İctimai elmlərin tədrisi zamanı

cinslərin bərabərliyi məsələsi

Dərsliklərin gender analizi

Tbilisi

2012 il

1

Mündəricat

Tədqiqi məsələnin icmalı 3

Tədqiqat haqqında ümumi məlumat 5

Tədqiqatda istifadə olunan terminlərin izahatı 6

Tədqiqatın məqsədləri və hipotezi 7

Tədqiqat obyekti 7

Tədqiqat zamanı istifadə edilən metodlar 9

Tədqiqatın nəticələri 9

Cinslərin bərabərlik məsələlərinin

tarix dərsliklərində təsviri;

Dərslik müəlliflərinin gender tərkibi 10

Dərslik illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası 10

Tarixi mənbələrdə və dərs fəallıqlarında cinslərin reprezentasiyası 12

Dərslikdə təqdim edilən məşhur insanlar 12

Qadın və kişinin əmək fəaliyyəti və gender rolları 13

Gender kəsiyində öyrənilən məsələlər dərsliklərdə müzakirə olunmuşdurmu və ya yox 13

Cinslər bərabərliyinin Vətəndaş təhsili dərsliklərində təsviri:

Dərslik müəlliflərinin gender tərkibi 20

Dərslik illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası 20

Dərslikdə təqdim edilən məşhur insanlar 23

Qadın və kişinin iş fəaliyyəti və gender rolları 24

Dərsliklər gender bərabərliyi məsələlərinin nəzəri biliyini verirlərmi 27

Dərs fəallıqlarında gender nəzəri 28

Nəticələr 31

Ümumi tövsiyələr 33

Əlavə 1. Tarix 36

Əlavə 2. Vətəndaş təhsili 42

2

Tədqiqi məsələlərin icmalı

2010-cu ilin martın 26-da Gürcüstan parlamenti “Gender bərabərliyi haqqında” qanun qəbul etdi,

onun əsas məqsədi qanunvericilik səviyyəsində cinsi əlaməti ilə insanların bərabərliyi

prinsiplərinin möhkəmlənməsi və gender bərabərliyinə nail olmaq üçün müvafiq qanunvericilik

zəminlərinin yaradılması idi.

Qanun cinsi əlaməti ilə sosial və ictimai həyatın müxtəlif sahələrində əmək münasibətləri, təhsil

və elm sahəsi, sağlamlığın müdafiəsi və sosial sahə, ailə münasibətləri, informasiya

resurslarından faydalanma, seçki hüquqlarının gerçəkləşdirilməsi kimi və s. insanların

bərabərliyini tanıyır.

Qanunla bəyan edilən gender bərabərliyinin real həyatda bərqərar olunmasına dəstəyin verilməsi

üçün təhsil sahəsində gender yanaşmalarının tətbiqi vacibdir. Dərs intizamlarının öyrənilməsi

gender stereotiplərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır və eləcə də artıq kök salmış

stereotiplərin dəyişdirilməsinə dəstək verir.

Gürcüstan 1994-cü ildən qadın diskriminasiyasının hər formada qarşısının alınması haqqında

Birləşmiş Millətlər konvensiyasına qoşuldu və bu konvensiyasının tələblərinin bütün həyat

sahələrində yerinə yetirilməsi öhdəliyini üzərinə götürdü, o cümlədən təhsildə də. Konvensiyanın

mətnində deyilir: “... Qadın və kişi rolunun stereotip konsepsiyalarının qarşısı alınsın... Məktəb

dərslikləri və proqramlarının sınaqdan keçirilmə metodlarının adaptasiya yolu ilə”1.

Eləcə də Gürcüstan 1995-ci ildə Pekin fəaliyyət platformasına birləşdi və üzərinə öhdəlik

götürdü ki, qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasının milli planını işləyib hazırlasın. Bu plan

1998-2000-ci illərdə işlənib hazırlandı, onda eləcə də məktəb dərsliklərinin gender analizinin

həyata keçirilməsinin zərurəti əks olunurdu.

1999-cu ildə BMT-nin Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının qadağan olunması

haqqında Konvensiyada (CEDAW) Gürcüstanın hesabatı ilk dəfə qeyri-hökümət qadın təşkilatı

tərəfindən təqdim edildi. Dövlət hesabatı ilə birlikdə qeyri-hökümət qadın təşkilatları tərəfindən

alternativ b.a. kölgəli hesabat da hazırlandı. Bundan sonra komitə tərəfindən Gürcüstanda

qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, gender stereotiplərinin qarşısının alınması üçün

tövsiyələr işlənib hazırlandı. Buna cavab olaraq Gürcüstan prezidentinin “Gürcüstanda qadın

hüquqlarının qorunmasının möhkəmlənməsi tədbirləri haqqında” sərəncamı buraxıldı. Bu

sərəncamın maddələrindən birinə əsasən, Təhsil Nazirliyinə dərsliklərin gender analizi tapşırıldı,

hansı ki, hələ 1998-2000-ci illərin iş planı çərçivəsində həyata keçirilməli idi: “Həyatın bütün

sahələrində qadın və kişilərin bərabərliyinin bərqərar olunması məqsədilə stereotiplərin

qarşısının alınması üçün Gürcüstanın Təhsil Nazirliyi dərsliklərin gender analizini keçirsin”.

1 Qadın diskriminasiyasının hər bir formasının qarşısının alınması konvensiyası, maddə 10.3

2006-cı ilin iyulun 24-də Gürcüstan Parlamenti gender bərabərliyinin dövlət konsepsiyasını

qəbul etdi, 2007-ci ildə isə gender bərabərliyinin siyasətinin həyata keçirilmə tədbirlərinin 2007-

2009-cu illərin iş planını təsdiq etdi. İş planı ilə gender bərabərliyinin əldə edilməsi üçün təhsil

sahəsində növbəti tədbirlər planlaşdırıldı:

Təhsil sisteminin bütün pillələrində genderlə əlaqədar stereotiplərin yeni, gender

bərabərliyi yönümlü nəzərlə əvəz edilməsi;

Təhsil proqramları və dərsliklərdə gender aspektlərinin nəzərə alınması;

Təhsil Nazirliyinin təhsil standartlarını işləyib hazırlayan müvafiq qrupda gender

məsələləri üzrə ekspertlərin cəlb olunması;

Dərsliklərin gender ekspertizasının dərsliklərdə gender bərabərliyinin nəzərə alınması ilə

həyata keçirilməsi;

Müəllimlərin ardıcıl təhsil sisteminə gender məsələlərinin tədris komponentinin cəlb

olunması (gender bərabərliyinin baza məsələləri haqqında informasiyanın müəllimlərin

ardıcıl təhsil proqramına cəlb olunması).

2006-cı ildə Gürcüstanın Qadınlar Təşkilatı koalisiyasının işçi qrupu “Qadın və təhsil” ATƏT-in

demokratiya və insan hüquqlarının müdafiəsi bürosu layihəsi çərçivəsində tədqiqat zamanı

ibtidai siniflərin dərsliklərinin gender analizi həyata keçirildi. Tədqiqatın əsas nəticəsi

dərsliklərdə kifayət qədər gender stereotipli tərkibinin təsdiq edilməsi idi. Müvafiq olaraq

tərəfimizdən həyata keçirilən məktəb dərsliklərinin analizi bu növdə ikinci tədqiqatdır.

Tədqiqat haqqında ümumi məlumat

Verilən tədqiqat Vətəndaş İnteqrasiyası və Millətlərarası Əlaqələr Mərkəzinin “ Təhsil siseminin

islahatları prosesində qeyri-gürcüdilli məktəblərə kömək” layihəsi çərçivəsində həyata keçirildi.

Layihə ATƏT-in Milli azlıqlar üzrə ali komisarı ofisinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilirdi.

Tədqiqatı təhsil və gender məsələləri üzrə ekspertlər həyata keçirdilər: Manana Cavaxişvili, İrma

Xomeriki, Tamar Abramişvili.

Tədqiqatda istifadə edilən terminlərin izahatı:

gender – ictimai həyatın bütün sahələrində ifadə olunan və sosiallaşmanın səbəb olduğu bu və

ya digər cinsə olan fikirləri nəzərdə tutan cinslər arasında əlaqələrin sosial aspektidir.

Gender bərabərliyi – qadın və kişinin bərabər hüquq-öhdəliklərini, məsuliyyətini, şəxsi və

ictimai həyatın bütün sahələrində bərabərhüquqlu iştirakını nəzərdə tutan insan hüquqlarının bir 4

hissəsi; burada nəzərdə tutulur ki, qadın və kişinin öz potensialını tam gerçəkləşdirməsi üçün,

proseslərdə eyni şəkildə iştirak etməsi və ictimai mənfəətdən, imkanlardan və ehtiyatlardan eyni

şəkildə faydalanması üçün bərabər imkanları və həyat şansları var. Onların maraqları eyni

səviyyədə nəzərə alınmalıdır, onların göstərdikləri xidmət eyni şəkildə dəyərləndirilməlidir.

Gender diskriminasiyası– cinsi əlaməti ilə hər hansı bir ayrı-seçkilik, ayırma və ya

məhdudiyyət, hansı ki, hüquqların və əsas azadlıqların fərqli tanınması ilə ifadə olunur,

imkanların qeyri-bərabər göstərilməsi, zəifləmə və ya inkaretmə ilə və birbaşa və ya dolayı

diskriminasiya forması ilə həyata keçirilir.

Birbaşa diskriminasiya– hüquqi aktın, proqramın və ya digər ictimai siyasətin əsasında şəxsin

cinsi əlaməti ilə diskriminasiyalı vəziyyətinə qoyulması.

Dolayı diskriminasiya– hüquqi akt, proqram və ya digər ictimai siyasət, hansı ki, birbaşa

diskriminasiyaya işarə etmir, amma hansının həyata keçirilməsi diskriminasiya nəticəsinin

yetişməsi ilə əlaqədardır.

Gender analizi – qadın və kişiyə bu və ya digər siyasətin, proqramın, strateji yanaşmanın,

təsisatın fərqli təsirinin aşkarlanmasını və öyrənilməsini nəzərdə tutur. İstənilən materialın onda

gender nisbətinin (bərabərliyin və ya onların azlığının) aşkarlanması üçün səylə öyrənilməsi.

Gender stereotipi – qadın və kişi bacarıqları, xassələri və sosial hərəkəti üzrə geniş şəkildə

yayılmış və bir çox hallarda dəqiq olmayan fikirlər. Stereotiplər gender rollarının

mənimsənilməsinə dəstək verir və uşaqlar üçün sosiallaşma modellərini təqdim edirlər.

Gender rolları - cəmiyyət üçün qadın və kişinin ənənəvi şəkildə qəbul edilən rolları. Obyektiv

əsas xaricində sosiallaşdırma nəticəsində formalaşmış rollar, hansılar insanın davranışını

məhdudlaşdıra bilərlər.

Tədqiqatın məqsədləri və ehtimalı:

Tədqiqatın məqsədi baza pilləsinin tarix və vətəndaş təhsili dərsliklərinin nə dərəcədə gender

bərabərliyi baxımından taraz olduğunu aşkarlamaq idi. Xüsusilə də:

Gender bərabərliyi məsələlərini əks etdirirdimi və ya yox;

Cinslərin bərabərliyi haqqında şagirdlərin arasında müsbət yanaşmaları

möhkəmləndirirdimi və ya yox;

Dərs materiallarında gender stereotiplərinə təsadüf edilirdimi;

5

Təhsil sistemində gender nəzərinin inteqrasiyasına dəstəyin verilməsi üçün mövcud

analiz əsasında tövsiyələrin işlənib hazırlanması.

İlkin nəzərlərlə, ümumtəhsil sisteminin baza pilləsində (VII-IX sinif) ictimai elmlərin tədrisi

cinslərin bərabərlik ideyasının inkişafına dəstəyin verilməsini təmin edə bilmir.

Tədqiqat obyekti:

Tədqiqat çərçivəsində Gürcüstan Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən 2012-ci ildə qrif verilmiş

baza pilləsinin Tarix və Vətəndaş təhsilində bütün dərslikləri, cəmi 8 dərslik öyrənildi. Analiz

zamanı baza pilləsinə üstünlük verildi, çünki orta pillədə şagirdlərin hamısı təhsilini davam

etdirmir (xüsusilə də milli azlıqların nümayəndələri).

Gürcüstanın Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən 2012-ci ildə qrif verilmiş növbəti dərsliklər:

1. Tarix, 7-ci sinif, E. Medzmariaşvili, M. Papaşvili, R. Dauşvili, T. Papaskiri, L.

Qiorqobani, “Klio” nəşriyyatı

2. Tarix, 7-ci sinif, Q. Sanikidze, L. Qordeziani, L. Pirtsxalava, “Bakur Sulakauri”

nəşriyyatı.

3. Tarix, 8-ci sinif, E. Medzmariaşvili, T. Papaskiri, M. Papaşvili, R. Dauşvili, O.

Canelidze, A. Tabuaşvili, T. Xatiaşvili, M. Kavtiaşvili, “Klio” nəşriyyatı

4. Tarix, 8-ci sinif, Q. Sanikidze, R. Qaçeçiladze, L. Qordeziani, N. Kiğuradze, Z.

Miminoşvili, “Bakur Sulakauri” nəşriyyatı.

5. Gürcüstan tarixi, 9-cu sinif, O. Canelidze, A. Tabuaşvili, L. Tavadze, N. İremaşvili,

“Klio” nəşriyyatı

6. Gürcüstan tarixi, 9-cu sinif, N. Asatiani, M. Lortkipanidze, P. Lomaşvili, R. Metreveli,

Q. Sanikidze, Q. Otxmezuri, “Bakur Sulakauri” nəşriyyatı.

7. Vətəndaş təhsili, 9-cu sinif, N. Talaxadze, T. Kaldani, T. Breqvadze, İ. Petriaşvili,

“CEED” nəşriyyatı

8. Vətəndaş təhsili, 9-cu sinif, T. Meipariani, L. Mikiaşvili, İ. Calağania, M. Qonaşvili, M.

Tokmazişvili, D. Şavloxaşvili, R. Dalakişvili, “Sakartvelos Matsne” nəşriyyatı

Tədqiqat zamanı tətbiq olunan metodlar

Dərsliklərin gender analizinin həyata keçirilməsi üçün həm kəmiyyət, eləcə də keyfiyyət

metodlarından istifadə olunur.6

İllüstrasiyalarda və mətndə qadın və kişi qəhrəmanlarının reprezentasiyasının kəmiyyət

göstəriciləri öyrənildi.

Həm mətn və eləcə də illüstrasiyalar keyfiyyət metodları ilə də öyrənildi. Kişi və qadın

xüsusiyyətləri, əmək fəaliyyəti və gender rolları (ailə statusu, peşəkar fəallıqlar) kimi

kateqoriyaları da ayırdıq. Eləcə də dərsliklərin gender bərabərliyi haqqında nəzəri biliyin

verilməsini və dərsliklərdə öyrənilən məsələlərin gender sahəsində təhlil edilib-edilmədiyini də

öyrəndik.

Aşağıda sadalanan ölçüləri dərsliklərin tədqiqi zamanı mühüm hesab etdik. Çünki kişi və qadının

bərabər iştirakı həm dərsliklərin yaradılma prosesində, eləcə dərsliyin mətni və

illüstrasiyalarında cinslərin əks etdirilməsi müəyyən qismdə mövzu haqqında hər iki cinsin əks

etdirilməsinə və tarazlaşdırılmış gender şəklinin yaradılmasına səbəb olur.

Tədqiqatın nəticələri

İctimai elmlər dərsliklərində cinslərin bərabərlik məsələlərinin əks etdirilməsi zamanı ümumi

istiqamətlər ayırd edildi, amma daha dəqiqlik üçün sizə mövzuların əsasında analizi təqdim

edirik. Təhsil sahəsinə cəlb olunan şəxslər üçün dərsliklərin analizinin təkcə ümumiləşdirilmiş

nəticələri deyil, tədqiqi məsələlərin öyrənilməsi nəticəsində fənlərin, o cümlədən ayrı-ayrı

dərsliklərin əsasında alınan ilkin göstəricilər də maraqlıdır. (Baxın, Əlavə 1. Tarix, Əlavə 2.

Vətəndaş təhsili).

Tarix dərsliklərində cinslərin bərabərlik məsələlərinin göstərilməsi

Dərsliklərin müəlliflərinin gender tərkibi

Dərsliyin müəlliflərinin əksəriyyəti, 66%-i kişi cinsindən, qadın-müəlliflər isə yalnız 34 %-i

təşkil edirdilər.

7

kişi66%

Qadın

34%

Tarix dərsliklərinin müəlliflərinin gender tərkibi

Dərsliklərin illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası

Dərsliklərin illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyasının kəmiyyət göstəriciləri növbətilərdir:

yalnız kişi cinsi təsvir olunmuş illüstrasiyaların sayı (77%), aydın şəkildə yalnız qadın cinisinin

şəkilli illüstrasiyalarından (cəmi 7%) çoxdurlar. İllüstrasiyaların 16%-dən çoxu hər iki cins

nümayəndələri ilə təsvir olunurlar.

qadın7%

kişi77%

qarışıq16%

Cinslərin reprezentasiyasıTarix dərsliklərinin illüstrasiyalarında

İllüstrasiyaların kəmiyyət analizi göstərdi ki, illüstrasiyalar müxtəlif cinsləri eyni şəkildə

göstərmirlər. Kişilər təsvir edilən illüstrasiyalar təxminən 10 dəfə artıqdır, nəinki qadınlar təsvir

olunan illüstrasiyalar.

8

1

სახელ

მძღვან

ელო 2

სახელ

მძღვან

ელო 3

სახელ

მძღვან

ელო 4

სახელ

მძღვან

ელო 5

სახელ

მძღვან

ელო 6

სახელ

მძღვან

ელო

0102030405060708090

İllüstrasiyalarda cinslərin reprezentasiyası (Tarix dərsliyinin əsasında )

ქალიმამაკაციშერეული

Cinslərin tarixi mənbələrdə və dərs fəallıqlarında reprezentasiyası

Həm “Bakur Sulakauri” nəşriyyatı tərəfindən tərtib edilən dərsliklərdə (hər üç sinifdə), eləcə də

“Klio” dərsliklərində (hər üç sinifdə) qadın və ya qadınlar qrupu haqqında söhbət aparılan və ya

qadın müəllifi olan təxminən 20-22 tarixi mənbənin olması faktı çox vacibdir. Eləcə də dərslikdə

verilən fəallıqda, tapşırıqlarda “Bakur Sulakauri nəşriyyatı” tərəfindən tərtib olunan dərsliklərdə

(hər üç sinifdə), eləcə də “Klio” dərsliklərində (hər üç sinifdə) təxminən 11-12 dərs fəallığında

qadın cinslərinin reprezentasiyasına təsadüf edilir.

Dərslikdə təqdim olunan məşhur insanlar

Qadınların cinsiyyəti və onların rolları və xidmətləri dərslikdə çox az verilir. Tanınmış insanların

əksəriyyətini kişilər təşkil edirlər.

Dərslikdə qadın cinsinin cəmi 80-ə qədər tarixi şəxsiyyəti verilir.

“Klio” nəşriyyatı tərəfindən tərtib olunan dərslikdə tarixi qadın şəxsiyyətlərin reprezentasiyası

daha çoxdur, nəinki “Bakur Sulakauri nəşriyyatı” tərəfindən tərtib edilmiş dərsliklərdə. Məsələn,

əgər “Klionun” 8-ci sinif dərsliyində 10 tarixi qadın şəxs təsəvvür edilmişdirsə (20 dəfə), o

zaman “Bakur Sulakauri nəşriyyatı” tərəfindən eyni sinfin dərsliyində - 5 (12 dəfə) və s. Əsas

odur ki, ümumilikdə, 2000 səhifədən çox olan hər altı dərslikdə, tarixi qadın şəxsiyyətlərin sayı

çox azdır. Qədim dövrlərdən 21-ci əsrə qədər cəmi 80-ə yaxın tarixi qadın şəxsiyyətinin adı

çəkilmişdir.

9

Qadın və kişinin iş fəaliyyəti və gender rolları

Hər iki nəşriyyatın dərsliklərinin mətn və illlüstrasiyalarında qadının rolu kişinin rolu ilə

müqayisədə passivdir.

Kişi şah-hökmdar, qərarlar qəbul edən, döyüşçü, sərkərdə və ya carçı, fəal xadimdir. O tarixi

“yaradır”, qadın isə passiv “əhəmiyyətsiz” bir roldadır.

İllüstrasiyalarda kişilər, onlara həvalə edilən rollarından irəli gələrək, çox aktiv, məqsədli,

döyüşkəndirlər, qadınlar isə əsasən əməklə və ya əyləncə ilə məşğuldurlar; belə bir illüstrasiyalar

qadınların – “passiv”, kişilərin isə “mühüm” rollarının yanlış stereotip fikrinin

möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Dərslikdə öyrənilən məsələlər gender tərəfindən təhlil olunurmu

Bu dərslikdə əks edilən tarixi proseslər və tarixi şəxsiyyətlər necədir?

Bu sualın cavabı qısaca olaraq belə formalaşdırıla bilər: bu, “kişilərin tarixidir”, bu,

müharibələrin, dövlət xadimlərinin tarixidir.

Daha geniş olaraq məsələ belədir:

Tarix dərsliklərinin əsasən bəşəriyyətin siyasi (mübarizələr, münaqişlər) tarixini ötürdüklərinə

görə, əlbəttə ki, onlar daha çox məhz kişilərin fəaliyyətini və tarixlərini nəql edirlər. Təəssüflər

olsun ki, siyasi, iqtisadi, məişət, mədəni tarixə dərsliklərdə daha az yer verilir. Müvafiq olaraq

tarix də elə formalaşmışdır ki, qadınlar mühüm qərarların qəbul edilməsində iştirak etmirdilər,

iştirak edə bilmirdilər, höküməti idarə etmirdilər və buna uyğun olaraq da ölkə üçün “mühüm”

məsələlərin qəbulunda iştirak etmirdilər. Amma dərslik müəllifləri qadınların reprezentasiyası

imkanını real faktlar mövcud olan konkret tarixi kontekstdə buraxmalı deyildilər. Məsələn, Misir

tarixi (qadın-firon Hatşepsut, qadın-firon Kleopatra) və başqa analoji hallar (məsələn, Fransa

böyük inqilabı zamanı 6000 qadının Versala yürüşü, 1918-ci ildən Gürcüstan qadınları üçün səs

hüququnun verilməsinin önəmli faktı və s.). Konkret tarixi şəxsiyyət olan qadınlar öz ölkələrinin

həyatında mühüm rol oynayırdılar.

Tarix dərsliklərini oxuduqda belə bir hiss yaranır (xüsusilə də 8-ci sinif dərsliklərini təhlil

etdikdə, çünki bu sinfin dərslikləri münaqişələr tarixinə aiddir) ki, qadınlar ümumiyyətlə

görünmürdülər, tarixi proseslərdə iştirak etmirdilər.

Bu cəhətdən xüsusilə nəzərəçarpan “Bakur Sulakauri” nəşriyyatının 8-ci sinif dərsliyidir. Misal

üçün, bu dərslikdə sadəcə faktların konstatasiya səviyyəsində İsrail qoşunlarında qadınların

xidmətinin (əsgər qadının şəkli, səh.161) və Atatürk islahatları haqqında söhbət etdikdə qadınlara

seçki hüquqlarının verilməsi, çoxarvadlılıq və çadra daşınmasının qadağan edilməsi, qızlar üçün

məktəbdə təhsil almağın (səh.229) zərurəti göstərilir. Bu halda biz dərslik müəlliflərinin gender

hissiyatını, imkan daxilində qadınları nümayiş etdirmək arzusunu görə bilmirik. Dərsi tarixi 10

mənbə müşaiyət etməsinə baxmayaraq, türk qadınlarının həmin dövr üçün vəziyyətlərini

müzakirə mövzusuna çevirə biləcək ağır vəziyyətini əks etdirən Kamal Atatürkün çıxışından bir

parçadan sonra dərs fəallığı gəlmir.

Digər tərəfdən, “Klio” nəşriyyatının 8-ci sinif dərsliyi də eyni mövzularla əhatə olunur, amma

qadınların reprezentasiyası burada daha genişdir. Misir tarixi dərsi Nefertiti haqqında hekayəni

nəql edir, eləcə də dərsi tapşırıq müşaiyət edir, hansında şagird Misirin məşhur çariçalarının

adlarını sadalamalı, həm də suala cavab verməlidir: “Misir cəmiyyətində qadınlar hansı rolu

tuturdular?” (səh.283). Belə ki, dərsliklərin müəllifləri Misir çarlığında qadınların tarixini

müəyyən hissədə təsvir etmiş və eləcə də şagirdlərə qadınların rolu haqqında müzakirə

mövzusunu vermişlər.

Qədim yunan tarixini də təhlil etdikdə tapşırıq verilmişdir: “Qızlar necə bir təhsil alırdılar? Onlar

nə üçün məktəbdə oxumurdular? Onlar cəmiyyətdə hansı rolu yerinə yetirirdilər?”, eləcə də

“Qızlar və oğlanların Qədim Şərqdə təhsili” mövzusu verilir (səh.288).

İntibah dövrünü təhlil etdikdə oxuyuruq: “qadınlara yalnız at minmək, rəqs etmək, mahnı

oxumaq və arfada ifa etmək öyrədirdilər. Onlar yaxşı həyat yoldaşı və ana olmalı idilər”,

bunlardan sonra növbəti tapşırıq gəlir: “ Fikirləş, İntibah dövrünün humanistik cəmiyyətində

qadınlar hansı yeri tuturdular; qızlara nə üçün riyaziyyat və ritorikanı öyrətmirdilər? Fikirləş,

qızların və oğlanların fərqli təhsil almalarına səbəb nə idi”. Düşünürük ki, məhz burada gender

rollarının və stereotiplərinin formalaşması vurğulanır. Eyni dərslikdə söhbət həm də olimpiya

oyunlarına qadınların buraxılmamasından gedir (səh.297).

“Bakur Sulakauri nəşriyyatının” 7-ci sinif dərsliyində Misir fironları arasında qadın-fironlar

haqqında məlumat verilmir. Tarixi proseslərin təsvirində (tarixi mənbələrdə) qadınların

fəallığının kifayət qədər görünmədiyi şərtlərdə, fikrimizcə, müəlliflər kollektivi, Misirdə qadın-

fironları Hatşepsut və Kleopatranı təsvir etmək imkanını buraxmamalı idilər.

Eyni dərslikdə 2 dərs tam olaraq uşaqların hüquqlarına verilir, bu da sözsüz ki, çox vacibdir,

amma yaxşı olardı ki, qadın hüquqlarına da diqqət yönəldiləydi.

Gender stereotiplərinin möhkəmlənməsi cəhətindən, qeyd edilən dərslikdə Orta Əsrlərdə

kəndlilərin vəziyyəti və fəaliyyətini təsvir etdikdə qeyd olunur: “kişilər ailə üçün lazımi əşyaları

hazırlayırlar, qadınlar isə bəzəyir, toxuyur və paltar tikirdilər” (səh.263). Bu cümləni, gender

nöqteyi-nəzərindən, düzgün hesab etmirik, bu nəzər gender stereotipinin möhkəmlənməsinə

dəstək verir ki, tarixdə kişilər daha öhəmli iş görürdülər, nəinki qadınlar. Kişilərin “lazımi

əşyalar hazırladıqları” kişini fəaliyyətinin qadının fəaliyyəti ilə münasibətdə üstünlüyünü qeyd

edir, qadının işi mühüm və lazımi hesab edilmir. Qadın az əhəmiyyətli hallarda görünür.

Məsələn, Orta əsr turnirlərinin himayədarları qadınlar idilər (səh.267). Cəngavər poeziyasının 11

inkişafını təhlil etdikdə və ümumiyyətlə, Orta əsrlərdə cəngavərlik mədəniyyətinin

formalaşmasının özünəməxsusluqlarını analiz etdikdə qadınlar haqqında geniş söhbət aparılır.

Şübhəsiz ki, cəngavərlik poeziyasının inkişafında qadın başlıca ilhamverici (kişilər üçün) idi,

amma bu halda da əsas oyunçu kişi olurdu. Bundan irəli gələrək, şagiddə yanlış təsəvvür yarana

bilər, qadının az əhəmiyyəti, ikincidərəcəli rolu haqqında stereotip fikri formalaşa bilər.

Amma buradaca eyni dərsliyin müəlliflər kollektivinin işinin xeyrinə qeyd etmək lazımdır ki,

Orta əsrlər Yaponiya tarixi dərsinə yaponiyalı qadınının “Xəzinə haqqında hekayə” romanı

haqqında (səh.238) məlumat əlavə olunur. Bu da həmin dövrün qadın-intellektuallarının

göstərilməsi üçün çox vacib idi: “Bu əsər tarixdə real hadisələrə əsaslanan ilk roman hesab

edilir”. Bu romanın müəllifinin qadın olması təəccüb doğurur, çünki həmin dövrlərdə qadınların

təhsil almaq və səyahət etmək üçün məhdud imkanları var idi.“1 Eləcə də romanın qadın

müəllifinin böyük yazıçılıq məharəti qeyd edilmişdir; bu faktın illüstrasiyası üçün yaxşı olardı ki,

informasiya ilə birlikdə dərslikdə bu əsərdən bir parça da veriləydi.

“Klio” nəşriyyatının 7-ci sinif dərsliyində bizim üçün maraqlı cəhətdən, məzmunca ən yaxşı

vəziyyəti ayırd edilir. Misirin ən qədim tarixi haqqında söhbət apardıqda Misirin məşhur qadın-

fironu Hatşepsutunun adı çəkilir, o kişi paltarı və süni saqqal daşıyırdı. Amma buradaca tapşırıq

vermək olardı, şagirdlər sual verirlər, onun fikrincə, qadın-firon belə hərəkət etməli olmuşdu?

Bu tapşırıq şagirdə gender rollarının, həmin dövrün cəmiyyətində qadının vəziyyəti haqqında

müzakirəyə yardım edəcəkdir.

Digər tərəfdən, müəlliflər yazırlar: Şərq ölkələrində Misir qadınlarının daha çox hüquqları var

idi. Qadının əri ilə yanaşı əmlakı və irs qəbul etmək hüququ var idi. Bir çox vəzifələr onun üçün

əlçatılmaz idi, amma öz işini yarada bilərdi. Ali təbəqənin qadınları kahinə ola bilərdilər (səh.

47). Mətni tapşırıq müşaiyət edir: “Fikirləş, Misir cəmiyyətində qadının vəziyyətini/məşhur

qadın fironunu yadına sal ”.

Sparta cəmiyyətinin həyatını təsvir etdikdə eyni dərslikdə yazılır: “Əgər mübarizə zamanı oğlan

zəiflik göstərsəydi, onu dərəyə atırdılar“ (səh.76). Eləcə də “Qadın və uşaqlar vətəndaşlıq

hüquqlarından məhrum idilər” (səh.78) dərsinə əlavə olunan tapşırıqda şagirdə qadının iş

1 Yaxşı olardı ki, dərsliyin müəllifləri elə buradaca romanın ehtimal olunan müəllifinin adı və onun sosial vəziyyətini göstərəydilər; o, X-XI əsrlərin kəsişməsində qadın-imperator Sesinin sarayında fəaliyyət göstərən məşhur xanım Murasaki Sikibu idi.

12

fəaliyyətini təsvir etmək tapşırılırdı. Düşünürük ki, şagird üçün Spartada qadının vəziyyətini

müzakirə etmək tapşırığının verilməsi adekvat olardı.

Mayya sivilizasiyası haqqında dərsdə əmək bölgüsü barədə söhbət etdikdə oxuyuruq: “qadınlar

evə qulluq edir, uşaqları böyüdür və yemək hazırlayırdılar” (səh.190); asteklər haqqında isə

yazırdılar: “astek oğlanlar və qızların doğulduqlarından cəmiyyətdə fərqli rolları var idi”. Oğlan

doğulanda söyləyirdilər: “başa düşməlisən ki, sənin yerin doğulduğun yerdə deyil”. Qız

doğulduqda isə: “ürək bədəndə olduğu kimi, sən də evdə olmalısan”. Astek qadınların həm

əmlak, eləcə də irs qəbul etmək hüquqları var idi.... Qadınlara evdə iş görmək, parçalar

hazırlamaq və uşaqları tərbiyə etmək həvalə olunurdu. Amma onlardan bəziləri kahinə

olurdular” (səh.195); “qızlara evdə xörək hazırlamaq, alış-veriş etmək”, ”uşaqlara qulluq etmək

və toxumaq öyrədirdilər”, oğlanlara isə məktəbdə təhsil verilirdi. Verilən parçada, bizim

fikrimizcə, tarixi prosesdə qadın və kişinin fərqli gender rollarının bölgüsünü göstərmək yaxşı

olardı.

Eyni dərslikdə İntibah dövrü haqqında söhbət etdikdə, oxuyuruq: “qadının əsas rolu evə nəzarət

etmək, evi yığışdırmaq, təmizləmək, yemək hazırlamaq, uşaqlara qulluq etmək idi” (səh.211).

Eləcə də qadının vəziyyəti haqqında müzakirələr aparmaq üçün tapşırıq verilir. Eləcə də Avropa

şəhər məişətini təsvir etdikdə (səh.227) qadının roluna diqqət verilir, onda qadının ənənəvi rolu,

orta əsrlər cəmiyyətində vəzifələri göstərilir.

9-cu sinif dərslikləri Gürcüstan tarixinə həsr edilir. Burada da “Klio” nəşriyyatının dərsliklərində

qadının reprezentasiyası daha çox göstərilir. Burada söhbət çariça Darecandan, Ekaterine

Çavçavadzedən, Marcori Uordropdan gedir, hərçənd onlar haqqında “Bakur Sulakauri

nəşriyyatının” müəlliflər kollektivi söhbət aparmır.

Ümumiyyətlə demək olar ki, Gürcüstan tarixinin 9-cu sinfinin hər iki dərsliyində Gürcüstan

tarixində qadınların rolu haqqında söhbət azdır, yalnız çariça Tamaranın şəxsiyyətinə diqqət

yönəldilmişdir.

Ümumiyyətlə, məzmun baxımından tədqiqat göstərdi ki, gender həssaslığının olması və gender

stereotipləri ilə mübarizənin istəyi halında tarix dərsliklərini tərtib etdikdə qadınların

reprezentasiyasını, qadınların rolu və yerini, əhəmiyyətini göstərmək tamamilə mümkün idi.

Tarix dərsliklərinin kəmiyyət analizi göstərdi ki, qadınların reprezentasiyası həm mətndə, eləcə

də illüstrasiyalarda, tarixi mənbələr və dərs fəallıqlarında azdır və kişilərin reprezentasiyasından

geri qalır.

13

Vətəndaş təhsili dərsliklərində cinsi bərabərlik məsələlərinin əks edilməsi

Dərslik müəlliflərinin gender tərkibi

Dərslik müəlliflərinin əksəriyyəti 82% qadın cinsinin nümayəndələridir, kişi müəlliflər isə

yalnız 18%-i təşkil edirlər. Bu, yeganə kəmiyyət göstəricisidir, hansında analiz zamanı

qadınların üstünlüyü müşahidə olunur.

kişi18%

qadın82%

Vətəndaş təhsili dərsliyinin müəlliflərinin gender tərkibi

Dərslik illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası

Dərsliklərin illüstrasiyalarında cinsi reprezentasiyanın kəmiyyət göstəricisi belədir:

qadın15%

kişi43%

qarışıq36%

Cins aydın şəkildə ifadə

edilməmişdir

6%

Vətəndaş təhsili dərsliklərinin illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası

Yalnız kişi cinsi təsvir edilən (ümumi sayın 43%-i) illüstrasiyaların sayı yalnız qadınlar təsvir

edilən illüstrasiyalara nisbətən (ümumi sayı 15%) çoxluq təşkil edir. İllüstrasiyaların 6%-də

cinslər aydın şəkildə təsvir olunmurlar.

14

1სახელმძღვანელო 2სახელმძღვანელო0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

İllüstrasiyalarda cinslərin reprezentasiyası (Vətəndaş təhsili dərsliklərinin əsasında )

ქალიმამაკაციშერეული

არ არის მკაფიოდგამოხატული

Hər iki cinsin nümayəndələri birlikdə təsvir edilən və bu şəkillərin sayı ümumilikdə 36%-i

təşkil edən dərslikdə illüstrasiyaların olması faktı müsbət tendensiya kimi hesab edilə bilər. Eləcə

də qarışıq illüstrasiyaların demək olar ki, yarısı (46%) hər iki cinsi eyni şəkildə təqdim edir.

Amma qarışıq illüstrasiyaların kəmiyyət analizi göstərdi ki, illüstrasiyalar hər zaman qadını və

kişini eyni şəkildə təqdim etmirlər, baxmayaraq ki, hər iki cinsi də əks etdirirlər. Kişilərin say

üstünlüyü (38%) verilən fotoşəkillər demək olar ki, iki yarım dəfə qadınların dominantlıq təşkil

etdikləri fotoşəkillərdən (16%) çoxdur.

15

0

10

20

30

40

50

60

Gender nisbəti qarışıq illüstrasiyalarda Vətəndaş təhsili dərsliklərinin əsasında

ქალთა უპირატესობა მამაკაცთა უპირატესობა

თანაბრადაა წარმოდგენილი

İllüstrasiyalarının kəmiyyət analizi cinslərin reprezentasiyası zamanı diskriminasiyalı yanaşmanı

ayırd etdi. İllüstrasiyalar, hansında yalnız qadın cinsidir/və ya qadın cinsi 22%-lə dominantlıq

təşkil edir, yalnız kişi cinsi/ və ya kişi cinsi 61%-lə dominantlıq edir. Dərsliklərdə demək olar ki,

üç dəfə daha tez-tez kişilərin illüstrasiyalarına üz tuturlar, nəinki qadın illüstrasiyalarına, hər iki

cinsi təsvir edən illüstrasiyaların qismi isə 17%-dir.

16

22%

61%

17%

Cinslərin reprezentasiyası Vətəndaş təhsili dərsliklərinin illüstrasiyalarında

მხოლოდ/მდედრობითი მდედრობითი სქესი

დომინირებს /მხოლოდ მამრობითი

მამრობითი სქესი დომინირებს

ორივე სქესი თანაბრადაა წარმოდგენილი

Qeyd etmək lazımdır ki, dərsliklərdən birində ( “Sakartvelos matsne nəşriyyatı”) rubrikalar

(fərdi, cütlüklərdə və ya qrupda iş) insan təsvirləri müəyyən simvollarla göstərilir. Qadın

təsvirləri olan simvol 12 dəfə istifadə olunmuş, kişi təsvirləri olan 11 dəfə, 40 halda isə

simvollarda hər iki cins eyni şəkildə təqdim edilir. Bu simvollar gender həssaslığı ilə seçilmiş və

kəmiyyət nisbəti də qorunur, bunu da müsbət təcrübə kimi hesab etmək olar.

Dərslikdə təqdim edilən məşhur insanlar

Tədqiqat çərçivəsində öyrəndik ki, dərslikdə tarixi şəxsiyyət qadın/qadınlar qrupu, qadınlar

hərəkatı və ya gender problemlərinə işləyən təşkilat verilirmi və ya yox.

“CEED” nəşriyyatı dərslikdə qadın cinsinin məşhur insanlar haqqında söhbət zamanı yalnız

çariça Tamaranın adı çəkilir, “saray” onun hökmranlığını məhdudlaşdırır və II Ekaterina,

hansının hakimiyyəti zamanı alkoqoldan asılı olan insanları şallamaqla cəzalandırırdılar.

Diqqətəlayiq haldır ki, alternativ dərslikdə (“Sakartvelos matsne” nəşriyyatı) mövzusunun “dahi

insanlar” çərçivəsində hər iki cinsin şəxsiyyətlərinin tərcümeyi-halı verilmişdir. Amma eyni

dərslikdə 5 qadından (Tereza ana, Salome Dadiani, Nino Poltoratskaia, Beatriçe, Laura) üçü öz

xidmətlərinə görə, məşhur insanların sevgililəri/həyat yoldaşları kimi yada salınırlar, biri isə

mənfi konktekstdə, “daxili satqın” kimi xatırlanır.

17

Dərsliklərdə qadın cinsinin cəmi 7 tarixi şəxsiyyəti və 2 təşkilatın adı çəkilir, onun adı da qadınla

əlaqədardır. Dərsliklərdə adları çəkilən insanların böyük əksəriyyəti kişidir, qadınların roluna və

xidmətlərinə isə etinasız yanaşılır.

Qadın və kişinin fəaliyyəti və gender rolları

Vətəndaş təhsili dərsliyində statik portretlərdən illüstrasiyalar çoxdur, onda hərəkətlər, əlaqələr

təsvir olunur, bu da müsbət hesab oluna bilər və real həyatda daha çox fərqli cinslərin gündəlik iş

fəaliyyətlərinin, əlaqələrinin müxtəlifliyini əks etdirmək imkanını verir.

“CEED” nəşriyyatının dərsliyində qadının peşəkar fəaliyyəti nisbətən yaxşı təsvir olunmuşdur.

Qadın yalnız ailə işlərində, ana və evdar qadın rolunda deyil, eləcə də dərs prosesinə cəlb

olunmuş, yarışmada iştirak edir, işlə təmin oluna bilər, onun özünün gəliri var. Real həyatda

idmanda qadınların mühüm nailiyyətlərinin olmasına baxmayaraq peşəkar idman əks etdirən

illüstrasiyalarda yalnız kişilər çoxluq təşkil edirlər.

Ailə işlərində kişilər daha az təsvir edilirlər, yalnız bir illüstrasiyada verilir ki, kişi qab yuyur və

bunu da məcburi ona etdirirlər. O, trafikinq qurbanıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu foto

“Sakartvelos matsne” dərsliyində də təkrarlanır.

Dərsliklərin effektli qərar qəbul edilməsi, tənqidi təfəkkür, yaxşı iqtisadi təfəkkür, biznes, siyasət

hissəsində əsasən kişilərin illüstrasiyaları təqdim edilir. Belə bir təsəvvür yaranır ki, peşəkar

fəaliyyət üçün mütləq oxşar bacarıqların daşıyıcısını, hər halda, illüstrasiya və nümunə olaraq

müəlliflər qrupu yalnız kişi cinsinin nümayəndəsini hesab edirlər. Oxşar yanaşma stereotip

nəzərlərin yenidən yaranmasına dəstək verir.

Qadın və kişi fəaliyyətini təsvir etdikdə müsbət tendensiya müşahidə olunur, hər iki cins üçün

ümumi olan işlər nisbətən müxtəlifdir, amma yalnız kişi təsvir edilən iş və rolların siyahısı daha

genişdir.

Müvafiq olaraq, dərslik kişiləri hərtərəfli təqdim edir. Kişi daha fəal xadimdir, qadın – nisbətən

passivdir, cinslərin rollarını təsvir etdikdə gender stereotiplərinin aydın şəkildə aşkarlanması hiss

olunur.

Tədqiqatımızın birbaşa obyektinin X sinif olmasına baxmayaraq, “Sakartvelos matsne”-nin eyni

müəlliflər qrupu tərəfindən “Şagirdin dəftərindən” bir dərs fəallığını təhlil etməyi maraqlı hesab

etdik. “Ailə qurmaq istəyirəm” mövzusu çərçivəsində şagirdlərə testi doldurmaq təklif edilir.

Qızlar üçün ayrıca “ideal arvad”, oğlanlar üçün “ideal ər” testi verilir.

Testin əsasında “ideal arvad”-ın şəkli belədir:

18

Ailə qurmağı ürəkdən arzulamalıdır, birdən çox övlad istəməlidir, hesab etməlidir ki, onun

birinci ciddi meyli mütləq nigahla bitməlidir (ehtimal ki, burada cinsi həyat təcrübəsinin

olmaması nəzərdə tutulur), istirahət günlərində ailə üzvlərindən tez yuxudan durmalı, ləzzətli

səhər yeməyini tez hazırlamalı, incəsənətin hər hansı bir sahəsini yaxşı bilməli, gigiyena

tələblərinə hər zaman əməl etməli, siqaret çəkməməli, içki içməməlidir və incidiyində bəzən

ağlaya da bilər, yəni bir az emosional olmalıdır (Oradaca qeyd edilir ki, əgər belə bir ideal olarsa,

zahiri göstəricilərinə baxmayaraq, kişi ona diqqət yetirə bilər).

Testin əsasında “İdeal ər” şəkli belədir:

Ailə qurmağı ürəkdən arzulamalıdır, birdən çox övlad istəməlidir, ilk ciddi meylinin mütləq

nigahla bitməsi vacib deyil (cinsi həyat təcrübəsinin olmasına icazə verilir), mebel və məişət

texnikasının təmirini bacarmalı və ya bunu mütləq öyrənmək istəyi olmalıdır. Əmək üçün bir az

bacarığı olmalıdır, “xüsusi” yemək hazırlamağı bacarmalı və ya onu mütləq öyrənmək istəyi

olmalıdır, bəzən əllərini yumadan da süfrə arxasına otura bilər. Yaxşı olardı ki, siqaret çəkməsin,

içki içməsin, səhərlər müntəzəm olaraq idman etsin, narkotiklərə qarşı mənfi münasibəti olsun,

dostlarına ixtiyar verməsin ki, onun yanında qız haqqında (oğlan haqqında olarmı?) ədəbsiz

danışsınlar.

Testin əsasında kişi və qadının ümumi yalnız dəyərləri (sevgi, sağlam həyat, ailə) var, xassələri

və rolları isə fərqlidir. Kişi – qadının müdafiəçisi, fiziki cəhətdən güclü, ailə başçısıdır, ondan

intellekt tələb olunmur. Qadın – gözəl, qoçaq, yaxşı evdar qadın, yaxşı ana (müəyyən qədər

təhsilli), emosional olmalıdır.

Qadın tərəfindən hazırlanan dadlı xörək adi haldır, əgər bu xörəyi kişi hazırlayarsa, o zaman

“xüsusi” adlandırılır. “İdeal ərdən” uzaq olan oğlanları test xəbərdar edir ki, ətrafdakılara

diqqətlə yanaşsınlar, “çünki hər şeyi öz ağlı ilə etmək olmaz, sadə bir səbəbə görə ki, sən

əsassan, kişisən”.

Test qadın və kişi ilə münasibətdə (cinsi təcrübə, gigiyenik tələblərə əməl edilməsi) ikiqat

standartın olmasını normal hesab edir, ailə işlərinin bölünməsində təklif edilən model və kişinin

rolunun həddən artıq qiymətləndirilməsi stereotipdir.

Bir nəzərdən maraqlı olan bu test kişi və qadın xassələri, rolu və əhəmiyyəti haqqında möhkəm

gender stereotipi nəzərləri ilə yoxlanılmışdır. “Vətəndaş təhsili” dərsliyində oxşar stereotip

yanaşma və açıq diskriminativ fikrin olması normal deyil.

Dərsliklər gender bərabərliyi məsələlərinin nəzəri biliyini verirmi və ya yox

Bu istiqamətdə “Sakartvelos matsne” nəşriyyatının dərsliyində “Qadın və kişi” mövzusuna iki

dərs saatının ayrılması müsbət hal kimi hesab edilə bilər. Mövzu çərçivəsində gender, cins, 19

stereotip izah edilir. Dərs tanınmış şəxsiyyətlərin (qadın və kişinin) şəxsi xassələrinin müzakirə

edilməsi ilə başlanır, sonra xassələrin oxşarlıqları-fərqləri, tipik qadın və kişinin xassələri

haqqında təsəvvürlər və onlar haqqında stereotiplərə təsir, gender baryerləri və diksriminasiya

təhlükələri, gender baryerlərinin dəf edilməsi yolları təhlil edilir.

Qəribədir ki, mövzunun təhlilindən sonra şagirdlərə evə növbəti tapşırıq verilir: “ailə üzvlərindən

soruş ki, tanınmış şəxsiyyət kimi hesab edirlər? Nə üçün?”. Belə bir dərs fəallığı şagirdin fərdi

inkişafının dəstəkləndirilməsi üçün məqsədəuyğun ola bilər, amma “qadın və kişi” mövzusunun

təhlilindən sonra yaxşı olardı ki, şagird üçün dərsdə qısa müddət ərzində təhlil edilən çox

əhəmiyyətli məsələlərin dərinləşdirilməsi imkanını verəcək bir tapşırıq verilsin. Bununla belə,

qadın və kişi xassələrinin oxşarlığının yalnız görkəmli şəxslərin fonunda təhlili, şagirdlərdə səhv

yanaşma formalaşdıra bilər ki, qadınların və kişilərin xassələri və imkanları yalnız istisna

hallarda bərabərdir.

“CEED” nəşriyyatının dərsliyi gender və gender bərabərliyi kimi məsələlərdə bilik vermir.

Dərsliklərdə demokratiya, bərabərlik, diskriminasiya və insan hüquqları kimi mövzuların təhlili

zamanı gender bərabərsizliyinə, cinslərin bərabər təmsil olunmasının əhəmiyyəti və imkanlarına,

qadın hüquqlarına, qadın hüquqları uğrunda mübarizə tarixinə, ailə zorakılığına ya ümumiyyətlə

toxumulmur və ya çox cüzi olaraq diqqət yetirilir.

Dırs fəallıqlarında gender nəzəri

“CEED” nəşriyyatının dərsliyi gender bərabərliyi məsələləri üzrə nəzəri bilik vermir, amma ayrı-

ayrı problemlər gender kəsiyində təhlil olunur.

Buna misal olaraq, “trafikinq” mövzusunun təlimində istifadə olunan dərs fəallığını göstərə

bilərik. Şagirdlərə qrupda iş nəticəsində trafikinqin qurbanı olan qadının, uşağın və kişinin

portretini yaratmaq tapşırılır. Sonra isə cəmiyyət tərəfindən qurban qadın və kişinin necə qəbul

edildiyi müzakirə olunmalıdır. Qadına və kişiyə qarşı fərqli yanaşma varmı və ya yoxdurmu?

Eləcə də müxtəlif sosial xəstəlikləri təhlil etdikdə gender statistikasının verilməsi müsbət haldır

(nikotin istifadəçilərinin, QİÇS-xəstələrinin).

Eyni dərslikdə misallar verilir ki, sosial xəstəliklərə qarşı müxtəlif zaman və ölkələrdə necə

münasibətlər bəslənilirdi. Məsələn:

o 1692-ci ildə San-Tyaqoda tütündən istifadə etdiklərinə görə 5 rahibə möhkəm

cəzalandırılmışdı;

20

o Əgər arvadının sərxoşluğunu hiss etsəydi, o zaman hər bir romalı arvadını öldürmək

hüququna malik idi;

o Hollandiyada alkoqolun təsiri altında olan qadınları suya atırdılar;

o Babildə vərəm xəstəliyi olan qadınla boşanmağa icazə verilirdi (Hamurapi qanunları).

Doğrudur, dərslikdə qeyd edilmir ki, oxşar hallarda kişi hansı məsuliyyəti daşıyırdı və ya ona

cəza verilirdimi və ya yox. Buna baxmayaraq belə bir misalların çəkilməsi şagirdlərdə maraq

oyadacaq və yaxşı imkan verəcək ki, birbaşa və ya dolayı diskriminasiya kimi cinsi əlamətlərlə

və ikiqat standart kimi problemlər üzərində düşünsünlər.

Ayrı-ayrı müsbət misallara baxmayaraq, alternativ dərsliklərin müəllifləri gender aspektində

müxtəlif hadisələri, faktları, problemləri müzakirə etmək imkanlarından istifadə etmirlər. Məs.,

geniş şəkildə təhlil edilən “Peşə seçirik” mövzusu peşə seçimində gender stereotiplərinin təsiri

haqqında söhbət aparmağa imkan verir. “Ailə” mövzusu – gender rollarının təsiri ailə üzvləri

arasında məsuliyyətlərin bölgüsü və s..

Dərslikdə verilən dərs fəallıqları əsasən neytral cinsi əlamətlə göstərilir. Müxtəlif hadisə və ya

problem gender kəsiyində təhlil edilmir. Dərslik fəallıqların yerinə yetirilməsi üçün cinsi bölgü

prinsipini təqdim etmir və qızlar və oğlanların fərqli dərs tələbatlarını irəli sürmür.

Ümumiyyətlə, həm kəmiyyət, eləcə də məzmun etibarı ilə tədqiqat göstərdi ki, müəyyən gender

həssaslığının olmasına baxmayaraq, vətəndaş təhsili dərsliyində gender diskriminasiyası

yanaşması ayrılır. Dərsliyi tərtib etdikdə cinslərin eyni reprezantasiya istəyi görünmür və ya ona

az diqqət yönəlir. Müvafiq olaraq dərsliklər qadınların rollarını, xidmətlərini və əhəmiyyətini

ictmai-siyasi həyatda yaxşı göstərmirlər. Doğrudur, vətəndaş təhsili dərslikləri insan hüquqları,

bərabərlik haqqında müəyyən bilik verir, amma müxtəlif cinslər üçün real həyatda bu hüquqların

gerçəkləşdirilməsinin qeyri-bərabər imkanları haqqında az məlumat verir və ya da heç vermir.

Nəticələr

İctimai elmlər dərsliyinin həm kəmiyyət, eləcə də xassə analizi cinslərin

reprezentasiyasında diskriminasiya halını göstərdi. Əsas mətndə, tarixi mənbələr və dərs

fəallıqlarında, eləcə də illüstrasiyalarda qadınların reprezentasiyası azdır, kişilərin

reprezentasiyasından çox geri qalır.

21

Keyfiyyət/məzmun analizi təsdiq edir ki, ictimai elmlər (xüsusilə də tarix dərsliyində)

kifayət qədər güclü gender stereotiplərindən ibarətdir. Kişilər xüsusi ənənəvi rolda

təqdim olunurlar: ovçu, döyüşçü, hökmdar; qadın səlahiyyət, avtoritetlik, qərar qəbul

etmək kimi iş fəaliyyəti ilə əlaqədar deyil, onun əsas fəaliyyəti ana olmaq, ailəyə

baxmaqdır.

İctimai elmlərin tədrisində Milli tədris planı ilə nəzərdə tutulan demokratiya,

diskriminasiya və insan hüquqları kimi mövzuların tədrisi zamanı gender

bərabərsizliyinə, cinslərin eyni nümayişinin əhəmiyyəti və imkanlarına, qadın

hüquqlarına, qadın hüquqları üçün mübarizə tarixinə, ailə zorakılığına və digər oxşar

məsələlərə diqqət ya heç yönəldilmir və ya yetərincə deyil və buna görə də qeyd edilən

mövzunun mükəmməl dərk edilməsi təsəvvür edilməzdir.

İctimai elmlərin dərs proqramı ilə nəzərdə tutulan müxtəlif məsələlərin tədrisi zamanı

gender aspektlərinə diqqət verilmir, bu isə şagirdlərdə gender həssaslığının və gender

analizi vərdiş-bacarıqlarının aşılanmasına dəstək verərdi.

Ümumtəhsil sisteminin baza pilləsinin (VII-IX) ictimai elmlər dərslikləri cinslərin bərabərlilik

ideyasının inkişafına kifayət qədər dəstək vermir, gender bərabərliyi məsələlərini az əks etdirir,

dərslikdə gender stereotiplərinə rast gəlinir. Müvafiq olaraq ictimai elmlər dərslikləri kişi və

qadın hərəkətinin bir cinsin natamam və ikinci cinsin üstünlüyü ideyasını bərqərar edən sosial-

mədəni modellərinin dəyişdirilməsini təmin edə bilmirlər.

Ümumi tövsiyələr

Ümumtəhsil sistemində gender nəzərinin inteqrasiyası üçün ictimai elmlərin tədrisinə əsas

əhəmiyyət verilir. Bu fənlərin tədris məqsədləri və məzmunu imkan verir ki, şagirdlər üçün

gender bərabərliyinin nəzəri əsasları ilə tanışlıq, eləcə də şagirdlərdə gender həssaslığı, gender

analizinin vərdiş-bacarıqlarının aşılanması və cinslərin bərabərliyinə qarşı yanaşmalarının

möhkəmlənməsi imkanını verir.

Sosiallaşdırmanın ən əhəmiyyətli təsisatı kimi, məktəbin yeniyetmələrə düzgün gender

anlayışının formalaşmasına dəstək verməsi üçün,

ictimai elmlərin məktəb dərsliklərinin kişi və qadınların davranışının bir cinsin natamam və

ikinci cinsin üstünlük ideyasının sosial-mədəni modellərinin dəyişdirilməsini təmin etməsi üçün

növbəti tövsiyələr nəzərə alınmışdır:

22

Təhsil və Elm Nazirliyinin

(Milli tədris planları və qiymətləndirmə departamenti, Təhsilin keyfiyyətinin inkişafının Milli

mərkəzi, Müəllimlərin peşəkar inkişafı mərkəzi)

Vahid Milli tədris planının ictimai elmlər proqramının hissəsində cinslərin eyni baza

məsələlərinin biliyinə və şagirdlərdə gender həssaslığı və gender analizi bacarıq-

vərdişlərin aşılanmasına daha çox diqqət verilməlidir.

Dərsliklərin standartlarının (dərslik hansı kriteriumları razı salır) işlənib hazırlandığında

Təhsil və Elm Nazirliyi gender ölçülərini nəzərə almalıdır.

Dərsliklərin yaradılması və nəşri üzrə müsabiqə elan edildikdə dərsliyin yaradıcıları üçün

(müəlliflər qrupu, illüstratorlar, nəşriyyat) gender ölçülərinin qorunub saxlanması məcburi

olmalıdır. Müsabiqə sənədlərinə təlimatın əlavə edilməsi yaxşı olardı ki, dərsliklərin

hazırlandığında gender ölçülərinin qorunması mümkün olsun.

Təhsil və Elm Nazirliyi gender həssaslığının artması üzrə treninqlərin keçirilməsi yolu ilə

dərslikərin müəlliflərini, eləcə də müəllimləri təmin etməli, müəllimlərin ardıcıl təhsil

proqramında gender bərabərliyinin baza məsələləri haqqında informasiyanın cəlb

olunmasını təmin etməlidir.

Dərsliklərin müəlliflərinə tövsiyələr

İctimai elmlərin dərslik müəllifləri bərabər gender aspektinə diqqət verməlidirlər; Milli

tədris planı gender problematikasının təhlilini icbari tələb kimi qaldırmır, amma onun

məzmunu proqram çərçivəsində bu məsələlərin təhlili imkanını verir. Onlar yalnız quru

faktların konstatasiyası ilə əhatə olunmamalı, eləcə də şagirdlərə proseslərdə qeyri-bərabər

cəlb olunma və ya qeyri-bərabər təsirin səbəblərinin müzakirəsini və ya araşdırılmasını

təklif etməlidirlər.

İctimai elmlərin dərsliklərini yaratdıqda müəlliflər qadın və kişinin imkan daxilində eyni

reprezentasiyasını təmin etməlidirlər. Kişilərlə birlikdə qadınların tarixi və ya müasir

ictimai-siyasi həyatda iştiraklarını təsvir etməlidirlər.

23

Nəşriyyatlara tövsiyələr

Dərsliklərin bədii tərtibatı zamanı illüstrasiyalarda gender tarazlığını qoruyub saxlasınlar.

Məktəb dərsliklərində illüstrasiyalar mətnin bəzədilməsi üçün dekorasiya yox, müəyyən

informasiya daşıyıcısıdır (vizual yaddaş daha güclüdür, nəinki eşitmə). Düzgün

ismarıcları yayımlamaq lazımdır ki, dərs zamanı ixtiyarsız gender stereotiplərinin

möhkəmlənməsinə dəstək verilməsin.

TARİX ƏLAVƏ 1.

Tədqiqat obyekti

Dərslik sinif Səhifələrin

sayı

Müəlliflər Nəşriyyat

1. Tarix VII 336 Qiorqi Sanikidze,

Levan Qordeziani,

Lali Pirtsxalava

Bakur Sulakauri

nəşriyyatı

2. Tarix VII 263 Elene

Medzmariaşvili,

Murman Papaşvili,

Rusudan Dauşvili,

Teymuraz Papasqiri,

Liana Qiorqobiani

KLio

3. Tarix VIII 336 Qiorqi Sanikidze

Revaz Qaçeçiladze,

Levan Qordeziani,

Nino Kiğuradze,

Zviad Miminoşvili

Bakur Sulakauri

nəşriyyatı

4. Tarix VIII 304 Elene

Medzmariaşvili,

Klio

24

Teymuraz Papaskiri,

Murman Papaşvili,

Rusudan Dauşvili,

Otar Canelidze,

Apolon Tabuaşvili,

Tamar Xatiaşvili,

Marexi Kavtiaşvili

5. Gürcüstan tarixi IX 426 Nodar Asatiani,

Mariam

Lortkipanidze,

Parnaoz Lomaşvili,

Roin Metreveli,

Qiorqi Sanikidzr,

Qiorqi Otxmezuri

Bakur Sulakauri

nəşriyyatı

6. Gürcüstan tarixi IX 380 Otar Canelidze,

Apolon Tabuaşvili,

Leri Tavadze, Nana

İremaşvili

Klio

25

Dərsliklərin müəlliflərinin gender tərkibi

Dərsliklərdə adı çəkilən tarixi qadın şəxsi

26

Dərslik Müəlliflərin sayı Faiz tərkibi

Cəmi qadın kişi qadın kişi

Dərslik 1 3 1 2 30% 70%

Dərslik 2 5 3 2 60% 40%

Dərslik 3 5 1 4 20% 80%

Dərslik 4 8 4 4 50% 50%

Dərslik 5 6 1 5 17% 83%

Dərslik 6 4 1 3 25% 75%

Cəmi 31 11 20 34% 66%

Dərsliklərin illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası

27

Dərslik Siyahı Say

Dərslik

1

Medea, Gözəl Yelena, Kraliça Yelena, Brunhilda, Feodora,

Yelizaveta, Janna D’ark, Anna Komnina, İzabella

Kastiliyalı, I Yelizaveta I, Meri Tüdor, Yekaterina Mediçi

və s.

15

Cəmi 15 35-dəfə

Dərslik

2

Hatşepsut, Gözəl Yelena, Medea, Kraliça Yelena, Medea,

Feodora, Brunhilda, Janna D’ark, İzabella, Ketrin

Araqonlu, I Elizaveta, Anna Boleyn, Meri Tüdor, Mariya

Stüart və s.

18

Cəmi 18 35-dəfə

Dərslik 3 I Yelizaveta , Meri Tüdor , Eleonora Ruzvelt və s. 5

Cəmi 5 12 -dəfə

Dərslik 4 Hatşepsut, Nefertiti, I Yelizaveta və s. 10

Cəmi 10 20-dəfə

Dərslik 5 Medea, Serafita, Müq. Nino, kraliça Nana, Şuşanik, kraliça

Mariam, Tamara, Müq. Ketevan, Xoreşan və s.

10

Cəmi 10 20-dəfə

Dərslik 6 Serafita, kraliça Nana, Müq. Nino, kraliça Marta-Mariam,

Tamara, Rusudan və s.

20

Cəmi 20 50-dəfə

Ümumi sayı 78 172-dəfə

Dərsliklərin illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası ( iş fəaliyyəti, gender rolları)

28

Dərsl

ik

İllüstrasiyaların sayı Faiz tərkibi

Cəmi Qadın Kişi qarışıq Qadın Kişi qarışıq

1. 170 5 130 36 3% 76% 21%

2. 186 20 120 46 10% 65% 25%

3. 148 8 120 20 5% 81% 14%

4. 184 7 140 37 4% 76% 20%

5. 113 18 85 10 16% 75% 9%

6. 198 13 170 15 7% 85% 8%

Cəmi 1000 71 765 164 7% 77% 16%

Qadının əmək fəaliyyəti Kişinin əmək fəaliyyəti Ümumi əmək fəaliyyəti

çalışır /xidmət edir

əylənir

İdarə edir

Döyüşür

çağırır

çalışır

ov edir

öyrədir

at sürür

əmək

əyləncə

Qadının rolu Kişinin rolu Ümumi rolları

çariça /çariça-ana

müqəddəslər

çar /hökmdar

döyüşçü / əsgər /sərkərdə

inqilabçı / üsyançı

tədqiqatçı /alim / müəllim /mədəniyyət sahəsində

çalışan

qul/ kəndli

Fəhlə

Kəndli

Mədəniyyət

sahəsində çalışan

29

Vətəndaş təhsili Əlavə 2.

Tədqiqat obyekti

№ Dərslik Sinif Səhifələrin

sayı Müəlliflər Nəşriyyat

1. Vətəndaş təhsili IX 158 Nino Talaxadze, Tamar

Kaldani, Tamar Breqvadze,

İvane Petriaşvili

CEED

2. Vətəndaş təhsili IX 158 Tamar Meipariani, Lela

Mikiaşvili, İrine Calağonia,

Maya Qonaşvili, Mixeil

Tokmazişvili, Dali

Şavloxaşvili, Rusudan

Dalakişvili

Sakartvelos

matsne

30

Dərslik müəlliflərinin gender tərkibi

Dərslikdə adı çəkilən tarixi qadın şəxs/qadınlar qrupu, hərəkat, qadınların və ya gender problemləri üzərində çalışan təşkilat

31

Dərslik Müəlliflərin sayı Faiz tərkibi

Cəmi qadın kişi qadın kişi

Dərslik 1 4 3 1 75 25

Dərslik 2 7 6 1 86 14

Cəmi

11 9 2 82% 18%

Dərslik illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası

İllüstrasiyaların sayı Faiz tərkibi

32

Dərslik Siyahı

Dərslik 1 Tarixi şəxs

Çariça Tamara

II Yekaterina

Təşkilat

Gürcüstan Xalq Müvəkilliyinin Uşaq və Qadın Hüquqları üzrə Mərkəz

Cəmi 3

Dərslik 2 Tarixi şəxs

Tereza ana

Salome Dadiani

Nino Poltoratskaya (Ekvtime Tağaişvilinin həyat yoldaşı)

Beatriçe (Dante Aliqyerinin sevgilisi)

Laura (Petrarkanın sevgilisi)

Təşkilat

Missionerlərin xeyriyyə ordeni -,, Beynəlxalq dini ailə ” ( Tereza ana tərəfindən əsası qoyulmuş)

Cəmi 6

Cəmi dərsliklərdə 7 qadın cinsində tarixi şəxsiyyət və 2 təşkilat

Dər

slik

№

Cəm

i

Qad

ın

kişi

qarı

şıq

*

Cin

s ayd

ın

şəki

ldə

gö

stər

ilmiş

Qad

ın

kişi

qarı

şıq

*

Cin

s ayd

ın

şəki

ldə

gö

stər

ilmiş

1. 122 17 50 47 8 14 41 39 6

2. 72 12 33 23 4 17 46 32 5

Cəmi

194 29 83 70 12 15% 43% 36% 6%

Qarışıq illüstrasiyalarda gender nisbəti

Dər

slik

№

Qarışıq illüstrasiyaların

sayı

Faiz

Tərkibi

Cəm

i

Qad

ınla

rın

üstü

nlüy

ü il

ə

Kiş

iləri

n

üstü

nlüy

ü ilə

Eyn

i şək

ildə

təqd

im e

dilm

işdi

r

Qad

ınla

rın

üstü

nlüy

ü il

ə

Kiş

iləri

n

üstü

nlüy

ü ilə

Eyn

i şək

ildə

təqd

im e

dilm

işdi

r1. 47 10 16 21 21 34 45

2. 23 1 11 11 4 48 48

Cəmi

70 11 27 32 16% 38% 46%

Dərslik illüstrasiyalarında cinslərin reprezentasiyası ( əmək fəaliyyəti və gender rolları )

33

Qadının əmək

fəaliyyəti

Kişinin əmək fəaliyyəti Ümumi əmək fəaliyyətiD

ərsl

ik 1

xörək hazırlayır alır tikir at sürür pulu (qazanılan

məbləği) hesablayır

qanun yazır qərar qəbul edir (fikirləşir) yemək yeyir (qadın

tərəfindən təklif edilən) evdə oturur (işdən azad

edilib) etiraz edir sözlə cəmiyyətə müraciət edir biznes xeyrindən sevinir firmanın mənfəətini

hesablayır idmanla məşğul olur

(basketbol, tennis, futbol, qılınc oynatmaq, güləş)

narkomaniyaya qarşı seçki debatlarında iştirak edir

seçkiləri işıqlandırır

dərs prosesinə cəlb olunmuşdur (yazır, oxuyur, dinləyir)

kompüterdə işləyir dərs verir rəqs edir nailiyyət əldə edir

(pillələrlə yuxarı qalxır)

seçkilərdə səs verir səsvermənin

nəticələrini sayır iş axtarır (işlə

təminedilmə ərizələrini oxuyur)

mübahisə edir yarışmalarda iştirak

edir (qaçış , kəndir dartma)

təbiətdə dincəlir ailəsi ilə birlikdə

velosipedlə gəzintiyə çıxır

sahildə topla oynayır alkoqollu içki içir

Dər

slik

2

fikrini söyləyir izdihamın təsiri

altına düşür evsizlərə qayğı

göstərir çalışır

bilik qazanır təhlükəsizliyə riayət edir iti sığallayır idmanla məşğuldur gəlirini hesablayır aksiyada iştirak edir daşları atır hüquqlarını tələb edir

səyahət edir dincəlir kef edir rəhm diləyir alkoqollu içki içir siqaret çəkir

34

Qadının rolu Kişinin rolu Ümumi rol

35

Dər

slik

1

ana qadın-ilahə (ədalətin) görüşün fasilitatoru istehlakçı dayə mağaza satıcısı

ata reportyor aksiya iştirakçısı qərar qəbul edən seçici aşpaz mexanik inşaatçı işçi idmançı jurnalist operator trefikyor narkoman vərəm xəstəliyinə

yoluxmuş borclu vergi ödəyicisi biznesmen seçki debatlarında

iştirak edən namizəd

şagird valideyn müəllim həkim ofis əməkdaşı and içmiş hakimlər seçki

komissiyasının üzvü

məktəbin mandaturası

rəqib münaqişənin

iştirakçısı trafikinq qurbanı miqrant sağlam həyat

tərəfdarı alkoqoldan asılı

Dər

slik

2

köməkçi tibbi personal ana cəmiyyətin hesablaşma

qurbanı xeyriyyəçi

parlament üzvü qəhrəman ofis əməkdaşı əsgər idmançı zorakı trefikyor həkim süvari alim

şagird valideyn trafikinq qurbanı səyyah miqrant qaçqın xadim istehlakçı

36