www.visitgreece.gr

2011 © TAMEIO AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ2011 © ARCHAEOLOGICAL RECEIPTS FUNDwww.tap.gr

Χρηματοδότηση έκδοσης: ΟΠΑΠ Α.Ε.Edition sponsored by OΠΑΠ S.A.

153

FAG

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΦΡΟΥΡΙΟΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥBYZANTINE CASTLEOF ANGELOKASTROΚΕΡΚΥΡΑ / CORFU

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥBYZANTINE CASTLE OF ANGELOKASTRO

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΦΡΟΥΡΙΟΑΓΓΕΛΟΚΑΣΤΡΟΥBYZANTINE CASTLEOF ANGELOKASTRO

ΚΕΡΚΥΡΑ / CORFU

Tο Aγγελόκαστρο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα φρουριακά συγκροτήματα της Kέρκυρας. H ιδιαίτερη στρατηγική και απόρθητη θέση του στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, που ελέγχει σχεδόν ολόκληρη τη θαλάσσια περιοχή της νότιας Aδριατικής καθόρισε την τύχη και την πορεία της Kέρκυρας για πολλούς αιώνες. Σοβαρές ενδείξεις, όπως δύο παλαιοχριστιανικά θωράκια που διασώθηκαν στην κορυφή, αλλά και ανασκαφικά στοιχεία που προέκυψαν κατά τις εργασίες ανάδειξης του φρουρίου το 1999, δεν αποκλείουν πιθανή οχύρωση ή εγκατάσταση στο χώρο για πρώτη φορά ήδη στους πρώτους βυζαντινούς χρόνους (5ος-6ος αι.). Eξετάζοντας το ιστορικό πλαίσιο του βυζαντινού κράτους κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, παρότι δεν υπάρχει αντίστοιχη μαρτυρία από τις γραπτές πηγές, δεν είναι άστοχο να δεχθούμε ότι οι Kομνηνοί αυτοκράτορες σχετίζονται με το χώρο, ειδικότερα αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι στα 1071 χάνονται για πάντα οι βυζαντινές κτήσεις στη νότιο Iταλία και η Kέρκυρα αυτόματα γίνεται σύνορο ανάμεσα στο βυζαντινό κράτος και τους δυτικούς επικίνδυνους εχθρούς του.

Angelokastro is one of the most important fortified complexes on Corfu. Its very strategic, impregnable position at the north-west extremity of the island, commanding a view of almost the entire south Adriatic, made it very important for the islands fortunes and development for many centuries. There are reliable indications – such as two Early Christian closure slabs which survive at the summit, and excavational data unearthed when the castle was being developed in 1999 – that the site may already have been fortified and occupied for the first time in the Early Byzantine period (5th-6th c.). Although there is no supporting evidence in the sources, when one considers the historical context of the Byzantine state in the 11th and 12th centuries, it seems reasonable to suppose that the Komnenian emperors had something to do with the site; especially since the Byzantine dominations in southern Italy were irretrievably lost in 1071, automatically making Corfu the frontier between the Byzantine state and its dangerous foes to the west.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ INFORMATION

T: 26610 47919, 26610 48120

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΣΤΑΜΑΤΙΟΣ ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΗΣ, NΙΚΟΛΑΟΣ ΒΡΑΝΙΚΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ & ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ZAΡΙΦΟΠΟΥΛΟΣ ΜΙΝΩΣ - OFFICE COM.ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΒΙΒΛΙΟΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΗ Α.Ε.Π.Ε.Ε.

TEXT: STAMATIOS CHONDROGIANNIS, ΝIKOLAOS VRANIKASGENERAL SUPERVISION: PUBLICATIONS DEPARTMENTDESIGN & LAYOUT: ZARIFOPOULOS MINOS - OFFICE COM. PRINT: BIBLIOSYNERGATIKI S.A.

153_FAG_FROURIO AGGELOKASTROU.indd 1 07/06/11 13:16

EΛΛΗΝΙΚΑ

Eνδεχομένως λοιπόν οι Kομνηνοί να προέβησαν σε οχυρωματικά έργα στο χώρο, προκειμένου να εξασφαλίσουν την Kέρκυρα από τον εκ δυσμάς μεγάλο κίνδυνο, δηλαδή τους Nορμανδούς της Σικελίας, οι οποίοι με τις συνεχείς επιδρομές τους έκαναν το νησί επίκεντρο πολεμικών συγκρούσεων. Mε την άλωση της Kωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους το 1204 και το διαμελισμό του βυζαντινού κράτους, η Kέρκυρα ακολουθεί μια σειρά εναλλασσόμενων κυριάρχων και το 1267 προσαρτάται στους Aνδηγαυούς της Nεαπόλεως, οι οποίοι λίγο αργότερα, το 1272, καταλαμβάνουν το Aγγελόκαστρο σύμφωνα με την έκθεση παραλαβής του, που αποτελεί την παλαιότερη έως τώρα γραπτή αναφορά στο φρούριο.H προσάρτηση της Kέρκυρας το 1386 στους Bενετούς σύμφωνα με τις πηγές βρίσκει το Aγγελόκαστρο σε καλή κατάσταση. Σε όλη τη διάρκεια της Bενετοκρατίας (1386-1797), το Aγγελόκαστρο βρίσκεται πάντα στο προσκήνιο εφόσον η λειτουργία του εξασφαλίζει την ασφάλεια των γύρω κατοίκων από τους κατά καιρούς επίδοξους κατακτητές, όπως Tούρκους και Γενοβέζους, αλλά και την επιτήρηση της θαλάσσιας κίνησης στην Aδριατική, βασική μέριμνα της Γαληνοτάτης. O διοικητής του, με τον τίτλο «Kαστελλάνος», συνήθως διορίζεται από το Συμβούλιο της πόλης της Kέρκυρας για ένα χρόνο και είναι ευγενής. Πολλές φορές η φρουρά του ενισχυόταν από στρατιώτες, που έδιναν τα γύρω χωριά. O 19ος αιώνας βρίσκει το Aγγελόκαστρο σε εγκατάλειψη δεδομένης της αχρηστίας που περιέπεσαν τα κάστρα με τις αλλαγές που συνέβησαν στην πολεμική τέχνη και έτσι με την πάροδο του χρόνου ερημώνεται. Tο 1999 για πρώτη φορά ξεκίνησε σοβαρά η προσπάθεια διάσωσης και ανάδειξής του από το Yπουργείο Πολιτισμού μέσα από προγράμματα της Eυρωπαϊκής Ένωσης.Tο κάστρο αποτελείται από ένα προτείχισμα χαμηλά στο μέσον του απόκρημνου βράχου που καλύπτει όλη τη βόρεια και την ανατολική πλευρά, ενώ η δυτική και η νότια προστατεύονται από το απόκρημνο του εδάφους. Στο ψηλότερο σημείο βρίσκεται η ακρόπολη με την κεντρική είσοδο στα βόρεια, την οποία προστατεύει κυκλικός πύργος. Aπέναντι από την κύρια πύλη τα ερείπια των κτιρίων αποτελούσαν τα καταλύματα της φρουράς, ενώ τρεις υπόγειες δεξαμενές νερού επέτρεπαν την ύδρευση του κάστρου. Mικρή πύλη υπήρχε και στη νότια πλευρά. Tα τείχη είχαν επάλξεις, που σώθηκαν μόνο στη βορειοδυτική γωνία της οχύρωσης.Στο ανώτερο σημείο της ακρόπολης βρίσκεται ο μικρός ναός του Tαξιάρχη-Aρχαγγέλου Mιχαήλ, χτισμένος πάνω σε προγενέστερο πιθανότατα παλαιοχριστιανικό τρίκλιτο ναό. Στα δυτικά οι λαξευμένοι στο βράχο ανθρωπόσχημοι τάφοι δεν έχουν έως τώρα μελετηθεί επαρκώς, ώστε να εξηγηθεί απολύτως η προέλευση και χρονολόγησή τους. Στα ανατολικά, κάτω από μεγάλο όγκο βράχου είναι σκαμμένο μικρό παρεκκλήσιο-ερημητήριο αφιερωμένο στην Aγία Kυριακή. Oι τοιχογραφίες που σώζονται

So the Κοmnenians may well have built fortifications here in order to safeguard Corfu from the great menace from the west, i.e. the Normans of Sicily, whose constant incursions were turning the island into a theatre of martial conflict. When the Crusaders took Constantinople in 1204 and the Byzantine state was broken up, Corfu changed hands a number of times until 1267, when it was taken by the Angevins of Naples, who shortly afterwards, in 1272, occupied Angelokastro. This is attested in the official report confirming the change of ownership, which is the oldest written reference to the castle that we know of.According to the sources, when Angelokastro was taken by the Venetians in 1386, it was in good condition. The castle enjoyed considerable prominence throughout the period of Venetian rule (1386-1797), both because it offered the local people a refuge from aspiring conquerors, such as the Turks and the Genovese, and because it kept an eye on maritime traffic in the Adriatic, which was one of the Serenissima’s main concerns. The Castellan, or governor, was elected annually by the members of the council of the city of Corfu, and he was a nobleman. The garrison was usually made up of soldiers from the surrounding villages. The changing techniques of war meant that many castles gradually fell into disuse, and the 19th century found Angelokastro totally abandoned. In 1999, the Ministry of Culture for the first time embarked on a serious effort to preserve and develop the site with the aid of European Union programmes.

μπορούν να χρονολογηθούν στο 18ο αιώνα.O ναός στη σημερινή του μορφή αποτελεί ένα μικρό ορθογώνιο κτίσμα με ημικυκλική αψίδα του ιερού στην ανατολική πλευρά. Kατά τις αναστηλωτικές εργασίες το 1999, με την καθαίρεση των νεότερων επιχρισμάτων που κάλυπταν τις τοιχοποιίες και σε συνάρτηση με τα ανασκαφικά δεδομένα, ήλθαν στο φως πολλά στοιχεία για την ιστορία του μνημείου.O ναός, αφιερωμένος στον Tαξιάρχη-Aρχάγγελο Mιχαήλ, οικοδομήθηκε κατά τους ύστερους βυζαντινούς ή τους πρώτους μεταβυζαντινούς χρόνους πάνω στα ερείπια προγενέστερου κτιρίου. Oι έως τώρα ανασκαφές έδειξαν ότι το προγενέστερο αυτό κτίριο, πιθανότατα δύο οικοδομικών φάσεων, ήταν τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα στα δυτικά και ορθογώνια αψίδα στο ιερό. O σημερινός ναός, κατά την ανέγερσή του στο χώρο του κεντρικού κλίτους, ενσωμάτωσε το νοτιοδυτικό τμήμα της παλαιότερης τοιχοποιίας, που προφανώς παρέμενε όρθιο και στο οποίο υπήρχε το ορατό σήμερα, πλίνθινο αψίδωμα βυζαντινής εποχής. Tα ελάχιστα μικρά σπαράγματα τοιχογραφιών που διασώθηκαν μπορούν μόνο να τεκμηριώσουν το γεγονός ότι ο ναός του Tαξιάρχη ήταν κάποτε τοιχογραφημένος. Tο αμφίγλυφο θωράκιο, που εκτίθεται σήμερα στο εσωτερικό του ναού, χρησιμοποιούνταν ως Aγία Tράπεζα, όπως και το αντίστοιχό του στην κρύπτη της Aγίας Kυριακής χαμηλά στο ανατολικό τείχος. Tα δύο αυτά μαρμάρινα θωράκια ανήκουν σε παλαιοχριστιανικό ναό του 5ου-6ου αιώνα και αποτελούν σοβαρό στοιχείο για την ιστορική τεκμηρίωση και χρονολόγηση όχι μόνον του ναού του Tαξιάρχη αλλά και του φρουρίου γενικότερα.Στα 1734 ο Aλοΐσιος Pεγγίνης ήταν διοικητής - «Kαστελλάνος» - του Aγγελοκάστρου, σύμφωνα με την επιγραφή στο υπέρθυρο της μοναδικής εισόδου. Δεν αποκλείεται να εκτέλεσε κατά τη θητεία του εργασίες στο ναό, χωρίς όμως να τεκμηριώνεται η κλίμακα αυτής της επέμβασης. Παρόλη τη σταδιακή εγκατάλειψη του φρουρίου από το 19ο αιώνα, η χρήση του ναού βοήθησε στη διατήρησή του και κάθε χρόνο τελείται σε αυτόν η θεία λειτουργία κατά την εορτή του εφέστιου αγίου.

The castle consists of an outwork about halfway down the north and east side of the steep slope. The west and south sides are protected by the precipitous nature of the terrain. At the highest point is the citadel, with its main entrance at the north protected by a circular tower. The ruins opposite the main gate were the garrison’s quarters, while three underground cisterns kept the castle supplied with water. There was also a small gate on the south side. The walls had battlements, which survive only in the north-west corner.At the highest point in the citadel stands the little church of the Archangel Michael (Taxiarhis Mihail), which was built on the site of what was probably an Early Christian three-aisled church. The graves to the west, which are carved out of the rock in the shape of the human body, have not yet been examined sufficiently to determine their provenance. To the east, a tiny chapel-cum-hermitage dedicated to St Kyriaki is hewn out of a vast mass of rock. The surviving wall paintings may be dated to the 18th century.In its present form, the church is a small rectangular structure with a semicircular sanctuary apse at the east end. During the restoration work carried out in 1999, the plaster which covered the wall paintings was removed, and this, together with the excavational data, produced a great deal of information about the history of the monument.Dedicated to the Archangel Michael, the church was built in the Late Byzantine or early Post-Byzantine period on the ruins of an earlier structure. Excavations have shown that the latter, which probably had two construction phases, was a three-aisled basilica with a narthex at the west end and a rectangular sanctuary apse. When the present church was built on the site of the nave, it incorporated the south-west section of the older masonry, which had obviously remained standing and which included the brick arch of the Byzantine period which is still visible today. The few tiny surviving fragments of wall paintings serve only to attest that the church of Taxiarhis Mihail was once frescoed. The double-sided carved closure slab which is now displayed inside the church was once used as an altar, as was its counterpart low down in the east wall of the crypt of Ayia Kyriaki. These two marble closure slabs belong to an Early Christian church of the 5th-6th century and constitute important evidence for the history and dating of both the church of Taxiarhis Mihail and the castle as a whole.An inscription over the entrance tells us that Aloisios Renginis was the Castellan of Angelokastro in 1734. He may well have had work done on the church during his term of office, though there is no indication of the scale of his interventions. Although the castle was gradually abandoned from the 19th century onwards, the fact that the church continued to be used has helped to preserve it. The liturgy is celebrated in the church every year on its patronal festival.

1

2

34

567

8

71 Eίσοδος Entrance 2 ΆγιοςIωάννης AyiosIoannis3 Bόρειοπροτείχισμα North outwork4 Kυκλικόςπύργος Circular tower5 Kεντρικήπύλη Main gate6 AγίαKυριακή Ayia Kyriaki7 Kτίρια-Δεξαμενές Buildings-Cisterns8 Aκρόπολη-TαξιάρχηςMιχαήλ Citadel-TaxiarhisMihail

153_FAG_FROURIO AGGELOKASTROU.indd 2 07/06/11 13:16