-(x)g / -(x)ġ ekİnİn tarİhÎ gelİŞİmİ ve kuzey (kipÇak) grubu tÜrk lehÇelerİndekİ...

8/14/2019 -(x)g / -(x) EKNN TARH GELM VE KUZEY (KIPAK) GRUBU TRK LEHELERNDEK DURUMU

1/28

ZfWTZeitschrift fr die Welt der Trken

Journal of World of Turks

ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

91

-(x)g / -(x) EKNN TARH GELM VE KUZEY (KIPAK) GRUBUTRK LEHELERNDEK DURUMU

THE HISTORICAL EVOLUTION OF -(x)g / -(x) SUFFIX AND ITSSTATUS IN NORTHERN (KIPAK) GROUP OF TURKISH DIALECTS

zkan AYDODU

zet:-(x)v,-(x)w,-U,-UU/-OO; Kuzey (Kpak) grubu Trk lehelerinde mastar (isim-fiil)

eki olarak kullanlmaktadr. Bunlar, Eski Trke dneminden itibaren kullanlm olan -(x)g/-(x) ekinin fonetik deiime uram ekilleridir. Bu almada, -(x)g/-(x) ekininTrkenin tarih dnemleri ile gnmz Kuzey (K pak) grubu Trk lehelerindekikullanl ve urad fonetik deiimler rneklerle gsterilerek genel bir deerlendirmeyaplmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: Trke, Mastar (isim-fiil) eki, Trkenin tarih dnemleri,Kuzey (Kpak) grubu Trk leheleri.

Abstract:

-(x)v,-(x)w,-U,-UU/-OO suffixes are used as the infinitive (deverbal noun) suffix inthe Northern (K pak) group of Turkish dialects. These are the structures of -(x)g/-(x)suffix turned to phonetic variation which has been used since Old Turkish period. In thisstudy, it is investigated to explain the way of using of the -(x)g/-(x)suffix in the historical

periods of Turkish language and Northern (K pak) Group of Turkish dialects and itsphonetic variation, that is experienced, by defining with some of examples.

Key words: Turkish, infinitive (deverbal noun) suffix, historical periods of Turkish,Northern (Kpak) group of Turkish dialects.

Giri:

-(x)v,-(x)w,-U,-UU/-OO ekleri, Kuzey (K

pak) grubu Trk lehelerindemastar (isim-fiil) yapmak iin kullanlmaktadr. Bu eklerin ortak zellii, EskiTrke dneminden itibaren kullanlm olan -(x)g/-(x) ekinin fonetik deiimlemeydana gelmi ekilleri olmalardr. Trkenin tarih dnemlerinde daha okfiilden isim tretmek iin kullanlan -(x)g/-(x), Uygur Trkesi ve KarahanlTrkesi dnemlerinde mastar (isim-fiil) yapma ileviyle karmza kmaktadr.

Ar. Gr., Cumhuriyet niversitesi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Blm - [email protected]


2/28

zkan Aydodu-(x)g / -(x) Ekinin Tarih Geliimi ve Kuzey (Kpak) Grubu Trk Lehelerindeki DurumuThe Historical Evolution of -(x)g / -(x) Suffix and Its Status in Northern (Kpak) Group of Turkish Dialects

ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

92

Ekin fonetik deiime urayarak gnmz Kuzey (K pak) grubu Trklehelerinde de mastar (isim-fiil) ileviyle kullanlmas dikkatimizi ekmitir.

Buradan hareketle nce tarih dnemlerde olmak zere, Kuzey (Kpak)grubu Trk lehelerinde ekin ilevi ve fonetik farkllklar, ilgili kaynaklardaki

bilgiler taranmak suretiyle ortaya konulmaya allmtr. Bu yaplrken de kelimedzeyinde rnekler vermekle yetinilmeyip sz dizimi ierisindeki kullanllar datespit edilmeye allmtr. Bunun iin de sz konusu dnem ve lehelerle ilgilieitli metinler taranmtr. Ek, mastar (isim-fiil) haricinde fiilden kalc isimler detrettii iin bu tr kullanllar rneklerle gsterilmitir. Sonu ksmnda ise genel

bir deerlendirme yaplmaya allmtr.

almamzn inceleme ksmna gemeden nce mastar (isim-fiil) ile ilgili dil

bilgisi almalarnda yer alan bilgilerin toplu birekilde ortaya konmasnn faydalolaca grndeyiz.

Mastar (sim-fiil): Trkede mastar terimi; fiilin bildirdii i, olu, hareketveya durumu adlandran kelimeler iin kullanlmaktadr. Bu terim iin dil bilgisikitaplarnda bir ortaklk sz konusu deildir. Terim ile ilgili farkl kitaplarda uifadeler gemektedir:

Haydar Ediskun, mastar yerine isim-fiil1; Tahsin Banguolu ve ZeynepKorkmaz, adfiil2; Tahir Nejat Gencan, ad-eylem3; Mehmet Hengirmen ve N.Atabay vd. eylemlik4; Ahmet Buran ve Ercan Alkaya ise hareket ismi5 terimlerinitercih etmektedirler.

Muharrem Ergin, mastar yerine fiilismi terimini kullanmaktadr. Ona gre-mAk eki alm kelimeler, fiilden yaplm isimlerdir. Bu yzden kitabnda isim-fiillere de yer vermemitir.6 Kemal Eraslan ise isim-fiil terimi ile sfat-fiil ve zarf-fiilleri kastetmektedir. Mastar ekleri iin kitabnda o da fiil ismi terimini tercihetmektedir7.

Dil bilgisi kitaplarnda mastarlaru ekilde tanmlanmtr: Zeynep Korkmaz,Ad-fiil, fiil kk ve gvdelerinin karladklar olu, kl ve durumlar; ah s ve

zamana bal olmadan gsteren fiil adlardr. Daha ak bir anlatmla bunlar,fiildeki olu, kl ve durumlarn adlarn bildirirler. Fiilleri, ad-fiil (mastar) eklerigetirerek adlandrrz.8eklinde aklamaktadr. Fuat Bozkurt,Eylemin belirttiioluu gsteren ad zellikli szcklerdir. Bir olu ya da kln ad; daha dorusu

1 Haydar Ediskun, Trk Dilbilgisi, Remzi Kitapevi yay., stanbul 1988, s. 247.2 Tahsin Banguolu, Trkenin Grameri, TDK yay., Ankara 2004., s. 420 ; Zeynep Korkmaz, Trkiye

Trkesi Grameri(ekil Bilgisi), TDK yay., Ankara 2003, s. 864.3 Tahir Nejat Gencan,Dilbilgisi, TDK yay., stanbul 1971, s. 312.4 Mehmet Hengirmen, Trke Dilbilgisi, Engin Yaynevi yay., Ankara 2002, s. 249 ; N. Atabay, . Kutluk, S.

zel, Szck Trleri, TDK yay., Ankara 1983, s. 263.5 Ahmet Buran ve Ercan Alkaya, ada Trk Leheleri, Aka yay., Ankara 2007.6 Muharrem Ergin, Trk Dilbilgisi, Bayrak Basm/Yaym/Datm yay., stanbul 2003, s. 176.7 Kemal Eraslan,Eski Trkede sim-Fiiller, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yay., st., 1980.8 Korkmaz, age., s. 864.


3/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

93

adlam biimidir. Eylemlie adeylem de denir.9

demektedir. Tahsin Banguolu,Adfiil, fiilin adekli, yani bir kl , bir durum veya oluun addr. Bunun iin fiilleri adfiilerden biri ile anar z. Adfiilin bu eidine mastar adn veririz.10aklamasna yer vermektedir. Mehmet Hengirmen Eylemlerin adn bildiren,tmle olan ve ad gibi kullanlan szcklere eylemlik (mastar) denir.11 eklindetarif etmektedir. Tahir Nejat Gencan, Hem ad hem de eylem grevinde bulunan

szce ad-eylem denir12tanmn kullanmaktadr. Haydar Ediskun, sim-fiiller,bir yandan bir eylem ad olduklar iin isim, br yandan da zne, nesne, tmlealdklar iin fiil olan kelimelerdir. sim-fiile mastar da denir.13 eklindeaklamaktadr. N. Atabay vd. ise, Eylemlerin belli eklerle oluarak ad grevindekullanlan biimlerine eylemlik diyoruz.14eklinde tanmlamaktadrlar.

Saadet aatay, Eski Osmanl

cada Fiil Mtaklar

adl

makalesinde,fiilimsilerin Osmanl Trkesi ve Uygur Trkesindeki kullanl arasndakiortaklklar ele almaktadr. Mastarlar konusunu ele alrken de sadece -mAkekiyleilgili bilgiler vermektedir. Makalesinde; mastarlarn isim olduklarn, isim gibikullanldklarn, iyelik eklerini aldklarn, edatlarla birlikte kullanldklarn,genellikle okluk eki almadklarn ve btn isimler gibi zamana balolmadklarn ifade etmektedir. simlere ait bu zelliklerinin yansra, fiiller gibiolumsuzlar ve bilinmeyenlerinin yaplabildiini, cmlede yklem olarakkullanldklarn belirtmektedir. aaytay, -mAkmastarnn, zamana bal olmadiin fiilin genel anlamn ifade ettiini belirtiyor. Makalenin devamnda zikrettii

bu kullanllar, maddeler hlinde rneklerle ortaya koymakta ve UygurTrkesindeki benzer kullanlara da yer vermektedir15.

Mastarlar; isim-fiil, ad-fiil, ad-eylem adlarndan da anlalaca zere birynyle isim, dier ynyle fiil zellii gsteren kelimelerdir. Mastarlar; fiilin

bildirdii i, olu, hareket veya durumu, yeni bir anlam katmadan adlandrdklar,ayrca olumsuzlar yaplabildii ve at eklerini alabildikleri iin fiil zelliitamaktadrlar:sylemek, sylememek, sylenmek; bilme, bilmeme, bilinme;gr,

grmeyi, grl gibi.

Mastar eki alm fiil, ahs ve zaman kavram tamad yani fiil ekiminegirmedii iin, ayrca cmlede zne, nesne, dolayl tmle, zarf ve ek-fiilgetirilerek yklem olarak kullanlabildii iin de isim zellii gstermektedir:

En gzel duygu sevmektir. (Yklem)

Yazmak, soylu bir itir. (zne)retmen, ocua susmasn syledi. (Nesne)

9 Fuat Bozkurt, Trkiye Trkesi, Cem Yaynevi yay., stanbul 1995, s. 355.10 Banguolu, age., s. 420.11 Hengirmen, age., s. 249.12 Gencan, age., s. 313.13 Ediskun, age., s. 247.14 Atabay vd., age., s. 263.15 Saadet aatay, Eski Osmanlcada Fiil Mtaklar, Trk Leheleri zerine Denemeler, Dil ve Tarih-

Corafya Fakltesi yay., Ankara 1978, s. 191-206.


4/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

94

Bo bo gezmekten bkmadn m? (Dolayl Tmle)Dnte beni de aln. (Zarf)

Mastarlar, isim hl eklerini, iyelik eklerini ve okluk ekini alabilirler. simtamlamalarnda tamlayan ve tamlanan olabilirler. Sadece -mAkl mastarlar,

belirtili isim tamlamalarnda tamlanan olmazlar: Oynamaktan, gelmekte, gelmeyi,gle, gelmemiz, dnnz, inanlar, unutmalar, gelmek arzusu, unutmaendiesi, anlayn gc, ay tutulmas, gece gr gibi.

1. Trkenin Tarih Dnemlerinde -(x)g / -(x) Eki

1. 1. Kktrke Dneminde -(x)g / -(x) Eki

Talat Tekin, -(x)g ekinin eylem sonucunu bildiren isimler trettiinibelirterek u rnekleri vermektedir: bilig bilgi < bil- ; bitig yaz < biti- ;bolug varlk < bol- ; isig aziz, sevgili < *isi- ; erig kolayca eriilen < *r-; kapg kap < *kap- ; klag k geirecek yer < kla- ; krg kaak -v ses deimesi sonucunda -/-glerin -vye dnmolduunu ifade edereku rnekleri vermektedir: dlda, dlta delil, sebep (tlta-sebeb olmak) ; (-ve -glerin denler) bili ilim kr. bilik; biti kitap kr. bitik,bitiv; kei geit kr. kek; kii kr. kiig; l, li l kr. lg22.

Recep Toparl ve Hanefi Vural, eki fiilden isim yapma ekleri arasndagsterereku rnekleri vermektedir: ar-, biti-g23.

rneklerden de anlalaca zere -(x)g/-(x) eki, K pak Trkesidneminde fiilden kalc isim yapma eki olarak kullanlmtr.

1.5.1. Kullanl

1.5.1.1. Kalc sim Olarak Kullanl: bedr-i devlet leme utlu yz /kim biligbahri z cevher sz(GST, 13-7) ; liandan artuol vrike (li< lg ; a: ac ) (GST, 187-3) ; krnse an iinde ol necsni levni, y

yd, y tat murdr bolur ol suf. (yd: koku ; tat: tat, lezzet) (MS, 64b-6) ; iy Teri birmegil maa betigimni solumdan ta aram artndan. (MS, 90b-7).

1. 6. aatay Trkesi Dneminde -(x)g/-(x) Eki

Janos Eckmann, aatay Trkesi Dneminde kelime sonundaki -/-gile-/-kseslerinin yaknlnn tam bir karkla yol atn belirtmektedir(at / atkat, uru / uru kuru, sar /sar sar, ulu / ulu ulu)24. Fiilden isimyapma eki -(x)g/-(x) hakknda bilgi verirken de bu ek yerine sedaszlamekillerinin [-(x)/-(x)k] de kullanldn, ekin sfat ve i veya hareket bildirenmcerret isimler yaptn, bazen muahhas isimler iin de kullanldn

belirtmekte ve u rnekleri vermektedir: a. Sfatlar: aac (a-: amak), arar (ar-: temiz olmak), lg l (l-: lmek), uru kuru (uru-:kurumak), svg ve g tatl (si-: tatllamak), szg szlm , temiz(sz-: szmek, temizlemek), tirig diri (tir-: yaamak), yara uygun, yarar(yara-: uygun gelmek, yaramak) b. simler: ar ar , ac (ar-: armak),alda yalan, hile (alda-: yalan sylemek, hile yapmak, aldatmak), al sat

22 A. Fehmi Karamanlolu,Kpak Trkesi Grameri , TDK yay., Ankara 1994, s. 36.23 Recep Toparl ve Hanifi Vural,Kpak Trkesi, Dilek Matbas yay., Sivas 2004, s. 22.24 Janos Eckmann, aatayca El Kitab, (ev. Gnay Karaaa), Aka yay., Ankara 2003, s. 41.


8/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

98

alm, satm, ticaret (al-: almak, sat-: satmak), bilig bilgi (bil-: bilmek), bitigyazlmey (biti-: yazmak), boya/boya (boya-: boyamak) 25

aatay Trkesi dnemi ile ilgili tespit ettiimiz rneklerde -(x)g/-(x)ekinin fiilden kalc isimler yapmak iin kullanld grlmektedir.

1.6.1. Kullanl

1.6.1.1. Kalc sim Olarak Kullanl: oru birr irdi o mazlma(oru < orku) (SH-959) ;Naz ucdn bilige sancp itek /Resm-i vefdrlandakirek(SH-993) ; ; Min-i ara meger baal perhz ite sin (ar< ar) (BD,88-4) ; Biri skn biri at u biri yalan (at< at) (BD, 100-5) ; uya

yal ar niyyet bu bolay (F, 110-11); Ni ac su ki mest- vaet-yn (F,

128-25).

1. 7. Eski Trkiye Trkesi Dneminde -(x)g/-(x) Eki

Faruk Kadri Timurta, Eski Trke dneminde var olan son ses -(x)g/-(x)lerin dtn ve kendinden nceki vokali yuvarlaklatrdn ifadeetmektedir. kapu, sev gibi kelimelerdeki yuvarlaklamalarda p, v gibidudak nszlerinin de etkisi olabileceini ifade ederek u rnekleri vermektedir:bil < bilig bilgi ; kapu < kapkap ; ksu < kssknt eziyet ; sau kapu ;

kamag, kam g, kamug > kamu ; tap g > tapu ; san g > sanu (dzlnkoruyanlar) asg > ass ; erig > eri ; tirig > diri29.

25 Eckmann, age., s. 48-49.26 Faruk Kadri Timurta,Eski Trkiye Trkesi, Aka yay., Ankara 2005, s. 43-44.27 Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Kitabevi yay., stanbul 2000,

s. 120.28 Grer Glsevin,Eski Anadolu Trkesinde Ekler, TDK yay., Ankara 2007, s. 134.29 Hatice ahin,Eski Anadolu Trkesi, Aka yay., Ankara 2003, s. 38.


9/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

99

Eski Trkiye Trkesi dneminde, ekin sonundaki -g/- nszleri dm,yardmc nl ek hline gelmitir ve genellikle yuvarlakekli kullanlmtr (-u/-).Ek, bu dnemde fiilden kalc isimler tretmek iin kullanlmtr.

1.7.1. Kullanl

1.7.1.1. Kalc sim Olarak Kullanl: Gher inc altun au adlar(au < sa:) (SN-437) ; bende ne uald v ne bil(bil < bilig) (SN-754) ;da trbe ire ayru yatur(ayru < ayr) (KEMS-52) ; Cihanda yobu resme hi

yapular (yapu < yap) (KEMS-219) ; l gevdesinden geemez olup ktelerdenpteler old. (l < lg) (DN, 104a-1) Eger yo dirsez sizden bir kii dirikomazam. (diri < tirig)(DN, 171a-9,10).

2. Kuzey (Kpak) Grubu Trk Lehelerinde -(x)g/-(x) Eki

2. 1. Krgz Trkesinde -UU, -OO [< -(x)g/-(x)] Eki

Mustafa ner, btn Kuzey (Kpak) grubu lehelerinde mastar yapmak iinkullanlan -v ekinin Eski Trkede fiilden isim yapan -g/-den gelitiini ve dahaK pak Trkesi dneminde tamamen dtn veya -g > -v deiimineuradn belirtmektedir. Krgz Trkesinde bu yar nl -vnin tamamen nlyedndn ve bu hadisenin izi olarak uzunluunu koruduunu ifade etmektedir.Asl ilevi mastar (isim-fiil) yapmak olan bu ekin, kalplaarak fiilden kalc isimlerde trettiini ifade ederek Krgz Trkesi ilgili olarak u rnekleri vermektedir:baruu gitmek ; kel gelmek ; k ynoo eziyet etmek ; c ynoo toplamak(Kalc isimlere rnek) atoo hayvan yemlii ; kanoo sava ganimeti ; ksksei, ocak denei ; kuroo kuatma ; aypoo sert bal (at) ; aylooseim ; karoo muayene; nezaret 30

Hlya Kasapolu engel, bu ekin Eski Trkedeki -g/-ekinden gelitiini,K pak Trkesinde vye dndn ve bugnk Kuzey (K pak) Trkesilehelerinde bu ekilde kullanldn belirtmektedir. Krgz edeb dilinde ise yarnl w sesinin eriyerek uzun nlye dntn ifade etmektedir. Ekin aslilevinin btn fiil kk ve tabanlarna gelerek fiil ismi yapmak olduunu, bunundnda kalc isimler de trettiini belirterek u rnekleri vermektedir: (mastarolarak) oyloo dnmek ; oynoo oynamak ; tatoo atmak ; toktoodurmak ; it almak; cl desteklemek ; izd aratrmak ; kzd

gzlemek ; okuu okumak ; aluu almak ; caatuu yaatmak ; bakaruuynetmek ; i imek ; krst gstermek ; ket gitmek ; bilbilmek (kalc isim olarak) auu geit31.

Cahit Bada ve Abdlmukaddes Kutlu, Krgz Trkesindeki mastar eki -UU/-OOya dier lehelerde pek rastlanlmadn ve bu ekin tarih metinlerde

30 Mustafa ner,Bugnk Kpak Trkesi, TDK yay., Ankara 1998, s. 71-72.31 Hlya Kasapolu engel,Krgz Trkesi Grameri, Aka yay., Ankara 2005, s. 147-148.


10/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

100

fiilden isim yapan -(x)gekinin Krgz yaz dilindeki -g > -v > gelimesi sonucuortaya km olabileceini belirterek u rnekleri vermektedirler: aydoo: tarla

srmek ; saluu: salmak ; batoo: balamak ; srtl: resmetmek ; bilf: bilme ;trmoo: trmklama ; izd : arama; toptoo: toplama ; kluu: yapmak ; tndr:anlatma32.

Buran ve Alkaya ise dier Kuzey (K pak) grubu Trk lehelerinde -veklinde olan bu ekin, Krgz Trkesinde dtn ve kendisinden nce gelennly uzattn belirtereku rnekleri vermektedirler: baruv > baruu (gitmek) ;kelv > kel (gelmek) ; k ynav > k ynoo (eziyet etmek) ; c ynav > cynoo(toplamak) ; syv > sy (sevmek) ; karav > karoo (bakmak) ; cazuv > cazuu(yazmak)33.

Taradmz metinlerde, bu ekin mastar (isim-fiil) yapma ileviylekullanld grlmektedir. Ayrca fiilden kalc isimler de tretmektedir.

2.1.1. Kullanl

2.1.1.2. Yklem Olarak Kullanl: Bugn menin synuu knm. (Bugnbenim tapnma gnm.) (KGT, s. 173-14) ; Atann azdakten calg z tilegi- uulunadam kluu. (Babasnn tek dilei, olunu adam etmektir.) (KGT, s. 178-8) ; Elbelgisinin bir oqo turuu imi. (Bu iaretlerden biri dik durmak imi.)(TDEMA, C. 1, s. 158) ; Biydin maksat, biylik kluu / Bay maksat, baylk cynoo(Beyin maksad, beylik klmak / Zenginin maksad, servet ymak) (KA, 678) ;

Kska cip ce bayloogo kelbeyt / Ce krmg kelbeyt. (Ksa ip ne balamaya gelir./ Ne dmlemeye gelir.) (KA, 1372).

2.1.1.3. zne Olarak Kullanl:Baktluu boluu mnzdn / Baatr boluukrtn (Bahtl olmak doutan / Bahadr olmak greten) (KA, 468) ;Bekerinenkepin tablsa l kerek. (Bedava kefen bulunsa lmek gerek.) (KA, 589) ;Keybar, ker-tartuu cok. (Kederlenmek var, vazgemek yok.) (KA, 1363) ; zn sottoybil_adamdk ymandn tazalg. (Kendi kendini yarglayabilmek insan imannntemizliidir.) (TLG, s. 532).

2.1.1.4. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Eleman bay qabar aluugakeldi. (Eleman haber almaya geldi.) (TDEMA, C. 6,s. 278) ; narbayga peri qzdkr g mmkndk bolgon coq. (narbayn peri kzn grmesi mmkndeilmi.) (TDEMA, C. 6, s. 356) ; Sylgn szd uguuga, sy turgan el kerek.

(Sylenen sz duymaya, sevecek halk gerek.) (KA, 1711) ;Balas

n

raak

cergeokuuga ciberdi. (ocuunu uzak bir yere okumaya gnderdi.) (TLG, s. 477).

2.1.1.5. Nesne Olarak Kullanl: narbayd ltrp kelinin z aluuaraketinde boldu. (narbay ldrp gelini kendine almak istemi.) (TDEMA, C.6, s. 358) ; Caagand bilbegen, caoonun barkn ketiret. (Yaamay bilmeyen,

32 Cahit Bada ve Abdlmukaddes Kutlu, Krgz Trkesi Grameri, Dicle niversitesi yay, Diyarbakr 2004,s. 127.

33 Buran-Alkaya, age., s. 242-243.


11/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

101

yaamann deerini yok eder.) (KA, 886) ; Uu sy, uu sezimdin kskaboluusun Alkul kaalabayt. (Alkul, bu sevgi ve duygunun ksa srmesini istemez.)(TLG, s. 530).

2.1.1.6. sim Tamlamas Olarak Kullanl:Bugn menin synuu knm.(Bugn benim tapnma gnm.) (KGT, s. 173-14) ; narbayga peri qzdkr g mmkndk bolgon coq. (narbayn peri kzn grmesi mmkndeilmi.) (TDEMA, C. 6, s. 356) ; Caagand bilbegen, caoonun barkn ketiret.(Yaamay bilmeyen, yaamann deerini yok eder.)(KA, 886).

2.1.1.7. Birleik Fiil Olarak Kullanl: Eleman bay qabar aluu ga keldi.(Eleman haber almaya geldi.) (TDEMA, C. 6,s. 278) ; yn cetg amaskelbey qalgan. ( evine gitmeye derman kalmam.) (TDEMA, C. 6, s. 354) ;

Atann azdakten calg z tilegi- uulun adam kluu. (Babasnn tek dilei, olunuadam etmektir.) (KGT, s. 178-8) ; Biydin maksat , biylik kluu / Bay maksat,baylk cynoo (Beyin maksad, beylik klmak / Zenginin maksad, servet ymak)(KA, 678) ; zn sottoy bil_adamdk ymandn tazalg. (Kendi kendiniyarglayabilmek insan imannntemizliidir.) (TLG, s. 532).

2.1.1.8. Edat Grubu Olarak Kullanl: Aalam teiri cerdi ot terinensaqtoo n myzn ktrp alp. (Kinat Tanrs, yeri Ate Tanrsndankorumak iin boynuzunu kaldrm.) (TDEMA, C. 1, s. 140) ; Al znn kelgeninbilgz n (Kendisinin geldiini bildirmek iin) (TDEMA, C. 6, s. 356).

2.1.1.9. Kalc sim Olarak Kullanl: Uu sy, uu sezimdin kskaboluusun Alkul kaalabayt. (Alkul, bu sevgi ve duygunun ksa srmesini istemez.)(TLG, s. 530) ; Bir berilgen caoonu adamdar crgalda tkrgdy bolsa kana!(Bize ayn anda balanan hayat, insanlar huzur iinde geirse, ne olur!) (TLG, s.532).

2. 2. Kazak Trkesinde -(x)v/-(x)w [< -(x)g/-(x)] Eki

Kenan Ko ve Ouz Doan, arka damak /g nsznn KazakTrkesinde wye dntn belirtmektedir.34 -w ekinin Kazak Trkesininmastar eki olduunu belirterek hareket isimleri yapmann yan sra, somut anlamlisimler yaptn da ifade edereku rnekleri vermekteler: qstaw klak, jaylawyayla, tilew dilek ; saylaw seim ; qatuw kat, sert, tzw doru, dz,

awruw (hasta, hastalk)35.Ferhat Tamir, Eski Trke dneminde fiilden isim yapma eki olan -/-gnin

Kazak Trkesinde -wye dntn ifade etmektedir36. Bu ekin ilevleri ilgiliolarak da u bilgi ve rnekleri vermektedir: Hareket isimleri yapar: bayqa-w

34 Kenan Ko ve Ouz Doan,Kazak Trkesi Grameri , Gazi Kitabevi yay., Ankara 2004, s. 84.35 Ko-Doan, age., s. 194.36 Ferhat Tamir, Kazak Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay., Ankara

2007, s. 435.


12/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

102

dikkat etme, sna-w snamak, snama, deneme, al-u-w almak, alma, kel--wgelme. Alet, e ya ve nesne isimleri yapar: ege-w ee, casa-w k za verileneyiz, e ya, boya-w boya, caya-w yaya. S fat olarak kullanlan isimler

yapar: bite-w kapal, qat-u-w kat , sert, tz--w dz, dzgn, taya-wyakn, uzak deil. Yer isimleri yapar: as-u-w da geidi, aa-la-w dere,rmak veya gln kys, kenar37.

Buran ve Alkaya ise Kazak Trkesinde hareket adlar yapan -v ekiyle ilgiliolarak u rnekleri vermektedirler: jaz-uv (yazmak) ; kn-v (almak) ; oqu-v(okumak) ; al-uv (almak) ; aytqz-uv (syletmek)38.

Bu ekin Kazak Trkesinde mastar (isim-fiil) yapma ileviyle kullanldgrlmektedir. Ayrca fiilden kalc isimler de tretmektedir.

2.2.1. Kullanl

2.2.1.1. zne Olarak Kullanl: Mualim mualimdik oqp qqanadamdardan boluw tiyisti. (retmenin retmenlik ilmini okuyanlardan olmasgerekir.) (TLG, s. 476) ; Jaalqqa jastar moyn bur p, qayrlar, halqtzelwini miti jastarda. (Genler yenilie ynelirler, halkn dzelmesinin midigenlerde.) (TLG, s. 476).

2.2.1.2. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Meni endi bugan dawgalim kelmes. (Benim artk buna dayanmaya gcm yetmez.) (TDEMA, C. 6, s.180) ; alquyrqt bekitwge tusawaq kelmeydi. (alkuyruk balamaya bir trlip dayanmaz.) (TDEMA, C. 6, s. 236) ; Egin oruvga kkan bir yel kumrasn

stimenpti arasna koyad. (Ekin bimeye tarlaya giden kadn st dolu bir kabotlarn arasna brakm.) (KAZMS, s. 127) ; Tuv, son aytuva kalayerinbeysider, depti. (Vah, bunlar sylemeye nasl enmiyorsunuz, demi.)(KAZMS, s. 331) ;Bul knde Qazaq arasnda oquw josqsz hm josq jasawabolmayd da. (Bugn, Kazak halk arasndaki eitim-retim, programsz ve

program yapmaya da uygun deil) (TLG, s. 476).

2.2.1.3. Nesne Olarak Kullanl: Men dl sol jerin oylavd umutppn.(Ben tam orasn dnmeyi unutmuum.) (KAZMS, s. 121) ; Mal baatndar malbauwn jaqs bilerge kerek. (Hayvan bakacaklarn hayvan bakmasn iyi bilmesigerekir.) (TLG, s. 476).

2.2.1.4. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Jaalqqa jastar moyn

bur p, qayrlar, halq tzelwini miti jastarda. (Genler yenilie ynelirler,halkn dzelmesinin midi genlerde.) (TLG, s. 476).

2.2.1.5. Birleik Fiil Olarak Kullanl:Sondqtan, qorqpaw gerek, batrboluwgerek. (Bunun iin korkmamak, cesur olmak gerek.) (TDEMA, C. 6, s. 168);Adar bir birlep arstann halin bilvge keledi. (Hayvanlar bir bir aslann halini

37 Tamir, age., s. 442.38 Buran-Alkaya, age., s. 282.


13/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

103

sormaya gelmiler.) (KAZMS, s. 123) ; Egin oruvga kkan bir yel kumrasnstimenpti arasna koyad. (Ekin bimeye tarlaya giden kadn st dolu bir kabotlarn arasna brakm.) (KAZMS, s. 127).

2.2.1.6. Edat Grubu Olarak Kullanl: Kim ltrgenin bilwiin sol jerdeqarap jrse, itterdi izi krnedi. (Kimin ldrdn anlamak iin etrafna

bakm, kpeklerin izini grm.) (TDEMA, C. 6, s. 190) ; Men bul ekewiniqayss adamzat, qayss saytan ekenin ayruwin os amald qoldandm. (Ben buikisinden hangisinin insan, hangisinin eytan olduunu ayrmak iin bu yola

bavurdum.) (TDEMA, C. 6, s. 274) ;Kakpann serpuvimen balk eti rp barp,anagay jerge dsedi. (Kapann kapan ile balk kapandan uzak bir yere frlaypdm.) (KAZMS, s. 109) ; Mltkt aluv in sender zderi kanday ner

bilesidir, son

maan ayt

dar. (Tfei almak iin ne gibi hnerleriniz olduunubana syleyin.) (KAZMS, s. 275).

2.2.1.7. Kalcsim Olarak Kullanl: Bul knde Qazaq arasnda oquwjosqs z hm josq jasawa bolmayd da. (Bugn, Kazak halk arasndaki eitim-retim, programsz ve program yapmaya da uygun deil.) (TLG, s. 477).

2. 3. Tatar (Kazan) Trkesinde -(x)v/-(x)w, -U [< -(x)g/-(x)] Eki

Mustafa ner, -(x)g/-(x) ekinin btn Kuzey (K pak) grubu lehelerindemastar yapmak iin kullanldn ifade ediyor. Bu ekin, Eski Trkede fiilden isimyapan -g/- ekinden gelitiini ve daha K pak Trkesi dneminde tamamen

dtn veya -g > -v deiimine uradn belirtiyor. Ayn ekin kalplaarakfiilden kalc isimler de trettiini ifade ederek Tatar (Kazan) Trkesi ilgili olaraku rnekleri vermektedir: krv grmek ; krsetv gstermek ; cyuvymak, toplamak ; cynuv toplanmak ; cytruv dzenlemek, toplamak ;

yazuv yazmak (Kalc isimlere rnek) borav matkap ; krav ember ;tarlav orman iindeki tarla ; abuv etek ; kgrav an ; bogav buka,

pranga ; kizv salgn ; klav oklava ; tomav souk algnl ; blev39biley ta40

Buran ve Alkaya, eserlerinde bu ekin de Trkiye Trkesindeki -mA ekinikarladn belirtmektedirler. nerden farkl olarak verdikleri rneklerde -Ueklinin de kullanld grlmektedir: uk()-u (okuma) , tukta-v (durma) , uk()-u

blmes (okuma odas

) , Ol

kiiler blen ey i-ler, basuga

g

p kit-ler (Ulukiilerle ay imeler, tarlaya kp gitmeler)41.

Asl ilevi mastar (isim-fiil) yapmak olan bu ek, filden kalc isimler tretmekiin de kullanlmaktadr.

39 Mustafa ner, blev kelimesini rnek verirken bu kelimenin bilegi > bilevv > bilev eklinde gelitiini,-v ekinin Eski Trkedeki -g/-ekinden trediini kabul ettiklerini ancak bu gibi baz kelimelerdeki -vnin -/-gi ekinden geldiini belirtiyor. bk. ner, age., s. 72.

40 ner, age., s. 71.41 Buran-Alkaya, age., s. 242.


14/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

104

2.3.1. Kullanl2.3.1.1. zne Olarak Kullanl: Meskewnn alnuw xaknda beytte kska-

kska cmleler blen gne eytle. (Moskovann alnmas beyitte ksa ksa cmlelerile anlatlyor.) (KGTLE, s. 354) ; ul minuttan balap an n dnyada

yeewnn kzg bitt. (u dakikadan itibaren onun iin yaamann anlam kalmad.)(KGTLE, s. 375) ; Tn aluv bigrek avr la. (Nefes almas daha zor tabii.) (TLG, s.720) ; Yul surkkanga kre yrv cil buld. (Yol sorulduu iin yrmek kolayoldu.) (TLG, s. 732).

2.3.1.2. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: ulay da bala ylaudatuqtamagan (Ama bu ocuk alamaya devam etmi) (TDEMA, C. 1, s. 380) ;Torm auw-wden gne g ybaret tgl le. (Hayat yemek-imekden ibaret

deildir.) (KGTLE, s. 370) ;Hikmnsizmes bulsa da, crn itvden tutamad.(Hi kimseyi sezmez ise de, trky iitmekten geri kalmad.) (TLG, s. 722).

2.3.1.3. Nesne Olarak Kullanl: Nikotin yognts tirn kan tamrlartaraya, an tuklanuw bozla. (Nikotin younluu dolaysyla derinin kandamarlar daralr, onun beslenmesi bozulur.) (KGTLE, s. 133) ; Asiyen etisaulanuv, kmge de bulsa pkelevn ni ikenlgn blmiy id. (Asiyenin babaskzmann ve herhangi birisine fkelenmenin ne olduunu bilmezdi.) (TLG, s. 719).

2.3.1.4. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Bu balan ylav aarga atquulmagannan bulrga kirk. (Bu ocuun alamas ona isim verilmediindenolmas gerek.) (TDEMA, C. 1, s. 380) ; An qayda korlun telr ide? (Onunnerede kurulmasn diler idin?) (TDEMA, C. 1, s. 400) ; ekn kkruwnakarap yorttalgna nasan, ak sakalm blen mia anm ysan, digen. (Eeinanrmasna bakarak evde olduuna inanyorsun, ak sakalm ile bana inanmyorsun,demi.) (KGTLE, s. 177) ; ul minuttan balap an n dnyada yeewnnkzg bitt. (u dakikadan itibaren onun iin yaamann anlam kalmad.)(KGTLE, s. 375) ; Asiyen etis aulanuv, kmge de bulsa pkelevn niikenlgn blmiy id. (Asiyenin babas kzmann ve herhangi birisinefkelenmenin ne olduunu bilmezdi.) (TLG, s. 719) ; lkazan hem rmtatarlar arasnda merifetlk idyalern tuva balavna obyktifv revtecirlk barla kile. (En nce Kazan ve Krm Tatarlar arasnda aydnlanmafikirlerinin domaya balamasna objektif olarak zemin meydana geldi.) (TLG, s.723).

2.3.1.5. Birleik Fiil Olarak Kullanl:Bu xel inovniknn lm, dnyantalap, tar kabrge krw blen beylengen. (Bu durum memurun lm, dnyayterk edip, dar kabire girmesiyle sonulanmtr.) (KGTLE, s. 183) ;Lekin an kbularak kz adlna kitrw akty itn. (Ama onu kii gibi gz nne getirmesiolduka zor.) (KGTLE, s. 254) ; Bu yuar medeniyet b zge yan buluvnatgl, hemme yatan bznolap alan. (Bu yksek medeniyet bize sadece yaknolmak deil, her taraftan bizi kuatvermi.) (TLG, s. 734).


15/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

105

2.3.1.6. Edat Grubu Olarak Kullanl:Domannardan saqlanu en bikqulay bulgan mondy run. (Dmanlardan korunmak iin pek rahat bir yermiburas.) (TDEMA, C. 1, s. 390) ; Xucas tor p kit beln, Aqbay alga gpapgan. (Sahibinin kalkmasyla Akbay nne geip komu.) (TDEMA, C. 7, s.650) ; Doman kn kp mertebe artk buluw arkasnda Xesen helak bula.(Dman gcnn ok fazla olmas sebebiyle Hasan helak oluyor.) (KGTLE, s.112) ; Bu xel inovniknn lm, dnyan talap, tar kabrge krw blenbeylengen. (Bu durum memurun lm, dnyay terk edip, dar kabire girmesiylesonulanmtr.) (KGTLE, s. 183) ; Tirlevnbasuv n koynp aldk. (Terlemeyi

bastrmak iin ykanverdik.) (TLG, s. 731).

2.3.1.7. Kalcsim Olarak Kullanl: Yeerge tlew , cierge tlewdert

blen tul

id ul kzler. (Yaamak arzusu, zafer arzusu ile dolu idi, o gzler.)(KGTLE, s. 193) ; Minm Troitskide akta uk tatar mektebn altn klasnnan srlwm, ind institutka kergende, anketan aldap tutrrga mecbur buluwmhem, sonnan fa itlp, ukuwdan kuwluwm an arkasnda. (BenimTroitskideki Tatar mektebinin 6. snfndan srlmem, enstitye girerken anketimiyalan bilgilerle doldurmaya mecbur kalmam ve sonunda fa edilerek okuldankovulmam onun yzndendir.) (KGTLE, s. 111-112) ;Ah, bu nindiy ayrluv? (Ah,

bu ne ayrlk!) (TLG, s. 733).

2. 4. Krm Tatar Trkesinde -(x)v [< -(x)g/-(x)] Eki

lhan eneli, K paka mastar eki olan -(x)vnin her fiil tabannagelebildiini ve ekin -u/-g fiilden isim yapma ekinden gelitiini belirtmekte veekle ilgili olarak u rnekleri vermektedir: aluv alma ; atuv atma ; kdruvarama ; alav/clav alama ; tlev sayma ; yaldav yzme ; irverime ; tanuv tanma ; tauv tama ; akmayuv acele etmeme ;billmayuv bilememe ; darkatmayuv yaymama, samama ; kelmeyvgelmeme42.

Zuhal Yksel, bu ekin nszle biten kelimelere -uv/-v, nlyle bitenlere de -veklinde geldiini, dz-dar nlyle biten kelimelerde ise v sesinin son sestekidz-dar nlleri yuvarlaklatrdn belirterek ekin ilevleri ilgili olaraku bilgi vernekleri vermektedir: Mastar eki gibi btn fiillerde kullanlr: oquv okuma,alav alama, tabnuv tapnma, qaytuv geri dnme, yaldav yzme

Soyut isimler tretir: qaynav okunluk, bildirv bildiri, resmi tebli, douvdoum, tutuv hastalk nbeti 43

Bu ekin Krm Tatar Trkesinde mastar (isim-fiil) yapma ileviylekullanld grlmektedir. Ayrca fiilden kalc isimler de tretmektedir.

42 lhan eneli,Krm Tatarcasnda Yapm Ekleri, (ev. Mustafa Argunah), TDK yay., Ankara 1997, s. 33-34.43 Zuhal Yksel, Krm-Tatar Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay.,

Ankara 2007, s. 836.


16/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

106

2.4.1. Kullanl2.4.1.1. Yklem Olarak Kullanl: Menim istegim k za evlenv! (Benim

istediim, kzla evlenmek!) (TDEMA, C. 5, s. 666) ; Destann acayip bir yeriolsa, o da Qrmn ereerine dair drt satrlq iir yazl p qaldrluvndadr.(Destann fevkalade bir yeri olsa, o da Krmn herehrine dair drt satrlkiirinyazlp braklmasndadr.) (KGTLE, s. 295) ; Amma on tnceleri zini

yregi aqqnda, z tabiatn temizlev aqqnda. (Ama onon dnceleri kendi yreihakknda, z tabiatn temizleme hakknda.) (KGTLE, s. 355).

2.4.1.2. zne Olarak Kullanl: Maa q ymet kesv kerekmez, xanm.(Bana kymet bimek gerekmez, hanm.) (TDTEA, C. 13, s. 76) ; nki tarlarnlden cy p aluv ve ktrlv vaqt oqtan keti. (nk darlarn tarladan

toplan p alnma ve kaldrlma vakti oktan geti.) (TDTEA, C. 13, s. 138) ; Eralda airni maqalelerinde iiriy eserlerindekisi kibi tzetvler azca. (Herhldeairin makalelerinde, iirsel eserlerindeki gibi dzeltmeler daha azdr.) (KGTLE,s. 478).

2.4.1.3. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Lakin olun yregi, yleqorqutuvlardan sevgilisini aqndan vazgeecek yreklerden degil eken. (Fakatolunun yrei, yle korkutmalardan sevgilisinin akndan vazgeecek yreklerdendeilmi.) (TDTEA, C. 13, s. 159) ; Btn bulardan baqa lirik yrlarda tuvan

yerlerni dldberligini, tuvan yurtn tabiat gzelliklerini aqs etvge de oq yerayrla. (Btn bunlardan baka lirik arklarda doulan yerlerin gzelliini, anayurdun doal gzelliklerini aks ettirmeye de ok yer ayrlr.) (KGTLE, s. 159) ;

Olar qarp z asravda zara yarlaalar. (Onlar karpuz yetitirmede yaryorlar.)(TLG, s. 866) ; Mesele qzmn yerletirvde daa. (Mesele kzm yerletirmedeya.) (TLG, s. 871).

2.4.1.4. Nesne Olarak Kullanl: Men magaradan kuv yolun bilem, dey.(Ben maaradan k yolunu biliyorum, der.) (TDEMA, C. 5, s. 662) ; Bu eerge

gelvi birinci. (Bu ehre ilk gelii.) (TLG, s. 869).

2.4.1.5. sim Tamlamas Olarak Kullanl: nki tarlarn lden cypaluv ve ktrlv vaqt oqtan keti. (nk darlarn tarladan toplanp alnma vekaldrlma vakti oktan geti.) (TDTEA, C. 13, s. 138) ; Men magaradan kuv

yolun bilem, dey. (Ben maaradan kma yolunu biliyorum, der.) (TDEMA, C. 5,s. 662) ; Bun sebebi, zni yana, muesine gre kiyinvinde olsa kerek.

(Bunun sebebi, kendi yna, grnmne gre giyinmesinde olsa gerek.) (TLG, s.870) ; daa sora yazqsnuv alametleri qatldlar. (daha sonrada acmaalametleri ilave oldu.) (TLG, s. 874).

2.4.1.6. Birleik Fiil Olarak Kullanl: Maa q ymet kesv kerekmez,xanm. (Bana kymet bimek gerekmez, hanm.) (TDTEA, C. 13, s. 76) ; Btnbulardan baqa lirik yrlarda tuvan yerlerni dldberligini, tuvan yurtn tabiat

gzelliklerini aqs etvge de oq yer ayrla. (Btn bunlardan baka lirikarklardadoulan yerlerin gzelliini, ana yurdun doal gzelliklerini aks ettirmeye de ok


17/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

107

yer ayrlr.) (KGTLE, s. 159) ; Azlqtaki milletlerge z ana tillerinde gazeta, jurnallar neir etv kibi oqtqn-oq vadeler adaan manifest ilan etile.(Aznlktaki milletlere kendi ana dillerinde gazete, dergi neretme gibi pek okszler veren manifesto ilan edliyor.) (KGTLE, s. 481).

2.4.1.7. Edat Grubu Olarak Kullanl: Azlqtaki milletlerge z anatillerinde gazeta, jurnallar neir etv kibi oqtqn-oq vadeler adaan manifest ilanetile. (Aznlktaki milletlere kendi ana dillerinde gazete, dergi neretme gibi pekokszler veen manifesto ilan edliyor.) (KGTLE, s. 481) ; Olar, Qzl Ordua ketecek

yalar, aluvdan so arbiy ini grene ekenler. (Onlar, Kzl Orduya gidecekgenler, almadan sonra harp iini reniyorlarm.) (KGTLE, s. 579).

2.4.1.8. Kalc sim Olarak Kullanl:Ana-babalar qayda baqalar,-dedi

auv tolu qaba sesnen. (Anne babalar nereye bakyor, dedi fke dolu kaba birsesle.) (TLG, s. 874).

2. 5. Kumuk Trkesinde -(x)v/(x)-w [< -(x)g/-(x)] Eki

etin Pekacar, ekin ilevleri ilgili olarak u bilgi ve rnekleri vermektedir:Fiillerden i ismi yapar: abdraw aknlk,arma, alaw anlama, kavrama,boyaw boyama, ylaw alama, alay, saylaw seme, oy verme, betlewbaa kakma; ay plama, aw ama, a, yoluuw karlama, grme.

Kalc soyut isim ve hareketten doan isim yapar: alaw bilin, uur; idrak,ayaw merhamet, yoraw tahmin, zan; dilek, sanaw say, adet, snaw snav,

test; deney, tecrbe, talaw yama, talan, apul. Kalc somut isim: w i,tmr, ban, salw dnde davetliler tarafndan verilen para hediyesi, boyawboya, talaw kt tabiatl tmr. Yer isimleri: oyuw oyuntu, ukur, yatwyatma yeri, ocan yatmaa yarar knts, yaylaw yayla, tarlaw tarla44.

Kumuk Trkesinde mastar (isim-fiil) eki olarak kullanlan ekin, ayrcafiilden kalc isimler trettii de grlmektedir.

2.5.1. Kullanl

2.5.1.1. Nesne Olarak Kullanl:lmu dnya yaralandan berli tilleni, szleni amala gelivn axtara. (lim, dnya yaratldndan beri dillerin,kelimelerin ortaya kn aratrr.) (KGTLE, s. 212).

2.5.1.2. sim Tamlamas Olarak Kullanl:lmu dnya yaralandan berlitilleni, szleni amala gelivn axtara. (lim, dnya yaratldndan beri dillerin,kelimelerin ortaya kn aratrr.) (KGTLE, s. 212) ; atw tawulan daeitgende duwlap, dewlege bagp abp yibere. ( arpma seslerini de duyunca,kudurup devlere doru komu.) (TDEMA, C. 5, s. 678) ; Yartwnu dewr

44 etin Pekacar, Kumuk Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay., Ankara2007, s. 971.


18/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

108

bolan bu bizin gnler balap onu talap ete. (Yenilemenin devri olan u bizimgnlerimiz, ncelikle bunu talep ediyor.) (TLG, s. 870).

2.5.1.3. Birleik Fiil Olarak Kullanl: lmu dnya yaralandan berlitilleni, szleni amala gelivn axtara. (lim, dnya yaratldndan beri dillerin,kelimelerin ortaya kn aratrr.) (KGTLE, s. 212).

2.5.1.4. Edat Grubu Olarak Kullanl: Gren, Polatinskiy va Kavkaznyrenegen olay zge alimler de qumuq yomaqlan cyv bulan maul bolanlar.(Gren, Polatinskiy ve Kafkasyay renen bu gibi baka limler de Kumukmasallarn toplamak ile megul olmular.) (KGTLE, s. 184).

2.5.1.5. Kalcsim Olarak Kullanl: Atalar szi va aytvlar mi yllan

boyuna yaqlana va arlana gelgen. (Ataszleri ve deyimler, binlerce y

l boyuncakorunarak ve yenilenerek gelmitir.) (KGTLE, s. 233) ; geiwn yana barp,bir tbeni stne yamuusun da yay p yata. ( geidin yanna var p, bir tepeyekepeneini serip yatm.) (TDEMA, C. 5, s. 684) ; Gnde on be bet yazuw

yazaanlarbz, on mi bet araan mainge neik qarlk etsin? (Gnde on besayfa yaz yazanlarmz, on binsayfa karan makineye nasl kar koysun?) (TLG,s. 1004).

2. 6. Bakurt Trkesinde -(x)w [< -(x)g/-(x)] Eki

Habibe Yazc Ersoy, bu ekin Bakurt Trkesinin mastar eki olduunubelirterek u rnekleri vermektedir: abnw srmek, tkezlemek, alawanlamak, bylniv balanmak, balamak, bldaw fsldamak, biklnwkilitlemek, kilit vurmak, hapsetmek, kapanmak 45

Yaptmz taramalarda, Bakurt Trkesinde farkl olarak -Ow ve -Aweklinin de bulunduu grlmektedir. Ekin asl ilevi mastar (isim-fiil) yapmakolmakla beraber, nadir de olsa fiilden kalc isimler tretmek iin kullanlmaktadr.

2.6.1. Kullanl

2.6.1.1. zne Olarak Kullanl:l basw- bezze rfk hymay. (lkeigal etmek bizim rfmze aykrdr.) (TDEMA, C. 1, s. 430) ; ularznhrleewe, rf-azt qr z-qazaqqa tartmraq. ( onlarn konumas, rf-deti Krgz ve Kazaklara benziyor.) (TDEMA, C. 1, s. 466) ; Bgnden balap

Yurmat ilnde xand bw i ur blek hanala. (Bugnden itibaren Yurmatilinde hann pmesi en byk hediye olarak kabul ediliyor.) (KGTLE, s. 165) ;

Aldza oolay kilp bawm ual niyet iken tgl. (Karnza bu ekilde gelipdikiliim kt niyet ile deil.) (KGTLE, s. 178) ; Q kn halqnda azq tabwqyn buld. (K gn soukta yiyecek bulmak zorlat.) (TLG, s. 799).

45 Habibe Yazc Ersoy, Bakurt Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay.,Ankara 2007, s. 765.


19/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

109

2.6.1.2. Dolayl Tmle Olarak Kullanl:Uzamandar Qarast hzze yomop hyly alwna hoqlan p qalandar.

(Aksakallar, Qarasn kapal olarak konumasna hayran kalmlar.) (TDEMA, C.1, s. 430) ; Qaratt uz p kitewatlul tiklem olo bula, mky dustarnqotolowatlnan ni elrg bilmey. (Karatn ne geme sevinci o kadar bykoluyor ki mekey dostlarnn kurtulmas sevincinden ne yapacan aryor.)(TDEMA, C. 1, s. 476).

2.6.1.3. Nesne olarak Kullanl: lewe ya , krewem ya- ti ikn.(lmesi yeni, grmem yeni- demi.) (TDEMA, C. 1, s. 468).

2.6.1.4. sim Tamlamas Olarak Kullanl: ularzn hrleewe, rf-

azt q

r

z-qazaqqa tart

m

raq. ( onlar

n konumas

, rf-deti K

rg

z veKazaklara benziyor.) (TDEMA, C. 1, s. 466) ; Qazaq balahn alwn sbbeul.(Kazak ocuunu almasnn sebebi u.) (TDEMA, C. 1, s. 468) ;Ber vaqt Suranqz menn keywen yaw kilewen kztewsirat yet. (Bir zaman Surann kz vedamadna gzetleme sras geliyor.) (TDEMA, C. 1, s. 478) ; Bgnden balapYurmat ilnde xand bw i ur blek hanala. (Bugnden itibaren Yurmatilinde hann pmesi en byk hediye olarak kabul ediliyor.) (KGTLE, s. 165) ;Yarar, hinzbizzn araa alw-almaw turahnda klrbz.) (Tamam, seniaramza alma almama konusunda grrz.) (TLG, s. 800).

2.6.1.5. Birleik Fiil Olarak Kulanm:l basw bezze rfk hymay.(lke igal etmek bizim rfmze aykrdr.) (TDEMA, C. 1, s. 430) ;Baqort

xalq icadnda yr hatwa beyl bik kp beyt sarlan. (Bakurt halkeserlerinde toprak satmaya ait pek ok beyit sylenmitir.) (KGTLE, s. 340).

2.6.1.6. Edat Grubu Olarak Kullanl:ol saq olo tornalar, qalandarnayul krhtewsn, qawrhndarn ssep kitkndr. (O zaman byk turnalar yolgstermek iin tylerini saarak gitmiler.) (TDEMA, C. 1, s. 408) ; Ygerepbarp, un quluna alwmenn ze telhez z qala. (Koarak gelip onu eline almasile kendisi dilsiz kalyor. (TDEMA, C. 1, s. 434); Yulamana hikrp torop

xulawan baqa sara qalman. (Yulamana sray p vedalamaktan baka arekalmad.) (KGTLE, s. 160) ; Uqwan ge te yoq. (Okumaktan baka i deyok.) (KGTLE, s. 525) ; Eshawr y balawmnn, krawldan Aytbayzlshkilp ytt. (Annesi hastalanmaya balamas ile komu kyden Aytbaynananesi geldi.)(TLG, s. 806).

2.6.1.7. Kalc sim Olarak Kullanl: unan blar kileew tzgndr.(Bylece bunlar szleme imzalamlar.) (TDEMA, C. 1, s. 426)


20/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

110

2. 7. Nogay Trkesinde -(x)v [< -(x)g/-(x)] EkiDilek Ergnen Akbaba, -(U)v ekinin ilevinin hareketin, iin, durumun isim

eklini yapmak olduunu ifade etmekte ve u rnekleri vermektedir: knigvaltrma, sv byme, yazuv yaz46.

Ekin mastar (isim-fiil) yapmann yannda, nadir olarak da fiilden kalcisimler trettii grlmektedir.

2.7.1. Kullanl

2.7.1.1. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Onn dur s kenin, betirim,zidi zi ayplap sylevge yeter zat barma, dep nt kili men zelendi Mtalap.(NTG, s. 242/144) ;ndi onda baruvga yol kyn.(NTG, s. 251/235) ; Nogay

halkn birlestirvde, olard arasnda Nogay tilin, literaturasn taraltuvda az kullkyuritpegen. (NTG, s. 290/243).

2.7.1.2. Nesne Olarak Kullanl: Bu konferansiyad karar A..Canibekovka xalk bilimini em prosveeniesini tarmagnda endiden armaganreket etvge programma bolgan. (Bu konferansn karar A. . Canibekova halk

bilimi ve aydnlanmas dalnda imdiden itibaren hareket etmeye programolmutur.) (KGTLE, s. 120).

2.7.1.3. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Bolgan in, tamadankang p aytuv man Asatayd eki koy terisin endi birev ittiler. (Fakat bakannsrarl syleyii ile Asantayn iki koyun derisini imdi bire indirdiler.) (KGTLE, s.191) ; Sol eserde Turhanimni teren krsinvin sitip, Kudayniette bir zatkaoylanp kald. (krsinv: i ekmesi) (NTG, s. 261/254).

2.7.1.4. Edat Grubu Olarak Kullanl: Daym da suv sol tatavllard yrp,yurv in yaravszgagaratagan di. (NTG, s. 255/52) ;Adanast baasn bilvkerek. (NTG, s. 265/378).

2.7.1.5. Kalc sim Olarak Kullanl: Sonnan beri on yaav trlenipketti. (undan beri onun hayat deiti.) (KGTLE, s. 203) ;Yazuv sulbn KtaySarayndaglar yalg z bilgen yoklar. (Yaz kabiliyetini in sarayndkiler sadecekendileri kullanmamlar.) (TLG, s. 666) ; Halk arasnda martt ava artlaraknda kplegen aytuvlar yrediler. (Halk arasnda martn hava artlar hakknda

biroklar ataszleri sylerler.) (TLG, s. 668) ; Ay Navruzga auv a. (AyNevruza ekin sa.) (TLG, s. 668).

2. 8. Karaay-Malkar Trkesinde -(x)v/-(x)w [< -(x)g/-(x)] Eki

Ufuk Tavkul, Eski Trke dneminde son seste bulunan -lerin Karaay-Malkar Trkesinde ift dudak nsz -vye dntn belirtmektedir47. Ekle

46 Dilek Ergnen Akbaba, Nogay Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay.,Ankara 2007, s. 631.


21/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

111

ilgi verdii rneklerde Karaay-Malkar Trkesinde -Av eklinin de olduugrlmektedir: kel-v geli, qar(a)-av bak, sayl(a)-av seim, ayt-uvsyleyi, ab-v kou48.

Taradmz metinlerde, bu ekin mastar (isim-fiil) yapma ileviylekullanld grlmektedir. Ayrca fiilden kalc isimler de tretmektedir.

2.8.1. Kullanl

2.8.1.1. zne Olarak Kullanl: Cylan cerde comaq aytwelleni sanlarboalannga kre toxtaand. (Toplanlan yerde bilmece syleme ii, illerin says

bittii iin dururdu.) (KGTLE, s. 342).

2.8.1.2. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Alay bla wa ol malqar

folklornu bek maanal armalarn basmalawa mudor saland. (Bylelikle o,Malkar folklorunun ok nemli eserlerinin balamasna vesile olmutur.)(KGTLE, s. 194) ; Andan tnda da an xayrndan ol ini tngl da, tolu datintwge artda ullu maana berilgendi. (Ondan baka da, onun sayesinde, o iintitiz ve eksiksiz aratrlmasna byk nem verilmitir.) (KGTLE, s. 362).

2.8.1.3. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Telediriliwleni kbs qznat bla baylanbdla. (Eletirmelerin ou kz ad ile ilikilendirilmitir.)(KGTLE, s. 186) ; Alay bla wa ol malqar folklornu bek maanal armalarnbasmalawa mudor saland. (Bylelikle o, Malkar folklorunun ok nemlieserlerinin balamasna vesile olmutur.) (KGTLE, s. 194) ; Okuw kitablaakirgen comaqla wa oquwnu programmasna kre temalaa blnngendile.

(Okuma kitaplarna bilmeceler de okuma programna gre temalara blnmtr.)(KGTLE, s. 339).

2.7.1.4. Edat Grubu Olarak Kullanl: Karang anglawa kre, iinsnde comaq aytsang, saban qaran qalra, mal arpra, qo carsra bolluqboland. (Batl inana gre i stnde bilmece sorulursa, rnn verimsiz olaca,hayvanlarn zarar grecei, evlerin yklaca dnlrd.) (KGTLE, s. 341);

Adanast baasn bilv kerek. (NTG, s. 265/378).

2.8.1.5. Birleik Fiil Olarak Kullanl: Malqarllan bla qaraayllan birblek sabiy crlar tartxan-sozan bla, dl etiw , barmak, qol bla baylamldla.(Malkarllar ile Karaayllarn bir ksm ocuk arklar; ekitirme, gdklama,

parmak, el ile balantldr.) (KGTLE, s. 185).

2.8.1.6. Kalc sim Olarak Kullanl: Cetalmayn kaldng dep, mangaoruv saldla. (Yetiemeden kaldn deyip bana korku saldlar.) (KT, s. 95/43) ;Ol yme kirgelley erkin boldu aavum. (O evime girince oald yiyeceim.)(KT, s. 96/58) ;oy srvge azabr kirgenley. (Koyun srsne babo kurtgirmiesine.) (KT, s. 105/5) ; Ca ketgenden artda Aminatn caawu btn da

47 Ufuk Tavkul, Karaay-Malkar Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay.,Ankara 2007, s. 897.

48 Tavkul, age., s. 899.


22/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

112

qyn boldu. (Olu gittikten sonra Aminatn hayat btnyle zorlat.) (KGTLE,s. 121) ; Soruwlaa cuwab etalanna-qalanna kre adamn adamlna baabigendile. (Sorulara verdii cevaba gre, kiinin adamlna paha bimilerdir.)(KGTLE, s. 342) ; (Can qnc caavdan umut qurumaz. (Can kana kadarhayattan umut eksik olmaz.) (TLG, s. 922).

2. 9. Karay Trkesinde -(x)v [< -(x)g/-(x)] Eki

Karay Trkesinde, -(x)v eki mastar (isim-fiil) eki olarak kullanlmaktadr49.sim-fiil (mastar) tretmenin yan sra, ok sk olmamakla birlikte fiilden kalcisimler trettii de grlmektedir.

2.9.1. Kullanl2.9.1.1. zne Olarak Kullanl: Sendn baxa kim ki fayda tkey canma,

ki yesisi ol yuluvnun da bahatrlxnn Sensin. (Senden baka benim canmkoruyacak yoktur, nk o kurtarn ve zaferin sahibi sensin.) (LKADM, 39-10) ;Yaxraxtr maya rtv buyruhuynun; minlrindn altnnn da kmnn.(Emirlerinin retilmesi bana binlerce altn ve gmten daha deerlidir.)(LKADM, 79-1).

2.9.1.2. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Sendn ba xa kim ki faydatkey canma, ki yesisi ol yuluvnun da bahatrlxnn Sensin. (Senden baka benimcanm koruyacak yoktur, nk o kurtarn ve zaferin sahibi sensin.) (LKADM,39-10) ; Yaxraxtr maya rtv buyruhuynun; minlrindn altnnn dakmnn. (Emirlerinin retilmesi bana binlerce altn ve gmten dahadeerlidir.) (LKADM, 79-1).

2.9.1.3. Edat Grubu Olarak Kullanl: Tuvan kiuniumdian da aliegiadieyin; kaytuv bla kielmiadim. (Doduum gnden imdiye kadar, dn ilegelmedim.) (KGTLE, s. 184) ; kiurmiagi kibik igit arslannn auv biynin.(Beyin fkesi, gen arslann barmas gibidir.) (KGTLE, s. 482).

2.9.1.4. Kalc sim Olarak Kullanl: Da suvlarn kyaslad lv bla.(Ve sularn kyaslad l ile.) (LKADM, 116-28).

2. 10. Karakalpak Trkesinde -(x)w [< -(x)g/-(x)] Eki

Ceyhun Vedat Uygur, bu ekin ilevinin hareket ismi yapmak olduunu veTrkiye Trkesindeki -mAK, -mAl isimleri karladn ifade etmektedir. Ekinesasen -(x)g/-(x) fiilden isim yapma eki olduunu ancak zamanla -gnin -wyednerek bugnk eklinin ortaya ktn belirtmekte ve ekin hareket ismidndaki ilevleri ile ilgi u rnekleri vermektedir: Somut isimler yapar: buaw

49 zlem Kazan, Litvanya Karaylarna Ait Dini Metinler (Yaymlanmam Doktora Tezi), Marmaraniversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul 2002, s. 111.


23/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

113

zincir, buka, jabw rt, qaaw matkap (qaa-: delmek) Vas f isimleritretir: tamaqsaw agz, obur (tamaq yemek+sa-: yemek yemek istemek),tatw bar; sakin Terim yapmada kullanlr: ataw yaln hal (ata-: advermek, adn koymak), jalaw ek (jala-: eklemek)50.

Taradmz metinlerde, bu ekin mastar (isim-fiil) yapma ileviyle ilekolarak kullanld grlmektedir.

2.10.1. Kullanl

2.10.1.1. Yklem Olarak Kullanl: Atamn gizlerdi cibergendegimaqsti sizlerdi aldaw. (Babamn kzleri grdermesindeki maksad sizlerialdatmaktr.) (TDEMA, C. 1, s. 348) ; Al debiyat bolsa sz benen swret salw.

(Edebiyat ise sz ile resim yapmakt

r.) (KGTLE, s. 178) ; Kpten bergi arman

Massagetler menen sawaqa bir tsiw edi. (oktan beri arzusu, Massagetlerlesavamakt.) (TLG, s. 612) ; Ats z jasaw nmelim jasaw! (Adsz yaamak, n-malum yaamak(tr)!) (TLG, s. 618).

2.10.1.2. zne Olarak Kullanl: Sebebi qosoq yazwbir yeki eki saattanartq waqtt talap etpeydi. (nk iir yazmak bir veya iki saatten fazla zamanalmaz.) (KGTLE, s. 122) ;Qzd swretin sz benen bunnan artq szp krsetiwqyn. (Kzn grnn sz ile bundan fazla izip gstermek zordur.) (KGTLE,s. 123) ;Atsz jasaw nmelim jasaw! (Adsz yaamak, na-malum yaamak(tr)!)(TLG, s. 618).

2.10.1.3. Dolayl Tmle Olarak Kullanl: Jl sayn paxtan japran

tsiriw ge, salm drilew ge bizge Ukraina, Qazaqstan, RSFSR uqlar jrdmgekeledi. (Her yl pamuun yapran koparmak, iini ayklamak iin Ukrayna,Kazakistan, Rusya Federasyonundan uaklar bize yardma gelir.) (KGTLE, s. 537); Sol sebepli yyemgi Vaviloniya, Kii Aziya, Hindstan hm Qtaydn yyemgidebiyatn payda bolwnda lken orn bar ekenligin sezemiz. (Bundan dolay EskiBabil, Anadolu, Hindistan ve inin eski edebiyatnn ortaya knda nemli yeriolduunu seziyoruz.) (KGTLE, s. 549) ; Qudiretli pataym, biytan s jigit sizialdza kiriwge ruxsat sorayd, -dedi xzmetisi Tomariske. (Kudretli padiahm,yabanc yiit, sizin huzurunuza girmek iin izin istiyor, dedi hizmetkrTomariske.) (TLG, s. 612) ; Bunnan artq ktiw ge Kirdi taqat joq. (Bundanfazla beklemee Kirin sabr kalmad.) (TLG, s. 614).

2.10.1.4. Nesne Olarak Kullan

l

:Art

na qaramastan Egipetke qaray jrisqlwd oylad. (Ardna bakmadan Msra doru sefer etmeyi dnd.) (TLG, s.614).

2.10.1.5. sim Tamlamas Olarak Kullanl: Oblastm zda bunnan artqkeneytiw mmkiniligimz joq. (Blgemizde bundan fazla geniletme imknmzyok.) (KGTLE, s. 123) ; Atajan ata fermadan kelgen boy zootexnik penen

50 Ceyhun Vedat Uygur, Karakalpak Trkesi, Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akayay., Ankara 2007, s. 559.


24/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

114

mallard jaylaw tuwral gimege kiristi. (Atacan baba, iftlikten geldii ekildezootekni mhendisiyle hayvanlarn yetitirilmesi hakknda grmeye koyuldu.)(KGTLE, s. 236).

2.10.1.6. Birleik Fiil Olarak Kullanl: Sebebi qosoq yazwbir yeki ekisaattan artq waqtt talap etpeydi. (nk iir yazmak bir veya iki saatten fazlazaman almaz.) (KGTLE, s. 122) ; Al debiyat bolsa sz benen swret salw.(Edebiyat ise sz ile resim yapmaktr.) (KGTLE, s. 178) ; Sol sebepli yyemgiVaviloniya, Kii Aziya, Hindstan hm Qtaydn yyemgi debiyatn paydabolwnda lken orn bar ekenligin sezemiz. (Bundan dolay Eski Babil, Anadolu,Hindistan ve inin eski edebiyatnn ortaya knda nemli yeri olduunuseziyoruz.) (KGTLE, s. 549) ; Artna qaramastan Egipetke qaray jris qlwd

oylad

. (Ard

na bakmadan M

s

ra doru sefer etmeyi dnd.) (TLG, s. 614).2.10.1.7. Edat Grubu Olarak Kullanl: Tsti syqnan qorq p, hmme

adamlan c ynap, att stine minip qaytw un tilep adam qpad. (Ryannanlamndan korkarak tm insanlar toplay p, atna binip dnmek istedi, ancakkimseyi bulamad.) (TDEMA, C. 4, s. 495) ; Taciriybeli vratn bolw arqasndanawqas aman qald. (Tecrbeli doktorun bulunmasndan dolay hasta sa salimkald.) (KGTLE, s. 113) ; lier Naway danpan ayr bolw menen birlikteedebiyat spatnda z zamanlaslarnan jzden aslam ayrlara spatlamabergen. (Ali r Neva sekin birair olmakla birlikte, edebiyat greviyle kendiadalarndan yzden fazla aire rnek olmutur.) (KGTLE, s. 131) ; qudayher topard bir-birinin ayrp basqarwun zine kep atlard dizimin dzip, birkni qola rawana bolad. ( Allah her topluluu birbirinden ayrp ynetmek iinkendince birok isimlerin listesini hazrlay p, bir gn yola revan olur.) (TLG, s.616).

Sonu:

Konuyla ilgili kaynaklardan ve eldeki rneklerden yola karak-(x)g/-(x)ekiile ilgili ulatmz sonularu ekilde sralayabiliriz:

1. Ekin Trkenin Tarih Dnemlerindeki Durumu:

Kktrke dnemiyle ilgili metinlerin azl, -(x)g/-(x) ekinin bu dnemdemastar (isim-fiil) eki olarak kullanl p kullanlmad hakknda kesin bir yargya

varamamza yol amaktadr. Ancak eldeki rnekler deerlendirildiinde,Kktrke dneminde ekin sadece fiilden kalc isimler tretmek iin kullanldgrlmektedir.

Uygur Trkesi dnemine ait rneklerde, -(x)g/-(x)ekini alm kelimelerinmastar (isim-fiil) olarak kullanld grlmektedir. Dnemle ilgi rneklerdemastar olarak kullanlan bu kelimelerin, sz dizimi ierisinde zne, dolayl tmle,nesne olarak kullanldklar; isim tamlamalarnn kuruluunda yer aldklar; hl,


25/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

115

okluk ve iyelik eklerini aldklar grlmektedir. -(x)g/-(x)ekininin bu dnemdeilek olarak fiilden kalc isimler de yapt grlmektedir.

Karahanl Trkesi dneminde de -(x)g/-(x)ekini alm kelimelerin mastar(isim-fiil) olarak kullanld grlmektedir. Dnemle ilgi rneklerde mastar olarakkullanlan bu kelimelerin, sz dizimi ierisinde zne ve nesne olarakkullanldklar; isim tamlamalarnn kuruluunda yer aldklar; hl ve iyelik eklerinialdklar grlmektedir. -(x)g/-(x)ekininin bu dnemde ilek olarak fiilden kalcisimler de trettii grlmektedir.

Harezm Trkesi dneminde, dudak uyumundan dolay ekin yardmcnlsnn genellikle yuvarlaklat grlmektedir. Bu dnemle ilgili rneklerde -(x)g/-(x)ekinin mastar (isim-fiil) olarak deil, fiilden kalc isimler tretmek iin

kullanld grlmektedir.

K pak Trkesi dneminde ekin sonundaki -g/-lerin dt veyaszclaarak -vye dnt ifade edilmektedir. Tespit ettiimiz dnem ile ilgilirneklerde son ses -g/-lerin genelde korunduu grlmektedir. Bir rnekte sonsesin dt tespit edilmitir (li < lg). -(x)g/-(x) eki bu dnemde mastar(isim-fiil) olarak deil, fiilden kalc isimler tretmek iin kullanlmtr.

aatay Trkesi dneminde -/-karklndan dolay ekin her iki eklininde kullanld grlmektedir. Bir rnekte son seste -nin dt grlmektedir(korku < korku). -(x)g/-(x) eki, bu dnemde mastar (isim-fiil) olarak deil,fiilden kalc isimler yapmak iin kullanlmtr.

Eski Trkiye Trkesi dneminde, birden fazla heceli kelimelerin sonundaki-g/-ler dmektedir. Bu dme neticesinde -(x)g/-(x)ekinin de nsz dmve yardmc nl ek hline gelmitir. Eski Trkedeki -(x)g/-(x)eki, Eski TrkiyeTrkesinde -I/-Uolmutur ve genellikle yuvarlak nll ekli kullanlmtr. EskiTrkedeki -(x)g/-(x)ekinden gelien -I/-Uekiyle bu dnemde mastar (isim-fiil)deil, fiilden kalc isimler tretilmitir.

2. Ekin Kuzey (Kpak) Grubu Lehelerindeki Durumu:

Kuzey (Kpak) grubu lehelerinin ortak mastar eki, Eski Trke dnemindefiilden isim yapma eki olarak kullanlm olan -(x)g/-(x)ekinden gelimitir.

Krgz Trkesinde, -(x)g/-(x) > -(x)w szclamasndan sonra, yar nlwnin de erimesi ve bunun izi olarak nl uzamas neticesinde ek, -UU eklindekullanlmaktadr. Ayrca bu lehede dudak uyumunun gelimi olmasndan dolay-OO ekli de bulunmaktadr. Lehe ile ilgi elde ettiimiz rneklerde bu eki alankelimelerin mastar olarak kullanldklar ve tespit ettiimiz rneklerde sz dizimiierisinde yklem, zne, dolayl tmle ve nesne olabildikleri; isim tamlamas,

birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yer aldklar; hl, okluk ve iyelikeklerini aldklar grlmektedir. Ayn ekle fiilden kalc isimler de tretildiigrlmektedir.


26/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

116

Kazak Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)w szclamas neticesinde -(x)weklinde kullanlmaktadr. Metinlerde -(x)veklinde kullanld da grlmektedir.Asl ilevi mastar tretmek olan ek, fiilden kalc isimler de tretmektedir. Tespitettiimiz rneklerde sz dizimi ierisinde zne, dolayl tmle ve nesneolabildikleri; isim tamlamas, birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yeraldklar, hl ve iyelik eklerini aldklar grlmektedir.

Tatar (Kazan) Trkesinde ek, -(x)g/-(x)> -(x)v szclamas neticesinde -(x)v eklinde kullanlmaktadr. Ayrca bu lehede vnin erimesi neticesindeyardmc nlnn ek haline geldii de grlmektedir (-U). Lehe ile ilgi eldeettiimiz rneklerde bu eki alan kelimelerin mastar olarak kullanldklar ve tespitettiimiz rneklerde sz dizimi ierisinde zne, dolayl tmle ve nesne

olabildikleri; isim tamlamas

, birleik fiil ve edat gruplar

n

n kuruluunda yeraldklar, hl ve iyelik eklerini aldklar grlmektedir. Ayn ek, fiilden kalcisimler yapmak iin de kullanlmtr.

Krm-Tatar Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)v szclamas neticesinde -(x)v eklinde kullanlmaktadr. Asl ilevi mastar tretmek olan ek, nadir olarakfiilden kalc isimler de tretmektedir. Tespit ettiimiz rneklerde, sz dizimiierisinde yklem, zne, dolayl tmle ve nesne olabildikleri; isim tamlamas,

birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yer aldklar; hl, okluk ve iyelikeklerini aldklar grlmektedir.

Kumuk Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)w szclamas neticesinde -(x)weklinde kullanlmaktadr. Metinlerde -(x)veklinde kullanld da grlmektedir.

Asl ilevi mastar tretmek olan ek tespit ettiimiz rneklerde, sz dizimi ierisindenesne olarak kullanlabilmekte; isim tamlamas, birleik fiil ve edat gruplarnnkuruluunda yer almakta, hl ve iyelik eklerini almaktadr. Ayn ekle fiilden kalcisimler de tretildii grlmektedir.

Bakurt Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)w szclamas neticesinde -(x)weklinde kullanlmaktadr. Bakurt Trkesinde farkl olarak-Ow ve -Aweklininde bulunduu grlmektedir. Asl ilevi mastar tretmek olan ek tespit ettiimizrneklerde, sz dizimi ierisinde zne, dolayl tmle ve nesne olarakkullanlabilmekte; isim tamlamas, birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yeralmakta, hl ve iyelik eklerini almaktadr. Ayn ekle nadir olarak fiilden kalcisimler de tretildii grlmektedir.

Nogay Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)v szclamas neticesinde -(x)veklinde kullanlmaktadr. Asl ilevi mastar tretmek olan ek, fiilden kalc isimlerde tretmektedir. Tespit ettiimiz rneklerde, sz dizimi ierisinde dolayl tmleve nesne olabildikleri; isim tamlamas ve edat gruplarnn kuruluunda yeraldklar, hl ve iyelik eklerini aldklar grlmektedir.

Karaay-Malkar Trkesinde ek, -(x)g/-(x)> -(x)v szclamas neticesinde-(x)v eklinde kullanlmaktadr. Metinlerde -(x)w eklinde kullanld dagrlmektedir. Asl ilevi mastar tretmek olan ek tespit ettiimiz rneklerde, sz


27/28



ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

117

dizimi ierisinde zne ve dolayl tmle olarak kullanlabilmekte; isim tamlamas,birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yer almakta; hl, okluk ve iyelikeklerini almaktadr. Ayn ekle fiilden kalc isimler de tretildii grlmektedir.

Karay Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)v szclamas neticesinde -(x)veklinde kullanlmaktadr. Asl ilevi mastar tretmek olan ek tespit ettiimizrneklerde, sz dizimi ierisinde zne olarak kullanlabilmekte; isim tamlamas veedat gruplarnn kuruluunda yer almakta, hl ve iyelik eklerini almaktadr. Aynekle nadir olarak fiilden kalc isimler de tretildii grlmektedir.

Karakalpak Trkesinde ek, -(x)g/-(x) > -(x)w szclamas neticesinde -(x)weklinde kullanlmaktadr. Asl ilevi mastar tretmek olan ek tespit ettiimizrneklerde, sz dizimi ierisinde yklem, zne, dolayl tmle ve nesne olarak

kullanlabilmekte; isim tamlamas, birleik fiil ve edat gruplarnn kuruluunda yeralmakta, hl ve iyelik eklerini almaktadr.

KISALTMALARage. : Ad geen eserAH : Reit Rahmeti Arat, Atabetl-Hakayk, TDK yay., Ankara 1992.BD : Bilal Ycel,Bbr Dvn, AKM yay., Ankara 1995.bk. : BaknzC. : CiltDLT : Besim Atalay,Divan Lugat-it-Trk(I-II-III-Dizin), TDK yay., Ankara.

DN : Necati Demir,Dnimend-nme, Aka yay., Ankara 2004.ET : Eski TrkeET : Reit Rahmeti Arat, Eski Trkiiri, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara

1991.ETT : Eski Trkiye TrkesiF : Gnl Alpay Tekin,Ferhd rn, TDK yay., Ankara 1994.GST : Ali Fehmi Karamanlolu, Glistan Tercmesi, TDK yay., Ankara 1989.KP : James Russel Hamilton, yi ve Kt Prens yks, (ev. Vedat Kken),

TDK yay., Ankara 1998.MS : Recep Toparl,rdl-Mlk ves-Seltn, TDK yay., Ankara 1992.K : Kltigin AbidesiKA : lk elikavk,Krgz Ataszleri, TDK yay., Ankara 2002.KAZMS : Ali Berat Alptekin, Kazak Masallarndan Semeler, Aka yay., Ankara

2006.KB : Reit Rahmeti Arat,Kutadgu Bilig I (Metin), TDK yay., Ankara 1999.KT : Metin Yavuz, Karaay Trkesi (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm,stanbul 1994.

KEMS : Hasibe Mazolu, Kitabu Evsaf Mesacidi-erife, TDK yay., Ankara1974.

KGT : Cahit Bada ve Abdlmukaddes Kutlu, Krgz Trkesi Grameri, Dicleniversitesi yay, Diyarbakr 2004.


28/28


ZfWT Vol. 1, No. 2 (2009)

118

KGTLE : Ercan Alkaya, Kuzey Grubu Trk Lehelerinde Edatlar, Manas yay.,Elaz 2007.LKADM : zlem Kazan, Litvanya Karaylarna Ait Dini Metinler(Yaymlanmam

Doktora Tezi), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits,stanbul 2002.

ME : Nuri Yce, Mukaddimetl-Edeb, TDK yay., Ankara 1993.MM : Recep Toparl ve Mustafa Argunah, Munl-Mrd, TDK yay., Ankara

2008.MS : inasi Tekin, Uygurca Metinler II: Maytrsimit, Atatrk niversitesi

yay., Ankara 1976.NF : Semih Tezcan ve Hamza Zlfikar, Nehcl-Feradis I-II (Metin-

Tpkbasm), TDK yay., Ankara 1995.NTG : Nesrin Gllda, Nogay Trkesi Grameri (Yaynlanmam Yksek

Lisans Tezi), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Elaz 1998.OA : Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii yay., stanbul 1999.s. : SayfaSH : Necati Demir, Sfatul-Harameyn, Aka yay., Ankara 2005.SN : Cem Dilin, Sheyl Nev-Bahar, AKM yay., Ankara 1991.T I : Tonyukuk Abidesi I. TaTDEMA : Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi, C. 1-7, Atatrk Kltr

Merkezi Bakanl yay., Ankara 2003.TDTEA : Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, C. 13, Kltr Bakanl

yay., Ankara 1999.TLG : Trk Leheleri Grameri, (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka yay., Ankara

2007. : F. Sema Barutu znder, tigsizler, TDK yay., Ankara 1998.

vd. : ve dierleriyay. : Yayn, yaynlar

-(x)g / -(x)ġ ekİnİn tarİhÎ gelİŞİmİ ve kuzey (kipÇak) grubu tÜrk lehÇelerİndekİ...

Documents