprzyjaznym środowisku (np. w warunkach polarnych, pustynnych, w dżungli, czy na morzu) są niezbędnym elementem szkolenia personelu pokładowego w celu nabycia umiejętności przetrwania w przygodnym terenie. Najczęściej przedstawiana jest zasada czterech Trójek, czyli możliwości człowieka określone w czasie:

• 3 minuty bez tlenu;

• 3 godziny bez schronienia w skrajnych warunkach atmosferycznych;

• 3 dni bez wody;

• 3 tygodnie bez pożywienia15

15 Bezpieczeńswo obsługi pasażerów..., s. 144.

120


Wartości te są oczywiście orientacyjne i zależne od środowiska, ale wy-raźnie wskazują, które umiejętności i elementy ekwipunku powinny stanowić bazę survivalowego przygotowania, gdy załoga opuszcza samolot.

Załoga po wylądowaniu w miejscu innym niż lotnisko, gdzie nie może li-czyć na asystę straży pożarnej i służb ratowniczych ma z zadanie zabrać ze sobą sprzęt awaryjny ponieważ po opuszczeniu samolotu do momentu dotar-cia służb, pełni funkcję ratowników. Załoga zabezpiecza pasażerów, udziela pierwszej pomocy, pomaga przetrwać potrzebującym osobom. Według ostat-nich wyników badań wypadków lotniczych pomoc do ofiar katastrof dociera w trakcie pierwszych 72 godzin. Zdarzają się sytuacje, że samolot rozbije się na wodzie. W tym celu przeprowadza się szkolenia w zakresie przetrwania w wo-dzie, które obejmują rzeczywiste zakładanie i użycie osobistego wyposażenia do utrzymywania się na wodzie, a także użycie tratw ratunkowych oraz ćwi-czenia praktyczne w wodzie.

5. Uwagi końcowe

Efekty szkoleń najlepiej sprawdzają się w rzeczywistych sytuacjach m.in.: wodowanie Airbusa A320 na rzece Hudson 15 stycznia 2009 roku, US Airways lot nr 1549, czy ewakuacja Boeinga 767 na Lotnisku Chopina 1 listopada 2011, LO 016 Polskich linii lotniczych LOT. We wszystkich przypadkach potwierdza się, że powodzenie ewakuacji zależy od stopnia wyszkolenia załogi.

Linie lotnicze przykładają coraz większą wagę do szkoleń załogi. Prowadzą wewnętrzne kontrole uszczelniają procedury. Dzięki stałemu podnoszeniu ja-kości szkoleń dla pracowników linii lotniczych, podróż statkiem powietrznym nadal plasuje się na pierwszym miejscu, jako najbezpieczniejszym środkiem komunikacji. Cyklicznie powtarzane szkolenia są niezbędne do utrzymania wysokiego poziomu kompetencji załogi. Profesjonalizm bowiem ma bezpo-średni wpływ na zachowanie bezpieczeństwa podczas lotu statków powietrz-nych. W razie sytuacji awaryjnej postawa członków załogi decyduje o życiu pa-sażerów. Pasażer musi mieć poczucie bezpieczeństwa na pokładzie samolotu, powinien mieć zaufanie do umiejętności personelu pokładowego, żeby podą-żać za komendami i wskazówkami w sytuacjach nagłych i podczas ewakuacji.

121


Bibliografia:

Bezpieczeństwo lotnicze w dobie zagrożeń aktami bezprawnej ingerencji. Debiuty naukowe, t. 3, Pułtusk 2011.

Bezpieczeńswo obsługi pasażerów w transporcie lotniczym, red.K. Kostur – Balcerzak, M. Żmigrodzka, Dęblin 2015.

Bond J., How to become Cabin Crew: the insider’s guide, London 2017.

Chute R.D., Weiner E.L, Cockpit-Cabin Communication: I. A Tale of Two Cultures, Miami 2009.

Ford J. R., Dunedin Raport: The Effects of Joint Flight Attendant and Flight Crew CRM Training Programmes on Intergroup Teamwork and Communication, Dunedin, 2010.

Harris T., How Airline Crews Work, North Carolina 2001.

Helmreich R.L., Foushee H.C., Why CRM? Empirical and Theoretical Bases of Human Factors Training, Austin 2010.

Kanki B.G., Helmreich R.L., Anca J., Crew Resource Management, Oxford 2010.

Maslow A.H., Motywacja i osobowość, Warszawa 1990.

Neises L., Social Crm in the Airline Industry: Engaging the Digital Natives, Münster 2013.

Rhoden S., Ralston R., Ineson E.M., Cabin crew training to control disruptive airline passenger behavior, Manchester 2006.

Robinson. B.S., The Complete Flight Attendant Interview Work, Sydney 2011.

123

Honorata SałamachaUMCS w [email protected]

Spójność terytorialna jako wymiar polityki Unii Europejskiej

Territorial cohesion as a dimension of European Union policy

Streszczenie:Niniejszy artykuł podejmuje kwestię spójności terytorialnej Unii Europejskiej, będącej integralną

częścią jej polityki spójności. Analizy dotyczą sposobu wyodrębnienia polityki spójności terytorial-nej na tle innych polityk - polityki spójności gospodarczej oraz społecznej - jej ewolucji oraz usank-cjonowania w unijnej przestrzeni normatywnej. Rozważania obejmują tak sytuację wewnętrzną Unii jak i zewnętrzną – globalną, wpływającą na dynamikę rozwoju spójności terytorialnej oraz polityk z nią związanych. Artykuł zawiera także wiele egzemplifikacji - zaprezentowane zostały konkretne przykłady programów odzwierciedlających główne cele i założenia polityki spójności terytorialnej Unii Europejskiej, ich powstanie oraz umiejscowienie w prawodawstwie unijnym.

Słowa kluczowe: Unia Europejska, spójność terytorialna, polityka spójności, polityka spójności terytorialnej, zrównoważony rozwój

Summary:This article tackles the issue of territorial cohesion, which is an integral part of the European

Union cohesion policy. The analysis refers to the method of abstracting the territorial cohesion policy set from the other policies, economic cohesion policy and social policy, showing the course of its evo-lution and sanctioning in the European Union normative sphere. The analysis concerns both internal and external (global) situation of the Union which affects the dynamics of the development of terri-torial cohesion and policies related to it. Finally, the article presents concrete examples of programs which reflect the main goals and objectives of territorial cohesion policy, their creation and place in the Union lawmaking.

Keywords: European Union, territorial cohesion, cohesion policy, territorial cohesion policy, sus-tainable development

124

Honorata Sałamacha

1. Uwagi wstępne

Unia Europejska, grupująca większość państw Europy, jest istotnym akto-rem stosunków międzynarodowych. Obszar jaki zajmuje, mając na względzie istniejące wewnętrzne dysproporcje, zagrożenia wynikające z sąsiadowania z obszarami newralgicznymi a także wyzwania, z którymi zostaje skonfronto-wana, kształtują prowadzone przez nią polityki. Tym samym kreują jej głów-ny cel jakim jest zachowanie ciągłego i harmonijnego rozwoju całego swojego terytorium. Dlatego też Unia Europejska wzmacnia swoją spójność nie tylko w aspekcie gospodarczo-społecznym ale także w terytorialnym, konkretyzu-jąc ją w formie polityki spójności gospodarczej, społecznej oraz terytorialnej. Tworzy tym samym rzeczywiste narzędzie prawne do realizowania przyjętych przez siebie idei oraz podstawowych wartości.

Polityka spójności Unii Europejskiej, nakierowana na zrównoważony roz-wój całego jej obszaru, jest również instrumentem przyczyniającym się do sy-nergii rzeczywistego potencjału oraz szans z tego wynikających. Stąd tak waż-ne jest wspieranie współpracy między regionami, co przedkłada się na tempo i charakter integracji europejskiej, ujednolicenie przestrzeni prawnej, poczyna-jąc od poziomu lokalnego aż do europejskiego.

2. Spójność terytorialna z perspektywy prawnej

Przesłanką i podstawą polityki spójności terytorialnej Unii Europejskiej było i jest prawne usankcjonowanie działań prowadzących do zniwelowania istniejących dysproporcji na obszarze Wspólnot Europejskich. Od momentu ich powstania (obecnie Unii Europejskiej) istniały znaczące dysproporcje tery-torialne i demograficzne, które były postrzegane jako ewentualne bariery dla osiągnięcia integracji i rozwoju obszaru całej Europy. Dlatego już w momen-cie podpisania Traktatu Rzymskiego w 1957 roku ustanowione zostały dwa fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Społeczny (EFS) oraz Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR), jako istotny mechanizm współpracy państw-sygnatariuszy. Kolejnym etapem było utworzenie, jako in-strumentu pomocy regionom słabiej rozwiniętym, w 1975 roku Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego zaś w 1994 roku Funduszu Spójności.

Powołanie do życia funduszy strukturalnych, jak i Funduszu Spójności, stanowiło istotny etap integracji państw członkowskich oraz rozwoju działań na rzecz spójności oraz zachowania ciągłego i równomiernego rozwoju obsza-

125


ru Unii. Tu trzeba dodać, że dla rozwoju jej kompetencji istotnym było rów-nież podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego w 1986 roku. Wprowadził on i skonkretyzował pojęcia spójności gospodarczej i społecznej. Wraz z rozsze-rzaniem Wspólnoty o nowe państwa członkowskie zaczęto zwracać szczególną uwagę na zachodzące zmiany terytorialne. Stąd też w 2007 roku Traktatem Li-zbońskim wprowadzono trzeci wymiar spójności, czyli spójność terytorialną. Tym samym ugruntowana została polityka spójności Unii Europejskiej.

Podstawowym celem wyznaczonym przez Unię Europejską jest osiągnię-cie spójności przestrzeni europejskiej, która wyraża się poprzez trzy wymiary: gospodarczy, społeczny oraz terytorialny. W myśl art. 3 Traktatu o Unii Euro-pejskiej, „wspiera ona spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną oraz soli-darność między Państwami Członkowskimi”.1 Prowadzone przez nią polityki scalają i integrują cały jej obszar, są odpowiedzią na potrzeby określone przez zglobalizowany świat, w którym wszystkie podmioty stosunków międzynaro-dowych są ze sobą ściśle powiązane. To właśnie prowadzenie polityki spójności stało się podstawą dla zachowania zrównoważonego rozwoju wszystkich regio-nów Unii. Jest ona najogólniej rozumiana jako interwencja Unii Europejskiej podejmowana w celu zmniejszenia zróżnicowania. Zdaniem Danuty Huebner polityka spójności jest „widzialną ręką rynku, która celuje w zrównoważony rozwój, wspierając integrację ekonomiczną w UE jako całości.”2

W ramach polityki spójności jednymi z pierwszych stały się spójność go-spodarcza oraz spójność społeczna. Ta pierwsza jest tym wymiarem spójno-ści, który skupia się na zmniejszeniu dysproporcji między regionami a także wskazuje na potrzebę zwiększenia konkurencyjności gospodarek regional-nych. Wskaźnikiem określającym wielkość tego wymiaru spójności jest PKB per capita wraz z parytetem siły nabywczej.3 Spójność społeczna koncentruje się natomiast na zmniejszeniu rozwarstwienia dotyczącego wykorzystania po-tencjału ludzkiego, polepszenia jakości życia mieszkańców danych obszarów unijnych czy zwiększenia szans na zatrudnienie. Społeczny wymiar spójności charakteryzuje się wielością stosowanych mierników, do których należą m.in.: stopa bezrobocia, poziom ubóstwa czy rozwarstwienia społecznego.4

1 Art. 3, Traktat o Unii Europejskiej, http://eur-lex.europa.eu/legal-contet/PL/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2012:326:FULL&from=PL

2 Polityka spójności UE 1988-2008: inwestowanie w przyszłość Europy, [w:] „Inforegio panorama” nr 26/2008, s. 3, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/panorama/pdf/mag26/mag26_pl.pdf

3 „Polityka spójności Unii Europejskiej (Cohesion Policy)”, https://www.funduszeeuropejskie.2007-2013.gov.pl/slownik/Strony/Polityka_spojnosci_Unii_Europejskiej.aspx

4 Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – polityka regionalna, Luksemburg 2014, s. 5, https://europa.eu/european-union/file/1435/download_pl?token=uGPauAoh

126

Honorata Sałamacha

Zasygnalizowane powyżej wymiary gospodarczy oraz społeczny polityki spójności istnieją w przestrzeni prawnej od momentu podpisania Jednolitego Aktu Europejskiego w 1986 roku.5 Stanowiły również jeden z najistotniejszych elementów procesu tworzenia rynku wewnętrznego. Tytuł V tego traktatu pt. „Spójność gospodarcza i społeczna”, art. 130a stanowi: „w celu wspierania swego harmonijnego rozwoju Wspólnota rozwija i prowadzi działania zmierzające do wzmocnienia swej spójności gospodarczej i społecznej. W szczególności Wspól-nota zmierza do zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regio-nów oraz do zmniejszenia zacofania regionów mniej uprzywilejowanych.”6 Na tej podstawie wspólnotowa polityka spójności gospodarczej i społecznej tworzyła możliwość dla stopniowego wyrównywania dysproporcji rozwojowych państw członkowskich i poszczególnych regionów Wspólnot. Jednolity Akt Europejski przyczynił się również do utworzenia Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwa-rancji Rolnej (EFOGR) a także Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), poprzez które realizowana jest pomoc wspólnotowa.

Spójność terytorialna, obok spójności gospodarczej i społecznej, to trzeci wymiar polityki spójności Unii Europejskiej. Wyraża się ona w koncepcji po-łączenia komunikacyjnego obszarów peryferyjnych z obszarami centralnymi. Dzięki nim zwiększa się dostępność do regionów słabiej rozwiniętych, przy czym następuje eliminacja istniejących barier, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu gospodarczego tych regionów oraz do stworzenia odpowiednich warunków współpracy z regionami rozwiniętymi. Spójność terytorialna mie-rzona jest wskaźnikiem dostępności, wyznaczanym przez czas przejazdu do danego obszaru środkami komunikacji drogowej, kolejowej i lotniczej.7

Spójność terytorialna jest pojęciem stosunkowo nowym. Pierwotnie po-jawiło się ono w dokumencie zatytułowanym „Karta Lipska na rzecz zrówno-ważonego rozwoju miast europejskich”. Państwa członkowskie Unii Europej-skiej, jako jej sygnatariusze, zobowiązały się do: „promowania zrównoważonej organizacji terytorialnej opartej na europejskiej policentrycznej strukturze miejskiej.”8 Przez spójność rozumiano tu zintegrowany rozwój miast oparty na wdrażaniu polityk na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Osta-

5 Jednolity Akt Europejski został podpisany 17 lutego 1986 roku w Luksemburgu przez Francję, Niemcy, Belgię, Holandię i Luksemburg, Irlandię, Wielką Brytanię, Hiszpanię i Portugalię. A następnie rozszerzony przez Danię, Włochy i Grecję, 28 lutego 1986 roku. Wejście w życie Jednolitego Aktu Europejskiego nastąpiło 1 lipca 1987 roku.

6 Jednolity Akt Europejski, art. 130a7 A. Harasimowicz, Fundusze strukturalne i Fundusz Spójności jako instrument realizacji polityki regionalnej Unii

Europejskiej, Białystok 2013, s. 12.8 Preambuła, Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich, http://silesia.org.pl/upload/

Karta%20Lipska.pdf

127


tecznie spójność terytorialna została usankcjonowana Traktatem z Lizbony podpisanym 13 grudnia 2007 roku. Tam została wyraźnie wskazana w tytu-le XVIII „Spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna”. Art. 174 stanowi: „W celu wspierania harmonijnego rozwoju całej Unii rozwija ona i prowadzi działania służące wzmocnieniu jej spójności gospodarczej, społecznej i tery-torialnej. W szczególności Unia zmierza do zmniejszenia dysproporcji w po-ziomach rozwoju różnych regionów oraz zacofania regionów najmniej uprzy-wilejowanych. Wśród regionów, o których mowa, szczególną uwagę poświęca się obszarom wiejskim, obszarom podlegającym przemianom przemysłowym i regionom, które cierpią na skutek poważnych i trwałych niekorzystnych wa-runków przyrodniczych lub demograficznych, takim jak najbardziej na północ wysunięte regiony o bardzo niskiej gęstości zaludnienia oraz regiony wyspiar-skie, transgraniczne i górskie.”9

W procesie wypracowywania i konkretyzowania pojęcia spójności te-rytorialnej w prawodawstwie unijnym istotne znaczenie ma „Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę”, przyjęta w Brukseli 6 października 2008 roku. Mówi ona o czterech wymiarach spójności terytorialnej.10

Pierwszym wymiarem jest „Koncentracja, pokonywanie różnic w gęstości zaludnienia”. Wymiar ten zwraca uwagę na bardzo duże zróżnicowanie tery-torium Unii Europejskiej uwzględniając rozmieszczenie struktur gospodar-czych. Na tej podstawie wyróżniono trzy rodzaje terytoriów, tj.: metropolie, regiony pośrednie oraz obszary wiejskie. Osiągnięcie w tej kwestii harmonij-nego i ciągłego rozwoju całego obszaru Wspólnoty stanowi główny cel tegoż wymiaru w ramach prowadzonej przez Unię Europejską polityki spójności wraz z jej wymiarem terytorialnym. Drugi wymiar to „Tworzenie połączeń między terytoriami” – wskazuje on na potrzebę rozwoju połączeń między cen-trami a peryferiami, bądź też miastami a obszarami wiejskimi jako podstawę eliminacji barier przestrzennych. Wskazuje również na potrzebę przeciwdzia-łania wyłączeniu całych społeczności, zamieszkałych na terenach oddalonych, z aktywności społeczno-gospodarczej. Trzeci wymiar to „Współpraca”, która realizowana jest poprzez kooperację regionów w obrębie Unii Europejskiej oraz pomiędzy państwami członkowskimi, a także nawiązywanie współpracy

9 Art. 174, Traktatu o Unii Europejskiej, http://oide.sejm.gov.pl/oide/images/files/dokumenty/traktaty/Traktat_z_Maastricht_PL_1.pdf

10 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Zielona Księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 6.10.2008 COM(2008)616 wersja ostateczna, s. 6-9.

128

Honorata Sałamacha

wykraczającej poza obszar Unii. Głównym celem jest tu wymiana informacji oraz dobrych praktyk pomiędzy partnerami, jak również rozwój innowacji. Ostatnim wymiarem są „Regiony o specyficznych warunkach geograficznych”, który obejmuje obszary charakteryzujące się szczególnym położeniem geogra-ficznym, przyczyniającym się do występowania tam problemów ze zrównowa-żonym i pełnym rozwojem.11

Można uznać, że zapisy prawa unijnego traktują spójność terytorialną jako ten wymiar spójności, który prowadzi do utrzymania ciągłego i harmonijne-go rozwoju na całym obszarze Unii Europejskiej. Istotne jest również to, iż konkretyzują one również typ i rodzaje obszarów, które zostały objęte bezpo-średnim wsparciem. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny uznał ten wymiar za „zadanie powierzone Unii Europejskiej polegające na wspieraniu harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności gospodarczej na całym obszarze Unii”.12

3. Czynniki kształtujące politykę spójności terytorialnej Unii Europejskiej

Wraz z kolejnymi rozszerzeniami Unii Europejskiej o nowe państwa członkowskie istotnym zagadnieniem stawała się kwestia ewolucji terytorium Unii a także całego terytorium europejskiego. Oddziaływała ona w znacznym stopniu na kierunki prowadzonej przez Unię Europejską polityki, w tym co oczywiste, na sposób ujmowania czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych warunkujących istotę polityki spójności terytorialnej.

Polityka spójności terytorialnej prowadzona przez Unię Europejską uwzględ-nia uwarunkowania geograficzne państw członkowskich. Mając na względzie dysproporcje pomiędzy regionami, jak również pomiędzy terytoriami wewnątrz państw członkowskich, Unia Europejska skupia swoje działania na zapewnieniu zrównoważonego rozwoju terytorialnego całego swojego obszaru. Uwzględnia także wewnętrzny potencjał państw ją tworzących, który stanowi podstawowe źródło informacji na temat uwarunkowań geograficznych, społecznych czy eko-nomicznych danego terytorium. Realizując politykę spójności terytorialnej Unia Europejska dba o jak najlepsze wykorzystywanie mocnych stron każdego swo-jego obszaru, co przyczynia się do harmonijnego i ciągłego rozwoju Unii jako 11 Tamże.12 Spójność terytorialna, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej

oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej (ECO), Bruksela 2009, s. 6, http://www.eesc.europa.eu/resources/docs/246cohesion_pl.pdf

129


całości. Istotne w tym względzie jest tzw. połączenie terytorium, tzn. umacnianie i dalszy rozwój szlaków komunikacyjnych, inwestowanie w rozwój nowych tech-nologii oraz walka z wykluczeniem cyfrowym. Ważny jest także rozwój kapitału ludzkiego, przy czym głównym celem jest inicjowanie ożywienia społeczno-go-spodarczego na każdym obszarze Unii Europejskiej.13

Z perspektywy spójności terytorialnej bardzo ważna jest również kwestia współpracy pomiędzy państwami i regionami Unii Europejskiej. Jej rezultatem było m.in. utworzenie strefy Schengen14, uznawanej za jedno z największych osiągnięć integracji europejskiej.15 Jej powstanie umożliwiło swobodne prze-mieszczanie się w obrębie jej terytorium, swobodny przepływ pracowników, studentów czy też wymianę doświadczeń i istotnych informacji rozwojowych pomiędzy państwami. Strefa Schengen to również obszar bezpieczeństwa stwa-rzający możliwość współpracy służb odpowiedzialnych za zapewnienie po-rządku i bezpieczeństwa na całym jej terytorium. Taka współpraca uwzględnia wymianę doświadczenia pomiędzy jednostkami (np. przeprowadzanie szko-leń) jak również wymianę informacji pozwalającymi zwalczać przestępczość zorganizowaną oraz terroryzm. Z perspektywy zachowania bezpieczeństwa w obrębie strefy istotnym było utworzenie i wykorzystanie Systemu Informa-cyjnego Schengen (SIS). Pozwala on na utrzymanie bezpieczeństwa wewnętrz-nego w państwach tworzących strefę Schengen pomimo zniesienia kontroli na granicach wewnętrznych a także pomaga w ochronie granic zewnętrznych.16

Analizując sytuację wewnętrzną Unii Europejskiej, która rzutuje na pro-wadzoną przez nią politykę spójności terytorialnej należy także mieć na wzglę-dzie proces wychodzenia ze struktur unijnych Wielkiej Brytanii, tzw. Brexit.

Politykę spójności terytorialnej Unii Europejskiej, poza wskazanymi wyżej czynnikami wewnętrznymi, warunkują także liczne determinanty zewnętrz-ne, czyli sytuacja poza obszarem Unii. Swoje znaczenie mają tu m.in.: problemy Ukrainy leżącej w bezpośrednim sąsiedztwie z Unią; nowe formy terroryzmu – powstanie tzw. Państwa Islamskiego (ISIS); migracje z Bliskiego Wschodu

13 „Polityka spójności terytorialnej: kluczowe będzie wykorzystanie potencjału rozwojowego”, http://www.samorzad.lex.pl/czytaj/-/artykul/polityka-spojnosci-terytorialnej-kluczowe-bedzie-wykorzystanie-potencjalu-rozwojowego.

14 Strefę Schengen tworzy obecnie 26 państw (w tym 22 państwa członkowskie Unii Europejskiej): Austria, Belgia, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Czechy, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry i Włochy oraz Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

15 „Commissioner hearings: Immigration, near neighbours, space&humanitarian aid”, https://www.europarltv.europa.eu/programme/others/commissioner-hearings-immigration-near-neighbours-space-humanitarian-aid.

16 Arkusz informacyjny Komisji Europejskiej „Europa bez granic. Strefa Schengen”, s. 6-7, https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/e-library/docs/schengen_brochure/schengen_brochure_dr3111126_pl.pdf

130

Honorata Sałamacha

oraz Afryki, będące skutkiem zdestabilizowania sytuacji politycznej oraz pro-wadzonych na tych terytoriach konfliktów; sytuacja na Morzu Śródziemnym, które jest najczęstszą drogą ucieczki z terytoriów objętych konfliktami. W tych okolicznościach zachowanie spójności terytorialnej i jej dalszy rozwój, zacho-wanie bezpieczeństwa oraz podstawowych wartości Unii Europejskiej, kon-frontowane jest z drastycznym napływem uchodźców, tworzeniem swoistych gett wewnątrz państw członkowskich a także z separowaniem się niektórych państw Unii od współdziałania w rozwiązywaniu licznych wyzwań.

Zdaniem Sandry Kalniete17 najważniejszym obecnie zadaniem Unii Euro-pejskiej jest pozostanie globalną siłą wynikająca z wewnętrznego potencjału. Wskazuje ona na pilną potrzebę stabilizacji sytuacji w regionach okalających Europę18. Na podobne wyzwania zwraca uwagę Federica Mogherini19, która podkreśla, że jeśli Unia nie zdoła rozwiązać trudnych sytuacji kryzysowych oraz wyzwań w bezpośrednim sąsiedztwie jej granic to nie może być wiary-godnym aktorem stosunków międzynarodowych20. Zdaniem Charles’a Tan-nocka21, te najistotniejsze wyzwania to: wojna na Bliskim Wschodzie, terro-ryzm ISIS, destabilizacja Ukrainy.22

Trzeba się zgodzić z powyższymi wypowiedziami, że Unia Europejska w obecnej sytuacji stoi w obliczu wyzwań, którym może sprostać przy jedno-czesnym zachowaniu swoich podstawowych wartości, a więc m.in. poszano-wania godności osoby ludzkiej, wolności, równości, czy poszanowania praw człowieka. W tych działaniach istotną rolę odgrywają realizowane przez Unię polityki, a więc również polityka spójności terytorialnej.

3. Wybrane programy polityki spójności terytorialnej Unii Europejskiej

W ramach analizowanej polityki spójności terytorialnej Unia Europejska realizowała i realizuje liczne projekty mające przyczyniać się do zachowania 17 Sandra Kalniete, łotewska polityk, deputowana do Parlamentu Europejskiego, wiceprzewodnicząca Grupy

Europejskiej Partii Ludowej (Chrześcijańscy Demokraci)18 „New vision for EU foreign and security policy”, https://www.europarltv.europa.eu/programme/security/new-

vision-for-eu-foreign-and-security-policy19 Federica Mogherini, włoska polityk, wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki

bezpieczeństwa20 „Shaping Europe’s response to foreign policy and defence challenges”, https://www.europarltv.europa.eu/

programme/others/shaping-europes-response-to-foreign-policy-and-defence-challenges21 Charles Tannock, brytyjski polityk, członek grupy Europejskich Konserwatystów i Reformatorów22 „Shaping Europe’s …”

131


ciągłego i zrównoważonego rozwoju wszystkich jej regionów. W niniejszym artykule analizie poddane zostały trzy z nich, urzeczywistniające ideę spójno-ści terytorialnej.

Pierwszym z nich jest projekt ESPON - Europejska Sieć Obserwacyjna Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej. Jego utworzenie było moż-liwe dzięki inicjatywie Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (EKES)23, który już w 1991 roku wnioskował o utworzenie sieci jako formy po-mocy konkretnym obszarom Europy wraz z utworzeniem jednolitego systemu badawczo-analitycznego dla wszystkich państw członkowskich. Uruchomienie programu ESPON nastąpiło w 2002 roku i tym samym przypadło na okres programowania na lata 2000-2006.24 Program ten był realizowany również w okresie programowania w latach 2007-2013, natomiast obecnie realizowana jest trzecia edycja programu ESPON przypadająca na lata 2014-2020.

Projekt Europejska Sieć Obserwacyjna Rozwoju Terytorialnego i Spójno-ści Terytorialnej dotyczy głównie kształtowania polityki rozwoju terytorialne-go w Europie. Podejmowane w jego ramach działania służą do sporządzania i opracowywania danych (m.in. analiz, statystyk, wykresów czy map) odno-szących się do tendencji terytorialnych obszaru Europy, przy czym konfron-towane są one z kwestiami gospodarczymi czy społecznymi w celu określenia potencjału konkretnych obszarów Europy.25

ESPON koncentruje się na planowaniu i rozwoju przestrzennym, bazuje zaś na analizach wybranych poziomów Nomenklatury Jednostek Terytorial-nych do Celów Statystycznych (NUTS, NTS). Tu należy dodać, że początkowo wprowadzenie NUTS a także uaktualnianie zawartych w niej danych odbywa-ło się na zasadzie „umów dżentelmeńskich” zawartych pomiędzy państwami członkowskimi a Eurostatem26. Ostatecznie do przestrzeni prawnej program

23 Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) jako organ doradczy Unii Europejskiej zajmuje się m.in. merytorycznym powiązaniem przepisów oraz polityk UE z daną sytuacją gospodarczo-społeczno-terytorialną obszaru Wspólnot. Dzięki czemu sprzyja równomiernemu rozwojowi terytorium europejskiego. Należy także dodać, iż EKES współpracuje z regionalnymi i krajowymi radami społecznymi i gospodarczymi na obszarze Unii Europejskiej. To z kolei wpływa na możliwość poruszenia konkretnej problematyki regionów oraz na możliwość wymiany informacji.

24 Spójność terytorialna…, s.12.25 „ESPON (Europejska Sieć Obserwacyjna Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej), http://ec.europa.

eu/regional_policy/pl/policy/what/glossary/e/espon26 Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich (Eurostat) we współpracy z ówczesną Komisją Wspólnot Europejskich

oraz państwami członkowskimi Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) utworzył „Nomenklaturę Statystycznych Jednostek Terytorialnych” przemianowaną w późniejszym czasie na Nomenklaturę Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych”.

132

Honorata Sałamacha

NUTS został wprowadzony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 roku27.

Przedstawiony poniżej schemat procesu powstania NUTS obrazuje jego rozwój w układzie czasowym. Główną przyczyną zmian zachodzących w ra-mach NUTS jest rozszerzanie Unii Europejskiej o nowe państwa członkowskie. Zmiany następują również w wyniku istotnej reformy podziału administracyj-nego w państwach członkowskich.

Rysunek 1. Rozwój Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych

Źródło: „NUTS – Nomenclature of territorial units for statistics”, http://database.espon.eu/db2/jsf/DicoSpatialUnits/DicoSpatialUnits_html/ch01s01.html

Od 2003 roku klasyfikacja NUTS wprowadza aktualizacje zebranych da-nych, które wprowadzane są w postaci rewizji. I tak, pierwsza z nich, tzw. NUTS 2006 – przyjęta 1 lutego 2007 roku zaczęła obowiązywać 1 stycznia 2008 roku28; druga rewizja, tzw. NUTS 2010 została przyjęta 17 stycznia 2011 roku i zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 2012 roku29; kolejna, trzecia tzw. NUTS 2013 przyjęta

27 Rozporządzenie (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 roku w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32003R1059&from=PL

28 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 105/2007 z dnia 1 lutego 2007 roku zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32007R0105&from=PL

29 Rozporządzenie Komisji (UE) nr 31/2011 z dnia 17 stycznia 2011 roku zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32011R0031&from=PL

133


została 9 grudnia 2013 roku obowiązywała od 1 stycznia 2015 roku30. Obecnie została przyjęta czwarta rewizja, tzw. NUTS 2016 (jeszcze nie uwzględniona na schemacie), która obowiązywać będzie od 1 stycznia 2018 roku31.

NUTS wyróżnia trzy poziomy podziału regionów Unii. Są to: poziom NUTS 1, NUTS 2 oraz NUTS 3, przy czym każdy z nich jest określany przez dolną i górną granicę liczby ludności. Zatem poziom NUTS 1 oscyluje w granicach od 3 mln (jako dolna granica) do 7 mln (jako górna granica) mieszkańców, poziom NUTS 2 określa dolną granicę na 800 tys. osób a górną na 3 mln osób zaś poziom NUTS 3 wyznacza liczbę mieszkańców regionu od 150 tys. do 800 tys.32

Klasyfikacja NUTS powstała w celu monitorowania i analizowania pozio-mu rozwojowego na płaszczyźnie społecznej oraz gospodarczej terytoriów Unii Europejskiej. W swoim założeniu ma przyczyniać się do skutecznego prowa-dzenia polityki spójności przez państwa członkowskie a także do wymiany in-formacji i spójnych danych statystycznych odnoszących się do regionów Unii.33

Kolejnym projektem mającym na celu rzeczywiste wsparcie polityki spój-ności terytorialnej Unii Europejskiej jest program EUWT - Europejskie Ugru-powanie Współpracy Terytorialnej. Jego podstawę prawną tworzy rozporzą-dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1302/2013z dnia 17 grudnia 2013 roku zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1082/2006 w sprawie europejskie-go ugrupowania współpracy terytorialnej (EUWT) w celu doprecyzowania, uproszczenia i usprawnienia procesu tworzenia takich ugrupowań oraz ich funkcjonowania.34 Z rozporządzenia wynika, że celem EUWT „jest ułatwianie i wspieranie w szczególności współpracy terytorialnej w tym (…) współpracy transgranicznej, transnarodowej lub międzyregionalnej (…) z myślą o wzmoc-nieniu spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Unii”.35 Jego ideą jest zapewnienie zrównoważonego i ciągłego rozwoju całego obszaru Unii Euro-

30 Rozporządzenie Komisji (UE) nr 1319/2013 z dnia 9 grudnia 2013 roku zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32013R1319&from=PL

31 Rozporządzenie Komisji (UE) nr 2016/2066 z dnia 21 listopada 2016 roku zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32016R2066&from=PL

32 Tamże, art. 3.33 Klasyfikacja NUTS, http://stat.gov.pl/statystyka-regionalna/jednostki-terytorialne/klasyfikacja-nuts/34 Rozporządzenie 1302/2006, Dz. U. UE nr L 347/303, z dn. 17 grudnia 2013 r., http://eur-lex.europa.eu/legal-

content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32013R1302&from=PL35 Tamże, art. 1, ust. 2

134

Honorata Sałamacha

pejskiej poprzez wzmocnienie współpracy terytorialnej, w szczególności władz regionalnych oraz lokalnych.

Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej jest instrumentem prawa Unii Europejskiej, dzięki któremu istnieje możliwość tworzenia sforma-lizowanych grup współpracy. Mają one przyczyniać się do rozwoju współpracy transgranicznej, ponadnarodowej i międzyregionalnej pomiędzy państwami członkowskimi a także ich władzami regionalnymi oraz lokalnymi. Ugrupo-wania tworzone w ramach EUWT posiadają osobowość prawną wraz z pełną zdolnością do czynności prawnych. Mogą je tworzyć: państwa członkowskie; władze regionalne; władze lokalne; a także podmioty prawa publicznego.36

Z perspektywy spójności terytorialnej EUWT jest formą ujednolicenia norm prawnych państw członkowskich wymaganą przy realizacji wspólnych przed-sięwzięć przez wybrane podmioty. Jest to istotne w aspekcie działań podejmo-wanych w ramach EUWT m.in. przy realizacji transgranicznych projektów roz-wojowych czy prowadzeniu infrastruktury transgranicznej oraz przy wymianie informacji i doświadczeń pomiędzy podmiotami uczestniczącymi. Tym samym Europejskie Ugrupowania Współpracy Terytorialnej przyczyniają się do rozwoju współpracy terytorialnej oraz do eliminacji występujących barier.

Trzecim projektem, w ramach którego realizowane są założenia polityki spójności terytorialnej Unii Europejskiej jest program INTERREG. Był on two-rzony stopniowo a jego początki sięgają projektów pilotażowych realizowanych od 1988 roku w oparciu o rozporządzenie w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.37 Jego artykuł 10 wyraźnie wskazywał, iż prowadzenie programów pilotażowych stanowić będzie podstawę do stworzenia infrastruk-tury i rozwoju przedsiębiorstw zarówno na terytorium Wspólnoty, tj. w regio-nach przygranicznych jak i poza jej obszarem. Rozporządzenie dopuszczało jednocześnie możliwość dalszego rozwoju i zacieśnienia współpracy między regionami Wspólnot, również w zakresie innowacyjności oraz wymiany do-świadczeń.38 Zapisy te przyczyniły się do rozwoju przestrzennego Wspólnoty, biorąc pod uwagę kwestie regionalne oraz lokalne.

Te innowacyjne działania doprowadziły do wdrożenia programu INTER-REG, którego istotę skonkretyzowało rozporządzenie z 12 lipca 1999 roku

36 „Europejskie Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Charakterystyka EUWT.”, https://www.ewt.gov.pl/strony/skorzystaj/europejskie-ugrupowania-wspolpracy-terytorialnej/#Charakterystyka%20EUWT

37 Council Regulation (EEC) No 4254/88 of 19 December 1988 laying down provisions for implementing Regulation (EEC) No2052/88 as regards the European Regional Development Fund, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:31988R4254&from=EN

38 Tamże, art. 10

135


w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. W jego art. 3 pro-gram został określony jako „inicjatywa wspólnotowa dla transgranicznej, tran-snarodowej i międzyregionalnej współpracy mającej na celu wsparcie harmo-nijnego, zrównoważonego i trwałego rozwoju na całym obszarze Wspólnoty”.39

Program INTERREG obecny był już od pierwszej edycji programowania polityki spójności. Na lata 1989-1993 został on uruchomiony jako INTER-REG I, w latach 1994-1999 funkcjonował jako program INTERREG II, w la-tach 2000-2006 był to program INTERREG III, natomiast w okresie 2007-1013 działał program INTERREG IV. Program INTERREG jest również obecny w edycji programowania obejmującej lata 2014-2020.

W ramach programu INTERREG zostały określone trzy obszary współ-pracy40. Pierwszy określony jako A obejmuje współpracę transgraniczną, której celem jest umocnienie i rozwój współpracy gospodarczo-społecznej pomiędzy partnerami po obu stronach granicy. Obszar B obejmuje współpracę ponadna-rodową, która opiera się na integracji terytorialnej pomiędzy władzami krajo-wymi, regionalnymi oraz lokalnymi. Ostatni, trzeci obszar zwany jako obszar C obejmuje współpracę międzyregionalną oraz wymianę doświadczeń.

Program INTERREG, jako inicjatywa wspólnotowa, integruje obszar Unii Europejskiej stwarzając możliwości rozwoju terytorialnego oraz gospodarczo-społecznego. Przyczynia się do eliminowania istniejących barier, również tych związanych z istnieniem granic. Zapewnia przy tym swobodną wymianę wie-dzy, doświadczenia oraz innowacyjności.

4. Uwagi końcowe

Prowadzone przez Unię Europejską polityki spójności gospodarczej, spo-łecznej oraz terytorialnej w rzeczywisty sposób promują i rozwijają zrówno-ważony rozwój całego terytorium Unii. Polityka spójności terytorialnej, dzięki prawnemu usankcjonowaniu, dopełniła już wcześniej powstałe polityki, zna-cząco wpływając na ciągły i harmonijny rozwój obszarów Unii Europejskiej. Stała się polityką wyrównywania szans regionów słabiej rozwiniętych, m.in. poprzez możliwość współpracy z innymi lepiej rozwiniętymi regionami. Nie ulega też wątpliwości, że przyczyniła się do zmniejszenia dysproporcji wśród

39 Art. 3, Rozporządzenia (WE) nr 1783/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 1999 roku w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31999R1783&from=PL

40 Spójność terytorialna…, s. 17.

136

Honorata Sałamacha

regionów o specyficznym położeniu geograficznym (wyspiarskim, górskim) oraz transgranicznym.

Polityka spójności terytorialnej Unii Europejskiej polega na wykorzysty-waniu i rozwoju mocnych stron swoich regionu tak aby przyczyniały się one do zrównoważonego rozwoju całego obszaru Unii. Wychodzi też naprzeciw wy-zwaniom zglobalizowanego świata, w którym wszystkie podmioty przestrzeni międzynarodowej są ze sobą ściśle powiązane. W konsekwencji polityka spój-ności terytorialnej scala i integruje cały obszar Unii.

Realizowane w jej ramach konkretne programy istotnie wpływają na roz-wój współpracy pomiędzy regionami Unii, a tym samym przyśpieszają tempo i zakres niwelowania występujących pomiędzy nimi dysproporcji. Są jedno-cześnie dowodem na słuszność powołania polityki spójności terytorialnej, jej rozwój i wpływ jaki wywiera na kształtowanie integracji terytorialnej Unii Eu-ropejskiej.

137


Bibliografia:

Czarnasiewicz D. i in., Europejskie fundusze strukturalne. Fundusz Spójności – wstępne propozycje dla Polski, Szczecin 2003.

Grosse T. G., Spójność terytorialna jako nowy wymiar polityki spójności Unii Europejskiej, w: Spójność terytorialna wyzwaniem polityki rozwoju Unii Europejskiej. Polski wkład w debatę, Warszawa 2009.

Harasimowicz A., Fundusze strukturalne i Fundusz Spójności jako instrument realizacji polityki regionalnej Unii Europejskiej, Białystok 2013.

Inwestycje na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Promowanie rozwoju i dobrego rządzenia w regionach UE i miastach, w: Szósty raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Bruksela 2014.

Naruszewicz S., Polityka spójności Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2004.

Polityka spójności UE 1988-2008: inwestowanie w przyszłość Europy, „Inforegio panorama” 2008 nr 26.

Ryszkiewicz A., Od konwergencji do spójności i efektywności. Podstawy teoretyczne polityki spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej Unii Europejskiej, Warszawa 2013.

Zaucha J. i in., Terytorialny wymiar wzrostu i rozwoju, Warszawa 2015.

139

Hanna DumałaUMCS [email protected]

Support of Economic Transition of Eastern European Countries by the European Bank for Reconstruction and Development

Wsparcie transformacji gospodarczej państw Europy Wschodniej przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju

Streszczenie:Państwa Europy Wschodniej (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Rosja

i Ukraina) w procesie swojej gospodarczej transformacji otrzymują wsparcie finansowe i techniczne między innymi ze strony Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju. W artykule przedstawiono war-tość udzielonego wsparcia od początku działania Banku (1991) dla całego regionu i poszczególnych państw, a także ocenę współfinansowanych przez Bank projektów pod względem tzw. transition im-pact. Europa Wschodnia pozostaje liderem, jeżeli chodzi o wielkość otrzymanej pomocy finansowej, ale nie przekłada się to na ocenę zaawansowania procesu transformacji: tylko dwa państwa regionu (Rosja i Ukraina) mają status średniozaawansowanych, a pozostałe wciąż zaliczane są do gospodarek słabozaawansowanych w procesie transformacji.

Słowa kluczowe: Europa Wschodnia, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, transformacja gos-podarcza, transition impact, pomoc finansowa

Summary:Eastern European countries (Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova, Russia and

Ukraine) receive financial and technical support among others from the European Bank for Recon-struction and Development in the process of its economic transformation. The article presents the value of support granted since 1991 for the whole region and individual countries, as well as the assessment of the projects co-financed by the Bank in terms of the „transition impact”. Eastern Europe remains the leader in terms of the amount of financial assistance received, but this does not reflect into a assessment of the progress of the transformation process: only two states in the region (Russia and Ukraine) have intermediate status and the remaining are still classified as early transition countries.

Keywords: Eastern Europe, European Bank for Reconstruction and Development, economic transition, transition impact, financial support

140

Hanna Dumała

1. Genesis and Aim of Activity of the European Bank for Recon-struction and Development

The European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) is one of the so-called regional banks of development. It was founded in order to sup-port economic transformation of the countries of Central and Eastern Europe by the countries of Western Europe. The idea to create „a bank for Europe”, in imitation of built after the World War 2 the International Bank for Recon-struction and Development (IBRD), was declared by the President of France François Mitterrand during the session of the European Parliament in Octo-ber 1989. The European Council approved this idea during the summit of the European Economic Community (EEC) in Strasburg in December the same year. We can read, in its conclusions, inter alia, the following statement: „Its [Bank] aim will be […] to assist the transition towards a more market-orientat-ed economy and to speed up the necessary structural adjustment”.1 The statute of a new organization was signed in Paris on 29 may 1990 by the Ministers of Finances of 38 countries. The agreement came into effect on 28 March 1990 and pursuant to Article 622 the Bank inaugurated its activity on 15 April 1991 and the first financial operation was held on 25 June 1991.

According to the conclusions of the European Council the main aim of EBRD was to support the political system transition of the Central and East-ern European countries. Originally, Article 1 of the Agreement says: „In con-tributing to economic progress and reconstruction, the purpose of the Bank shall be to foster the transition towards open market-oriented economies and to promote private and entrepreneurial initiative in the Central and Eastern European countries committed to and applying the principles of multiparty democracy, pluralism and market economics”.

The content of this article reflects a characteristic feature of EBRD i.e. a dual character of its activity. Apart from fostering the private initiative and the process of transition from centrally controlled economy towards market economy (eco-nomic aim) it is also to contribute to the formation and strengthening of demo-cratic basis of the society – multiparty democracy and pluralism (political aim). 1 Conclusions of the Presidency, European Council, Strasbourg, 8 and 9 December 1989, item IV.B.2, pp. 11–12,

http://www.consilium.europa.eu/en/european-council/conclusions/pdf-1992-1975/strasbourg-europe-an-council,-8-and-9-december-1989/ [reading: 25 April 2017].

2 The article says „This Agreement shall enter into force when instruments of ratification, acceptance or approval have been deposited by Signatories whose initial subscriptions represent not less than two thirds of the total subscriptions […] including at least two countries from Central and Eastern Europe […]”. Polish text in „Law Gazette” 1994, no. 100, item 483 (annex).

141

Support of Economic Transition of Eastern European Countries...

This second aim is carried out by the Bank through advisory services during the creation of proper institutions and putting forward „political” conditions i.e. granting financial help to those countries that accept rules of democracy and show activity in carrying out reforms.3 Pursuant to Article 8, Chapter 3 of the Agreement the Board of Directors may suspend or otherwise modify access to Bank resources in cases where a member might be implementing policies which are inconsistent with those rules.4 Nevertheless, it should be underlined that de-spite a political aim concluded in the Agreement, according to Article 13 (I) „the Bank shall apply sound banking principles to all its operations” – thus it is the bank of development and a commercial bank at the same time.

2. Members and Countries of Operations

Thirty eight countries were the founder members of the Bank, including all the European countries (except Albania and micro-states such as Andorra, Monaco, and San Marino) and (enumerated in alphabetical order) Australia, Canada, Egypt, Israel, Japan, Mexico, Morocco, New Zealand and the USA. There were also two organizations among the founder members: the European Economic Community and the European Investment Bank (EIB). Eight coun-tries, described also as the countries of operation or recipient countries, formed a group of beneficiaries at the moment of signing the agreement establishing the EBDR. They were: Bulgaria, Czechoslovakia, German Democratic Repub-lic, Hungary, Poland, Romania, Yugoslavia, and the Union of Soviet Socialist Republics (USSR). However, the status of the last state as the country of oper-ation was, during the founding conference, questioned by the USA and Japan. Finally, they agreed under the condition that the USSR would make a written

3 Since 2013 the political evaluation of beneficiaries and potential beneficiaries conducted by the Bank – with the use of many international sources of information - comprises 14 factors grouped in four groups: 1) free elections and a representative government (free, fair, and competitive elections; separation of powers, effective checks and bal-ances; effective power to govern by elected officials); 2) civil society, media, and participation (scale and indepen-dence of civil society, independent, pluralistic media without censorship; multiple channels of civic and political participation, freedom to form political parties and existence of organized opposition); 3) the rules of law and ac-cess to the justice (supremacy of the law, independence of the judiciary, government and citizens equally subject to the law, effective policy and institutions to prevent corruption); 4) civil and political rights (freedom of speech and information, religion, conscience, movement, association, assembly and private property; political inclusiveness for women, ethnic and other minorities; freedom from harassment, intimidation, and torture. Political Aspects of the Mandate of the European Bank for Reconstruction and Development, http://www.ebrd.com/news/publications/instituational-documents/political-aspects-of-the-mandate-of-the-ebrd.html [reading: 15 May 2017].

4 As CEE Bankwatch Network notices, the Bank is inconsistent in its activities and supports investments in coun-tries regarded as undemocratic such as Azerbaijan, Tajikistan, or Egypt. CEE Bankwatch Network, Lost in Tran-sition. 25 years of the European Bank for Reconstruction and Development, April 2016, p. 10, https://bankwatch.org/sites/default/files/lost-in-transition.pdf [reading: 6 April 2017].

142

Hanna Dumała

commitment to limit its loans (during first three years) to the amount of paid-in capital.5 As a result of geopolitical changes in Central and Eastern Europe and a widening of Bank’s operations on non-European areas, the Bank consists of 65 members today6 (including the European Union and EIB) and supports the development and transformation of 36 of them.7 It is worth noticing that part of founding countries has changed their status in the Bank and has become the beneficiaries of its support, i.e. Cyprus, Egypt, Greece, Morocco, and Turkey.8

The value of Eastern Europe’s shares has increased since the beginning of Bank’s activity from 600 million ECU (in case of the USSR) to a little over 1.6 billion Euros in case of 7 post-soviet countries of this region9 (see Table 1).10 It constitutes about 40% of shares of all beneficiaries but only just under 5.5% of the shares of all members of the Bank. As much as 70% of shares of the East European countries and 30% of shares of all countries of operation belong to the Russian Federation.

Table 1: Amount of Subscribed Capital of Countries, Beneficiaries from Eastern Europe

Country 1991–1996[in mln Ecu]

1996–2010[in mln Ecu/Euro]

Since 2011*[in mln Euro]

USSR 600 - -

Armenia - 10 14.99

Azerbaijan - 20 30.01

5 E. Ambukita, K. Munyama, Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, Poznań 2002, p. 89.

6 The new members of the Bank (apart from the states that arose from the dissolution of previous USSR, Yugoslavia, and Czechoslovakia) are: Albania (accessed in December 1992), Jordan (2011), Mongolia (2000), and Tunisia (2011). China is the youngest member of the Bank without beneficiary status – accessed to the EBRD in January 2016.

7 The first amendment of the content of the Article 1 of the Agreement, which widened the list of countries of operation was done in 2004 (Act no 90 of the Board of Governors of 30 January 2004 – Amendment of the Agreement in Order to Admit Mongolia as a Country of Operations; the Act came into force on 15 October 2006), the next one was done in 2011 (Amendment of the Agreement Establishing EBRD in Order to Admit Southern and Eastern Mediterranean Countries as Countries of Operations; it came into force on 12 September 2013). As a result Article 1 is as follows: „[…] Subject to the same conditions, the purpose of the Bank may also be carried out in Mongolia and in member countries of the Southern and Eastern Mediterranean […] Accordingly, any reference in this Agreement and its annexes to „Central and Eastern European countries”, „countries from Central and Eastern Europe”, „recipient country (or countries)” or „recipient member country (or countries)” shall refer to Mongolia and each of such countries of the Southern and Eastern Mediterranean”. The full text of the Agreement see: Agreement Establishing the European Bank for Reconstruction and Development, in: Basic documents of the European Bank for Reconstruction and Development, pp. 3–36, http://www.ebrd.com/news/publications/institutional-documents/basic-documents-of-the-ebrd.html [reading: 13 July 2017].

8 Cyprus and Greece have had temporary beneficiary status: Cyprus since 2014, Greece since 2015.9 They joined the Bank in 1992: Russia was the first one – 9 April, Armenia the last – 7 December.10 It is the result of a twofold increase of the share capital of the Bank – from 10 to 20 billion ECU in 1996 and to

30 billion Euro in 2010.

143


Belarus - 40 60.02

Georgia - 20 30.01

Moldova - 20 30.01

Russia - 800 1200.58

Ukraine - 160 240.11

Total Eastern Europe 600 1070 1605.73

Other beneficiaries 745 1343.25 2427.59

Beneficiaries: Total 1345 2413.25 4033.32

Total: All members of EBRD 10 000 19 850 29 703

* as on July 2017. Members of EBRD acquired their increased shares gradually.

Source: Annex A to the Agreement Establishing the EBRD; European Bank of Recon-struction and Development, Annual Report 2000, p. 87, http://www.ebrd.com/downloads/research/annual/ar00.pdf and EBRD Shareholders, http://www.ebrd.com/pages/about/who/shareholders.shtml [reading: 13 July 2017]

Apart from disposing its share capital, the Bank organizes additional fi-nancial means within special funds (Art. 18 of the Agreement). At the end of 2016 there were active 17 investment and technical assistance funds which dis-posed a total sum of 1.5 billion Euros.11 Russia Small Business Special Funds12 and Nuclear Safety Account (NSA)13 are the oldest special funds. RDI Special Fund14 (Azerbaijan and Georgia) and EBRD SME Special Fund15 (among others: Armenia, Azerbaijan, Georgia, Moldova, Ukraine) concentrate on operations in Eastern European countries.

At the moment of the Bank formation, beneficiaries chose four out of 23 Directors. The rest of the Directors were chosen according to the following key:

11 See: EBRD Financial Report 2016, p. 75, http://www.ebrd.com/news/publications/financial-report/financial-re-port-2016.html [reading: 28 May 2017].

12 They are two special funds: Russia Small Business Investment Special Fund and Russia Small Business Technical Co-operation Special Fund which were formed on the decision of the Board of Directors EBRD of 18 October 1993. Their aim is to support the development of small private businesses in Russia.

13 It is one of seven outer funds of the Bank to provide nuclear safety in Europe. EBRD administers and governs the fund in accordance with the agreement between the Bank and G7 of 1993. NSA disposed the sum of 385 mil-lion Euros from payments of Belgium, Denmark, Finland, France, Holland, Japan, Canada, Germany, Norway, Russia, the United Sates, Sweden, Switzerland, Ukraine, Great Britain, Italy, and the EU. The fund financed proj-ects in Bulgaria, Lithuania, Russia, and Ukraine. See: http://www.ebrd.com/what-we-do/sectors/nuclear-safety/chernobyl-nuclear-safety-account.html [reading: 17 May 2017].

14 Regional Development Initiative (RDI) Special Fund – set up in 2006 as a result of an agreement with British Petroleum to support social-economic sustainable development of countries in which BP is engaged in exploita-tion of natural resources and building pipelines.

15 The Fund was set up in 2000 to support small (including micro) and medium businesses.

144

Hanna Dumała

11 – countries members of EEC and EIB, 4 – other European countries, and 4 – non-European countries.16 At the moment of the EU enlargement in 2004 (Central and Eastern countries) the separateness of the two, above mentioned categories of the Bank members, stopped existing: members of the EU and beneficiaries. Thus, the amendments in the procedure of election were made and the countries beneficiaries did not form a separate group but chose Direc-tors within groups of mixed character. East European countries belong to five different groups: Armenia constitutes a group with China, Macedonia, Mon-golia and Netherlands; Azerbaijan with Kyrgyz Republic, Romania, and Tur-key; Belarus and Russia with Tajikistan; Georgia with Croatia, Czech Republic, Hungary, and Slovakia; Moldova and Ukraine with Montenegro, Lichtenstein, Serbia, Switzerland, Turkmenistan, and Uzbekistan.17

The countries of operation are now divided into 5 sub-regions and 4 partic-ular beneficiaries i.e. Cyprus, Greece, Russia, and Turkey. The area, we are inter-ested in, described as Eastern Europe comprises separately treated Russia and a sub-region of Eastern Europe and the Caucasus that is composed of 6 countries: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova, and Ukraine. The engagement of the Bank gradually underwent some reallocations. In countries of Central Eu-rope such as the Czech Republic18, Hungary or Poland with advanced economic changes financing from public institutions (such as EBRD) gave way to a private capital. Bank’s operations were relocated to the East – to Eastern Europe and Central Asia; later also towards South (North Africa and Western Asia). This direction, regarded from political point of view as a correct one, arose anxieties concerning the ability as to combine greater engagement in those regions with important criteria of effectiveness and financial security. Some shareholders, mainly the members of the European Union, thought that it was not in confor-mity with the fundamental assumptions of EBRD and that it was supposed to be „a healthy” bank and not an institution which provided aid.19

The total aid given by the Bank in 1991–2016 to all its beneficiaries amount-ed to 117 billion Euros (see Table 2). The greatest beneficiary of the Bank is 16 The procedure is described in Annex B to the Agreement.17 Directors of the EBRD, http://www.ebrd.com/directors-of-the-ebrd.html [reading: 2 July 2017].18 The Czech Republic is the first (and up till now the only one) beneficiary which is not a country of operation – in

2007 on the motion of Czech government, the Board of Directors of the bank regarded the Czech Republic as the country with stable market economy. The last approved direct project was in 2006, and a regional one with Czech republic participation – in 2007. The Czech Republic is regarded as an important donator in a financial field and direct foreign investments. See: Czech Republic: EBRD shareholder profile, http://www.ebrd.com/who-we-are/structure-and-management/shareholders/czech-republic.html [reading: 13 July 2017].

19 See for example the utterance of the president de Larosiere in Sofia for „Nowe Życie Gospodarcze”. B. Żukowska, Odbudować i nie stracić, ”Nowe Życie Gospodarcze” 1996, no. 17, p. 41.

145


Russia. The Bank gave it 26.2 billion Euro aid. However, the sums received by Russia during recent years are significantly smaller: they fell from 1816 million Euros in 2013, € 608 million in 2014, € 106 million in 2015 to only € 0.5 million in 2016 (see graph 1) which is a clear reaction of the Bank’s authorities to an-nexation of Crimea and participation of Russia in the conflict in Ukraine.20 The Eastern Europe and the Caucasus took the second place; the financial support of the Bank during its functioning exceeded € 22 billion. Totally, these two groups of beneficiaries received over 40% of the Bank’s support (exactly 41.5%) out of which 22% received Russia.

Table 2: Project Financing according to Sub-regions

Subregion Value of Financial support [mln Euros]

1991–2016 2016

1. Russia 26 220 0.5

2. Eastern Europe and the Caucasus 22 244 1166

3. Central Europe and Baltic States 21 268 1438

4. South-Eastern Europe 20 931 1576

5. Central Asia 11 371 1369

6. Turkey 9038 1925

7. Southern and Eastern Mediterranean 4764 1367

8. Greece 810 485

9. Cyprus 218 64

Total 116 864 9390

Source: European Bank for Reconstruction and Development, Annual Report 2016, pp. 2–3, http://www.ebrd.com/news/publications/annual-report/annual-report-2016.html [read-ing: 10 July 2017].

Subsequent places are taken by Central Europe and the Baltic states (Cro-atia, Estonia, Hungary, Lithuania, Latvia, Poland, Slovakia, and Slovenia) and Southern-Eastern Europe (Albany, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Kosovo, Macedonia, Montenegro, Romania, and Serbia). The fifth place (taking the val-ue of aid since the beginning of the Bank’s activity) is occupied by the Central Asia sub-region (Kazakhstan, Kyrgyzstan, Mongolia, Tajikistan, Turkmeni-

20 EBRD handles only the existing projects and clients in Russia. According to the decisions of the Board of Direc-tors of July 2014, the Bank does not undertake any new operations in this country. Russia overview, http://www.ebrd.com/where-we-are/russia/overview.html [reading: 10 May 2017].

146

Hanna Dumała

stan, and Uzbekistan). Subsequent places are occupied by beneficiaries with much shorter internship: Turkey (position number 6), Southern and Easter Mediterranean (the so-called SEMED region) i.e. Egypt, Jordan, Morocco, and Tunisia and two temporary beneficiaries – i.e. Cyprus and Greece.

If we treat criterion of financial support provided by the Bank during the last year (2016) as a major one, the order will be diametrically different: Turkey will occupy the first place (€ 1.9 billion), the second place will go to South-East-ern Europe (almost € 1.6 billion), and the third to Central Europe and the Baltic States (a little over € 1.4 billion). Eastern Europe and the Caucasus is placed in the 6 position outdistancing only temporary beneficiaries and Russia (see Table 2).

3. EBRD Aid Operations in Eastern Europe

Since the beginning of the Bank’s activity, the Board of Directors approved in seven countries of Eastern Europe (group Eastern Europe plus Russia) al-most 1900 projects on the total amount of about € 48.4 billion (see Table 3). The aid for Russia still constitutes over 50% of the value of the Bank’s engage-ment in this region (54%). Apart from Russia the first three places are occupied by Ukraine (377 projects, € 12,358 million) and Georgia (201 projects, € 2,973 million) as far as the number of implemented projects and the value of their financing are concerned.

Table 3: Financing of Projects in Eastern Europe according to Countries-beneficiaries

Beneficiary 1991–2016number of projects / value of

financing [mln Euro]

2016Number of projects/ value of

financing [mln Euro]

Armenia 157 / 1133 12 / 63

Azerbaijan 161 / 2660 9 / 63

Belarus 83 / 1929 15 / 124

Georgia 201 / 2973 17 / 248

Moldova 113 / 1191 10 / 86

Russia 788 / 26 220 1/ 0,5

Ukraine 377 / 12 358 27 / 581

Total 1880 / 48 361 81 / 1165

Source: EBRD Investments. As at 31 December 2016, http://www.ebrd.com/work-with-us/project-finance.html [reading: 12 May 2017]

147


In 2016 the order of Eastern-European beneficiaries has changed – Ukraine took the first place (27 projects financed with € 581 million), Georgia was the second (17 projects, € 248 million financial support), the third place was occu-pied by Belarus (15 projects, € 124 million). As Graph 1 shows, the value of aid granted by the Bank during last five years has been rather stable and fluctuat-ed between several dozen million to more than two hundred million Euros. Ukraine received at that time clearly higher support – at the level of more than € 500 million even to one billion two hundred Euros. As it has been stated above only in case of Russia we can notice a clearly downward trend.

Graph 1. Financing of Projects in 2012–2016 [in Euro]

0

500

1000

1500

2000

2500

2012 2013 2014 2015 2016

AMAZBYGEMDRUUA

Source: data from pages on particular countries of operation: http://www.ebrd.com/where-we-are.html [reading: 10 July 2017].

It should be stressed that as many as nine projects from Eastern Europe were in the first ten of the greatest projects implemented from the beginning of Bank’s activity until the end of 2016 (see Table 4): four Russian projects, two from Georgia, two from Ukraine, and one from Belarus (the tenth project, and sixth if we take its value into consideration, was implemented in Kazakh-stan). Eight projects from Eastern Europe concerned the banking sector and consisted in setting up programs of support of foreign trade21, and the ninth concerned transportation. Bank’s projects were of private character and were 21 Regional trade facilitation programme (RTFP) was started in 1999. Its aim is to support foreign trade among

member countries of the Bank. It has a form of loans for the banks for credits for local exporters and importers

148

Hanna Dumała

supported by two instruments: loans and guarantees; transportation project, however, was of state character (for Russia railways) and was supported by a loan exclusively.

Table 4: List of Ten Biggest Projects of EBRD (1991–2016)

Country Name of a project Year of signing

Type of a sector

Sector Kind of support EBRD contribution (thousands Euros)

Russia RTFP: Promsvyazbank 2004 private banking loan + guarantee 1 350 501

Ukraine RTFP: Export Import Bank of Ukraine

2007 private banking loan + guarantee 668 203

Ukraine RTFP: Aval bank 2003 private banking loan + guarantee 617 949

Russia RTFP: Vneshtorgbank 1999 private banking loan 607 102

Georgia RTFP: TBC Bank 1999 private banking loan + guarantee 591 875

Kazakhstan RTFP: Kazkommertsbank 2000 private banking loan + guarantee 560 791

Georgia RTFP: Bank of Georgia 1999 private banking loan + guarantee 510 042

Belarus RTFP: Priorbank 2000 private banking loan + guarantee 490 729

Russia RTFP: Locko Bank 2005 private banking loan + guarantee 476 516

Russia Russian Railways 2009 state transportation loan 473 462

Source: EBRD Investments. As at 31 December 2016…

Nevertheless, it should be stressed that forms of Bank’s operation (Art. 11 of the Agreement) are more varied than those of majority of traditional inter-national financial institutions. Apart from granting or co-financing loans, the Bank may invest in share capital of enterprises or guarantee a subscription at emission of their securities, grant the enterprises guarantees which enable an access to the international capital market or – as it has been mentioned above – form separate funds for implementation special aims. The Bank also provides a technical aid, mainly preparation of the project, consultancy, training, and sectoral studies.

If we take into consideration the projects in which EBRD is engaged not as a creditor but a shareholder, thus in the first ten projects the ones from Eastern Europe prevail – six from Russia and three of them are active projects (see Ta-ble 5). The Bank acquired stakes in enterprises active in Russia in such sectors as: agribusiness, banking, power industry, finances, and transportation; it also

and guarantees for banks confirming international trade transactions undertaken by the so-called emitting banks in the countries of operations.

149


has shares in: Moscow Exchange (MOEX, 6.064%), Promsvyazbanku (PSB, 11.75%) and in chain of hypermarkets Lenta (7.37%).

Table 5: Ten Greatest EBRD Stake Projects (1991–2016)

Country Name of the projectYear of signing

StatusType of sector

SectorEBRD contribution

(in thousands Euros)

Russia MOEX Equity 2012 active private financial institution 201 589

Poland Polkomtel Privatisation 2011 completed private telecomunication and media 188 581

Russia OGK-5 2008 completed private power and energy 175 000

Russia TGK-9 2007 completed private power and energy 139 162

Russia TransContainer JSC 2007 completed state transport 133 035

HungaryErste Bank Hungary Equity Investment

2016 active private financial institution 125 278

Turkey Pasabahce Glassware 2014 active private manufactering and services 125 000

Russisa Lenta Hypermarkets III 2011 active private agrobusiness 124 978

Russia Promsvyazbank 2009 active private financial institution 119 633

CroatiaPrivredna Banka Zagreb

(II etap)2002 completed private financial institution 114 337

Source: EBRD Investments. As at 31 December 2016…

The Banks aid is, first of all, directed to a private sector (at least 60%). State enterprises that act on the basis of competitiveness and are able to act in market economy conditions are also entitled to such help. In case of Eastern Europe the participation of a private sector in the project portfolio is very varied: from only 20% as in the case of Moldova, 46% – Ukraine, until 84% in case of Rus-sia and 92% in case of Belarus.22 As a rule, EBRD examines credit application at the amount of at least € 5 million. The average value of projects in a private sector amounts to € 25 million.23 The credits granted by the Bank are not of preference character – the value of credit interests is set on the basis of reference equivalent rate of deposits and credits on interbank market in London (London Interbank Offered Rate – LIBOR), and cover only up to 35% of the cost of the project. Maximum period of credit repayment is 10 years for enterprises and 15 years for projects for infrastructure development. EBRD as a rule does not

22 Information on particular countries of operation are from official pages of the Bank: http://www.ebrd.com/where-we-are.html [reading: 7 June 2017].

23 About the EBRD. We invest in changing lives, August 2014, p. 2, http://www.ebrd.com/downloads/research/fact-sheets/about.pdf [reading: 14 May 2017].

150

Hanna Dumała

grant trade credits.24 It grants funds both to entities from beneficiary countries and other enterprises that invest in various forms on the territory of the coun-tries of operation. The bank may be a side in joint venture companies which are formed with the participation of capital from the countries beneficiaries and other firms. Capital shares are of minority character and do not exceed 20%. In contrast to other international credit institutions, EBRD does not demand government guarantees on credits raised by private enterprises and takes the whole risk of granting credits which is a great facilitation for those enterprises.

The Bank, recently, greatly supports widely understood entrepreneurship in Eastern Europe (see Graph 2). It comprises projects concerning agricultural economy, industry, services, including tourism and telecommunication. In this sector, Belarus and Russia were at the forefront (52% each). Projects from fi-nancial sector were the second which is, on the one hand, a continuation of the trend that started in the mid of the 1990s25, and on the other hand it was con-nected with the necessity to oppose negative influence of the world’ financial crisis from 2008–2009.26 Referring to Eastern European countries, the financial sector was in 2016 very important in case of Armenia (52%), Belarus (35%), and Georgia (29%). Infrastructural projects27 dominated in case of Moldova (69%) and Azerbaijan (43%) but the ventures from the energy sector constituted an important part of support for Azerbaijan (41%), Georgia (38%), and Ukraine (35%).28 These data point to great differentiation of economic situation and needs in particular countries.

24 Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBRD), [in:] Współczesna gospodarka światowa. A. B. Kisiel-Łowczyc (ed.), Gdańsk 1997, pp. 339–341.

25 In the mid of the 1990s the Bank started to act as a catalyst mobilizing governments, industry, and banks for im-plementation of concrete projects and, instead financing firms directly, to move centre of gravity to strengthen the banking sector. J. Zieliński, EBOR przestawia się na inwestycje w bankach, „Rynki Zagraniczne” 1996, no. 46, p. 1. The Bank allocated for projects connected with financial institutions as much as 33% of assets. European Bank for Reconstruction and Development, Annual Report 2016…, p. 04.

26 For more information on actions undertaken by the Bank in the context of this crisis see: K. Munyama, Europe-jski Bank Odbudowy i Rozwoju w warunkach globalnego kryzysu finansowego, „Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Problemy Usług” no. 38 (2009), pp. 53–58.

27 The bank authorities think that development of infrastructure, including municipal one, is a necessary condi-tion for the success of reforms and contributes to the inflow of private capital to economy under reform.

28 Information from the Bank pages on particular countries of operation: http://www.ebrd.com/where-we-are.html [reading: 7 June 2017].

151


Graph 2: Sector Structure of Projects in Progress from Eastern Europe (%, 2016)

Explanation: Entrepreneurship – agribusiness, production, services, real estate, tourism and tele-communication; Energy – natural resources and power industry; Finances – investment in micro, small, and medium enterpris es through money brokers; Infrastructure – municipal environmental infrastructure and transport.

Source: Information from the Bank pages on particular countries of operation: http://www.ebrd.com/where-we-are.html [reading: 7 June 2017].

4. Evaluation of the Process of Transformation

Each project submitted to the Bank is evaluated on the basis of three basic criteria: reliable banking, additionality, and influence on transition impact.29 This influence is evaluated in three fields: (1) the structure and extent of mar-kets, (2) institutions and policies that support market, and (3) market-based behavior patterns, skills and innovation. These three areas are further divides into seven sources: greater competition in project sector, expansion of compet-itive market interactions in other sectors, more wide spread private ownership, institutions, laws and policies that promote functioning and efficiency of the market, transfer and dispersion of skills, demonstration of new replicable be-havior and activities, setting standards for corporate governance and business conduct. Transition impact is measured on a scale of: from negative through

29 Transition impact is defined as „the likely effects of a project on a client, sector or economy that contribute to their transformation from central planning to well-functioning, market-based structures”, Annual Evaluation Review 2016, p. iv, http://www.ebrd.com/what-we-do/annual-evaluation-review.html [reading: 10 July 2017].

hand, a continuation of the trend that started in the mid of the 1990s25, and on the other hand it

was connected with the necessity to oppose negative influence of the world’ financial crisis

from 2008–2009.26 Referring to Eastern European countries, the financial sector was in 2016

very important in case of Armenia (52%), Belarus (35%), and Georgia (29%). Infrastructural

projects27 dominated in case of Moldova (69%) and Azerbaijan (43%) but the ventures from

the energy sector constituted an important part of support for Azerbaijan (41%), Georgia

(38%), and Ukraine (35%).28 These data point to great differentiation of economic situation

and needs in particular countries.

Graph 2: Sector Structure of Projects in Progress from Eastern Europe (%, 2016)

Explanation: Entrepreneurship – agribusiness, production, services, real estate, tourism and telecommunication;

Energy – natural resources and power industry; Finances – investment in micro, small, and medium enterprises

through money brokers; Infrastructure – municipal environmental infrastructure and transport.

Source: Information from the Bank pages on particular countries of operation: http://www.ebrd.com/where-we-

are.html [reading: 7 June 2017].

4. Evaluation of the Process of Transformation

25 In the mid of the 1990s the Bank started to act as a catalyst mobilizing governments, industry, and banks for

implementation of concrete projects and, instead financing firms directly, to move centre of gravity to strengthen

the banking sector. J. Zieliński, EBOR przestawia się na inwestycje w bankach, „Rynki Zagraniczne” 1996, no.

46, p. 1. The Bank allocated for projects connected with financial institutions as much as 33% of assets.

European Bank for Reconstruction and Development, Annual Report 2016…, p. 04.

26 For more information on actions undertaken by the Bank in the context of this crisis see: K. Munyama,

Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju w warunkach globalnego kryzysu finansowego, „Zeszyty Naukowe.

Ekonomiczne Problemy Usług” no. 38 (2009), pp. 53–58.

27 The bank authorities think that development of infrastructure, including municipal one, is a necessary

condition for the success of reforms and contributes to the inflow of private capital to economy under reform.

28 Information from the Bank pages on particular countries of operation: http://www.ebrd.com/where-we-

are.html [reading: 7 June 2017].

12

152

Hanna Dumała

unsatisfactory, satisfactory (moderately good), good, very good, and excellent; project for implementation must receive at least satisfactory grade.

In respect of projects approved by the Bank in 2016, the projects from East-ern Europe and the Caucasus30 received the following grades: 54% – good (av-erage for all projects 67%), 44% – very good (29%), and 2% – unsatisfactory (3%). None of the projects from the region was graded as excellent whereas the indicator for all projects was 1%. Only projects from Central Asia received higher project indicator (49%) and 4% of projects from sub-region SEMED was evaluated as excellent.31

Transition impact grades can also be assed ex-post. The evaluation is con-ducted not earlier than 2 years after the project had been approved. This is the so-called transition impact performance.32 The evaluation of all projects in progress at the end of 2016 is as follows: 75% of them are „on track”: i.e. the probability to achieve expected transition impact is great, 20% received a note „partially on track” and in reference to 5% of the projects it was considered that they would not achieve the assumed goal of influence. Unfortunately, Eastern Europe and the Caucasus achieved the worst result among all groups of ben-eficiaries: 68%, 25%, and 7%, respectively. Russia ranked second from the end (72%, 22%, 6%). Projects from Southern-Easter Europe and Central Asia also received grades below average33. Thus, it can be stated that transformation ef-fectiveness of the Bank support in case of the countries from Eastern Europe is not the highest – only 2 out of 3 financed projects fully accomplish the assumed influence on the processes of economic-political changes.

Applying the criterion of the level of progress of transition processes, the beneficiaries of the Bank are divided into advanced economies, medium ad-vanced ones, and poorly advanced economies in the transition process (the so-called ETCs – early transition countries). There are no advanced, in the process of transition, countries among the analyzed countries of Eastern Europe; only two (Russia and Ukraine) have the status of medium advanced ones, the rest (Armenia, Azerbaijan, Belarus, and Moldova) are included in poorly advanced countries.34 30 Projects from Russia were not evaluated because only one project was approved in 2016.31 European Bank for Reconstruction and Development, Annual Report 2016…, p. 05.32 It reflects the probability of expected, at the moment of approval of the project, transition impact. There are

three grades: on track, partially on track, and likely to fail. Ibid.33 Ibid.34 In Bank’s member group such status has 5 Asia economies: Kirgizstan, Mongolia, Tajikistan, Turkmenistan,

and Uzbekistan. For more see: The Early Transition Countries Initiative, http://www.ebrd.com/what-we-do/sec-tors-and-topics/early-transition-countries-initiative.html [reading: 24 July 2017].

153


The classification is done, inter alia, on the basis of analysis of the so-called transformation indicators. The evaluation is done in nine fields: 1. large-scale privatization, 2. small scale privatization, 3.governance and enterprise restruc-turing, 4. price liberalization, 5. trade and foreign exchange system, 6. com-petition policy, 7. banking reform and interest rate liberalization, 8. securities markets and non-bank financial institutions, 9. infrastructure reform (electric power, railways, roads, telecommunications, water and waste water). These indicators correspond to main assumptions of the programme of neo-liberal policy, described as Washington consensus.35 Particular indicators are marked in a growing scale from 1 to 4+, where 1 means little or lack of progress in reforming of centrally planned economy, 4+ means standards of advanced in-dustrialized market economy.36

As Table 6 shows in the period since 1999 majority of the indicators of tran-sition of Easter European economy have improved. However, the level of this im-provement is uneven both as far as fields and particular countries are concerned. The worst results of transition were received in the field of competition policy where three countries recorded stagnation (Belarus, Georgia, and Ukraine) and one country even regression (Azerbaijan). The indicator of price liberalization in three countries did not change its value (Azerbaijan, Georgia, and Ukraine) and in one (Armenia) was lower. Unfavorable change was observed in large-scale privatization (Russia). The growth of the indicator in all Eastern European econ-omies was only noticed in trade and foreign exchange system.

Table 6: Change of Transition Indicators of Eastern European Countries in 1999–2014

CountryIndicator

Armenia1999 / 2014

Azerbaijan1999 / 2014

Belarus1999 / 2014

Georgia1999 / 2014

Moldova1999 / 2014

Russia1999 / 2014

Ukraine1999 / 2014

large-scale privatization 3.0 / 3.7 1.7 / 2.0 1.0 / 1.7 3.3 / 4.0 3.0 / 3.0 3.3 / 3.0 2.3 / 3.0

small-scale privatization 3.3 / 4.0 3.3 / 3.7 2.0 / 2.3 4.0 / 4.0 3.3 / 4.0 4.0 / 4.0 3.3 / 4.0

governance and enterprise restructuring

2.0 / 2.3 1.7 / 2.0 1.0 / 1.7 2.0 / 2.3 2.0 / 2.0 1.7 / 2.3 2.0 / 2.3

35 See: Z. J. Stańczyk, Konsensus waszyngtoński a reformy w krajach postkomunistycznych, „Zeszyty Naukowe” Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, 2004, no. 2, pp. 59–72; B. Jóźwik, Transformacja i rozwój gospodarczy w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, no. 5: Transformacja, integracja i kryzysy w Europie Środkowo-Wschodniej, pp. 52–66.

36 Transition indicators methodology, http://www.ebrd.com/cs/Satellite?c=Content&cid=1395237866249&d=&++pa-gename=EBRD%2FContent%2FContentLayout [reading: 15 July 2017]. At the beginning there were six indicators in three groups: (1) entrepreneurship – encompassing privatization, and restructuring of small and large enterpris-es, (2) market and trade – liberalization of prices, competitiveness, trade and foreign exchange system, (3) financial institutions – banking reform. Particular indicators were measured in scale from 1 to 4.

154

Hanna Dumała

price liberalization 4.3 / 4.0 4.0 / 4.0 2.3 / 3.0 4.3 / 4.3 3.7 / 4.0 3.3 / 4.0 4.0 / 4.0

trade and foreign exchange system

4.0 / 4.3 3.3 / 4.0 1.0 / 2.3 4.0 / 4.3 4.0 / 4.3 2.3 / 3.7 3.0 / 4.0

competition policy 1.0 / 2.3 2.0 / 1.7 2.0 / 2.0 2.0 / 2.0 2.0 / 2.3 2.3 / 2.7 2.3 / 2.3

Average 2.93 / 3.43 2.67 / 2.90 1.55 / 2.17 3.27 / 3.48 3.0 / 3.27 2.82 / 3.28 2.82 / 3.27

Source: Author’s own studies on the basis of: Transition indicators by country, http://www.ebrd.com/what-we-do/economic-research-and-data/data/forecasts-macro-data-transi-tion-indicators.html [reading: 15 July 2017].

The greatest progress was noted in Belarus (an average grade was raised by 0.62 point) but it should be added that its baseline evaluation was very low and although Belarus had the highest average indicator growth, it occupied the last place in the ranking of transition progress process measured by average of those six indicators (see Table 7). On the other hand, the smallest growth of an average grade was observed in case of Georgia (0.21 point) but it still kept the first place in this ranking.

Table 7: Ranking of Transition Progress Process of Easter European Countries

Country 1999 Country 2014 Country Change 1999–2014

1. Georgia 3.27 1. Georgia 3.48 1. Belarus +0.62

2. Moldova 3.00 2. Armenia 3.43 2. Armenia +0.50

3. Armenia 2.93 3. Russia 3.28 3. Russia +0.46

4. Russia 2.82 4. Moldova 3.27 4. Ukraine +0.45

4. Ukraine 2.82 4. Ukraine 3.27 5. Moldova +0.27

6. Azerbaijan 2.67 6. Azerbaijan 2.90 6. Azerbaijan +0.23

7. Belarus 1.55 7. Belarus 2.17 7. Georgia +0.21

Source: Author’s own studies on the basis of: Transition indicators by country…

Thus, if we compare these grades with the ranking resulting from the value of granted aid (Table 3) and as the literature on the subject says that foreign aid belongs to most important factors of economic growth37, and EBRD invest-ments have great influence of proper direction and pace of the development of countries of operation38 one can say that this relationship is not clearly seen in all cases. The data show that the projects implemented with the help of the 37 B. Jóźwik, Transformacja i rozwój…, pp. 53–54.38 W. Włodarczyk-Guzek, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju – struktura i zasady działania, „Acta Univer-

sitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, no. 180: Wybrane zagadnienia z zakresu międzynarodowych stosunków gospodarczych, 2004, p. 312.

155


Bank have not reflected the level of transition, especially in Georgia and Azer-baijan; Armenia and Belarus, on the other hand, received higher level of trans-formation than it should result from the value of aid they had received from EBRD. Thus it is clear that the aid of the European Bank for Reconstruction and Development is only one of, and not the most important, factors that influ-ence the progress of economic transformation of countries of Eastern Europe.

The course of the process of transition is analysed by EBRD in 17 eco-nomic sectors and 5 categories: entrepreneurship, conventional energy, bal-anced energy sector, infrastructure, and finances. The last assessment (Report 2016/201739) acknowledges the qualification of countries from Eastern Europe to the group of poorly advanced countries in the process of transition – grades 2 and 3 dominate (with possibly plus or minus; see Table 8). In none of these countries not even one of the assessed elements received the highest note (4+); the highest grade was 4- which received Ukraine twice (in infrastructure and capital market categories). The worst situation is in Belarus which is rated at 2+ (maximum) but 1’s also appeared (this note was granted to both elements of conventional energy, railway infrastructure and private equity by EBRD) and it basically means keeping centrally planned economy in these sectors.

5. Social Assessment of Transition Aims

In conclusion, it is worth presenting the results of the third round of stud-ies Life in Transition Survey (LiTS III) conducted by the Bank and concerning, inter alia, relation of the public opinion in countries beneficiaries to two aims of Bank operations: market economy and democracy. For the use of this ar-ticle, the author has chosen two countries from Eastern Europe regarded by EBRD as medium advanced economies in the process of transition. (Russia and Ukraine) and two countries which took the last place in the ranking of the progress of transition process according to data of 2014 (Azerbaijan and Belar-us); those who are interested in wider overview – see the full report.40

39 Transition Report it is an annual report on market changes in countries of operation. It presents current analysis and evaluations of the progress of structural reforms and macroeconomic development of particular countries and region as a whole.

40 The studies were conducted from the end of 2015 to the beginning of 2016 in 34 countries. In this group 29 coun-tries were in a transition period, the Czech Republic, two western comparative countries (Germany and Italy), and Cyprus and Greece. Respondents could point to democracy (and market economy), authoritarianizm (centrally planned economy), or say that it did not matter which political system existed in their country. The same studies were conducted in 2010 thus one can compare and evaluate the change in support for those two values. See: Annex: The survey and the sampling methodology, [in:] EBRD, Life in Transition. A decade of measuring transition, http://litsonline-ebrd.com/methodology-annex/ [reading: 7 May 2017].

156

Hanna Dumała

Tabl

e 8:

Sec

tor T

rans

ition

Indi

cato

rs (2

016)

Entre

pren

eurs

hip

Conv

entio

nal

ener

gyBa

lanc

ed en

ergy

Infra

stru

ctur

eFin

ance

s

Agribusiness

Industry

Real estate

ICT

Natural resources

Electric energy

Renewable energy

Efficiency of materials

Efficiency of water

Water and waste water

City transport

Roads

Railways

Banking

Insurance and other financial services

Private equity

Capital market

Arm

enia

3-3

3-3

2+3+

3-2-

23-

2+3-

2+2+

21

2

Azer

baija

n2+

22

2-2+

2+2+

22-

2-2

2+2+

22

12-

Bela

rus

2+2

22

11

22+

22-

22+

12

21

2-

Geor

gia

3-3-

3-3-

23+

3-2-

2-2

2+2+

33-

21

2-

Mol

dova

3-2-

2+3

33

2+2

22

33

22

22-

2

Russ

ia3-

2+3-

3-2-

32+

22

2+3-

3-2+

3-2+

22

Ukra

ine

3-3-

3-3+

23+

23-

3-3

33

4-3-

3-2+

4-

EBR

D, T

rans

ition

Rep

ort 2

016-

17, T

able

S1,

p. 9

5, h

ttp:

//ww

w.eb

rd.c

om/tr

ansit

ion-

repo

rt [r

eadi

ng: 1

2 A

pril

2017

].

157


In all these four countries of Eastern Europe the support for democracy is lower that for a group of countries which undergo transition, however, the support for market economy is at an average level, only in Azerbaijan is lower. Only in case of Ukraine the support for both minimal values has grown in the period between the studies.41

In Azerbaijan the support for the values of the Western world has drasti-cally fallen during the time between the last two research: from 60% in case of democracy and 56% in case of market economy in 2010 to 28% and 16% respec-tively in 2016. They are the two, lowest values in countries undergoing transi-tion. What is important, in 2016 as many as 61% of the respondents expressed their indifference to the type of political system that should function in their country (it is the highest value in Eastern Europe) whereas 11% of respondents chose, in some circumstances, an authoritarian system. Also with reference to economic system as many as 66% of respondents do not have clear preferences for either of them (it is again the highest value in the region), while 18% of sub-jects would support, in some circumstances, planned economy. In other words, Azerbaijan citizens do not care whether they live in democracy and market economy or in the authoritarian system and socialist economy.42

Also in Belarus, the support for democracy and market economy has weakened decisively since the last research from 59% and 53% in 2010 to 36% and 35% in 2016. Society is divided into three almost equal parts: 35% of the respondents express indifference to the kind of economic and political system that should be in operation in this country, whereas almost one third of re-spondents prefer authoritarian system and planned economy.43

In Russia the support for democracy and market economy has also weak-ened since the previous studies but in a little smaller degree: from 38% and 28% in 2010 to 36% and 25%, respectively in 2016. About 30% of interviewees do not express a clear preference for a specific political and economy system, while 36% and 46% of Russians think that in some circumstances they would prefer the authoritarian system or planned economy – these are the two highest values in countries of transition. When they have been hypothetically asked if they would rather live in a country with full civil freedom but with low rate of

41 Moldova is another Eastern European country in which the minimal support for market economy has grown (but not for democracy). Compare – in Poland the support in both items grew by 11 per cent points from 46% (democracy) and 30% (market economy) in 2010 to 57% and 41% respectively in 2016.

42 Azerbaijan. Attitudes towards democracy and the market economy, [in:] EBRD, Life in Transition…, http://lit-sonline-ebrd.com/countries/azerbaijan/ [reading: 7 May 2017].

43 Belarus. Attitudes towards democracy and the market economy, [in:] EBRD, Life in Transition…, http://litson-line-ebrd.com/countries/belarus/ [reading: 7 May 2017].

158

Hanna Dumała

economic growth or in such with smaller political freedoms but strong eco-nomic growth, 83% of the respondents have chosen the second option.44

The highest support for free market and democracy in the group of Eastern European countries has been observed in Ukraine. Among Ukrainian respon-dents 42% have stated that democracy is better than any other form of political sys-tem and 37% have supported market economy. These numbers are in accordance with averages for the whole group of countries in a transition period. Majority of respondents think that for such people as they it does not matter which system political (21%) or economic (27%) is in a country and fewer than one third of them would prefer, in some circumstance, authoritarian regime or planned economy.45

These data point to great domestic differentiation of Eastern European countries, but also to a weak „implantation” of political and economic western values in social awareness of Eastern Europe. Politically conditioned support from the European Bank for Reconstruction and Development has not contrib-uted in any way – in this group of countries – to strengthen these values.

44 Russia. Attitudes towards democracy and the market economy, [in:] EBRD, Life in Transition…, http://litson-line-ebrd.com/countries/russia/ [reading: 7 May 2017].

45 Ukraine. Attitudes towards democracy and the market economy, [in:] EBRD, Life in Transition…, http://litson-line-ebrd.com/countries/ukraine/ [reading: 7 May 2017].

159


Bibliography:

Ambukita E., Munyama K., Międzynarodowe instytucje finansowe w Polsce w okresie transformacji, Poznań 2002.

Jóźwik B., Transformacja i rozwój gospodarczy w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, no. 5: Transformacja, integracja i kryzysy w Europie Środkowo-Wschodniej.

Munyama K., Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju w warunkach globalnego kryzysu finansowego, „Zeszyty Naukowe. Ekonomiczne Problemy Usług” 2009, no 38.

Stańczyk Z. J., Konsensus waszyngtoński a reformy w krajach postkomunistycznych, „Zeszyty Naukowe” Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, 2004, no. 2.

Włodarczyk-Guzek W., Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju – struktura i zasady działania, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, no. 180: Wybrane zagadnienia z międzynarodowych stosunków gospodarczych, Łódź 2004.

Współczesna gospodarka światowa, A. B. Kisiel-Łowczyc (ed.), Gdańsk 1997.

Zieliński J., EBOR przestawia się na inwestycje w bankach, „Rynki Zagraniczne” 1996, no. 46.

Żukowska B., Odbudować i nie stracić, „Nowe Życie Gospodarcze” 1996, no. 17.

161

Mira Malczyńka-BiałyUniwersytet [email protected]

The economic security of Polish consumers in the context of European Union membership

Członkostwo w Unii Europejskiej a bezpieczeństwo ekonomiczne konsumentów w Polsce

Summary:The Article is based on an analysis of the acts of EU Community law, national law and subject lit-

erature. It aims at presenting the economic security of Polish consumers within the context of European Union membership. The main purpose of the article is to show how EU membership influences the eco-nomic security of Polish consumers. It is assumed that there were two factors that affected this issue: firstly, the change of socio-economic system after the 1989 and the introduction of open market economy; and secondly in 1991 the process of the amendment of Polish legislation in the area of consumer protection to meet European standards, which culminated in accession to the European Union in 2004. Selected acts of EU and national law in the field of consumer safety have been chosen and named in the publication,. The article presents the analysis of selected elements of the legal protection of Polish consumers in the light of accession to the European Union. Furthermore, the article shows the improvement in economic security of Polish consumers involved in cross-border shopping after accession to the European Union. It also men-tions the tightening of legislation pertaining to unfair contract terms and improvements connected with it.

Keywords: consumer, consumers economic security, consumer rights, consumer protection

Streszczenie:Artykuł oparty został na analizie aktów prawa wspólnotowego, krajowego oraz literatury przed-

miotu i ma na celu przedstawienie bezpieczeństwa ekonomicznego polskich konsumentów w kontekś-cie członkostwa w Unii Europejskiej. Podstawowym celem artykułu jest ukazanie wpływu członkostwa Polski w Unii Europejskiej na wybrane aspekty ochrony prawnej bezpieczeństwa ekonomicznego pols-kich konsumentów. Przyjęto, że na bezpieczeństwo ekonomiczne polskiego konsumenta wpłynęły zasad-niczo dwa czynniki. Zaliczano do nich zmianę systemu społeczno-gospodarczego po 1989 roku oraz wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej. Po drugie, rozpoczęcie w 1991 roku procesu dostosowania prawodawstwa polskiego w zakresie ochrony ekonomicznej konsumenta do standardów unijnych oraz w konsekwencji akcesja w 2004 roku do Unii Europejskiej. W tekście nazwano i wyselekcjonowano wy-brane akty prawa unijnego i krajowego w zakresie bezpieczeństwa ekonomicznego konsumentów. Przed-stawiono analizę wybranych elementów prawnej ochrony polskich konsumentów w kontekście bezpiec-zeństwa ekonomicznego w perspektywie akcesji do Unii Europejskiej. W dalszej części syntezie poddano poprawę bezpieczeństwa ekonomicznego polskich konsumentów podczas zakupów transgranicznych po akcesji do Unii Europejskiej. Wskazano również na zaostrzenie regulacji prawnych w zakresie przeciwd-ziałania stosowaniu przez przedsiębiorców nieuczciwych klauzul umownych.

Słowa kluczowe: konsument, bezpieczeństwo ekonomiczne konsumentów, prawa konsumentów, ochrona konsumentów

162

Mira Malczyńka-Biały

1. Introductory remarks

The Treaty on the Functioning of the European Union (TFEU)1 in article 169 indicated that the Union seeks to support consumer interests, aims to pro-vide a high level of health protection, defend economic interests and support the right to information, education and self-organization. The protection of economic interests is connected with providing protection in the process of the purchase of goods and services. Economic security is defined as the level of basic income that guarantees survival, balances development and personal dignity.2 The income management is dependent on individual consumer needs. The level of income determines the spending power of an average consumer, which is why each buyer shall possess a full set of information about the terms and financial conditions of a purchase agreement. Consumer security is closely related to the legal protection of their financial interests at the time of enter-ing into an agreement. Moreover, it is dependent on the elimination of unfair trading practices that aim to persuade the consumer to agree to a financially unattractive contract. A customer has the possibility of redress as a result of purchasing a product which fails to conform to the contractual stipulations.

The main purpose of the article is to present the influence of Polish mem-bership of the European Union on selected aspects of legal instruments in the area of the protection of Polish consumers. It is assumed that there were two factors that influenced the economic security of Polish consumers: firstly, it was the change of socio-economic system after the 1989 and the introduction of an open market economy; and secondly, in 1991 the process of the amendment of Polish legislation in the area of consumer protection to meet European stand-ards, which culminated in accession to the European Union in 2004.

2. The security of Polish consumers and the vision of accession to the European Union

The changes in the socio-economic system in Poland at the beginning of the 1990s had an impact on the social and economic status of consumers. In the new reality, the consumer had the right to chose from a range of financially,

1 Consolidated version of the treaty on the functioning of the European Union, O.J. EC C 326/49, 26.10.2012. 2 Human Development Report 1994, United Nations Development Programme (UNDP), New York‒Oxford 1994, s.

23-25

163


qualitatively and quantitatively attractive products and services, which at the same time made it very difficult to choose the right product.3

The consumption was limited only by the spending power of the consumer. Some products became simply unaffordable for the majority of consumers.4

The systemic transformation in the Polish economy placed the matter of consumer security in a new light. Threats to the customers’ interests did not re-cede, rather they developed in another direction. An open market eliminated unfair businesses connected with the previous system and replaced it with new consumer issues.5 A significant threat to customers’ finances that arose alongside the appearance of private capital, the spread of economic entity and opening-up of borders, included aggressive market offerings, marketing techniques, distance selling or the increased importance of loans and their new forms.6 It was neces-sary to provide the customers with legal protection on issues that used to be the concern of Western European and North American countries. They referred to unfair trade practices and terms of agreements, the use of elements of surprise, atypical or non-transparent market offers, a lack of information about the product and limited information about the terms of agreement. There were new „anon-ymous” products appearing on the market that had no clear information about the manufacturer and importer and were labeled in foreign languages. They were usually dangerous products, placed on the market with no information of warn-ing.7 The Polish market became a perfect place for importing new and desired products and negative, avoided and criminal techniques that were forbidden in other, more developed countries.8 In the developing market there appeared offers and services that were economically unfair and made the customers’ choice very difficult. Customers believed in every advertisement they saw, not knowing their rights or how to make use of them.

It was a relevant challenge for European Union to provide the customers with proper legal protection, enable them to fulfill their consumption needs, educate about the market, products, marketing dangers and consumer rights. 3 G. Światowy, Ochrona konsumenta w procesie urynkowienia gospodarki polskiej i jej integracji z Unia Euro-

pejską, w: Socjoekonomiczna i prawna sytuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Unią Europejską, Gutkowska K., Ozimek I., Warszawa 1998, s. 133.

4 M. Miczyńska-Kowalska, Zachowania konsumenckie, Lublin 2004, s. 26.5 K. Wilk, Interes konsumenta w gospodarce rynkowej i jego ochrona, w: Rynkowe zachowania konsumentów, red.

E. Kieżel, Katowice 2000, s. 230.6 I. Ozimek, Stan świadomości polskich konsumentów w zakresie ochrony konsumenta w Polsce w perspektywie

integracji z UE, w: Konsument i przedsiębiorstwo w przestrzeni europejskiej – etnocentryzm czy globalizacja?, red. K. Karcz, Katowice 1999, s. 282.

7 E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich…, s. 6.8 Tamże, s. 8.

164


The process of adapting Polish Law in the area of consumer protection, to meet the European standards started in 1991, when the Europe Agreement9 was signed, and then, when it came into force, on 1st February 1994. The Agreement objectives were progressively realized until the accession of Poland to the EU and signing Accession Treaty on 16th April 2003.10 In the Europe Agreement, harmonization was understood as the adaptation of one legal system to the norms of the other. It was Poland that was supposed to adjust to European norms, however the Community offered technical support that included an ex-change of experts, the provision of information, the organization of seminars, training and assistance in translating consumer acquis (art.70 of the Treaty).11 Chapter III of the Agreement referred to the approximation of legislation. In accordance with Art. 68 the precondition for Polish and European economic integration was the approximation of the present and future Polish legislation to that of the EU. Poland was supposed to take all necessary measures to as-sure that their future legislation would be compliant with the European legis-lation.12 Art. 69 established priorities in this process. They can be split into two groups: norms regulating the legal situation and functioning of the industries; and regulations referring to the rules of marketing. From the economic point of view, more important for Polish consumers was the second category that included the protection of consumers.13 The agreements from chapter II did not state any special form of harmonizing legislation, so its organization would depend only on Poland. Accession to the European Union obliged Poland to consolidate legal standards in the field of economic security with European standards. Among the legal regulations referring to customer protection, there are few with an overreaching priority included in the following legal acts. One of them was Council Directive 85/577/EEC of 20 December 1985 to protect In respect of contracts negotiated away from business premises14. The implemen-tation of the Directive in Polish legislation was an Act from 2nd March 2000 concerning the protection of selected consumer rights and the responsibility

9 The European Union Association Agreement is a treaty between Poland on one side, and the European Communities and the Member Countries on the other, drawn up in Brussels on 16th December 1991, Dz. U. 1994, nr 11, poz. 38.

10 See Government’s Statement from 21st April 2004 under the Treaty regulation on the Accesssion of Poland to EU, signed in Athens on 16th April 2003, Dz. U. 2004, nr 90, poz. 865.

11 J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu: Toruń 1998, s. 190-191.12 Zob. J. Barcik, A. Bentkowska, Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008, s.

483-486, Z. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Białystok 1996, s. 211.13 Z. Brodecki, E. Gromnicka, Układ Europejski z komentarzem, Warszawa 2002, s. 99.14 O. J. L 37, 31. 12:1985 Zob. R. Kacprzak, Ochrona konsumentów w Dyrektywie Rady nr 85/577/EEC dotyczącej

umów zawieranych poza siedzibą przedsiębiorstwa, „Biuletyn Urzędu Antymonopolowego”, nr 3, 1994, s. 7-8.

165


for any harm caused by a dangerous product,15 where chapter I made mention of contracts negotiated away from the business premises. Chapter II of the Act referring to the contracts negotiated away from the business premises was an implementation of Directive 97/7/EC of the European Parliament and of the Council of 20 May 1997 on the protection of consumers in respect of distance contracts.16 The regulations of the above mentioned Directive referring to elec-tronically supplied services were regulated in Polish Law by the Act from 18th July 2002 about electronically supplied services.17 Council Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on unfair terms in consumer contracts18 included requirements for member Countries in the area of customer protection against unfair trad-ing practices. Polish law was adjusted to the above Directive with the Regula-tion of Council of Ministers from 30th May 1995 about detailed contract terms and conditions covering transactions with the use of consumers,19 and an Act from 27th July 2002 about detailed consumer, contract terms and the change of Civil Code.20 The EU legal Act regulating economic protection of customers was Council Directive 87/102/EEC of 22 December 1986 for the approxima-tion of the laws, regulations and administrative provision of the Member States concerning consumer credit,21 changed into Council Directive 90/88 EEC of 13 June 1990 on package travel, package holidays and package Tours22. In Po-land, the establishments of the Directive were included in the Act from 20th July 2001 about consumer credit.23 Another directive referring to consumer pro-tection was Council Directive 90/314/EWG of 13 June 1990 on package travel, package holidays and package Tours24 which referred to the harmonization of regulations pertaining to holiday services and providing a consistent level of consumer protection for the clients of travel agent’s in the territory of Member Countries. Polish Law was adapted to the above Directive by the Act from 29th August 1997 about travel services25.

15 Dz. U. nr 22, poz. 271 z późn zm., zob. szerzej: C. Banasiński Standardy wspólnotowe w Polskim prawie ochrony konsumenta, Warszawa 2004, s. 51.

16 O. J. L 144, 04.06.1997.17 Dz. U. nr 144, poz. 1204 z późn. zm.18 O. J. L 95/29, 21.04.1993.19 Dz. U. nr 64, poz. 328.20 Dz. U. nr 141, poz. 1176 z późn. zm.21 O. J. L 42/48, 12.02.1987.22 O. J. L 158/59, 23.06.1990.23 Dz. U. nr 100, poz. 1081 z późn. zm.24 O. J. L 158/59, 23.06.1990.25 Dz. U. nr 133, poz. 884 z późn. zm.

166


3. The security of Polish consumers after accession to European Union

Membership in European Union and the mandatory, systematic imple-mentation of EU consumer law into Polish law considerably improved the eco-nomic security of Polish consumers. Contemporary, legal standards in the area of consumer protection differ very little from those of the EU. Legal regulations providing consumer security is the minimum protection that has to be imple-mented by any Member Country.

After accession to the European Union the situation of the consumer, in the area of security during the purchase process has improved significantly. Moreover, we can observe an improvement in legal protection in the area of economic interests of Polish consumers involved in cross-border shopping. Within that issue, it is important to point to legal actions of the Union against unfair trading practices and contract terms.

After 2004, in order to get the most advantageous market offer, the Pol-ish consumer could make not only national but also international deals.26 Be-fore accession to the European Union, cross-border shopping posed consid-erable dangers, as there was a risk of order failure or problems with pursuing claims. Since Poland joined the European Union we can observe a significant improvement in the area of customer protection. Communication from the Commission on Cross-Border Business to Consumer e-Commerce in the EU27 points to the benefits of cross-border shopping like a greater variety of prod-ucts and access to products unavailable on national market. Another advantage of cross-border, internet shopping was that, financially attractive products be-came more accessible. Moreover, thanks to particular EU regulations, custom-ers were secured in case of any problems with a foreign seller, especially in case of a complaint.28 „The growth of e-commerce and consumers’ increasing desire to purchase goods cross-border has prompted interesting debates within legis-lative drafting bodies concerning the best way to protect online consumers”.29

26 „Digitalizacja rynku staje się faktem”, http://fashionbusiness.pl/digitalizacja-rynku-staje-sie-faktem/, [read: 13.03.2015].

27 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and Commitee of the Regions on Cross-Border Business to Consumer e-Commerce in the EU, COM(2009) 557 final, 22.10.2009.

28 C. Twigg-Flesner, Good-Bye Harmonisation by Directives, Hello Cross-Border only Regulation? A way forward for EU Consumer Contract Law, „European Review of Contract Law” 2011, nr 7, s. 240.

29 A. H. Raymond, Yeah, But Did You See the Gorilla? Creating and Protecting an Informed Consumer in Cross-Bor-der Online Dispute Resolution, „Harvard Negotiation Law Review” 2014, nr 19, s. 131.

167


There were two priority acts regulating the cross-border redress system, established within the frames of EU legislation. The regulations are as follows: Regulation (EC) No 1896/2006 of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006 creating a European order for payment procedure and Regulation (EC) No 861/2007 of the European Parliament30 and of the Council of 11 July 2007 establishing a European Small Claims Procedure.31 They are di-rectly applicable regulations and do not require their implementation into the national legislation in the Member Country. Further danger for the customers is posed by unfair business-to-consumer commercial practices.32

Trade practice is said to be unfair when it is not in conformity with pro-fessional diligence and may significantly distort consumers’ economic behav-ior (Art.5). In such a situation, a consumer may make an economically unat-tractive purchase. Such unfair practices include: misleading action, or aggres-sive commercial practices (use of harassment, coercion and undue influence). A commercial practice is said to be unfair when it misleads and misinforms the customer, which in consequence makes it untrue and misleads or may mislead the average consumer (Art 6). An example of misleading practice is the limita-tion of means of information, the omission of important information necessary for making a sensible trading decision (Art. 7). Economic customers’ decisions are also affected by aggressive commercial practices, which include harassment with the use of physical force or illegal insistence (Art. 8).

Member Countries are obliged to provide any safety measures against un-fair commercial practices. Member States shall ensure that adequate and ef-fective means exist to combat unfair commercial practices in order to enforce compliance with the provisions of this Directive in the interest of consumers. Such means shall include legal provisions under which persons or organisa-tions regarded under national law as having a legitimate interest in combating unfair commercial practices (Art. 11).

Polish accession to the European Union has strengthened the economic se-curity of Polish consumers by creating high legal standards within alternative dispute resolution- ADR. Contemporarily in the European Union alternative 30 Regulation (EC) No 1896/2006 of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006 creating

a European order for payment procedure, O.J. L 399/1, 30.12.2006.31 Regulation (EC) No 861/2007 of the European Parliament and of the Council of 11 July 2007 establishing a Eu-

ropean Small Claims Procedure, O.J. L 199/1, 31.7.2007.32 Directive 2005/29/EC of the European Parliament and of the Council of 11 May 2005 concerning unfair busi-

ness-to-consumer commercial practices in the internal market and amending Council Directive 84/450/EEC, Directives 97/7/EC, 98/27/EC and 2002/65/EC of the European Parliament and of the Council and Regulation (EC) No 2006/2004 of the European Parliament and of The Council (‘Unfair Commercial Practices Directive’), O.J. L 149/22, 11.6.2005.

168


and court dispute resolutions are regulated by two Union Laws: Regulation (EU) No 524/2013 of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013 on online dispute resolution for consumer disputes and amending Regu-lation (EC) No 2006/2004 and Directive 2009/22/EC33 and Directive 2013/11/EU of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013 on alterna-tive dispute resolution for consumer disputes and amending Regulation (EC) No 2006/2004 and Directive 2009/22/EC (Directive on consumer ADR).34 The above regulations oblige Poland and any other member Country to implement the appropriate legal and institutional actions within this particular area.

4. Final remarks

Since 1989, along with the development of an open market and a process of accession of Poland to the EU, the economic security of the Polish consumer has changed in scope and nature. The Polish consumer in the 1990s was faced with the dangers of the open market, and became easy to manipulate. The Pol-ish consumer, deprived of a choice or unknowing marketing rules, frequently made economically unattractive purchase decisions.

Accession to European Union undoubtedly had a positive impact on the improvement of the economic security of Polish consumers. Employers were obliged to adjust legal regulations within the field of consumer’s economic in-terests to the European standards.

The issue of adaptation to the European standards and regulations is be-yond dispute, however customers’ knowledge regarding the rules is a separate question. The Polish consumer usually has a problem with recognizing unfair business practices, and at the same time does not realize such practices have a negative influence on their economic interest. The Polish consumer, who feels financially deceived after purchasing a product not in conformity with the con-tract, is not aware of ways to pursue claims.35

To sum up, the economic security of Polish consumers after accession to the European Union includes legal protection at the time of a purchase, com-

33 Regulation (EU) No 524/2013 of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013on online dis-pute resolution for consumer disputes and amending Regulation (EC) No 2006/2004 and Directive 2009/22/EC (Regulation on consumer ODR, O.J. L 165/1, 18.6.2013.

34 Directive 2013/11/EU of the European Parliament and of the Council of 21 May 2013 on alternative dispute resolution for consumer disputes and amending Regulation (EC) No 2006/2004 and Directive 2009/22/EC (Di-rective on consumer ADR), O.J. L 165/63, 18.6.2013.

35 Znajomość praw konsumenckich oraz analiza barier utrudniającym konsumentom bezpieczne i satysfakcjonują-ce uczestnictwo w rynku-raport z badań, Warszawa 2009, s. 36-44.

169


plaint and reduction of unfair competition among traders. Standardized Eu-ropean Law enabled financially safe cross-border shopping for Polish custo-mers. However, if the consumers are not fully educated about their rights, there is no chance for their economically safe participation in the purchase process.

170


Bibliography

Banasiński C., Standardy wspólnotowe w Polskim prawie ochrony konsumenta, Warszawa 2004.

Barcik J., Bentkowska A., Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008.

Brodecki Z., Gromnicka E, Układ Europejski z komentarzem, Warszawa 2002.

Doliwa-Klepacki Z., Europejska integracja gospodarcza, Białystok 1996.

Galster J., Mik C., Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Toruń 1998.

Kacprzak R., Ochrona konsumentów w Dyrektywie Rady nr 85/577/EEC dotyczącej umów zawieranych poza siedzibą przedsiębiorstwa, „Biuletyn Urzędu Antymonopolowego” 1994, nr 3.

Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002.

Miczyńska-Kowalska M., Zachowania konsumenckie, Lublin 2004.

Ozimek I., Stan świadomości polskich konsumentów w zakresie ochrony konsumenta w Polsce w perspektywie integracji z UE, w: Konsument i przedsiębiorstwo w przestrzeni europejskiej – etnocentryzm czy globalizacja?, red. K. Karcz, Katowice 1999.

Raymond A. H., Yeah, But Did You See the Gorilla? Creating and Protecting an Informed Consumer in Cross-Border Online Dispute Resolution, „Harvard Negotiation Law Review” 2014, nr 19.

Światowy G., Ochrona konsumenta w procesie urynkowienia gospodarki polskiej i jej integracji z Unia Europejską, w: Socjoekonomiczna i prawna sytuacja konsumentów w Polsce w obliczu integracji z Unią Europejską, red. K. Gutkowska, I. Ozimek, Warszawa 1998.

Twigg-Flesner C., Good-Bye Harmonisation by Directives, Hello Cross-Border only Regulation? A way forward for EU Consumer Contract Law, „European Review of Contract Law”2011, nr 7.

Wilk K., Interes konsumenta w gospodarce rynkowej i jego ochrona, w: Rynkowe zachowania konsumentów, red. E. Kieżel, Katowice 2000.

171

Edyta KoperUMCS [email protected]

Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem w świetle raportu Komitetu Badań nad

Migracjami Polskiej Akademii Nauk

Polish transnational families: children, parents, institutions and ties with the country in the light of the report

of the Committee for Migration Research of the Polish Academy of Sciences

Streszczenie:Emigracja ludności polskiej to zjawisko dynamiczne. Zagadnienie to stanowi przedmiot dużego

zainteresowania społeczeństwa, środków masowego przekazu oraz instytucji i organizacji państ-wowych. Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk przygotował bardzo ciekawy raport będący ujęciem wielowymiarowych zjawisk towarzyszących migracji polskich rodzin. Uwzględnia on najważniejsze aspekty emigracji Polaków, ze szczególnym naciskiem na doświadczenia dzieci, praktyki i relacje rodzinne, przebieg procesów adaptacyjnych na różnych poziomach życia społecznego, kultur-alnego, ekonomicznego i politycznego.

Słowa kluczowe: emigracja, rodziny migracyjne, transnarodowe dzieciństwo

Summary: Emigration of the Polish population is a phenomenon that has been going on for many years.

Migrations are the subject of great interest to the public, the mass media, state institutions and organi-zations. The Migration Research Committee of the Polish Academy of Sciences has created a working paper presenting the multidimensional phenomena accompanying the migration of Polish families. The report highlights the most important aspects of emigration, with particular emphasis on children’s experiences, such as family practices and relationships, adaptation processes at different levels of social, cultural, economic and political life.

Keywords: emigration, migrant families, transnational childhood

172

Edyta Koper

1. Uwagi wstępne

Współczesne migracje Polaków są zjawiskiem o dużej skali a aż 83% emi-grantów stanowią osoby w wieku aktywnym zawodowo. Dodatkowo średni czas pobytu za granicą wydłuża się bądź emigrant osiedla się na stałe w obcym kraju. Te fakty przyczyniły się do rozkwitu badań nad rodzinami transnarodo-wymi prowadzonymi przez badaczy w krajach napływu. Raport Komitetu Ba-dań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk stanowi istotny dokument przy-bliżający i podsumowujący rezultaty prowadzonych badań w zakresie polskich rodzin transnarodowych1.

Autorami raportu są Krystyna Slany, Magdalena Ślusarczyk oraz Paula Pustulka. Autorki odniosły się do badań w ramach projektu „Doing family in a transnational context. Demographic choices, welfare adaptations, school integration and the everyday life of Polish families living in the Polish-Nor-wegian transnationality”. Był on zrealizowany w ramach Polsko-Norweskiej Współpracy Badawczej w latach 2013-2016. Do budowania szerszej wiedzy na temat polskich rodzin przyczyniła się także międzynarodowa konferencja o europejskich rodzinach i migracjach w czasach niepewności – „Troubling Times for Europe? Families, Migration and Politics”.

Raport składa się z trzech części poprzedzonych wprowadzeniem i zwień-czonych rozdziałem podsumowującym. Część pierwsza zatytułowana „Prak-tyki codzienne rodzin migracyjnych i transnarodowych” definiuje rodzi-ny transnarodowe, obejmuje kontekst demograficzny ich powstawania oraz charakterystykę. Autorzy także przedstawiają typologie modeli rodzin oraz rolę praktyk rodzinnych, podtrzymujących więzi z Polską. W części drugiej – „Transnarodowe dzieciństwo”, przedstawiony został rozwój badań nad dziećmi w migracjach, kategorie dzieci migracji oraz ich problematyzacja w badaniach światowych. Zaprezentowano także, na bazie projektu Transfam, różne wymia-ry życia w Norwegii na podstawie subiektywnych doświadczeń przebadanych polskich dzieci. Trzecia część podkreśla instytucjonalny kontekst migracji, na przykładzie systemu edukacji. Przedstawiony został aspekt formalno-prawny, programowy oraz edukacyjny wymiar polityki integracyjnej w kraju przyjmu-jącym. Ważną kwestią, poza wspieraniem uczniów w adaptacji do nowego sys-temu, są doświadczenia rodziców, wyzwania instytucjonalne i problemy z ja-kimi się borykają zderzając się z odmiennymi od polskich systemami eduka-

1 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Pol-skiej Akademii Nauk, Kraków-Warszawa 2016, s. 4.

173

Polskie rodziny transnarodowe...

cyjnymi. Autorzy wskazują także na istotę oświaty polonijnej, możliwościach jej działania oraz stopnia zaangażowania państwa polskiego. Całość zamyka rozdział podsumowujący z wnioskami w zakresie skutków demograficznych i społeczno-kulturowych. W rozdziale tym autorzy zamieścili również tabelę zawierającą rekomendacje rozwiązań w trzech obszarach polityk z uwzględ-nieniem potrzeb dzieci transnarodowych.

Założeniem autorów było uwidocznienie rosnącego udziału polskich rodzin w procesie migracji. Główny cel raportu Komitetu Badan nad Migra-cjami Polskiej Akademii Nauk określono jako „zdefiniowanie i eksploracja wymiarów, które determinują transnarodowe związki Polaków przebywają-cych poza krajem pochodzenia z ojczyzną, ze szczególnym naciskiem na do-świadczenia dzieci”2. Badania te są konieczne dla efektywnego kształtowania polityki kierowanej do rodzin migracyjnych oraz polityki społecznej w Polsce. Kolejnym celem jest monitorowanie różnic między polskim systemem a za-chodnimi systemami edukacyjnymi, aby usprawnić politykę oświatową obej-mującą dzieci migrantów.

Autorzy odnosząc się do transnarodowości rodzin zaznaczają, że należy ją rozumieć w kilku kontekstach:

• „dynamicznych zmian w obrębie rodzin transnarodowych i wpływie otoczenia społeczeństw przyjmujących na praktyki rodzinne, zarów-no w odniesieniu do par małżeńskich, jak i na linii rodzic-dziecko;

• cyklu trwania i rozwoju rodziny migracyjnej oraz wynikających z nie-go napięć i strategii tożsamościowych;

• wielopoziomowego oddziaływania kontekstów instytucjonalnych – szczególnie systemu edukacyjnego w kraju przyjmującym;

• podmiotowości i aktywności dzieci imigrantów jako aktorów osadzo-nych w dynamicznym procesie budowania praktyk oraz zarządzania więziami i relacjami”3.

Według Autorek, pozwala to na analizę obejmującą każdy aspekt życia ro-dzin transnarodowych oraz na dalsze formułowanie długoterminowych wnio-sków, wskazujących czynniki wpływające na decyzje dotyczące osiedlania się oraz oczekiwań wobec polityki społecznej.

2 Tamże, s. 4-5. 3 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 6.

174

Edyta Koper

2. Praktyki codzienne rodzin migracyjnych i transnarodowych

Jak zauważają Autorki, problematyka rodzin migracyjnych jest istotna ze względu na dostrzegalne cechy procesów ludnościowych. Wśród migrantów dominującą grupę stanowią ludzie młodzi. W 2011 roku z Polski wyjechało 344 tys. osób w przedziale wiekowym 20-29 lat. Struktura polskiej populacji emigranckiej wyróżnia się na tle światowym, gdzie średni wiek migranta to 39 lat. Polska ma wysoki odsetek ludzi młodych w większości krajów euro-pejskich, a średni wek to 31 lat4. Według raportu, udział Polaków w wieku 20-39 lat wśród emigrantów w Wielkiej Brytanii to 80%, 60% w Niemczech oraz 79% w Holandii. Wielu młodych ludzi w kraju charakteryzuje także gotowość migracyjna. Skutkiem procesów mobilności i rozrodczości jest fakt, że poza krajem występuje zjawisko tzw. polskiego „baby boomu”. Prawie 23 tys. dzieci polskich matek urodziło się w Wielkiej Brytanii w 2015 roku, a analizy wska-zują na wyższe wskaźniki dzietności dla kobiet, które wyjechały przy ogra-niczeniu potencjału ludnościowego w Polsce5. Wynika to głównie z bardziej efektywnych programów wsparcia społecznego oraz zamierzeń osiedleńczych migrantów w państwach zapewniających stałą pracę.

Kolejnym aspektem poruszanym przez Autorki jest migracyjne rodziciel-stwo. Wyróżniają dwa typy ze względu na wzór migracyjny rodziny, czyli ro-dzicielstwo „na odległość” i „rodzicielstwo migracyjne”. Polskę dotychczasowo charakteryzowała migracja tymczasowa, co skutkowało badaniami wpływu wyjazdu rodzica na sytuację rodziny. Eskalowano także niepokój moralny związany z „eurosieroctwem”6. Jednak współczesnych obywateli Unii Euro-pejskiej cechuje „międzynarodowość” i mniejsze przywiązanie do kraju po-chodzenia. W tym nurcie badawczym skupiono się na zobrazowaniu porażek i kłopotów migrantów, jak rozluźnienie więzi rodzinnych, utrata tożsamości, choroby psychiczne, itp.7 Później pojawiły się badania dotyczące drugiego typu rodzicielstwa, gdzie rodzina została założona poza krajem bądź cała osiedliła się poza Polską. Główny środek ciężkości analizy porównawczej migracji se-zonowej i migracji osiedleńczej jest ściśle związany z miejscem stałego pobytu i zamieszkania dzieci. Rodzina rozdzielona skupiona jest wokół życia w Polsce. Dzieci dorastają w kraju, pozostają w środowisku rodzinnym i lokalnym, dzię-

4 Migracje zagraniczne ludności, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013, www.stat.gov.pl, [odczyt: 25.05.2017]. 5 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 8. 6 I. Szczygielska, Migracje zarobkowe kobiet i ich wpływ na funkcjonowanie rodzin, Warszawa 2013, s. 134-137.7 J. Korczyńska, Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polaków do Niemiec, Warszawa 2003, s. 67.

175


ki czemu nie doświadczają dylematów dorastania poza krajem. Podejście to jest uzależnione od wieku dzieci i małżonków.

Autorki przedstawiły pięć faz cyklu trwania rodziny syntezując powiązania między życiem rodzinnym a mobilnością w odniesieniu do rodzicielstwa migra-cyjnego. Faza bezdzietna obejmuje dylemat migracji i planowania potomstwa. 44% polskich emigrantów powyżej 15 roku życia to osoby pozostające w związ-kach małżeńskich8, wśród których szczęście rodzinne znajduje się na szczycie hierarchii wartości9. Dodatkowo kultura migracyjna w wielu regionach Polski przyzwyczaja młodych ludzi do wyjazdów zagranicznych w kolejnych pokole-niach. Do wysokiej mobilności przyczynia się brak zobowiązań opiekuńczych oraz chęć rozwoju osobistego i zdobywanie stałej pracy. W odniesieniu do przed-stawicieli wyższych warstw społecznych, zwłaszcza kobiet, mobilność wiąże się z poszukiwaniem przygody czy ucieczkę od problemów życia codziennego. Wśród młodych ludzi z ograniczonym kapitałem wyjazd wiąże się z poszuki-waniem godnego życia, minimalizowania negatywnych czynników rynkowych w miejscu pochodzenia (bezrobocie, niskie wynagrodzenia) poprzez zdobywa-nie środków finansowych i akumulację kapitału za granicą10.

Kolejną fazą jest prokreacja i wyzwania rodzicielstwa w obcym kraju. Mło-de małżeństwa skupiają się na sukcesie „dziecka-projektu” jednocześnie od-nosząc się do tradycyjnych norm macierzyństwa (np. ikona Matki-Polki) oraz nowego modelu tzw. zaangażowanego ojcostwa11. Powiększenie rodziny wiąże się z pogorszeniem statusu ekonomicznego migrantów, a jak wskazują badania polscy obywatele w większości zajmują nisko wynagradzane i nieprestiżowe sektory gospodarki12. W gorszej sytuacji zawodowej w wyniku macierzyństwa naturalnie są kobiety, jednak większość krajów przyjmujących oferuje świad-czenia socjalne. Ważnym jest także, że Polacy często przejmują nowy model rodziny, gdzie co raz częściej mąż wspiera małżonkę na zasadzie relacji part-nerskich i równościowych, np. poprzez urlopy ojcowskie. Najważniejszymi wnioskami, na jakie wskazują autorki, jest fakt, że polscy migranci realizują modele rozszerzonej prokreacji, decydując się na posiadanie dzieci.

8 Raport z wyników (NSP 2011), Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2012. 9 K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002, s. 94-96. 10 A. White, Family migration from small-town Poland: a livelihood strategy approach, 2009 [w:] Polskie rodziny

transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Kraków-Warszawa 2016, s. 16.

11 M. Sikorska, Nowa Matka Nowy Ojciec Nowe Dziecko – O nowym układzie sił w polskich rodzinach, Warszawa 2009, s. 129-200.

12 I. Grabowska-Lusińska, Migrantów ścieżki zawodowe bez granic, Warszawa 2013, s. 87-92.

176

Edyta Koper

Następnym etapem życia rodzin jest faza stabilizacji, która koncentruje się wokół tworzenia przestrzeni domowej. Fletcher pisał, że dom stanowi „(…) symbol doświadczeń migrantów i ich radzenia sobie z przestrzenią. Związki i relacje krzyżują się w domach rodzin transnarodowych. Domy są zarazem elementem konsumpcji i obrazem wartości rodziny, ale też i społeczności, z której wywodzą się migranci, sercem życia codziennego, gdzie ludzie tworzą kulturę”13. Emigranci bardzo często decydują się na zakup domu poza krajem, przy obecności polskich praktyk. Świadczy to o dużym przywiązaniu z krajem pochodzenia, podkreśla chęć przekazywania polskiej tradycji i kultury. Stabi-lizacja umacnia kilka typów migracyjnego rodzicielstwa:

• model tradycyjny charakteryzuje się ograniczoną integracją, przywią-zaniem do religii katolickiej i ojczystego języka oraz chęcią powrotu do kraju;

• model integracyjny cechuje otwartość na obcą kulturę i język;

• model hybrydalny łączy polskie i obce elementy;

• model równościowy polega na tolerancji i altruizmie, globalizacji i posługiwanie się wieloma językami w domu.

Według Autorek, rośnie heterogeniczność polskich rodzin poza krajem, ale również zależność między więzami dzieci i rodzin z Polską a stosunkiem rodziców do języka narodowego. Utrzymanie dwu- lub wielojęzyczności dzieci jest dla rodziców ogromnym wysiłkiem, a w rodzinach binacjonalnych może okazać się niemożliwe. Język polski może być zasobem do osiągania sukcesów zawodowo-rynkowych w Europie, a na poziomie rodziny stanowi podstawową oś tożsamości i budowania więzi z Polską. Autorki podkreślają na istotę działań ze strony państwa wysyłającego. Ważne jest, aby Polska stwarzała możliwości optymalnego życia rodzinnego w duchu transnarodowym, poprzez tworzenie właściwej polityki społecznej i wspomaganie rodziców w podtrzymywaniu i przekazywaniu języka oraz tradycji i kultury polskiej.

Faza odchodzenia dzieci i następnie pustego gniazda są najmniej przebada-nymi etapami życia cyklu rodziny. Wynika to z braku wystarczających danych na temat dorosłych dzieci migrantów. Jednak, jak wynika z literatury przy-taczanej przez autorów raportu, migranci „rzadko wychodzą poza ramy nor-matywne zapewnienia opieki tak wstępnym, jak i zstępnym członkom swojej sieci pokrewieństwa. Należy jednak podkreślić, że zobowiązania wobec dzieci

13 P. L. Fletcher, La casa de mis sueños. Boulder: Westview Press, 1999 [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Kraków-Warszawa 2016, s. 15.

177


dorastających poza Polską wydają się przeważać szalę na rzecz pozostawania w ich pobliżu, co oznaczałoby osiedlenie się w kraju przyjmującym. Migranci szczególnie podkreślają realistyczne przekonanie o tym, że ich wnuki urodzą się za granicą, a oni – wtedy jako dziadkowie – będą zobowiązani pomóc swo-im dorosłym dzieciom”14.

Jak zauważają Autorki raportu, podtrzymywanie więzi z Polską można za-obserwować poprzez praktyki rodzinne. Jak wynika z badań znaczna większość migrantów pragnie utrzymywać biskie relacje z pozostającą w kraju rodziną. W czasach globalizacji ułatwiać to mogą technologie komputerowe umożliwia-jące komunikację nie tylko telefoniczną, a także audio-wizualną. Jednak mimo nowoczesnych możliwości nadal główną wartością jest bezpośrednia obecność i fizyczna troska. Ponadto nie wszyscy migranci i ich rodziny potrafią bądź chcą stosować technologie w komunikacji. Konieczne zatem okazują się wi-zyty, z czego korzystają zwłaszcza kobiety. Autorzy wskazują tutaj na postrze-ganie dystansów przestrzennych, które uległy „zmniejszeniu” poprzez dobrą infrastrukturę czy tanie linie lotnicze. Krótkotrwałe powroty służą migrantom do spojrzenia na własne życie i ich dzieci z innej perspektywy.

3. Transnarodowe dzieciństwo

Zdaniem Autorek raportu, badania migracyjne przez wiele lat pomijały kwestię dzieci bądź marginalizowały ich liczbę i udział w tym procesie. Jed-nak na przestrzeni ostatnich lat można zauważyć zainteresowanie rolą dzie-ci w migracjach wśród badaczy. Według danych z 2016 roku na świecie jest ponad 31 mln dzieci, z czego 11 mln ucieka przed wojną i agresją zbrojną15. Raport Międzynarodowej Organizacji do spraw Migracji i Funduszu Narodów Zjednoczonych na Recz Dzieci ukazuje, że dzieci uchodźcy stanowią połowę populacji uchodźców. Najwięcej dzieci znajduje się w Turcji, a w Europie jest ich ponad 5,4 mln. Wiele dzieci pozostaje bez rodziców czy opiekunów, a liczba wniosków o azyl w 2015 roku była znacznie wyższa niż w roku poprzednim16. Kryzys migracyjny spowodował skupienie uwagi przez badaczy i instytucje międzynarodowe na kwestie związane z uchodźstwem dzieci i młodzieży oraz ich umiejscowieniem w społeczeństwie. Utworzony został min. ośrodek łączą-cy pracę badawczą z praktyką na rzecz dzieci – migrantów.

14 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 18.15 Uprooted. The growing crisis for refugee and migrant children, UNICEF, wrzesień 2016. 16 Migration of Children to Europe, IOM – UNICEF, 2015.

178

Edyta Koper

Jak wynika z raportu, sposób gromadzenia danych uniemożliwia wgląd badaczom w migracje dzieci wyjeżdżających z rodzicami. Brakuje danych na temat liczby polskich dzieci w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Irlandii, gdzie skupia się największa polska emigracja. Według Eurostatu z 2016 r. dzieci imi-grantów w Unii Europejskiej jest ok. 700 tys.17, z czego większość stanowią dzieci polskie, niemieckie, rumuńskie i litewskie. Najwięcej dzieci polskich mi-grantów, na podstawie raportu, w każdej grupie wiekowej przebywa w Holandii i Norwegii, (jednak nie uwzględnia on krajów wymienionych wyżej)18. Duży udział dzieci nasuwa postulaty czy założenia tzw. nowej socjologii dzieciństwa, w której dziecko jest podmiotem sprawczym, refleksyjnym, potrafiącym wy-rażać swoje przeżycia i doświadczenia. Zaczęły być postrzegane jako pełno-prawne jednostki, podejmujące decyzje i mające wpływ na otoczenie w ramach własnych możliwości. Dzieciństwo jest postrzegane jako część społeczeństwa, która kształtuje wiele zjawisk, a nie jako niezależny twór poprzedzający aktyw-ny udział w społeczeństwie19.

Autorki raportu zwróciły uwagę na kategoryzację dzieci, które uczestniczą w procesach migracyjnych. Wyróżniono:

• dzieci migrujące wraz z rodzicami

• dzieci pozostawione w kraju pochodzenia przez oboje lub jednego z rodziców, najczęściej w związku z ich pracą poza granicami ojczyzny

• małoletni migrujący samodzielnie, przekraczające granicę - na wła-sną rękę”20.

Według raportu, migracja rodziców przynosi zarówno pozytywne jak i negatywne konsekwencje. Migracja pooprawia sytuację ekonomiczną rodzi-ny, min. poprawa jakości życia, wykształcenie dzieci, lepsza opieka zdrowotna. Jednak rozłąka z rodzicami przynosi niepożądane efekty, czyli uwikłanie dzieci w problemy natury psychologicznej związanej z poczuciem niepewności i stra-chu, osłabieniem więzi, barkiem opieki. W przypadku migracji kobiet, zmienia się pozycja starszych dziewczynek-córek, które są dyskryminowane poprzez obciążanie ich obowiązkami matki. Badania wskazują także na przemoc wobec dzieci, porzucanie szkoły oraz niepowodzenia szkolne. Autorzy podsumowu-jąc dochodzą do wniosku, że nie ma wyraźnego powiązania między migracją

17 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 22.18 Tamże, s. 22-23.19 Tamże, s.22.20 Tamże, s. 23-24.

179


a trwaniem rodziny. Często uważa się, że migracje osłabiają więzi nieformalne i rodzinną sieć krewniaczą, jednak „analizy transferów ekonomicznych i spo-łecznych i empiryczne studia nad kolektywnymi działaniami członków rodzin na rzecz rozproszonych sieci krewniaczych (familyhood) poprawiają jakość re-lacji i więzi oraz realnie wpływają na trwanie rodzin”21.

W przypadku migracji dzieci wraz z rodzicami wskazuje się na trudności w adaptacji z nowym środowiskiem. Dzieci i młodzież migrująca samotnie na-rażona jest na przemoc, handel dziećmi, wykorzystywanie seksualne czy dar-mową pracę. Przestrzeganie praw dzieci starają się kontrolować organizacje, takie jak Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców czy Fundusz NZ na Rzecz Dzieci.

W kolejnej części raportu Autorki skupiły się na przedstawieniu wybra-nych wyników projektu Transfam, dotyczących polskich dzieci w Norwegii. Przedstawili wykres, który obrazuje wymiar życia w percepcji dzieci, uwzględ-niając społeczno-kulturowe, ekonomiczne i polityczne otoczenie kraju napły-wu; społeczno-kulturowe, ekonomiczne i polityczne konteksty oddziaływania kraju napływu; indywidualne charakterystyki dziecka oraz charakterystykę rodziny. Pierwszym wymiarem jest praca zawodowa rodziców, która jest wa-runkiem powodzenia rodziny w świadomości dzieci. Duże znaczenie ma przy tym znajomość języka i reguł życia społeczeństwa norweskiego. Wyniki do-wodzą, że każda rodzina poprawiła swoją sytuację materialną w porównaniu z życiem w Polsce. Dodatkowo przebadane dzieci deklarowały, że w nowym kraju żyje im się lepiej i miały dobre rozpoznanie nie tylko sytuacji zawodowej rodziców, ale również rodzaju wykonywanych przez nich prac. Warto także wspomnieć, że dane potwierdziły segregację genderową oraz częstsze pozosta-wanie kobiet bez zatrudnienia, głównie na rzecz rodziny.

Kolejnym aspektem są relacje genderowe w rodzinie. Głównym wnioskiem jest fakt, że ojciec jest postrzegany jako żywiciel rodziny, podnosi dochód ro-dzinny przez co jest nieobecny w domu i nie angażuje się w prace domowe. Małe dzieci postrzegają ojca jako osobę odpowiedzialną za sukces materialny rodziny, mimo iż matki także pracują zawodowo. Ojcowie poświęcają mniej czasu na życie rodzinne, ze względu na potrzebę osiągnięcia celu jaki obrali so-bie wyjeżdżając z kraju. Natomiast kobiety odnajdują się w roli „Matki Polki”, wykonując swoje obowiązki z matczynym oddaniem, łącząc pracę zawodową z opieką nad dziećmi. Wydaje się więc, że dzieci mają tradycyjne stereotypy podziału ról, jakie utrzymują się w Polsce. Z badań wynika również, że matki

21 Tamże, s. 25.

180

Edyta Koper

najwięcej czasu w skali tygodnia poświęcają dzieciom i mężowi oraz pracom domowym jak gotowanie, sprzątanie, pranie oraz podtrzymywanie więzi z ro-dziną w Polsce. Następnym wymiarem są emocje, jakie towarzyszą dzieciom w odniesieniu do migracji.

Autorki podkreślają, że dzieci migrantów były oswajane z wyjazdem znacznie wcześniej. Najczęściej odbywało się to poprzez wyjazd jednego z ro-dziców, na którego powrót czekały z utęsknieniem i radością, a dodatkowo w rozmowach rodziców pojawiał się temat zamieszkania w Norwegii. Według badań dzieci, które doświadczyły rozłąki z rodzicem pozytywnie reagują na osiedlenie się w nowym kraju, ze względu na scalenie rodziny. Starsze dzieci dodatkowo mają świadomość poprawy sytuacji materialnej, a decyzję rodzi-ców postrzegają bardziej jako konieczność.

Z badań wynika, iż kolejny wymiar – transnarodowe więzi, są bardzo istotnym aspektem w życiu dzieci migrantów. Inicjują, mobilizują i podtrzy-mują więzi rodzinne z bliskimi, głównie poprzez nowe technologie. Najważ-niejszym pozostaje utrzymanie bliskich relacji z babcią i dziadkiem. Należy zaznaczyć także, że wytworzył się fenomen „latających babć”, które przenoszą się czasowo do wnuków. Dzieci są największym spoiwem jakie łączy rodzi-nę z Polską. Dziadkowie pełnią także rolę podtrzymania tożsamości, tradycji, wiedzy o kraju. „Poczucie przynależności i tożsamości” dotyczy odczuć prze-badanych dzieci, co do identyfikacji z konkretnym państwem. Badaczki wyka-zały, że na pierwszym miejscu wśród polskich dzieci usytuowała się biwalencja, czyli poczucie przynależności zarówno do Polski jak i Norwegii. Jednak duża część przebadanych wykazuje poczucie zagubienia, utraty własnej tożsamości oraz trudności w komunikowaniu się. Pozostali wskazywali na silą więź z kra-jem ojczystym, oraz kilkoro na przynależność wyłącznie z Norwegią. Dzieci z par polsko-norweskich natomiast nie mają problemu z określaniem swojej tożsamości22. Nie są przywiązane do Polski i nie czują żadnego sentymentu co do niej, są ukierunkowane na kulturę norweską. Jeśli chodzi o relacje w szko-le polskie dzieci napotykają problem ze względu na inny system kształcenia. Szkoła norweska stawia inne cele przed uczniami, co sprawia że dzieci, zwłasz-cza te które uczęszczały do polskiej szkoły, mają problem z odnalezieniem się w nowej sytuacji. Niemniej jednak badania dowodzą, iż mimo początkowych barier i problemów polskie dzieci doskonale radzą sobie w szkole i środowi-sku rówieśniczym. Jest to dla nich bardzo ważne doświadczenie oraz szansa na wielokulturowe przyjaźnie.

22 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 32.

181


4. Rodziny migracyjne a szkoła - kontekst instytucjonalny

Jak podkreślają Autorki raportu, właściwa polityka dotycząca integracji i oświaty dzieci migrantów to prawdziwe wyzwanie dla państwa, dotyczące całego społeczeństwa i roli, jaką odgrywają w nim migranci. Szkoła jest obiek-tem, gdzie odbywa się ogromny proces integracyjny, który jest w stanie prze-ciwdziałać wykluczeniu i polepszyć sytuację migranta na rynku pracy. Na poziomie indywidualnym oznacza to motywację do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, na poziomie makro z kolei przyczynia się do budowania społeczeństwa, w którym wszyscy mają szansę być obywatelami23, zmniejsza ryzyko tworzenia tzw. „paralelnych społeczeństw”24, gdy migranci żyją nieja-ko obok. Należy również podkreślić, że migranci nie zawsze szukają pomocy w integracji. Podejmują bierną aktywność w społeczeństwie, nie znając języka funkcjonują na obrzeżach społeczeństwa. W takich przypadkach także szkoła ma szansę zintegrować całą rodzinę poprzez uczęszczające do placówki dzieci.

Badania Transfam wyraźnie to potwierdziły w przypadku polskich mi-grantów w Norwegii25. Dodatkowo dzieci migrantów postrzegane są przez pryzmat ich „przydatności” w społeczeństwie, czyli jak ich nauka i późniejsza praca wpływa na cały kraj. Z jednej strony może to dyskryminować uczniów z powodu ich złych wyników szkolnych. Jednak polskie dzieci wypadają do-brze w tych badaniach. Okazuje się bowiem, że radzą sobie w szkole świetnie więc postrzeganie ich przez pryzmat migracyjny podnosi ich samoocenę w no-wym społeczeństwie.

Należy dodać, że Konwencja Praw Dziecka Narodów Zjednoczonych (Uni-ted Nations Convention on the Rights of the Child - UNCRC) zwraca uwagę definiując dobre dzieciństwo, że oznacza ono nie tylko możliwość kształcenia, ale także prawo do bycia kształconym jej zgodnie z zasadami równości. Unia Europejska kwestię polityki edukacyjnej powierza głównie państwu człon-kowskiemu. Zwraca ona jedynie szczególną uwagę na zapewnieniu dostępu do nauki ojczystego języka i prawa zachowania własnej tożsamości26. Unia Euro-23 V. Todorovska-Sokolovska, Integracja i edukacja dzieci imigrantów w krajach Unii Europejskiej – wnioski dla

Polski, Warszawa 2010, s. 2-12.24 M. Ślusarczyk, Z nami czy przeciwko nam? : kierunki zmian i kulturowej integracji imigrantów w Europie, [w:] K.

Romaniszyn (red.) Culture and Migration. The Cultural Implications of International Migrations In the Light of Fieldwork Evidence, Kraków, 2008, s. 82-102.

25 M. Ślusarczyk, P. Pustułka, Transnarodowość w przestrzeni domowej polskich rodzin migracyjnych w Norwegii, Studia Humanistyczne AGH, Tom 16, 2017 nr 1, s. 23-27.

26 H. Stalford, Children and the European Union: Rights, welfare and accountability. Bloomsbury: Bloomsbury Pu-blishing, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i związki z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Kraków - Warszawa 2016, s. 38.

182

Edyta Koper

pejska wydała w tej sprawie wiele dokumentów, które mają charakter wspie-rający i rekomendujący. W kontekście instytucjonalnym przebieg integracji dzieci o pochodzeniu migracyjnym w szkole zależy przede wszystkim od zało-żeń systemów edukacyjnych. Istotne są różne czynniki wpływające na politykę edukacyjną i integracyjną:

• charakter polityki imigracyjnej oraz doświadczenie danego kraju. Największe doświadczenie w przyjmowaniu polskich imigrantów mają Niemcy i Austria.

• charakter systemu szkolnego. Zaliczyć tutaj także można postrzega-nie migrantów przez pryzmat ich pochodzenia czy stereotypu doty-czącego danej grupy etnicznej.

• model integracji dzieci o pochodzeniu migracyjnym w systemie szkolnym. Wyróżnia się dwa modele: separacyjny, który zakłada od-dzielenie dzieci migracyjnych poprzez inne klasy lub szkoły do czasu opanowania języka oraz model integracyjny, który zakłada włączenie dzieci migracyjnych do klas docelowych.

• wsparcie oferowane uczniom i rodzinom. Wliczamy tu odpowiednie przygotowanie nauczycieli, którzy pomogą nie tylko dzieciom, ale ca-łym rodzinom w adaptacji do nowego środowiska.

• możliwość uczenia się języka ojczystego. Nauka języka odbywa się poprzez zapewnianie takiej możliwości przez państwo przyjmujące, poprzez współpracę państwa przyjmującego z krajem ojczystym bądź z inicjatywy wyłącznie kraju pochodzenia.

Jak wynika z raportu, integracja odbywa się z różnym stopniem nasilenia w zależności od państwa przyjmującego. Kluczowe jest tu nastawienie danego państwa do migrantów, system szkolnictwa, stopień przygotowania nauczycieli oraz sposób finansowania z budżetu kraju.

Autorki podkreślają, że wśród Polaków na emigracji dobre wykształcenie jest bardzo ważne. „Rodzice są zainteresowani wszystkimi aspektami edukacji : długością kształcenia obowiązkowego, podziałem na etapy i kryteriami prze-chodzenia na kolejne, systemami oceniania i promocji do kolejnych klas, kosz-tami nauki, opieką po zakończeniu lekcji, rytmem roku szkolnego czy możli-wością opuszczania lekcji, a także sposobem pracy na lekcji. Wśród ważnych zagadnień wskazuje się też na procedury zapisywania do szkół, dostępność

183


miejsc czy zróżnicowanie szkół w ramach danego kraju i możliwości uzyskania wsparcia w razie potrzeby”27.

W badaniach uwzględniono także bariery, jakie napotykają rodziny migra-cyjne. Po pierwsze bariery instytucjonalne, gdzie główną kwestią jest brak przy-gotowania nauczycieli do edukacji migrantów. Ten problem był bardzo duży po akcesji Polski do UE lub w krajach, gdzie polskich migrantów nie było. Kolej-ny problem ma podłoże finansowe, związane z nauczaniem języka ojczystego. W Norwegii odpowiedzialne są za to gminy, a nie każda decyduje się na finanso-wanie takiej edukacji. Problemem jest dyskryminacja migrantów, co powoduje zanikanie rodzimej tradycji i języka ojczystego. Kolejna bariera dotyczy treści jakie dzieci migrantów przyswajają w szkole. Autorki zauważają, że historia, poli-tyka czy ekonomia krajów pochodzenia była bardzo zmarginalizowana. „W nar-racjach migrantów w ramach projektu Transfam zagadnienia związane z wie-lokulturowością pojawiały się bardziej w postaci ‘folkloru’ niż szerszej analizy społecznej”28. Ważna jest również bariera związana z błędami, które popełniają rodzice. Porównują system szkolny kraju przyjmującego z polskim, zwłaszcza gdy jest on znacząco odmienny, jak np. w Wielkiej Brytanii czy Norwegii. Do-datkowo krytykują przesadzone oczekiwania wobec rodziców w angażowanie się w życie szkoły. Mimo, że sami są migrantami potępiają zróżnicowanie etnicz-ne lub narodowościowe w szkołach. Barierą wśród dzieci jest przede wszystkim brak znajomości języka, kultury, obyczajów, a co za tym idzie izolacja w grupie i trudności w nauce, przy czym kluczowy jest wiek dziecka.

Autorki raportu zwracają uwagę, że rodziny migracyjne decydując się na wyjazd z kraju muszą przygotować się na wyzwania jakim należy sprostać w ob-cym kraju. Przede wszystkim nauka języka i nowych warunków życia oraz za-akceptowanie zróżnicowania kulturowego. Rodzina musi także stworzyć własną strategię transnarodowości, która obejmuje kontakty z pozostałymi w Polsce, kształtowanie polskiej tożsamości i integracji w kraju przyjmującym.

27 M. Lopez Rodriguez, A. D’Angelo, L. Ryan, R. Sales, Szkolnictwo w Anglii: poradnik dla emigrantów i specjali-stów pracujących z emigrantami. Social Policy Research Center, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzi-ce, instytucje i związki z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Kraków - Warszawa 2016, s. 44.

28 Polskie rodziny transnarodowe: dzieci…, s. 46.

184

Edyta Koper

5. Uwagi końcowe

Raport Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk w swo-im podsumowaniu formułuje szereg rekomendacji i wniosków. Zwraca uwa-gę na fakt, iż polskie rodziny migracyjne nie mają już wyłącznie charakteru czasowego. Migracje zatem wpływają nie tylko na rodzinę migrantów, ale na całe społeczeństwo polskie i kraju przyjmującego. Tak więc, przemiany zostały ujęte w kontekście kraju pochodzenia, kraju osiedlenia oraz w tak zwanej prze-strzeni transnarodowej.

Zdaniem Autorek raportu, państwo polskie, w odpowiedzi na odpływ ka-pitału ludzkiego, musi przygotować lokalne ośrodki na docieranie do migran-tów i ich dzieci z „polskością” w celu pielęgnowania polskiej kultury. Państwa przyjmujące natomiast powinny zapewniać integrację, wielokulturowość oraz równość migrantów w społeczeństwie, z korzyścią dla rynku pracy. W prze-strzeni transnarodowej można jasno zidentyfikować gamę motywacji stojących z działaniami Polaków. Według badań prowadzonych w Anglii, Irlandii czy Norwegii kluczowym czynnikiem w zakładaniu czy powiększaniu rodziny jest bezpieczeństwo ekonomiczne. Wiodącymi elementami są dobrze płatna i sta-bilna praca, wsparcie socjalne i prawidłowe funkcjonowanie instytucji społecz-nych. Warto także zaznaczyć aspekty „normalnego życia”, czyli spokoju, moż-liwość ograniczenia pracy zawodowej czy dobry stan środowiska naturalnego oraz wolności polityczne i osobiste. Za granicą postępuje także demokratyzacja rodziny, zaczyna się uwzględniać decyzje dzieci i ich potrzeby.

Badaczki sformułowały też rekomendacje odnoszące się do włączania per-spektywy dzieci na trzech obszarach polityk uwzględniając wzmacnianie roli dzieci w życiu społecznym i kulturalnym, rozwiązywanie problemów związa-nymi z wchodzeniem w dorosłość, uniknie ryzyka wykluczenia. Według nich:

1) kraj wysyłający powinien stwarzać odpowiednie regulacje prawne, dbać o edukację polonijną, promować projekty kulturalne, wspierać działania podmiotów dbających o tradycje i migrantów, normalizo-wać wielokulturowość w kraju poprzez edukację, prowadzić monito-ring doświadczeń migrantów (zwłaszcza dzieci i młodzieży);

2) kraj przyjmujący powinien prowadzić odpowiednią integracyjną po-litykę, pomagać w edukacji nowego języka, edukować społeczeństwo, przeciwdziałać dyskryminacji, wspierać dzieci migrantów w ada-ptacji w nowym środowisku oraz w pielęgnowaniu własnej kultury,

185


usprawnić działania agencji systemu pomocy społecznej i wczesnej interwencji;

3) transnarodowa rodzina powinna przede wszystkim zadbać o utrzy-mywanie i tworzenie rodzinnych i przyjacielskich relacji, o umożli-wianie dbania o relacje z dziadkami i całą rodziną oraz polskiej tra-dycji i kultury.

Raport Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk stanowi kontynuację szeregu badań nad migracjami. Mają one charakter interdyscypli-narny i wpisują się w zakres międzynarodowych badań nad współczesnym spo-łeczeństwem. Dowodzą przy tym, że badania prowadzone w Polsce nie odbiegają od badań europejskich. Autorki wskazują jedynie na występowanie dysproporcji w przeprowadzonych badaniach ośrodków zagranicznych z polskimi.

186

Edyta Koper

Bibliografia:

Fletcher P.L., La casa de mis sueños. Boulder: Westview Press, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem, Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Kraków-Warszawa 2016.Grabowska-Lusińska I., Migrantów ścieżki zawodowe bez granic, Warszawa 2013. Korczyńska J., Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polaków do Niemiec, Warszawa 2003. Lopez Rodriguez M., D’Angelo A., Ryan L., Sales, R., Szkolnictwo w Anglii: poradnik dla emigrantów i specjalistów pracujących z emigrantami, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i związki z krajem, Kraków - Warszawa 2016. Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i związki z krajem, Kraków - Warszawa 2016. Raport z wyników (NSP 2011), Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Warszawa 2012. Sikorska M., Nowa Matka Nowy Ojciec Nowe Dziecko – O nowym układzie sił w polskich rodzinach, Warszawa 2009. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002. Stalford H., Children and the European Union: Rights, welfare and accountability, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i związki z krajem, Kraków - Warszawa 2016. Szczygielska I., Migracje zarobkowe kobiet i ich wpływ na funkcjonowanie rodzin, Warszawa 2013. Ślusarczyk M., Z nami czy przeciwko nam?: kierunki zmian i kulturowej integracji imigrantów w Europie, [w:] Culture and Migration. The Cultural Implications of International Migrations In the Light of Fieldwork Evidence, red. K. Romaniszyn, Kraków 2008.Ślusarczyk M., Pustułka P., Transnarodowość w przestrzeni domowej polskich rodzin migracyjnych w Norwegii, „Studia Humanistyczne AGH”, Tom 16, 2017 nr 1.Todorovska-Sokolovska V., Integracja i edukacja dzieci imigrantów w krajach Unii Europejskiej – wnioski dla Polski, Warszawa 2010.White A., Family migration from small-town Poland: a livelihood strategy approach, [w:] Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem, Kraków-Warszawa 2016.

187

Monika Lejb-BuryśUMCS w [email protected]

Problem marginalizacji i wykluczenia społecznego Romów we współczesnej Polsce

The problem of marginalization and social exclusion of Roma in contemporary Poland

Streszczenie:Artykuł traktuje o sytuacji mniejszości romskiej we współczesnej Polsce przez pryzmat prob-

lemów marginalizacji i wykluczenia społecznego, w szczególności ich przyczyn i przejawów. Przyjęto tezę, że największym wyzwaniem jest przełamanie ciągu przyczynowo-skutkowego: braki w wyksz-tałceniu - wysokie bezrobocie - ubóstwo, które dodatkowo pogłębiają spychanie tej mniejszości na mar-gines życia społecznego oraz utrudniają rozwój w kluczowych dla każdej grupy dziedzinach. Skutkiem takich procesów jest najczęściej wykluczenie badanej mniejszości z życia społecznego. W artykule pod-jęto próbę analizy wybranych czynników marginalizacji Romów: niskiego wykształcenia, bezrobocia i ubóstwa, oraz prezentacji programów integracji mniejszości romskiej w Polsce.

Słowa kluczowe: wykluczenie społeczne, marginalizacja, Romowie, bezrobocie, ubóstwo, edukacja Romów

Summary:The article discusses the situation of the Roma minority in Poland through the prism of the prob-

lems of marginalization and social exclusion, in particular their causes and manifestations. The biggest problem is overcoming the cause-and- effect chain: lack of education - high unemployment - poverty, which further aggravate the marginalization of minorities and inhibit development in key areas of life. The result of such behavior is usually the exclusion of a group from social life. This article attempts at presenting the factors of marginalization of Roma - low education, unemployment and poverty - and presenting the program of integration of the Roma minority in Poland.

Keywords: social exclusion, marginalization, Roma, unemployment, poverty, Roma education

188

Monika Lejb - Buryś

1. Uwagi wstępne

Romowie w Polsce są jedną z czterech mniejszości etnicznych. Według da-nych z Raportu o sytuacji społeczności romskiej, opracowanego przez Związek Romów w Polsce, liczebność tej grupy jest szacowana na około 20 tysięcy osób1. Jednak według wyników spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 roku liczba ta wynosi 16 723 osób2, w tym: w województwie dolnośląskim - 2 028, małopolskim - 1 735, śląskim - 1 733, mazowieckim - 1 531, wielkopolskim - 1 221, łódzkim - 1 193, kujawsko-pomorskim - 1 080 opolskim -1 078, podkar-packim - 1 023, zachodniopomorskim - 1 002, lubelskim - 794, warmińsko-mazurskim - 772, podlaskim - 527, świętokrzyskim - 381, lubuskim - 502, pomorskim - 125. Romowie w Polsce w zdecydowanej większości stanowią ludność o charakterze miejskim. Zamieszkują głównie większe miasta na ob-szarze całego kraju. W świetle wyników spisu ludności z 2011 roku na popu-lację Romów składa się 8 604 kobiet oraz 8 119 mężczyzn, w tym 10 840 osób w wieku produkcyjnym.

Tak istotne różnice w pomiarach wynikają przede wszystkim z nieufno-ści do osób, które nie są przedstawicielami romskich władz czy też romskiej mniejszości. Swoje znaczenie ma też zróżnicowanie Romów. Ci zamieszkujący w Polsce dzielą się na 6 podstawowych szczepów.

Pierwszy z nich, Polska Roma lub Cyganie Nizinni, na polskich ziemiach pojawili się w XVI wieku, uciekając z Europy Zachodniej przed prześladowa-niami. Ze względu na obszary koczowania ich mniejsze grupy przybierały swoje nazwy od miejsc przebywania: Galicjaki, Kaliszaki, Łomżyniaki, Sam-boraki, Warmijaki, Wołyniaki itp. Cyganie Nizinni dzielą się ponadto na wiele grup, których nazwy są dość niejasne, ponieważ nie odnoszą się one ani do języka ani do miejsca przebywania. Te określenia to: Berniki, Bosaki, Jaglany, Pachowiaki, Pluniaki, Toniaki, Węgry. Te odłamy dzielą się jeszcze niekiedy wewnętrzne na większe grupy rodowe i mniejsze rodzinne.3

Drugi szczep, Bergitka Roma, inaczej Górscy Cyganie, Cyganie Wyżynni, Bergare, Cyganie Karpaccy, do Polski przybywali w okresie od XV do XVII wie-ku. Zamieszkują głównie w Krakowie, Nowej Hucie, na Śląsku, oraz na Dolnym Śląsku, między innymi w Kłodzku, Bystrzycy i Kowarach. Utrzymują się przede

1 Raport o sytuacji społeczności romskiej w Polsce-marzec 2012 r.; http://www.romowie.com/raport.pdf; 2 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 w zakresie deklarowanej narodowości

oraz języka używanego w domu, 22 marca 2012, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_str_dem_spo_NSP2011.pdf;

3 A. Bartosz, Nie bój się Cygana, Sejny 1994, s. 73.

189


wszystkim z muzyki i kowalstwa.4 Ze względu na miejsce zamieszkania oraz różnice wynikające między innymi z mało uchwytnej cechy językowej, Bergitka Roma dzieli się na poszczególne grupy- Ciarnogórska Rroma, Jabłońska Rroma, Jurgovatar (Cyganie z Jurgowa), Rabkatar (Cyganie z Rabki), Sądecka Rroma oraz Zakopanatar (Cyganie z Zakopanego). Ze względy na prowadzenie przez nich osiadłego trybu życia oraz nieznajomość zwyczajów panujących wśród grup koczowniczych są odrzucani przez pozostałe grupy romskie.5

Trzeci szczep to Lowarzy, którzy na ziemie polskie przybyli w latach 60 tych XIX wieku z obszarów obecnej Rumunii. Niektóre źródła podają, iż przybyli oni z Węgier, ponieważ ich nazwa, dosłownie znacząca „koniarze”, pochodzi od wę-gierskiego słowa ló (koń). Grupa ta trudniła się przede wszystkim handlem koń-mi, obecnie najczęściej handlem samochodami. Lowarzy, wraz z Kelderaszami, uważani są romską elitę, stanowią stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie grupę, mieszkają głównie w dużych miastach. Lowarzy są wyznania katolickiego lub prawosławnego, posługują się dialektem języka romskiego6.4 A. Kupczyk, Status prawny Romów w Polsce a regulacje prawne w państwach członkowskich Unii Europejskiej,

(w:) Varia Doctrinalia, red. Ł. Machaj, Wrocław 2012, s. 148.5 A. Bartosz, Nie bój się Cygana, Sejny 1994, s. 72-73.6 „Prof. Yaron Matras (University of Manchester) we współczesnym języku romskim wyróżnia następujące grupy

(gałęzie) dialektów, którymi posługują się wymienione niżej społeczności:• dialekty bałkańskie: Arli (Macedonia, Kosowo, Grecja), Erli (Bułgaria), Meczkarowie (rom. Mečkar, Al-

bania), Sepeczowie (rom. Sepeči, Grecja, Turcja), Ursarowie (rom. Ursari, Rumunia), Krymscy Romowie (Ukraina), Zargarowie (rom. Zargari, Iran) i inne grupy;

• dialekty zis-bałkańskie: Drandarowie/Drindarowie (rom. Drandari lub Drindari), Kowaczkowie (rom. Kovački), Kalajdżowie (rom. Kalajdži) i Bugurdżowie (rom. Bugurdži; wszystkie z terenu Bułgarii i Mac-edonii);

• dialekty vlax-południowe: Gurbetowie (rom. Gurbet lub Džambazi), Kalburdżowie (rom. Kalburdžu), Czer-garowie (rom. Čergari) i inne (Serbia, Czarnogóra, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, południo-wa Rumunia, Bułgaria, Grecja, Albania, Turcja);

• dialekty vlax-północne: Kełderasze, Lowarzy, Czurarowie (rom. Čurari), Maczwajowie (rom. Mačvaja) i inne społeczności z Rumunii, Mołdawii, Węgier, Serbii oraz żyjące na emigracji na całym świecie;

• dialekty centralno-południowe: Romungrzy, Romowie Wend, Romowie Burgenlandzcy, Serwy i inne grupy zamieszkujące Węgry, Słowację, północną Słowenię, wschodnią Austrię, Ukrainę oraz Rumunię;

• dialekty centralno-północne: Polscy Cyganie Wyżynni, Romowie Słowaccy, Romowie Morawscy (dialekt wymarły po II wojnie światowej), Wurdonara Roma i inne (Słowacja, Czechy, Polska, Ukraina);

• dialekty północno-zachodnie: Sinti, Manusze, Fińscy Kaale i inne (Niemcy, Austria, Francja, Włochy, kraje Beneluxu, Finlandia);

• dialekty północno-wschodnie: Chaładytka Roma, Sasytka Roma, Romowie Łotewscy (rom. Lotfitka Roma lub Čuxny), Polska Roma i inne (Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja, Białoruś, Ukraina);

• dialekty izolowane bądź o nieustalonej klasyfikacji: używane przez grupy z pogranicza Słowenii, Chorwacji i Włoch, włoskich prowincji Abruzja i Kalabria, z irańskiego Azerbejdżanu itd;

• pogadialekty: Romaniczale (nazwa własna Romanichal, Anglia), Gitanowie (nazwa własna Gitanos lub Caló, Hiszpania), Romowie Baskijscy (nazwa własna Errumantxela), Walijscy Kaale (nazwa własna Kååle, nie na-leży mylić z Fińskimi Kaale – patrz wyżej), Bosza (Armenia), Bojasze oraz pokrewne grupy: Rudarowie (na-zwa własna Rudari), Ludarowie (nazwa własna Ludari), Lingurarowie (nazwa własna Lingurari), Zlatarowie (nazwa własna Zlătari) z terenu Węgier, Rumunii, Bałkanów, a także Ameryki i Australii, Romowie Serbscy (Serbia), Romowie Skandynawscy (nazwa własna Tattare, Skandynawia).” Zob. więcej: Język Romski, http://www.raz.nowaruda.pl/sec,J%C4%99zyk_cyga%C5%84ski.HTML

190


Czwarty szczep – Kelderasze (również Kełderasze, Kalderasze, Kelde-rasze) to kotlarze. Nazwa tej grupy pochodzi od rumuńskiego słowa căldare (kocioł). Specjalizowali się oni w wyrabianiu, bieleniu i cynowaniu kotłów na terenie Banatu. Grupa ta do Polski przybyła w tym samym czasie co Lowarzy - w drugiej połowie XIX wieku z rumuńskojęzycznych obszarów Mołdawii oraz Wołoszczyzny. Kelderasze posługują się dialektem romani z tej samej grupy dialektów którą posługują się Lowarzy. Ze względu na prowadzenie, ich status oraz bogate życie właśnie spośród nich wywodziła się większość tzw. królów cygańskich.7 Obecnie zamieszkują w małych grupach rozsianych po całej Pol-sce. Ich wyznaniem jest prawosławie.8

Piąty szczep, Sasytka Roma, inaczej Romowie Niemieccy, wywodzi się z grupy Polska Roma, od której oddzielili się w XIX wieku. Na wyłonienie się grupy Sasytka przesądził wpływ kultury niemieckiej na terenach zaboru pru-skiego. Posługują się oni dialektem północno-wschodniej gałęzi języka romani, zamieszkują głównie w Polsce oraz w Niemczech. Tradycyjnie są wyznawcami katolicyzmu lub luteranizmu.9

Szósty szczep, Ruska Roma, inaczej Chaładytka Roma, Cyganie Rosyjscy, jest językowo i kulturowo tożsamy z grupą Polska Roma. Zamieszkują oni głównie we wschodniej części Polski, od Suwałk po Kielce.10

Mniejszość romska, jedna z kilku mniejszości etnicznych we współczesnej Polsce, jako jedyna spotyka sie z problemem marginalizacji i wykluczenia spo-łecznego. Duży wpływ na występowanie tych zjawisk wobec tej grupy ma ste-reotyp Cygana/ Roma, głęboko zakorzeniony w świadomości polskiego społe-czeństwa. To właśnie uproszczone postrzeganie Romów jako obcych, złodziei, oszustów, żebraków, naciągaczy itp. sprawia, że są oni spychani na margines i wykluczani z życia społecznego. Stereotypy te wiążą się przede wszystkim z ich pochodzeniem, kulturą, niezrozumiałym sposobem bycia i stylem życia. Dotyczą też cech antropologicznych, sposobu myślenia, wzorów zachowania, relacji z innymi. Największą trudność w walce z marginalizacją Romów stano-wi ich bezrobocie. Zdecydowana większość tej społeczności pozostaje bowiem bez pracy w stopniu, który urzędowo uznawany jest za trwały. Ich sytuacja

7 Król cygański, Król Romów, Śero Rrom- instytucja oficjalnego zwierzchnika społeczności romskiej. Był on oficjalnym mediatorem oraz reprezentantem społeczności romskiej przed władzami danego państwa bądź terytorium. Jego funkcja polegała z jednej strony na reprezentowaniu i ochronie interesów Romów. Wewnątrz społeczności romskiej odpowiedzialny był on za rozstrzyganie sporów między cyganami, przestrzeganie ko-deksu cyganów (mageripen-a), oraz za nakładanie i zdejmowanie kar. Więcej w: A. Bartosz, s. 140.

8 Kełderasze, http://romopedia.pl/index.php?title=Ke%C5%82derasze; 9 Sasytka Roma, http://romopedia.pl/index.php?title=Sasytka_Roma; 10 A. Bartosz, s. 73.

191


materialna sprawia, że są oni wieloletnimi beneficjentami pomocy społecznej, co ma negatywny wpływ na wzrost ich aktywności zarobkowej. Jednocześnie wsparcie uzyskiwane właśnie poprzez pomoc społeczną powoduje, że w po-wszechnym odczuciu społecznym jest to uznawane za nieuzasadnione wyko-rzystywanie przez Romów publicznych pieniędzy. To z kolei wpływa na jeszcze większe bariery i utrudnienia we wzajemnym porozumieniu się.11

W rozważaniach przyjęto, że problem wykluczenia i marginalizacji spo-łeczności romskiej we współczesnej Polsce wynika przede wszystkim ze zjawi-ska długotrwałego bezrobocia dotykającego członków tej grupy. To zjawisko skutkuje jednocześnie stale pogarszającą się ich sytuację mieszkaniową, eduka-cyjną, zdrowotną i kulturową.12

2. Przyczyny i przejawy marginalizacji i wykluczenia społecznego Romów

Pojęcie „wykluczenie społeczne” jest różnorodnie definiowane, przede wszystkim z uwagi na przyjęty czynnik, który uznawany jest za przyczynę wy-stępowania tej nierówności społecznej. Mamy tu bowiem do czynienia z kilko-ma nakładającymi się wymiarami marginalizacji. Dla potrzeb tego artykułu przyjęto definicję z Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski: „Wy-kluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpły-wania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich”13. Zaś termin marginalizacji najtrafniej został określony jako: „stan wykorzenie-nia, braku uczestnictwa jednostek lub grup w instytucjonalnym porządku spo-łecznym oraz procesy, które do tego stanu prowadzą. Marginalność stanowi więc odwrotność społecznej integracji, uważanej za jedną z fundamentalnych wartości ładu społecznego.”14

W literaturze przedmiotu powszechny jest pogląd, że mniejszość romska jest grupą szczególnie podatną na marginalizację i wykluczenie społeczne. Przyczyn występowania tych zjawisk jest wiele, niemniej jednak ich występo-

11 M. Giza, Sytuacja Romów w Małopolsce jako przykład społecznego wykluczenia, „Studia Socialia Cracoviensia”, 2015 nr 2, s. 133

12 Tamże. 13 Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, s. 22; https://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf; 14 B. Kłos, Przyczyny i przejawy marginalizacji społecznej, Informacja BSE nr 742 (IP-92 S), s. 100; http://biurose.

sejm.gov.pl/teksty_pdf_00/i-742.pdf;

192


wanie ściśle związane jest z zamkniętym ciągiem przyczynowo- skutkowym: braki w wykształceniu- wysokie bezrobocie- ubóstwo.15

I tak poziom wykształcenia jest jednym z zasadniczych czynników deter-minujących poziom wykluczenia- blisko 90 procent Romów mieszkających na terenie Polski posiada wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe, z czego znaczna część nie potrafi pisać i czytać na poziomie elementarnym. Wielu z nich nie jest w stanie podpisać się imieniem i nazwiskiem.16 Tak niski poziom wykształcenia wynika z niechęci Romów do sformalizowanej, prowa-dzonej przez państwo edukacji. Większość z nich uważa, że zetkniecie dzieci romskich z młodzieżą głównonurtową może mieć na nich negatywny wpływ. Ponadto rodzice, a co za tym idzie także i dzieci romskie, nie dostrzegają ja-kichkolwiek korzyści z uczestnictwa w systemie szkolnictwa.17

Choć liczne są próby dostosowania elementów systemu edukacyjnego w sposób nie kolidujący z romanipen18, jednak jest to trudne zadanie. Najwięk-szy problem stanowi odmienność wzorców w edukacji: celem systemu edukacji Romów jest nauczenie ich bycia Romem, a więc ich języka, historii, kultury, sposobu funkcjonowania wśród tej społeczności i określanie relacji ze światem nieromskim. Z drugiej strony, w oczach Romów, szkoła jest miejscem w któ-rym ich dzieci odciągane są od zasad społeczności, co w rzeczywistości często okazuje się prawdą.19 Jednocześnie, według rodziców, romskie dzieci w szko-le narażone są na kontakty z gadzio20 i odmiennym światopoglądem uczniów i nauczycieli. Mając tego świadomość, państwo polskie chcąc rozwiązać pro-blem niechęci Romów do wysyłania dzieci do szkoły wspiera kształcenie asy-15 D. Ringold, M. Orenstein, A.Mitchell, E. Wilkens, Roma in an Expanding Europe : Breaking the Poverty Cycle.

Waszyngton 2005, s. 32.16 J. Balvin, M. Kowalczyk, Ł. Kwadrans, Situation of the Roma Minority in the Czech Republic, Hungary, Poland

and Slovakia, Vol. 2, Wrocław 2011, s. 145- 179.17 E. Nowicka, Romowie i świat współczesny, [w:] Romowie w Polsce- historia, prawo, kultura, red. P. Borek, Kra-

ków 2007, s.139-142, 145.18 Romanipen - to słownikowo ogół romskiej tradycji, niepisany kodeks postępowania oraz wzajemnych relacji

w tradycyjnej społeczności romskiej. W rzeczywistości jest niepisaną wykładnia tradycji romskich. Nakłada na Cyganów nakaz manifestacji cygańskości, jako wartości najwyższej, posługiwania się językiem Romów w śro-dowisku własnym i w stosunku do innych Cyganów, solidarności za współplemieńcami, pomocy, przestrzega-nia uznanych obrzędów i rytuałów. Zasad romanipen używa się wyłącznie wewnątrz społeczności cygańskich, służy do wyodrębnienia Cyganów „prawdziwych” (ćiaćie Roma) od tych, którzy zasady romanipen nie prze-strzegają – od złych Cyganów (phuj Roma) lub brudnych, nieczystych (dźungałe Roma). Więcej w: Romanipen- kodeks Romów, http://www.cyganskawyspa.pl/cms/aktualnosci/romanipen-kodeks-romow/;

19 M. Szewczyk, Unia Europejska i Romowie. System wobec kultury etnicznej; Tarnów 2013, s. 62. 20 Gadzio (gadje,gadzia, gawalo, busno, pajo) – w kulturze romskiej: obcy, nie-Cygan, nie-Rom. Gadzio to ktoś,

kto nie podlega romanipen. Zwykle nie jest członkiem romskiej grupy etnicznej, ale może być również Romem, który nie żyje według tradycji i kultury romskiej. Jest to termin używany przez Cyganów/Romów do określenia obcych, którym nie należy się szacunek. Więcej tu: http://romopedia.pl/index.php?title=Gadzio,_Gadje; [do-stęp: 03.11.2017].

193


stentów romskich oraz wykwalifikowanych nauczycieli będących członkami społeczności romskiej. Uważa się że takie programy mogą dać nadzieję na wzrost odsetka dzieci romskich objętych obowiązkiem szkolnym i zagwaran-tować im lepszą adaptację w środowisku dzieci i młodzieży.21

W powyższym aspekcie ważnym czynnikiem jest problem języka, który używany jest w szkole, co ma wpływ na naukę, a później stwarza trudności również z pracą. Otóż język polski dla Romów jest drugim językiem, który nie zawsze jest używany w otoczeniu dzieci w którym dorastają. Jednocześnie zda-niem rodziców to właśnie na szkole spoczywa obowiązek jego nauki. Postawa taka powoduje niedostateczne przygotowanie dzieci do uczestnictwa w syste-mie edukacji. Dodatkowym utrudnieniem jest także fakt, iż pomimo nauczania dzieci w domu języka romskiego nie są one uczone pisania i czytania. W konse-kwencji, romskie dzieci w szkole po raz pierwszy stawiane są przed wymogiem czytania, pisania oraz wypowiadania się w obcym im języku. Jest to dla nich trudne do przyswojenia, przede wszystkim dlatego, że nie posiadają tych umie-jętności w języku romani.22 Uważa się, że w tym względzie dobrym rozwiąza-nie mogłoby być posyłanie dzieci romskich do placówek przedszkolnych. Ale i tu występuje istotna bariera: przez większość Romów oddawanie dziecka do nieobowiązkowego przedszkola traktowane jest jako ujma na honorze matki, której obowiązkiem jest zajmowanie się dziećmi.23

Udział w systemie obowiązkowej edukacji jest również utrudniony przez romski system zakładania rodziny: obawa przed porwaniem dorosłej (14 lat) córki24, wczesne obowiązki małżeńskie, strach przed czerpaniem z nierom-skich wzorców, wchodzenie romskich dziewcząt w relacje z nieromskimi chłopcami, które mogą prowadzić do skalania25. Te czynniki istotnie wpływają na wczesne przerywanie edukacji i traktowanie nauki w szkole jako zagrożenie dla romskości.26 Według jednego z Raportów dotyczącego sytuacji mniejszo-21 E. Nowicka, Romowie i świat..., s. 136.22 W. Połeć, Reprodukcja mniejszości: Romowie w polskiej szkole, [w:] Wędrowcy i migranci, red. E. Nowicka, B.

Cieślińska, Kraków 2005, s. 100-102. 23 M. Różycka, Wzory kultury a edukacja dzieci romskich, [w:] red. P. Borek, O Romach w Polsce i w Europie, Kra-

ków 2009, s. 201. 24 Za osobę dojrzałą do małżeństwa uznaje się nastolatki po pierwszej miesiączce, nawet 12-to i 13-to letnie (choć obec-

nie ta granica przesuwa się w górę). Więcej tu: M. Mazurek, Kłamstwo. Kobieta. Tabu. Wszystkie sekrety Romów, http://www.gazetakrakowska.pl/artykul/3579205,klamstwo-kobieta-tabu-wszystkie-sekrety-romow,id,t.html;

25 Mageripen (skalanie) – związane z romanipen (romskością), dzieli świat na kategorie moralnej czystości (vuźo) i nieczystości (magerdo). Jest to jedno z najważniejszych pojęć w ramach romskiej tradycji, dotyczące idei rytu-alnej „czystości-nieczystości”. Status „skalania” czyli rytualnej nieczystości jest sankcją za przekroczenie zasad romanipen. Osoba skalana zostaje (w różnym stopniu i formie) wykluczona z życia społecznego. Więcej tu: Mageripen, http://romopedia.pl/index.php?title=Mageripen; dostęp 04.11.2017 r.

26 M. Różycka, s. 207.

194


ści narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Polsce, tylko nieco ponad 2 proc. Romów posiada wyższe wykształcenia, najmniej ze wszystkich mniejszości. Średnie wykształcenie posiada niespełna 7 proc. Romów, niższe niż średnie ma 82 proc. Romów.27

Istotnym czynnikiem, który znacznie utrudnia uczestnictwo mniejszości romskiej w promowanych przez Unię Europejską systemach uczenia się przez całe życie, jest brak wpojonego nawyku nauki. Skutkuje to trudnościami w roz-woju osobistym, a w dalszej perspektywie problemami w odnalezieniu się na rynku pracy. W konsekwencji, splot wyżej przywołanych uwarunkowań i oko-liczności sprzyja wyeliminowaniu tej grupy z życia społecznego, co tylko potę-guję poziom ich wykluczenia i marginalizacji.28

Kolejną przyczyną wykluczenia i marginalizacji mniejszości rom-skiej jest bezrobocie. Pozostaje ono w ścisłym związku z niskim poziomem wykształcenia, odmiennością oraz uwarunkowaniami kulturowymi, z których z kolei wynika dyskryminacja. W tym względzie w literaturze przedmiotu wskazuje się z jednej strony malejącą wagę swoistego nakazu niepodejmowa-niu przez nich pracy w zawodach zakazanych29, z drugiej eksponuje się rangę czynników kulturowych. Do tych ostatnich, utrudniających dostęp do rynku pracy, należy zaliczyć:

• wyuczoną bezradność, która uniemożliwia bądź skutecznie zniechęca do podejmowania inicjatyw mających na celu wzięcie na siebie pełnej odpowiedzialności za własne losy;

• roszczeniowość, sprowadzającą się do permanentnego wyczekiwania na pomoc z zewnątrz oraz uznania, że pomoc ta z różnych względów im się należy. Jednocześnie nieotrzymanie tejże pomocy uznawana jest przez Romów jako przejaw dyskryminacji społeczności lub kon-kretnych osób;

• utrata pozytywnych wzorców pracy i przedsiębiorczości, będąca skut-kiem długotrwałego bezrobocia oraz efektem ubocznym wprowadze-nia instrumentów systemu pomocy społecznej;

27 NIK: bezrobocie to wciąż jeden z głównych problemów mniejszości romskiej; https://www.bankier.pl/wiado-mosc/NIK-bezrobocie-to-wciaz-jeden-z-glownych-problemow-mniejszosci-romskiej-3482944.html,

28 Pkt. 18 Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1098/2008/ WE z dnia 22 października 2008 roku w sprawie Euro-pejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym (2010). http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008D1098&from=PL;

29 Zawody zakazane, tj. takie, których nie mogą wykonywać pod groźbą „skażenia” i wykluczenia ze społeczności to: rakarz, grabarz, hycel, lekarz, położna, pielęgniarka i strażnik więzienny. Więcej: K. Parno- Gierliński, Za-wody i profesje romskie; http://www.romowie.com/old/instytut/io2006_gierlinski_2.pdf;

195


• specyficzne, romskie podejście do pracy i wykonywania zawodu, gdzie dominuje postawa, że Rom pracuje tylko wtedy kiedy chce, co jest efektem braku systematyczności oraz obstrukcji wobec aparatu fiskalnego i administracyjnego państwa;

• jednostronne podejście do wszelkich form wsparcia, które sprowadza się do uznania, iż środki, które zostają przez nich pozyskane, stają się automatycznie pełną własnością, a ich wykorzystanie leży jedynie w kwestii samego Roma bez względu na zapisy umowy, jakie stoją za uzyskaną pomocą.30

Współcześnie najpopularniejszym zajęciem Romów jest handel. Dzięki ro-dzinnym powiązaniom z zagranicą, zarabiają oni najczęściej na sprowadzaniu używanych samochodów, handlu tekstyliami, wełną, dywanami oraz starocia-mi i antykami. Niektórzy inwestują w środki trwałe takie jak sklepy, restaura-cje, nieruchomości, czy też stacje benzynowe.31Na tle całej społeczności Romów polskich ci najbardziej przedsiębiorczy nie są jednak grupą dominującą. Prze-ważająca część prowadzi tryb życia z dnia na dzień, bez stałego zatrudnienia, utrzymują się z zajęć dorywczych, najczęściej pracują „na czarno”, czasami że-brzą, także przy pomocy dzieci. Do tej grupy zalicza się przeważająca część Romów Karpackich, których niemal cała populacja jest bezrobotna i utrzymuje się dzięki pomocy społecznej. Należy przy tym zwrócić uwagę, że najbardziej dotknięta bezrobociem grupa Romów Karpackich zamieszkuje tereny objęte jednym z najwyższych wskaźników bezrobocia w Polsce. 32

Według szczegółowych badań przedstawionych w „Raporcie Romowie- Bezrobocie”, bezrobocie wśród mniejszości romskiej przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej oscylowało w granicy 43,3%.33 W przypadku da-nych uzyskanych w badaniu o mniejszym zasięgu wartość ta wynosiła 46,2%.34 W 2009 roku przy średniej krajowej bezrobocia wynoszącej 11%, aż 30 % Romów pozostawało bez pracy. Za przykład wysokiego poziomu bezrobocia mniejszości romskiej należy podać województwo łódzkie, w którym w 2011

30 A. Paszko, s. 25.31 A. Paszko, Doświadczenia krajowe w zakresie rozwiązywania problemów mniejszości romskiej na rynku pracy;

[w:] Romowie na rynku pracy- problemy i sposoby ich rozwiązywania, red. P. Kopyciński, M. Kukiełka, A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki, Kraków 2007, s. 33.

32 Tamże, s. 33-34.33 R. Kwiatkowski, L. A. Gruszczyński, H. J. Pawela, J. Pasternak, Raport Romowie- Bezrobocie, Oświęcim- Kato-

wice 1999, s. 19.34 M. Walczak, J. Talewicz- Kwiatkowska, M. Skrzyński, P. Wójcik, Ł. Kutyło, Ocena zakresu i ukierunkowania

Poddziałania1.3.1 PO KL w kontekście efektów wcześniejszych działań na rzecz społeczności romskiej, Kutno 2008, s. 36.

196


roku współczynnik bezrobocia wynosił 90% dla kobiet i 92,25 % dla mężczyzn, zaś szczegółowe dane z 2001 roku z województwa świętokrzyskiego wskazywa-ły 92,3% bezrobotnych Romów w wieku produkcyjnym.35

Braki w edukacji, bezrobocie, dyskryminacja, brak praw i reprezentacji politycznej oraz niskie kwalifikacje zawodowe, a co za tym idzie niski poziom zarobków, powodują iż Romowie są grupą najbardziej dotkniętą ubóstwem.36 Dane zawarte w raporcie z 2016 roku Drugie badanie UE na temat mniejszości i dyskryminacji (EU-MIDIS II): Romowie – wybrane ustalenia pokazują, że:

• 80% Romów, z którymi przeprowadzono rozmowy, jest zagrożonych ubóstwem, w porównaniu ze średnią dla UE wynoszącą 17%. Do tego 30% mieszka w gospodarstwach bez dostępu do bieżącej wody zaś 46% nie ma toalety, prysznica ani łazienki w budynku;

• 30% romskich dzieci żyje w gospodarstwach domowych, w których ktoś poszedł spać głodny, przynajmniej raz w ostatnim miesiącu;

• wczesna edukacja obejmuje ok. 53% dzieci romskich, zdarza się jed-nak, że odsetek ten jest o ponad połowę niższy niż w przypadku po-pulacji ogólnej w danym państwie;

• w porównaniu z 70% w populacji ogólnej Unii Europejskiej jedynie 30% Romów biorących udział w badaniu wykonuje pracę zarobkową;

• 41% badanych Romów w ciągu ostatnich 5 lat doświadczyło dyskry-minacji w codziennych sytuacjach, np. w związku z poszukiwaniem i wykonywaniem pracy, mieszkalnictwem, służbą zdrowia i edukacją;

• 82% Romów nie wie o istnieniu organizacji oferujących pomoc ofia-rom dyskryminacji.

Autorzy powyższego raportu skonstatowali, iż pomimo podejmowanych różnorodnych działań, państwa członkowskie w dalszym ciągu nie zrealizowa-ły większości celów w zakresie integracji, które są kluczowym elementem unij-nych ram z 2011 r. odnoszących się do krajowych strategii integracji Romów.37

35 L. Zakrzewski, Raport z badań problemu: „Mapa społeczna Romów w województwie świętokrzyskim 2001”, Kielce 2002, s. 85.

36 C. Rat, Social Transfers and Capability-Building for the Roma, Paper Presented at the Conference of the Human Development and Capability Association, Groningen 2006, s. 5.

37 Komunikat prasowy FRA. Wiedeń/Bruksela, 29 listopada 2016 r., http://webcache.googleusercontent.com/se-arch?q=cache:cNA85ncLp0J:fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/pr-roma-poverty-deprivation_pl_0.pdf+&cd=9&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-b;

197


3. Rządowy program integracji mniejszości romskiej w Polsce

Aktualnie w Polsce najważniejszym programem skierowanym do in-teresującej nas grupy jest Program integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014-2020, który jest kontynuacją przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 13 lutego 2001 roku pilotażowego programu rządowego na rzecz tej mniejszo-ści w województwie małopolskim na lata 2001 – 2003. Obecnie program obej-muje cały kraj i jest wdrażany w następujących ośmiu obszarach:

1) Edukacja;

2) Romowie a społeczeństwo obywatelskie;

3) Przeciwdziałanie bezrobociu;

4) Zdrowie;

5) Sytuacja bytowa;

6) Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym;

7) Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej;

8) Wiedza o społeczności romskiej.

Wśród tych obszarów tematycznych najwyższe fundusze przeznaczane są na edukację (prawie 64% dofinansowanych projektów), następnie na kulturę (13%), sytuację bytową (10%), na wiedzę o społeczności romskiej w społeczeń-stwie większościowym (4%). Najmniej pieniędzy przeznacza się na realizację projektów dotyczących zdrowia (3%) i zapobiegających bezrobociu (2%).38

Środki wydatkowane w ramach Programu są dotacjami celowymi – są prze-kazywane na konkretne, ściśle sprecyzowane oraz formalnie zatwierdzone przez Ministra Administracji i Cyfryzacji działania i projekty, zgodne z założeniami Programu oraz przepisami prawa. W Programie mogą uczestniczyć wszelkie podmioty, które posiadają osobowość prawną, między innymi: stowarzysze-nia, uczelnie, kościoły, związki wyznaniowe, spółki prawa cywilnego, fundacje i jednostki samorządu terytorialnego: Marszałkowie Województw, Starostowie, Prezydenci, Burmistrzowie i Wójtowie. Środki przeznaczone na realizację Pro-gramu są przekazywane w ramach rezerwy celowej budżetu państwa, która jest uruchamiana na wniosek Ministra Administracji i Cyfryzacji. Tym celom służą

38 Rządowy Program na Rzecz Społeczności Romskiej w Polsce; http://jednizwielu.pl/?article=rzadowy-program-na-rzecz-spolecznosci-romskiej-w-polsce

198


też środki pozostające w gestii Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. Środki przeznaczone na realizację Programu wynoszą 10 milionów złotych.39

Podstawowym założeniem Programu jest doprowadzenie do pełnego uczestnictwa mniejszości romskiej w życiu społeczeństwa obywatelskiego oraz zmniejszenia różnic dzielących tę mniejszość od reszty społeczeństwa. Program zakłada także doprowadzenie do wyrównania poziomów w dziedzinach takich jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe, umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim. Podkreśla się jednocześnie, iż Program nie ma na celu udzielanie doraźnej pomocy ale jego zadaniem za-sadniczym jest wypracowanie takich metod i mechanizmów, które pozwolą osiągnąć zakładane cele w w/w wyartykułowanych 8 obszarach. Generalnie nacisk jest położony na przedsięwzięcia służące podtrzymaniu własnej tożsa-mości i odrębności kulturowej społeczności romskiej.40

4. Uwagi końcowe

Brak wykształcenia, trudna sytuacja bytowa i rozluźniające się więzi spo-łeczne sprawiają, że Romowie w coraz większym stopniu podlegają naciskowi współczesnej cywilizacji oraz jej negatywnym skutkom. Państwa członkow-skie Unii Europejskiej uznały tzw. problem romski za jeden z istotniejszych, wymagający przez długi czas wieloaspektowej oraz wielopoziomowej pomocy i wsparcia. Przywoływany wcześniej Program integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014-2020 jest częścią tej strategii. W tym względzie dominuje pogląd, że coraz częściej zauważalne są pozytywne zmiany wynikające z jego wdrożenia i kontynuacji, przede wszystkim w obszarze edukacji. Zwiększa się frekwencja dzieci romskich w szkołach, osiągają one coraz lepsze wyniki w na-uce. Bardzo duże znaczenie w tych przedsięwzięciach mają asystenci edukacji romskiej, którzy są swoistymi łącznikami romskich rodzin ze szkołami. Jedno-cześnie Romowie coraz częściej postrzegają edukację jako niezbędny element sukcesu. Nikt przy tym nie ma wątpliwości, że proces zmian świadomości Romów jest bardzo trudny i długotrwały.

W działaniach na rzecz społeczności romskiej bardzo ważną rolę odgry-wają jej liderzy i autorytety. Nie sposób nie zauważyć, że istnieje powszech-na ich zgoda, że podtrzymywanie i kontynuowanie pozytywnych elementów i wzorców kultury romskiej może pomóc tej społeczności w znalezieniu swo-

39 Tamże. 40 Tamże.

199


jego miejsca we współczesnej Polsce bez utraty romskiej tożsamości, tradycji, języka i kultury. Niezbędna jest w tych przedsięwzięciach także aktywna rola państwa polskiego, które wieloaspektowo stara się wspierać romską tożsamość. Z jednej strony ułatwia ono prowadzenie swoistej pracy u podstaw, prezentację rzetelnych wyników badań o Romach, z drugiej zwalcza i zapobiega wszelkim przejawom ksenofobii i rasizmu. Takie współdziałanie daje nadzieje na powol-ne zmiany stereotypów o Romach, sprzyja ograniczaniu tak w świadomości Romów jak i reszty społeczeństwa polskiego wzajemnych uprzedzeń, niechęci a nawet nienawiści. To będzie niewątpliwie długi proces ale dający realne szan-se na to, by Romowie jako pełnoprawni obywatele Rzeczypospolitej faktycznie czuli się u siebie, wzbogacali jej różnorodność kulturową, stali się oczywistym beneficjentem postępu cywilizacyjnego.

200


Bibliografia:

Balvin J., Kowalczyk M., Kwadrans Ł., Situation of the Roma Minority in the Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia, Vol. 2, Wrocław 2011.

Bartosz A., Nie bój się Cygana, Sejny 1994.

Giza M., Sytuacja Romów w Małopolsce jako przykład społecznego wykluczenia, „Studia Socialia Cracoviensia” 2015 nr 2.

Kupczyk A., Status prawny Romów w Polsce a regulacje prawne w państwach członkowskich Unii Europejskiej, red. Ł. Machaj, Wrocław 2012.

Kwiatkowski R., Gruszczyński L. A., Pawela H. J, Pasternak J., Raport Romowie- Bezrobocie, Oświęcim- Katowice 1999.

Nowicka E., Romowie i świat współczesny, w: Romowie w Polsce- historia, prawo, kultura., red. P. Borek, Kraków 2007.

Paszko A., Doświadczenia krajowe w zakresie rozwiązywania problemów mniejszości romskiej na rynku pracy; w: Romowie na rynku pracy- problemy i sposoby ich rozwiązywania, red. P. Kopyciński, M. Kukiełka, A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki, Kraków 2007.

Paszko A., Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku, w: Romowie w Polsce i Europie – historia, prawo, kultura; red. P. Borek, Kraków 2007.

Połeć W., Reprodukcja mniejszości: Romowie w polskiej szkole, w: Wędrowcy i migranci, red. E. Nowicka, B. Cieślińska, Kraków 2005.

Różycka M., Wzory kultury a edukacja dzieci romskich, w: O Romach w Polsce i w Europie, red. P. Borek, Kraków 2009.

Walczak M., Talewicz- Kwiatkowska J., Skrzyński M., Wójcik P., Kutyło Ł., Ocena zakresu i ukierunkowania Poddziałania1.3.1 PO KL w kontekście efektów wcześniejszych działań na rzecz społeczności romskiej, Kutno 2008.

Zakrzewski L., Raport z badań problemu: „Mapa społeczna Romów w województwie świętokrzyskim 2001”, Kielce 2002.

201

Ivan PankevychLwowski Narodowy Uniwersytet im. I. [email protected] SemkivLwowski Narodowy Uniwersytet im. I. [email protected]

Україна: від конфлікту демократії та ринку до конфлікту громадянського суспільства та олігархів

Ukraina - od konfliktu demokracji i rynku do konfliktu społeczeństwa obywatelskiego i oligarchów

Ukraine: From conflict of democracy and market to conflict of civil society and oligarchs

Streszczenie: Artykuł dotyczy dylematów w procesie kształtowania się nowoczesnego państwa ukraińskiego i gospodarki

rynkowej. Walce o demokrację w Europie Zachodniej towarzyszył rozwój myśli liberalnej, skutkiem czego stało się przyjęcie takich podstawowych wartości jak wolność i równość szans. Chodziło także o zagwarantowanie własności prywatnej jako nieodłączalnej zasady wolności jednostki, wprowadzenie systemu podziału władzy, rozwój idei państ-wa rządów prawa, równość wszystkich obywateli wobec prawa, tolerancję w stosunku do mniejszości.

Na Ukrainie dominacja elity gospodarczej wywołuje napięcia między nią a niedostatecznie ukształtowaną i zorganizowaną klasą średnią. Istnieje więc małe prawdopodobieństwo, że w krótkotrwałej perspektywie doprow-adzi to do przebudowy systemu politycznego. Jednocześnie poza sferą formalną, w tym coraz bardziej rytualną areną wyborów powszechnych, rozwijają się nowe rodzaje stowarzyszeń obywatelskich. Czwarta siła – społeczeństwo oby-watelskie, może okazać się silniejsze niż się wydaje. Jednak nadal otwartym pozostaje pytanie, czy ukraińskie społec-zeństwo sprosta najważniejszemu wyzwaniu – pokojowej wymianie elit politycznych i gospodarczych.

Słowa kluczowe: Ukraina, demokracja, społeczeństwo obywatelskie, rynek, elita gospodarcza, oligarchowie.

Summary:The article is devoted to the problem of the formation of the newest Ukrainian state and market economy,

which are directly related to the democratic tradition of the Ukrainian people. The struggle for democracy in Western Europe was facilitated by the development of private property and liberal thought, which resulted in the adoption of such core values as freedom and equality of opportunity. It is also about guaranteeing private property as an in-alienable basis for the freedom of the individual, introducing a system of separation of powers, developing the idea of a rule of law, equality of all citizens before the law, tolerance towards minorities. It is also about guaranteeing private property as an inalienable basis for the freedom of the individual, establishment of the system of separation of powers, developing the idea of law-based state, equality of all citizens before the law, tolerance towards minorities.

The situation of domination in Ukraine of the economic elite causes tensions between this elite and not enough formed and organized middle class. It is unlikely that in the short-term, this will lead to a restructuring of the politi-cal-party system. But outside the formal and increasingly ritual arena of the election, new types of social associations are formed. The fourth power in the form of civil society may not be as weak as it seems at first sight. However, wheth-er it is in the power of the most important task of Ukrainian society - the gradual and peaceful change of political and economic elites, remains an open question.

Keywords: Ukraine, democracy, civil society, market, economic elite, oligarchs.

202

Ivan Pankevych, Vitaliy Semkiv

1. Вступ

Політики і вчені, які беруть участь у дискусіях з питань публічної по-літики, особливо часто концентруються на протистоянні між державою та ринком. В Україні ця дискусія залишається актуальною з дев’яностих років ХХ століття, які започаткували одночасно два взаємопоєднані та взаємосуперечливі процеси – процес державотворення та процес ста-новлення ринкової економіки. З історико –правового погляду ці два про-цеси були перервані сімдесятьма роками радянської влади, за сучасни-ми юридичними критеріями – окупаційного режиму, який однак попри системні спроби не знищив такі традиції українців як народоправство (демократія), державну, правову та господарську традиції. Відтак істо-рико-правові процеси становлення держави та ринкової економіки були безпосередньо пов’язані з демократичною традицією українського наро-ду.

2. Поняття та моделі демократії

Поняття демократії є одним з найскладніших у науці. У юридичній науці демократія є передовсім формою держави, яка дозволяє громадянам та їх об›єднанням впливати на зміст рішень, що стосуються суспільних ін-тересів. Вона означає наявність і постійне використання соціальних уста-новок, що формують характер особистості і визначають її устремління та цілі в усіх життєвих ситуаціях1. З характеристикою демократії як форми держави тісно пов›язана концепція, за якою демократія - це вид політич-ного режиму, тобто способу реалізації державної влади. Для демократії як політичного режиму характерними рисами є: наявність центральних та місцевих органів представницької влади, виборність, легальне існування різноманітних політичних партій та громадських організацій. Ще в XIX ст. шістнадцятий президент США Авраам Лінкольн стверджував, що демо-кратія - це влада народу, обрана народом і для народу2, її можна сприймати як ідеалістичний підхід до зазначеного поняття. Проте вже на початку на-ступного - XX ст. відомий австрійський правник Ганс Кельзен зазначав, що люди, підкоряючись політичній моді, використовують поняття демократії доречно й недоречно, зловживають ним більше, ніж будь-яким іншим по-

1 J. Dewey, 1981/1990. The Later Works 1925-1953, vol. 17, Carbondale, p. 225. 2 A. Lincoln, Collected works of Abraham Lincoln: in 8 vols, ed. by R. P. Basler, New Brunswick 1953, p. 14.

203


літичним поняттям, унаслідок чого воно іноді набуває протилежного зна-чення. Це, на його думку, відбувається доти, доки інтелектуальна порожне-ча, яка зазвичай супроводжує вульгарну політичну мову, не вихолощує це поняття до стану умовної фрази, що не претендує більше на жодний чіткий зміст3. Відтак такий погляд не втрачає своєї актуальності й нині. Адже ча-сто, коли йдеться про демократію, ми маємо справу з звичайною підміною понять, якою виборця свідомо вводять у оману, плутаючи демократію з ох-лократією, тобто владу народу із владою натовпу, або ж стверджують про демократію у ситуації, де її взагалі немає. На думку А. Стьопіна, «сучасні по-літичні реалії свідчать, що традиційна модель демократії вже не задоволь-няє людство. Диктатура більшості - то вчорашній день, плюралізм тільки частково вирішує проблеми суспільства. Все частіше йдеться про необхід-ність консенсусної демократії як особливого типу політичної культури, яка змушує політичних діячів домовлятися, шукати ефективних компромісів, шляхів конструктивної співпраці з усіма політичними силами, створення «вирішальної меншості» і забезпечення її активної участі в управлінні сус-пільством»4. Тому, аналізуючи наявні в українській та зарубіжній науковій літературі дефініції поняття «демократія», це варто брати до уваги. Юрій М. вважає, що демократія - це такий політичний устрій суспільства, який забезпечує участь народу в управлінні державою. Кожний громадянин де-мократичної країни на відміну від громадян недемократичних країн, має змогу брати участь в управлінні державою, впливати на напрям її полі-тики5. Даль Р. вважає, що демократія є не стільки терміном з обмеженим і конкретним значенням, скільки невизначеним символом схвалення яко-їсь популярної ідеї6.

На початку дев’яностих років ХХ століття популярною ідеєю, яка зго-дом спровокувала протистояння держави та ринку, була ідея про соціа-лістичну демократію. Основою теорії соціалістичної демократії є ідея го-могенності робітничого класу, а після перемоги соціалізму - гомогенності усього народу. Ради ж, будучи виразниками загальної волі народу, мали бути основним інститутом соціалістичної демократії. Однак ознакою «тоталітарного соціалізму» стало не розширення та збагачення змісту де-мократії, а навпаки, їхнє заперечення, репресії та запровадження значної

3 H. Kelsen, La democratie. Sa nature, sa valeur, Paris 1988, p. 15.4 А. Стьопін, Українське суспільство і проблеми консенсусної демократії, „Політичний менеджмент”,

2008 № 5 (32), с. 40.5 М. Юрій, Політологія: навчальний посібник, Київ 2006, с. 87.6 R. Dahl, Democracy and Its Critics, New Haven 1989, p. 2.

204


кількості обмежень прав людини. Розпочата ж за часів Микити Хрущова так звана «відлига» не була тривалою, а її місце зайняв час правління Леоніда Брежнєва, який можна кваліфікувати як «м›який тоталітаризм»: припинилися репресії щодо цілих народів, але надалі продовжувалася боротьба з будь-якими проявами відмінного від «керівної ролі партії» погляду на можливості розвитку радянської держави. Вже наприкінці іс-нування Радянського Союзу, коли СРСР перебував у своєрідному періоді «напіврозпаду», було запроваджено певні демократичні зміни. Одним із фундаментальних наслідків перебудови стала гласність, тобто свобода слова та вільного виборчого права. Курс на демократизацію радянсько-го суспільства виявився дуже важким. На фоні стихійної, некерованої руйнації соціалістичної демократії, поглибленої розпадом Радянського Союзу як «неоімперії» міф про соціалістичну демократію заступили ідеї соціальної держави у державному будівництві та неолібералізму у фор-муванні ринкової економіки. Привнесені ззовні (екзогенні) вони запо-чаткували нестримний конфлікт між двома протилежними принципами розподілу в умовах демократичного капіталізму: з одного боку, соціаль-ні права та їх ще «радянське» (міфологічне) розуміння, з іншого макси-мальна продуктивність, продиктована відносинами між попитом і про-позицією. Початкова та об’єктивна інституційна незрілість української демократичної держави сприяла такому розширенню соціальних прав громадян, який не був вмотивований економічно. Закріплення цих прав у Конституції України та численних соціальних законах серед іншого спричинило два актуальні на сьогодні явища – державний патерналізм та політичний популізм. Яскравим прикладом руйнівної суміші цих двох явищ є законодавча діяльність народних депутатів України в останній рік їх каденції, коли приймаються закони про розширення різноманіт-них соціальних пільг та преференцій, реалізовувати які необхідно буде наступним урядам та іншим органам влади. Пік такої законотворчості на початку 2000-х років призвів до демотивуючого співвідношення між виплаченими соціальними виплатами та заробітною платою, коли роз-мір соціальних допомог в Україні практично досягнув розміру заробіт-ної плати (33% валового внутрішнього доходу – соціальні допомоги; 34% - заробітна плата).

205


3. Особливості переходу від тоталітаризму радянського зразка до демократії

Відтак ідея соціальної держави насправді була використана для фор-мування політико-економічного режиму, в якому політичний розподіл ресурсів вигідний для тих, хто володіє малою економічною, але потен-ційно великою політичною владою. Доступ до влади, участь у владі стали найефективнішим способом первинного накопичення капіталу. За таких умов зрощення бізнесу та політики в Україні відбулося у рекордно стислі строки. Таке системне зрощення стало однією з визначальних ознак соці-ального явища, яке попри численні назви на кшталт «олігархічна еконо-міка», «олігархія», «олігархічне правління», «олігархічна система», набуло в Україні специфічних рис, які ілюструють особливості історичного пе-реходу від тоталітаризму радянського зразка до демократії. Найсуттєві-шою особливістю перехідного етапу, яка вирізняє Україну від постсоціа-лістичних європейських держав, є збереження політичної та економічної влади радянською політичною елітою, яка унеможливила рівний доступ до економічних ресурсів іншим економічно активним громадянам Укра-їни. Рівний доступ був закритий різними способами, серед яких чимало таких, які грунтувалися, або експлуатували ідею соціальної справедли-вості. Такими, що надовго загальмували економічне зростання України, стали приватизація державного майна та земельна реформа. На перший погляд, вони мали за мету перетворити громадян України у власників, а відтак започаткувати становлення явища, яке сучасні дослідники нази-вають демократією власників (наприклад, демократія домовласників7). Проте відсутність ринку капіталів, неспроможність пошуку ефективно-го власника та незавершеність реформи (насамперед земельної) не дозво-лила досягти ні економічного, ні соціального результату і приватизації і земельної реформи. Тогочасна політична еліта скористалася приватиза-цією, особливо великою, для перетворення в еліту економічну. Економіч-ною основою такого перетворення став, насамперед, доступ до капіталу за відсутності ринку капіталів. Розвиток монопартійної системи в Укра-їнській РСР спричинився до різних історичних наслідків, серед яких і фактична концентрація суспільного багатства комуністичною партією. Частина цього багатства, зокрема і фінансів, була задокументована в про-цесі реалізації Постанови Верховної Ради Української РСР «Про питання

7 Н. Фергюсон, Еволюція грошей. Фінансова історія світу, Київ 2017, с. 234.

206


щодо націоналізації майна КПРС та ВЛКСМ на території України»8. За свідченням народного депутата України Зорислави Ромовської «про роз-мах комерційної діяльності Комуністичної партії України свідчило те, що лише з 13 січня по 26 серпня 1991 року для створення спільних і ма-лих підприємств, акціонерних товариств та інших видів господарської діяльності Центральний комітет Комуністичної партії України перера-хував партійним комітетам дев’ятнадцять мільйонів дев’ятсот тридцять п’ять тисяч карбованців. Найбільше одержали Київський міський комі-тет – п’ять мільйонів карбованців, Кримський республіканський комітет – три мільйони карбованців, Черкаський та Івано-Франківський обласні комітети партії – по півтора мільйона карбованців, Дніпропетровський міськом – один мільйон двісті тисяч карбованців. За даними Національ-ного банку України, понад сорок п’ять мільйонів карбованців було вже вкладено як установчі внески в діяльність комерційних банків, малих підприємств, кооперативів та асоціацій, а також як депозити на інші ра-хунки. Так, в обігу комерційного банку «Укрінбанк» кошти управління справами Цетрального комітету Комуністичної партії України станови-ли сімнадцять з половиною мільйонів карбованців. На той час це дужа велика сума»9.

За умови відсутності ринку капіталу, отже доступності капіталу, пе-ресічні громадяни України не володіли багатством, яке могло стати ос-новою їхньої інвестиційної діяльності. Відтак їх залучення до процесів приватизації стало імітацією ринкових реформ. Ця імітація була складо-вою більш широкої імітації, яку можна назвати інституційною. Інакше кажучи, політична еліта створювала інституції та механізми, які іміту-вали ринкові перетворення для всіх. Яскравий приклад такої імітації по-дає Ручір Шарма – один з найбільших інвесторів світу, керівник напряму нових економік у «Морган Стенлі»: «у списку Української фондової біржі зареєстровано понад п’ятсот компаній, але ця велика кількість – непри-родний результат застосування стратегії, запозиченої Україною в Росії, яка більше нікому не видається зразком вільноринкової раціональнос-ті. У намаганнях створити динамічний фондовий ринок з нуля, Україна 2008 року просто запровадила вимогу, за якою будь-яка компанія, що має понад сто акціонерів, а також усі банки повинні торгувати своїми

8 Про питання щодо націоналізації майна КПРС та ВЛКСМ на території України: Постанова Верховної Ради Української РСР, „Відомості Верховної Ради УРСР”, 1990 N 44, с. 593.

9 З. Ромовська, Роздуми небайдужої жінки, Львів 2011, с. 42-43.

207


акціями публічно»10. Ця цитата акцентує увагу ще на одній конкретній особливості перехідного періоду в Україні – запозичення російської еко-номічної стратегії ринкових реформ. Про результат цієї стратегії в Росії, а саме становлення олігархату, Ручер Шарма пише: «відсутня середина (середній клас – авт.) це почасти наслідок того, як після падіння комуніз-му в Росії створюються багатства, тому у списку російських мільярдерів майже немає, а то й немає зовсім динамічних підприємців, зате багато вихідців з однієї групи олігархів, які заволоділи ключовими підприєм-ствами за божевільно низькими цінами під час єльцинського розпрода-жу»11.

4. Конфлікт суспільства та олігархічної політичної еліти

Первинне накопичення багатства олігархів в Україні в основному відбулося у галузях з найнижчим рівнем конкуренції – нафтогазовому комплексі, металургійній та хімічній промисловості. Формування олі-гархічної економіки спричинило численні соціальні катаклізми і серед них конфлікт демократії та тогочасного ринку. Один із класиків полі-тичної соціології Ларрі Даймонд узагальнено описує цей конфлікт так: «Окрім певно очевидного зв’язку між демократичними цінностями і на-ціональним багатством у сучасному столітті існує всезростаючий зв’язок між соціально-економічним розвитком і вірою в легітимність і ефектив-ність режиму. З кожним десятиліттям досягнення багатших націй, про-демонстровані всьому світу, отримують все більше поширення і стають все більше неперевершеними, а народні очікування, пов’язані з діями уряду, все більше посилюються. Тільки найбільш автаркічні нації зумі-ли побудувати, хоча б у принципі, демократію на основі стійкої бідно-сті, і в швидко змінюваному світі такі нації майже зникли. Тому сьогодні важко собі уявити, як може вижити яка-небудь демократія без хоча б де-якого відчутного прогресу в напрямку модернізації»12.

Олігархічна, неконкурентна економіка, з закритим доступом до еко-номічних ресурсів такого прогресу за двадцять п’ять років незалежності України не забезпечила. Натомість увиразнила конфлікт суспільства та олігархічної політичної еліти. За даними соціологів, лише війна на Дон-10 Р. Шарма, Передові країни. В очікуванні «нового економічного дива», Київ 2018, с. 189. 11 Р. Шарма, Передові країни. В очікуванні «нового економічного дива», Київ 2018, c. 72. 12 L. Diamond, The Social Foundations of Democracy: The Case of Nigeria» (Ph.D. dissertation), Stanford University

1980, p. 106.

208


басі турбує українців більше, ніж рівень життя та економічна ситуація, причому головною перешкодою для розвитку країни, за даними Київ-ського міжнародного інституту соціології, переважна частина вважає олігархів13. Формування олігархічної економіки та олігархічної еліти безпосередньо вплинуло на перехід від недемократичної системи до де-мократії в Україні, оскільки олігархічна еліта не подолала внутрішніх суперечностей. Відтак демократичні революціїі в Україні (Помаранчева революція та Революція Гідності) серед ендогенних причин мають і при-чину ерозії єдності та згуртованості олігархічної владної еліти. Відомий польський соціолог Едмунд Внук-Ліпінські описує цю причину як ти-пову для процесів демократичної революції, коли поява суперечностей і розколів у старій еліті відкриває поле для мислення в категоріях альтер-нативи тому , що було до цих пір14. Проте демократичні революції не усу-нули від влади олігархічну еліту, яка диференціювалася на основі відно-шення до реформ і намагається відвернути увагу суспільства, апелюючи до зовнішніх політичних та економічних впливів.

З цієї пори реальні сутички між поширеними ідеями соціальної справедливості і економічними вимогами ринкової справедливості змі-нили місцезнаходження, вийшли за межі політичних інститутів (напри-клад, Верховної Ради України, Кабінету Міністрів України тощо) Украї-ни та перемістилися у міжнародні фінансові організації, де відбувається непроста боротьба між фінансовими інститутами та виборцями.

Сьогодні вимоги Міжнародного валютного фонду чи Європейсько-го Союзу подаються в Україні як тиск на соціальні права громадян (як от щодо пенсійного віку), як черговий конфлікт між державою та рин-ком. Проте цей конфлікт, який, здавалось би, визначає суть політичної боротьби в багатьох державах, насправді відводить увагу українців від існування могутньої сили, здатної істотно впливати на ринок і державу. Таким чином, в Україні насправді сформувалися три сили замість двох. Причому ця третя сила, представлена в європейських країнах здебіль-шого транснаціональними корпораціями, в Україні персоніфікується так званими олігархами. Політика початку ХХІ століття перестала бути протистоянням вказаних трьох сил і перетворилася у їхнє взаємовигідне співіснування. Все це кидає виклик демократії, оскільки політичні про-цеси прийняття рішень виходять з під суспільного контролю і перехо-

13 М. Віхров, Утопія чи невідворотне майбутнє, „Український тиждень”, 2018 № 7 (535), с. 15. 14 E. Wnuk-Lipiński, Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008, s. 74.

209


дить в площину взаємодії політичних і економічних еліт. У результаті демократія та ринок самі можуть ставати заручниками подібної ситуації.

5. Демократична держава та громадянське суспільство.

Проблема демократії в Україні з›явилася у дуже відмінних від за-хідноєвропейських умовах. Боротьбі за демократію у Західній Європі сприяв розвиток приватної власності та ліберальної думки, наслідком якого стало прийняття таких основних цінностей, як свобода та рівність можливостей. Йдеться також про гарантування приватної власності як невід›ємної засади свободи особи, запровадження системи поділу вла-ди, розвиток ідеї правової держави, рівність усіх громадян перед правом, толерантність по відношенню до меншин. Як зазначає П. Сарнецький, правова держава - це також держава, яка є світоглядно нейтральною, але не нейтральною морально, яка не нав›язує нікому філософських чи релі-гійних цінностей15. В Україні ці ліберальні ідеї, особливо у час існування Російської імперії, а пізніше Радянського Союзу, не знайшли широко-го визнання та підтримки серед заляканих та упосліджених громадян. Відрізняється конституційний процес в Україні й від процесів в інших європейських постсоціалістичних державах, бо, як наголошує О. Губрі-єнко, «при значній подібності монопартійних тоталітарних систем прав-ління головна відмінність на стартовому етапі демократичних перетво-рень полягала в тому, що країни «народної демократії», на відміну від радянських республік, були все-таки незалежними»16.

Важливу роль у кожній демократичній державі виконує громадян-ське суспільство. Створення відкритого, плюралістичного громадян-ського суспільства, захищеного і підтримуваного соціально відповідаль-ною державною владою, є суттєвою передумовою демократії17. Сьогодні можна стверджувати, що в Україні є видимим поступовий процес його

15 P. Sarnecki, Zarys ustroju państwowego Polski, Kraków 2003, s. 20.16 О. Губрієнко, Особливості конституційного розвитку держав Центрально-Східної Європи та Латинської

Америки, „Вісник Запорізьк. нац. ун-тету. Юридичні науки”, 2009 № 1,, с. 47.17 I. Pankevych, The Governmental System of Ukraine, w: Governmental Systems of Central and Eastern European

States, ed. N. Chronowski, T. Drinoczi, T. Takacs, Warsaw 2011, p. 750.

210


формування. Існує політичний18 та релігійний19 плюралізм, діють неу-рядові організації, кількість яких постійно збільшується. Проте не всі громадські організації належать до числа таких, які активно захищають інтереси суспільства. Як стверджує британський науковець Алан Фов-лер, який досліджував діяльність біля семиста неурядових організацій у цілому світі, не більше ніж 15-20% з їхнього числа можна вважати та-кими, що контролюють діяльність влади та захищають інтереси суспіль-ства. Решта 80-85% створюють для інших цілей: МАНГО (Mafia NGO) створюються криміналітетом для «прання» брудних грошей, впливу на владу, покращення іміджу «кримінальних авторитетів». Такі неурядові організації процвітають у Східній Європі та колишньому СРСР; Кванго (Quasi NGO) - створюються владою для імітації опозиційної діяльності та її демонстрації міжнародному співтовариству20.

Отже, наявність в Україні значної кількості неурядових організацій аж ніяк не означає, що у державі існує громадянське суспільство. Україна є значно розшарованою за майновою ознакою, адже більшість її громадян перебуває у скрутному матеріальному становищі. У той же час невелика кількість осіб акумулює у своїх руках більшість матеріальних засобів дер-жави. Другою, не менш важливою проблемою українського суспільства, є корупція, для ефективної боротьби з якою не вистачає лише економічного розвитку. Потрібною є політична воля влади, дотримання права передов-сім державними чиновниками. Надію на поліпшення ситуації надало ухва-лення Верховною Радою України 14 жовтня 2014 р. Закону України «Про на-ціональне антикорупційне бюро України»21, який набрав чинності 25 січня 2015 р. Зазначений закон визначає правові засади організації та діяльності Національного антикорупційного бюро України, завданням якого є про-тидія кримінальним корупційним правопорушенням, що вчинені вищими посадовими особами, уповноваженими на виконання функцій держави або місцевого самоврядування, або становлять особливу суспільну небезпеку22. Іншою важливою рисою громадянського суспільства є незалежні засоби

18 За даними Державної реєстраційної служби України станом на жовтень 2017 р. в Україні було зареєстровано триста п’ятдесят чотири політичні партії загальнодержавного рівня. Це, для прикладу, у декілька разів більше, ніж у Польщі.

19 Зареєстровані та здійснюють діяльність три основні гілки православної церкви, греко-католицька, римо-католицька церкви, адвентисти, свідки Єгови та ін.

20 [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://www.washprofile.com.21 Про національне антикорупційне бюро України: Закон України № 1698-VII від 14.10.2014 р., „Відомості

Верховної Ради України”, 2014, № 47, с. 2051.22 Там само.

211


масової інформації, які повинні інформувати суспільство про всі негатив-ні суспільні явища. Адже саме незалежні ЗМІ, як й інститут вільних вибо-рів, відіграють провідну роль у здійсненні контролю за діяльністю влади зі сторони громадянського суспільства. Варто погодитися з поглядом В. Кар-пенка, який вважає, що для того, щоб засоби масової інформації сприяли демократизації суспільства, необхідними є: незалежність засобів масової інформації від політичної влади; усунення тиску тих посадовців та інших осіб, що мають особисті інтереси; доступ до отримання чесної та неупере-дженої інформації від політичних та громадських владних структур для забезпечення відкритої інформаційної політики; захист прав журналістів, зокрема права на втаємничення джерела інформації23. Роль засобів масової інформації у формуванні громадської думки особливо зросла в умовах ро-сійської агресії в Україні, коли відбувається так звана гібридна війна. Скла-довою частиною такої війни стала не тільки підтримка Росією сепаратистів за допомогою зброї та живої сили, а й ідеологічний вплив російських ЗМІ на жителів України, за допомогою якого відбувається своєрідне «проми-вання мізків», наслідком чого стало формування величезної «п›ятої» ко-лони. Існування та розвиток громадянського суспільства неможливі без вільної, незалежної, плюралістичної та відповідальної журналістики. Ця роль потребує від журналістики діяти так: інформувати громадськість про діяльність владних структур, надаючи людям можливості формувати влас-ну думку; дозволяти як окремим людям, так і групам людей висловлювати свої думки для того, щоб про ці думки знали громадські та владні струк-тури, суспільство загалом; постійно і критично аналізувати діяльність різ-них владних структур24. Маємо надію, що до формування громадянського суспільства в Україні долучиться й суспільне телебачення. За словами ге-нерального директора Національної телекомпанії України Зураба Аласанії, основою ефіру має стати полілог усієї країни: присутність цікавих регіо-нальних включень, їх вихід у прямий ефір стане особливістю майбутньої структури. Також у майбутній сітці суспільного телебачення передбачений великий випуск вечірніх новин 25.

Отже, треба констатувати, що Україна має великі можливості для розвитку громадянського суспільства. Події наприкінці 2013 р., а саме 23 В. Карпенко, Журналістика : вступ до фаху : навч. Посіб, Київ 2011, с. 14.24 І. Коваленко, Незалежна журналістика як засіб контролю громадянського суспільства за здійсненням

політичної влади (функціональний аспект), „Вісник Харків. держ. академії культури; за заг. редакцією В. М. Шейка», Вип. 41, Харків 2013, с. 245.

25 Зураб Аласанія: Суспільне телебачення стартує у березні // [Електронний ресурс]. - Режим доступу: http://www.pravda.com.ua/news/2014/12/27/7053507/

212


своєрідний «вибух» суспільної активності українських громадян, що переріс у Євромайдан, дають підстави стверджувати, що інститути гро-мадянського суспільства розвиватимуться в Україні не тільки за кількіс-ними, а й за якісними показниками. Реальна демократія є неможливою без громадянського суспільства, а громадянське суспільство існує тіль-ки в демократичних умовах. Саме воно є гарантом отримання державою інформації про потреби її громадян, оберігає їхні права та інтереси від свавілля влади та консолідує демократичні інститути. Під час зміцнення демократичного режиму громадяни мають гарантії того, що боротьба за державні посади та вплив на обраних представників у колегіальних ор-ганах влади буде прозорою та передбачуваною26.

6. Висновки

Ситуація домінування в Україні економічної еліти викликає напру-женість між цією елітою та недостатньо сформованим і організованим середнім класом. Малоймовірно, що в короткостроковій перспективі це призведе до перебудови політико-партійної системи. Але за межами формальної і все більше ритуальної арени виборів формуються нові види соціальних об’єднань. Четверта сила у вигляді громадського суспільства може бути не такою слабкою, як здається та перший погляд. Проте, чи йому під силу найважливіше завдання українського суспільства – посту-пова та мирна зміна політичних і економічних еліт, залишається відкри-тим запитанням.

26 C. Philippe Schmitter, Some Propositions about Civil Society and the Consolidation of Democracy / Schmitter Philippe C. // Institut ftir Hohere Studien Reihe Politikwissenschaft, No10, September 1993, p. 14.

213


Bibliografia:

Віхров М., Утопія чи невідворотне майбутнє, „Український тиждень”, 2018 № 7.

Wnuk-Lipiński E., Socjologia życia publicznego, Warszawa 2008.

Губрієнко О., Особливості конституційного розвитку держав Центрально-Східної Європи та Латинської Америки, „Вісник Запорізьк. нац. ун-тету. Юридичні науки”, 2009 № 1.

Dahl R., Democracy and Its Critics, New Haven 1989.

Diamond L., The Social Foundations of Democracy: The Case of Nigeria» (Ph.D. dissertation), Stanford University 1980.

Карпенко В., Журналістика: вступ до фаху: навч. Посіб, Київ 2011.

Kelsen H.,, La democratie. Sa nature, sa valeur, Paris 1988.

Коваленко І., Незалежна журналістика як засіб контролю громадянського суспільства за здійсненням політичної влади (функціональний аспект), „Вісник Харків. держ. академії культури; за заг. редакцією В. М. Шейка”, . Вип. 41, Харків 2013.

Lincoln A., Collected works of Abraham Lincoln: in 8 vols, ed. by R. P. Basler, New Brunswick 1953.

Pankevych I., The Governmental System of Ukraine, w: Governmental Systems of Central and Eastern European States, ed. N. Chronowski, T. Drinoczi, T. Takacs, Warsaw 2011.

Ромовська З., Роздуми небайдужої жінки, Львів 2011.

Sarnecki P., Zarys ustroju państwowego Polski, Kraków 2003.

Стьопін А., Українське суспільство і проблеми консенсусної демократії, „Політичний менеджмент”, 2008, № 5 (32).

Schmitter P. C., Some Propositions about Civil Society and the Consolidation of Democracy, „Institut ftir Hohere Studien. Reihe Politikwissenschaft”, 1993 No 10,.

Фергюсон Н., Еволюція грошей. Фінансова історія світу, Київ 2017.

Шарма Р., Передові країни. В очікуванні «нового економічного дива», Київ 2018.

Юрій М., Політологія: навчальний посібник, Київ 2006.

215

Marlena BlicharzAkademia Sztuki Wojennej w [email protected]

Wysiłki na rzecz zjednoczenia Półwyspu Koreańskiego1

Efforts for reunification of Korean Peninsula

Streszczenie: Artykuł dotyczy sytuacji na Półwyspie Koreańskim, który nieprzerwanie od 1953 roku pozostaje

w stanie wojny. Po konflikcie pomiędzy Republiką Korei a Koreańską Republiką Ludowo-Demokraty-czną nie zawarto pokoju, utrwalony został podział półwyspu na dwa państwa koreańskie, które mają sprzeczne wobec siebie interesy. Autorka podjęła próbę przeanalizowania działań jakie są podejmowane przez Pjongjang oraz Seul, zmierzających do zjednoczenia Korei.

Słowa kluczowe: Półwysep Koreański, wojna koreańska, Koreańska Strefa Zdemilitaryzowana, bezpieczeństwo

Summary:The article concerns situation on the Korean Peninsula, which is at war since 1953. After the conflict

between Republic of Korea and People Republic of Korea, peace treaty has not been signed and the divi-sion of the peninsula into two Korean states, representing opposite interests, is consolidated. The author undertake an attempted to analyze activities taken by Pyongyang and Seoul to unify Korean Peninsula.

Keywords: Korean Peninsula, Korean War, Demilitarized Zone, security

1 Autorka niniejszego artykułu podjęła próbę samodzielnego przetłumaczenia niektórych nazw z języka ko-reańskiego lub angielskiego na polski, w związku z czym mogą one różnić się od oficjalnej interpretacji.

216

Marlena Blicharz

1. Uwagi wstępne

Obecny podział Półwyspu Koreańskiego jest wynikiem decyzji podjętych pod koniec II wojny światowej bez udziału Koreańczyków. W 1910 r. Impe-rium Japonii zaanektowało Koreę i rządziło nią do czasu swojej klęski w 1945 roku. Zakończenie II wojny światowej i kapitulacja Japończyków miały stać się początkiem nowej ery dla Koreańczyków, zwiastunem lepszych czasów. Korea miała stać się wolna i niezależna. Już w 1943 roku podczas konferencji kair-skiej, która dotyczyła powojennego ładu na Bliskim Wschodzie, ustalono że tereny okupowane prze Japonię odzyskają suwerenność. Rzeczywistość okaza-ła się inna. Wojska amerykańskie pojawiły się na południu Korei dwa dni po zrzuceniu bomby na Hiroszimę, do końca roku 1945 ich liczba na półwyspie wzrosła do 80 tys. żołnierzy2. 8 sierpnia czyli 3 miesiące po kapitulacji Niemiec i 2 dni po pierwszym uderzeniu atomowym na Hiroszimę, Związek Socjali-stycznych Republik Radzieckich wypowiedział wojnę Japonii3. Armia Czerwo-na wkroczyła na Półwysep Koreański od północy, zajmując po drodze Man-dżurię. Czarny okres okupacji japońskiej został zamknięty a dzień 15 sierpnia ustanowiono świętem narodowym, obchodzonym jako Święto wyzwolenia spod okupacji japońskiej4. Wydawać się mogło, ze Koreańczycy wreszcie wy-biją się na niepodległość, odbudują państwo osłabione latami okupacji i wy-siłkami wojennymi na rzecz zaborcy. Stało się inaczej, decyzje na temat Korei zapadły bez niej samej. 10 sierpnia 1945 r. w Waszyngtonie, późniejszy sekre-tarz stanu Dean Rusk zaproponował Rosjanom podział półwyspu wzdłuż 38. równoleżnika, który miał oddzielać nowo ustanowione strefy wpływów, ame-rykańską i radziecką. W grudniu 1945 roku podczas konferencji moskiewskiej przyjęto układ pomiędzy USA, ZSRR i Wielką Brytanią, przewidujący pro-tektorat międzynarodowy tych trzech krajów do utworzenia pełnej niepodle-głości Korei.5 Plan podziału Półwyspu Koreańskiego wzdłuż 38. równoleżnika nie miał uzasadnienia gospodarczego, jednak był możliwy do zaakceptowania przez obydwie stronu z politycznego punktu widzenia. Wytyczona granica była pierwszym sygnałem świadczącym o małym zaangażowaniu oraz niepełnym

2 O. Pietrewicz, Krewetka między wielorybami. Półwysep Koreański w polityce mocarstw, Warszawa 2016, s. 64.3 K. G. Henshall: Historia Japonii, Warszawa 2004, s. 161.4 W Korei Południowej znane jako kor. Gwangbokjeol w dosłownym tłumaczeniu „dzień kiedy powróciło świa-

tło”; w Korei Północnej znane jako kor. Chogukhaebangŭi nal, dosłownie „dzień wyzwolenia ojczyzny”, naro-dowe święto obchodzone zarówno w Koreańskiej Republice Ludowo - Demokratycznej jak i Republice Korei. Faktyczne podpisanie kapitulacji przez Japonię nastąpiło dopiero 2 września 1945 r.

5 M. Burdelski, Czynniki warunkujące proces podziału i zjednoczenia Korei, Toruń 2004, s.33.

217

Wysiłki na rzecz zjednoczenia Półwyspu Koreańskiego

rozeznaniu Amerykanów w sytuacji na półwyspie. Spotkanie zorganizowane daleko od centrum wydarzeń zadecydowało o nieracjonalnym podziale Korei na kolejne kilkadziesiąt lat. Podział półwyspu na dwie strefy okupacji wojskowej został uzgodniony - północna strefa administrowana przez Związek Radziec-ki i południowa strefa administrowana przez Stany Zjednoczone. 10 sierpnia 1945 r. wybrano 38. równoleżnik jako linię podziału. Japońskie wojska na pół-noc od tej linii miały podporządkować się Związkowi Radzieckiemu, a woj-ska na południe od tej linii podporządkowałyby się Stanom Zjednoczonym. Początkowo nowo ustanowiony podział traktowano jako rozwiązanie czaso-we. Sprzeczne interesy zarządców przeciwległych stref koreańskich, odmienne systemy polityczne i interesy spowodowały, iż organizacja wspólnych wyborów koreańskich, które miały wyłonić ogólnonarodowy rząd stała się niemożliwa do realizacji. Ciągle rosnące napięcia uniemożliwiały współpracę. Kulminacja nastąpiła w 1948 roku, kiedy odbyły się dwa niezależne głosowania, w wyniku których wyodrębniono dwa rządy w obu strefach powierniczych. Ostatecznym pogrzebaniem idei pokojowego zjednoczenia stał się wybuch wojny koreańskiej w 1950 roku. Po trzech latach walk, w które zaangażowały się zarówno wojska Korei jak i Chiny i ONZ pod wodzą USA, wojna zakończyła się zawieszeniem broni. Porozumienie pokojowe, które miało zastąpić rozejm, było negocjowa-ne podczas Konferencji Genewskiej, pomiędzy 28 kwietnia a 15 czerwca 1954 roku. Mimo wielu tur rozmów udało się jedynie potwierdzić warunki zawie-szenia broni i Konferencja Genewska okazał się fiaskiem, co było wynikiem skutkiem sytuacji międzynarodowej i antagonizmu pomiędzy mocarstwami6. Ostatecznie utrwalono granicę zbliżoną do wytyczonej kilka lat wcześniej.

2. Koreańska Strefa Zdemilitaryzowana

Jednym z pierwszych wysiłków podjętych na rzecz stabilizacji sytuacji na Półwyspie Koreańskim było wytycznie strefy przejściowej, zachowującej bez-pieczną odległość pomiędzy wojskami obydwu Korei. Koreańska Strefa Zdemi-litaryzowana, znana pod angielskim akronimem DMZ7 to granica przebiegają-ca wzdłuż 38. równoleżnika, obszar dzielący Półwysep Koreański na część Pół-nocną i Południową. Strefa DMZ ma długość 250 kilometrów (160 mil) i około 4 km (2,5 mili) szerokości. Linia została wytyczona po wojnie koreańskiej, na mocy postanowień o zawieszeniu broni. DMZ ma służyć jako strefa buforowa

6 J. P. Rurarz, Historia Korei, Warszawa 2009, s. 366. 7 Ang. Demilitarized zone.

218

Marlena Blicharz

między Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną (KRLD, Korea Północ-na) a Republiką Korei (RK, Korea Południowa). Faktycznie wojna koreańska nigdy nie została zakończona, podpisanie porozumienia pokojowego nie na-stąpiło, jednak jednym z warunków zawieszenia działań wojennych w 1953 roku było wspólne postanowienie Korei Północnej, Chin i ONZ o wytyczeniu strefy. Demilitarized Zone, pas ziemi biegnący przez Półwysep Koreański, zo-stała ustanowiony w ramach porozumienia o zawieszeniu broni w 1953 r. jako strefa buforowa między Koreą Północną i Południową8. W strefie DMZ znajdu-je się punkt spotkań między dwoma narodami, gdzie odbywają się negocjacje. Wokół DMZ jak i na obszarze regularnie zdarzają się incydenty, w wyniku których śmierć ponieśli zarówno cywile jak i wojskowi.9 Idea utworzenia strefy buforowej pomiędzy dwoma państwami koreańskimi wydaje się rozmijać z ak-tualną rolą jaką ona pełni. Paradoksalnie tak zwana strefa zdemilitaryzowana jest jednym z najbardziej zmilitaryzowanych obszarów na świecie10.

3. Ministerstwo Zjednoczenia

Ministerstwo Zjednoczenia jest organem wykonawczym rządu Korei Połu-dniowej, mającym na celu promowanie zjednoczenia Półwyspu Koreańskiego. Instytucję powołano po raz pierwszy 1 marca 1969 roku za rządów prezydenta Park Chung-hee11, wówczas nosiła nazwę Zarząd Narodowego Zjednoczenia. Obecny status ministerstwo zyskało 28 lutego 1998 roku, kiedy Zarząd Naro-dowego Zjednoczenia został przekształcony w urząd funkcjonujący do dziś. Podczas sprawowania urzędu przez ministra Yu Woo-ik ministerstwo posia-

8 Od 1974 r. południowi Koreańczycy odkryli cztery tunele do infiltracji, które rozpoczynają się w Korei Północ-nej i zanurzają się w strefie DMZ. Zaledwie 20 mil od stolicy Korei Południowej w Seulu, trzeci tunel infiltracyj-ny - „Tunel agresji” - odkryto w 1978 roku. Wnika w odległości 0,3 mil na południe od strefy zdemilitaryzowa-nej, biegnie przez skały skalne na głębokości około 240 stóp pod ziemią. Zdolne do przenoszenia pełnej dywizji (30000 żołnierzy i broni) na godzinę; dla Koreańczyków z południa oczywistym powodem zaprojektowania tunelu był niespodziewany atak na Seul. Koreańczycy z północy twierdzą, że był używany do wydobycia węgla (pomimo, że na tym obszarze nie ma węgla). Tunel aktualnie jest atrakcją turystyczną.

9 Incydenty w DMZ zdarzają się nieustannie od momentu ustanowienia granicy. Najświeższym jest przypadek z 13 listopada 2017 r., kiedy żołnierz północnokoreański zbiegł na południe, w trakcie ucieczki został postrze-lony. Tego samego dnia aresztowano Amerykanina, który próbował przekroczyć DMZ od strony południa.

10 The World’s Most Dangerous Borders, https://foreignpolicy.com/2011/06/24/the-worlds-most-dangerous-bor-ders/, [dostęp: 05.11.2017].

11 Wojskowy i polityk a także prezydent Korei Południowej w latach 1963 - 1979. W 1974 roku przeprowadzono zamach na jego życie, w wyniku którego zginęła jego żona Yuk Yonug-soo. Park Chung-hee sprawował urząd podczas gospodarczego rozkwitu Korei Południowej. Był inicjatorem zmiany konstytucji, w wyniku czego po raz trzeci mógł ubiegać się o urząd prezydenta. Zginął 26 października 1979 roku, zastrzelony przez szefa kore-ańskiego wywiadu. Jego córka, Park Geun-hye pełniła urząd prezydenta Korei Południowej od 25 lutego 2013 do 2017, kiedy została usunięta na drodze impeachmentu.

219


dało znacznie bardziej rozbudowaną biurokrację w stosunku do stanu aktu-alnego, w jego strukturę wpisywało się biuro ds. planowania i koordynacji; trzy biura ds. polityki unifikacyjnej, wymiany między-koreańskiej i współpra-cy oraz współpracy humanitarnej; jedno specjalne biuro dotyczące Obszaru Przemysłowego Kaesŏng a także pięć powiązanych agencji zajmujących się edukacją zjednoczeniową, dialogiem między koreańskim, tranzytem między południem a północą, wsparciem osadniczym dla przemieszczonych Kore-ańczyków północnych i między-koreańskich konsultacji w sprawie wymiany i współpracy. Na skutek restrukturyzacji w roku 2008 ministerstwo zostało znacznie zmniejszone, planowano nawet jego likwidację i włącznie w struktury Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Urząd jest zlokalizowany na 3 i 4 piętrze Seulskiego Kompleksu Rządowego w dzielnicy Jongno. Ministerstwo aktualnie liczy 241 pracowników, którzy wykonują obowiązki służbowe w różnorakich komórkach. Szczegółowe rozmieszczenie pracowników w Ministerstwie Zjed-noczenia przedstawia poniższa tabela.

Tabela 1. Współczesna struktura zatrudnienia w Ministerstwie Zjednoczenia

Komórka / Stanowisko Liczba Pracowników

Biuro polityczne 2

MinisterPodsekretarz

11

Grupa wydzielona 3

starszy urzędnik młodszy urzędnik

21

Obsługa administracyjna 231

starsi urzędnicy rządowi młodsi urzędnicy rządowi

najmłodsi urzędnicy rządowi Centrum Rozwoju Zawodowego

9131924

Źródło: http://www.unikorea.go.kr/eng_unikorea/

Finansowanie działalności Ministerstwa Zjednoczenia ma dwa źródła. Są nimi Międzykoreański fundusz współpracy oraz dofinansowanie celowe. W stosunku do roku 2017 ogólna kwota budżetu wzrosła o 25,4%, jednak jest to wyłącznie pozorny przyrost, gdyż w roku 2017 nastąpiła znaczna redukcja budżetu w stosunku do roku 2016, więc bieżący rok jest raczej powrotem do stanu sprzed dwóch lat, aniżeli faktyczną inwestycją w ministerstwo. Szczegó-łowe dane prezentuje poniższa tabela.

220

Marlena Blicharz

Tabela 2. Zakres współczesnego finansowanie Ministerstwa Zjednoczenia

Klasyfikacja Kwota Porównanie do roku poprzedniego

Dofinasowanie celowe 17,56 mld KRW -26,6%

Między-koreański fundusz współpracy 1361,79 mld KRW +27,5%

Razem 1379,35 mld KRW +25,4%

Źródło: www.unikorea.go.kr/eng_unikorea/

Ministerstwo Zjednoczenia jest podmiotem, który w sposób zasadniczy odpowiada za relacje między-koreańskie po stronie Seulu. Rolę, do której zo-stał powołany, realizuje poprzez wypełnianie następujących obowiązków12:

1) Ustanowienie polityki wobec Korei Północnej. Ministerstwo koor-dynuje politykę rządu Korei Południowej wobec Korei Północnej oraz ustanawia i wdraża długoterminowe strategie na rzecz zjedno-czenia narodowego. Ministerstwo zachęca do udziału społeczeństwa w całym procesie. Aby skutecznie realizować politykę unifikacji, mi-nisterstwo analizuje polityczne, społeczno-ekonomiczne i wojskowe aspekty Korei Północnej.

2) Koordynowanie dialogu między koreańskiego. Jako główny organ rządowy, który ma komunikować się z Koreą Północną, Minister-stwo Zjednoczenia koordynuje dialog na wszystkich poziomach w obszarach politycznych, gospodarczych, wojskowych i humanitar-nych.

3) Prowadzenie współpracy między koreańskiej. Ministerstwo określa zasady i procedury między koreańskiej współpracy gospodarczej, w tym te dotyczące Regionu Turystycznego Kŭmgangsan13, kom-pleksu przemysłowego Kaesŏng i ponownego połączenia między ko-reańskimi drogami i liniami kolejowymi a także programy wymiany w obszarach lekkoatletycznych, kulturalnych i akademickich. Obej-muje to dążenie do współpracy humanitarnej w zakresie warunków związanych z prawami człowieka w Korei Północnej, więźniami wojennymi i uprowadzonymi z Korei Południowej, łączenie rodzin

12 Na podstawie: http://www.unikorea.go.kr/eng_unikorea/13 Specjalny region administracyjny, znajdujący się na terenie Koreańskiej Republik Ludowo Demokratycznej.

Znajduje się na terenie Gór Diamentowych, które są uważane za skarb narodowy Koreańczyków.

221


w separacji, wsparcie dla przemieszczonych Koreańczyków północ-nych oraz transgraniczną wymianę dóbr i ludzi.

4) Kształcenie społeczeństwa w zakresie unifikacji. Ministerstwo często angażuje się w działania lokalnych organizacji pozarządowych, aby przekazywać ludziom informacje edukacyjne w całej Korei.

Idee które przyświecały powołaniu urzędu mającego na celu zjednocze-nie Koreańskiej Republik Ludowo Demokratycznej z Republiką Korei wciąż pozostają aktualne. Budowa zaufania militarnego między Koreą Południową a Koreą Północną, zmniejszenie napięć pomiędzy krajami oraz likwidacja bro-ni jądrowej na Półwyspie Koreańskim stanowią wyzwania wciąż aktualne. Mi-nisterstwo akcentuje także ekonomiczny kontekst ewentualnego zjednoczenia. Rozwinięcie gospodarki Korei Północnej i włączenie jej do społeczności mię-dzynarodowej, a także nawiązanie współpracy gospodarczej która przyniesie korzyści zarówno Północy jak i Południu to obok politycznych równie istotne fundamenty działalności urzędu. Miałoby to służyć podniesieniu jakości życia 70 milionów Koreańczyków niezależnie od miejsca zamieszkania. Rozwiązy-wanie problemów humanitarnych między dwiema Koreami to aspekt, który ministerstwo mocno podkreśla. Generalizując swoją misję, Ministerstwo Zjed-noczenia deklaruje kierowanie się trzema zasadami14.

1) Równowaga między bezpieczeństwem narodowym i współpracą między-koreańską oraz współpracą międzynarodową. Jedna i dru-ga pozostanie elastyczna w razie potrzeby, a jednocześnie stanow-cza, gdy będzie to konieczne. Nadrzędnym celem pozostaje ścisła koordynacja kluczowych czynników, które stanowią politykę wobec Korei Północnej .

2) Wysiłki na rzecz pogłębiania interakcji transgranicznych, stale uzu-pełniając i aktualizując politykę wobec Północy. Polityka północno-koreańska Południa pozostaje responsywna i czujna w odniesieniu do wydarzeń w regionie, aby zapewnić solidne i proaktywne zarzą-dzanie sytuacją na Półwyspie Koreańskim.

3) Ścisłe konsultacje i współpraca ze społecznością międzynarodową, próby zażegnania kryzysu bezpieczeństwa na Półwyspie Koreańskim; zwiększenie pokoju i współpracy w Azji Północno-Wschodniej.

Ministerstwo Zjednoczenia deklaruje chęć prowadzenia dialogu z Kore-ańską Republiką Ludowo-Demokratyczną. Wszystkie kwestie między dwiema 14 Na podstawie: http://www.unikorea.go.kr/eng_unikorea/

222

Marlena Blicharz

Koreami powinny zostać rozwiązane poprzez wymianę zdań, w której KRLD i RK są równymi partnerami. Rozmowy z Północą mają na celu rozwiązanie nierozstrzygniętych kwestii. Jedna z nich jest rozbudowa arsenału nuklearne-go na Północy. Ministerstwo pragnie zachęcać Koreę Północną do rezygnacji z programów jądrowych za pośrednictwem rozmów sześciostronnych15. Mini-sterstwo Zjednoczenia deklaruje rozwój stosunków gospodarczych pomiędzy KRLD i RK. Nowe projekty mają być realizowane zgodnie z czterema kryte-riami: postępem w denuklearyzacji Korei Północnej, ekonomiczną wykonal-nością, możliwościami finansowymi i konsensusem krajowym. Dostrzegana jest także waga czynników pozamaterialnych. Wymiana społeczna i kultural-na powinna zostać rozszerzona, aby rozwinąć poczucie narodowej wspólnoty.

Podsumowując, Ministerstwo Zjednoczenia jest instytucją potrzebną, któ-rej działalność powinna być rozszerzana. Problem przed jakim stoi Minister-stwo Unifikacji jest kwestia zaangażowania Korei Północnej w swoje działania statutowe. W 2010 r. Ministerstwo Zjednoczenia zatrudniło tylko dwóch pół-nocno-koreańskich uciekinierów, jedynie 12 północnokoreańskich uciekinie-rów zostało zatrudnionych przez organizacje publiczne w ogóle. 31 grudnia 2010 r. Gazeta Dong-dong z Koreańskiej Republiki Ludowo Demokratycznej skrytykowała plan pracy Ministerstwa Zjednoczenia komentując je jako zupeł-nie nie realne, oderwane od rzeczywistości, marzenie senne16. Wyzwaniem ja-kie aktualnie stoi przed ministerstwem to kontynuacja i rozwój swoich przed-sięwzięć oraz zwiększenie udziału Korei Północnej w swojej działalności.

4. Krajowa Rada Doradcza ds. Zjednoczenia

Kolejnym podmiotem konstytucyjnym, działającym w Korei Południowej na rzecz zjednoczenia półwyspu, jest Krajowa Rada Doradcza ds. Zjednocze-nia. Jej zasadniczym celem jest doradzanie Prezydentowi Korei Południowej w sprawie formułowania pokojowej polityki unifikacyjnej. Przewodniczącym Rady jest Prezydent Korei Południowej, a wiceprzewodniczącym urzędnik w randze ministra. Krajowa Rada Doradcza ds. Zjednoczenia powstała 27 paź-dziernika 1980 r. jako Urząd Doradczy ds. Pokojowego Zjednoczenia. 29 paź-dziernika 1988 roku, dotychczas funkcjonująca instytucja została przemiano-wana na Krajową Radę Doradczą ds. Zjednoczenia, która pozostaje wciąż ak-

15 Rozmowy prowadzone przy udziale Koreańskiej Republiki Ludowo Demokratycznej, Republiki Korei, Stanów Zjednoczonych, Japonii, Chińskiej Republiki Ludowej i Rosji.

16 http://www.hani.co.kr/arti/politics/defense/456746.html, [dostęp: 01.11.2017]

223


tualna. Krajowa Rada Doradcza ds. Zjednoczenia wydaje swoje rekomendacje i doradza na wniosek Prezydenta Republiki Korei. W swojej statutowej dzia-łalności Krajowa Rada Doradcza ds. Zjednoczenia skupia się na opracowywa-niu i wdrażaniu polityki na rzecz demokratycznego i pokojowego zjednoczenia Korei. Zadania Krajowej Rady Doradczej sprowadzają się do następujących17:

• szerzenie w opinii publicznej zarówno w Korei, jak również innych krajach wiedzy na temat zjednoczenia;

• opracowywanie wspólnego stanowiska w sprawie zjednoczenia;

• analiza nastrojów narodowych i zdolności do zjednoczenia;

• inne kwestie niezbędne do doradztwa i wydawania zaleceń dotyczą-cych polityki prezydenta na rzecz pokojowej unifikacji.

Członków Rady mianuje Prezydent Republiki Korei na podstawie reko-mendacji wynikających z ustawy i rozporządzenia wykonawczego. Z założe-nia szeregi członków rady powinny być w jednakowym stopniu zasilane przez miejscowe zgromadzenia, osoby wybrane przez lokalnych obywateli i czołowe osobistości, co gwarantuje że ogólnokrajowa rada jest bezstronna, obejmuje każdy region, klasę społeczną oraz grupę polityczną a także pokolenie. Człon-kowie są podzieleni na trzy grupy: lokalni przedstawiciele, funkcjonalni przed-stawiciele i zagraniczni przedstawiciele. Lokalni przedstawiciele to członkowie lokalnych stowarzyszeń wybrani przez mieszkańców. Funkcjonalni przedsta-wiciele to grupa przywódców miast, prowincji, pięciu przedstawicieli Korei Pół-nocnej, przywódców polecanych przez przewodniczących partii politycznych, Zgromadzenia Narodowego, przedstawicieli głównych organizacji społecznych i zawodowych oraz innych osób, które przyczyniły się do lub są w stanie przy-czynić się do wypełnienia obowiązków unifikacyjnych. Przedstawicieli zagra-nicznych polecają szefowie odpowiednich urzędów dyplomatycznych. Aktual-na 18. Rada sprawuje swoje funkcje od 1 września 2017 r. do 30 sierpnia 2019 r. W trakcie trwającego dwa lata urzędu będzie tworzyć ją 19 710 członków. Liczbę tę stanowi 16 080 rodzimych członków (lokalni reprezentanci: 2 980, 13 100 funkcjonalni reprezentanci) oraz 3630 członków zagranicznych z 122 państw. Celem Rady jest „zbudowanie fundamentów dla pokojowego zjedno-czenia Półwyspu Koreańskiego w oparciu o wolny demokratyczny porządek określony w konstytucji i budowa zunifikowanej Korei, w której 80 milionów Koreańczyków jest szczęśliwych w oparciu o pokojowe zjednoczenie”.18

17 Na podstawie: http://www.nuac.go.kr/english/sub01/sub02.jsp, [dostęp: 01.11.2017]18 http://www.nuac.go.kr/english/sub01/sub05.jsp, [dostęp: 01.11.2017].

224

Marlena Blicharz

5. Tzw. polityka słoneczna Republiki Korei

Formą pro-zjednoczeniowego działania Republiki Korei była polityka roz-wijana od drugiej polowy lat 90., tzw. polityka słoneczna. Jej inicjatorem był prezydent Republiki Korei Kim Dae-junga, wybrany na urząd w 1997 roku. Promowana przez prezydenta Kim Dae-junga kampania aktywnego dążenia do pojednania i współpracy z Koreą Północną czyli tzw. polityka słoneczna miała na celu stworzenie warunków pomocy gospodarczej i współpracy dla zjednoczenia bez używania sankcji i gróźb militarnych. Plan polityki sło-necznej został podzielony na trzy części: ściślejszą współpracę między orga-nizacjami koreańskimi (przy zachowaniu odrębnych systemów na półno-cy i południu), zjednoczenie narodowe z dwoma autonomicznymi rządami regionalnymi oraz utworzenie centralnego rządu krajowego. W 1998 r. Kim zatwierdził duże dostawy pomocy żywnościowej dla rządu Korei Północnej, zniesione zostały limity na transakcje między firmami z Korei Północnej i Ko-rei Południowej, wezwano do zniesienia amerykańskiego embarga gospodar-czego na Północ. Kulminacyjnym punktem realizacji słonecznej polityki było spotkanie przywódcy Korei Północnej Kim Dzong Ila oraz Prezydenta Korei Południowej Kim Dae-junga w czerwcu 2000 roku w Pjongjangu. Spotkanie zaowocowało wypracowaniem stanowiska o wspólnym dążeniu do zjednocze-nia półwyspu drogą kompromisu. Wizja południowokoreańska zjednoczenia w formie konfederacji i północnokoreańska opcja luźnej federacji miały zostać pogodzone, przy jednoczesnym utrzymywaniu strumieni pomocy humanitar-nej, odbudowy zaufania, wzmocnienie współpracy gospodarczej, kulturalnej, sportowej i ochrony zdrowia. Rozmowy na niższym szczeblu poruszały także kwestie przywrócenia połączeń drogowych i kolejowych pomiędzy północą a południem półwyspu. W tym czasie miało miejsce ustalenie wspólnego prze-marszu reprezentacji RK i KRLD na ceremonii otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Sydney. W czasie realizowania założeń polityki słonecznej, Korea Południo-wa wspierała przyjęcie Korei Północnej do instytucji międzynarodowych. Re-wizyta przywódcy KRLD w Seulu miała nastąpić w 2001 roku.

Pomimo początkowych prób poprawy stosunków, wciąż zdarzały się pro-wokacje ze strony Korei Północnej. W 1998 roku u wybrzeży Korei Południo-wej wykryto okręt szpiegowski z północy, na spornych wodach nastąpiło star-cie obu państw. Odwrót od ugodowej polityki wobec Korei Północnej zaczął postępować po przejęciu fotela prezydenta USA przez Georga W. Busha, co stało się czynnikiem przekreślającym możliwość spotkania przywódców oby-

225


dwu Korei, tym razem w Seulu. Administracja Busha określa Koreę Północną jako część „osi zła”. Rezultatem tego było wycofanie się przez Koreę Północną z traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, wydalenie inspektorów ONZ i wznowienie programu jądrowego. Kulminacją napięcia był moment, gdy na początku 2005 r. rząd Korei Północnej potwierdził, że kraj z powodze-niem stał się państwem uzbrojonym w broń jądrową. Definitywny koniec po-lityki słonecznej nastąpił w momencie wyboru na prezydenta Republiki Korei Lee Myung-baka, który był zdecydowanym zwolennikiem zacieśnienia współ-pracy ze Stanami Zjednoczonymi. Ewentualna pomoc gospodarcza miała być uzależniona od denuklearyzacji półwyspu, co w sposób oczywisty wpłynęło na gwałtowne pogorszenie relacji budowanych przez ostatnie lata.

Polityka słoneczna jest trudna do jednoznacznej oceny. Wiele racji w swojej argumentacji mają jej przeciwnicy, którzy twierdzą, że dialog i wymiana han-dlowa z Koreą Północną nie doprowadziły do zjednoczenia ani nie przyczy-niły się w sposób znaczący do poprawy stosunków z Koreą Północą. Pomimo zainwestowania dużych funduszy przez rząd prezydenta Kim Dae-junga nie nastąpiło istotne polepszenie relacji. Sceptycy twierdzą, że długotrwała i mak-symalizowana izolacja Północy doprowadzi do upadku kraju, po czym tery-torium może zostać zaaneksowane przez Republikę Korei. W związku z tym wysiłki skierowane ku północy nie maja sensu. Autorka niniejszego artykułu a odmienne zdanie. Analizując politykę słoneczną z perspektywy kilkunastu lat i mając na uwadze aktualnie utrzymujące się napięcia pomiędzy Pjongjan-giem a Seulem próby pokojowego zażegnania kryzysów jakie podejmował Kim Dae-junga są godne uznania. Ostatnie miesiące oraz fakt udziału delegacji pół-nocnokoreańskiej w Igrzyskach Olimpijskich w PjongChangu w lutym 2018 r., daje nadzieję na poprawę stosunków pomiędzy państwami koreańskimi, jed-nak stanowi trudne wyzwanie dla obydwu stron, którego nie ułatwia retoryka prowadzona przez aktualnego prezydenta Stanów Zjednoczonych.

6. Komitet ds. Pokojowego Zjednoczenia Ojczyzny

Wola zjednoczenia narodu koreańskiego, który został nienaturalnie roz-dzielony po II wojnie światowej istnieje także na północy półwyspu. Wysiłki zmierzające do zjednoczenia dwóch państw koreańskich podejmuje również Koreańska Republika Ludowo Demokratyczna, czego dowodem jest funkcjo-nowanie Komitetu ds. Pokojowego Zjednoczenia Ojczyzny. Komitet ds. Po-kojowego Zjednoczenia Ojczyzny to północnokoreańska organizacja, której

226

Marlena Blicharz

zasadniczym celem jest, podobnie jak przez Ministerstwo ds. Zjednoczenia w Republice Korei - promowanie zjednoczenia. Instytucja pracująca nad zjed-noczeniem w Korei Północnej nie jest typowym urzędem lub organem rządo-wym, raczej odgałęzieniem Partii Pracy Korei. Komitet powstał 13 maja 1961 roku w ramach odpowiedzi Pjongjang na południowokoreańską Rewolucję Kwietniową19 z 1960 roku. W następstwie powołania Komitetu, polityka zjed-noczenia Pjongjangu nabrała intensywności, zastosowano proaktywne środki.

Naocznymi symbolami planów połączenia Półwyspu Koreańskiego są po-mniki zlokalizowane zarówno na Północy jak i na Południu. Pjongjang, jak i Seul mają plany związane ze zjednoczeniem podzielonego kraju, jednak sce-nariusze te są trudne do pogodzenia. Każda ze stron ma odmienną wizję przy-szłości półwyspu oraz drogi, która powinna zostać obrana w celu osiągnięcia wytyczonego celu, który de facto jest ten sam.

7. Komisja Nadzoru Państw Neutralnych

Polskim akcentem w działaniach mających na celu normalizację sytuacji na Półwyspie Koreańskim jest misja wojskowa Sił Zbrojnych Rzeczypospo-litej Polskiej (wcześniej tzn. przed 1989 Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej). Aktywność Polski skupia się w ramach Komisji Nadzoru Państw Neutralnych (KNPN), która od roku 1953 nadzoruje zawieszenie broni między Koreą Pół-nocną a Koreą Południową. Komisja została powołana tuż po zawieszeniu walk pomiędzy KRLD a RK,20 a jej obozem wyznaczono Panmundżon, stale miejsce stacjonowania skąd miała się odbywać kontrola zawieszenia broni przez oby-dwie strony. Pierwsze posiedzenie KNPN miało miejsce 1 sierpnia 1953 roku. Najbardziej intensywnym czasem pracy komisji był okres 1953-1956. Podczas 25 lat działalności tzn. do roku 1978 komisja otrzymała 125000 spraw związa-nych z naruszeniem ustanowień Traktatu Rozejmowego.21

19 Rewolucja Kwietniowa, Rewolucja 19 kwietnia. Powstanie studentów i robotników, które obaliło I Republikę Korei Południowej. Wynikiem powstania była rezygnacja prezydenta Rhee Syng-man. Sama zapowiedź stwo-rzenia komitetu zaostrzyła niestabilność polityczną na Południu i przyczyniła się do sukcesu zamachu stanu generalnego armii Park Chung-hee.

20 De facto woja nigdy nie została zakończona, pokój nie został podpisany. 21 C. Birchmaier, M. Burdelski, E. Jendraszczak, 50-lecie Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych w Korei, Toruń

2003, s. 25.

227


W skład komisji weszły 4 państwa, ze strony komunistycznej: Polska i Cze-chosłowacja22 oraz demokratycznej: Szwecja i Szwajcaria. Zasadnicze zadania KNPN są następujące:

• badanie sytuacji złamania zawieszenia broni;

• kontrola stanów liczebnych i wyposażenia wojskowego RK i KRLD, dokonywały tego Grupy Inspekcyjne;

• nadzór nad repatriacją jeńców wojennych.

Ze względów politycznych, w początkowym okresie działania komisji czę-stym zjawiskiem były oskarżenia poszczególnych wobec członków o sprzyjanie bliższym ideologicznie stronom. Polacy i Czechosłowacy mieli faworyzować Koreańczyków z Północy a Szwedzi i Szwajcarzy Koreańczyków z Południa. W roku 1955 KNPN liczyła 85 osób, w 1957 działalność KNPN została znacz-nie ograniczona a sama delegacja polska (i inne) stopniowo zmniejszana - od 1963 liczyła już tylko ok. 10 członków.

Przełomem dla działalności KNPN były zmiany polityczne jakie nastały w 1989, przede wszystkim upadek komunizmu w Europie. Państwa wschod-nioeuropejskie przeszły transformację, przejmując ustrój demokratyczny. Tym samym „sojusznicy”, których z KRLD łączyły dotychczas wspólne przekonania światopoglądowe, przynajmniej teoretycznie stawali po stronie RK, z punk-tu widzenia KRLD przedstawiciele z Czechosłowacji i Polski byli niewygod-ni ideologicznie. W wyniku działalności Koreańczyków Czesi opuścili Koreę a Polska ograniczyła swoją obecność. Aktualnie misja Polska liczy 2 żołnierzy (generała brygady i pułkownika), którzy kilka razy w roku pracują w komisji razem ze Szwedami i Szwajcarami, wizytującymi linię demarkacyjną.

8. Uwagi końcowe

Zainteresowanie dwoma zwaśnionymi państwami koreańskimi, które są ofiarą II wojny światowej, już po jej szczęśliwym zakończeniu, wydaje się być zbyt małe. Świadomość wyzwań jakie stoją przed Koreańczykami, zarów-no na Północy jak i na Południu, zazwyczaj sprowadza się do napięć na tle nuklearnym oraz dylematów jak należy je zakończyć. W rzeczywistości Pół-wysep Koreański to ogrom wielu innych czynników, które determinują sytu-ację i relacje pomiędzy zwaśnionym narodem. Od społecznych, kulturowych,

22 Po podziale Czechosłowacji komisja zyskała dwóch członków, tj. Czechy i Słowację, jednak Słowacja działała tylko do 1993 roku.

228

Marlena Blicharz

gospodarczych przez polityczne na militarnych kończąc. Trudność położenia w jakim znajdują się Koreańczycy jest zauważana zarówno przez przywódców Korei Północnej, jak i Południowej. Obie strony mają plany zjednoczenia, które przywróciłyby naturalny kształt państwa koreańskiego. Z uwagi na zupełnie inne systemy sprawowania rządów scenariusze ewentualnego zjednoczenia są bardzo trudne do pogodzenia, jednak istnieją. Zarówno RK jak i KRLD posia-dają wyspecjalizowane jednostki administracji, których celem jest praca nad perspektywą pojednania narodu koreańskiego i zjednoczenia w jeden kraj. Ich funkcjonowanie jest sygnałem, że potrzeba zjednoczenia Korei jest wciąż obec-na wśród Koreańczyków, chcą brać w niej udział. Na podstawie doświadczeń innych państw oraz dobrych przykładów zjednoczenia potrzebna jest dalsza praca nad pojednaniem, aby o Półwyspie Koreańskim decydowali sami Ko-reańczycy. O koreańskim narodzie nigdy więcej nie powinny decydować, jak miało to miejsce po zakończeniu II wojny światowej, światowe mocarstwa bez udziału samych zainteresowanych.

229


Bibliografia

A comparison of unification policies of South and North Korea, Seoul 1990.

Birchmaier C., Burdelski M., Jendraszczak E., 50-lecie Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych w Korei, Toruń 2003.

Burdelski M., Czynniki warunkujące proces podziału i zjednoczenia Korei, Toruń 2004.

Choi Jinwook, Park Sun-Song, The making of Unified, Seoul 1997.

Economic Problems of National Unification, Seoul 1993.

Gills B., Korea versus Korea: Political Economy, Diplomacy and Contested Legitymacy, Hew York 1996.

Hastings M., Wojna koreańska, Wrocław 2010.

Henshall K. G., Historia Japonii, Warszawa 2004.

Konstytucja Republiki Korei, Gdańsk 2015.

Lowe P., Wojna koreańska, Warszawa 1995.

Pietrewicz O., Krewetka między wielorybami. Półwysep Koreański w polityce mocarstw, Warszawa 2016.

Rurarz Joanna P., Historia Korei, Warszawa 2009.

Stosunki międzynarodowe, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2004.

231

Aleksandra PuzyniakUniversity of Wrocł[email protected]

Hungarian foreign policy after 2010 – selected problems

Polityka zagraniczna Węgier po 2010 roku – wybrane aspekty

Summary:The Hungarian parliamentary elections of April 2010 and 2014 were widely commented both in

Hungary and abroad. In 2010 Fidesz led by Viktor Orbán, won the elections in a spectacular way win-ning together with the coalition partner Christian Democratic People’s Party (KDNP) 67.88% of votes and 262 mandates in a 386 people parliament. Thus the new government won constitutional majority as well as the ability to carry out serious reforms in both the internal and foreign policies. The purpose of this article is to present the new directions in Hungarian foreign policy after 2010. Among the most important ones are strengthening of the relations with Russia as well as with other Asian countries as part of the „Eastern Opening” program. Another direction is to intensify the cooperation with the Visegrad Group members. The article also describes Budapest’s relations with the European Union.

Keywords: Hungary, European Union, Russia, China, Visegrad Group

Streszczenie:Wybory parlamentarne z kwietnia 2010 roku i 2014 roku były szeroko komentowane zarówno na

Węgrzech, jak i zagranicą. W 2010 roku partia Fidesz, dowodzona przez Viktora Orbána, odniosła spek-takularne zwycięstwo, uzyskując z koalicyjną Chrześcijańsko – Demokratyczną Partią Ludową (KDNP) 67,88% głosów i 262 mandaty w 386 osobowym parlamencie. Nowy rząd zdobył tym samym większość konstytucyjną oraz możliwość przeprowadzenia poważnych reform w polityce wewnętrznej i za-granicznej. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie nowych kierunków w polityce zewnętrznej Węgier po 2010 roku. Do najważniejszych należy zacieśnienie współpracy z Rosją oraz innymi państwami Azji w ramach programu „otwarcie na Wschód”, a także wzmocnienie kooperacji z krajami tworzącymi Grupę Wyszehradzką. W artykule zostały również poddane analizie relacje z Unią Europejską.

Słowa kluczowe: Węgry, Unia Europejska, Rosja, Chiny, Grupa Wyszehradzka

232

Aleksandra Puzyniak

1. Introduction

The Hungarian parliamentary elections of April 2010 and 2014 were widely commented both in Hungary and abroad. In 2010 Fidesz led by Viktor Orbán, won the elections in a spectacular way winning together with the coalition partner Christian Democratic People’s Party (KDNP) 67.88% of votes and 262 mandates in a 386 people parliament1. Thus the new government won consti-tutional majority as well as the ability to carry out serious reforms in both the internal and foreign policies. The important thing is that since the overthrow of the Hungarian Socialist Workers’ Party’s rule twenty years ago no party has achieved such a spectacular result in general elections. Fidesz – KDNP coa-lition fully took advantage of the chance given them by the voters, deciding, among other things, on passing the new constitution bill in April 20112. In the next general elections of April 2014 Fidesz won 45% of votes which enabled Or-bán’s party to form an independent government3. Regarding foreign policy the new right – wing government focused primarily on expanding relations with Russia and China as part of the „Eastern Opening” program, strengthening of the relations with central European countries as well as intensifying relations with the Visegrad Group. Also since 2010 worsening of the relations between Hungary and the EU can be seen which to a great degree has been caused by the internal reforms carried out by Viktor Orbán.

2. Hungary’s Eastern Policy

One of the main changes in Hungary’s foreign policy after 2010 has been expanding communications with eastern countries. The „Eastern Opening” program involves mainly Russia, China, Azerbaijan, Japan and South Korea, as well as such countries as Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Saudi Arabia and United Arab Emirates. At first the new direction in the foreign policy was to serve forging commercial links and to encourage eastern businesses to invest in Hungary. With time „Eastern Opening” has also become an alternative to Budapest’s worsening relations with the EU. 1 A. Czyż, S. Kubas, Doświadczenia węgierskiej transformacji ustrojowej – od Jánosa Kádára do Viktora Orbána,

Katowice 2011, s. 91.2 Zob. szerzej: G. Gulyás, Proces konstytucyjny na Węgrzech, [w:] Węgry – co tam się dzieje, red. R. Jankowski,

Warszawa 2013, s. 129 – 142, A. Sadecki, M. Gniazdowski, Konstytucja nowych Węgier – implikacje krajowe i regionalne, „Komentarze OSW” 2011, nr 60.

3 A. Sadecki, Węgrzy znów postawili na Orbána, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-04-09/we-grzy-znow-postawili-na-orbana, [dostęp: 4.08.2017].

233


Among countries included in the program, cooperation with the Russian Federation is the most progressive. What needs to be noted, though, is the fact that relations with Moscow were not a priority for the first Viktor Orbán government in the years 1998 – 20024. Moreover, during the following years Fidesz strongly criticized Ferenc Gyurcsány’s administration for joining the construction of the South Stream gas pipeline5. The stance of Fidesz’s leader changed however after the won elections of April 2010 – then the first step of Orbán’s government in an effort to strengthen the cooperation with Moscow was to join the expansion of South Stream. According to Gazprom’s guidelines the construction of the pipeline was to commence in 2014 and Hungary was to become one of the transit countries. The degree of Budapest’s involvement in Gazprom’s project can be seen in the fact that in November 2014 Hungarian parliament passed a bill which gave the construction of the pipeline a green light while circumventing EU’s law. The project of building the South Stream was eventually rejected by Russia in December 20146.

The next confirmation of the revival of cooperation is the agreement which was reached during Viktor Orban’s visit in Moscow on January 14, 20147. Even though contents of the contract have not been revealed, statements coming from both parties make it clear that Russians will grant Hungary a loan amounting to about 10 billion Euros (making up 80% of the whole) for the construction of two new blocks in the nuclear plant in Paks. The loan is supposed to be paid back within twenty – one years in two annual installments (on March 15 and No-vember 15), and it’s servicing has been taken care by the Russian National Bank Wnieszekonombank together with the Hungarian International Debt Service8. The Russian gasoline concern Rosatom has been chosen, without a tender, and the work is to commence most likely in 20189. Hungary’s prime minister when

4 A confirming fact can be the lack of Moscow’s permission for delivering military equipment to Serbs fighting in Kosovo via the Hungarian territory.

5 A. Sadecki, Państwo stanu wyższej konieczności. Jak Orbán zmienił Węgry, Warszawa 2014, s. 36. 6 M. Szpala, Europa Środkowa i Południowo – Wschodnia po wstrzymaniu budowy South Stream, https://www.

osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-12-17/europa-srodkowa-i-poludniowo-wschodnia-po-wstrzymaniu-budowy-south, [dostęp: 30.04.2017].

7 A. Sadecki, Węgry, [w:] Projekty jądrowe w Europie Środkowej i Południowo – Wschodniej. Stan i perspektywy, red. M. Gniazdowski, Warszawa 2015, s. 42.

8 As Andrzej Sadecki points out, though the interest rate is not high and is variable (3.95% - 4.95%), the credit is to be paid back in Euros, which involves high servicing costs. Furthermore, the agreement stipulates late fees – which in the case of a delay up to 15 days are 150% of the installment. If, however the delay is more than 180 days, then Russia has the right to withdraw from the agreement, and Hungary will have to pay back the whole amount of the credit in one payment. Ibidem, s. 41-42.

9 Ibidem.

234

Aleksandra Puzyniak

asked why a Russian company was chosen stated: „It is a nuclear plant built with Russian technology. That is why Russians will now modernize it”10.

Since the overtaking of power in Hungary by the coalition Fidesz – KDNP, meetings of Viktor Orbán with Vladimir Putin in the first half of the year be-came a tradition. One of the more important of those meetings was president Putin’s visit in Hungary’s capitol on February 17, 201511. During that visit five agreements were reached which pertained, among other things, to the opening of a new consulate in Kazan and conducting a training for the Hungarian em-ployees of the nuclear plant in Paks12. Another consequence of Russia’s presi-dent’s visit was Gazprom’s relinquishment of the „take – or – pay” stipulation, due to which Hungary were in possession of natural gas, which they did not completely use up within the gas agreement which expired in 2015. During the meeting Russia and Hungary’s leaders also addressed the sanctions imposed on Russia by the EU – Viktor Orbán stated then that Europe should cooperate with Moscow because it is an indispensable condition of energy security for the Old Continent. He also pointed out that Russia has always fulfilled its part of economical and energy agreements signed with Hungary13. Prime Minister Orbán talked about the necessity of relations between the Russian Federation and EU during his stay in Moscow in February 201614. The leader of the Hun-garian government said then: „We agree that our common goal [Hungary’s and Russia’s] is strengthening of Europe’s safety as well as normalization of rela-tions between Russia and the EU”15. Moreover the leader of Fidesz emphasized how important for his country was the economical cooperation with Moscow: „Without good economical relations between Russia and Hungary Hungarian economy and Hungarian industry will simply not be able to function”16.

The next visit from the president of Russian Federation in Hungary took place on February 2, 2017 and this time in the meeting participating were the ministers of industry and trade, the minister of foreign affairs, of health as well 10 Cyt. za.: Premier Węgier zachwycony Rosją, Studium Europy Wschodniej, https://www.osw.waw.pl/Studium%20

Europy%20Wschodniej%20-%20Uniwersytet%20Warszawski%20-%20Premier%20W%C4%99gier%20za-chwycony%20Rosj%C4%85.htm, [dostęp: 3.01.2015].

11 A. Sadecki, Putin w Budapeszcie: przełamywanie izolacji, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/anali-zy/2015-02-18/putin-w-budapeszcie-przelamywanie-izolacji, [dostęp: 16.04.2017].

12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 „Russia is not Hungary’s enemy, nut one of its partners”, says PM Orbán in Moscow, http://abouthungary.

hu/speeches-and-remarks/prime-minister-viktor-orbans-press-statement-following-his-talks-with-presi-dent-of-russia-vladimir-vladimirovich-putin/, [dostęp:06.02.2018].

15 Ibidem. 16 Ibidem.

235


as the deputy minister of national security17. In the course of the meeting of Vladimir Putin and Viktor Orbán no agreement was reached and leaders of the countries addressed primarily the current international situation. The Hungar-ian Prime Minister again criticized the sanctions imposed on Russia and stated that as a result of them Hungary’s economy lost 6.5 billion dollars18. Viktor Or-bán also emphasized that maintaining good economical and political relations with the eastern partner will pay dividends and will facilitate the functioning of the Hungarian market when Moscow will cease to be isolated in the interna-tional arena. Fidesz’s leader again did not criticize Russia for its armed attack on Ukraine and during the meeting only called for carrying out the

Minsk agreements as well as assured of Hungary’s support of Ukraine sta-bilization19. It should be noted that since the beginning of the war in Donbas Hungry has very reluctantly spoken about it and has openly criticized the sanc-tions imposed on Russia. However at the European level they have always voted for maintaining them, and in 2014 under the EU’ pressure, Budapest activated reverse connectors, which made it possible to deliver natural gas from Western Europe to Ukraine20.

Equally intense has been the development of relations with China. A good example of that would be the Hungarian prime minister’s two visits in Beijing: the first took place at the turn of October and November of 201021, and the sec-ond in February 201422. It should be noted, however, that it were Viktor Orbán’s forerunners that had initiated steps toward livening of the mutual relations – in 2003 the Chinese capitol was visited by prime minister Péter Medgyessy (hold-ing the office in the years 2002 – 2004) and it was the first visit by the leader of the Hungarian government since 1959, and Ferenc Gyurcsány (chairman of the Council of Ministers in the years 2004 – 2009) was invited to Beijing three times23. In recent years Budapest saw the visits of the head of the People’s

17 A. Sadecki, Wizyta prezydenta Władimira Putina na Węgrzech, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/anali-zy/2017-02-06/wizyta-prezydenta-wladimira-putina-na-wegrzech, [dostęp: 16.04.2017].

18 PM Orbán and President Putin focus on energy talks during Budapest meeting, http://abouthungary.hu/news-in-brief/pm-orban-and-president-putin-focus-on-energy-talks-during-budapest-meeting/, [dostęp: 12.02.2018].

19 A. Sadecki, Wizyta prezydenta…20 D. Kałan, Mieć czy być: unijne sankcje wobec Rosji jako dylemat V4, http://www.pism.pl/files/?id_plik=18101,

[dostęp: 16.04.2017].21 Węgry zabiegają o przychylność Pekinu i chińskich inwestorów, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/anali-

zy/2010-11-04/wegry-zabiegaja-o-przychylnosc-pekinu-i-chinskich-inwestorow, [dostęp: 5.08.2017].22 D. Kałan, Kto sieje wiatr… Węgierska polityka otwarcia na Wschód, https://www.pism.pl/files/?id_plik=16890,

[dostęp: 4.08.2017].23 D. Kałan, Relacje o specjalnym znaczeniu? Chiny w polityce zagranicznej Węgier w okresie rządów Viktora

Orbána (2010 – 2012), „Biuletyn Europy Środkowej i Wschodniej – Puls Regionu”, Numer 1, s. 3.

236

Aleksandra Puzyniak

Republic of China Hu Jintao (2004), of the vice-president Xi- Jinping (2009), as well as of the Prime Minister Wen Jiabao, who in June 2001 his visit to Europe started with a meeting with the Hungarian government24.

The intensification of relations with Asian countries (especially Chinese – Hungarian relations) for Budapest has become especially important in light of the country’s economical crisis as well as in view of the worsening relations with the EU. For that reason Victor Orban’s government decided to open in-ternational trading companies (in the case of China they were established in Shanghai and Ningbo) as well as to issue 5 years long national bonds of 250 thousand Euros each, the purchase of which gave foreigners the right to relo-cate to Hungary25. Also, it’s worth noting, that out of the Asian countries the best relations have been with Beijing – in recent years Hungary has become the leader in the region of Central Europe in regards to the size of Chinese investments – currently their value is estimated to amount to about 900 mil-lion Euros). This situation could not even be changed by the fact that in 2016 of all investments which China designated to Central Europe only 6% reached the Hungarian market – comparatively in 2011 they amounted to as much as 89%26. Hungary can also boast a consistent increase of sales, the value of which has been estimated at around 6 billion Euros as well as an increasing export to China – in the years 2010-2016 its value was doubled and currently amounts to about 2 billion Euros27.

An important step towards deepening mutual relations was the decision on the part of the Middle Kingdom of May 2017 about raising the relations with Hungary to the level of a comprehensive strategic partnership – higher can only be special relations which Beijing maintains, for example, with Ger-many and Russia. It should be noted, though, that the decision to raise the level of mutual relations obligates both sides to increase the work on reconstruction of the Hungarian section of the fast railroad between Budapest and Belgrade. Bank loan for the expansion of the Hungarian section of the railroad amount-ing to 1.65 billion USD (85% of the investment’s value) was proposed by Exim

24 Ibidem, s. 3, 7.25 As pointed out by Veronika Jóźwiak, such law has only been taken advantage of by China. It is estimated that

there are around 35 thousand Chinese people living on Hungarian territory, V. Jóźwiak, Rola Chin w polityce zagranicznej Węgier, http://www.pism.pl/publikacje/biuletyn/nr-71-1513#, [dostęp: 4.08.2017].

26 Ibidem. 27 Ibidem.

237


Bank of China, but the contract between the Hungarian and Chinese govern-ments is currently being verified by the European Council28.

Also worth emphasize is the fact that Budapest, like Russia, avoids criticiz-ing Beijing for its policy towards Tibet. Moreover the Hungarian government often praises Chinese economical policy, as well as supports their stance on the international arena – in 2016 Hungary together with Croatia and Greece contributed to the easing of EU’s stance on the territorial disputes in the South China Sea. The good relations between these countries are also testified by the fact that in 2014 Hungary opened a training center for the Confucius Institute for teachers of Chinese in Central and Eastern Europe, and in 2017 opened the first European Institute of the Chinese Academy of Social Sciences29.

3. Policy towards the Visegrad Group

The Visegrad Group plays an important role in Hungary’s political and ener-gy cooperation. As Veronika Jóźwiak points out, Visegrad has become especially important in Budapest’s foreign policy after 2010 when the prime minister be-came Viktor Orbán: „Following Fidesz’s win in the general elections of 2010 the cooperation in Central Europe became pivotal for Hungary (...). Hungary’s Prime Minister sets economically and politically sluggish „West” represented also by EU’s institutions, in opposition to Eastern Europe and the Visegrad Group which he sets up as a political example and guideline on the way to regaining global political prominence”30. Instrumental in the increase of interest in the Visegrad Four was also the criticism to which Viktor Orbán’s government was subjected and which was directed from the EU as well as the leaders of Western Euro-pean countries regarding the changes in Hungary’s internal and foreign policy. According to Viktoria Jóźwiak, quoted before, the intensification of cooperation was also boosted by the migration crisis as well as by winning the Polish general elections of 2015 by the pro- Visegrad Law and Justice31. After the 2015 elections Poland and Hungary have often expressed the same views on the current politi-cal events. Both Budapest and Warsaw are against the system of immigrant relo-cation. They emphasize the necessity of keeping the Schengen Zone and they set forth the same vision of Europe being made up of national states. It is also worth 28 The credit has been granted for twenty years, and the rate of interest is supposed to be 2.5% per annum. Ibidem. 29 Ibidem. 30 V. Jóźwiak, Grupa Wyszehradzka z perspektywy Węgier, https://www.pism.pl/files/?id_plik=22649, [dostęp:

28.05.2017].31 Ibidem.

238

Aleksandra Puzyniak

noting, that in 2010 and 2014 Warsaw was chosen as destination for Viktor Or-bán’s first international visit32. For Hungary cooperation with the other countries of the region is also important (especially with countries of the Western Balkans) in the formula „V4+”. In the area of cooperating with countries of the Western Balkans Budapest especially emphasizes the development of connections per-taining to road and energy infrastructure33.

4. Relations with the European Union

2010 was a breaking point not only in Hungary’s foreign policy but also in the country’s relations with the EU. From April 2010 we have observed the worsening of relations between Budapest and Brussels, which was mainly influ-enced by the internal reforms carried out by Viktor Orbán’s government.

The first problems on the line Budapest – Brussels transpired in the end of December 2010, the day before Hungary assumed the presidency over the Eu-ropean Union Council. The disputed issue then was the new media law which, among other things, introduced the Media Council of the National Office for Media and Communications as well as stipulating high fines for not respecting the law. Many EU representatives criticized the mode in which the new mem-bers of the Council were being installed (they were chosen by the parliament), saying that such would lead to making this government too political. Equally harshly commented on was the stipulation, which allowed for the revealing by a journalist of the source of information, if the case concerned an important interest of the country – as a consequence of harsh criticism the government quickly decided to revoke this regulation. Adversely viewed was also the regu-lation allowing for fining the non-observance of the law’s regulations, because, according to the opposition, the government by doing so is limiting the free-dom of the word34. More tensions came to the surface in 2011 when in April of the same year the Hungarian parliament passed a new constitutional law35. 32 Premier Węgier z pierwszą wizytą przybył do Polski, http://wyborcza.pl/1,76842,7963807,Premier_Wegier_z_

pierwsza_wizyta_przybyl_do_Polski.html, [dostęp: 5.08.2017].33 A. Sadecki, Państwo stanu wyższej…, s. 32.34 I. Bencze, Społeczne tło narodzin nowych regulacji medialnych na Węgrzech, [w:] Węgry – co tam się dzieje…, s. 195.35 The new constitution changed, among other things, the official name of the country from „The Republic of Hun-

gary” to „Hungary”, to a small degree increased parliament’s prerogatives, which gained the right to elect the chairman of the Constitutional Court as well as widened the president’s authority, who can dissolve Parliament in case it does not adopt a new budget by March 31 of a given year. The constitution also introduced many chang-es in regards to the functioning of the Constitutional Court – such as extending the number of judges from 11 to 15 as well as extending their tenures from 9 to 12 years. Hungarian citizens were taken away the possibility of enquiring the Court as to the compliance of a given law with the constitution. Furthermore the Budgeting

239


Opinion in the matter was expressed by members of the Venice Commission, who in June 2011 issued their opinion on the new constitution. Members of the Commission stated that a constitution is based on democratic principles, on division of power, and on the rule of law. Appreciation was expressed for the Hungarian government’s efforts to adjust regulations pertaining to fundamen-tal freedoms to the European Convention of Human Rights and to the Charter of Fundamental Rights of the European Union. Council’s representatives, how-ever, charged the Hungarian government with too much haste in preparing of the new constitution as well as lack of adequate dialogue with the opposi-tion and consultations with the people. Criticized also was the limitation of the Constitutional Tribunal’s competences in matters pertaining to the budget, introducing the requirement of reaching 2/3 of votes in laws pertaining to cul-tural, religious, financial and socio – economic policies. Negatively was judged the increase of competences of the Financial Council (mainly the granting it of the rule of veto in regards to the budget law) and the stipulation concerning the care of Hungarians residing abroad. According to the Council’s represen-tatives the document may lead to the worsening of Budapest’s relations with neighboring countries36. On the whole during the first term of Viktor Orbán’s government, in the European Parliament three debates on the reforms carried out by the Fidesz – KDNP coalition took place.

Another problem which arose for Orbán’s administration was the relations with the European Council. In 2010 members of the Council did not grant the permission to raise the budget deficit in Hungary, which in the government’s opinion contributed to the economic growth. As a result of the motion’s rejec-tion the Hungarian government gave up on the last credit tranche from the International Monetary Fund and from EU. Consequently such action gave the Hungarians freedom to make economical decisions and exempted them from the obligation to implement reforms proposed by those organizations. In reply the European Council decided to freeze part of the funds designated for Buda-pest out of the Cohesion Fund. As was soon realized, Hungary had to imple-ment savings which kept them from incurring sanctions37.

A recurring worsening of relations between the EU and Budapest could again be observed following the 2015 outburst of the migration crisis. The

Committee received greater competences which gained the ability to veto an adopted budget. Also a constitu-tional record has been made that Forint is Hungary’s official monetary currency, A. Sadecki, M. Gniazdowski, Konstytucja nowych Węgier….

36 Ibidem. 37 A. Sadecki, Polityka zagraniczna Węgier po 2010 roku,[w:] Węgry Orbána – wzór czy przestroga, red. L. Skiba, M.

Rapkiewicz, M. Kędzierski, Warszawa 2014, s. 131.

240

Aleksandra Puzyniak

Hungarian government along with other members of the Visegrad Group has objected to the policy pushed by Brussels of forced refugee relocation. The Bu-dapest many times emphasized that they cannot agree to accept refugees of a great number of immigrants from Ukraine, who since 2010 have been relo-cating to Hungary. Another argument has also been the cultural difference of the people coming to Europe which according to Hungary’s Prime Minister makes it impossible for those people to get assimilated. Viktor Orbán thinks that one of the ways to fight the crisis is strengthening of the outer borders of the EU. The Prime Minister also pointed out the necessity to grant material and financial aid to countries in which there are large numbers of refugees (mainly Turkey, Jordan, Iraq and Lebanon), transit countries (including Hungary) and immigrant camps. Hungarian government has a different stance on the need to reform EU which has become an actual necessity after the UK left the Union. As has been noted by a political scientist Kazimierz Kik, Budapest does not agree to the building of the proposed „supernational federal Europe”38. Such stance is perfectly confirmed by Prime Minister Viktor Orbán who during a debate with Jarosław Kaczyński organized at the time of the Economic Forum in Krynica in September 2016 stated: „The European elite, policymakers, media leaders have persuaded themselves that the right direction for the advancement of hu-manity is to eradicate our identities. That it is not modern enough to be a Pole, a Czech, a Hungarian. It is not modern enough to be a Christian. In place of that there has evolved a new identity – the European identity (...). Counter cultural revolution is possible. There is no such thing as a European identity. There are the Poles and there are the Hungarians”39. The proposed „counter cultural revolution” involved limiting of competences of European institutions as well as modifying international agreements which would eventually give more power to the member countries40.

5. Conclusion

The year 2010 was a breaking point in Hungary’s internal and foreign pol-icies. Winning constitutional majority in the parliament gave Viktor Orbán’s government a chance to carry out deep reforms among which the most import-

38 K. Kik, Kik: Iluzje Wyszehradu, http://www.rp.pl/Publicystyka/310099946-Kik-Iluzje-Wyszehradu.html#ap-1, [dostęp: 6.05.2017].

39 Cyt. za.: P. Lisicki, Wyklęte słowo „kontrrewolucja”, https://dorzeczy.pl/opinie/10336/Wyklete-slowo-kontrre-wolucja.html, [dostęp: 23.05.2017].

40 Ibidem.

241


ant one was enacting of the new constitution in April of 2011. Fidesz – KDNP coalition’s actions raised many controversies on the international arena and led to a significant worsening of cooperation with the EU – among disputed issues were some constitutional stipulations, the hasty mode of its implementation, and regulations introduced by the Media Act. And it was the deteriorating rela-tions with Western Europe, as well as the serious economical crisis in Hungary that caused Budapest to redirect its foreign policy. It continued the policy of livening relations with China which was started by former governments and it strongly focused on intensifying the cooperation with Russia. Confirmations of such livening of the cooperation with Moscow have been regular meetings between representatives of the two countries as well as the cooperation in ener-gy security. Since 2010 we have also been able to observe Hungary’s heightened interest in developing cooperation with countries of Central Europe, and espe-cially within the Visegrad Group.

242

Aleksandra Puzyniak

Bibliography:

Bárdi N., Átlágos állÍtások a magyar etnopolitikában, [w:] Hegymenet. Társadalmi és politikai kÍhÍvások Magyarországon, red. A. Jakab, L. Urbán, Budapest 2017.

Bencze I., Społeczne tło narodzin nowych regulacji medialnych na Węgrzech, [w:] Węgry – co tam się dzieje, red. R. Jankowski, Warszawa 2013.

Czyż A., Kubas S., Doświadczenia węgierskiej transformacji ustrojowej – od Jánosa Kádára do Victora Orbána, Katowice 2011.

Gulyás G. Proces konstytucyjny na Węgrzech, [w:] Węgry – co tam się dzieje, red. R. Jankowski, Warszawa 2013.

Héjj D., Konstytucja Węgier jako manifest polityczny parlamentarnej większości, „Polski Przegląd Konstytucyjny” 2018 nr 1.

Héjj D., Mniejszości narodowe w Zgromadzeniu Narodowym Węgier po wyborach z 6 kwietnia 2014 roku, [w:] Polityka etniczna: teorie, koncepcje, wyzwania, red. H. Chałupczak, E. Pogorzała, R. Zenderowski, T. Browarek, Lublin 2015.

Héjj D., Olszewski B., Polityka etniczna Węgier, [w:] Polityka etniczna współczesnych państw Europy Środkowo-Wschodniej, red. H. Chałupczak, R. Zenderowski, W. Baluk, Lublin 2015.

Kałan D., Relacje o specjalnym znaczeniu? Chiny w polityce zagranicznej Węgier w okresie rządów Viktora Orbána (2010 – 2012), „Biuletyn Europy Środkowej i Wschodniej – Puls Regionu”, Numer 1.

Karácsony T., Levélben szavazás az egyenlőség jegyében. Vagy mégsem?, „Közjavak. A kormányzat kihívásai a mai piacgazdaságban” 2016 nr 2.

Konstytucja Republiki Węgierskiej, tłum. H. Donath, Warszawa 2001.

Sadecki A., Gniazdowski M., Konstytucja nowych Węgier – implikacje krajowe i regionalne, „Komentarze OSW” 2011, nr 60.

Sadecki A., Państwo stanu wyższej konieczności. Jak Orbán zmienił Węgry, Warszawa 2014.

Sadecki A., Polityka zagraniczna Węgier po 2010 roku,[w:] Węgry Orbána – wzór czy przestroga, red. L. Skiba, M. Rapkiewicz, M. Kędzierski, Warszawa 2014.

Sadecki A., Węgry, [w:] Projekty jądrowe w Europie Środkowej i Południowo – Wschodniej. Stan i perspektywy, red. M. Gniazdowski, Warszawa 2015.

Ustawa zasadnicza Węgier, tłum. J. Snopek, Warszawa 2015.

243

Tomasz Chłopecki Wyższa Szkoła Prawa, Wrocł[email protected]

The condition of Polish economy in the first years after regaining independence. Political and legal outline

Stan polskiej gospodarki w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Zarys polityczny i prawny

Streszczenie: Celem artykułu jest analiza idei społeczno-gospodarczych reprezentowanych w pierwszych latach

po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Koncepcje, tendencje i plany gospodarcze zmierzały wtedy do zmiany istniejącego układu stosunków społeczno-gospodarczych. Oceniając dorobek gospodarczy II Rzeczypospolitej w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości uwzględniono trzy elementy mające decydujący wpływ na tę ocenę. Po pierwsze, stan w jakim znalazła się Polska w dniu 11 listopada 1918 r. po blisko półtora wiekowej niewoli i zniszczeniach wojennych lat 1914 – 1918. Po drugie, czas w jakim zmia-ny zostały dokonane. Po trzecie, środki materialne jakie Polska miała do dyspozycji, a w szczególności czy wchodziła w grę i w jakiej wysokości pomoc z zewnątrz, w tym w postaci pożyczek zagranicznych.

Słowa kluczowe: II Rzeczpospolita, gospodarka, prawo, ekonomia, finanse państwa

Summary: The goal of this thesis was to synthetically present social and economic ideas in the first years

after regaining independence by Poland. Economic concepts, tendencies and plans treated in general lines undoubtedly aimed at changing existing social and economic relations. Three elements must be taken into consideration while assessing economic achievements of the Second Polish Republic in the first years after regaining independence: firstly, the condition of Poland on November 11, 1918, after one hundred and twenty-three years of bondage and damage caused by the First World War; secondly, the time in which changes were made, and thirdly, financial means that Poland possessed, particularly external aid – especially in a form of foreign loans.

Keywords: The Second Polish Republic, economic, law, economy, financial situation

244

Tomasz Chłopecki

1. Introductory remarks

The partitions of Poland had a significant influence on Polish lands in the field of economics. This led to their exclusion from the influence of the 19th cen-tury exerted on the economic life of Europe and the world – it was a period of tremendous economic development and industrialization of many countries, pe-riod of development of large cities, „period of steam and electricity”1, and period of political growth of many countries. At that time Polish lands were annexed to the political and economic organism of the three partitioning states, which led to the weakening and destruction of Polish economic potential2. The state of road and rail communications, which was adapted only to the needs of the partition-ing states, was also a negative consequence of this period. Industry of the former Congress Poland was in complete ruin. The coal, metallurgical and steel indus-tries were crippled. Large oil losses were also reported in the south-eastern part of the country. General losses of the Polish industry were estimated at 10 billion gold francs against the total national wealth of 80 billion gold francs3.

Poland also inherited a completely disorganized monetary system from the partitioning states. In November 1918, the following currencies were in force in the Polish State: Austrian crowns, Russian rubles, German marks, Polish marks and the so-called ostmarks and ostrubles issued by the Germans during the occupation4. It is important to stress that one of the most acute consequenc-es of the period of partitions and war destruction was the big impoverishment of society, which was reflected in a very low social income5. Moreover, the lack of Polish financial policy was the reason for relying on foreign financial insti-tutions in economic work6. The opportunities for development and significance of different countries in the national economy were determined by the natural conditions occurring in the given country, its natural resources and capital resources, population density, economic growth rate, population growth rate

1 E. Kwiatkowski, Przełomowe momenty w nowoczesnej historii gospodarczej świata, Kraków 1947, p. 5 – 7; 44 – 58.2 R. Górecki, Gospodarczy dorobek Polski w latach 1918 – 1938, b.m.w., 1946, p. 7.3 Reforms of the period under the reign of Stanislas Augustus did not manage to save the Polish state; simultane-

ously with its political collapse, the homogeneous social and economic policies on Polish lands ended: the par-titioning of these lands bounded them with the conditions and interests of the partitioning states, within whose orbit they remained until the emergence of the Reborn Poland, constantly fighting for their fundamental rights and interests; Cz. Klarner, Przemysł i handel w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości Polski, vol. 4, Warszawa 1929, p. 25.

4 R. Górecki, Gospodarczy dorobek Polski w latach 1918 – 1938, b.m.w., 1946, p. 8-9.5 Tamże, p. 9.6 H. Mianowski, W obronie polskiego przemysłu i handlu, część I, Kraków 1912, p. 34; tenże, Przemysł krajowy

a krajowe instytucje dla popierania przemysłu, Kraków 1912, p. 47 i n.

245

The condition of Polish economy in the first years after regaining independence.

and the essential characteristics of its population7. Because of the lack of the Polish State Bank, the body that regulated Polish financial and economic policy naturally had to be a domestic bank whose issuance, investment, industrial and land policy had to be supported by all banks and national funds8.

The districts of Poland were slowly and gradually unified in administrative terms; the currency was unified – in the former Prussian district, the German marks were replaced by the Polish marks at parity9. In Galicia, the crowns were replaced by marks at an exchange rate of 70 Polish marks for 100 crowns – the currency reform, if it was to be fundamental, it had to be divided into 2 parts. Pri-mo, it had to embrace the so-called technical reform, that is conversion depend-ing on legislative factors and conversion of all mark, ruble and crown liabilities into zlotys10. Secundo, the reform had to cover all economic moments that could have had a positive impact on the exchange rate of the Polish currency and its internal value11. On July 10, 1919, the Sejm passed a law on agricultural reform within the whole country; on July 11, it abolished the customs line between the former Prussian part of Poland and the rest of Poland, and on November 4, a uni-form customs tariff was issued throughout the country; by Act of 13 February 1920, the Sejm granted the government a loan of up to 1 billion marks12.

2. The economic situation after regaining the Independence

On the 10th anniversary of the May Coup, Czeslaw Klarner, the President of the Polish Association of Chambers of Commerce and Industry, wrote: „The lack of confidence in relations in Poland clearly impacted the economic and social situation in the first years of our country’s independence. This situation radically changed in the period after May when the real power and full initiative in inter-nal and economic policy was permanently found in the hands of Marshal Pilsud-ski and his government.”13 Many representatives of economic life14, even being in

7 R. Górecki, p. 9.8 H. Mianowski, p. 36.9 Zob. szerzej T. Lulek, Sprawa walutowa w Polsce, Kraków 1919, p. 3 i n.10 T. Adamczewski, Reforma walutowa w Polsce, Poznań 1919, p. 9.11 Tamże12 A. Wierzbicki, Wspomnienia i dokumenty (1877-1920), Warszawa 1957, p. 505.13 J. Rakowski, Ideologia gospodarcza epoki Józefa Piłsudskiego, Odbitka z „Niepodległości” Czasopisma poświęco-

nego najnowszym dziejom Polski, Londyn 1948, p. 4.14 In the opinion of Piotr Drzewiecki, the foundations of security, property, freedom of work, legal order, mone-

tary system, communication and exchange, which were the basis and condition for the development of industry and society, should have been determined first. In Poland, following the example of the western states, there

246

Tomasz Chłopecki

opposition to Pilsudski’s followers, confirmed this view. On December 12, 1928, at a conference on statism, Andrzej Wierzbicki, the chief executive of the Cen-tral Association of Polish Industry, Mining and Finance, stated that „Poland has entered an extremely interesting period of great economic interest.”15 Particular attention was drawn to the issue of budget balance and currency stabilization.

Treaty of Versailles of June 28, 1919, was not the first to contain commercial and political provisions.16 They are also found in the Treaty of Vienna of 1815 and Treaty of Frankfurt of 1871, but in none of them did commercial and political matters occupy so much space and none of them did regulate these matters with such accuracy as the Treaty of Versailles17. Articles 264 to 267 of the Treaty obli-ged Germany to treat all 27 states of coalition, including Poland, equally with the most favored nations in terms of both imports and exports18. These provisions re-sembled the trade and political clause contained in the Frankfurt Treaty between France and Germany and obliged both parties to treat each other equally with England, Belgium, the Netherlands, Switzerland, Austria and Russia in terms of customs duties and other import, export and transit charges19.

The state reborn after 1918 faced unspeakable difficulties, which were not removed totally during the interwar period – a long period of captivity, world war, Bolshevik war, world economic crises, especially the most powerful in years 1929 – 1935, which undermined the world superpowers – these are the factors that can not be disregarded when discussing the economic situation of Poland between 1918 and 193920. Poland was hit hard by the war; according to statistics, 1,864,000 buildings were destroyed, along with movables, food sup-plies, installations, tools, dead stock, craft workshops – their sum amounted to about 30% of total damage; 56% of bridges, 63% of railway stations, 51% of warehouses, 81% of water towers and 22% of residential buildings were de-stroyed in the area of the former Russian partition. Similar losses were made in Galicia21. In the Kingdom of Poland, 40% of the roads, 2000 telegraphic and

should exist industrial freedom regulated by law and limited only by the overriding interests of the state, securi-ty and health of the population, P. Drzewiecki, Drogi utrwalenia przemysłu w Polsce, Warszawa 1925, p. 4 – 12.

15 J. Rakowski, p. 4.16 T. Lulek, Główne zagadnienia polityki handlowej w Polsce, Kraków 1922, p. 97.17 Tamże; Vide: Sweden-Poland. Treaty of Commerce and Navigation of 1924; Netherlands-Poland. Treaty of

Commerce and Navigation of 1924; Norway-Poland. Treaty of Commerce and Navigation of 1926; Latvia-Po-land. Treaty of Commerce and Navigation of 1929; France-Poland. Treaty of Commerce and Navigation of 1937.

18 T. Lulek, p. 97.19 Tamże, p. 99 i n.20 J. Rakowski, Linie rozwojowe gospodarstwa polskiego, Warszawa 1938, p. 8.21 Tamże, p. 9-10.

247


postal stations as well as bridges with the total length of more than 100 kilo-meters were also destroyed; the main objects of war losses were also waterways, among them canals: Augustowski, Ogiński and Królewski; in the territory of the Kingdom of Poland, 4,525,000 meters of electrical installations and 37,500 machines were destroyed, and in Galicia losses were at least twice as many22. The Commonwealth was destroyed not only in the form of physical capital but also financially – the existing capitalization reserves in Poland in the form of bank deposits, insurance companies’ funds and working capital were plunde-red by the partitioning states23.

During this period, in order to organize the state administration and con-tinue the war, there was no means of covering expenses other than printing the money – unfortunately, it took way too long time, from 1918 to April 192424. For the first time, inflation was stopped for a short time by Minister of Treasury Jerzy Michalski at the turn of 1921-1922; a further limitation of money printing took place during Sikorski’s cabinet in 1923, when Wladyslaw Grabski, with insufficient tax receipts, obtained funds from an internal loan on gold-based bills, thus protecting the savings capital from the effects of a decline of marks25.

It should be added that the characteristic factors of that period included the natural population increase with the inhibition of emigration – at the same time, the number of residential buildings, especially single and double-room, was constantly decreasing26. In addition, the census of 1921 showed the extre-mely difficult situation of housing in Poland, both in terms of number of dwel-lings and their condition; in a collective paper titled „Construction in Poland”, issued in 1927, the Trade Union of Construction Industrialists in the Kingdom of Poland calculated the total value of buildings destroyed in Poland during the war at half a billion in gold27.

The Polish government, when assessing the seriousness of the housing fa-mine, introduced the relevant provisions – the first act of practical importance in this respect was the Act of 26 September 1922 concerning the expansion of cities as the Act of 1 August 1919 on the establishment of a state fund was not

22 Tamże; J. Zdziechowski, Skarb i pieniądz 1919 – 1939, Londyn 1955, p. 5.23 Cz. Klarner, Przemysł i handel w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości Polski, tom 4, Warszawa 1929, p. 25;

Vide: J. Rakowski, Linie rozwojowe gospodarstwa…, p. 11.24 J. Zdziechowski, Skarb i pieniądz 1919 – 1939, Londyn 1955, p. 5.25 Tamże, p. 6.26 Cz. Klarner, Zagadnienie mieszkaniowe w niepodległej Polsce, Warszawa 1928, p. 8; vide: J. Rakowski, Linie

rozwojowe gospodarstwa…, p. 11.27 Cz. Klarner, O popieraniu budowy tanich mieszkań w Polsce i zagranicą, Warszawa – Kraków – Lublin – Łódź –

Poznań – Wilno 1929, p. 61.

248

Tomasz Chłopecki

practical28. The Act of 1922 placed the housing issue on the broad social plat-form and thus became the starting point for the next laws on this subject29. On April 29, 1925, the provisions of the Act on urban development entered into for-ce, retaining in their content the basic obligation to undertake a construction action by municipalities30. The act defined the liability of the State Treasury for a guarantee for pledged bonds and bonds up to the sum of PLN 500,000,000 and established the State Fund for Urban Development – the provisions of the Act aimed at reconstructing the financial base and then stimulating the private initiative to take up construction action in cities.

Although Poland suffered a great deal of damage, it did not receive any compensation under the Treaty of Versailles – it did not receive any sums owed to it under the Treaty of Riga from Soviet Russia31. For this reason, it was ne-cessary to start to create own currency and own issuing institution; the nation – on its own initiative, began collecting gold in the form of gifts to establish an issue reserve for the Bank of Poland – especially in the period 1926-1927. Not until the end of 1927 did Poland receive a stabilization loan, which greatly strengthened the reserves of the Bank of Poland32.

Andrzej Wierzbicki emphasized that without the organization of state finances in order to create a budgetary balance and stop further inflation as well as without boosting productivity in order to reduce imports and increase exports – simply put: „without putting the greatest possible effort and the gre-atest energy, Poland could not expect to correct its situation”33. Reborn Poland had to „pay the price of its independence”, but also to safeguard its indepen-dence for the future34.

3. Concepts of the ruling camp

Józef Pilsudski35 rarely expressed his opinions on business matters and, in everything he said and wrote, he pointed out the lack of special interest in eco-

28 Cz. Klarner, Zagadnienie mieszkaniowe..., p. 12.29 Tamże, p. 13.30 Tamże.31 R. Górecki, Gospodarczy dorobek Polski w latach 1918 – 1938, b.m.w., 1946, p. 148.32 Tamże.33 A. Wierzbicki, Wspomnienia i dokumenty (1877-1920), Warszawa 1957, p. 580.34 J. Rakowski, Linie rozwojowe gospodarstwa…, p. 12.35 Zob. szerzej: H. Cepnik, Twórca niepodległego Państwa Polskiego. Zarys życia i działalności, Warszawa 1933; M.

Lepecki, Pamiętnik Adiutanta Marszałka Piłsudskiego, Warszawa 1988; W. Jędrzejewicz, Rola Józefa Piłsud-

249


nomic issues36. Pilsudski37, however, exerted an unquestionable influence on the ideas and economic policy of his camp through three things: firstly, his actions, which determined the framework for socio-political activity, and thus also for economic policy; secondly, in-depth perception of issues which he was not direc-tly interested in and he did not deal with; thirdly, his thoughts and general prin-ciples that he proclaimed regarding the activities of the whole state – some of them can be stated undoubtedly: Pilsudski was a supporter of the primacy of the interests of the state over the individual’s interests – he said in an interview for Kurier Poranny on May 23, 1926, „I was outraged by the absolute impunity of all abuses in the State and ever increasing dependence of the state on all the „nouveau-riche”38, who, on equal terms with me and many people, came to the Polish state poor and at the expense of the state and at the expense of all citizens managed to become potentates in a few short years”39. In social and economic matters, Pilsudski was against extreme solutions and represented the concept of moderation and middle-way policy in the game of interests and ideas40. Pilsud-ski was a spokesman for real plans in every field, and therefore also in the field of economy41. Generally speaking, for Marshal Pilsudski, economic prosperity depended on a well organized and strong state42. The only economic issue that Pilsudski referred to (especially when he was the Minister of Military Affairs) was the issue of the budgetary economy since as the minister he had to spend a lot of time developing and implementing the military budget43.

skiego w odbudowie i umacnianiu Państwa Polskiego. Skrypt wykładów w Instytucie J. Piłsudskiego w Ameryce w latach 1981 – 1981, Nowy Jork, b.r.w.

36 Zob. szerzej: J. Łukasiewicz, Polska w Europie w polityce Józefa Piłsudskiego, Londyn 1944, p. 2 - 15.37 Defining the concept of the „Pilsudski era” was not easy – the individuality of this man influenced the develop-

ment of Polish thought, Polish politics, fight and Polish creative endeavors both far back before November 11, 1918, and long after his death; J. Rakowski, Ideologia gospodarcza epoki..., p. 3.

Zob. szerzej: W. Jędrzejewicz, Rola Józefa Piłsudskiego w odbudowie i umacnianiu Państwa Polskiego. Skrypt wykła-dów w Instytucie J. Piłsudskiego w Ameryce w latach 1981 – 1982, Nowy Jork, b.r.w; Co dobrego przyniosły Polsce rządy Józefa Piłsudskiego, Kraków 1930.

38 Mocny Człowiek (wywiady prasowe z Marszałkiem Piłsudskim w maju 1926 r.), seria III, Warszawa 1926, p. 7 – 11;14 – 16; W. Lipiński, Wielki Marszałek (1867 – 1935), Warszawa 1936, p. 123 – 179.

39 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, tom IX, Warszawa 1937, p. 14; J. Rakowski, Ideologia gospodarcza..., p. 4; In a speech to representatives of the parliamentary parties of 29 May 1936, this thought was repeated: „...above everything else, in Poland, the interests of the individual and the party as well as impunity for all abuses and crimes has prevailed”, J. Piłsudski, Pisma zbiorowe…, p. 31; Co dobrego przyniosły Polsce Rządy Józefa Piłsudskiego, Kraków 1930; J. Bilkowski, Co zyskał robotnik pod rządami Marszałka Piłsudskiego, Warszawa b.r.w, s. 11 – 20; J. Łodzia, Józef Piłsudski, Kraków 1934, p. 3 – 16; S. Chudyba, Styl wielkości, Grodno 1930.

40 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, tom IX, Warszawa 1937, p. 14.41 J. Beck, Przemówienia, deklaracje, wywiady – 1931 – 1937, Warszawa 1938; J. Rakowski, Ideologia gospodarcza…,

p. 6; W. Baranowski, Rozmowy z Piłsudskim 1916-1931, Warszawa 1938, p. 197 i n.42 Obviously, this was no economic program, but a strong starting point for the economic ideologists of the camp.43 J. Rakowski, Ideologia gospodarcza..., p. 5 - 6.

250

Tomasz Chłopecki

The Dawes Plan44, which provided that the basis for German war repa-rations was the previous financial, currency and economic recovery, was also important in the perspective of the Polish economy45. Hence, the request for a loan for German recovery and the exemption of Germany within the first two years from all repatriation obligations, apart from strictly defined material supplies, was put forward46. The implementation of the plan led to the streng-thening of Germany’s competitive capacity in the early years, which resulted from the very essence and construction of the plan. It was aimed at lowering in-ternal consumption by placing the main burden of compensation in the sphere of taxes and indirect fees47.

Until the mid-year 1921, the situation of the Polish economy was impro-ving primarily due to the large demand in the internal market – from the se-cond half of this year, the situation changed slightly as the growing inflation started to cause initially slow and then faster decline in wages48. In the second half of 1923, inflation was transformed into hyperinflation – after a period of declining unemployment, production increase and progressive reconstruction of war damage, a rapid decline in the exchange rate of Polish mark occurred, which caused a sharp decline in the real value of wages49. Tadeusz Adamczew-ski emphasized that the most important during this period was currency re-forms – as the main factors of the „good currency”, he considered: favorable balance of payments, confidence in government and society, balancing the budget and covering the zloty50. Poland was therefore in an extremely difficult economic period – at all costs, it had to increase its industry’s competitiveness to a level that would allow it to maintain itself on foreign markets and maintain its internal market51. At the beginning of October 1922, an English financial mission led by a Member of Parliament Hilton Young, who was one of Lloyd Georg’s assistants, arrived in Warsaw52. It was supposed to carry out research

44 Vide: Belgium - Final Protocol, Agreement on the Experts’ Plan and Protocol concerning the Contributions to be made from the German Budget and the Institution of Control over certain Revenue and Taxes, signed at London, August 9 and 16, 1924 [1925].

45 W. Fabierkiewicz, O konsekwencjach gospodarczych planu Dawesa, Warszawa 1925, p. 14.46 Tamże.47 Tamże, s. 22.48 Z. Landau, J. Tomaszewski, Trudna Niepodległość. Rozważania o gospodarcze Polski 1918 -1939,Warszawa 1968, p. 52.49 Tamże, p. 53.50 T. Adamczewski, Uwagi o położeniu finansowym Polski, Poznań 1923, p. 26.51 W. Fabierkiewicz, p. 30.52 F. Tommasini, Odrodzenie Polski, Warszawa 1928, p. 79.

251


on Poland’s financial and economic situation and then work out government proposals that could help reform the Polish economy53.

On December 19, 1923, Wladyslaw Grabski54 became the Prime Minister and at the same time the Minister of Treasury, and his program provided for a rapid elimination of the budget deficit by significantly increasing state reve-nues, taking external and internal state loans and making savings on the deve-lopment side of the budget55. The success of the whole plan was largely depen-dent on providing the government with the possibility of an operative action – Grabski therefore requested the Sejm to authorize the President for a period of one year to issue regulations governing Treasury and currency recovery56. The Sejm in the State Treasury and Currency Reform Act of January 11, 192457 authorized the President to issue regulations, limiting the duration of the po-wers of attorney to 6 months58. Both the government’s treasury actions and fo-reign relations gave hope that the recovery of the Treasury and currency would lead to positive results – it seemed that after a lot of effort made by the society towards recovery and after persuasion of the rest of the world about its dura-bility, it was possible to obtain foreign loans that would strengthen the zloty and facilitate Poland’s economic development59. Looking for foreign loans for Poland, among the four main sources of income – London, Paris, New York60 and the Financial Committee of the League of Nations in early 1925, only one could be taken into account – Paris was seeking help itself; London did not propose a loan; the League of Nations demanded control over the economy of its debtor; thus, only the US market61 remained opened for Poland after the war debt consolidation in November 192462. In 1923, Leo Pazwolski, delegated by the Bureau of Economics in Washington, stayed in Warsaw and drew the at-tention of the Polish government to dangers within recovery and balancing the

53 Tamże.54 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa1991, p. 23 – 35.55 Z. Landau, Władysław Grabski a pożyczki zagraniczne, odbitka z „Kwartalnik Historyczny” r. LXVI, nr 4, 1959, p. 1.56 Tamże, p. 2 i n.; Wladyslaw Grabski, in his expose in November, expressed his reluctance to recognize the

decisive role of foreign loans in the government’s business activities, not denying their importance, and recom-mending great caution in their taking.

57 Dz. U. Nr 4, poz. 2.58 Z. Landau, Władysław Grabski a pożyczki zagraniczne…, p. 2.59 Tamże.60 Vide: S. Arct. Projekt odbudowy Polski przy pomocy amerykańskiej, Warszawa 1920, p. 7 – 22, [rękopis].61 A project called Reconstruction of Poland. American-Polish Corporation was created, whose task was to rebuild

Poland by joint efforts of Poland and America, taking full advantage of Polish resources, capital, employees and technical resources; zob. S. Arct. Projekt odbudowy Polski przy pomocy…, p. 7 i n.

62 Z. Landau, Władysław Grabski a pożyczki zagraniczne..., p. 12 – 13.

252

Tomasz Chłopecki

budget, and thus, the possibility of creating a negative balance of payments63. It is worth emphasizing that only two institutions – the Bank of England and the Federal Reserve Bank – were the only financial institutions in the world at that time, and their interest was to stabilize the world economic relations as well as economic and political relations after the armistice in 191864.

In 1922, Poland regained some territories of Upper Silesia and in this way, in the economy, according to Czeslaw Klarner, there should have been a shi-ft to the export of the surplus of this raw material – in line with Art. 224 of the Geneva Convention of 192265. Adam Wierzbicki, referring to Upper Sile-sia, presented the following conclusions: securing the supply of Polish ores to Upper Silesian steelworks should have occurred even after the creation of an independent Polish state; after the introduction of common mining freedom in Poland, Upper Silesian steelworks should use the right to acquire mining property on equal terms with Polish citizens66. In the well-understood interest of the entire state was not only the maintenance of the Upper Silesian industry but also striving for developing its full potential and activity67.

The discussion on the situation of the economy at that time was also centered around two elements – the internal overload caused not only by the lack of cash, but above all lack of sales and social insolvency, that is the so-called passive ba-lance of payments68. Stefan Schmidt believed that the overall Poland’s economic policy had to subject itself to the interests of agriculture, but not in a private-e-conomic sense, but in a real socio-economic sense69. In view of this situation, from the point of view of the economy, two issues were relevant: foreign loans and internal credit policy70. At the same time, at the basis of the concept of refor-ming the agricultural system was, at that time, striving for improving economic efficiency and achieving economic, social and political stability in the state in this way – the starting point of the legislator was the conviction that the way to achieve this was to create an agricultural system based on the „strong, healthy, and capable of intensive production peasant farms based on the principle of pri-

63 S. Arct, Szkice do programu gospodarczego, Warszawa 1926, p. 12.64 Tamże, p. 22.65 Cz. Klarner, O nowe rynki zbytu dla węgla polskiego, b.m.w., 1925, p. 5-6.66 J. Grabiec, Jak odzyskaliśmy wolną ojczyznę i jak obroniliśmy ją przed wrogiem. I mowa posła A. Wierzbickiego,

Warszawa 1921, p. 85.67 Tamże, p. 95.68 S. Schmidt, Rolnictwo a obecna sytuacja gospodarcza (odczyt wygłoszony w Klubie Społecznym w Krakowie, dnia

15 października 1925 r.), Kraków 1925, p. 3 – 4.69 Tamże, p. 21.70 Tamże, p. 22.

253


vate property of various types and sizes” – such was the formulation of this issue in the fundamental section of the first resolution of the Legislative Sejm of July 10, 1919. The provisions of the Act of December 28, 192571, on the implemen-tation of the agricultural reform stipulated similar issues – Art. 1 sec. 1 stated that: „Agricultural system of the Republic of Poland will be based on strong, healthy and capable of effective production farms of all types and sizes, which are the private property of their owners”72. The December Act was supposed to lead to the creation of a network of farms of all types and sizes corresponding to the requirements of strength, health and effective production capability by: mentioned in art. 2, sec. 1 (a), (b), (c), and (d) liquidation of state-owned lands and reduction of the area of ownership larger than the standards recognized by the law as sufficient to provide these farms with the capacity for strength, health, etc.73. This reform, as Wladyslaw Leopold Jaworski stated, was, in relation to the previous state of the law, „a step forward, but not a decisive one”74. The years 1920 – 1924 were characterized by the widening gap between farm prices and the prices of agricultural products in the retail trade, and the decline in purchasing power of agricultural products, as measured by the overall price index, which reached its peak in the years 1923 – 192475; the situation in Poland at this time is also characterized by the following elements in economic policy: slower adjust-ment of prices of agricultural products to the changing value of money, shift in the prices between different districts76, and unequal shift in purchasing power and sales of agricultural products for individual districts77. Relations in the field of international trade between Central and Eastern Europe also emphasized the possibility of unfavorable bidding for agricultural products; nevertheless, the fac-tors influencing the conditions under which the domestic exchange of benefits took place played an important role in this bidding78. In this case, Stefan Schmidt presented the idea demonstrating that rebuilding the economic life should aim at abolishing the monopolistic conditions that followed the war and inflation,

71 Dz.U. Nr 1692, poz. 1.72 W. Konderski, Problem sfinansowania reformy rolnej, Warszawa 1928, p. 9.73 Tamże, p. 10.74 Tamże, p. 38; zob. Tenże, Konjunktury światowe a nasza polityka gospodarcza (mowa wygłoszona na inaugura-

cyjnym zebraniu Bielskiego Oddz. Towarzystwa Ekonomicznego w Krakowie w dniu 24 – tego stycznia 1927 roku), Kraków 1927, p. 3 – 28.

75 Zob. szerzej: A. Kobylański, Oświetlenie do programu gospodarczego i zmiany ustroju rolnego w Polsce. Z przed-mową prof. Władysława Leopolda Jaworskiego, Kraków 1927.

76 S. Schmidt, Stan i kierunki rozwoju rolnictwa w Polsce, Kraków 1928, p. 58.77 S. Schmidt, Kryzys rolny, Kraków 1930, p. 18.78 Tamże, p. 29.

254

Tomasz Chłopecki

that is restoring the conditions of free competition and directing credit policies towards trade recovery79. Characterizing briefly the features of Polish agriculture in the period under discussion, it should be stated that, in comparison with indu-strial Europe, it was generally characterized by production directed at satisfying the needs of the farmer themselves80.

4. Final remarks

In conclusion, I would like to point out that the guidelines of the economic program were formed throughout the entire period of the Second Polish Repu-blic, the first guideline was a decisive action of industrialization of the country and its urbanization. This must be emphasized strongly because before 1918, the-re was not enough care for industrial expansion, which led to the fact that, from the first months of Independence, there were disputes on whether Poland was to be an agricultural or industrial country81. Placing emphasis on the industria-lization of the country, the work done so far in the area of reconstruction and development of the agricultural system could not be neglected, because, as the statistics at that time showed, the ratio of the urban population to the rural popu-lation was 1: 3 (72% of the inhabitants lived in rural areas and only 18% of them in the cities); the third program guideline can be called an „enlightened autarky”, that is the self-sufficiency policy that was imposed by the development of political and social relations in the world – going in that direction, Poland had to be fully aware that the policy of such an autarky was not a matter of doctrine for it but the necessity resulting from the current conditions, thus it was necessary to expand international cooperation on the basis of bilateral agreements with individual countries82. It was also necessary to strive to strengthen Poland’s capability in the economic life – there were areas of the economy to which it was not only possible to attract foreign capital but it was highly desirable for strengthening the pace of development of Poland. The policy pursued in this direction was particularly evident when the Pilsudski’s followers came to power.

79 Solutions of Polish economic policy undoubtedly gave only temporary results to mitigate bad economic situa-tion, Tamże, p. 30.

80 S. Schmidt, Stan i kierunki rozwoju…, p. 85.81 J. Rakowski, Linie rozwojowe gospodarstwa…, p. 45 – 46.82 Tamże, s. 48.

255


Bibliografia:

Adamczewski T., Reforma walutowa w Polsce, Poznań 1919.

Adamczewski T., Uwagi o położeniu finansowym Polski, Poznań 1923.

Arct S., Projekt odbudowy Polski przy pomocy amerykańskiej, Warszawa 1920 (rękopis).

Arct S., Szkice do programu gospodarczego, Warszawa 1926.

Baranowski W., Rozmowy z Piłsudskim 1916-1931, Warszawa 1938.

Bilkowski J., Co zyskał robotnik pod rządami Marszałka Piłsudskiego, Warszawa b.r.w,

Cepnik H., Twórca niepodległego Państwa Polskiego. Zarys życia i działalności, Warszawa 1933.

Chudyba S., Styl wielkości, Grodno 1930.

Drzewiecki P., Drogi utrwalenia przemysłu w Polsce, Warszawa 1925.

Fabierkiewicz W., O konsekwencjach gospodarczych planu Dawesa, Warszawa 1925.

Górecki R., Gospodarczy dorobek Polski w latach 1918 – 1938, b.m.w., 1946.

Klarner Cz., O nowe rynki zbytu dla węgla polskiego, b.m.w., 1925.

Klarner Cz., O popieraniu budowy tanich mieszkań w Polsce i zagranicą, Warszawa – Kraków – Lublin - Łódź - Poznań – Wilno, 1929.

Klarner Cz., Przemysł i handel w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości Polski, tom 4, Warszawa 1929.

Klarner Cz., Zagadnienie mieszkaniowe w niepodległej Polsce, Warszawa 1928.

Klarner Cz., Zarys stosunków społeczno-gospodarczych w Polsce, Warszawa 1949.

Kobylański A., Oświetlenie do programu gospodarczego i zmiany ustroju rolnego w Polsce. Z przedmową prof. Władysława Leopolda Jaworskiego, Kraków 1927.

Konderski W., Problem sfinansowania reformy rolnej, Warszawa 1928.

Kwiatkowski E., Przełomowe momenty w nowoczesnej historii gospodarczej świata, Kraków 1947.

Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991.

Landau Z., Tomaszewski J., Trudna Niepodległość. Rozważania o gospodarcze Polski 1918 -1939,Warszawa 1968.

256

Tomasz Chłopecki

Landau Z., Władysław Grabski a pożyczki zagraniczne, odbitka z „Kwartalnik Historyczny” r. LXVI, 1959 nr 4.

Lulek T., Główne zagadnienia polityki handlowej w Polsce, Kraków 1922.

Lulek T., Sprawa walutowa w Polsce, Kraków 1919.

Łukasiewicz J., Polska w Europie w polityce Józefa Piłsudskiego, Londyn 1944.

Rakowski J., Linie rozwojowe gospodarstwa polskiego, Warszawa 1938.

Schmidt S., Kryzys rolny, Kraków 1930.

Schmidt S., Stan i kierunki rozwoju rolnictwa w Polsce, Kraków 1928.

Tommasini F., Odrodzenie Polski, Warszawa 1928.

Zdziechowski J., Skarb i pieniądz 1919 – 1939, Londyn 1955.

257

Konrad Zieliński UMCS Lublin – PWSZ Zamość[email protected]

Jewish themes in the Polish press photography on the example of the „Ilustrowany Kuryer Codzienny”

Motywy żydowskie w polskiej fotografii prasowej okresu międzywojennego

na przykładzie „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”

Summary:„Ilustrowany Kuryer Codzienny” (Illustrated Daily Courier – IKC) was issued in the years 1910-

1939 in Krakow; the title was the largest Polish newspaper (up to 400,000 copies) in the interwar period. The newspaper and press company named IKC had its branches in the main Polish cities as well as in some European capitals. Every number was read by approximately 1,000,000 readers. IKC was one of few Polish titles where the Jewish themes were regularly presented, also in photography. Photo-archive of IKC is one of the biggest and most important sources of photographs of Jewish life in the interwar Poland. The aim of the article is to present the most typical and frequent „Jewish” motifs in the Polish press and the answer to the question what was the picture of Jews in Poland presented in the newspaper.

Keywords: press, Jewish, photography, IKC

Streszczenie:„Ilustrowany Kuryer Codzienny” (IKC) ukazywał się w latach 1910-1939 w Krakowie. W okresie

międzywojennym była to największa gazeta w Polsce, której nakład sięgał 400 000 egzemplarzy. IKC, tytuł i potężny koncern prasowy o tej nazwie, utrzymywał korespondentów i oddziały w głównych miastach Polski, a także w niektórych stolicach europejskich. Szacuje się, że każdy egzemplarz czy-tało około miliona osób, a przy tym IKC był jednym z niewielu polskich tytułów, w których tematyka żydowska była regularnie prezentowana, także w fotografii. Archiwum fotograficzne IKC jest jednym z największych i najważniejszych źródeł ikonograficznych dokumentujących różne aspekty życia ży-dowskiego w międzywojennej Polsce. Celem artykułu jest przedstawienie najbardziej typowych i na-jczęstszych motywów „żydowskich” obecnych w polskiej prasie dwudziestolecia oraz próba odpow-iedzi na pytanie, jaki był obraz Żydów w Polsce tamże prezentowany.

Słowa kluczowe: prasa, Żydzi, fotografia, IKC

258

Konrad Zieliński

1. Introduction

Not counting anti-Semitic publications, Jewish life and culture was not very often discussed in the Polish press of the interwar period1. „Jewish affairs” were even less frequent in the photographs published in the Polish press of that time, however, there were exceptions. One of them was „Ilustrowany Kuryer Codzienny” [Illustrated Daily Courier – IKC]. The daily was issued in the years 1910-1939 in Krakow; an officially non-party title, distributed throughout the whole country, was the largest Polish newspaper of that time (up to 400,000 copies). Every number was read by about 1,000,000 readers (IKC was read by the Jewish intelligentsia, too)2.

The newspaper and press company named IKC had its branches in the main Polish cities as well as in some European capitals. IKC co-operated with leading journalists, people of culture and literature. The Company had its own photography agency called „Światowid”, and the paper was one of few Polish titles where the Jewish themes were regularly presented, also in photography. Unfortunately, we do not know the authors of all photographs; the names of most of the photographers are not recorded in the IKC archive. However, one of the IKC reporters was famous Wilhelm Zeev Aleksandrowicz. He is author of the majority „Jewish” photographs taken in Krakow presented in the collection3.

All archival issues of IKC are available since 2013 in the Małopolska Digi-tal Library, while the press archive, counts nearly 189,000 units (photographs) are stored in the National Digital Archive in Warsaw. There are four groups of photographs in the collection (many photographs from the IKC photo archive were not published in the newspaper):

1 Indeed, in press linked with the national right (the so-called endeks mainly) or Catholic Church and organizations, the Jewish themes appeared quite often. See e.g.: A. Juszczak, Obraz Żyda na łamach „Rycerza Niepokalanej”, 1922-1939, „Studia Żydowskie. Almanach” 2015, nr 5, p. 73-101; D. Libionka, Obcy, wrodzy, niebezpieczni: Obraz Żydów i „kwestii żydowskiej” w prasie inteligencji katolickiej lat trzydziestych w Polsce, „Kwartalnik Historii Żydów” 2002, nr 3, p. 318-338; E. Maj, Kategoria „sprawiedliwego Żyda” w neoendeckiej publicystyce prasowej. Studium prasoznawcze, „Studia Żydowskie. Almanach” 2013, nr 3, p. 77-85.

2 A. Bańdo, „Ilustrowany Kurier Codzienny” w dziewięćdziesiątą rocznicę powstania (1910–2000), „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia II” 2003, s. 119–143.

3 Aleksandrowicz, Krakow native, was strongly connected with his city, but finally had settled down in Palestine. He became famous as a photographer of Kazimierz in Krakow and the author of the series of photo-reports from Japan. First of all, however, he made a name for himself as the man who immortalized the moment of transferring Tel Aviv from a small, provincial suburb of Jaffa into the economic, business and cultural capital of future Israel. http://kultura.wp.pl/title,Aleksandrowicz-Zew-Wilhelm,wid,11233225,tworca.html [odczyt: 30.01.2018]

259


• the interwar period (most extensively documented) – photographs show various issues, including culture, sport, education, army, gov-ernment, Polish diaspora, religious, political and social life;

• period of the First World War: most of the pictures show the Pol-ish Legions;

• the period before World War I;

• photographs from the foreign photo agencies collaborated with IKC.

2. Everyday Life, Culture and Religion

The Jewish themes were not the most popular: there are relatively few re-ports and photographs documenting Jewish everyday life, but, on the other hand, there are few photographs and reports documenting the everyday life of Polish countryside. However, IKC documented important events in the coun-try, including those concerning the Jewish population only. Relatively many photographs illustrated Jews at the market square or in front of the shop we can find in popular reportages from expeditions to Eastern Poland, the so-called Borderlands, regions perceived as exotic and undiscovered. There are many portrait photographs, among others members of parliament, famous rabbis and tsaddiks, entrepreneurs, people of culture, literature, cinema – photos that could be useful in case of anniversary celebrations, new movie, funerals etc.

The photographs illustrating places related to the Jewish population and everyday life appeared in materials from sightseeing tours. In 1930, a num-ber of reportages from the north-eastern and eastern voievodships, Vilnius, Nowogródek, Białystok, Lviv were published. The author of the photographs have taken, among others, a series of photos in the Jewish district in Vilnius; his attention caught the rural, wooden buildings of Jewish quarter of Zabłudów, as well as the picturesque synagogue complex in Gródek Jagielloński near Lviv (Figure 2, 3). The old synagogues and cemeteries, especially in the Borderlands, were often photographed4.

From 1930 we have several photographs of Jewish children of the suburbs of Warsaw – one may suppose that the author of the photos was stirred by the misery of small Warsaw people (Figure 4). Perhaps the fate of the children cap-tured in the above photograph persuaded in 1936 the largest Jewish workers’

4 See photographs of H. Poddębski in: Kresy w fotografii Henryka Poddębskiego. The Eastern Borderlands in the Photographs by Henryk Poddębski, opr. L. Dulik, W. Golec, Lublin 2009.

260

Konrad Zieliński

party Bund to commission a propaganda film of social nature from a director Aleksander Ford (born Moshe Lifszyc). The film was about the Medem sanatori-um in Miedzeszyn near Warsaw for children endangered by tuberculosis which was founded by the socialist activists. It was a featured documentary titled „Mir kumen on” (the Polish title „The Road of the Young”) about three poor Jewish kids from the outskirts of Warsaw who had returned to the gutters of their streets after a three-month stay at the sanatorium5. There were Jews in reportages, like a reportage from a police action in Lodz, which was aimed at learning how to properly cross the streets in the city. IKC published also commercial reportag-es, like the photographs from opening of luxury shops, new factories etc.

A reportage from the opening of the Jewish academic houses in Cracow and Warsaw was published in 1927. The building of the Jewish Dormitory in Krakow was erected in 1924-1926 on the initiative of the Branch of the B’nei B’rith (Soli-darity) Association and the Union of Jewish Students of the Jagiellonian Univer-sity. The brick building erected on the plan of the letter U was built in an eclec-tic style. It was designed by the architect, Adolf Siódmak, and the construction works were supervised by Tobias Wexner who was also the author of its interior design. The building not only housed the dormitory but was also an important centre of social and cultural life of the Jewish community in Krakow6.

The dormitory for the Jewish students in Warsaw was designed by Henryk Sifelman on the initiative of the Association Auxilium Academicum Judaicum in 1924-1926. Having a gymnasium, reading room, library, infirmary, barber’s shop, photographic darkroom, lecture hall and radio station, it was a show-piece of the Jewish academic world. The dormitory situated in Warsaw Praga District was inhabited by about 300 students (Figure 5). However, this number did not meet the expectations. One of the lucky ones was a student of the Law Faculty of the University of Warsaw, Menachem Begin, then the Prime Minis-ter of Israel and a laureate of the Nobel Peace Prize7.

Of course, in the richly illustrated newspaper, photographs of filmmakers, writers and artists were often published (Figure 16, 17). It is worthy to remem-ber that almost the entire film industry in pre-war Poland was organized and

5 L. Dulik, K. Zieliński, The Lost World. Polish Jews. Photographs from 1918-1939, Lublin – Warsaw 2015, p. 79.6 K. Grzesiak, Żydowski Dom Akademicki, [w:] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4, Miasto Kraków, cz.

6, Kazimierz i Stradom, Judaica: Bożnice, Budowle Publiczne i Cmentarze, red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1995, p. 40.

7 R. Żebrowski, O Żydowskim Domu Akademickim na Pradze, [w:] Odkrywanie żydowskiej Pragi, red. Z. Borzymińska, Warszawa 2014, p. 188-215.

261


managed by the Jewish entrepreneurs and many people of Jewish descent were among the leading directors and actors of the Polish theatre and cinema8.

Not counting the Jewish press, IKC was probably the only press title in Po-land to feature photographs showing the Jewish sports movement. Of course, the Jews-players of Poland or players of the leading Polish sports clubs were the most popular. There are a few photos of Leon Sperling, „Cracovia” football player and a representative of Poland (Figure 6), sportsmen and chess-play-ers. Most of all, however, newspaper’s interest was aroused by „Makkabiada”. Since its very beginning, the Maccabi movement has aspired to participate in the Olympiad, however, the International Olympic Committee, due to various reasons, rejected in 1924 a possibility of participation in the Games the sports-men from the then non-existing country. It led to a decision to organize the own games which have gradually become an effective means of propaganda of Zionism9. The first Maccabi Games were organized in Tel Aviv and the success of the sportsmen from Poland who won the first place in the team classification ahead of Austria and the USA led to a decision to organize the first Maccabi Winter Games in Poland, in Zakopane (Figure 7).

Sensations also aroused events such as weddings of famous personalities. In 1931 a richly illustrated reportage of wedding of the daughter of tzaddik Halberstam from Bobowa appeared. The wedding took place on 10 March 1931. Moses Stempel, a Talmudist and a son of hotels’ owner in Krakow mar-ried Ben Cion Halberstam’s daughter, Nechama Golda (I found out that the author of the photo was Zeev Aleksandrowicz, although the son of the artist and photographer denies it). Anyway, in a small, sleepy town inhabited by the mountaineers such wedding has never been seen before while its participants and witnesses remembered the details of it even several dozen years later (Fig-ure 8). The ceremonies attended by several thousand invited guests and curious inhabitants of Bobowa and nearby villages were extensively reported both in Jewish and Polish press10.

Jewish religious life, not including photographs of synagogues, was not too interesting for IKC. The IKC archive contains such images, but they are rarely published. An exception was the photographs of the Sukkot celebrated by the Jewish soldiers of the Warsaw garrison in 1931 (Figure 13). In the same year a comprehensive photo-reportage from the Rabbi Remu Feast in Krakow was

8 N. Gross, O filmie żydowskim w Polsce, Warszawa 2000 (passim).9 Bądź silny i odważny. Be strong and brave, opr. G. Pawlak, D. Grynberg, M. Sadowski, Warszawa 2013 (passim).10 http://www.jewish.krakow.pl/ludzie/191-%C5%9Blub-c%C3%B3rki-cadyka-z-bobowej,-1931 [odczyt:

30.01.2018]

262

Konrad Zieliński

published (Figure 15). Moses Ben Israel Isserles, the Krakow’s Rabbi, the head of the yeshiva in that city, a Talmudist and a philosopher called Remuh was born circa 1520 – 1530 and died in 1572. His grave located on the old Jew-ish cemetery near the synagogue named after him was regarded a miraculous place. Each year, Jews used to make pilgrimages to his grave believing that their request would be fulfilled due to the Rabbi’s intercession11. Similar character has a report from Yom Kippur in Ger (Góra Kalwaria), which was published a year before, in 1930. There are even photos documenting the departure of Chassidic followers’ of tsaddik Alter to Ger, as well as the chase of the enraged Chassids for a reporter documenting their prayer and interfering in the cele-bration. Every year hundred and thousand of people would come to the small city 35 miles from Warsaw12. The greatest holidays with the participation of the Gerer Rebe gathered even several thousand pilgrims.

The opening of religious talmudic school Yeshivas Chachmei Lublin in 1930 was reported, or at least mentioned, in the press all over Poland. The mon-umental, 6-storey building of the educational institution generated a true awe among the locals and visitors. The educational institution which was very mod-ern in comparison to other yeshivas, built and maintained from the donations and fees of the orthodox Jews from Poland and abroad was also meant to be a symbol of the unity of the entire religious Jewry. Of course, in the opinion of the socialist and progressive milieus it was a seat of ignorance and backward-ness. Rabbi’s Shapiro (Figure 20), the founder of the Lublin Yeshiva, death and his funeral in 1933 was also widely related in IKC13.

3. Jews and Politics

The largest group of photographs illustrates the political life and participa-tion of the Jewish population in the festivals and ceremonies of the nationwide, first of all the meetings of the representatives of the highest state authorities with representation of the Jewish communities or attending of Jews in funer-als of famous personalities (Figure 9, 10). IKC also includes information on the deaths of other prominent personalities of Jewish origin, especially politi-cians (Szymon Askenazy, Eliasz Kirszenbraun, Abraham Ozjasz Thon, Ignacy Landau). It was often accompanied by photographs from funeral ceremonies

11 Rav, Rabbi, Rebbe, Warsaw 2012, p. 57.12 Ibidem, p. 82-83.13 K. Zieliński, N. Zielińska, Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina), Lublin 2003 (passim).

263


and portrait photographs of the dead, often with a more or less extensive bi-ographical feature. Among the personalities that were mentioned and whose photographs appeared in IKC, the people associated with the ruling camp, of-ten deputies and members of the BBWR (Non-Party Block for Cooperation with the Government), definitely prevailed. BBWR became Piłsudski’s political instrument, used at first against the opposition rightists National Democracy, so, it is nothing strange that the minorities in Poland, in general, supported his political camp than anti-Semitic and perceived as strongly xenophobic endeks.

After the Piłsudski’s coup d’etat in 1926, the rules of the so-called Sanacja (Healing) were supported by a part of the Jewish milieus, too. The conception of the state consolidation and assimilation was particularly popular among the assimilators, did not raise objections of the orthodoxy, and, above all, was free of anti-Semitism. Visits of the state representatives in educational and religious insti-tutions, synagogues, cultural societies were one of the elements of the implemen-tation of the policy of bringing the national minorities, here: the Jews, closer to the state and of joint work for Poland. In fact, in the times following the May coup d’etat such visits had been quite frequent. The authorities tried to win over the national minorities; it was particularly important in the areas ethnically mixed, bordering the Bolshevik Russia, where the Polish population was in minority.

Piłsudski, „the Great Constructor of the State” which was to be based on equal rights of all citizens regardless of their religion or nationality, was very popular among the Jews, including his political opponents. Following Piłsud-ski’s death in 1935, we can speak even about the Marshal’s cult among Jews who in the time of the so-called bench ghetto, brawls at the universities and the anti-Semitic riots and pogroms was perceived as a guarantor of peace, security and justice14. Piłsudski was one of the very few Poles who were permanently present in the Jewish press of all denominations during the interwar period15. And these were not only anniversary and occasional articles. Upon receiving the news on the Marshal’s death, a spontaneous manifestation to honor the deceased leader was organized in Tel Aviv. The highest religious authority, the Chief Rabbinical Office in Palestine issued a statement in which it „joined the Polish nation in sorrow and mourning after its great loss which is the death of the Founder of the Polish State, Marshal J. Piłsudski known all over the world as an extraordinary example of culture and devotion to justice”. The Mayor of Tel Aviv, Dizengoff stated that „this premature death is a heavy loss not only for 14 Sz. Rudnicki, Szacunek ze wzajemnością. Piłsudski a Żydzi, „Więź” 2010, nr 5-6 (619), s. 72-79.15 A. Landau-Czajka, Wodzu nasz, Piłsudski! Postać Marszałka w polskojęzycznej prasie żydowskiej okresu

międzywojennego, „Studia Żydowskie. Almanach” 2013, nr 3, p. 39-57.

264

Konrad Zieliński

the Polish nation but also for other nations (…), and in particular for the Jewish nation”16. In Tel Aviv a decision was taken to plant a small forest to commem-orate the First Marshal of Poland. The idea has also emerged, which was not fulfilled later, to establish the city called Tel Pilsudski in Israel17.

IKC published photos illustrating the political life of Poland. Photos from parliamentary elections, especially in 1930, proved legitimacy of the govern-ment for the ruling and gave credibility of the authorities in the eyes of the pub-lic. Crowds gathered in front of polling stations, have proved that everything is legal and proper (Figure 11). Let me recall that the 1928 election won the ruling camp, but did not give him the absolute majority needed to change the consti-tution. In 1930 the early elections were ordered, preceded by the dissolution of the Parliament by President Mościcki. The decision on speeding up the election was taken at the request of Piłsudski. The government circles were afraid of imposing a constitutional change in the direction they wanted (i.e. the lim-itation of the legislature’s power and significant strengthen the executive and president), and perhaps even the prospect of losing power in face of consolida-tion of the opposition, so, during the election campaign there have been many formal abuses and disruptions of opposition groups. Their main example was the lack of registration by electoral commissions of some electoral lists, as well as the arrests two months before the election, on charges of provoking riots, the 12 entre-left opposition leaders (the so-called Centrolew). The detainees were imprisoned in the fortress of Brest on the Bug River. The arrests were made without a court order, but only at the request of the Interior Minister18. On the Jewish side, in general, the attendance was high since many people thought the strong, even non-democratic government would protect Jews against the aggression of the Polish right in the era of the economic crisis and the rise of the anti-Semitic mood.

As I have mentioned, there are many photos from the patriotic celebrations and anniversaries of the national uprising, war for independence, anniversaries of born or death of the great national heroes. Photographs of people from sci-ence and social work are also included in the collection.

Sometimes the newspaper published texts on and photographs of special Jewish events, as visits of famous politicians, for example Żabotyński (Figure 16 L. Dulik, K. Zieliński, p. 213.17 Ibidem.18 P. Bojarski, Wybory brzeskie 1930 roku w oczach dziennikarzy Dziennika Wileńskiego [w:] Wybory

i nieprawidłowości wyborcze wczoraj i dziś. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, red. A. R. Jurewicz, T. Kuczur, M. Piekarska, D. Wąsik, Olsztyn 2015, s. 79-90; A. Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, przeł. M. Wilk, Warszawa 2014, p. 320-323;

265


12), Shalom Asz, delegate of the World Zionist Organization of Women, Ms Klompus-Zundelewicz, mayor of Tel Aviv Dizengoff and others. There are many photographs of political parties and its’ leaders, political meetings and demonstrations.

Shortly before the outbreak of the war appeared relatively many texts and photographs demonstrated the unity of society and Polish citizens and their willingness to defend against the threat from Germany. Before 1939 the Pol-ish-Jewish cooperation and – in general – cooperation between the Poles and the minorities seemed to be especially important. The pictures on which the tzaddiks, rabbis or famous Jewish artists signs an anti-aircraft defense loan became quite popular. That was no accident that the oath of soldiers of other faiths and nationalities, including Jewish soldiers, was documented in newspa-per very often in this time.

The expulsion of Polish citizens (Jews) from Germany in 1938 was also discussed and documented. In October 1938, in the aftermath of the so-called Polenaktion, several thousand Jews, the Polish citizens were deported from the Third Reich19. They were allowed to take with them only the basic possessions and a small amounts of money. About 9000 people arrived in Zbąszyń located at the Polish-German border. Some of them moved to other parts of Poland while the remaining ones were surprised with a decision of Polish authorities on closing down the town. For next ten months, the refugees and deported, mostly unsuccessfully applied for the permission to leave the town or to emi-grate abroad. The Polish authorities under the pressure of the anti-Semitic right and in fear of the increase of the number of Jews in the country experiencing economic difficulties were probably trying to gain more time. Quite opposite to the heartless attitude of the Polish bureaucratic apparatus was the attitude of the local Zbąszyń authorities and the town’s residents who tried to help the ref-ugees. The last deported Jews left Zbąszyń on the eve of the war. IKC published a number of photographs of anti-German protests and photographs from the temporary camp for refugees (Figure 14).

IKC has not escaped from difficult issues. In the 1930s. there were several reportages of places where anti-Jewish riots and pogroms have taken place (Fig-ure 19). In case of photo from Minsk Mazowiecki, besides sending his corre-spondent to the town, IKC purchased photographs from the local photo-studio. In 1936, a reportage of students’ riots in the streets of Warsaw was published.

19 Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 roku z Niemiec do Zbąszynia / See You next Year in Jerusalem. Deportations of Polish Jews from Germany to Zbąszyń in 1938, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń 2012 (passim).

266

Konrad Zieliński

That is interesting that there are many photos from Palestine. The Polish authorities, like many Jewish parties, the future of the Jews from Poland saw in theirs return to Erec Israel. Poland supported this emigration, and in the IKC regularly appeared reportages from Palestine, for example from the Levantine Fairs, visits of Polish consuls and diplomats in kibbutz, opening of a branch of the PKO Bank in Tel Aviv (Figure 18) or the purchase of an aircraft to operate the Warsaw-Lydda line. There are photographs of crowds departing from the station in Warsaw on theirs way to Erec.

4. Conclusion

What was the image of the Jewish minority in the interwar Poland pre-sented in the newspaper? The image of Jews in Poland that emerges from these photographs is, of course, not full. Although there were such photographs, Jew-ish poverty was rarely shown; the journalists and photographers focused rather on exoticism and sensation. IKC published thematically „safe” photographs: synagogues, cemeteries, sometimes religious ceremonies, sport movement, cultural and educational life. Although the editors did not avoid controversial and tragic issues, such as pogroms and anti-Semitic riots in the 1930s, the ma-terial documenting the consistent neighborhood of Poles and Jews definitely prevailed. Especially in the second half of the 1930s, when the international situation became more and more tense, the pictures proved the close links and loyalty of the Jews to the Polish state appeared.

However, IKC was one of only a handful of Polish titles that provided pic-tures of the various aspects of Jewish life in Poland quite regularly. Although the authors of the photographs focused on – despite „official” documentation of meeting of representatives of state authorities with the representation of the Jewish communities – sensations and unusual situations, the texts and photo-graphs posted in newspaper were a valuable source of information about the Jewish minority in interwar Poland.

267


Figures:

Figure 1. Vignette of IKC, 1938.

Figure 2. Zabłudów, ca. 1930.

Figure 3. The synagogue complex in Gródek Jagielloński, 1934.

268

Konrad Zieliński

Figure 4. Kids, outskirts of Warsaw ca. 1930.

Figure 5. Jewish dormitory in Warsaw, 1927.

269


Figure 6. Leon Sperling, „Cracovia” football player and a representative of Poland.

Figure 7. The 1st Maccabi Winter Olympic Games, Zakopane 1933. Lidia Szwarcbard, the winner of the women’s 8 km run.

270

Konrad Zieliński

Figure 8. The wedding of the tsadik’s of Bobowa daughter Nechama Golda. The wedding procession, 1931.

Figure 9. President Ignacy Mościcki at the inauguration of the school year at the Jewish school in Nowogródek, September 1929.

Figure 10. The Marshal Piłsudski funeral ceremonies in Zawichost. The representa-tives of the local Jewish community with the funeral wreath, 1935.

271


Figure 11. Falenica, the Jewish residents in front of the election committee, 1930.

Figure 12. A lecture by Włodzimierz Żabotyński, Warsaw Cirrus, 1930.

Figure 13. Sukkot at the Warsaw Garrison, 1931.

272

Konrad Zieliński

Figure 14. The Polish citizens of Jewish descent deported from Germany, gathered at the riding arena of the former military barracks in Zbąszyń, October 1938.

Figure 15. The Remu Cemetery at the Krakow’s Kazimierz. Prayers at the grave of Rabbi Remuh, 1931.

Figure 16. Actress Nora Ney (b. Sonia Neuman), Krakow 1933.

273


Figure 17. The Orchestra of Artur Gold and Jerzy Petersburski, Warsaw ca. 1930.

Figure 18. PKO Bank, Tel Aviv branch, 1934.

Figure 19. The demolished and deserted Jewish house in Mińsk Mazowiecki, June 1936.

274

Konrad Zieliński

Figure 20. Meir Shapiro, a rabbi, member of Parliament,

founder of the Yeshivat Chachmei Lublin, ca. 1923.

Source (Figures 1-20): Kolekcja Nr 1. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archi-wum Ilustracji (1910–1939), Narodowe Archiwum Cyfrowe Warszawa.

275


Bibliography:

Bądź silny i odważny. Be strong and brave, opr. G. Pawlak, D. Grynberg, M. Sadowski, Warszawa 2013.

Bańdo A., „Ilustrowany Kurier Codzienny” w dziewięćdziesiątą rocznicę powstania (1910–2000), „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia II” 2003.

Bojarski P., Wybory brzeskie 1930 roku w oczach dziennikarzy Dziennika Wileńskiego, [w:] Wybory i nieprawidłowości wyborcze wczoraj i dziś. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. A. R. Jurewicz, T. Kuczur, M. Piekarska, D. Wąsik, Olsztyn 2015.

Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 roku z Niemiec do Zbąszynia / See You next Year in Jerusalem. Deportations of Polish Jews from Germany to Zbąszyń in 1938, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Zbąszyń 2012.

Dulik L., Zieliński K., The Lost World. Polish Jews. Photographs from 1918-1939, Lublin – Warsaw 2015

Gross N., O filmie żydowskim w Polsce, Warszawa 2000.

Grzesiak K., Żydowski Dom Akademicki, [w:] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 4, Miasto Kraków, cz. 6, Kazimierz i Stradom, Judaica: Bożnice, Budowle Publiczne i Cmentarze, red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek, Warszawa 1995.

Juszczak A., Obraz Żyda na łamach „Rycerza Niepokalanej”, 1922-1939, „Studia Żydowskie. Almanach” 2015, nr 5.

Kresy w fotografii Henryka Poddębskiego. The Eastern Borderlands in the Photographs by Henryk Poddębski, opr. L. Dulik, W. Golec, Lublin 2009.

Landau-Czajka A., Wodzu nasz, Piłsudski! Postać Marszałka w polskojęzycznej prasie żydowskiej okresu międzywojennego, „Studia Żydowskie. Almanach” 2013, nr 3.

Libionka D., Obcy, wrodzy, niebezpieczni: Obraz Żydów i „kwestii żydowskiej” w prasie inteligencji katolickiej lat trzydziestych w Polsce, „Kwartalnik Historii Żydów” 2002, nr 3.

Maj E., Kategoria „sprawiedliwego Żyda” w neoendeckiej publicystyce prasowej. Studium prasoznawcze, „Studia Żydowskie. Almanach” 2013, nr 3.

Polonsky A., Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, przeł. M. Wilk, Warszawa 2014.

Rav, Rabbi, Rebbe, Warsaw 2012.

276

Konrad Zieliński

Rudnicki Sz., Szacunek ze wzajemnością. Piłsudski a Żydzi, „Więź” 2010, nr 5-6 (619).

Zieliński K., Zielińska N., Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina), Lublin 2003.

Żebrowski R., O Żydowskim Domu Akademickim na Pradze, [w:] Odkrywanie żydowskiej Pragi, red. Z. Borzymińska, Warszawa 2014.

277

Irena KurzępaPWSZ Zamość[email protected]

Przemijanie i śmierć w niektórych europejskich koncepcjach filozoficznych

Passing and death in some European philosophical concepts

Streszczenie:Celem artykułu jest przedstawienie problemu przemijania i śmierci w wybranych, europejskich

koncepcjach filozoficznych. Człowiek od zarania dziejów interesował się tematem życia i śmierci zaś refleksja filozoficzna, dotycząca tego problemu, rozwijała się zasadniczo w dwóch kierunkach. Z jed-nej strony starała się wyeliminować lęk przed śmiercią, z drugiej zaś usiłowała poszukiwać sposobu na mądre wyjaśnienie faktu zejścia ze sceny życia. Obecnie problem przemijania i śmierci występu-je w badaniach wielu dyscyplin naukowych. Na gruncie filozofii, rodzą się i rozwijają badania nad poznaniem, transcendentalną świadomością, a także rozwija się etyka oraz bioetyka.

Słowa kluczowe: przemijanie, śmierć, logos świata, byt, egzystencja, etyka, bioetyka

Summary: The aim of this article is to present the concepts of passing and death in view of certain European

philosophical notions. People have been interested in the phenomena of life and death throughout human history. Philosophical reflection regarding these issues evolved in two directions. On the one hand, it made attempts to extirpate the fear of death; and on the other hand, it endeavoured to find a knowledgeable way of explaining the fact of passing away. Nowadays, the problem of passing and death is present in researches in numerous branches. As regards philosophy, studies on cognition and transcendental consciousness are carried on. Moreover, ethics and bioethics are developed.

Keywords: passing, death, logos of the world, being, existence, ethics, bioethics

278

Irena Kurzępa

1. Uwagi wstępne

Przemijanie jest procesem nieuniknionym. Intelektualna refleksja nad prze-mijaniem i śmiercią towarzyszy człowiekowi od najdawniejszych czasów. Ludzie już w czasach archaicznych, dostrzegali, że w przyrodzie występują ciągłe zmia-ny. Próbę wytłumaczenia faktu przemijania, znajdujemy w Mitologii greckiej. Według wierzeń starożytnych Greków, Demeter-matka plonów, ptaków, ryb i ca-łej żyjącej przyrody, która z wody i powietrza dawała życie wszystkim roślinom i stworzeniom, miała córkę Persefonę, nazywaną Korą. Bóg podziemi, Hades zwabił piękną boginię narcyzem, który nagle wyrósł spod ziemi. Gdy Persefona kwiat zerwała, wtedy rydwan z czarnymi końmi porwał Korę do Tartaru. Deme-ter była zrozpaczona – szukała wszędzie swojej córki. Wraz z Demeter rozpaczała cała przyroda. Na ziemi zapanowały susze i klęski przyrody, pola nie dawały plo-nów, rośliny umierały. Zeus odnalazł Persefonę i nakazał Hadesowi zwrócić ją matce, ale ponieważ bogini zjadła wcześniej granat, na część roku musiała wra-cać do męża. Powroty Persefony miały tłumaczyć zmianę pór roku. W później-szych wiekach, pierwsi greccy filozofowie poszukiwali wiedzy o obiektywnych mechanizmach rządzących wszechświatem – a w nim również człowiekiem. Do natury świata należy ciągła jego zmienność, prowokowana nieustannym przeni-kaniem się przeciwieństw. Życie i śmierć, podobnie jak dobro i zło, prawda i fałsz walczą ze sobą i jednocześnie warunkują się nawzajem.

2. Przemijanie i śmierć w koncepcjach filozofii klasycznej

Filozofia europejska narodziła się na przełomie VII i VI w. p.n.e. w staro-żytnej Grecji. W historii rozwoju myśli filozoficznej nie ma takiej wiedzy, którą można by nazwać filozofią w ogóle. W dziejach rozwoju myśli filozoficznej wy-stępowały określone teorie, kierunki, szkoły, systemy filozoficzne, które wyra-stały z tendencji konkretnej epoki. Filozofia teoretyczna rozpoczyna się od za-gadnienia bytu, poszukiwania arche, logosu wszechświata. Człowiek antyczny pyta o byt z pominięciem pytania o człowieka, bowiem przyjmuje byt ludzki za część uniwersum, fizyczny element świata przyrodniczego, który uczestni-czy w transcendentalnej naturze bytu, jako takiego, dzięki swej rozumności. Myślenie klasyczne jest myśleniem transcendentalnym, człowiek kieruje świa-domość na to, co znajduje się poza nim – świat, w ten sposób czuje się okre-ślonym przezeń. Takie myślenie charakteryzuje przede wszystkim filozofię Jończyków i eleatów. Byt jawił się Grekom, jako przyjazna i doskonała siła. Fi-

279

Filozoficzny wymiar przemijania i śmierci

lozofowie greccy dostrzegali jego wielkość sprzymierzoną z życiem, rozwojem, cyklicznym powstawaniem i ginięciem. Człowiek, jako część makrokosmosu, doskonale pojmował swą skończoność, a więc życie i jego kres. Z przemijaniem zespolone jest umieranie, które trwa przez całe życie. Widzimy, jak starzejemy się, jak odchodzą nasi bliscy. Jakby nie było śmierci to nas by nie było, ponieważ „coś musi zginąć, aby coś mogło powstać”. Śmierć jest nierozłączną formą ży-cia. Tworzy jeden z elementów składających się na egzystencję. Tak, więc gdy-byśmy wyeliminowali śmierć z naszego życia, koło nie domknęłoby się. Sama możliwość usunięcia śmierci z naszego życia byłaby apokalipsą. W V w p. n. e, grecki filozof Heraklit, poszukując początku przyrody i jej własności, odkrył, że zasadniczą własnością przyrody jest jej zmienność. Przedstawił obraz świa-ta, jako rzekę, twierdząc, że wszystko płynie, nic nie trwa, „niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”1, bo już inne napłynęły w nią wody. Obrazem rzeczywistości jest również śmierć: „obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegliśmy”2. Nie ma rzeczy o stałych własnościach, jest ciągłe sta-wanie się. W ten sposób Heraklit sformułował powszechną teorię zmienności. Chociaż trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, ile uwagi poświęcił filozof proble-mowi śmierci i umierania ze względu na fragmentaryczne przekazy dotyczące poglądów Heraklita na ten temat. Inny filozof - Sokrates nauczał, pisząc, że śmierć może być jedną z dwóch rzeczy: albo ostatecznym unicestwieniem, albo przejściem do innej formy życia. W pierwszym przypadku, złem być nie może, ponieważ jako unicestwieni nie możemy nic odczuwać. Natomiast w drugim przypadku, śmierć jest dobrem oznaczającym dalsze, lepsze trwanie. Szczegól-ną rolę w historii rozważań nad śmiercią, odegrały poglądy Epikura. On pierw-szy postawił pytanie - dlaczego ludzie boją się śmierci? Jakie konsekwencje tej obawy odczuwamy w życiu i o ile są one uzasadnione? Według Epikura prze-żywamy obłędny strach przed śmiercią, gdyż obawiamy się cierpień związa-nych z konaniem, bądź mąk pośmiertnych, albo też lękamy się nicości, w której roztapiamy się wraz z końcem życia. Perspektywa przyszłych cierpień czy też rozpłynięcia się w nicości, sprawia, że żadna doczesna radość nie jest godna aprobaty. Epikur podejmuje próbę wyleczenia człowieka z paraliżującego go lęku przed śmiercią przez wykazanie bezzasadności potocznych mniemań na temat śmierci i umierania. Według Epikura, przede wszystkim należy przy-jąć, że śmierć jest zjawiskiem koniecznym i nieuchronnym, po którym nastę-puje nicość. Wszelkie pragnienia wieczności, oczekiwanie nieśmiertelności są

1 Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii t. 1, Warszawa 2006, s. 32. 2 Tamże, s. 32.

280

Irena Kurzępa

wyrazem naszej niewiedzy, której skutkiem będzie wielka przegrana z całego niedocenianego a jedynego życia. „Raz się zrodziliśmy- pisał Epikur – dwa razy zrodzić się nie można. Mija życie i nigdy już więcej nie wraca. Nie będąc pewny jutra, odkładasz radość na potem, a tymczasem życie chłonie mitręga i każdy z nas umiera w kieracie”3. Epikur głosił, że śmierć, najstraszniejsza z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma. Wobec tego śmierć nie ma żadne-go związku ani z żywymi, ani z umarłymi; tamtych nie dotyczy, a ci już nie istnieją. „Atoli mędrzec, przeciwnie, ani się życia nie wyrzeka, ani się śmierci nie boi, albowiem życie nie jest mu ciężarem, a nieistnienia wcale nie uważa za zło”4. Podobnie intelektualistyczną postawę wobec śmierci i umierania zawie-rają w swym ideale mędrca stoicy. „Śmierć stoicka – przyjmowana ze spokojem i dostojeństwem”5. Zarówno epikurejczycy jak i stoicy twierdzili, że jedynie szaleniec pragnie rzeczy niemożliwych, a ze znajomości natury świata wynika, że wszystko, co jednostkowe ma swój początek i koniec. Dlatego mędrzec za rzecz naturalną przyjmie prawdę o konieczności śmierci i odrzuci nieuzasad-nione pragnienie nieśmiertelności. Epikurejczyk, dostrzegając unieszczęśliwia-jący wpływ myśli o śmierci, stara się ją wyrugować ze świadomości człowieka, natomiast stoik skłonny byłby sugerować, że rozważanie nieuniknionego losu manifestującego się śmiercią wszystkiego, co istnieje powinno leżeć u podstaw godnej i rozumnej filozofii życia. Kto, na co dzień zdaje sobie sprawę z krót-kości życia, ten nie straci nierozważnie danego mu czasu. Stoicy nie protestują wobec śmierci, nie szukają przed nią ucieczki w świecie ułudy nieśmiertelności, chociaż śmierci nie pragną. Myśl o jej koniecznym nadejściu nakazuje mądrze wybierać spośród propozycji, które podpowiada życie. Świadomość dobrze spełnionego życia, a nie jego długość, stanowi dla stoików rękojmię spokojnego przyjęcia wyroku natury. Obie koncepcje zasadzają się na podobnych założe-niach: życie i śmierć człowieka należy rozpatrywać na kanwie ogólnych praw rządzących kosmosem. Rzeczywistość podlega ciągłym zmianom, których wa-runkiem jest ustępowanie form aktualnych przed nadchodzącymi. Godząc się z tą prawdą staramy się z życia osiągnąć możliwie dużo, a jednocześnie po-siadłszy sztukę filozoficznego znoszenia cierpień, zdołamy samą śmierć uczy-nić możliwie łagodną. Stosunek do życia i śmierci jest tu realistyczny, przyrod-niczy – jest połączony z radością z uczestnictwa w uniwersalnym tańcu życia

3 Epikur. List do Menokeusa, [w:] Diogenes Laertions. Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Tłum. I. Krońska, Warszawa 1984 s. 122.

4 Tamże, s. 135.5 W. Granat. Fenomen człowieka. U podstaw humanizmu chrześcijańskiego. Lublin 2007, s. 120-121.

281


ze śmiercią, kosmicznym porządku, którego zasadą jest logos – rozumna siła. Toteż erę starożytną cechuje kult życia, gdzie życie to trwanie od narodzin do śmierci. Śmierć jest wydarzeniem, które występuje u kresu naszej egzystencji. Umieranie to proces, który wynika bezpośrednio z ludzkiej świadomości prze-mijania. Świadomość śmierci towarzyszy nam przez całe życie. Bardzo celnie opisuje to doświadczenie Seneka w liście do Lucyliusza „(…) śmierć nie spotyka nas nagle, lecz robi postępy powoli, umieramy przez cale życie dzień w dzień, co dzień, uchodzi bowiem z nas cząstka życia (…) Tak jak klepsydrę wodną opróż-nia nieostatnia kropla wody, lecz wszystko to, co wypłynęło przedtem, podob-nie i ostatnia godzina, w której żyć przestajemy, nie sama tylko przyprawia nas o śmierci, choć sama śmierć dopełnia”6. Każdy człowiek wie, że kiedyś umrze.

Na nieco odmiennych założeniach opiera się koncepcja wypracowana przez Platona. Problem śmierci u Platona występuje w ramach stworzonego przez nie-go systemu filozoficznego. Rozważania nad śmiercią łączą się z tezą o przeciw-stawności dwóch światów: ducha i rzeczy. Przez ciało i potrzeby, człowiek został zakotwiczony w materii, ale posiada nieśmiertelną duszę, dla której właściwą oj-czyzną jest świat wiecznych i doskonałych idei. Śmierć przyczynia się do wyzwo-lenia duszy z pęt ciała, możliwe wówczas staje się osiągnięcie absolutnie pełnej prawdy, piękna i dobra, których jedynie liche namiastki mógł człowiek oglądać w czasie ziemskiego bytowania. Platońskie ujęcie stosunku człowieka do śmier-ci można by traktować, jako rozwiązanie graniczne w tym sensie, że z jednej strony nawiązuje do znanej koncepcji bagatelizowania śmierci u epikurejczyków, z drugiej stanowi zapowiedź nowego rozstrzygnięcia, które przyniesie chrześci-jaństwo. Śmierć nie jest czymś strasznym, ponieważ podlega jej tylko ciało. Ten wątek został rozwinięty przez filozofię i teologię chrześcijańską.

3. Średniowieczne koncepcje filozoficzne wobec życia i śmierci

Myśl średniowieczna buduje swe fundamenty na neoplatonizmie, arysto-telizmie oraz gnostycyzmie, czerpie również z filozofii żydowskiej i arabskiej. Można także odnaleźć pewne elementy myśli buddyjskiej.

Wśród myślicieli chrześcijańskich wszystkich wyznań, pojawia się pytanie - jeżeli Bóg jest kreatorem i jednocześnie doskonałym zarządcą świata, to jak wytłumaczyć pojawienie się śmierci i czemu ma ona ostatecznie służyć? Według zgodnej opinii tradycja chrześcijańska odwołując się do Pisma Św. głosi, że śmierć jest czymś nienaturalnym i nieprzewidzianym w pierwotnym planie

6 L. A. Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, Warszawa 2010, s. 132.

282

Irena Kurzępa

Stwórcy świata, a pojawiła się, jako kara za sprzeniewierzenie się Bogu pierw-szych ludzi. Doktryna platońsko-chrześcijańska funkcjonująca przez wieki, ugruntowała w kulturze europejskiej przeświadczenie o możliwości wiecznego zachowania indywidualnego istnienia w życiu pozagrobowym.

Człowiek średniowieczny żyje w aurze lęku, charakteryzuje go bojaźliwy dystans do logosu świata, tej samej siły, którą człowiek antyku podziwiał i da-rzył przyjaźnią. Myśl średniowieczna buduje swe fundamenty na neoplatoni-zmie, arystotelizmie oraz gnostycyzmie, a także czerpie z filozofii żydowskiej i arabskiej. Odnajdujemy tu także zbieżności z myślą buddyjską. O ile człowiek antyczny nie postrzegał swojej roli w mikrokosmosie, jako podrzędnej, o tyle człowiek okresu średniowiecza ideologizuje tę rolę, interpretując ją, jako skraj-nie podrzędną. Pojawia się idea Boga, jako demonicznej siły sprawczej, która życie daje i w każdej chwili odbiera, mając nad nim wyłączną władzę. To Bóg odtąd stwarza życie i je odbiera, a więc to On jest stwórcą człowieka. Szczegól-nie zinterpretował elementarną myśl grecką św. Augustyn, będący czołowym przedstawicielem myśli chrześcijańskiej w średniowieczu. To on formułuje koncepcję o grzechu pierworodnym. Święty Augustyn pisał: „Stąd człowiek po grzechu, stawszy się wygnańcem, związał karą śmierci i potępienia także swoje potomstwo, które grzechem jakby w korzeniu zakaził”7. Podobnie święty Paweł: „przez jednego człowieka wszedł grzech na ten świat, a przez grzech śmierć – i tak na wszystkich ludzi śmierć przeszła, bo wszyscy zgrzeszyli”8. Jednakże przeraża-jąca i niezrozumiała dla ludzi kara, dzięki dziełu odkupienia, staje się jednocze-śnie, zgodnie z omawianą doktryną, jedyną drogą powrotu do nieśmiertelno-ści. Życie doczesne może być traktowane, jako mało znaczący epizod, a śmierć, jako wyzwolenie od doczesnych cierpień. Śmierć przestaje być tylko wyrazem przekleństwa, stając się przejściem granicznym do wiecznej i szczęśliwej egzy-stencji. Przekonany o wyższości duszy nad ciałem, która nim kieruje uznał, że dokonuje ona tego w wyniku działających na nią myśli bożych, w których dusza uczestniczy. Można tu zauważyć silny wpływ koncepcji Platona. Za kluczową i fundamentalną dla całej epoki średniowiecza i myśli katolickiej należy uznać augustiańską tezę głoszącą, iż człowiek nie jest wolny, zaś wolnym jest jedynie Bóg. Jeśli to Bóg daje i odbiera życie, a życie ziemskie jest pojmowane, jako kara i cierpienie ze względu na zło cielesności i materii, to życie jest tym, od czego należy wyzwolić się, uciec, a ucieczką jest obietnica życia w państwie bożym – wiecznym. Śmierć jest wedle tej koncepcji radosnym wyzwoleniem z niewoli

7 S. Świeżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa-Wrocław 2000, s. 357.8 Tamże, s. 356.

283


cielesności i materii. Człowiek antyczny żyje w bezkonfliktowej harmonii ciała i rozumu – w kulcie życia. Człowiek średniowieczny ma problem z cielesnością. Życie pojmuje, jako akt zbawiennego oczekiwania na śmierć.

We wczesnym średniowieczu śmierci ludzi towarzyszyły szczególne rytu-ały. Znane są z literatury sceny śmierci rycerzy średniowiecznych i opisy przy-gotowania się do niej. Pobożni mnisi także wiedzieli, że zbliża się śmierć. Ludzie średniowiecza żyli w bliskości ze śmiercią i pokornie jej się poddawali. Starców 50-letnich wyszydzano za zbytnie przywiązanie do życia, a niegodzących się na rychłą śmierć, uważano za szaleńców. Wszyscy wiedzieli, kiedy nadchodzi ich godzina i wtedy bez pośpiechu, ale i bez ociągania się, w samą porę umierali.

4. Stosunek do życia i przemijania w filozofii nowożytnej

Rozdzielenie filozofii od religii, dynamiczny rozwój nauk ścisłych, przyro-doznawstwa, rozwinięcie antycznej myśli społecznej, politycznej i etycznej oraz sformułowanie nowych problemów filozoficznych, wieńczących narodziny nowej metafizyki, wyznaczyły nowe spojrzenie i rozumienie roli oraz miejsca człowieka w świecie, a także samego świata. Renesansowa myśl humanistyczna postrzega człowieka, jako byt autonomiczny będący fizycznie częścią uniwersum. W tym sensie człowiek renesansu podejmuje się działań, które człowiek antyku pozosta-wił otwarte, jest on w pewnym sensie kontynuatorem myśli antycznej, jednocze-śnie ewoluując. W nurcie humanistycznym pogląd na rolę i miejsce człowieka w świecie jest u swych podstaw zgodny z myśleniem starogreckim, utożsamia się z bytem przyrodniczym, postrzegając jego doskonałość i harmonię.

W nurcie oświeceniowym pogląd na rolę i miejsce człowieka w świecie jest u swoich podstaw zgodny z myśleniem starogreckim. Wiek Oświecenia próbo-wał zdeprecjonować znaczenie śmierci i to zarówno w wymiarze metafizycz-nym, jak i pod względem jej obecności w losie ludzkim. Człowiek oświecenia zainteresowany sferą intelektu, badaniem istoty czystej świadomości – rozu-mu, postrzega życie i śmierć przez pryzmat kultu życia, które jest dla niego trwaniem, a śmierć to ostateczny koniec życia, często rozumiany, jako akt koń-ca świadomości w znaczeniu fizjologicznym i duchowym. Myśl oświeceniową charakteryzuje racjonalizm, a człowiek oświecenia cieszy się świeżo i nie bez trudu zdobytą wolnością od dogmatyzmu myślenia. Zgodnie z głoszoną dok-tryną, pełnia egzystencji ludzkiej powinna zawierać się i realizować w dostęp-nej doczesności, bo człowiek jest ograniczony w swoim istnieniu. Jest on częścią natury, której atrybutami są stałe i niezmienne prawa. Bez zachwiania uniwer-

284

Irena Kurzępa

salnego ładu, jedności, harmonii nie można poza nie wykroczyć. Nie wyklucza to odmienności i różnorodności bytów, ale wszystkie one, w tym i człowiek, podlegają ogólnym prawidłom panującym w świecie natury. W porządek przy-rody, niezmiennie trwałej, wpisane są skończoność, kres i granice istnienia po-szczególnych bytów. Egzystencja człowieka w świecie, powinna być dla niego źródłem szczęścia. Myśli o końcu nie powinny go napawać lękiem, przeraże-niem, wzbudzać grozy, bo to element naturalnego ciągu istnień, po którym nie ma żadnej formy trwania. Nie myśli o śmierci, ale o szczęściu, teraźniejszości powinny stanowić o sensie ludzkiej egzystencji. Ten oświeceniowy kontekst stanowił próbę zacierania rzeczywistości śmierci, mimo jej nieuchronności. Zaobserwować można rozmycie znaczenia śmierci na rzecz intensyfikacji prze-żywania życia w jego doczesnym wymiarze. Zamiast myśli o śmierci bardzo charakterystyczne dla epoki oświecenia jest zaduma i refleksja o kresie, o prze-mijaniu. Desakralizacja śmierci miała spowodować wzrost poczucia szczęścia oraz sensu istnienia człowieka w dostępnej mu współczesności. Mimo prób odarcia śmierci z wszelkiego metafizycznego wymiaru, pozostawała cały czas dla żywych zarówno doświadczeniem braku obecności bliskich, jak i niepew-ności. Niepokój wiązał się z odwiecznymi i fundamentalnymi pytaniami nie-ustannie nurtującymi człowieka: czy śmierć jest ostatecznym kresem życia ludzkiego, czy istnieje życie po śmierci? Skoro, jak chcieli niektórzy oświeceni, śmierć to kres, to czy życie ludzkie nie jest absurdem, bezsensem, a w najlep-szym wypadku nic nieznaczącym elementem systemu natury?

Jeżeli zaś uznać istnienie życia pozagrobowego, życiu doczesnemu zostaje nadana wartość metafizyczna. Jest ono przygotowaniem do innej postaci istnie-nia. Mimo to obawy wywołane umieraniem pozostają, a może nawet i wzmac-niają się. Powoduje i wzmaga je możliwość pośmiertnego osądu. Eschatologia, jakkolwiek przeraża czyśćcem i piekłem, daje jednak wszystkim wierzącym obietnicę nieba, wieczności z Bogiem. „Strach przed karą za grzechy, karą wieczną, był na tyle silny, że aby pomóc zmarłym w dostąpieniu obietnicy wiecz-ności, wykształciły się i upowszechniły praktyki modlitewne i obrzędy religijne za zmarłych. Oprócz nadziei na nieśmiertelność wynikająca z religii, wiara na spo-tkanie w wieczności i zmartwychwstanie ciał, koiła ból egzystencjalny, duchowy i emocjonalny”9. Racjonalna i materialistyczna filozofia oświecenia pozbawiała człowieka tej nadziei, zastępując ją afirmacją doczesności. Odbieranie aktowi umierania i śmierci mistycznego waloru oraz jej odsuwanie miało swoje kon-sekwencje w postaci uczuć paniki, lęku, przerażenia.

9 I. Ziemiński, Śmierć jako problem filozoficzny, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2006 nr 2 (58), s. 5-18.

285


Na początku XIX wieku duński myśliciel Soeren Kierkegaard zapocząt-kował w filozofii nowy prąd umysłowy nazwany później egzystencjalizmem..

Sprawa nieuniknionego tragizmu ludzkiego losu była treścią jego filozo-fii. Kierkegaard w centrum swoich zainteresowań stawiał człowieka i Boga, choć rozważał w sposób szczególny stosunek jednostki ludzkiej do Absolutu. Filozof podkreślał, że człowiek jest syntezą skończoności i nieskończoności, czasowości i wieczności, konieczności i wolności. Sam w sobie jest sprzeczno-ścią, zbiorem dualizmów, przeciwności i wzajemnych konfliktów. Wszystko to stanowi źródło jego cierpienia. Kierkegaard zauważa, że życie ludzkie podlega nieustannym zmianom. Życie ludzkie jest procesem, istnienie jest zawsze cza-sowe, skończone, doczesne, a mimo to człowiek patrzy nań pod kątem wiecz-ności. Poglądy filozoficzne Kierkegaarda dotyczące egzystencjalnych proble-mów człowieka zyskały kontynuatorów w późniejszych wiekach.

U schyłku XIX wieku nastąpiło zachwianie przekonania, że życie ludzkie ma sens. Wyrazem tego zachwiania była filozofia Artura Schopenhauera (1788-1860). Jego pogląd na świat i życie wypływający z woluntarystycznej metafi-zyki był gorzki. Wskazywał, że życie człowieka jest krótkie i pełne niepokoju. Człowiekowi ciągle towarzyszy lęk przede wszystkim przed śmiercią. Człowiek na próżno szuka sposobu, aby zmienić swój los. W tych warunkach życie jest męką. Do tych poglądów nawiązał Friedrich Nietzsche (1844-1900), przyznając Schopenhauerowi częściowo rację. Nietsche głosił, że człowiek nie ma celu poza sobą, ale ma go w samym sobie. Samo życie jest celem. Na tle tych przekonań wytworzył swój ideał człowieka, który nazwał nadczłowiekiem. Podstawowym przekonaniem Nietzschego było, że życie cielesne, fakt biologiczny jest osnową ludzkiej egzystencji, a życie duchowe tylko jego odroślą. Ulubioną jego ideą była starożytna idea wiecznego powrotu zdarzeń głosząca, że gdy dzieje świata dojdą do kresu, wtedy rozpoczną się na nowo i będą przebiegać tak samo. Był to jego surogat wieczności. Nietzsche uznał, że świat jest bezkresnym stawa-niem się, że rzeczywistość nie jest, a dzieje się. Stawanie się niejako kontynuuje nihilistyczną wizję świata, gdzie wartości obowiązujące w życiu ludzi nie mogą być uzasadniane przez cel świata, którego człowiek jest częścią. Proces upadku wartości, jest przez Nietzschego uzasadniony metafizycznie, tzn. jest on spójny ze stawaniem się, ponieważ ciągła zmiana wymusza przemijanie, w tym rów-nież przemijanie wartości. Głównymi cechami świata w nietzscheańskiej teorii stawania się są: ciągła zmienność, bezcelowość i wieczność. Samo stawanie się to proces, który nie jest jednością, lecz wielością. W świecie nie ma nic poza stawaniem się, ono właśnie jest światem. Świat ten nie może być wartościowa-

286

Irena Kurzępa

ny, ponieważ nie ma niczego, z czym można by go porównać. Człowiek został niejako wciągnięty w strumień stawania się. Nie posiada on już ani celu swojej egzystencji, ani własnej jedności, ani własnego bytu, ponieważ jest dynamicz-nie zmieniającą się wielością. W filozofii nietzscheańskiej, koncepcja wiecz-nego powrotu tego samego służy zradykalizowaniu pytania o sens ludzkiego życia i związanych z nim wartości świata, w którym żyje człowiek. Akceptacja teorii stawania się, czyli powszechnej zmienności wszystkiego w świecie, była dla Nietzschego niezbędnym warunkiem dla nowej koncepcji świata. Świat i człowiek jest dla Nietzschego tym samym – dynamicznym procesem. Świat stawania się, w którym żyjemy jest jedynym światem, i jako taki nie posiada żadnego istniejącego przeciwieństwa.

5. Śmierć w świetle współczesnych koncepcji filozoficznych

Próby nowego ujęcia problemów związanych ze śmiercią przynosi wiek XX. Tradycyjne propozycje sprowadzające się do ogólnych opinii na temat: „jak żyć i umierać” przestają wystarczać wobec nowych odkryć i koncepcji, jakie przyniósł rozwój nauk przyrodniczych i społecznych. Efektem tego wielo-płaszczyznowego spojrzenia jest przede wszystkim pomnożenie pytań, uświa-domienie nowych wymiarów problemu śmierci. Wielu badaczy tego problemu wskazuje, że dla większości ludzi, temat śmierci stanowi tabu, należy do grupy tematów nieprzyzwoitych.

W filozoficznym ujęciu śmierci współcześnie pojawiają się różne koncep-cje. Na czoło wysuwają się dwie antropologie filozoficzne: egzystencjalna i to-mistyczna.

Bardziej powszechna i dominująca wydaje się koncepcja egzystencjalna zainicjowana przez duńskiego filozofa Soerena Kierkegaarda (1813-1855), któ-ra po blisko stu latach stała się znowu aktualna. Wznowił ją ok. 1930 roku w Niemczech Martin Heidegger (1889-1976). Według Heideggera, człowiek, opierając się na przeszłości i wybiegając w przyszłość, dokonuje projekcji bytu. Śmierć jest dla człowieka kresem, budzi lęk trwogę, dlatego, że w obliczu śmier-ci, człowiek uświadamia sobie, że jest rzucony w świat, któremu musi nadać sens. Śmierć jest podstawową właściwością ludzkiego życia. Egzystencjalizm od początku zwykł był uważać, że śmierć jest na tyle ważna, że każdorazowa próba jej zbanalizowania, jest zbanalizowaniem całego życia. Człowiek obu-mierając, niejako dojrzewa do śmierci, która jest po prostu włączona w struk-turę ludzkiego życia. Za współtwórcę egzystencjalizmu uznawany jest niemiec-

287


ki filozof Karol Jaspers (1883-1969). Głosił, że egzystencja człowieka kończy się śmiercią, ale należy w życiu stawiać sobie cele i je urzeczywistniać. Filozofię egzystencjalną rozwinął francuski filozof Jean Paul Sartre (1905-1980). Istnie-nie stało się centralnym punktem rozważań filozofa. Człowiek chciałby zrozu-mieć sens istnienia, chciałby wiedzieć jak żyć, ale nikt wskazówki mu nie da. Poza doczesnym istnieniem z jego troską i grożącą wciąż śmiercią nie ma nic. W egzystencjalizmie wrogiem człowieka jest czas, przemijanie, prowadzące do śmierci, a tym samym do nicości. Życie ludzkie realizuje się w teraźniejszości, która jest wszystkim dla bytu człowieka.

Egzystencjalizm charakteryzuje się różnorodnością doktryn. Tym, co sta-nowi ich wspólne korzenie jest filozofia Soerena Kierkegaarda. Najbardziej radykalny egzystencjalizm reprezentują: Heidegger i Sartre . Według tej dok-tryny, istnienie ludzkie nie ma poza sobą oparcia, jest wśród nicości. Egzy-stencjalizm bywa nazywany „filozofią nicości”, gdyż zarówno byt jak i czas nieposiadający ani przyszłości, ani przeszłości, jest tym, co otacza ludzką eg-zystencję. Egzystencjalizm wzbudzał liczne kontrowersje, mimo tego jest wciąż najbardziej znanym współczesnym kierunkiem w filozofii. Jego stosunek do świata mógł mieć źródło w sytuacji historycznej, w której się rozwijał. Wyra-stał i rozwijał się w atmosferze niepokoju i dekadentyzmu, gdyż Europę nękały wojny i konflikty. Tutaj można dopatrywać się podstaw kruchości ludzkiego życia, trwogi, samotności i beznadziejności, lęku przed śmiercią. Egzystencja-lizm reprezentuje tylko jeden z kierunków filozofii współczesnej.

Kontrpropozycję dla filozofii nihilistycznych, pesymistycznych i ateistycz-nych wersji filozofii egzystencjalnej stanowi filozofia spotkania, która rozwi-nęła się w XX wieku. Istnieją różne kierunki filozofii spotkania: o orientacji neoplatońskiej, judejskiej, fenomenologicznej, egzystencjalnej, teologicznej i materialistycznej. Różne wersje filozofii spotkania łączy warunek aktualnej wzajemności, polegającej na obustronnym, trwałym przekształceniu osobo-wości spotykających się osób. Myśl ta jest obecna w Polsce za sprawą m.in. Karola Wojtyły, Józefa Tischnera, Adama Węgrzeckiego, Jerzego Bukowskiego i Andrzeja Nowickiego, który własną wersję filozofii spotkania nazwał inkon-trologią. Andrzej Nowicki, tworząc własną koncepcję filozofii spotkania – in-kontrologię, znalazł się w gronie wielu wybitnych myślicieli zajmujących się wzajemnością. Odkrył wartość wzajemności, jako historyk filozofii u takich myślicieli jak: G. Bruno, J. C. Vanini, G. Fracastro. Dostrzegł też znaczenie po-jęcia „wzajemność” dla poglądów W. Witwickiego. Andrzeja Nowickiego inte-resuje, przede wszystkim twórczość, której podmiotem jest człowiek, a najważ-

288

Irena Kurzępa

niejszym rezultatem kultura wysoka. W inkontrologii najwyższą wartością, nadającą godność i sens życia człowieka, staje się świat dzieł. Kluczowe jest tu przypisywanie dziełom podmiotowości i aktywności twórcy, które wynikają z jego realnej obecności w dziele.. Twórczość to moralny obowiązek człowieka, którego wartością, sensem, godnością i racją istnienia jest jego wkład w tworze-nie kultury. Filozofia kultury Andrzeja Nowickiego jest odpowiedzią na pyta-nie o sposoby istnienia człowieka. Zgodnie z tą koncepcją, człowiek to przede wszystkim „współtwórca”, który istnieje na dwa sposoby. Istnieje w stworzo-nych przez siebie rzeczach i w umysłach innych ludzi, zawsze we wzajemnych relacjach twórców i odbiorców kultury, przede wszystkim kultury wysokiej. Wytworzone przez człowieka dzieła stanowią jego kulturowe ciało, z którym może się emocjonalnie utożsamiać. Według twórcy inkontrologii, racją istnie-nia człowieka na ziemi są dzieła, które stwarza. Filozofię spotkania w wersjach teistycznych i inkontrologię łączy restryktywny warunek, aktualnej wzajem-ności, a różnią założenia i tradycja.

W literaturze filozoficznej dotyczącej śmierci, ważne miejsce zajmują ana-lizy tomistyczne. Tomasz z Akwinu, nawiązując do starożytnej myśli filozoficz-nej, stał się autorem jednej z głośnych analiz faktu śmierci poprzez wskazanie jej daleko idących metafizycznych konsekwencji. Akwinata, wyróżnił w człowieku dwa ontyczne poziomy: materialny i psychiczny. Dzięki tej dystynkcji możliwe stało się uznanie śmierci, jako finalnego elementu życia. Dlatego zgodnie z opinią św. Tomasza, ujmując człowieka w aspekcie jego materialnego ciała i biologiczne-go życia, można mówić o naturalnym charakterze śmierci. Człowiek jest cząstką kosmosu. Włączony w świat organicznej materii, rodzi się i umiera. Materialny człowiek ma swój początek i koniec. Jest bytem kruchym w istnieniu, przemijal-nym i zupełnie przygodnym. „Perspektywa śmierci często wywołuje w człowieku odruch buntu i walki. Widzimy jej nieuchronność i potęgę, mówiąc zarazem o jej absurdalności”10. Równocześnie osoba ludzka, ujmowana w aspekcie jej życia du-chowego, nakierowana jest na nieśmiertelność.

Śmierć, rozumiana, jako rozłączenie duszy i ciała wymierzona jest zasadniczo w ludzkie ciało. Dusza ludzka zachowuje swoją naturalną jednostkowość i – jak pisze M. Gogacz – „niezmiennie posiada naturalną skłonność do połączenia się z ciałem, (…) Stąd śmierć, rozpatrywana powszechnie, jako największy ludzki dramat, tak naprawdę, jest tylko śmiercią i dramatem ciała”11. Ciało, bowiem w człowieku, choć jest integralnym i nieodłącznym elementem osoby, w sposób

10 S. Kowalczyk, Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 1990, s. 258.11 M. Gogacz, Wprowadzenie do etyki chronienia osób. Warszawa 1995, s. 19 – 20.

289


jednoznaczny kojarzy się z naturalnymi ograniczeniami, ze starzeniem się, cier-pieniem, chorobami, a w ostateczności śmiercią. Czasowość człowieka naznaczo-na jest powolnym wyczerpywaniem się życiodajnych energii i zamieraniem od-radzających się mocy, aż po zgon. Stąd śmierć, będąca naturalnym zniszczeniem ludzkiego ciała, wpisana jest w kształt naszego człowieczeństwa. Rozumiana jest ona, jako węzłowy etap ludzkiej egzystencji, ale nie jest absolutnym końcem człowieka. Zdaniem św. Tomasza, dusza po śmierci odłączającej od niej ciało, zachowuje swoje istnienie i zdolność do połączenia się z ciałem, lecz funkcjonuje w sposób odmienny od dotychczasowego. Nieodłączną funkcją duszy, która nie przestaje istnieć po śmierci ciała jest kontemplacja. Pozbawiona zmysłów, swoją aktywność realizuje poprzez samopoznanie. Czyni to kontemplując samą sie-bie i rozważa zawartość swej pamięci, którą przechował umysł oraz tymi, które może hipotetycznie otrzymywać od Boga. Dusza oddzielona od ciała znajduje się w stanie pewnej „udręki oczekiwania”, która zakończy się dopiero wówczas, kie-dy zmartwychwstanie ciała przywróci jej w pełni funkcję formy, jaką miała od chwili swego cudownego zaistnienia12. Sytuacja duszy w takim stanie określana jest, jako dramatyczna. Moment śmierci pozbawił ludzką duszę czasoprzestrzen-nego continuum, dzięki któremu mogła w pełni realizować i wyrażać oraz speł-niać większość swoich funkcji, choć największym dramatem pozostaje śmierć dla samego ciała13. W systemie Tomasza dusza po śmierci ciała pozbawiona jest wrażeń, emocji i uczuć, które w dużej mierze wiążą się z funkcjonowaniem ludz-kich zmysłów. Zdaniem Tomasza dusza ludzka, jest i zawsze będzie formą, Będąc substancją niezupełną, nigdy nie osiągnęłaby pełni szczęścia, gdyby na zawsze pozostała pozbawiona ciała.

Spośród tomistycznych analiz śmierci na uwagę zasługuje teza M. A. Krąp-ca, który w swej obszernej rozprawie pt. „Człowiek w perspektywie śmierci” swoiście przystosowuje ujęcia heideggeryzujące do ujęć tomistycznych. M. Krą-piec rozumie przez śmierć „całkowite oddzielenie duszy od ciała”. Przytacza, więc myśl św. Tomasza. Dopowiada, że „śmierć w sensie biernym jest rozkładem ludzkiego organizmu, …jest biologiczną śmiercią człowieka”14, rozkładem ludz-kiego ciała. Człowiek doznaje tej śmierci i „przeżywa” poza swoją świadomo-ścią. Natomiast śmierć w sensie czynnym jest „realnym przeżyciem ludzkiego ducha”15 i polega na aktach poznania i miłości, podjętych w momencie kończe-nia się życia w czasie. Człowiek podejmuje wtedy ostateczne decyzje. I kończąc 12 Por. E., Gilson. Duch filozofii średniowiecznej, Warszawa 1958, s. 191.13 S. Świeżawski, Święty Tomasz odczytany na nowo, Poznań 2002, s. 106.14 M., A., Krąpiec, Człowiek w perspektywie śmierci, Lublin 2006, s.87.15 Tamże, s. 87.

290

Irena Kurzępa

życie w czasie, tracąc ciało, człowiek osiąga taki stan ducha, że „konstytuuje się bytem naprawdę osobowym, zdolnym do podjęcia ostatecznych decyzji ludz-kich”16. Śmierć jest momentem dynamicznym, w którym kończy się zmienny dotąd okres życia osobowego i zaczyna się okres niezmienny. Śmierć staje się momentem szczytowym dla człowieka, który staje się doskonale uzdolniony do wyboru wartości do podjęcia decyzji dotyczących celu swego istnienia. To, co dzieje się z duszą po uzyskaniu „widzenia uszczęśliwiającego”, ukazuje teologia. Filozof może stwierdzić, uwydatniając myśl św. Tomasza, że śmierć jest swo-istym uszkodzeniem struktury człowieka17. Tę zasadniczą strukturę człowie-ka wyznaczają istnienie i istota, która jest duszą i ciałem. Gdy człowiek utraci ciało, nie załamuje się jego struktura bytowa. Jest on nadal istnieniem i istotą, teraz okaleczoną, pozbawioną ciała, które ginie. Trwa sama dusza, która sta-nowiąc w człowieku od początku bezpośredni podmiot istnienia, nie ginie. To trwanie duszy jest ważne, a jej los zależy od całego życia na ziemi.

W niektórych współczesnych koncepcjach naukowych śmierć ludzka po-jawia się w perspektywie społecznej. Z. Cackowski interpretuje istotę śmierci, jako społeczne „obumieranie”. Wskazuje na fakt, że umieranie jest procesem zrywania więzi społecznych, a śmierć to fenomen społeczno-kulturowy. Po-dobne stanowisko prezentuje Barbara Skarga (1919-2009). Pisze: „Śmierć to ab-solutna tajemnica….Gdy przyjdzie do mnie, nic o niej innym powiedzieć nie będę mogła. Jest widocznie momentem najgłębszej samotności, zerwaniem wszystkich kontaktów, zerwaniem wszelkich kontaktów, zerwaniem nagłym i nieodwracal-nym, którego sensu nie da się wypowiedzieć”.

6. Problem śmierci i umierania z perspektywy ponowoczesności

Problemy związane z faktem śmierci i umierania stanowią współcześnie przedmiot zainteresowania przedstawicieli rozmaitych dyscyplin naukowych. Śmierć i umieranie weszły w krąg badań medycyny, biologii, psychologii, fi-lozofii, socjologii, etyki i prawa. Przyrodnik na ogół przyjmuje, że śmierć oznacza nieodwracalną dezintegrację funkcji wszelkich systemów organizmu ludzkiego. Przyrodników interesuje człowiek, jako obiekt świata organiczne-go, jako organizm podlegający prawom biologii. W polskiej Encyklopedii po-wszechnej czytamy: „śmierć; kres życia osobniczego, ustanie procesów życiowych wskutek nieodwracalnych zmian w równowadze czynnościowej i załamania we-

16 M. A. Krąpiec, Ja – człowiek, Lublin 2005, s. 442,17 Zob. S. Świeżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 2002, s. 105.

291


wnętrznej organizacji ustroju”18. Rozwój medycyny ostatnich dwudziestu lat spowodował krytyczne nastawienie do tradycyjnej definicji śmierci i próby jej unowocześnienia zmierzają do wyeksponowania zmian w mózgu, jako decy-dujących o nastąpieniu śmierci. W tym nowym ujęciu śmierć, to śmierć mó-zgu. Lekarza interesuje kwestia momentu nastąpienia śmierci i z tym związany problem metod służących ustaleniu, że śmierć faktycznie nastąpiła. Pytanie to jest szczególnie ważne w wypadku zabiegów transplantacyjnych oraz przy ak-cjach reanimacyjnych. W związku z postępem nauk biomedycznych, pojawiła się nadzieja, że dzięki nauce będzie można przedłużać w nieskończoność ży-cie ludzkie. Wyrazem tej nadziei jest rozwój krioniki, czyli zamrażania zwłok w ciekłym azocie, w temperaturze -160 stopni Celsjusza, w celu ich ożywienia w przyszłości, gdy postęp medyczny umożliwi wyleczenie i zapewni praktycz-ną nieśmiertelność. Rozwój nauki sprawił, że ludzie zaczęli ulegać złudzeniom na temat rychłej możliwości bezkresnego przedłużania życia. Zaczynamy wie-rzyć w to, iż możemy wbrew naturalnym prawom natury tak manipulować naszymi organizmami, aby nieskończenie przedłużyć ich trwanie. Ulegający tym złudzeniom wierzą, że ich zrealizowanie jest jedynie kwestią czasu, nie wiadomo tylko jak odległego. To właśnie jest źródłem ich niepokoju: czy nauka sprawi jeszcze za ich życia, iż nie trzeba będzie umierać.19

Na gruncie filozofii rodzą się i rozwijają badania nad poznaniem, transcen-dentalną świadomością, a także niezwykle dynamicznie rozwija się etyka. Na jej gruncie zrodziła się bioetyka, która wychodzi naprzeciw problemom współ-czesnego świata. Jednakże człowiek neorenesansu nie uporał się z formalnym stosunkiem do śmierci, chociaż ma świadomość, że nie jest ona zdarzeniem w życiu. Śmierci się nie przeżywa. Śmierć nie jest tym samym, co umieranie, gdyż umieranie jest związane z życiem. Proces umierania nie jest warunkiem koniecznym nadejścia śmierci.

Poza teorią, każdy człowiek w pewnych sytuacjach życiowych, zadaje sobie pytania związane ze zjawiskami kończącego się życia. I chociaż postulat „me-mento mori”, nie stanowi stałego składnika naszej świadomości, trudno przy-puszczać, by jakakolwiek istota rozumna uświadamiając sobie nieodwołalny koniec naszej egzystencji, lub stając wobec śmierci innych, szczególnie osób bliskich, mogła przejść wobec tego zdarzenia obojętnie.

18 Zob. Encyklopedia powszechna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982.19 Por. B. Wolniewicz, O istocie religii, „Edukacja Filozoficzna” 1992, vol. 14; przedrukowane w Filozofia i warto-

ści. Rozprawy i wypowiedzi, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998, t. 1, s. 160-198.

292

Irena Kurzępa

Współcześnie różne są poziomy uświadamiania śmierci, przez poszczegól-nych ludzi: od lęku i obawy poprzez pogodzenie się, aż do oczekiwania na nią. Jednak zawsze myśl o śmierci i doświadczenie umierania rodzi w człowieku lęk, albo przynajmniej niemiłe wrażenia. Dlatego współcześni ludzie starają się zastępować czasownik „umierać” czasownikiem „odejść z tego świata”. (….) Oszałamiający postęp nauk medycznych wzmacnia ludzką wzmacnia ludzką nadzieję na ziemską nieśmiertelność.

Dzisiaj, w ciągu życia jednego pokolenia, dokonał się całkowity przewrót obyczajów. Jeszcze na początku XX wieku, w całym łacińskim, katolickim i protestanckim świecie człowieka Zachodu, śmierć była wydarzeniem uroczy-stym, które odmieniało czas i przestrzeń grupy społecznej, a nawet w przypad-ku wsi, całej społeczności. Dzisiaj występuje nowy typ umierania. Szczególnie w najbardziej uprzemysłowionych, zurbanizowanych i technicznie zaawanso-wanych strefach świata zachodniego. Społeczeństwo nie robi już pauzy - znik-nięcie człowieka nie przerywa biegu społecznego życia. W mieście wszystko dzieje się tak jakby nikt nie umierał. Zdarzają się jednakże przypadki, że za przyczyną środków masowej komunikacji, śmierć jednej osoby zdolna jest po-ruszyć znaczną część społeczeństwa, nie tylko wsi, miasta, kraju, ale świata. Zmiany te są jednym ze skutków przemian kulturowych. Dalsze przyczyny to, brutalność zmiany i szybkość tempa, w jakim się dokonała. Ludzie umierają anonimowo w szpitalach, pozbawieni obecności najbliższych. Umieranie jest tematem tabu, żałoba jest postrzegana, jako coś bardzo osobistego. Panuje kult młodości, piękna i samorealizacji. Żyjemy w epoce zdominowanej przez war-tości hedonistyczne. Paniczny lęk przed zakończeniem życia i jego niezrozu-mienie sprawia, że towarzysząca współczesnej śmierci „kosmetyka” zmarłego ma na celu zatuszowanie prawdy o odchodzeniu i eksponowanie w martwym ciele „przejawów życia”. Czyni to się po to, aby śmiercią niepokoić żywych. Społeczeństwo świeckie szuka równowagi duchowej wobec śmierci w elimino-waniu jej z pola świadomości indywidualnej i społecznej. Świadczy o tym przy-gotowywanie indywidualnych grobów, a następnie staranne ich urządzanie i pielęgnowanie już za życia. Jest to świadectwo zwiększającej się niemożności pogodzenia się z faktem nieuchronności śmierci. Współcześnie dokonuje się proces wypierania śmierci ze świadomości. Nasza epoka marginalizuje śmierć.

293


7. Uwagi końcowe

Problematyka śmierci od zawsze posiadała charakter interdyscyplinarny. Była przedmiotem zainteresowań biologii, medycyny, teologii, a nawet literatury, ale przede wszystkim stanowi jedno z kluczowych zagadnień filozofii. Fenomen umierania, rozumianego, jako proces stanowi największą zagadkę ludzkości.

Śmierć jest w przyrodzie zjawiskiem powszechnym, jest nierozerwalnie związana z istnieniem człowieka. Życie ludzkie, które kiedyś się zaczęło, musi kiedyś mieć swoje zakończenie. Człowiek doświadcza umierania poprzez upływający czas, który odbiera mu życie moment po momencie. Śmierć jest nieuniknionym końcem życia każdego człowieka. Absolutna powszechność i nieodwracalność śmierci zmusza człowieka do przyjęcia jakiejś postawy wobec tej konieczności. Postawa wobec śmierci jest zależna od akceptowanej filozofii życia. Śmierć może być tragiczna i niespodziewana czy wręcz oczekiwana i traktowana, jako wyzwolenie z cierpienia. Może być także śmierć stoicka – przyjmowana ze spokojem i dostojeństwem albo z lękiem bojaźnią i drżeniem. W nastawieniu człowieka do śmierci zdaje się przeważać postawa, którą cechuje narastający strach przed śmiercią. Rzadziej można dostrzec postawę człowieka pogodzonego z faktem, że śmierć jest nieuchronna, a wszelka wiara, że uda się jej uniknąć, to jedynie scjentystyczne mrzonki.

Każde życie, niezależnie od tego ile lat trwa, jest zbyt krótkie, a każda śmierć, niezależnie, kiedy nastąpi, jest przedwczesna. Tkwi w nas lęk przed nicością, której wyobrazić sobie nie potrafimy, przez co towarzyszy nam nie-ustannie egzystencjalny niepokój. Lęk przed śmiercią jest jednym z podsta-wowych wymiarów ludzkiego życia. Czegóż tak naprawdę boimy się? Samego procesu umierania i cierpień z tym związanych, pustki pośmiertnej? A może przeraża nas nieuchronna skończoność naszego życia? Przecież śmierć jest fak-tem naturalnym i pogodzenie się z nią nie powinno sprawiać nam trudności. Najczęściej bywa tak, że nie przeraża nas sama śmierć, a jej forma. Lęk ten wy-daje się być całkowicie normalny, gdyż człowiek, jako byt zdolny do odczuwa-nia bólu i poniżenia, ma prawo obawiać się, że nie zostanie mu to oszczędzo-ne. W lęku przed śmiercią występuje pewien dualizm, z jednej strony możemy obawiać się obiektywnych okoliczności, w jakich nastąpi nasza śmierć. Z dru-giej obawiamy się tego, jaką zajmiemy wobec niej postawę. Bardzo często jest to postawa irracjonalna. Ateista wzywa księdza, a głęboko wierzący pomstuje na swój los i odwraca się od Boga. Inny rodzaj lęku to lęk przed tym, co czeka człowieka po śmierci. Filozofia na ogół uważa ten rodzaj lęku za irracjonalny.

294

Irena Kurzępa

Umieranie jest procesem, który towarzyszy człowiekowi w ciągu całego życia. Śmierć jest zjawiskiem nieuchronnym, z którym wszyscy będziemy mu-sieli stanąć twarzą w twarz. Nie można jej uniknąć, ani odsunąć od siebie. Jest czymś, od czego nie ma ucieczki. Tragizm jest więc wpisany w istotę człowie-czeństwa. Śmierć nie dotyczy wyłącznie naszego gatunku, ale człowiek, jako istota rozumna, zdaje sobie sprawę ze swojej śmiertelności.

Świadomość przemijania i nieuchronnej śmierci, nie może przerażać współ-czesnego człowieka, ale motywować do aktywności, efektywnego wykorzystania życia, sprzyjać wyzwalaniu szacunku dla dorobku minionych pokoleń.

295


Bibliografia

Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Warszawa 1988.

Bacon F., Eseje, Warszawa 1959.

Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958.

Boecjusz A. M. S., O pocieszeniu jakie daje filozofia. Warszawa, 1962.

Bonowska M., Przemijanie. Wyd. Poznań 2004.

Cackowski Z., Rozum między chaosem a „Dniem Siódmym” porządku, Lublin 1997.

Cackowski Z., Trud i sens ludzkiego życia, Warszawa 1981.

Diogenes L., Żywoty i poglądy słynnych filozofów, Warszawa 1988.

Dominian J. Cykle afirmacji ludzkich. Szkice psychologiczne o życiu chrześcijańskim, Warszawa 1979.

Feuerbach L., Wybór pism, Myśli o śmierci i nieśmiertelności, Warszawa 1988.

Gilson E., Duch filozofii średniowiecznej, Warszawa 1958.

Granat W., Fenomen człowieka. U podstaw humanizmu chrześcijańskiego, Lublin 2007.

Hume D., Rozważania o życiu ludzkim, Warszawa 1977.

Kaczmarek S., Rozważania o życiu ludzkim, Warszawa 1977.

Kamiński B., Człowiek w obliczu śmierci. Gdańsk 1978.

Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1953.

Kielanowski T., Rozmyślania nad przemijaniem, Warszawa 1980.

Kierkegaard S., Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć. Warszawa 1982.

Kowalczyk S., Cierpienie i śmierć, Lublin 1992.

Kowalczyk S., Zarys filozofii człowieka, Sandomierz 2002.

Krąpiec M. A., Człowiek w perspektywie śmierci, Lublin 2006.

Krąpiec M.A., Ja-człowiek, Lublin 2005.

Krokiewicz A., Hedonizm Epikura, Warszawa 1961.

Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy, Warszawa 1957.

296

Irena Kurzępa

Łukaszyński J., Inkontrologiczna koncepcja wzajemności Andrzeja Rusława Nowickiego, „Kultura i Wartości” 2013 nr 1.

Maeterlinck M., Śmierć, Warszawa 1957.

Nieper J., Śmierć i nieśmiertelność, Paryż 1970.

Scheler M., Cierpienie, śmierć, dalsze życie, Warszawa 1994.

Seneka L. A., Listy moralne do Lucyliusza, Warszawa 1961.

Seneka L. A., Myśli, Kraków 1987.

Skarga B., Tercet metafizyczny, Warszawa 2009.

Świeżawski S., Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań. 2002.

Świeżawski Ś., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa-Wrocław 2000.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2006.

Tischner J., Świat ludzkiej nadziei. Wybór szkiców filozoficznych 1966-1975, Kraków 1992.

Tokarczyk R., Prawa narodzin, życia i śmierci, Kraków 2006.

Tomasz z Akwinu, Traktat o człowieku. Summa teologiczna. Poznań 1956.

Toynbec A., Człowiek wobec śmierci, Warszawa 1968.

Wokół śmierci i umierania, red. W. Galewicz, Kraków 2009.

Wolniewicz B., O istocie religii, „Edukacja Filozoficzna” 1992 vol. 14.

Ziemiński I., Śmierć jako problem filozoficzny, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2006 nr 2.

297

Natalia SienkoUniwersytet Wrocł[email protected]

The authority vs. the Orthodox Church – historical and contemporary role of the Russian Orthodox Church

as an actor in the political system

Władza vs. Cerkiew – historyczna i współczesna rola Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej jako aktora systemu politycznego

Streszczenie: Niniejszy artykuł jest analizą stosunków pomiędzy władzą a Cerkwią w Rosji w ujęciu historyc-

znym. Autorka podjęła próbę wykazania wpływ doświadczeń historycznych i roli Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego na współczesny model relacji pomiędzy władzą świecką a duchową w Federacji Rosy-jskiej. Ważną część rozważań stanowi ocena szans i zagrożeń wynikających z podporządkowania Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego obecnym elitom władzy.

Słowa kluczowe: Rosja, Kościół Prawosławny, religia, państwo świeckie

Summary: In this article devoted to the relationship between the authority and the Russian Orthodox Church

on the canvas of history. The author demonstrates the influence of historical experiences and the role of the Russian Orthodox Church on the current model of relations between secular and spiritual authori-ty. An important part of the work is the assessment of the opportunities and threats stemming from the subordination of the Russian Orthodox Church to the current elites.

Keywords: Russia, Russian Orthodox Church, religion, secular state

298

Natalia Sienko

1. Preliminary remarks

Since 988 when Prince Włodzimierz I Wielki was baptized the individ-ual social strata inhabiting the Kievan Rus’ at a faster pace than ever before began to accept the values and beliefs inscribed in the Orthodox (Byzantine) version of Christianity. When the Latin Church explained the adopted dogmas the Orthodox Christians celebrated the liturgies in the full of splendor and opulence of the Orthodox Churches. The Russian Orthodox Church, which rapidly developed its administrative structure began to penetrate all areas of the emerging Russian state. Therefore, it is no wonder that the rulers often used the Church as a political force ordering the community absolute obedience to a ruler. In addition, religion as a foundation of identity consolidated the state and passed on cultural patterns including the Slavic alphabet (Cyrillic alpha-bet) or influenced the development of education, literature, and art, so natural-ly, it became associated with Russianness in the same way1.

However, nowadays, in spite of the constitutional principle of separation between the Church and politics, the active involvement of the Russian Or-thodox Church in socio–political processes is more and more apparent. The church legitimizes the actions of the authorities, explains the causes of the economic crisis, and the state decision–makers offer financial support or urge society to spread and practice religion. Although their mutual relations often didn’t resemble conflict–free coexistence over the years, today the ideological and political discrepancies have been reduced to a level of cooperation that brings tangible benefits.

The aim of this work is to assess the relations between the authorities and the Church on the basis of history and to demonstrate the influence of centu-ries–old experience on the role of the Church (Moscow Patriarchate) in today’s state and society.

2. The denomination policy of the state versus the Russian Or-thodox Church from the 9th to the 20th centuries

It would be a mistake to think that the history of Christianity in the Rus-sian lands began in 988, if only because the Bible and the liturgy were translat-ed into Old Church Slavonic much earlier. The prelude to events that took place almost 1030 years already in the 40s of the 9th century, when the centuries–old 1 E. Acton, Rosja. Dziedzictwo caratu i władzy radzieckiej, Warszawa 2013, pp. 18–21.

299

The authority vs. the Orthodox Church...

process spreading Christian values among Eastern Slavs–the Christianization of Rus’2. From 988, the Orthodox Church became one of the metropolises sub-ordinated to the Patriarchate of Constantinople, and thus the Byzantine patri-arch and the emperor, who supervised the Russian church organization and solved religious disputes3. Initially, secular power was so weak that it didn’t realize its competence. It remained in favour of the Church offering its land, giving tithes of its income or transferring the right to function in political life, therefore the Orthodox Church was able to spread its influence not only in Kiev but also among other Slavic tribes. At the same time, it created a fertile ground for constructing the current order. The Metropolitan of Kiev, Mikhail, became the head of the Orthodox Church, while the next place in the hierarchy was occupied by bishops and priests from Constantinople and Korsuń4. The material support of the Church gave the princes permission to interfere in the inner affairs of the clergy. Often attempts were made to overthrow unfavorable hierarchs. Moreover, during the course of a series of fratricidal fights, political activities and religion were completely connected. The dukes demanded that the Church protect their interests, and the unwelcome bishops were brutally removed from positions5.

The period of the great splendor of the Russian Orthodox Church dates back to the time of the Golden Horde. In a country controlled by the Mongols, the Orthodox church was released from the obligation to pay tribute, and the church’s wealth was not plundered, thanks to which as early as in the 14th cen-tury the church property included 1/3 of arable land in the north–eastern part of the country. The reason for providing the Church with a number of free-doms was to see an ideological power in it. The Khans believed that through the spiritual development of the Russian lands, they could easily subjugate the populations of ancient Rus’6. The relatively high position of the Orthodox Church during the „Tatar slavery” caused, however, that the Orthodox Church played a significant role in the unification of the Russian principalities and the establishment of the Grand Duchy of Moscow, encouraging opposition to the Mongol–Tatar yoke and centralization of power7. 2 А.В. Кореневский, Христианизация Древней Руси, http://rostoveparhia.ru/stati/10564/, [accessed: 7.08.2017].3 В.И. Цыганов, Е.Е. Мезина, Взаимоотношения государства и церкви: от симфонии властей к

цезарепапизму, 2012, no. 6, часть 1, p. 245.4 П.В. Знаменский, История Русской Церкви, https://azbyka.ru/otechnik/Petr_Znamenskij/istorija-russkoj-t-

serkvi-znamenskij/, [accessed: 7.08.2017].5 А.В. Карташёв, Очерки по истории Русской Церкви, Париж 1959, t. 1, pp. 133–134. 6 J. Kazimierczyk, Zrozumieć Rosję. Uniwersalizm w kulturze Rusi od IX do XVI wieku, Kraków 2008, pp. 105–106.7 В.И. Цыганов, Е.Е. Мезина, p. 246.

300

Natalia Sienko

With the fall of Constantinople in 1453, Russia, an independent Orthodox state, granted itself succession to the Byzantine heritage and experiences devel-oped by the Empire, even the recognition that the Church and the state should be one („symphony”), based on mutual support and responsibility for society. However, the rules adopted in Russia departed from the Byzantine basis of the theocracy. In the 16th century, the mission of each successor from Ivan the Terrible8 became the spreading of Christianity. Jolanta Kazimierczyk describes the period of the Russian autocracy, meaning the creation of a totalitarian–re-pressive regime as „Tsaroslav” because Orthodoxy was strongly subordinated to the tsar as a representative of God on Earth, thus eliminating the sovereignty of the Church9. Significant reforms were introduced by Peter I, who in 1700 after the death of the last Patriarch Adrian handed over to the Metropolitan of Ryazan Stefan Jaworski the supremacy over the Church and established the Saint Ruling Synod as a collegial institution allowing the tsar to control the church administration. From then on, the clergy would be strictly obedient to the oberprocrator’s orders. In May 1722 Peter I announced an ukase in which he ordered the spiritual denunciation of confessors for failure to comply with the law in force, and in particular for opposing the ruler. Anyone who provided information (even falsified) offered significant benefits. For failing to comply with the adopted regulations, they were threatened with a secular court, and ultimately also with the death penalty. The synodal period lasted until 21st No-vember 1917, when the patriarch’s office was again returned10.

During the spread of imperial ideology in Tsarist Russia, a kind of nation-alistic missionism developed, that is faith in the doctrine of a Philothean monk who proclaimed that with the fall of ancient Rome and Byzantium, „Moscow as the Third Rome” will bring mankind closer to the Kingdom of God on Earth11. Thus, it will be the last empire which, thanks to God’s Opportunity, can be treated as a „bastion of true faith”12. In this sense, Moscow has become a symbol of power in the eyes of the Russians and Russia has transformed itself into a place where:

8 In 1547 Ivan IV Groźny declared himself the head of the Church. Т.Е. Воронина, Историческая роль Ивана Грозного в централизации русского государства (ХVI в.) на основе парадигмы Православная, „Историческая и социально-образовательная мысль”, 2014, no. 3 (25), p. 78.

9 J. Kazimierczyk, op. cit., pp. 22–23. В.И. Цыганов, Е.Е. Мезина, op. cit., p. 247. 10 И.К. Смолич, История Русской Церкви (1700–1917 r.), 1994, https://azbyka.ru/otechnik/Igor_Smolich/isto-

rija-russkoj-tserkvi-1700-1917/, [accessed: 10.08.2017]; K. Chojnicka, Cerkiew prawosławna w reformach Piotra Wielkiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 2010, no. 3, pp. 283–285.

11 A. de Lazari (ed.), Mentalność rosyjska. Słownik, Katowice 1995, p. 54.12 В. Кантор, „Москва–третий Рим”: реалии и жизнь мифа, 2013, t. XXXVI, p. 146.

301


state power without shields strengthens its unique absolutism, making the Church an attribute of nationality and an obedient tool of earthly power, where this rejection of divine authority is not even (...) the freedom of the human spirit13.

At the same time, the idea of Holy Rus’ was developing, that is the belief in entrusting a Christian spiritual mission, after which Russia would lead human-ity to salvation. The cult of Russian holiness refers to the treatment of Ruthenia as a sacred land–„Promised Land” or „New Jerusalem”14. The reason for believ-ing in the messianic vision of Rus’, which was the bastion of Christianity, was liberation from the domination of paganism, independence from Constantino-ple in 1448, or the unity of the whole Orthodox world, which can occur after the fall of Byzantium only thanks to Russia15. Moreover, the popularity of such a belief was possible thanks to the idea of the antinomicity and at the same time the importance of the Russian space towards the Western world. The mystery and greatness of the Russian ruler cemented the transcendental role of the em-pire, and the used mythologization justified the need for strong rule of the tsar treated as viceroy of God16. Therefore, for the purposes of creating an imperial ideology, the visions of Holy Rus’ and the Third Rome were interconnected. God has set a mission for Russia years ago, and Moscow as the Third Rome should bear the burden of this destiny. Undoubtedly authoritarian relations between authority and society were reflected in the brutal subordination the Orthodox Church to the authority, similarly in pre–Mongolian times or in the reigns of Ivan the Terrible and Piotr I, and also had a significant influence on the position of the Orthodox Church in the Soviet Union, when the „emperor and patriarch’s office” was one leader17. The greatest pressure was felt by the Or-thodox Church after the Bolsheviks seized power, when thousands of Orthodox clerics and faithful were killed, and the Orthodox estate was devastated. At that time, Russian Orthodox Church in the USSR was divided into institutional–dependent on the state and constituting its ideological and independent basis, with which it was successfully fought18. Lenin was aware, however, that the cult

13 A. Tichołaz, Platonizm w Rosji, Kraków 2004, p. 155. Cit. for: В.С. Соловьев, Русская идея, [in:] Сочинения в 2 томах, В.С. Соловьев, Москва 1989, t. 1, p. 219.

14 S. Szostakiewicz, Święta Ruś i Trzeci Rzym, „Fronda” 1998, no. 11/12.15 А.В. Карташёв, Судьбы „Святой Руси”, «Православная мысль», 1928, no. 1, pp. 134–156. 16 A. Raźny (ed.), Idee konserwatywne w Rosji, Kraków 2010, pp. 14–15.17 I.M. Pacepa, R.J. Rychlak, Dezinformacja: były szef wywiadu ujawnia metody dławienia wolności, zwalczania

religii i wspierania terroryzmu, Gliwice 2015, p. 21.18 S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, pp. 146–147.

302

Natalia Sienko

of the ruler was connected with religion in the eyes of society, so he proclaimed that „socialism is a religion”. Moreover, for the needs of Bolshevik ideology, the infallible Lenin and Stalin became further divine anointed and would remain „eternally alive” in the consciousness of the Soviet people:

the characteristic combination of the elements of the sacred and profane present in Tsarist Russia revealed itself in its new incar-nation–initially a collegial and then a one–man party leadership, equipped with the attribute of infallibility19.

In the 1980s, there was a thaw in relations between the Church and the political elite in the USSR, which allowed the gradual revival of religious com-munities20. An expression of this was the possibility of unequivocal condem-nation of the Moscow coup in August 1991 by the Moscow Patriarch and all Russia–Alexius II, as well as his blessing of Boris Yeltsin on the day of taking over the presidency21. The improve of the relationship between the authorities and the Church also resulted in the adoption of article 14 of the Constitution of the Russian Federation, which recognizes Russia as a secular state. In 1997 the Law on Freedom of Conscience and Religious Associations, which only partly reproduced the constitutional entry came to force. In 1997, the law on freedom of conscience and religious unions, which only partly reproduced the constitu-tional entry, came into force. In its introduction, the religions constituting the historical legacy were omitted–Old Believers or Catholics, who in the times of the reign of Catherine II began in Russia to build their own church–adminis-trative system. However, it was found that:

(…) the Russian Federation is a secular state, recognizing a special role of the Orthodox Church in the history of Russia, the forma-tion and development of its spirituality and culture, having respect for the Christianity, Islam, Buddhism, Judaism and other religions constituting an integral part of the historical heritage of the peo-ples of Russia (…)22.

When the constitutional provisions assume that the four religions remain equal to each other, the law adopted by Boris Yeltsin in 1997 recognizes the

19 M. Broda, „Zrozumieć Rosję” o rosyjskiej zagadce–tajemnicy, Łódź 2011, p. 184.20 J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005, p. 52; S. Bieleń, p. 148.21 М.Я. Яхьяев, Е.Г. Камышова, Власть и религия в современной России: метаморфозы взаимодействия,

Исламоведение. Серия «Политика и политические науки», 2013, no. 1, p. 8. 22 T.J. Szyszlak, Ustawa federalna Federacji Rosyjskiej „O wolności sumienia i o zjednoczeniach religijnych” z 19 IX

1997 r. z późniejszymi zmianami, „Wschodnioznawstwo”, 2007 no 1, p. 549; Konstytucja Federacji Rosyjskiej przy-jęta w dniu 12 grudnia 1993 roku, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rosja.html, [accessed: 11.08.2017].

303


superiority of Orthodox Church over other denominations. Therefore, due to the historical heritage of the Orthodox Church, the centralizing state and sub-ordinating authority, as well as supporting obedience among Russian society, the Russian Orthodox Church remains today the leading and strongest church in the Russian Federation23.

Analyzing the position of the Russian Orthodox Church from the 10th century, it is worth paying attention to the existence of clear, often contradic-tory periods shaping the relations of the state–the Church. Experts in the field of theology distinguish, for example, the phase of separation of the state–the Church, „symphonies”, caesaropapism, „two swords”24 or cooperation. Regard-less of relations between these two entities, one should remember that presented models of mutual relations have one thing in common: namely, there was never a situation in which they would be completely isolated, which resulted from mutual benefits–secular authority subordinated to itself Orthodox church and vice versa, when in the in the 4th–12th centuries the church was dominated. In this connection, it is hardly surprising that contemporary relations correspond to historical experience, and both entities interact with each other in the area of common interests, thanks to which politics and religion permeate each other25.

3. The authority vs. the Russian Orthodox Church – contemporary relations

Orthodox Christianity Russia is treated as a religion that played a special role of the state–building and made effective cultural, ethnic and linguistic identification. In addition, this denomination enjoys a social authority. It is not surprising, therefore, that public opinion polls indicate that the major propor-tion of Russians profess Orthodox Christianity.

23 И. Осокина, Взаимоотношения церкви и государства на современном этапе российской истории, http://www.historicus.ru/463/, [accessed: 11.08.2017].

24 The secular and spiritual sword is the property of the Church because it comes from God.25 В.И. Цыганов, Е.Е. Мезина, op. cit., pp. 245–250. К.В. Ильич, Взаимоотношения церкви и российского

государства: статус-кво и перспективы, „Теория и практика общественного развития”, 2013, no. 1, p. 278.

304

Natalia Sienko

Tabela 3. Religions in Russia in 2013

% 1989 1991 1996 2002 2007 2011 2013

Orthodoxy 17 37 50 56 60 69 68

Islam <1 <1 <1 4 4 5 7

Catholicism <1 - - <1 <1 <1 1

Protestantism - - <1 <1 1 <1 1

Judaism - 1 4 <1 <1 <1 <1

Another 1 <1 1 1 1 1 <1

I don’t consider myself a believer 75 53 37 32 29 22 19

I don’t know 7 9 8 6 4 4 4

Źródło: Chawryło K., Sojusz ołtarza z tronem. Rosyjski Kościół Prawosławny a władza w Ros-ji, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2015, no. 54, p. 11 [in:] http://www.levada.ru/2013/12/24/rossiyane-o-religii/, [accessed: 11.08.2017].

According to data from the Levada Center, in 2013 68% of Russians pro-fessed Orthodox Christianity, however, as many as 35% of those declaring their faith never attended religious services, and a large percentage of declared Or-thodox Christians didn’t commune. At the same time, the number of Muslim followers rose, which in 2013 was 7%26. To a large extent, Muslims living in Russia were drawn into it by incorporation of numerous areas27. Large–scale conquests have made Russia a multi–religious state and multi–denominational at the meeting point of three cultures and civilizations: the East Roman Em-pire, the Christian and Islamic world28. Islam is treated as a „traditional reli-gion” and an integral part of Russian history, which ranks second in terms of the number of believers after Orthodoxy. Muslim nationalities in Russia in-clude, for example Tatars, Bashkirs, Chechens, Inguses and other nations of Dagestan29. On the one hand, the increasing number of Muslims in Russia is an undeniable challenge for the state, on the other hand, Islam isn’t seen as a threat unless it is related to religious extremism and can be effectively con-

26 On the basis of a rough calculation, it is estimated that the Muslim community in Russia can account for up to 20% of the population and continues to increase due to the inflow of economic migrants. Россияне считают себя верующими, но в церковь не ходят, http://www.levada.ru/2013/12/24/rossiyane-schitayut-sebya-veruy-ushhimi-no-v-tserkov-ne-hodyat/, [accessed: 12.08.2017].

27 The origins of Islam in Russia date back to the time of Prophet Muhammad, when the descendants of Kazan Tatars, Bulgarians took over Islam. Ф.А. Хайдаров, Ислам традиционный и вымышленный, Москва 2013, p. 7, http://nac.gov.ru/sites/default/files/islam.pdf, [accessed: 12.08.2017].

28 A. Kuczyńska, Bezpieczeństwo kulturowe w Federacji Rosyjskiej, [in:] Federacja Rosyjska–Wspólnota Niepodle-głych Państw, ed. T. Kapuśniak, Lublin–Warszawa 2011, t. 2, p. 134.

29 Ф.А. Хайдаров, p. 7.

305


trolled. An attempt to support moderate Islam, which according to the ruling apparatus is to prevent radicalization, remains visible in terms of co–financing in the field of education and spiritual development, participation in the role of the state–observer in the Organization of Islamic Conference or the construc-tion in 2007 of a hospital for Muslims30. Therefore such actions cause opposi-tion among Russian nationalists and are associated with dissatisfaction from the Orthodox Church, which is against the support of Muslims or the Catholic Church. Despite the significant increase in the number of Muslims in Russia, the Orthodox Church still occupies a privileged position. An expression of this is the declaration adopted on 1st November 2014 during the XVIII World Rus-sian National Council, on the basis of which the features of the national identi-ty of a real Russian were formulated:

The Russian is a man who considers themselves a Russian; not having other ethnic preferences; talking and thinking in the Rus-sian language; recognizing Orthodox Christianity as the basis of national spiritual culture; feeling solidarity with the fate of the Russian nation31.

The current Russian political elite realizes that the Soviet ideology has gone to the past, so the image of the state can be built on Orthodoxy which is part of the identity of Russia and differentiates the state from the West. As a result, the Russian Orthodox Church is increasingly activating its own initiatives in the post–Soviet Russia. The lack of a demarcation line between the authorities and the Church proves that they have become partners that implement each other’s political, economic or cultural goals32. Vladimir Putin willingly allows himself to be photographed during his participation in Orthodox services, participates in the celebration of religious ceremonies, without embarrassment meets with representatives of the Orthodox clergy, who rewards him with unanimity in decisions making by the political elite33. In 2012 during the meeting commem-orating the 1025th anniversary of the Baptism of Rus’, the President admitted that the Russians and Ukrainians are heirs of the events of 988 which united them. The words spoken in 2012 refer to Putin’s adopted geopolitical concept of 30 A. Kuczyńska, p. 132; R.S. Czarnecki, Islam w Rosji, http://www.racjonalista.pl/kk.php/ s,7061/k,3, [accessed:

12.08.2017].31 K. Chawryło, op. cit., p. 33; Декларация русской идентичности, http://www.patriarchia.ru/db/text/508347.

html, [accessed: 13.08. 2017].32 М.Я. Яхьяев, Е.Г. Камышова, pp. 8–9. 33 It is not known whether Maria Iwanowna–Putin’s mother, a deeply Orthodox believer who secretly baptized son

and raised him in accordance with the principles of the Christian faith, instilled in him a deep faith whether Vladimir Vladimirovich used Orthodoxy only for political purposes.

306

Natalia Sienko

the „Russian World” (Ruskij Mir)–the conviction that all Orthodox are part of one „Orthodox nation”, and Russia as the heir of „Holy Rus’” can unite the ter-ritories of present Ukraine or Belarus. However if Putin united Orthodoxy in the post–Soviet area, he would win a historic victory not only in the ideological, but also in the image issue. If Russia is pursuing business in the „near abroad” area, it uses a consolidation factor which could be a common religion34.

In the elections to the State Duma and the President of the Russian Fed-eration, in December 2011 and March 2012 religious hierarchs were officially involved in the electoral process. Vladimir Putin (like the future deputies) was presented as the right candidate to take the office of president not only by the Russian Orthodox Church, but also other leaders of religious communities. The support for his candidacy is thus demonstrated by the participation of re-ligious organizations in the formation of a state apparatus, or rather a political activity focused on the benefits guaranteed by future decision–makers of legal and financial interests35.

The statements of the head of the Russian Orthodox Church also bear wit-ness to the mutual cooperation of the political elite and the Church. In March 2014 the Patriarch of Moscow and All Russia, Kirill36, spoke about the devel-opments in Ukraine, claiming that the Orthodox faithful were in favor of two different sides, in which the Church would not be involved, but worries about those who were in danger37. Therefore, Kirill didn’t condemn the Russian inva-sion of Ukraine and the annexation of Crimea. On the other hand, the Minis-ter of Foreign Affairs of the Russian Federation, Sergey Lavrov, at a meeting in Geneva in 2015 uttered a firm wording that „Holy War” is going on in Ukraine:

34 The concept of the „Russian World” is also promoted by Patriarch Kirill, who often stressed in his statements the need for unity of the Orthodox world. K. Jarzyńska, Ukraińska gra patriarchy Cyryla, „Komentarze OSW”, 2014, http://inosmi.ru/russia/20120630/194330143.html, [accessed: 13.08.2017].

35 И.А. Крисанов, Теоретико–правовая коллизия участия религиозных организаций и их членов в избирательном процессе в современной России в условиях отделения государства от церкви, «На пути к гражданскому обществу», 2012, no. 3–4, pp. 30–31.

36 Patriarch Kirill, like Vladimir Putin, has a „Soviet pedigree„. Together with the Metropolitan of Minsk, Filaret (pseudonym „Ostrowski”) and Metropolitan of Kaluga Kliment (pseudonym „Topaz”), he was treated as a tool of contemporary propaganda by cooperating with the KGB under the pseudonym „Michałkow”. Thanks to his contacts, Cyril became the representative of the World Council of Churches in 1971 and has been the patriarch of the Russian Orthodox Church since 2009. I.M. Pacepa, R.J. Rychlak, p. 273.

37 In May 2017 in Russia prepared draft laws which give the right to the participation of the Russian Orthodox Church in the process of electing metropolitans and bishops of the Ukrainian Orthodox Church of the Moscow Patriarchate, as well as authorize the change of jurisdiction of Ukrainian religious communities. Since 2014 40 temples have been taken over this way, but legalisation such solutions will lead to a significant deepening of the problem. Патриарх Кирилл сделал заявление по Украине, http://www.vz.ru/news/2014/3/2/675113.html; Nowe ustawy kościelne na Ukrainie to próba przeformatowania świadomości obywateli, https://pl.sputniknews.com/radio_w_polu_widzenia/201705225516010-sputnik-radio-ukraina-kosciol/, [accessed: 13.08.2017].

307


The Orthodox believers are persecuted not only in the Middle East. In Ukraine, where the fratricidal war was unleashed after the anti–constitutional coup, radical nationalists began to fight religious conflicts38!

Statements of the political elite give testimony to the existence of a specific Russian decalogue. All military activity on the part of Russia is treated as coun-teracting social and religious injustice, threatening Russian security. The values of the political Orthodoxy in Cyril’s mouth refer in the modern world to events in Georgia and Ukraine, Russian bombing in Syria, the embargo on food prod-ucts or sanctions imposed on Russia39. The Kremlin, „restoring” international justice and peace, communicates with the society through the Church, which authenticates to the actions of authority thanks to the „sacred” legitimacy stem-ming from Byzantium40. In this connection, the contemporary sphere of cooper-ation between the Moscow Patriarchate and the state corresponds to the model in which the Church obtained the status of a public–law corporation, and in ex-change for certain prerogatives committed to fulfill the imposed burdens41.

4. Lack of autonomy of the Russian Orthodox Church–opportu-nities and threats

While analyzing the relations between the state and the Church one should pay attention to one important detail. Warming of relations between these two entities can be a series of opportunities as well as threats for both of them, but contemporary communication structure has to be described as a triad, bearing in mind another important element–society. According to results of the survey conducted by the Levada Center in 2016, 1/3 of Russians state that the authorities should take into account their religious beliefs when making decisions, and 24% recognize that the Church must have a real influence on the government’s deci-sion–making process. In addition, 21% of respondents are convinced of the need

38 A similar rhetoric was used by the patriarch Cyril, who called the war in Syria the „Holy War”, thus appeal-ing for the support of Russia’s „peaceful” actions. Сергей Лавров: Христиане на Украине подвергаются гонениям со стороны национал-радикалов, http://www.pravoslavie.ru/77652.html, [accessed: 13.08.2017].

39 A. Melkow, Cerkiew polityczną bronią Kremla, http://obserwatormiedzynarodowy.pl/2016/05/08/cerkiew-poli-tyczna-bronia-kremla/, [accessed: 13.08.2017].

40 K. Chawryło, p. 28.41 А.В. Исаев, Роль и место Русской Православной Церкви в развитии государства: история и современность,

2010, no. 1, p. 139.

308

Natalia Sienko

to introduce legislative privileges for Orthodox Russians42. Nowadays, the Rus-sian Orthodox Church seems to implement a policy corresponding to this part of society. Nevertheless, when the clergy integrate with the political elite, they should be aware that apart from material and ideological benefits supporting the promotion of their activities, they will bear a similar responsibility to the demo-graphic and economic crisis. So the key questions remains: does the relationship between the authority and the Church increase the number of the faithful? Or maybe the Orthodox Church would fail without cooperating with the elites?

In December 2013 the Act on the Foundations of Providing Social Ser-vices to Citizens in the Russian Federation was introduced, which granted the right to financial support from the state budget for projects, including those organized by the Church. In addition to the visible subsidies for religious activ-ities, it also benefits from a number of other privileges. The Orthodox Church received permission to recognize each parish as a separate legal entity and re-ligious non–governmental organization, and was exempt from paying taxes on the sale of religious literature, donations received, as well as income resulting from celebrated rituals. It isn’t surprising that church material and spiritual property grows more and more from year to year, including cultural monu-ments, hotels, health centers, theological departments, TV channels, and even sea vessels used in impassable areas by access roads43.

Therefore, it cannot be denied that without material support from the po-litical elite, the Orthodox Church couldn’t extend infrastructural and social influence to the present degree. Nowadays, „partner” relations seem to imply a number of benefits–they legitimize common activities, so they remain po-litically profitable and through the media publicity of church activities they activate believers. The problem in mutual relations between the two entities lies in the fact that Russian decision–makers, investing in this social force which constitutes the present Church expect in exchange a moral evaluation of their political decisions. The situation will change, however, when the government observes a lack of loyalty from the Russian Orthodox Church. Then all man-ifestations of political opposition will be automatically suppressed by a direct attack by means of legislative works on church privileges or church property. Undoubtedly, therefore, the characteristic features of these relations remain

42 Церковь и государство, http://www.levada.ru/2016/02/19/tserkov-i-gosudarstvo-2/, [accessed: 13.08.2017].43 The untaxed profit of the Orthodox Church in 2014 amounted to 5.6 billion rubles. РПЦ рассчитывает на

финансовую поддержку своих социальных проектов со стороны государства, http://tass.ru/obschest-vo/2232226; С. Рейтер, А. Напалкова, И. Голунов, Расследование РБК: на что живет церковь, http://www.rbc.ru/investigation/society/24/02/2016/56c84fd49a7947ecbff1473d, [accessed: 15.08.2017].

309


their movability or dialectic, which is also aware of the Patriarch of Moscow and All Russia Kirill I:

We always use freedom–as it was not in the history of the Russian Church. We determine ourselves what is needed by the Church and no one interferes in the decisions made by the synods, councils, and bishops. This freedom is given to us as a kind of relief–we must be prepared for everything that can change in the future44.

In the case of a change in the current model of relations, the Church–the ruling elite state could separate society from the Church, stopping the religious activity of the Church. Another visible threat of mutual penetration of religion and politics is the already mentioned responsibility for the third force–society, which is the „subject” of actions of both entities due to undertaken manipu-lations of social consciousness and attempts to resolve any social and political conflicts45. The faithful, dissatisfied with the current state of affairs, may blame the Church for economic or social problems, often resulting from the Church’s opposition to Christian values of political activity46. One should pay attention to one regularity–the weak position of the ruling elites means, in this case, the depletion of the church’s influence.

5. Summary

Russian culture has undergone many transformations at every stage of de-velopment and is binary in nature at present. The nomadic and sedentary life, pagan and Christian worlds, spiritual and secular powers, collectivity and indi-viduality are just a few antonyms that can describe Russian history. The antino-my of individual historical experiences proves that the national identity derives from different periods of history, often contradictory–Kievan Rus’, Mongol–Tatar Rus’, Moscow Principality, Petersburg–Imperial (post-race) Russia and Soviet Russia. All these cultural and historical periods directly influenced the forms of shaping the relations between the state and the Church, and the Rus-sian Orthodox Church itself often contributed a great deal to the development of national identity, uniting society in the political, cultural or educational

44 К.В. Ильич, p. 277. 45 It is unlikely that a similar scenario would be implemented in Russia, because „hard” governments were in-

scribed in the historical and cultural conditions of the Russian Federation. Society, therefore, surrenders to the authoritarian system.

46 К.В. Ильич, pp. 277–281.

310

Natalia Sienko

sphere47. However, a special stage in which different models of mutual rela-tions have evolved is medieval Europe. When the Western part of the continent struggled with the conflicts between secular authority and church hierarchy, the model of „symphony” was practiced in the East. A separate approach to the issue of the clergy in Russia has created fertile ground for this territory to consolidate the functions of the Church and politics, often for Western pub-lic opinion violating the principle of secularism of the state48. Although Kirill admits that the Church cannot be „drawn into political struggles”, it wouldn’t be a mistake to say that mutual support makes the spiritual power more a sub-ordinate party. Therefore, today the demarcation line mentioned by Kirill is becoming more and more unclear despite the constitutional principle of the separation of the Church and the policy, if only thanks to the participation of the Church in socio–political processes.

The reason why the relationships discussed in this work have adopted the current model of relations is the fact that along with the „religious renaissance” that took place in the 1990s, no legislative work was carried out to help to de-termine the interaction between the authorities and the Church, which nowa-days leaves a wide field for mutual cooperation. It seems that in this matter the Russian Federation has not developed a new consciousness yet, and as a mental heir of previous epochs, it used historical experience. As a result the position of the Russian Orthodox Church continues to weaken, which results not so much from controlled material assets as from the limited ability to properly shape the Russian society. The mere fact of avoiding spiritual deliberation on topics related to Stalinist crimes, consent to Putin’s implementation of the concept of spiritual and moral education, and lack of commitment to the democratic ideas of the opposition makes that the contemporary Orthodox Church balance be-tween what is moral and what is necessary from the point of view of present ideological and economic benefits.

47 Ментальность русской культуры, http://www.countries.ru/library/countries/russia/rusment.htm, [accessed: 16.08.2017].

48 М. И. Шишова, Проблема государства и церкви в религиозно-философской концепции метафизики культуры, 2014, Том 15, Выпуск 4, p. 260.

311


Bibliography

Acton E., Rosja. Dziedzictwo caratu i władzy radzieckiej, Warszawa 2013.

Afanasjew J., Groźna Rosja, Warszawa 2005.

Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006.

Broda M., „Zrozumieć Rosję” o rosyjskiej zagadce–tajemnicy, Łódź 2011.

Хайдаров Ф.А., Ислам традиционный и вымышленный, Москва 2013, http://nac.gov.ru/sites/default/files/islam.pdf.

Chawryło K., Sojusz ołtarza z tronem. Rosyjski Kościół Prawosławny a władza w Rosji, Warszawa 2015, no. 54, http://www.levada.ru/2013/12/24/rossiyane-o-religii/.

Chojnicka K., Cerkiew prawosławna w reformach Piotra Wielkiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2010, no. 3.

Цыганов В.И., Мезина Е.Е., Взаимоотношения государства и церкви: от симфонии властей к цезарепапизму, Лобачевского, 2012, no. 6, часть 1.

Ильич К.В., Взаимоотношения церкви и российского государства: статус-кво и перспективы, «Теория и практика общественного развития», 2013 no. 1.

Исаев А.В., Роль и место Русской Православной Церкви в развитии государства: история и современность, 2010, no. 1.

Яхьяев М.Я., Камышова Е.Г., Власть и религия в современной России: метаморфозы взаимодействия, Исламоведение. Серия «Политика и политические науки», 2013 no. 1.

Кантор В., „Москва–третий Рим”: реалии и жизнь мифа, 2013, t. XXXVI.

Kazimierczyk J., Zrozumieć Rosję. Uniwersalizm w kulturze Rusi od IX do XVI wieku, Kraków 2008.

Кореневский А.В., Христианизация Древней Руси, http://rostoveparhia.ru/stati/10564/.

Kuczyńska A., Bezpieczeństwo kulturowe w Federacji Rosyjskiej, [in:] Federacja Rosyjska–Wspólnota Niepodległych Państw, ed. T. Kapuśniak, Lublin–Warszawa 2011, t. 2.

Крисанов И.А., Теоретико–правовая коллизия участия религиозных организаций и их членов в избирательном процессе в современной России в условиях отделения государства от церкви, «На пути к гражданскому обществу», 2012, no. 3–4.

312

Pacepa I.M., Rychlak R.J., Dezinformacja: były szef wywiadu ujawnia metody dławienia wolności, zwalczania religii i wspierania terroryzmu, Gliwice 2015.

Raźny A. (ed.), Idee konserwatywne w Rosji, Kraków 2010.

Соловьев В.С., Русская идея, [in:] Сочинения в 2 томах, В.С. Соловьев, Москва 1989, t. 1.

Шишова М.И., Проблема государства и церкви в религиозно-философской концепции метафизики культуры, Вестник Русской христианской гуманитарной академии, 2014, tом 15, Выпуск 4.

Szostakiewicz S., Święta Ruś i Trzeci Rzym, „Fronda” 1998, no. 11/12.

Szyszlak T.J., Ustawa federalna Federacji Rosyjskiej „O wolności sumienia i o zjednoczeniach religijnych” z 19 IX 1997 r. z późniejszymi zmianami, „Wschodnioznawstwo ”, 2007 nr 1.

Tichołaz A., Platonizm w Rosji, Kraków 2004.

Воронина Т.Е., Историческая роль Ивана Грозного в централизации русского государства (ХVI в.) на основе парадигмы Православная, «Историческая и социально-образовательная мысль», 2014, no. 3 (25).

313

Władysław PańczykPWSZ Zamość[email protected]

Aktywność fizyczna jako element polityki zdrowotnej społeczeństwa konsumpcyjnego

Physical activity as an element of consumer society’s health policy

Streszczenie:Wywodzące się z amerykańskich pobudek ekonomicznych trendy konsumpcyjne, w obliczu pono-

woczesnej globalizacji, generują szereg masowych – niezdrowych zachowań istot ludzkich także w Polsce. Konsumpcja to współcześnie nie tylko ekonomia ale i zaspokajanie szeroko rozumianych potrzeb duchowych, w tym również kulturowych. Konsumpcja to powszechny styl życia, ideologia a nawet reli-gia, stąd zachowania azdrowotne takie jak: permanentny brak aktywności fizycznej, izolacja od natury, wymuszone siedzące pozycje ciała, nadmiar bodźców informacyjnych itp., są pewnego rodzaju normą społeczną. Normą bardzo źle wpływającą na zdrowie a z racji masowości będącą zagrożeniem cywilizacy-jnym. Antidotum owych złych wpływów zdrowotnych w Europie i na świecie upatruje się w świadomej aktywności fizycznej współczesnego człowieka. Rekreacyjno – turystyczne formy aktywności fizycznej mają być idealnym zjawiskiem kompensacji zagrożeń cywilizacyjnych. Przeszkadza temu w Polsce nie tylko niska świadomość wartości zdrowotnej aktywności fizycznej ale i jej niezbyt nowoczesne oferty. Wydaje się, że postrzegana w wielu aspektach, jako zjawisko konsumpcyjne, turystyka wzbogacona o ele-menty rekreacji ruchowej (głównie w plenerze i to w różnych porach roku), może lepiej realizować pono-woczesne, zdrowotne potrzeby społeczne, winna być także elementem polityki zdrowotnej.

Słowa kluczowe: konsumpcja, polityka zdrowotna, aktywność fizyczna, turystyka

Summary:Deriving from the U.S. economic reasons, trends in consumption in the face of postmodern global-

ization, generate a series of mass-unhealthy behaviors of human beings, also in Poland. Consumption is nowadays not only economics, but also meeting the wider spiritual needs, including cultural ones. Con-sumption is a common lifestyle, ideology and even religion, that is why one can notice unhealthy behav-iors, such as permanent physical inactivity, isolation from nature, constrained sitting postures, excessive information stimulus, etc., that are becoming a social norm which badly affects health, and – because of its mass impact – is a civilizational threat. One can see the antidote to these negative influences on health in Europe and the world in the conscious physical exercise of modern men. Various forms of Leisure-tour-ism are to be an ideal compensation of civilizational threats. In Poland prevails low awareness of the health benefits that come from physical activity, as well as not very modern facilities and offers.

Keywords: consumption, health policy, physical activity, tourism

314

Władysław Pańczyk

1. Uwagi wstępne

Przed dwudziestu kilku laty E. Fromm pisał1 „…musimy położyć kres obec-nej sytuacji, w której zdrowa gospodarka jest możliwa jedynie za cenę istnienia niezdrowych istot ludzkich”. Wywodzące się z amerykańskich pobudek ekono-micznych, trendy konsumpcyjne w obliczu ponowoczesnej globalizacji gene-rują szereg masowych – niezdrowych zachowań istot ludzkich także w Polsce. Konsumpcja – jak podaje L. Hostyński2 to współcześnie nie tylko ekonomia, ale i zaspokajanie szeroko rozumianych potrzeb duchowych, w tym również kul-turowych. Konsumpcja to powszechny styl życia, ideologia a nawet religia stąd zachowania anty zdrowotne takie jak: permanentny brak aktywności fizycznej, izolacja od natury, wymuszone siedzące pozycje ciała, nadmiar bodźców infor-macyjnych itp. są pewnego rodzaju normą społeczną. Normą bardzo źle wpły-wającą na zdrowie, a z racji masowości będące zagrożeniem cywilizacyjnym. Łagodzenie owych złych wpływów zdrowotnych w Europie i na świecie upatruje się w świadomej aktywności fizycznej współczesnego człowieka. Różne formy aktywności fizycznej mają być powszechnym zjawiskiem kompensacji zagrożeń cywilizacyjnych. Przeszkadza temu w Polsce nie tylko niska świadomość warto-ści zdrowotnej aktywności fizycznej, ale i jej niezbyt nowoczesne oferty.

Wydaje się, że postrzegana współcześnie, bardziej od innych działów kul-tury fizycznej jako zjawisko konsumpcyjne, turystyka, wzbogacona o elementy rekreacji ruchowej (głównie w plenerze i to w różnych porach roku) może ła-twiej realizować ponowoczesne, zdrowotne potrzeby społeczne. Więcej, może, wydaje się, być trwałym elementem polityki zdrowotnej w społeczeństwie kon-sumpcyjnym.

2. Początki społeczeństwa konsumpcyjnego

Ojczyzną masowej konsumpcji jest Ameryka Północna. Miało na to wpływ wiele czynników, takich jak: nagły wzrost produkcji na przełomie XIX i XX wieku oraz „fordyzm” i mit „od pucybuta do milionera”. Amerykańscy han-dlowcy z przełomu XIX i XX wieku stanęli przed problemem, jak upłynnić ro-snące zasoby towarów w magazynach, ponieważ w wyniku stosowania nowych technologii rosła produkcja, ale zwiększało się bezrobocie i w związku z tym siła nabywcza ludności spadała. Zastanawiali się oni, jak przekształcić oszczęd-

1 E. Fromm, Mieć czy być, Poznań 1999, s. 253.2 L. Hostyński, Wartości w świecie konsumpcji, Lublin 2006, s. 44.

315


nego i prawie samowystarczalnego, raczej ascetycznego i przyzwyczajonego do prostego życia Amerykanina, w nienasyconego konsumenta. Przekształcenie Amerykanów w konsumpcjonistów wymagało zatem stworzenia „nowej eko-nomicznej ewangelii konsumpcji”. Zaczęto wykorzystywać marketing do two-rzenia „niezaspokojonego konsumenta” oraz tworzenia nowych potrzeb3.

Tworzenie środków konsumpcji to nic nowego, lecz po II wojnie światowej jego tempo ogromnie wzrosło. Środki konsumpcji mnoży się po to, by dać lu-dziom to, czego chcą, wywołać nowe potrzeby i jednocześnie pozwolić zarobić tym, którzy je zaspokajają. Dużo ludzi ma więcej zasobów i chęć, by większość z nich wydać na osobistą konsumpcję. Ogromne kwoty idą też na reklamę, która ma stworzyć potrzeby i nakłonić do konsumpcji. Początków nowoczesnej rekla-my należy szukać w latach 20. XX wieku, kiedy właściciele i kierownicy firm zdali sobie sprawę, że sterowanie tylko pracownikami już nie wystarcza. Konsu-menci zaczęli wtedy odgrywać w kapitalizmie zbyt poważną rolę, by można im było pozwolić na podejmowanie samodzielnych decyzji. W rezultacie rozwinęła się nowoczesna reklama, mająca pomóc ludziom w decydowaniu. Był to pierwszy krok na drodze od społeczeństwa produkcyjnego do konsumpcyjnego4.

W reklamach nastąpiło przesunięcie akcentów z argumentacji i perswazji o użyteczności wyrobów, na rzecz manipulacji. W komunikatach wykorzystano manipulacje oparte na samoocenie, zaczęto odwoływać się do emocji, prestiżu i zróżnicowania społecznego. Pod pojęciem „fordyzmu” kryje się filozofia Hen-ry Forda, który uważał, że czynnikiem napędzającym produkcję powinien być udział w konsumpcji tych, którzy ją wytwarzają. To właśnie robotnicy powinni być konsumentami wytwarzanych przez siebie produktów (w tym przypadku samochodów). Była to idea rewolucyjna na tamte czasy i Ford był raczej odosob-niony w swoich poglądach, lecz jak pokazał czas, były to poglądy słuszne jeśli chodzi o umasowienie produkcji. W efekcie podwyższenia zarobków i kredytów konsumpcyjnych oraz reklamy to, co kiedyś było uważane za luksus dostępny jedynie wyższym klasom, stało się dostępne dla większości. Przyjęto zasadę, że wszyscy konsumenci są równi pod warunkiem posiadania przez nich środków pieniężnych. Dzięki temu nastąpiła demokratyzacja konsumpcji i z elitarnej przekształciła się ona w egalitarną – coraz bardziej powszechną oraz masową. Konsumpcja uległa demokratyzacji również dzięki powstaniu domów towaro-wych, które miały ofertę dla wielu warstw społecznych i dlatego stały się tak po-pularne. Amerykański model konsumpcji stał się synonimem wolności i równo-3 A. Borowska, Społeczeństwo konsumpcyjne – charakterystyka, „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej”

2009 z. 14, s. 7.4 G. Ritzer, Magiczny świat konsumpcji, Warszawa 2009, s. 63.

316


ści. Hierarchia społeczna była określana przez poziom posiadania przedmiotów, a nie urodzenia. Było to zjawisko bardzo atrakcyjne dla biednych emigrantów z Europy wschodniej, czyli ze społeczeństw klasowych. Każdy emigrant, (który był zresztą zachęcany do pełnej asymilacji przez rząd Ameryki) poprzez nabycie odpowiednich produktów mógł wejść do klasy średniej. Nie był „przypisany” do niej z racji pochodzenia, swoje korzenie, najczęściej tzw. „niskie pochodzenie” zostawił za oceanem. Tak narodził się mit american dream, czyli „od pucybuta do milionera” , a wolność dostępu do artykułów luksusowych (ale nie tylko, bo również artykułów symbolicznych) stała się synonimem wolności w ogóle. I tak Ameryka zaczęła kojarzyć się z wolnością, dobrobytem i nieograniczoną kon-sumpcją. Dziś społeczeństwo amerykańskie jest najbardziej konsumpcyjnym społeczeństwem na świecie i dzięki globalizacji oraz nowoczesnym środkom przekazu rozciąga swoje wpływy na cały świat5.

W Europie rozwój społeczeństwa konsumpcyjnego rozpoczął się po II woj-nie światowej, gdy pojawił się rynek masowy i zaczęła wzrastać siła nabywcza klasy robotniczej. Wraz z pojawienie się masowej produkcji i masowej kultury, rozpoczęła się rewolucja w konsumpcji. Konsumpcja zaczęła być dostępna dla przeciętnych obywateli. Rozwojowi społeczeństwa konsumpcyjnego w Europie po drugiej wojnie światowej, sprzyjały, zdaniem badaczy, następujące zjawiska i zdarzenia:

1) W latach 1950-1960 nastąpiły zmiany w strukturze społecznej, któ-rych skutkiem było zmniejszenie się różnic między klasami niższy-mi i wyższymi oraz wzrostem dochodów, wystąpiło zjawisko plura-lizmu w stylach życia i zmiany we wzorach konsumpcji;

2) W wyniku powstania EWG, w latach 70. XX wieku nastąpiło otwar-cie społeczeństw europejskich na inne kultury a w sferze konsumpcji nastąpiła dyfuzja dóbr konsumpcyjnych i symboli różnych kultur;

3) Powstanie nowej kultury konsumpcji wpłynęło na legitymizację i akceptację specyficznych emocjonalnych postaw konsumentów6.

Gwałtowny wzrost konsumpcji w ostatnich latach spowodowany był wie-loma czynnikami, takimi jak zmiany ekonomiczne, masowa produkcja, nowe techniki sprzedaży, nowe techniki komunikacji, rozszerzenie ofert dóbr i usług konsumpcyjnych oraz zmiany w dochodach. W dzisiejszych czasach nastąpił znaczący wzrost realnych dochodów ludności, który był wynikiem wzrostu go-

5 A. Borowska, s. 8.6 F. Bylok, Konsumpcja w Polsce i jej przemiany w okresie transformacji, Częstochowa 2005, s. 63-64.

317


spodarczego, ale również tym, że kobiety podjęły prace zarobkową. Ponadto zmniejszyła się liczebność rodzin, a tym samym wydatki rodzinne.

Na wzrost konsumpcji bardzo duży wpływ wywarł rozwój banków ko-mercyjnych i łatwość w osiągnięciu kredytu konsumpcyjnego oraz narastający trend, aby żyć na kredyt. Oszczędzanie na długotrwałe dobra konsumpcyjne, takie jak samochody, wyposażenie domu przestały być „w modzie”; etos prote-stanckiego ascetyzmu zajął hedonizm. Znaczący wpływ na wzrost konsumpcji mają też karty płatnicze. Dzięki temu jednostka najpierw konsumuje, potem płaci. Najpierw przyjemność, potem wyrzeczenie i praca. W rozwiniętych spo-łeczeństwach przemysłowych karty kredytowe są bardzo rozpowszechnione, ludzie płacą wirtualnym pieniądzem, a ich zadłużenie rośnie. Jednak najwięk-szy wpływ na rozwój konsumpcjonizmu w dzisiejszych czasach mają ponad-narodowe korporacje, które przewyższają swoją siłą i bogactwem wiele państw narodowych. Około jedna trzecia część wszelkiej aktywności gospodarczej na świecie jest realizowana przez zaledwie 200 korporacji, powiązanych ze sobą nawzajem strategicznymi sojuszami7. Ich celem jest niczym nieograniczony wzrost i zysk. W ich rękach są również wszelkie media, za pomocą których model konsumpcjonizmu rozpowszechnia się na cały świat.

Według jednej z koncepcji, której autorem jest John Brewer, społeczeństwo konsumpcyjne charakteryzuje się następującymi cechami:

• występuje w nim różnorodna oferta dóbr konsumpcyjnych, wśród których występują nie tylko produkty zaspokajające podstawowe po-trzeby, ale również produkty luksusowe, służące zaspokajaniu przy-jemności i „życzeń”,

• produktom i usługom nadaje się znaczenie symboliczne za pomocą znaków i obrazów, dzięki temu można stymulować wzmacniać po-trzeby konsumenckie z pomocą mody, reklamy i marketingu,

• artykuły konsumpcyjne stają się środkiem do indywidualizacji stylu życia, jego demonstracji, pełnią rolę dystynkcyjną,

• następuje dominacja sfery czasu wolnego i konsumpcji nad sferą pro-dukcji i usług,

• rośnie rola konsumenta, który staje się sprawcą zmian społecznych,

7 Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie, red. A.H. Badiner, Warszawa 2004, s.14.

318


• następują zmiany w systemach wartości, konsumpcja staje się warto-ścią samą w sobie, powstaje tzw. kultura konsumpcji8.

Jean Baudrillard9 charakteryzując współczesne społeczeństwo stwierdza, że: „Społeczeństwo konsumpcji jest także społeczeństwem przyuczania do konsumpcji, społecznego tresowania i wdrażania w konsumpcję, innymi sło-wy, nowym i swoistym modelem uspołecznienia, mającym związek z pojawie-niem się nowych sił wytwórczych i monopolistyczną restrukturyzacją systemy gospodarczego o wysokim poziomie produkcji”. Narzędziem tresury społe-czeństwa konsumpcyjnego jest kredyt. Pod pozorem gratyfikacji i ułatwienia dostępu do dóbr materialnych bez konieczności oszczędzania i odraczania w czasie zaspokojenia swoich potrzeb konsumpcyjnych, w rzeczywistości kre-dyt jest narzędziem dyscyplinującym, służącym wymuszaniu oszczędzania i regulowania popytu.

W społeczeństwie konsumpcyjnym innego wymiaru nabiera tożsamość jed-nostki. Dawniej tym co określało tożsamość była religia, otoczenie społeczne lub przynależność klasowa. Dziś tożsamość jednostki określa to, co ona konsumuje. „Jestem tym, co kupuję”, „Robię zakupy, więc jestem”. We współczesnym spo-łeczeństwie tożsamość można sobie kupić, ale ta tożsamość nie jest dana raz na zawsze (tak jak kiedyś dobre urodzenie), bowiem należy ją wciąż potwierdzać kolejnymi zakupami. Można stworzyć sobie dowolną tożsamość pod warunkiem posiadania wystarczających środków, ale można ją również „wypożyczyć” na kredyt. Karta kredytowa działa dziś jak zaklęcie: „Sezamie otwórz się” ze zna-nej bajki. W społeczeństwie konsumpcyjnym wciąż aktualna jest konsumpcja na pokaz, która w poprzednich epokach była atrybutem klas wyższych, czyli klasy próżniaczej, jak nazywał ją Thorstein Veblen10. W poprzednich epokach konsumpcja była instrumentalna – miała na celu zaspokajanie potrzeb. Pułapy tych potrzeb wynikały z przynależności do określonych klas oraz z norm spo-łecznych, które je określały. Dziś człowiek nie jest ograniczony przynależnością do określonej klasy i prawami z tego wynikającymi. Jest całkowicie wolny – jedy-nym ograniczeniem jest posiadanie określonych środków11.

W społeczeństwie konsumpcyjnym konsumpcja staje się bardziej sym-boliczna – jest formą komunikacji za pomocą kodów zawartych w towarach i usługach. Za pomocą tych kodów ludzie przekazują informacje o sobie: o swo-

8 F. Bylok, s.63-64.9 J. Baudrillard, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Warszawa 2006, s. 94.10 T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1971, s. 16.11 Z. Kaczmarczyk, B. Leśnodorski, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1966, s. 209.

319


jej indywidualności, pozycji społecznej, posiadanej władzy. Symbolizm kon-sumpcji miał miejsce w różnych epokach i we wszystkich społeczeństwach, lecz nigdy dotąd jednostka nie miała możliwości sama decydować o swojej przynależności do elity. W społeczeństwie konsumpcyjnym rolę warstw spo-łecznych – czyli wyróżniania ludzi, przejęła konsumpcja. Aby osiągnąć lub zachować odpowiednią pozycją społeczną, należy posiadać odpowiednią ilość odpowiednich rzeczy, które o tym zaświadczą. Dlatego dziś ludzie ulegają co-raz większej presji wydawania pieniędzy na rekwizyty w postaci zarówno dóbr materialnych, jak i usług, typowych dla dotychczasowych elit. Dziś najważniej-szym elementem statusu, który świadczy o zajmowanej pozycji społecznej, jest posiadanie określonych dóbr i nieustanny „recykling” , jak nazywa to zjawisko Baudrillard12, czyli kupowanie wciąż od nowa rzeczy nie zużytych, nie znisz-czonych, lecz niemodnych „... moda jest zjawiskiem arbitralnym, przemijają-cym, cyklicznym i niczego nie dodaje do wewnętrznych przymiotów jednostki. Ma jednak charakter głębokiego przymusu, a sankcją jest tutaj społeczny suk-ces albo wykluczenie.”

David Loy (za: Badiner)13 w swojej książce The religion of the Market suge-ruje, że konsumpcja staje się, nową światową religią, która opiera się na dwóch nieuzasadnionych dogmatach:

• wzrost gospodarczy i wzmożony handel światowy będzie korzystny dla każdego,

• wzrostu nie zahamują naturalne ograniczenia planety o skończo-nych rozmiarach.

Tworzy się tzw. „konsumencka religia”, a w centrach handlowo – rozryw-kowych trwa spektakl konsumpcji, w których jednostka jest uczestnikiem i jednocześnie widzem. Ma miejsce rytualna konsumpcja, w której jednost-ka uczestniczy i jednocześnie ogląda samą siebie, swoje miejsce w hierarchii i swoją wykreowaną przez siebie tożsamość. Rytualizacja konsumpcji polega również na tworzeniu „otoczki” kulturalno – handlowej dla tradycyjnych wy-darzeń, świąt religijnych czy innych. Istniejącym w danej kulturze świętom religijnym i innym nadaje się większą wagę poprzez oprawę muzyczną i wizu-alną, oraz poprzez telewizję; niektóre z nich takie jak Walentynki, Haloween czy Beaujolais Nouveau, w ramach globalizacji rozpowszechniają się do innych krajów.

12 J. Baudrillard, s. 94.13 Uważność na targowisku …, s. 14.

320


Ośrodkami tej nowej religii są wielkie centra handlowe (mall’e), oferują-ce oprócz zakupów – również przeżywanie różnego rodzaju przyjemności. George Ritzer nazywa je „świątyniami konsumpcji”, w takim sensie, że mają one dla wielu ludzi magiczny, a nawet religijny charakter. Za pomocą środków technicznych tworzy się urojony świat dostarczający niezwykłych wrażeń od-działywujących na wszystkie zmysły człowieka oraz na jego duchowość. Kon-sumpcja pozwala człowiekowi poczuć iluzję szczęścia poprzez przynależność do określonej grupy konsumentów danych dóbr, co daje mu poczucie ważności i niezwykłości14.

Ralf Kramer uważa, że kultura konsumpcji przejmuje funkcje zarezer-wowane dotychczas dla kościoła, ponieważ człowiek czujący się wyizolowany z powodu braku więzi religijnych, szuka nowej parafii, którą znajduje w kon-sumpcjonizmie. W wyniku tego, w dniach wolnych od pracy, całe rodziny piel-grzymują do centrów handlowych w celach konsumpcyjnych i rozrywkowych oraz aby tam spędzić wolny czas. Zasadniczo religia ma przynosić swoim wy-znawcom pocieszenie, ulgę i wsparcie, natomiast religia konsumpcji doprowa-dza ludzi do uzależnienia, biedy a środowisko do degradacji15 .

Niemieccy socjologowie Th. Kutsh i G. Wiswede dokonali krytyki społe-czeństwa konsumpcyjnego już w latach 60. i 70. XX wieku i wymienili kilka negatywnych konsekwencji masowej konsumpcji, takich jak:

1) Postępująca dominacja materialistycznych systemów wartości w spo-łeczeństwie i zanik wartości niematerialnych;

2) Typowym wyznacznikiem zachowań konsumpcyjnych staje się pa-sywność, a aktywność i twórczość jako podstawa wewnętrznego ży-cia nie jest już możliwa;

3) Postępująca standaryzacja gustów konsumenckich i ograniczanie in-dywidualizmu;

4) Wyznaczanie zachowań konsumpcyjnych przez producentów;

5) Postępująca proletaryzacja i degradacja gustów przez ich uśrednie-nie, np. przez przekaz telewizyjny16.

Dziś najbardziej niebezpieczne jest to, że społeczeństwa ulegają totalitarnej propagandzie wielkich korporacji, które chcą zapewnić sobie zasoby naturalne

14 G. Ritzer, s. 63.15 A. Borowska, s. 13.16 F. Bylok, s. 63-64.

321


i rynki zbytu całego świata, a których celem jest zapewnienie zysku sobie i swo-ich akcjonariuszy. Odbywa się to kosztem zwykłych obywateli, którzy wpadają w choroba nadmiernej konsumpcji i zubożenie. Następuje globalizacja kon-sumpcji czyli proces upowszechniania się oferty produktów lansowanych na rynkach światowych, który prowadzi do upodobania się wzorów spożycia i za-chowań konsumenckich w różnych zakątkach świata. Firmy i przedsiębiorstwa w walce o przetrwanie na silnie konkurencyjnym globalnym rynku stosują coraz bardziej wyrafinowane strategie marketingowe, wykorzystując wiedzę o rzeczywistych potrzebach i preferencjach klientów oraz o ich marzeniach, tęsknotach i nieuświadomionych potrzebach. David C. Korten17 przyrównuje dzisiejsze wpływy globalnych instytucji gospodarczych do kolonizatorów. Me-taforą obecnej sytuacji jest kolonializm, ponieważ wszyscy jesteśmy uzależnie-ni od pieniędzy. Każda transakcja dotycząca każdego elementu życia określona jest przez pieniądz.

Ideologią współczesnych kolonizatorów jest ideologia konsumpcjonizmu, która głosi, że za pomocą konsumpcji człowiek zaspokoi wszystkie swoje pra-gnienia od tych najbardziej podstawowych do najwyższych. Człowiek może zaspokoić swoją potrzebę władzy i znaczenia (im więcej posiada, tym większa jego władza i znaczenie), poczucie bezpieczeństwa, szczęścia, akceptacji i po-czucia własnej wartości. Za pomocą manipulacji ideologia ta przekonuje ludzi, że konsumpcja to droga do samorealizacji. Ideologia konsumpcjonizmu polega na dotarciu do tkwiącego w umysłach ludzi poczucia niewystarczalności lub braku, a następnie na wyprodukowaniu przedmiotu lub symbolu, który daje gwarancję zaspokojenia tej potrzeby. Tworzy się fałszywe potrzeby – czyli ta-kie, które nie wynikają z rzeczywistego braku, lecz powstają w wyniku reklamy i narzucania konsumpcyjnego systemu wartości. Współczesna forma koloniza-cji ma pokojową formę – niezauważalną. Reklama działa anonimowo, dlatego jest bardziej skuteczna niż autorytet jawny, ponieważ nikt nie podejrzewa, że ukrywa się za nim nakaz i oczekiwanie posłuszeństwa. Rozkaz i rozkazodaw-ca są niewidzialni – nie ma nikogo przeciw komu można się przeciwstawić, w związku z tym nie działa prawo reaktancji, czyli naturalny odruch człowieka polegający na stawianiu oporu wszelkim naciskom. Benjamin Barber18 określa to zjawisko jako „aksamitną tyranię konsumpcyjnego totalitaryzmu”.

Narzędziem podboju jest manipulacja umysłami ludzkimi, dzięki czemu elity dominujące starają się podporządkować masy swoim celom. Manipulacja

17 D.C. Korten, Świat po kapitalizmie, Łódź 2002, s. 39.18 B. R. Barber, Dżihad kontra McŚwiat, Warszawa 1997, s. 17.

322


umysłami dokonuje się za pośrednictwem mediów, które są własnością kor-poracji. Wszędzie tam, gdzie działają wielkie koncerny, zaangażowane są ma-sowe środki komunikowania do poparcia globalnej ekspansji usług i towarów konsumpcyjnych. Herbert I. Schiller stwierdził, że forma komunikowania się jaka rozwinęła się w krajach gospodarki rynkowej, a szczególnie w USA, jest „rzeczywistym ucieleśnieniem kontroli świadomości”19 (za: Borowska).

Wielkie korporacje poprze sterowanie ludzki umysłem dążą do uczynienia ze społeczeństw biernych obywateli, posłusznym wszelkim manipulacjom za-miast podejmować jakąkolwiek aktywność na rzecz poprawy swego losu. Ma miejsce masowa manipulacja społeczeństwem, które na różne sposoby zmu-szane jest do konsumpcji, w związku z tym powstaje zjawisko konsumpcjoni-zmu ze wszystkimi jego ujemnymi skutkami.

Gloryfikacja konsumpcji, nadanie jej nadrzędnej wartości odbywa się za pośrednictwem mediów, a szczególnie telewizji. Korten20 stwierdza na podsta-wie swoich badań, że przeważająca wielkość wydatków na reklamę wykorzy-stywana jest w celu indoktrynowania dzieci, przekonywania ich do wartości, jakie niesie ze sobą konsumpcjonizm i rządy korporacji.

Bardzo ważny jest fakt, że w charakterze konsumentów uczestniczy obec-nie w gospodarce więcej nastolatków i dzieci niż kiedykolwiek wcześniej. Mło-dzi ludzie mają teraz dużo więcej pieniędzy i odgrywają większą rolę przy podejmowaniu rodzinnych decyzji związanych z konsumpcją. W rezultacie zaspokaja ich potrzeby wiele nowych środków konsumpcji, jedne bezpośred-nio (bary szybkich dań i parki tematyczne), inne pośrednio (parki rozrywki w megacentrach handlowych). Firmy, takie jak McDonald’s czy Disney świet-nie sobie zdają sprawę, że zarówno ich teraźniejszość, jak i przyszłość zależy od tego, czy potrafią przyciągnąć dzieci. Z dzieci oczywiście wyrastają dorośli konsumenci, z których wielu ma potomstwo i cykl się zaczyna od początku.

W ostatnich latach dzieci i młodzież same w sobie staja się coraz ważniej-szymi konsumentami (są na przykład serie kosmetyków dla dzieci, płyty kom-paktowe dla nastolatków) i odgrywają główną rolę w przyciąganiu dorosłych do wielu nowych środków konsumpcji, co widać choćby na rynku zabawek. W przeszłości zabawkami były dziecinne wersje narzędzi przeznaczonych dla dorosłych (na przykład młotek – zabawka), zabawki uczyły dzieci umiejętno-ści, jakie mieli dorośli (mały konstruktor, domek dla lalek) lub zaspokajały za-interesowanie jednych i drugich gadżetami (kolejka elektryczna). W latach 30.

19 A. Borowska, s. 14.20 D.C. Korten, s. 41.

323


XX wieku pojawiły się pierwsze zabawki, które nie były dziecinnymi wersjami rzeczy dla dorosłych i przemawiały bezpośrednio do dzieci, na przykład za-bawki przedstawiające postaci z pierwszych filmów Disneya. W latach 50. XX wieku zabawki w rodzaju Barbie były za proca reklam telewizyjnych oferowane bezpośredni dzieciom. Jak powiada Ritzer21, dziś o wielu zabawkach dorośli wiedzą niewiele lub nie wiedzą nic, ponieważ są one częścią odrębnej kultury dziecięcej, która w telewizji i w kinie trafia wprost do dzieci. By dorośli mogli zabawkę kupić, dzieci musza im powiedzieć, co je interesuje. Dorośli mogą się też całkiem poddać – wręczyć dzieciom pieniądze i pozwolić na samodziel-ny zakupy.

Najpotężniejszym narzędziem indoktrynacji jest telewizja, która dociera do 60% ludzi na świecie. Jest ona najbardziej skuteczna w wywoływaniu bier-ności, dezaktywacji i spadku umysłowej aktywności oraz obniżenia zmysłu krytycznego jednostki. Masowa kultura i rozrywka, które są głównymi nośni-kami wartości stylu i stylu życia amerykańskiego kapitalizmu korporacyjne-go, odbierają energię ludzkim działaniom i wytwarzają stan umysłowego od-rętwienia. Badacze stwierdzają: Programując telewizje na sukces komercyjny, programujemy mózg całej cywilizacji, być może całego gatunku, co doprowa-dzi do ewolucyjnej stagnacji i katastrofy ekologicznej. Wykorzystanie telewizji w celu promowania wyłącznie materialistycznych wartości stało się najwięk-szym problemem w sferze życia psychicznego i zdrowia publicznego w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie. Z tego wynika, że do sprawowania kontro-li nad narodem nie jest potrzebna kontrola nad jego prawami lub wojskiem, wystarczy kontrolować to, kto opowiada narodowi jego opowieści. Nadmierna konsumpcja dóbr materialnych i usług, która nie jest usprawiedliwiona rzeczy-wistymi potrzebami ludzkimi i nie liczy się z kosztami ekologicznymi, społecz-nymi i indywidualnymi22 (za: Borowska).

W społeczeństwie konsumpcyjnym ma miejsce współczesna forma kolo-nializmu i zniewolenia człowieka bez użycia siły, ale za pomocą manipulacji. Człowiek sam poddaje się manipulacji i ucieka od wolności uzależniając się od przyjemności oferowanych przez rynek, uzależniając się od innych ludzi w aspekcie samego siebie. Traci swoja wolność psychiczna i ekonomiczną, uza-leżniając się od banków i żyjąc na kredyt. Poprzez uleganie konsumpcyjnym wzorom życia, człowiek traci swoja tożsamość i kreatywność, staje się bierny. Ulegając „aksamitnej tyranii konsumpcyjnego totalitaryzmu” staje się niewol-

21 G. Ritzer, s. 66.22 A. Borowska, s. 15.

324


nikiem swoich pragnień, opinii innych ludzi i właścicieli ponadnarodowych korporacji. Nie rozwija się, lecz cofa, nie tworzy, lecz przyczynia się do destruk-cji i zniszczenia (consumere – w pierwotnym znaczeniu oznacza niszczyć).

Coraz bardziej konsumpcja przenika nasze życie, coraz bardziej nas po-chłania. Coraz częściej znajdujemy się w miejscach jej poświęconych. Środka-mi konsumpcji stają się nawet nasze domy – atakowane przez telemarketerów, kanały telewizyjne zachęcające do zakupów i sklepy internetowe, zasypywane prospektami, przynoszonymi przez pocztę i katalogami firm wysyłkowych. Niemal bezustannie nakłania się nas do konsumowania. Oczywiście większość z nas z entuzjazmem włącza się do społeczności konsumentów i chętnie odwie-dza świątynie konsumpcji, aby kupić to, co zaoferują. Częściej bywamy w tych miejscach, które są bardziej widowiskowe. Łatwo jednak ogarnia nas znudze-nie. Dlatego miejsca konsumpcji konkurują między sobą na polu widowisko-wości. W rezultacie wystawy staja się coraz bardziej spektakularne i wciąż się wzmagają starania, by zwabić klienta. Na całym świecie konsumpcja znaczy w życiu człowieka coraz więcej. Niektórzy uważają, że jest ona symbolem współczesnego społeczeństwa większości rozwiniętego świata. Konsumujemy liczne towary i usługi, które są nam niezbędne do życia i mnóstwo innych, na które po prostu mamy ochotę. Często musimy się udać do określonych miejsc, żeby te towary i usługi nabyć.

Erich Fromm23 pisał o potrzebie tworzenia społeczeństwa „antykonsump-cyjnego”, czyli społeczeństwa zdrowego, rozwijającego się, twórczego. Jego zdaniem takie społeczeństwo powinno promować i kreować nowego człowie-ka, który charakteryzowałby się m.in. potrzebą głębokiej więzi z ludźmi i ze światem, które mogą zastąpić pęd do posiadania, zawłaszczania, kontrolowa-nia świata i uzależniania się od własności oraz akceptacja faktu, że nikt i nic z zewnątrz nie nadaje sensu życia. Powtórzmy więc, że Fromm stwierdza: „Jeśli ludzie mają się kiedykolwiek stać wolni i przestać zasilać przemysł patologiczną konsumpcją, to niezbędna jest radykalna zmiana w systemie gospodarczym: musimy położyć kres obecnej sytuacji, w której zdrowa gospodarka jest możli-wa jedynie za cenę istnienia niezdrowych istot ludzkich”

3. Konsumpcyjny styl życia w Polsce: ruch a zdrowie

„Człowiek współczesny, którego stworzyła cywilizacja, czyli on sam, nie jest człowiekiem szczęśliwym i nie jest człowiekiem zdrowym. Żyje w środowisku,

23 E. Fromm, s. 253.

325


które sam stwarza, ale i sam zatruwa”24. Słowa te trafnie obrazują jakość życia człowieka przełomu wieków, który doświadcza rozlicznych przemian dokonu-jących się w obrębie ściśle ze sobą powiązanych płaszczyzn egzystencji: społecz-nej, przyrodniczej i kulturowej. Jednostka, której spod kontroli wymyka się rze-czywistość, bardzo często czuje się w niej zagubiona i wyobcowana. Korzystając z licznych dóbr i udogodnień, często zatraca umiejętność nawiązywania bliskich i bezpośrednich kontaktów z drugim człowiekiem, przeżywania autentycznych spotkań z przyroda czy kontemplacji dóbr i wytworów kultury. Dotkliwie od-czuwanymi negatywnymi skutkami rozwoju cywilizacyjnego są: degradacja śro-dowiska naturalnego, powstanie szeregu nieznanych wcześniej zagrożeń i plag społecznych, deprywacja wielu potrzeb biologicznych i psychicznych.

W Polsce od ponad dwudziestu kilku lat podlegającej przemianom spo-łeczno–politycznym nieodłącznym elementem rzeczywistości stało się również zachwianie poczucia ekonomicznego bezpieczeństwa większości grup społecz-nych. Proces transformacji ustrojowo–gospodarczej przyczynił się do paupery-zacji znacznej części społeczeństwa. Źródłem masowego ubożenia społeczeń-stwa stało się nie tylko spowodowane restrukturyzacją bezrobocie, lecz także permanentnie niskie dochody pracowników wielu sfer gospodarki. Wskutek tych czynników sytuacja ekonomiczna szerokich warstw społeczeństwa staje się z roku na rok coraz bardziej dramatyczna. Ten stan rzeczy przyczynia się do wzrostu subiektywnego poczucia zagrożenia ubóstwem. Wielu zatrudnionych zawodowo Polaków staje przed rzeczywistością bądź postrzeganą subiektyw-nie koniecznością podejmowania dodatkowych prac zarobkowych czy łączenia pracy na kilku etatach. Elementem stylu życia szerokich warstw społeczeństwa staje się zarówno Veblenowskie próżnowanie, jak i permanentne zapracowa-nie. Jest ono realizowane zwykle kosztem zdrowia i wypoczynku, co pozostaje w sprzeczności z trendami europejskimi i światowymi. W odniesieniu do tych pierwszych grup społecznych powstał termin „proletariat wolnego czasu”, nie ze względów ekonomicznych, ale właśnie z uwagi na bardzo ograniczone moż-liwości korzystania przez nich z tego dobrodziejstwa. Podczas gdy na świecie wzrost zasobów czasu wolnego uważany jest za jedną z istotniejszych zdobyczy cywilizacyjnych, a sposób wykorzystania go – za miernik jakości życia, w na-szym kraju – w odniesieniu do coraz szerszych kręgów społecznych – obser-wujemy niepokojące zjawisko kurczenia się liczby wolnych od pracy godzin oraz postępującą rutynizację sposobów gospodarowania nimi. Jak podaje W.

24 T. Kielanowski, Człowiek tworzy siebie sam, Gdańsk 1985, s. 8.

326


Kocemba25 zjawiskiem często spotykanym staje się w sferze zajęć wypoczynko-wych – rezygnacja z aktywności fizycznej oraz tendencje do homocentryzmu.

Innym, równie istotnym czynnikiem wpływającym na ograniczenie ak-tywności ruchowej jednostki stają się wprowadzane na skalę masową udogod-nienia. Coraz silniej zautomatyzowany i skomputeryzowany świat wychodzi naprzeciw potrzebie uczynienia obowiązków zarówno zawodowych, jak i do-mowych, czynnościami łatwiejszymi, mniej uciążliwymi fizycznie. Wprowa-dzane rozwiązania podnoszą komfort życia oraz efektywność pracy, z jednej strony powodują stopniowa redukcję ogólnej aktywności ruchowej, z drugiej zaś zwiększając obciążenia układu nerwowego. Tym czasem organizm ludzki, poszczególne jego układy przystosowane są do podejmowania wysiłku fizycz-nego i potrzebują go do prawidłowego funkcjonowania. Praca, sprawdzana do funkcji kontrolno – sterujących, staje się wysoce monotonna i wpływa istotnie na stan psychofizjologiczny człowieka. Znużenie, senność, obniżenie aktywno-ści psychicznej i czujności, a więc objawy zmęczeniopodobne – przyczyniają się istotnie do osłabienia możliwości obronno–adaptacyjnych jednostki26. Skutek ograniczenia ruchowego, dotyczącego w równej mierze sfery zajęć obowiązko-wych co wypoczynkowych, z roku na rok obniża się sprawność psychofizyczna polskiego społeczeństwa27.

Wymiernym wskaźnikiem zmian zachodzących w kulturowym środowi-sku życia Polaków jest m.in. narastający spadek zainteresowania wieloma in-stytucjami upowszechniania kultury na rzecz homocentrycznego korzystania z nowoczesnych mediów, takich jak: telewizja, wideo, kino domowe czy sprzę-żony z Internetem multimedialny komputer. Należy stwierdzić, że u podłoża tego zjawiska leżała sięgająca końca lat 70. minionego stulecia masowa likwi-dacja bądź przekształcanie rozmaitych placówek kulturalno – oświatowych (kin, domów kultury, bibliotek, czytelni, klubów osiedlowych itp.)28. Proces ten zbiegł się w czasie z dynamicznym rozwojem nowoczesnych mediów, w pierw-szym rzędzie telewizji. Okazała się ona tanim i wygodnym sposobem obcowa-nia z kulturą, toteż z łatwością przejęła kontrolę nad sferą czasu wolnego wielu Polaków, niejednokrotnie całkowicie wypierając formy bezpośredniego uczest-nictwa w kulturze. Proces pauperyzacji, jak również zapracowanie i zmęcze-nie Polaków codziennością, implikujące poszukiwanie łatwo dostępnych form rozrywki, dodatkowo wyostrzyły to zjawisko. Telewizja zawładnęła nasza co-25 W. Kocemba, Społeczne zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze fizycznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1993 nr 1, s. 83.26 T. Wolańska, T. Łobożewicz, Rekreacja i turystyka w rodzinie, Warszawa 1994, s. 54-65.27 B. Maj, Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej, Kraków 2007, s. 16.28 P. Kossowski, Dziecko i reklama telewizyjna, Warszawa 1999, s. 13.

327


dziennością, dzieci dorastają w kulturze obrazu, większość ich doświadczeń zaś ma charakter wizualno–medialny. Kontakt z TV oraz innymi mediami elektronicznymi rozpoczyna się bardzo wcześnie, już około drugiego roku ży-cia i ma charakter codzienny, permanentny, z biegiem lat coraz dłuższy29. Do-datkowo nieustannie pojawiają się coraz bardziej zaawansowane możliwości i zastosowania – telewizja kablowa, satelitarna, interaktywna, odbiorniki TV z ekranem panoramicznym, kino domowe, wideo czy też sprzężony z Interne-tem multimedialny komputer. W konkurencji z nimi coraz częściej przegrywa-ją: czynny wypoczynek na powietrzu, spacery, zapewniające kontakt z naturą wyprawy turystyczne itd. Atrakcyjność oraz wielofunkcyjność wspomnianych mediów, w szczególności zaś Internetu, nieprzebrane możliwości wykorzysty-wania go w celach informacyjnych, komunikacyjnych czy rozrywkowych po-wodują stałe wydłużanie czasu, jaki użytkownicy poświęcają na pobyt w sieci. Surfowanie w wirtualnym świecie wypiera nierzadko nie tylko aktywność re-kreacyjno–sportową czy turystyczną, lecz także bezpośrednie kontakty inter-personalne. Wskutek tych zjawisk coraz powszechniej mówi się o zagrożeniach w postaci syndromu społecznego „błędnego koła”, wtórnej nieśmiałości czy uzależnienia, zwanego netoholizmem.

Wraz z dokonującymi się w Europie zmianami systemowymi zakładano, że również w Polsce wyraźnie zwiększy się uczestnictwo społeczeństwa w ak-tywnych ruchowo formach wypoczynku. Realizowane przez zachodnie spo-łeczeństwa postulaty rekreacji ruchowej i sportu dla wszystkich oraz fitnessu rozumianego jako dbałość o zdrowie i urodę błyskawicznie dotarły do Polski, przyczyniając się – jednak w wyraźnie skromniejszym zakresie – do zmian w sferze zachowań w wolnym czasie Polaków. Za wskaźnik owej dyfuzji wzo-rów uznać należy zjawisko fitness oraz fitness clubów, zajęć aerobiku, calla-neticsu czy stretchingu, siłowni oraz kulturystyki itp. O wzroście popularno-ści aktywnych form wypoczynku świadczy również rosnący popyt na sprzęt i stroje turystyczno-sportowe oraz oferty wyjazdowe biur podróży.

Wśród różnorodnych form wypoczynku szczególnego znaczenia nabiera-ją rekreacja ruchowa i turystyka jako swoisty rodzaj dobrowolnej aktywności, mającej na celu przede wszystkim systematyczną, wydajną regenerację fizycz-nych i psychicznych sił człowieka, jak też poszerzenie sfery jego zainteresowań i możliwości natury motorycznej oraz społecznej. Psychofizyczna regeneracja organizmu w toku tak rozumianej rekreacji dokonuje się poprzez podejmowa-

29 J. Izdebska, Mass media i multimedia – dominująca przestrzeń życia dziecka, [w:] Pedagogika społeczna, red. E. Murynowicz-Hetka, t. 2 Warszawa 2007, s. 519.

328


nie zadań ruchowych zawierających w sobie elementy odpoczynku, rozrywki oraz poznawania otaczającej rzeczywistości.

Aktywność fizyczna a szczególnie jej rekreacyjne oraz turystyczne formy, traktowane są dziś w Europie i na świecie jako zjawiska kompensacyjne wobec zagrożeń cywilizacyjnych. Do powszechnych motywów ich uprawiania (przy-jemność, rozrywka) dochodzą obecnie motywy instrumentalne – przekonanie o konieczności podejmowania tego typu aktywności dla podtrzymania i rege-neracji biologicznych, psychicznych i społecznych wartości ludzkiej egzysten-cji. W najszerszym ujęciu, uprawiając rekreację i turystykę, możemy: kompen-sować brak ruchu, neutralizować stresy i przeciążenia psychiczne, zapobiegać występowaniu szeregu chorób i dolegliwości, regenerować siły fizyczne i psy-chiczne, kształtować ciało i osobowość, rozwijać zainteresowania, zaspokajać różnorakie potrzeby ( rozrywki, kontaktów społecznych, estetyczne itd.)30.

Świadomość polskiego społeczeństwa wydaje się jednak pod tym względem wciąż niska. Środowiska lekarskie alarmują, że co najmniej połowa spośród 12 głównych czynników ryzyka, będących przyczyną chorób cywilizacyjnych, związana jest bezpośrednio z hipokinezją, czyli niedostateczną aktywnością ruchową. Badania prowadzone przez przedstawicieli nauk o kulturze fizycznej, pedagogów społecznych czy socjologów wychowania także potwierdzają, że ruch stanowi jeden z najskuteczniejszych środków służących lepszemu zdro-wiu człowieka, pojmowanemu jako stan fizycznego, psychicznego i społeczne-go dobrostanu. Odpowiednio dozowana aktywność fizyczna istotnie zmniej-sza ryzyko wystąpienia: chorób metabolicznych (miażdżyca, otyłość, cukrzyca, dna); chorób układu krwionośnego; chorób układu kostnego (zwyrodnienia kręgosłupa, wady postawy, osteoporoza); chorób układu mięśniowego i na-rządów ruchu; chorób układu oddechowego ( infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych, chorób związanych z pojemnością płuc); nerwic, chorób psy-chosomatycznych; urazów, do których dochodzi często na tle niedostatecznej sprawności fizycznej, zaburzeń układu nerwowego i narządów zmysłów; cho-rób wynikających ze zmniejszenia zdolności odpornościowych organizmu31 (za: Toczek-Werner). Nic nie stracił na aktualności głoszony przed czterdzie-stoma laty pogląd H. Szwarc32, że – „Ruch jest potrzebą biologiczną zwierząt i ludzi, jest elementarną podstawą zdrowia psychicznego i fizycznego, w or-ganizmach pozbawionych ruchu zachodzą procesy patologiczne, organizmy te

30 B. Wojnarowska, A. Wojciechowska, Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży, Warszawa 1993, s. 7-8.31 Podstawy rekreacji i turystyki, red. S. Toczek-Werner, Wrocław 2007, s. 17.32 H. Szwarc, Wpływ ruchu i rekreacji fizycznej na somatyczne i psychiczne zdrowie człowieka, [w:] Zdrowie psy-

chiczne, red. K. Dąbrowski, Warszawa 1979, s. 223.

329


chorują i szybciej starzeją się. Wynika to z funkcji, jaką spełniają mięśnie w me-tabolizmie całego ustroju. Praca mięśni i ruch to nie tylko czynniki niezbędne do utrzymania sprawności i wydolności psychofizycznej osób dorosłych, lecz także bardzo istotny czynnik rozwoju wzrastającego organizmu. Wzrastanie i rozwój nie jest procesem mechanicznym wykorzystującym odżywianie i asy-milację. Dla prawidłowego wzrastania, dla właściwego procesu syntezy żywej materii, niezbędna jest naprzemienność asymilacji i dysymilacji, następowa-nie po sobie faz pobudzania i hamowania, pracy i wypoczynku. Procesy te nie mogą przebiegać prawidłowo w warunkach bezruchu lub ograniczonej aktyw-ności ruchowej”.

Współczesna technika ułatwia życie oraz uwalnia od wysiłku. Telefony, środki medialne i komputery pozwalają człowiekowi funkcjonować w pozy-cji siedzącej przez wiele godzin dziennie. Bezruch stał się normą. Pasywność fizyczna w czasie wolnym i siedzące formy odpoczynku są powszechnym ele-mentem stylu życia. Niedobór ruchu, a za nim otyłość i inne „efekty konsump-cyjnego stylu życia” zbierają bardzo złe dla zdrowie owoce. Młodzi ludzie wy-raźnie podążają ta samą drogą, co dorośli. Co ósme najmłodsze dziecko jaw-nie wyraża niechęć do ruchu. Wskaźnik te rośnie wraz z wiekiem uczniów. W gimnazjum oscyluje w granicach 18%, a wśród uczennic szkół ponadgim-nazjalnych przekracza 30%33.

Ponowoczesną konsumpcję charakteryzuje instrumentalne traktowanie ciała, a troska o ciało ma charakter pasożytniczy. Wygląd ciała stanowi pod-stawowe kryterium tożsamości człowieka, musi ono zgodnie z trendami obo-wiązującej mody być szczupłe i młode. Nie zawsze środki, które do takiego wyglądu ciała doprowadzają, są odpowiednie. Zazwyczaj to, czy one są zdrowe, dla wielu osób jest czynnikiem drugorzędnym. Liczy się tylko efekt. W za-leżności od sezonu stosuje się coraz częściej intensywne odchudzanie, sterydy, operacje plastyczne, ekstremalne treningi i sporty, wschodnie sztuki doskona-lenia mentalno – sprawnościowego oraz niedozwolone środki farmakologiczne i narkotyki. Ponowoczesność poprzez swój konsumpcyjny styl życia kreuje nie-bezpieczne dla zdrowia i życia zachowania. Wolność przyczynia się do pewne-go rodzaju zguby człowieczeństwa. Preferowany powszechnie konsumpcyjny styl życia bardzo często oscyluje wokół zachowań zgubnych dla zdrowia.

Wśród ponowoczesnych propozycji usług dotyczących ciała więcej moż-na znaleźć ofert dotyczących zjawisk związanych z corporeizmem – sztucz-nym upiększaniem ciała – niż ofert rzeczywistej pomocy w sposób bezpieczny 33 W. Pańczyk, Kultura fizyczna wobec „grzechów” współczesnego człowieka, [w:] Raporty i szkice o kulturze fizycz-

nej i zdrowotnej w perspektywie humanistycznej, red. W. J. Cynarski, S. Cieszkowski, Rzeszów 2009, s. 30-46.

330


poprawiających sprawność i wydolność fizyczną oraz wygląd ciała ludzkiego. Takie oferty wymagają silnej woli czasu oraz nieulegania okresowym modom. Sprawne i zdrowe ciało wymaga systematycznej i wieloaspektowej troski, któ-rej młodzi uczą się od dorosłych. Niestety wzorcotwórcze grupy społeczne: ro-dzice, nauczyciele, lekarze itp. nie zawsze mogą i często nie chcą być wzorem dla młodych pokoleń34.

4. Aktywność fizyczna (rekreacyjno-turystyczna) jako element polityki zdrowotnej

Trudno znaleźć w literaturze definicję zdrowotnej potrzeby współczesnego człowieka, a tym bardziej szeroko rozumianych – zdrowotnych potrzeb spo-łecznych. Na użytek tego opracowania, dla przybliżenia owych „potrzeb zdro-wotnych” wyjdźmy od definicji stylu życia. J. Drabik określa zdrowy styl życia jako… „pewna filozofia związana z obszarami zdrowia, postawy, gotowość do działania na rzecz zdrowia i zachowania zdrowotne razem wzięte”. Wyko-rzystując wcześniejsze opracowanie Gniazdowskiego35 tenże Drabik36 określa składowe zdrowego stylu życia. Należą do nich:

• aktywność fizyczna – świadoma i odpowiedzialna połączona z ewalu-acją jej efektów w tym także masy ciała,

• łagodzenie stresu i troska o właściwe stosunki międzyludzkie,

• właściwe odżywianie w aspekcie ilościowym, jakościowym i z zacho-waniem czasu posiłków,

• unikanie nałogów, substancji toksycznych oraz nienadużywanie uży-wek i leków,

• przestrzeganie zasad higieny i założeń okresowych badań lekarskich,

• różnorodny kontakt z przyrodą – wkomponowany obok dostatecznej ilości i jakości snu w (dobowy, tygodniowy) system odpoczynku.

Powyższe składowe zdrowego stylu życia mogą, wydaje się, stanowić kanwę zdrowotnych potrzeb ponowoczesnego (żyjącego według trendów konsump-cyjnych) człowieka.

34 W. Pańczyk, Posługiwanie się ciałem wobec zagrożeń cywilizacji konsumpcyjnej, „Lider” nr specjalny 2003, s. 13-18.35 A. Gniazdowski, Zachowania zdrowotne, Łódź 1990, s. 51. 36 J. Drabik, M. Resiak, Styl życia w promocji zdrowia, Gdańsk 2010, s. 20-21.

331


Patrząc z pozycji kultury fizycznej na czoło tak rozumianych potrzeb zdrowotnych wybija się aktywność fizyczna w połączeniu z kontaktem z na-turą. Aktywność fizyczna jest swojego rodzaju głównym ogniwem ułatwiają-cym wiele innych zachowań zdrowotnych. Pomaga regulować ujemne efekty nadmiernego odżywiania, ale także wzmaga apetyt, ułatwia radzenie sobie ze stresem, działa profilaktycznie i terapeutycznie na objawy zmęczenia i znu-żenia, powoduje odreagowywanie i ułatwia kontakty międzyludzkie, ułatwia także walkę z nałogami i przestrzeganie zasad higieny, jest elementem czynne-go wypoczynku i środkiem poprawiającym efektywność snu. Dużą część tych swoich wielkich walorów zdrowotnych aktywność fizyczna potęguje jeżeli ma miejsce w środowisku naturalnym niezależnie od pory roku.

Niestety, na przekór tym niezaprzeczalnym walorom zdrowotnym, ak-tywność fizyczna ponowoczesnego człowieka, żyjącego według kanonów kon-sumpcyjnego stylu życia charakteryzuje niechęć do ruchu. Ta niechęć jest zja-wiskiem o bardzo poważnych następstwach zdrowotnych. H. Ruskin37 określa ją jako „syndrom fizycznej pasywności”. Zdaniem autora powyższy syndrom ma wiele przyczyn z których trzy są w Polsce, w ostatnich trzech dziesięciole-ciach, szczególnie widoczne.

Pierwszą przyczyną jest fakt, że aktywność fizyczna wraz z postępem techniki przestała być potrzeba witalną, życiową koniecznością. Współcześnie aktywność fizyczna to bardziej świadoma realizacja własnych – rozwijających osobowość potrzeb człowieka. Przestała być wartością instrumentalną i stała się wartością autoteliczną. To dlatego bywa kultywowana głównie przez osoby posiadające szeroką świadomość jej wartości profilaktycznych i terapeutycz-nych dla przebywającego głównie w bezruchu organizmu ludzkiego.

Druga przyczyną jest szeroko rozumiana komercjalizacja sportu. Wyczyn kwalifikowany ponad ludzką miarę, wspomagany różnorodną oprawą finanso-wą, medialną i farmakologiczną stał się udziałem wybranych „bohaterów” reali-zujących swoje pasje często za cenę zdrowia, a nawet życia. Taki sport przestał motywować do powszechnej aktywności fizycznej dla zdrowia. Motywuje za to i to bardzo powszechnie do biernego, konsumpcyjnego kibicowania, na domiar złego, bardzo często w obliczu niezdrowych a nawet niebezpiecznych dla życia emocji. Sport będący dotychczas symbolem całej kultury fizycznej nadaje jej pe-joratywnego znaczenia w powszechnym odbiorze społecznym. Starożytne Juwe-nalowskie życzenie by sport oznaczał zdrowie tym samym ciągle jest aktualne.

37 H. Ruskin, Mit i rzeczywistość – spór o kształt wychowania fizycznego w szkołach, „Kultura Fizyczna” 1994 .nr 1-2, s. 12.

332


Trzecia przyczyna rozszerzania się zjawiska pasywności fizycznej tkwi w ofercie ponowoczesnej cywilizacji konsumpcyjnej wobec ciała ludzkiego: sztuczne sposoby jego wspomagania, suplementację, ingerencje chirurgiczne, corporeizm, psychofarmakologia itp..

Są to złudne sposoby poprawiania samopoczucia i zdrowia ludzkiego. Bardziej tu chodzi o drugorzędny w tym wypadku efekt zewnętrzny (wygląd, urodę) niż sprawność fizyczną i zdrowie. Trudno jednak w cywilizacji kon-sumpcyjnej bardziej cenić zdrowie niż własny image, wszak to on warunkuje powodzenie towarzyskie i sukces w pracy a nawet jest najważniejszym składni-kiem tożsamości konsumenta. Jak więc widzimy instrumentalne traktowanie własnego ciała charakteryzuje się deprecjacją wartości symbolicznych – du-chowych a nie rzeczywistym zdrowiem. Niestety trendy konsumpcyjne cią-gle stwarzają złudzenia, że samopoczucie i zdrowie bardziej uzyskać można ulegając często bolesnym i drogim, ale modnym zabiegom nowoczesnej troski o ciało niż trudnej i ciągłej aktywności fizycznej w kontakcie z naturą, wespół z przestrzeganiem innych reguł zdrowego stylu życia.

6. Uwagi końcowe

Realizowane przez autora w latach 2005-2010 szersze badania społeczne w południowo-wschodnich regionach Polski, na ponad czterotysięcznej próbie, między innymi w zakresie poziomu aktywności fizycznej i teoretyczno-prak-tycznej recepcji różnych wzorów kultury fizycznej ukazały bardzo niebezpiecz-ne trendy. Oto mieszkańcy środowisk o stosunkowo niskim poziomie urba-nizacji i raczej nie prezentujący awangardy w recepcji najnowszych trendów konsumpcyjnego stylu życia charakteryzują się zachowaniami wyraźnie anty zdrowotnymi. Ponad połowa badanej populacji wykazuje się niewystarczająca dla zdrowia aktywnością fizyczną we wszystkich grupach wiekowych kobiet oraz wśród najmłodszych i najstarszych mężczyzn. Wykazana w badaniach liczba godzin przebywania w pozycji siedzącej w skali doby w grupach wieko-wych 14-25 lat wynosi 7,6 godz./dobę i jest wyższa od „siedzenia” osób w prze-dziale wiekowym 26-90 lat – 5,7 godz./dobę. Ta różnica jest istotna statystycz-nie na poziomie p<0,001.

Następstwem wykazanej powyżej hipokinezji są znaczące odsetki osób z nadwagą i otyłością. Wynoszą one odpowiednio38: 38 W. Pańczyk, Aktywność fizyczna mieszkańców południowo-wschodnich regionów Polski u progu XXI wieku, [w:]

Społeczno-edukacyjne oblicz współczesnego sportu i olimpizmu, red. J. Nowicień, J. Chełmecki, Warszawa 2010, s. 130-143.

333


młodzież 14-25 lat dziewczęta 2-28% chłopcy 5-35%dorośli 26-50 lat kobiety około 20% mężczyźni około 45%osoby starsze 50 lat plus kobiety 50-75% mężczyźni 70-80% Częściową odpowiedzią w zakresie przyczyn powyższego pejoratywnego

traktowania aktywności fizycznej są wyniki badań nad rozumieniem i prak-tyczną recepcją w aspekcie zdrowia, poszczególnych działów kultury fizycznej wśród mieszkańców południowo-wschodnich regionów Polski. Pozytywny wpływ na zdrowie respondenci oceniają: sportu 10-25%, wychowania fizycz-nego 40-70%, rekreacji fizycznej 50-75% i turystyki 70-85%. Wyniki zasygnali-zowanych badań warte są przemyślenia.

W świetle przedstawionych powyżej analiz teoretycznych w zakresie kon-sumpcyjnego stylu życia, zachowań związanych ze zdrowym stylem życia i wy-ników naszych badań, wydaje się, że można pokusić się o wstępne przedsta-wienie wybranych zdrowotnych potrzeb współczesnego człowieka hołdującego założeniom konsumpcyjnego stylu życia. Patrząc z pozycji człowieka kultury fizycznej widzimy je w trzech działach:

1) Zdrowotne potrzeby somatyczne.

2) Zdrowotne potrzeby psychiczne.

3) Zdrowotne potrzeby filozoficzno – ekologiczne.

I tak „wybrane zdrowotne potrzeby somatyczne” to potrzeby:

• częstej, umiarkowanej aktywności fizycznej,

• regulacji ilości i jakości żywienia,

• hartowania i wspomagania mechanizmów obronnych organizmu,

• doskonalenia posługiwania się ciałem (komfort motoryczny),

• podtrzymywania lub poprawiania adaptabilności organizmu poprzez różnorodne kontakty z naturą,

• opóźniania zmian inwolucyjnych.

„Wybrane zdrowotne potrzeby psychiczne” to potrzeby:

• wyjścia z zamkniętych pomieszczeń,• ucieczki od natłoku informacji,• psychoterapii kolorystyką i muzyką (cisza) natury,• regulacji procesów psychicznych poprzez akupresurę bosego chodze-

nia, kąpiele: powietrzne, wietrzne, słoneczne, wodne,

334


• w skrajnych przypadkach odnowy biologicznej poprzez naturoterapię.

„Wybrane zdrowotne potrzeby filozoficzno-ekologiczne” to potrzeby:

• łagodzenia pogłębiających się antynomii kultury i natury,

• wykorzystania profilaktycznej i terapeutycznej naturalnej przestrzeni w rytmie doby, tygodnia i roku

• namysłu aksjologiczno – ekologicznego w obliczu życia osobistego, rodzinnego a szczególnie prokreacji,

• rozumienia własnego samopoczucia i zdrowia w aspekcie homeosta-zy, heterostazy a nawet kosmostazy.

Uogólniając, można przyjąć, że celem i potrzebą jest Umiarkowana aktywność psychofizyczna w kontakcie z naturą. Tak więc oferta środowisk kultury fizycznej w trosce o realizację ponowoczesnych, społecznych potrzeb zdrowotnych winna mieć charakter różnorodnych odmian aktywności rekre-acyjno-turystycznej we wszystkich porach roku. Uzasadniają to stanowisko dwa argumenty:

1) filozoficzno-aksjologiczny,

2) ekonomiczny

W pierwszym aspekcie - nie można biernie poddawać się często błędnym i aspołecznym trendom konsumpcyjnego stylu życia. Na zagrożenia nie tylko zdrowotne, ale głównie aksjologiczne zwraca uwagę wielu myślicieli: „Żyjemy w cywilizacji jednorazowego użytku”39 - (Lem za: Janowska, Mucharski), „Na-sza rzeczywistość jest to cywilizacja rzeczy kosztem cywilizacji ludzi”40 – (o. Marjański za: Janowska, Mucharski), Chore społeczeństwa i chore cywilizacje narzucają człowiekowi fałszywe potrzeby i normy41 – (Fromm), współczesne czasy to „…antyintelektualizm, infantylizm intelektualny, moda na entuzja-stów gadżetów i niskie standardy intelektualne odbiorców kultury”42 – (Życiń-ski), „Zabawić się na śmierć”43 – (Postman), człowiek ideologii zbyt liberalnej

39 K. Janowska, P. Mucharski, Rozmowy na koniec wieku, Kraków 1999, s. 33.40 Tamże.41 E. Fromm, s. 253.42 J. Życiński, Konsumenci z pustyni, „Newsweek” 2002 nr 22, s. 120.43 N. Postman, Zabawić się na śmierć, Warszawa 2002, s. 14.

335


„chce traktować siebie jak zespół doznań i powierzchownych satysfakcji”44 – (Jan Paweł II za: Sieroń).

W drugim aspekcie - wydatki na zdrowie, na przełomie pierwszego i dru-giego dziesięciolecia XXI w. wyniosły: Polska – 6,4% PKB; Grecja – 9,6% PKB; Niemcy – 10,4% PKB; Francja – 11% PKB; USA – 16% PKB. Stany Zjednoczone starając się otoczyć opieką zdrowotną wszystkich potrzebujących w tym głów-nie chorych z powodu obniżonej aktywności fizycznej (jako efektu konsump-cyjnego stylu życia) już przed kilku laty przeznaczały niemal trzykrotnie więcej nakładów finansowych na zdrowie niż Polska. Wątpliwe jest że polska gospo-darka wytrzyma takie nakłady finansowe w najbliższej przyszłości. O zdrowie zatem winniśmy bardziej dbać osobiście. Nasza propozycja różnorodnej ak-tywności fizycznej w tym szczególnie rekreacyjno – turystycznej we wszyst-kich porach roku wydaje się jak najbardziej aktualna i społecznie uzasadniona. Więcej, winna być stałym elementem zdrowotnej polityki państwa, której jed-nym z głównych celów winno być permanentne kształtowanie zdrowego, czyli aktywnego fizycznie stylu życia członków konsumpcyjnego społeczeństwa.

44 R.B. Sieroń, Nowotestamentalne modele wychowania jako antidotum na kryzysy antropologiczne ery ponowocze-snej, [w:] W Służbie Kościołowi, Ojczyźnie i Rodzinie, red. E. Juśko, B. Wolny, Stalowa Wola 2011, s.226-233.

336


Bibliografia

Barber B.R., Dżihad kontra McŚwiat, Warszawa 1997.

Baudrillard J., Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Warszawa 2006.

Borowska A., Społeczeństwo konsumpcyjne – charakterystyka, „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej” 2009 z. 14.

Bylok F., Konsumpcja w Polsce i jej przemiany w okresie transformacji, Częstochowa 2005.

Drabik J., M. Resiak., Styl życia w promocji zdrowia, Gdańsk 2010.

Fromm E., Mieć czy być, Poznań1999.

Gniazdowski A., Zachowania zdrowotne, Łódź 1990.

Hostyński L., Wartości w świecie konsumpcji, Lublin 2006.

Izdebska J., Mass media i multimedia – dominująca przestrzeń życia dziecka, [w:] Pedagogika społeczna, red. E. Murynowicz-Hetka, t. 2, Warszawa 200 7.

Janowska K., Mucharski P., Rozmowy na koniec wieku, Kraków 1999.

Kaczmarczyk Z., Leśnodorski B., Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1996.

Kielanowski T., Człowiek tworzy siebie sam, Gdańsk 1985.

Kocemba W., Społeczne zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze fizycznej. „Kultura i Społeczeństwo” 1993 nr 1.

Korten D.C. , Świat po kapitalizmie, Łódź 2002.

Kossowski P., Dziecko i reklama telewizyjna, Warszawa 1999.

Maj B., Komunikacja społeczna w sieci a interakcje off-line, [w:] Oblicza Internetu. Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI wieku, red. M. Sokołowski, Elbląg 2006.

Maj B., Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej, Kraków 2007.

Pańczyk W., Aktywność fizyczna mieszkańców południowo-wschodnich regionów Polski u progu XXI wieku, [w:] Społeczno-edukacyjne oblicze współczesnego sportu i olimpizmu, red. J. Nowicień, J. Chełmecki, Warszawa 2010.

337


Pańczyk W., Kultura fizyczna wobec „grzechów” współczesnego człowieka, [w:] Raporty i szkice o kulturze fizycznej i zdrowotnej w perspektywie humanistycznej, red. W.J. Cynarski, S. Cieszkowski, Rzeszów 2009.

Podstawy rekreacji i turystyki, red. Toczek-Werner, Wrocław 2007.

Postman N., Zabawić się na śmierć, Warszawa.2002.

Ritzer.G., Magiczny świat konsumpcji, Warszawa 2009.

Ruskin H., Mit i rzeczywistość – spór o kształt wychowania fizycznego w szkołach, „Kultura Fizyczna” 1994 nr 1 -2.

Szwarc H., Wpływ ruchu i rekreacji fizycznej na somatyczne i psychiczne zdrowie człowieka, [w:] Zdrowie psychiczne, red. K. Dąbrowski, Warszawa 1979.

Uważność na targowisku. Globalny rynek i masowa konsumpcja a świadome życie, red. A.H. Badiner, Warszawa 2004.

Veblen T., Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1971.

Wojnarowska B., Wojciechowska A., Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży, Warszawa 1993.

Wolańska T., Łobożewicz T., Rekreacja i turystyka w rodzinie, Warszawa 1994.

339

‘FACTA SIMONIDIS’

Zasady przygotowywania tekstów

1) Redakcja przyjmuje wyłącznie materiały nigdzie wcześniej nieopu-blikowane ani niezgłoszone do wydania w innych pismach lub wy-dawnictwach.

2) Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że autor (autorzy) gwa-rantuje, że jest ona dziełem samodzielnym i oryginalnym, nie była wcześniej publikowana w jakiejkolwiek formie i że uzyskał on (oni) konieczne zgody na wszelkie cytowania z innych źródeł.

3) Autor (lub autorzy) zapewnia, że praca nie narusza praw autorskich innych osób, nie zawiera oszczerstw, nie narusza praw do znaków towarowych, tajemnic handlowych, promocyjnych lub prywatności, lub innych spraw podlegających zaskarżeniu.

4) Autor (lub autorzy) wyraża zgodę na opublikowanie pracy w Inter-necie.

5) Honorowane są oświadczenia pisemne lub składane pocztą interne-tową.

6) Wszelkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą dema-skowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające autorów, towarzystwa naukowe, stowarzy-szenia edytorów naukowych itp.)

7) Redakcja dokumentuje wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania zasad etyki obowiązujących w nauce.

8) Teksty do druku powinny być przygotowane w języku polskim lub obcym a ich tytuły w języku właściwym dla artykułu oraz angiel-skim.

9) „Streszczenie” w języku polskim i „Summary” w angielskim powin-ny zawierać do 100 słów i odnosić się do celu, założeń, wyników ba-dań, konkluzji.

10) „Słowa kluczowe” w języku polskim i „Keywords” w angielskim po-winny oddawać istotę rozważań i odpowiadać kategoriom przyjętym w danym obszarze badawczym /od 3 do 8/.

340

Facta Simonidis

11) Informacja o autorze /w j. polskim i angielskim/ powinna zawierać następujące dane: stopień lub tytuł naukowy, imię i nazwisko, miej-sce pracy oraz adres e-mail.

12) Teksty, przygotowane w programie WORD i TeX, czcionka 12 New Times Roman, 1,5 odstępu między wierszami, powinny być przesy-łane Redakcji pocztą elektroniczną. Redakcja zastrzega sobie możli-wość wprowadzania zmian w tekstach.

13) Teksty artykułów w czasopismach z zasady powinny być podzielone na numerowane części zaopatrzone w tytuły.

14) W czasopismach teksty artykułów, łącznie z przypisami, nie powi-nien przekraczać 22 stron znormalizowanych, artykuł recenzyjny 8 stron znormalizowanych a sprawozdanie naukowe 6 stron znormali-zowanych. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania skrótów.

15) Wyróżnienia w tekście należy zaznaczać drukiem rozstrzelonym.16) Każda tabela, rysunek, wykres powinny mieć kolejną numerację, ty-

tuł własny oraz źródło. Numer i tytuł należy umieścić nad ilustracją, natomiast opis bibliograficzny źródła pod ilustracją.

17) Wtrącenia obcojęzyczne należy zaznaczyć kursywą, cytaty należy uj-mować w cudzysłów (bez kursywy). W tekście tytuły książek należy pisać kursywą bez cudzysłowu. W przypisach kursywą należy pisać wyłącznie tytuły książek i artykułów.

18) W przypadku stron WWW należy podać tytuł strony WWW, adres URL i koniecznie datę odczytu [w nawiasach kwadratowych].

19) Przypisy, najlepiej rozbudowane i różnorodne, należy umieszczać na dole strony.

20) Opisy bibliograficzne w przypisach należy sporządzać wg poniższe-go schematu:

książki: T. Kowalski, Zamość i Zamojszczyzna, Kraków 2007, s. 4.

artykułu w czasopiśmie: T. Kowalski, Witkacy dzisiaj, „Przegląd Polonisty”, 2007 nr 4, s. 7.

pracy zbiorowej: Zamojszczyzna dzisiaj i jutro, red. J. Nowak, Zamość 2007, s. 22.

artykułu z pracy zbiorowej: J. Witkowski, Polskie wybory, w: Wybory parlamentarne w Polsce po roku 1989, red. S. Kobus, Warszawa 2007, s. 54.

dokumentu elektronicznego: www…… [odczyt: 15.06.2007].

341

Zasady przygotowywania tekstów

21) Od roku 2015, zgodnie z wymogami Polskiej Bibliografii Nauko-wej, m.in. w kontekście ustalania liczby cytowań, Autorzy artyku-łów powinni umieścić na ich końcu tzw. bibliografię załącznikową. W układzie alfabetycznym powinna ona zawierać opisy bibliogra-ficzne – spis wykorzystanych prac: książek, prac zbiorowych, arty-kułów w częściach prac zbiorowych, artykułów w czasopismach na-ukowych oraz innych źródeł, które podlegają systemowi ustalania liczby cytowań.

22) Opisy bibliograficzne w bibliografii załącznikowej należy sporządzać w układzie alfabetycznym wg schematu właściwego dla przypisów, zaczynając jednak od nazwiska a nie od skrótu imienia. Biorąc pod uwagę powyższe przykładowe opisy bibliograficzne sporządzone na użytek przypisów taka bibliografia załącznikowa powinna wyglą-dać następująco:

Bibliografia:

Kowalski T., Witkacy dzisiaj, „Przegląd Polonisty”, 2007 nr 4, ss. 3 – 17.

Kowalski T., Zamość i Zamojszczyzna, Kraków 2007.

Witkowski J., Polskie wybory, w: Wybory parlamentarne w Polsce po roku 1989, red. S. Kobus, Warszawa 2007, ss. 54 – 70.

Zamojszczyzna dzisiaj i jutro, red. J. Nowak, Zamość 2007.

Prace w formie elektronicznej należy przesyłać na adres Redaktora Naczel-nego: [email protected] lub [email protected] oraz Sekretarza Redakcji: [email protected].

Zapraszamy do współpracy!

· spis treści contents maria chodkowska, zdzisław kazanowski...

Documents