É{ÂÆË ÉzÅ dÌ¸«y Áchistorys.ir/article-1-691-fa.pdfdoutte, e., (1909), magie et religion...

$: É{ÂÆË ÉZÅ dÌ¸«Y Áchistorys.ir/article-1-691-fa.pdfDoutte, E., (1909), Magie et religion dans L'Afrique du Nord, Algiers. : Y |¿YcZ^ ª ZÀ» ¾ËY { ÊËÁ{Zm ÉZÅdÀ ÉÃ$
ي انجمن ايراني تاريخ نامه مطالعات تاريخ فرهنگي؛ پژوهش 27ـ52، صص 1396 بهار، ويكم سيي ، شمارههشتمسال

هاي يهودي ها و اشكال طلسمات مصور در فرهنگ اقليتريشه

و بازتاب آن در منابع اسالمي 1نگار ذيالبي

چكيدهر داشتند و در فرهنـگ هاي آن تبح در سحر و انواع مختلف فنون و روش يهوديان

هـاي فراطبيعـي جوامع مسلمان هـم بـا ويژگـي رازآميـزي سـاحرانه و توانـايي از انواع مختلف سحر، طلسمات در جوامع يهـودي و . شدند جادوگرانه شناخته مي

مسلمان رواج بيشتري داشـت و پايـه و اسـاس اصـلي آن را تـصاوير انـساني و ايگـاهي، بازشناسـي طلـسمات مـصور با توجه به چنين ج . داد حيواني شكل مي

پرسش اين اسـت . ي حاضر است ي مقاله يهوديان در ميان فرهنگ اسالمي مسئله ها و اشكال طلسمات مصور در فرهنگ يهوديان جوامع مسلمان چيستند؟ كه ريشه

كـارگيري براي پاسخ، بر اسـاس رويكـرد تـاريخ فرهنگـي، شـواهد مختلـف بـه منابع متقدم يهودي و اسالمي بررسـي شـده و صورتگري در طلسمات يهودي در

هـاي اسـالمي نـشان داده شـده تداوم آنها در جوامع يهوديان ذمي ساكن سرزمين .است

سحر، طلسمات مصور، صورتگري، يهوديان، ذميان :ي كليديها واژه

([email protected]). استاديار دانشكده الهيات و اديان، دانشگاه شهيد بهشتي .1

18/9/1396: دييتأتاريخ 28/7/1395: تاريخ دريافت

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020

http://chistorys.ir/article-1-691-fa.html

| 31مطالعات تاريخ فرهنگي، شماره | 28

مقدمههاي ايران، مصر، شام، شمال افريقـا، حجـاز، هاي مختلف جادويي در بيشتر سرزمين سنت

ها و رساله. اي بس كهن دارد هاي ميانه تحت قلمرو اسالم بودند، سابقه ، كه در سده...هند و هاي جادويي ايـن منـاطق برجـاي مانـده ي سنت نسخ خطي متعددي از ادوار كهن درباره

هاي مـرتبط بـا جـادوگري و طلـسمات ي منابع و رساله با اين كه اطالعات درباره 1.است است، تداوم ادبيات مربوط به طلسمات و ديگـر امـور جـادويي در پيش از اسالم محدود

ي هاي كهن و نيرومندي اين گفتمـان در حـوزه ميان اعراب مسلمان نشانگر تعدد سرچشمه هاي يهودي در ترين آنها را تداوم سنت است كه يكي از مهم » خفيه/غريبه«علوم موسوم به

ي دوم نيمه( ابن وحشيه النبطیـة حةالفال. اند هامور جادويي در فرهنگ و جوامع اسالمي دانست و رسائلي از ابوالعبـاس ) ي چهارم سده( مسلمه مجريطي غايه الحكيم ؛ )ي سوم هجري سده

در ميـان تحقيقـات . انـد ترين و مشهورترين منابع در اين حـوزه از مهم ) ي هفتم سده(بوني جـادو و ديـن در كتـاب . جديد هم اين دسته از موضوعات مورد توجه قرار گرفته اسـت

هاي جادويي ي اين سنت ترين آثار پژوهشي درباره از قديم2دوته. اي ي نوشتهشمال افريقاهاي متعدد تاريخي و فرهنگي درباره هـر در پژوهش . در بخش وسيعي از اين مناطق است

تر مـورد توجـه يك از اين مناطق نيز اين مبحث به طور مستقل و يا در ضمن مباحث كلي 3.پژوهشگران قرار گرفته است

م شناسي و اعمال جادويي مرتبط با ايـن مفهـو ي فرشته ي كوتاهي به زبان عربي درباره براي نمونه رساله .1

ي پـاريس موجود در كتابخانـه (نسبت داده شده است ) Andahariush(موجود است كه به اندهريوش بابلي ي هندو آمـده اسـت و او ي ديگري منسوب به چراسيم ساحره ؛ از ميان منابع كهن رساله )2630ي با شماره

ـ (ياد كرده است ) Al-Osutas( االسوطاس فيتألنيز در مĤخذ خود از كتابي كهن .: ك.راي اطـالع بيـشتر ر بــارا د وو، ــسون«، )1387(ك ــا اف ــذه ــور، موســي: ، در»... و تعاوي ــرانيــك+دوازدهپ ــاب مرجــع، : ، ته كت

).89-90. ص2. Doutte, E., (1909), Magie et religion dans L'Afrique du Nord, Algiers.

:اند از عباتهاي جادويي در اين مناطق ي سنت آثار دربارهنيتر مهم برخي از .3Cho'aib, Abdes Salam b., (1905), Netes sur les amulettes chez les indigenes algeriens, Telemcen; Phillott, D. C., and Shirazi, M. K., ‘Notes on Certain Shi'ah Tilisms’, Journal of the Asiatic Society of Bengal N.S. 2 (1906), pp. 534-7; Ritter, H., (1923), Ein Arabisches Handbuch hellenistischer Magie, Warburg; Torndike, L., (1923), A History of Magic and Experimental Science, New York; Taylor, W. R., (1935), An Arabic Amulet, in MW, xxv;

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020


29 | ...هاي يهودي و بازتاب آن در سمات مصور در فرهنگ اقليتها و اشكال طل ريشه |

ي خـصوص دربـاره با اين همه، با رويكرد تاريخ فرهنگي كمتر بـه ايـن موضـوع بـه ي فرهنگ اسالمي اين در حالي است كه با توجه به غلبه . يهوديان ذمي نگريسته شده است

بنـدي تـر مـسلمان يـا عـرب نبودنـد، صـورت در جوامع اين جغرافياي گسترده، كه پيش هاي فرهنگـي ها و نقش ي و فرهنگي جديدي شكل گرفت كه منجر به تغيير جايگاه اجتماع

ي جهـاني در عين حـال، بـراي يهوديـاني كـه در جامعـه . جوامع اقليتي مانند يهوديان شد ي فرهنـگ اسـالمي و فرهنـگ مـسيحي مواجـه بودنـد، جديدي در اين جغرافيا با سلطه

تعريف جايگاه و نقش . اي اساسي شده بود مسئلهي تداوم و تعامل فرهنگي تبديل به مسئلهي ديگـر ايـن موقعيـت هاي فرهنگي جديد نيـز رويـه انداز نظام اين اقليت قديمي از چشم

ي ي اقليـت يهـودي و جامعـه فرهنگي بين جامعـه اي براي مبادالت ميان تاريخي و مسئله ين وضعيت فرهنگي انداز چن بحث جادوگري و طلمسات از چشم . اكثريت مسلمان شده بود

ي حاضـر كند كـه موضـوع مقالـه بين يهودان و مسلمانان كاركرد و معناي ديگري پيدا مي .است

البته بايد به اين نكته نيز به عنوان يك چارچوب مفهومي توجه داشـت كـه در تحليـل اي هاي كهن، مرزهاي اسطوره و عقايد عاميانه جامانده از تمدن تصاوير انساني و حيواني به

همچنـان امـري ) مانند سحر و طلـسمات (اند كه كاربرد عملي در زندگي روزانه بشر داشته توان به درستي تشخيص داد كه كـدام يـك از آنهـا در در فهم اين تصاوير نمي . مبهم است

شـده و كـدام همان زمان معين در زندگي روزمره و مثالً در عمليات جادويي اسـتفاده مـي هـاي كهـن شـده و در شـمار سـنت اي و تـاريخي تلقـي مـي هتصاوير نمادهـايي اسـطور

هـاي آيكونوگرافيـك با اين كه در بسياري از پژوهش . رفته است شده به شمار مي فراموشهـا و آثـار مربـوط بـه تحليل اين تصاوير و رمزگشايي از آنها بسيار معمول است و كتاب

تأويل است، فقـدان اطالعـات و هاي باستان و آثار هنري باستاني آكنده از تحليل و تمدنبـوم فرهنگـي مردمـان ي فكر و انديشه و زيست ها و نحوه هاي جانبي در باب فرهنگ داده

Donaldson, Bess A., (1938), The Wild Rue: A study of Muhammadan Magic and Folklore in Iran, London; Matton, S., (1977), La magie arabe traditionelle, Paris; Fodor, A., (1992), Amulets from the Islamic world, Budapest; Burnett, C., (1996), Magic and Divination in the Middle Ages, Texts and Techniques in the Islamic and Christian World, Ashgate Publishing.

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



هاي گوناگون امكان مطالعات دقيق در ايـن حـوزه را سـلب كـرده و هـر باستان در تمدن ر بازسازي بافت فرهنگـي هـر دوره و هـ 1.تحليل با صدها اما و اگر و ترديد مواجه است

گيـري و كـاربرد ايـن منطقه براي يافتن داللت معنايي نقوش و كشف فضاي مؤثر در شكل از اين رو در اين پژوهش فقط بـه . نقوش از لوازم و ضروريات مباحث آيكونوگرافي است

بـر . ي فرهنگي نسبتاً روشني ترسيم كرد توجه شده اسـت مواردي كه بتوان براي آن زمينه اي از نظـام معنـايي ي نشانه ي اسالمي به مثابه نابع تاريخي دورههاي م همين اساس، روايت

ي يهوديـان در فرهنگ مسلمانان در نظر گرفته شده است تا بتوان جايگاه و تصوير جامعـه .فرهنگ مسلمانان و معناي آن را استخراج كرد

هـا و اشـكال طلـسمات مـصور در در اين پژوهش پرسش اصلي اين است كـه ريـشه دي چگونه بوده است؛ صورتگري در طلسمات يهودي چه جايگـاهي داشـته و فرهنگ يهو

هاي جادويي و طلسمات مبتني بر صورتگري چگونـه در جوامـع يهـودي ذمـي اين سنت هاي اسالمي تداوم يافته است؟ در اين مقاله نشان داده خواهـد شـد كـه ساكن در سرزمين

ن يهوديـان و سـپس در ميـان هاي كهن مرتبط بـا طلـسمات مـصور در ميـا ي سنت عمدههـاي كهـن دار اين سنت به عبارت ديگر، جوامع يهودي ميراث . مسلمانان تداوم يافته است

ي تـرين حلقـه زيـستند مهـم هاي اسالمي مي هاي يهودي ذمي كه در سرزمين بودند و گروه فرهنگ به همين دليل، تصوير يهوديان در. ها به جوامع اسالمي بودند واسط انتقال اين سنت

از همين رو، به عنوان مفهوم . جوامع مسلمان با رازآميزي سحرو جادو در هم آميخته است

ي سـوم قبـل از مـيالد شده در جيرفت هـزاره دانيم وقتي براي مثال در تفسير تصاوير يافت نمي قاًيدقما .1ـ تحل ...سانان را نماد شجاعت، دليري، قدرت، تـوان جنـسي، بـاروري و تصوير شير پلنگ و ديگر گربه لي

هزار سال پيش از ميالد آيا مردماني كه سه ... ماد باران، رود، باروري، حاصلخيزي و مار را ن مثالًكنيم و مي؟ آيا آنها ايـن تـصاوير را اند داشته هم فكري شبيه تصور كنوني ما اند ستهيز يممسيح در اين منطقه از ايران

نين است، در همين مثال ؟ اين تصاوير چه كاربردي در زندگي آنها داشته است؟ اگر چ اند دهيفهم يماين گونه ساده، تصوير ديگري كه از جنگ و جدال پلنگ و مار در همين آثار جيرفت به دست آمده نمـاد چيـست؟

هاي ما درست باشد، چرا نماد قدرت و باروري با نماد باران و حاصلخيزي سـر جنـگ اگر تفسير و تحليل هستيم و در حقيقت فقط با حدس و گمان و پاسخ مواجه هاي بي داشته است؟ در باره همين مثال با پرسش

.زنيم هايي كه خود مبناي روشني ندارند دست به تحليل و تفسير مي گاه تطبيق

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



.پردازيم ي مفهوم و مصداق طلسمات مي ي توضيحاتي درباره اصلي اين مقاله، ابتدا به ارائه

تبار و اشكال: طلسمات. 1تر و نافذتر، از ديربـاز مصور، به جهت اعتقاد بر تأثير سريع 1از ميان انواع سحر، طلسمات

ها بـود كـه بـه شـكل تـصويري طلسمات مصور آن دسته از طلسم : كاربرد بيشتري داشت ي اين بنيان تصويري شدند و بر پايه مجسمه ساخته مي /مسطح يا برجسته به صورت تمثال

شد و معمـوالً عناصر ديگري مثل حروف مقطعه، كلمات مفهوم يا نامفهوم بر آنها افزوده مي بـه عبـارت ديگـر، . شـد هاي نجومي اجرا مـي با در نظر گرفتن اقتران با كواكب و موقعيت

اي با عالئم اخترشناسي يا ديگر عالئم و صـور جـادويي؛ يـا طلسم عبارت است از نوشته هايي كه اشكالي از صـور فلكـي يـا اي بر آن باشد؛ همچنين مجسمه شيئي كه چنان نوشته

ي ترفندهاي جادويي، با هدف مداخلـه يواني و انساني، به مثابه دايرةالبروج يا تصاويري ح 2در امور عالم براي اضرار به غير يا محافظت و صيانت از شرور، بر آنها حك شـده باشـد

هايي كه در باب كـاربرد طلـسمي نظر از حدس صرف. ترين طلسمات هستند در شمار رايج 3تـوان طـرح كـرد، مي... مر و بابل و هاي آشور و سو ها و تصاوير در تمدن برخي مجسمه

.ي يوناني طلسما است به معناي تكميل كردن يك آيين مذهبي از واژهمأخوذ طلسم، طلسم .1كتاب : پور، تهران ، ابراهيم موسي يك+دوازه: ، در »طلسم در فرهنگ عربي و اسالمي « روسكا و ديگران، .2

.51. مرجع، صبرخـي از ايـن . اي كهـن دارد هاي باستاني سـابقه كاربرد نقوش حيواني يا تركيب انسان حيوان در تمدن .3

. نقوش مثل ايزدبانوهاي ايزيس و توت در مصر، آفروديت در يونان، آناهيتا و اشي در ايران شـهرت دارنـد هاي ماوراء رسد وجه مشترك بيشتر اين تصاوير باور به قدرت ي رايج، به نظر ميها نظر از نمادشناسي صرف

برخي از اين تصاوير باستاني در نقوش طلسمي . طبيعي و فوق بشري آنها در رفع نيازهاي بشري بوده است شـده ي سوم پيش از ميالد يافت براي نمونه، مهرهايي در شوش متعلق به هزاره . متأخرتر هم كاربرد داشت

سان را نـشان كه ايزدبانوهايي به شكل شيرهاي ماده با فرم انساني و يا ايزدبانويي سوار بر روي نوعي گربه سـوم ي ههـزار (رفتي نماد پلنگ و مار در آثار ج يكونوگرافيآ«مهران، ملك، ،نيالد فر، جالل عيرف(دهد مي

هـا بـه اين فـرم ). 19. ، ص 1392 و تابستان ، بهار 4. ش ،راني ا يشناس باستان يها پژوهش، »)الديقبل از م ـ هم ديده متأخرهاي ويژه بانوي سوار بر شير در نقوش طلسمي دوره تـوان در پـژوهش كـه مـي شـود يم

.مستقلي به آن پرداخت

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



هاي عربستان سنگي و همسايگان شامي تر را نزد اقوام نبطي، لخمي هاي قابل اطمينان نمونهايـن مـوارد در . توان يافـت مي) منطبق با فلسطين و سوريه و مصر امروزي (و مصري آنها

مختلـف حيـواني از هايي با اشـكال ها مربوط به مجسمه هاي برجامانده از طلسم مجموعهي اول پـيش از مـيالد بـاز پشت است كه به اواخر هـزاره جمله شكل سر گاو، مار و الك

و كـاربرد ) خمـسه /پنجـه (هايي از بدن انسان مثل دست همچنين تصاوير بخش 1.گردد مي 2كم در زمان اقوام فينيقي كارتاژي، نماد تانيـت جادويي آن سنتي بسيار كهن است كه دست

هايي وجود داشته كه در اصـل هاي جادويي، طلسم همچنين در سنت . اه بوده است ي م الههبه شكل انسان و ديو بوده و درون بدن اين تـصاوير را از اوراد و دعاهـايي در ارتبـاط بـا

3.اند كرده هدف طلسم و يا با حروف و اعدادي مبهم پر ميدها بعـدها در ميـان يهوديـان ي مهم و قابل توجه اين است كه بسياري از اين نما نكته

پنجـه در /كارتـاژي خمـسه ـ براي نمونه، نماد فينيقي . ها تداوم يافت ساكن در اين سرزمين ميان يهوديان به ميريام خواهر موسي و هارون نسبت داده شد و از جمله نمادهاي پربسامد

صـرف 4.يافتهاي تعويذي اسالمي هم راه هاي بعد در سنت و تأثيرگذاري بود كه در دوره هاي مختلف، تداوم اصل اين نقوش از اساطير ها در دوره نظر از تطور معنايي و تغيير داللت

.شود ي مهمي است كه در اين مقاله به آن پرداخته مي هاي متأخر مسئله باستان تا طلسم

جادو و طلسمات در ميان يهوديان. 2با اين كه تورات مؤمنان را از . ره بودند يهوديان از ديرباز به تبحر در امور سحر و جادو شه

هاي سختي هم براي ساحران در نظر گرفته، سنت يهـودي و مجازات 5سحر بر حذر داشته كـه ) ع(شـك معجـزات موسـي بـي 6.هاي جادوگري است ي ادوار آكنده از سنت در همه

.6-10. ص بن گاه، : تهران،راني اي سنتكيطلسم، گراف ،)1385 (ز،ي پرو،يتناول .1

2. Tanit ـ ا ي سـنت كيطلسم، گراف : ، به نقل از »هفت پيكر سليماني ش ديو و انسان در نق«.: ك. براي نمونه، ر .3 ، راني

.40 و 39، تصاوير شماره 61. ص .دانشنامه جهان اسالم، »خمسه«پور، ابراهيم، موسي .4 . لندن،مي و العهد القدة التورايالسحر ف ،)1990 (ق،يمقار، شف.: ك. ر.5

6. Bohak, Gideon, (2008), Ancient Jewish Magic: a History, Cambridge University Press, p. 166.

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



آميز جملگي مشابه كارهاي سحرآميز شناخته شده است و اعتقاد يهوديان به اعمـال سـحر نيز در تداوم اين سنت در ميان يهوديان و حتي بعدها 1)ع(ديگر انبياء همچون سليمان نبي

هـاي تعويـذي در تأييد اسـتفاده از طلـسم 2.تأثير نبوده است در ميان ديگر اقوام و ملل بي شـدند، از هـا مـشروع تلقـي مـي تلمود، كه به منظور محافظت در مقابل شـرور و آسـيب

ميت يافتن اين فرهنگ و ترويج باورهاي مرتبط با آن در ميان يهوديان بوده هاي عمو زمينههـا و آداب سـبت برجـاي مانـده تـصاوير ي آيين هاي مصوري كه درباره در نسخه 3.است

در برخي از اين تصاوير جشن سبت به شكل . متعددي از محافل جادوگران ثبت شده است هـايي دان ساحر كنار شـياطين بـر سـر سـفره محفلي از جادوگران ثبت شده كه زنان و مر

همچنين روايات مصوري 4.كنند اي از آنها پذيرايي مي اند و موجودات شاخدار برهنه نشستهها اند شياطين در يافتن محل گنج دهد يهوديان معتقد بوده در منابع عبري هست كه نشان مي

5.اند كرده ساحران را مدد مي، به ويژه تصاوير انساني و حيواني و اجزاي »تصوير«ره هاي جادويي هموا در اين سنت

دهنده به سـاختار فرمـي جادوهـا بـه ويـژه ترين عناصر زيربنايي شكل بدن آنها، از عمده شـده در هاي ظروف سراميكي يافت ترين نمونه در قديم . آمده است طلسمات به حساب مي

فـردي يافـت هاي منحصربه كاسه النهرين باستان، هاي مناطق سوريه، فلسطين و بين حفاريي انساني پوشـيده شـده شده كه درون كاسه با متون طلسمي و جادويي و نيز تصاوير ساده

ـ ي مد خيتار ،)1415 (عساكر، ابن .1 ـ ، 22. ج، دمـشق ةن ـ ب ،يري شـ يچـاپ عل ؛257. ص دارالفكـر، :روتي

در ميان مسلمانان . اند يهوديان اقدام سليمان به ساختن تماثيل را به عنوان اقدام به امور سحرآميز تلقي كرده هـا و اخـتالف نظرهـاي مختلـف، در كنار تأويل . ي سبا وجود دارد سوره 13ي ت مشابهي از آيه هم برداش

توان ساختن تماثيل به دست ديوان براي سليمان را به معنـاي برداشت مثبتي هم صورت گرفته كه گويي مي .سازي جادويي پنداشت تأييد ضمني تمثال

لي خل قيتحق، 2. ج، ...) المبتداء و الخبر وانيد (خيتار، )1408/1988(، خلدون، عبدالرحمن بن محمد ابن .2بـه » عصاي موسي در جادوي عربي «اي تحت عنوان فدور در مقاله . ؛ اي 82. ص دارالفكر، :روتيشحاده، ب

:اين مبحث پرداخته استFodor, A., (2004), ‘The Rod of Moses in Arabic Magic’, in Magic and Divination in Early Islam, Emilie Savage-Smith, Ashgate/Variorum, pp. 103-124. 3. Spore, Hans H., “Notes on Jewish Amulet”, Journal of Biblical Literature, Vol. 23, No. 2 (1904), pp. 97-105.

.395، 381. ي، صعلم: تهران ،ي جادوگرخيتار، )1377 (رج،ي ا،يگلسرخ .4 .451 ،446. ص همان، .5

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ترين تصاويري است كه در از كهن) پنجه/خمسه( و نيز دست 2همچنين تصوير ماهي 1.استدر سـنت يهـودي وجـود ) تعويـذي (امور مختلف جادويي از جمله امور حمايتي و دعايي

؛ تفـيالت )تبـرك خانـه (ها بييـت از اين تصاوير در دعاهايي مثل شما، بيركت . داشته است هـا و يـا درهـا و و در تزئينات جعبه و جايگاه تورات در كنيـسه ) تعويذ مسافران (هادرِخ هـاي فلكـي منطقـةالبروج از همچنـين نـشان 3.شـد هاي اماكن مقدس اسـتفاده مـي پنجره

فقـط در 4.كه در متون طلـسمي يهـودي كـاربرد داشـته اسـت پربسامدترين نقوشي است هاي مصور يهودي كه با اين نقـوش از جملـه ي ورشو، حدود هزار نمونه از طلسم مجموعه

همچنـين در 5.شـود انـد نگهـداري مـي ترسيم شده ... نشان عقرب، شير، ماهي، بز، قوچ و هاي كهن، نقوش آدم و ستانهاي مصور يهودي هست كه متأثر از دا ي برلين طلسم مجموعه

6.الي متون آنها ترسيم شده است حوا و فرشتگان مكرراً در البههـاي هاي جادوي مصور در سـنت يهـودي در آمـوزه ترين خاستگاه يكي از عمده

ــه ــان قبال ــاال/عرف ــاخه 7قب ــه در ش ــوده ك ـ ب ـ اي از آن ــي ــاالي عمل ــتفاده از قب اس

1. Naveh, Joseph, Shaked, Shaul, (1985), Amulets and Magic Bowls: Aramaic Incantations of Late Antiquity, Magnes Press, Hebrew University. 2. Sabar, Shalom, ‘The Image of Joseph in the Folklore and Art of Sephardi Jews and the Jews in the Lands of Islam’, Journal of the study of the Bible and its World, Jerusalem, 2010, pp. 189-191. 3. Kass, Alvin, (1978-1982), ‘Torah Ornaments’, Encyclopaedia Judaica, Vol. 9, Jerusalem: Keter Publishing House, p. 125.

.:ك.ي ميانه نيز رها سدهويي يهودي در براي بررسي تداوم برخي نمادهاي جاد. »خمسه«همچنين در Ancient Jewish Magic: a History, p. 166. 4. Gaster, M. (ed.), (1928), The Wisdom of the Chaldeans: An Old Hebrew Astrological Text, in Studies and Texts in Folklore, Magic, Mediaeval Romance, Hebrew Apocrypha and Samaritan Archaeology, London, pp. 338-355; Kotansky, Roy, ‘Two Inscribed Jewish Aramaic Amulets from Syria’, Israel Exploration Journal, Vol. 41, No. 4 (1991), pp. 267-281. 5. Deluga, Waldemar, ‘Jewish Printed Amulets’, Print Quarterly, Vol. 20, No. 4 (December 2003), pp. 369, 371-372. 6. ibid, p. 369-370.

ي چهارم ميالدي بـه هاي حاوي جادوي مصور مربوط به اوايل سده ي جالبي از پاپيروس همچنين مجموعه :ي ميشيگان منتشر شده است دست آمده كه در مجموعه

Betz, Hans Dieter, ‘Fragments from a Catabasis Ritual in a Greek Magical Papyrus’, History of Religions, Vol. 19, No. 4 (May 1980), pp. 287-295. 7. Dan, Joseph, (2006), Kabbalah: A Very Short Introduction, Oxford University Press, p. 25-27; Bloom, Maureen, (2007), Jewish Mysticism and Magic: an Anthropological Perspective, London & New York: Routledge, p. 27-30; Scholem, Gershom, (1962), Origins of the Kabbalah, Berlin, p. 199-365.

متـأخر مركابا و سنت /تر مركاوا قباال مشهورترين سنت عرفاني يهودي و حلقه واسط ميان سنت قديم /كاباالي ورات اسـت كـه سـنت شـفاهي آن از سـده ي ت كاباال تفسير سري و باطني اسفار پنجگانه .حسيدي است

هـاي يازدهم ميالدي در ميان يهوديان اسپانيا و جنوب فرانسه رايـج گرديـد و پـس از آن در حـدود سـده مشهورترين كتـاب ايـن .ي كتاب مقدس پديد آمدند مكتوبات رازآميز و عرفاني درباره سيزدهم و چهاردهم

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



علمـاي (هاي يهود در قرون وسطي، برخي از ربي 2. مجاز دانسته شده است 1جادوي سفيد معتقد بودند كه خاك انسان در ابتدا به شكل موجودي بدون فرم ) يهودي و مفسران تورات

همچنـين ايـن . كنـد است و خدا با دميدن روح خود آن را زنده مـي » گولم«و روح به نام از كلمات و حروف عبري گـولم ها هم قادرند با استفاده گروه يهودي اعتقاد داشتند كه ربي

ي خلق گولم توسط نخستين كتابي است كه به طور مشخص درباره3سفر يتيزيرا. خلق كنند

انـد گـولم ها توانسته حروف عبري سخن گفته و حاوي رواياتي است كه بر اساس آنها ربي اننـد بعدها، به رغم نهي برخي از عرفـاي يهـودي قبالـه، م . انسان و يك گاو را خلق كنند

، ). م 1572-1534(ها كودش، آري مقـدس، آريـزال، اسـحق بـن سـليمان لوريـا هاآري .ي عملي در ميان يهوديان همچنان تداوم يافت در قباله هاي جادويي و طلسمي مصور سنت

هـاي ي انساني و ارتباط آن با امور جادويي و توانـايي شكل ديگري از تقدس مجسمه ي هـايي از يهوديـان، در اعتقـاد بـه آمـوزه در ميان گـروه اي چون پيشگويي، العاده خارق

هـايي كوچـك بـه هيئـت انـساني بودنـد كـه مجسمه 4ترافيم: قابل بررسي است » ترافيم«ي آنهـا ساختند و بـه واسـطه اي با نيتي معين مي فالگيران و ساحران يهودي در زمان ويژه

حقيقـت، بـه اعتقـاد آنهـا ايـن در. ي آن موضوع معين پيشگويي كننـد توانستند درباره ميترين اصـوات توانستند ژرف ي ميان عالم واقع و ماوراءالطبيعه بودند و مي ها واسطه مجسمه

. اسـت ) 1305-1240(ه شخصي به نام موسـي دي لئـوني متني رازآميز و منسوب ب » زوهر«سنت عرفاني

ي اصلي قباال در دو بخش خداشناسي و خودشناسي حول محـور رمـوز حـروف و ي از هسته ا عمدهبخش . امواج و انوار ساطع از ستارگان و سيارات بر زندگي انسان استريتأثاعداد و نجوم و

كه براي دفع شر و يا محافظت در مقابل شرور مـورد شد يم جادوي سفيد به آن دسته از جادوها اطالق .1، در مقابل جادوي سياه كه تهاجمي بود و به منظور آسيب رساندن به ديگران طراحي گرفت يماستفاده قرار

.شد مي2. Greer, John Michael, (1996), Paths of Wisdom: The Magical Cabala in the Western Tradition, Minnesota, USA: Llewellyn Publications, p. 3-5; Zambelli, Paola, (2007), White Magic, Black Magic in the European Renaissance, Leiden, Boston: Brill, p. 87-92. 3. Sefer Yetzirah

در اين كتاب . گردد كتب عرفان قباله است كه به اعتقاد يهوديان به ابراهيم نبي برمي نيتر ميقدسفر يتيزيرا از ودو راه حكمت مشتمل بر اعداد و حروف عبري توضـيح چگونگي خلق جهان توسط خداي اسرائيل با سي

.داده شده است

قاموس ،)1377(هاكس، جيمز، ( شود يمترجمه » بت«ي عبري است كه گاه معادل ا واژه ترافيم در اصل .4 ).»ترافيم«، اساطير: ، تهرانكتاب مقدس

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



را از ستارگان و كيهان دريافت و معاني و حوادث مربوط به آينـده را بـه سـاحران منتقـل يـا به يك فرد يا يـك موضـوع آن فـرد ) ترافيم(ي كوچك اختصاص يك مجسمه 1.كنند

ساخت و نيروهاي مربوط به آن فرد يا موضوع موضوع را از كل هستي منتزع و مستقل مي شد و ادعاي ساحر اين بود كه قادر است اين جذب مي ) ترافيم(از عالم باال در آن مجسمه

اين عقايد به ويژه . شده در ترافيم را بازخواني كند و از اسرار امر آگاه گردد نيروهاي جذب در متوني كـه ) . م 1167-1090/. ق 562-484 (2هاي ابراهيم بن عزراي يهودي در آموزه از مفـسران 4گرشـوم ابـن 3.ي احكام نجوم نوشته و ترجمه كرده بازتاب يافته اسـت درباره

ي علـل تحـريم سـحر و پيـشگويي در سيزدهم م درباره /ي هفتم ق مشهور تورات در سده ايي مثل تصوير و مجسمه در اين امور و اعتقاد به هتورات نوشته است كه استفاده از واسطه

ها قادر هستند اصوات ماوراءالطبيعه را دريافت دارند به شرك و اين كه اين تصاوير و تمثالهاي او حاكي از اين حقيقـت اسـت كـه اسـتفاده از نوشته 5.پرستي بسيار نزديك است بت

هـا در ايـن آمـوزه . بـوده اسـت تصاوير و تماثيل در ميان ساحران يهودي بـسيار متـداول هايي چون فلسطين، عراق، مصر و جغرافياي وسيعي از اندلس در غرب تا ايران و سرزمين

.شده و مرسوم بود نشين شناخته در اكثر جوامع يهوديهاي خود را با احكام نجوم و نيروهاي كيهـاني از ديگر مروجان سحر مصور، كه آموزه

ي هـشتم سـده (شـناس و فيلـسوف يهـودي راهـام سـتاره مرتبط ساخته بود، لـوي بـن آب ــود كــه آمــوزه.) چهــاردهم م./ق هــايش در فلــسطين و منــاطق پيرامــون آن حتــي در ب

او معتقد بود كه اجرام آسماني هر يك . هاي اسالمي تأثيرات فراگيري برجاي نهاد سرزمين در برخي آثار خود همچنين. بر سالمت و بيماري يك عضو معين از بدن انسان تأثير دارند

اين نكته را تكرار كرده است كه هر يك از اين سيارات و اجرام آسماني قادرند بـا تـصوير اي كه توسط افراد ماهر در صورتگري كيهاني ترسيم شده باشد، ارتباط برقرار كننـد و ويژه

1. Schwartz, Dov, (2005), Studies on Astral Magic in Medieval Jewish Thought, translated by David Louvish and Batya Stein, Leiden: Brill, p. 140-141.

دان يهودي اندلـسي ابراهام بن مئير بن عزرا، مفسر تورات، مترجم آثار عربي به عبري و منجم و رياضي .2 .بيست سال تفسيرهاي بسياري بر عهد عتيق نگاشتبه مدت . ق535او از . بود

3. ibid, p. 140. 4. Gersonides 5. ibid, p. 144-145.

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



اختصار هايي را به همچنين شيوه . رازهاي مربوط به سالمت و بيماري افراد را برمال سازند ) در زمان معين و با تصوير معين (توان با سلسله عملياتي توضيح داده و مدعي است كه مي

ي در طـب را نقـل لوي در تبيين اين نظريه فقراتي از رسـاله 1.ها را درمان كرد اين بيماري ي او به نوشته . دهد كه اين ايده در ميان اطباي يوناني هم مقبول بوده است كرده و نشان مي

هاي معين اگر در زمان خاص و بـه دسـت جالينوس معتقد بوده كه برخي تصاوير و تمثال هـا توانند تأثير شفابخش بر برخـي از بيمـاري افراد ماهر در احكام نجوم ساخته شوند مي

اي مشهور در ميان ساكنان فلـسطين باسـتان را لوي به نقل از جالينوس نمونه . داشته باشند مردم كه به بيماري بواسير مبتال بودند، تصاويري را بر صفحات طاليـي آوده كه گروهي از

او همچنـين بـا ارجـاع 2.كن شد ترسيم كردند و به اين شيوه اين بيماري در ميان آنها ريشه لـوي همچنـين 3.ي ترافيم را هم صـحيح و قدرتمنـد دانـسته اسـت دادن به ابن عزرا ايده

تصوير طاليي شـير كـه در زمـان : را ذكر كرده است هاي متعددي از تصاوير قدرتمند مثالهاي كليـه؛ تـصوير برآمدن خورشيد به دست منجمي ماهر ترسيم شود براي درمان بيماري

گزيدگي و صرع؛ تصاوير مگس و برخي حشرات براي در امـان عقرب براي درمان عقرب هـر ... ي انسان و ماندن از نيش و آسيب آنها؛ تصاوير ماه و خورشيد و اژدها و فرم چهره

هاي مـؤثر تأكيد او در تمام اين صورتگري . جهاني مؤثر افتد يك قادر است در مشكلي اين بر زندگي انسان زمان معين و انجام گرفتن كار به دست منجم متخـصص و مـاهر اسـت و

4.داند بدين ترتيب تصاويري را كه فاقد اين دو شرط باشند فاقد قدرت الزم مي

ي كاربردها و معاني جادويي تصاوير انساني و حيواني منابع آگاهي دربارهيكي ديگر از هـا و تـصاويري اسـت كـه در آرايـي و تـذهيب هاي كتـاب در ميان يهوديان بررسي سنت

هاي ميانه بر حاشيه، متن و ذيل برخي متون مقدس از جمله تـورات و تلمـود ترسـيم سدهاناتي مثل گاو، شير، عقاب، گراز، موجودات از پربسامدترين تصاوير نقوش حيو . شده است

هاي كهن سينه به سينه در ميان اكثر اين سنت 5.بالدار عجيب، فرشتگان، ديوها و اژدهاست

1. ibid, p. 149. 2. ibid, p. 150. 3. ibid, p. 151. 4. ibid, pp. 152-155. 5. Kogman-Appel, Katrin, (2004), Jewish Book Art between Islam and Christianity: The Decoration of Hebrew Bibles in Medieval Spain, Leiden & Boston: Brill, 2004, pp. 16, 35, 47, 48, 49, 51, 59, 60, 61, 73, 83.

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ــه ــه مثاب هــاي شــناختي در حــوزه اي از تجربيــات جهــان ي گنجينــه يهوديــان حفــظ و بـ ماوراءالطبيعي، شيمي و علم مواد، جادو پزشـكي و بخـش عمـده ي گ زيـسته اي از فرهن

.شد هاي بعدي منتقل مي يهودي به نسل

ي اسالمي هاي جادويي در دوره عوامل تداوم سنت. 3

كردنـد، هاي مسلمان زنـدگي مـي هاي اسالمي تحت حاكميت يهوديان ذمي، كه در سرزمين هايي كـه در نظر از تفاوت صرف. دار اين سنت كهن جادويي در ميان قوم يهود بودند ميراثو ديگر اقوام وجود داشت، اتفاق نظر و همسويي مشترك جادويي ميان يهوديان هاي روش

هاي سـوريه، فلـسطين ي وسيعي از سرزمين در استفاده از انواع جادو در ميان ساكنان پهنه در حقيقـت ايـن . النهرين، مصر و ديگر همـسايگان آنهـا وجـود داشـت باستان، ايران، بين

بخش اي وحدت بيعه و نيز سحر و جادو بود كه به عنوان مؤلفه بيني مبتني بر ماوراءالط جهانكرد و به ها همسويي و هماهنگي عرفي و اعتقادي ايجاد مي ميان تمام ساكنان اين سرزمين

ي كالن و فراگير فرهنگي سهم بزرگي در تفـسير جهـان و تعيـين الگوهـاي عنوان شاخصه يني و عقالنيت اديـان ابراهيمـي، مردمـان ب در تقابل با جهان . انديشه و زندگي عرفي داشت

هاي طبيعي، جهـان خـويش را بـه شـكلي جـادويي و جهانِ كافركيش، تحت تأثير فلسفه كردند و تا پيش از گسترش مسيحيت به عنوان يك ديـن جهـاني رازآميز تفسير و تعبير مي

در چنـين . تندنگريس ابراهيمي، اكثر مردمان جهان باستان به همين شيوه به جهان اطراف مي بافت فرهنگي، قطعاً نهي و تحذير ادياني چون اسالم و يهوديت و مسيحيت و اعالم حرمت

توانـست بـه داران مـي هايي از ديـن ي گروه پرداختن به امور جادويي با اين كه در محدوده ها را تحت تأثير قرار دهد، در مقياس كالن قادر نبود در ايـن سـبك ي زندگي تدريج نحوه

هـاي متمـادي داشـت تغييـرات بيني كهن كه ريشه در هزاره ي تفكر و جهان گي و نحوه زندبر اين اساس، زندگي اعراب و نيز ديگر ساكنان غيرعرب پس از ظهور . اي ايجاد كند عمده

بيني سابق مبتني بر سحر و جادو تعبير اسالم نيز آكنده از باورهايي بود كه ذيل همان جهان .شد و تفسير مي

چنين عامل كلي ديگر كه در آزادي عمل يهوديـان در تـرويج باورهـاي خـود ـ از هم

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



هـاي اسـالمي آميز حاكميت هاي تسامح توانست مؤثر باشد، روش جمله امور جادويي ـ مي هـا و آن هـم در يهوديان و ديگر ذميان به جز در برخي از دوره 1.در مواجهه با ذميان بود

خالصه شده بود، در انجام اعمال و » شروط عمريه «كه در ها، موارد معدودي از محدوديت ديني در ميـان جوامـع مـسلمان آزاد مناسبات فرهنگي خود و حفظ و تداوم فرهنگ درون

در . آورد همين تسامح اسباب تبادل فرهنگي ميان ذميان و مـسلمانان را فـراهم مـي . بودندتر يهوديـان را از ديربـاز در خـود هاي پرشـمار برخي از مناطق مانند مصر و شام كه گروه

اي را متشكل از دو گروه يهودي و مسلمان پديد ي همبسته جاي داده بود، اين تعامل جامعه اي ميان سازندگان يهودي يا مسلمان فرهنگ آن آورده بود كه از منظر بيروني تفاوت عمده

رسد به نظر مي . ودشد و تفكيك فرهنگي آنها در كليت به راحتي قابل تشخيص نب ديده نمي دار بـومي و محلـي بـسيار هاي فرهنگـي كهـن، الگوهـاي ريـشه ي برخي شاخص درباره

هاي شرايع را قدرتمندتر از احكام و قوانين موضوعه متأخر بوده و حتي قادر بودند تفاوت هـاي اصـلي ايـن سـازواري و يكي از ساحت .در كليت فراگيرتر خود جذب و هضم كنند

ي امور جادويي و هاي عامي مردم درباره اورهاي پيشااسالمي مشترك گروهتعامل كلي در بيافت؛ با اين تفاوت كه مسلمانان در حالي كه در باور بـه طلسمات و متعلقات آن ظهور مي

اين امور تفاوتي با يهوديان نداشتند، اما در اقدام بـه سـحر و جـادو هميـشه چنـدين گـام مختلفي از جمله تعيين مجازات و تحـذير شـديداللحن در داليل. تر از يهوديان بودند عقب

اسالم و مذاهب مختلف اسالمي براي اقدام به سحر و همچنـين بـاور جامعـه بـه ايـن كـه يهوديان در اين امور تبحر و مهارت بيشتري دارند، عمالً عرصه را بـراي فعاليـت يهوديـان

ر اين بـاور كلـي تأكيـد دارنـد كـه نيز ب 2گو اين كه برخي از پژوهشگران . مهيا ساخته بود ي گنوسي و يهودي بـوده ها و مĤخذ اصلي سنت طلسماتي اسالمي دو منبع عمده سرچشمه

هاي جادويي در منابع اسالمي نيـز ي يهوديان در تثبيت و رواج سنت اين سهم عمده . است .ي تصورات مسلمانان از اين جايگاه بوده است دهنده بازتاب داشته و نشان

1. Lewis, Bernard, (1984), The Jews of Islam, Princeton & New Jersey: Princeton University Press, pp. 6-7.

.91، 85. ص،»... و تعاويذها افسون« .2

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ازتاب سنت سحر يهودي در منابع اسالميب. 4ي سـنت سـحر يهـودي و نيـز در منابع متعدد اسالمي، مكرراً به تصورات مسلمانان درباره

هـاي ي تـسلط و شـناخت و اعتبـار سـنت جايگاه معتبر آنان در ميان مسلمانان در زمينه ر زمـان تـوان آن را از منـابعي كـه بـه ايـن جايگـاه د جادويي اشاره شده اسـت كـه مـي

. انـد، مـورد رهگيـري قـرار داد هاي بعدي در منابع متأخرتر پرداختـه تا دوره ) ص(پيامبر هاي ساحران يهودي در قلمرو اسالمي مربوط به سـحر ي فعاليت مشهورترين روايت درباره عبداهللا يهوديه در حق پيامبر اسالم است كه به روايت منابع اوليـه لبيد بن اعصم يهودي و ام

أروان پنهان كردنـد و بر يازده گره زرد و قرمز سحري دميدند و درون چاهي به نام ذي آنها) فلق و نـاس (هاي معوذتين اي كه جبرئيل سوره پس از آن پيامبر تا مدت كوتاهي تا لحظه

را براي رفع بال و تعويذ حضرت فرودآورد بيمار شده و قدرت تكلـم و شـنيدن و ديـدن و بر اساس روايات كتب مختلـف تفـسير دربـاره 1.دست داده بودند ديگر حواس خود را از

رسد اين روايت در فرهنگ مسلمانان متقدم فهمي هاي معوذتين، به نظر مي شأن نزول سوره شود كه پيامبر دستور داد چاه آب را پس از تخليـه در اين ماجرا گفته مي . رايج بوده است

بر همين اساس در برخي مجامع حديثي بابي .آن با خاك پر كردند و ذمي ساحر را بخشيد

تحقيـق عبـدالمعطي ،ة داليل النبو ،)1405/1985 ( بيهقي، احمد بن حسين، هاي فلق و ناس؛ قرآن، سوره .1دار : ، بيـروت 2. ، ج الطبقات الكبـري ، )1960(سعد، ابن؛ 248. ، ص 6 .ج، دارالكتب العلميه : بيروت قلعجي، .ص، دارالفكـر للطباعـه و النـشر : ، بيروت 8 .، ج زاد المسير ، )1407/1987(جوزي، ابن؛ 198. ، ص صادرمقاتـل بـن ؛ 307. ، ص دارالـوطن : ، رياض 6. ، ج تفسير، )1418/1997(سمعاني، منصور بن محمد، ؛ 332

كثيـر، اسـماعيل بـن عمـر، ابن؛ 537. ، صدارالكتب العلميه : ، بيروت 3. ، ج تفسير، )1424/2003(سليمان، ، )1410 ( فرات بن ابـراهيم كـوفي، ؛ 39، 237. ، صدارالفكر: ، بيروت 6. ، ج یة و النها یةالبدا، )1407/1986(

؛ 621-620 .ص، و النـشر عـة و االرشـاد االسـالمي، موسـسه الطبـا فـة الثقا ةوزار: ، تهران تفسير فرات كوفي موسـسه آل البيـت الحيـاء : ، قـم 2. ج ،دعائم االسـالم ، )1385(، )قاضي نعمان ( بن محمد نعمانحيون، ابن

؛306. ، ص ةلعلمیـدارالكتـب ا : ، بيـروت 7. ج العقـد الفريـد، ، )1404(عبدربـه، ابن؛ 139-138 .ص ،التراثموسـسه آل البيـت : قم، 13 .ج، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ،)1408( حسين بن محمدتقي، نوري،

در برخي . دانند يم؛ با اين همه بسياري از مفسران معوذتين را از سور مكي 108-107 .، ص الحياء التراث منابع متقدم هم فقط به كاهش ديد و نوعي فراموشي اشاره شده است و منابع شيعي هم به كلي اين روايـات

.دانند يمرا مجعول و فاقد ارزش

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ظاهراً چنين بـابي حـاكي از تـداوم . پديد آمد 1»هل يعفي عن الذمي اذا سحر «ذيل عنوان اشتغال به اين امور در ميان ذميان بوده است، چنان كه ديگر روايـات تـاريخي هـم مؤيـد

و مسلمانان مهاجر را به در ميان يهوديان يثرب شايع بود كه آنها پيامبر . همين مطلب است شدند ها مهاجران صاحب فرزند نمي منظور جلوگيري از زاد و ولد طلسم كرده بودند، مدت

2.تا اين كه تولد نخستين نوزاد ـ عبداهللا بن زبير ـ اين طلسم را شكست و يهود نااميد شدند هـت همچنين در ميان مسلمانان شهرت داشت كه يهوديـان معتقدنـد ملـك سـليمان بـه ج

جادوگري و به مدد جبرائيل و ميكائيل پديد آمده و در برخي از تفاسير مربوط بـه آيـات آموزنـد و فنـون جـادوگري را ي بقره نيز گروهي كه مردم را سحر مي سوره 103 تا 101

ي ايـن بر اساس رويكرد تاريخ فرهنگي، همـه 3.اند كنند يهوديان معرفي شده خريداري مي ي بـسته هـم مي فراتر از صدق يا عدم صدق آن، نـشان از معنـاي بـه هاي منابع اسال روايت

.طلسمات و يهوديان در نظام معنايي فرهنگ مسلمانان داردجادوگران » صورتگري«هاي مبتني بر در منابع اسالمي همچنين رواياتي درباره فعاليت

لمانان از يهودي در قلمرو اسالم به دست رسيده كه حاكي از تصورات فرهنگي جامعه مـس توان متون و منـابع و روايـات موجـود در در واقع مي . هاي جادوگران يهودي است فعاليت

ظاهر برخي از اين روايـات . اي از باورهاي فرهنگي رايج در هر دوره دانست آنها را نشانه ي علي و معلولي باورپـذير نيـست، امـا بـيش از آن كـه گاه به لحاظ عقلي و قواعد ساده

توان جويي كنيم، با اين رويكرد فرهنگي به منابع اسالمي، مي ز آنها حقيقتي را پي بخواهيم ا .ها را بر اساس اين روايات بازسازي كرد تصورات مسلمانان و فضاي فرهنگي آن دوره

ـ ب، 6 . ج ،يفتح البار ، )تا يب (،يحجر عسقالن ابن .1 ـ : روتي عينـي، ؛ 185. ، ص و النـشر ة للطباعـ ةدارالمعرف

.97. ، صدار احياء التراث العربي: بيروت، 15 .ج، عمده القاري، )تا بي(، حمداحمود بن بومحمد ماالدين بدر .155. ، ص28. ج، دمشقنهي مدخيتار؛ 220. ، صدارالبشير: ، طنطااالوائل، )1408(ابوهالل عسكري، .2، 1. ، جيرتفـس ، )1410/1990(بيـضاوي، .: ك.ر. و لقد علموا لمن اشتراه ما له فـي االخـره مـن خـالق .3

: ، بيـروت تنوير المقباس من تفسير ابـن عبـاس ، )تا بي(فيروزآبادي، مجدالدين، ؛ 374 .ص، دارالفكر: بيروتدار احياء التـراث : ، بيروت 1. ، ج تفسير، )1418(ثعالبي، عبدالرحمن بن محمد، ؛ 15. ، ص دارالكتب العلميه

.472-471 .، صكريالتفسير المنسوب الي االمام الحسن العس ؛286. ، صالعربي

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



كـاران يهـودي بـراي اجـراي مقاصـد دهد كه جادوگران و طلسم اين روايات نشان مي بر روي (اند و صورتگري چه به شكل مسطح كرده ه مي جادويي خود از ابزار تصوير استفاد

. و چه به صورت مجسمه از ابزارهاي اصلي كار آنها بوده است ) كاغذ، چرم يا ديگر سطوح ترين ايـن اقـدامات در زمـان به يكي از قديم 1.) ق 345ي درگذشته(براي نمونه مسعودي

ي سوم در مسجد كوفه در خليفه بنا به روايت او، در زمان . خالفت عثمان اشاره كرده است حضور وليد بن عقبه ساحري يهودي به نام زراره نمايش عجيبي با استفاده از فنـون سـحر

پس از . دويد اي كه شتر بزرگي را بر اسبي نشاند كه در صحن مسجد مي ترتيب داد، به گونهآورد كـه رفـت، آنگـاه االغـي را پديـد آن خود يهودي هم شتري شد كه روي بند راه مي

ايـن نمـايش چنـان . يهودي از دهانش وارد شد و از مخرجش بيـرون آمـد و الـي آخـر انگيز بود كه يكي از مسلمانان با شمشير يهودي را كشت و گفت اگر اكنون قادر اسـت وهم

اين ماجرا به عنوان يكي از مطاعن عثمان و يكي از داليـل اعتـراض ! خودش را زنده كند شده است كـه از اهميـت فراوانـي در تـاريخ فرهنگـي مـسلمانان مسلمانان عليه وي ذكر

.برخودار استداليـل روايت ديگري كه حاكي از مساهمت يهوديان در صورتگري جادويي اسـت در

. آمده اسـت .) ق 413ي درگذشته( شيخ مفيد 3االختصاص طبري و پس از آن در 2االمامه منصور خليفـه عباسـي جمعـي از روزي«جزئيات اين خبر به اين شكل مضبوط است كه

همان طـور كـه شـما از پـدرانتان در ايـام : ساحران اهل كابل را گرد آورد و به آنها گفت افكنيـد، در ميـان مـا هـم ايد و با آن ميان زنان و شوهران اختالف مي موسي سحر آموخته

سحري در شخصي به نام ابوعبداهللا جعفر بن محمد هست كه از فنون شما آگاه است؛ اكنون سـاحران يهـودي هفتـاد . اي بزرگ دريافـت داريـد كار آريد و در صورت پيروزي جايزه

. ، ص موسسه دارالهجـره : تحقيق اسعد داغر، قم ، 2 .ج، مروج الذهب ،)1409(مسعودي، علي بن حسين، .1339. .300-299 .دارالذخائر المطبوعات، ص: قم، ةدالئل االمام ،.) ق1383 ( طبري، محمد بن جرير،.2: قـم غفاري و محمـود زرنـدي محرمـي، اكبر تصحيح علي االختصاص،، )1413(مفيد، محمد بن محمد، .3

.368 .، صالمؤتمر العالمي أللفيه الشيخ مفيد

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



صورت از اشكال حيوانات درنده خلق كردند و هر جادوگر كنار تصويري كه سـاخته بـود سپس امام صادق را به جلسه دعوت كردند، امام اذكار و اورادي را گاه زير لـب و . نشست

كـه بـا ايـن !! قـسورة خـذهم : واند و سرانجام با صداي بلند فرمود گاه به صدايي بلندتر خ اي كه در تصوير بود به صاحبش حمله كرد و به ايـن ترتيـب بـازار فرمان هر حيوان درنده

دهد كه كم نشان مي با اين كه اين روايت به سختي باورپذير است، دست » .ساحران شكست توانند با اسـتفاده از اند كه ساحران يهودي مي معاصران طبري و شيخ مفيد بر اين باور بوده

نيـز ذيـل 1الملل و النحـل شهرستاني در . العاده انجام دهند تصاوير حيوانات كارهاي خارق كارگيري طلسم در ميان سپاهيان يهودي ابوعيسي اسحق بن يعقوب در ي عيسويه از به فرقه

.مقابل سپاه منصور عباسي حكايت كرده استي نابع به برخي ديگر از باورهاي رايج در ميان يهوديان در باب اسـتفاده در برخي از م

گيـري سـنت يهـودي جادويي از تصاوير به دست موسي اشاره شده كه همگـي در شـكل يكـي از باورهـاي رايـج يهوديـان را 2براي مثال، بيروني . طلسمات مصور مؤثر بوده است

اسرائيل از مصر، موسي خواست و بني چنين تشريح كرده است كه در زمان مهاجرت موسي تابوت يوسف نبي را كه در قعر نيل دفن بود خارج سازد و بنا بر وصيت يوسـف او را هـم

تصويري شبيه ماهي ترسـيم (!) براي اين منظور بر تكه كاغذي . با خود از مصر خارج كند صـبر مـشغول كم كرد و بر آب افكند، مدتي طول كشيد و اتفاقي نيفتاد، در اين بين موساي

اي بر كاغذ شد تا مگر با كمك اين تصوير دوم تابوت را بيـرون كـشد كشيدن نقش گوساله . كه در همين اثنا نقش ماهي مأموريتش را انجام داد و تابوت يوسـف بـر آب ظـاهر شـد

تـر و مـؤثرتر بعدها يهوديان كه پنداشته بودند موسـي تـصوير گوسـاله را از مـاهي قـوي !ي سامري اقدام كردند ساختن تمثال گوسالهدانسته به مي

اسرائيل ساكن در مصر ي بني ذيل مصر و عجايب آن درباره 3مروج الذهب مسعودي در

: چـاپ محمـد سـيد گيالنـي، بيـروت ، 1 .ج، الملل و النحـل ،)1998(شهرستاني، محمد بن عبدالكريم، .1 .616. ، صدارالمعرفه

.343-342. ، ص مكتوبراثيم: تهران،ية عن القرون الخاليةثار الباقاآل، )1422 (حان،ي ابور،يرونيب .2 .403-398. ، ص1 . ج،مروج الذهب .3

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



پس از موسي نوشته اسـت كـه يهوديـان پـس از موسـي جـادو را بـه كمـال رسـاندند و ي هبـه نوشـت . هاي متعددي ساختند كه در آن مملـو از تـصاوير و تماثيـل بـود خانه طلسم

مسعودي، يهوديان مصر حتي براي در هم شكستن قدرت دشمنان و سپاهياني كه از اطراف شدند راهكارهـاي جـادويي از سمت حجاز يا يمن يا شام و مغرب به سمت مصر روان مي

هايـشان و حتـي تـصوير آنها تصاويري از دشـمنان را سـوار بـر مركـب . بستند به كار مي كردنـد و ها تهيه مي خانه آمدند در اين طلسم به سمت مصر مي هايي را كه از راه دريا كشتي

هايي مخصوص و با خواندن اوراد و افتاد اين جادوگران با سوزن هنگامي كه سپاه به راه ميكردند و چنان اين جادو قوي بـود كـه از راه دور اذكاري چشم حيوانات مصور را كور مي

خلدون نيز به ها را ابن خانه ذكر اين طلسم 1.شد هاي شتران و اسبهاي سپاهيان كور مي چشمعبدالحكم آورده و نوشته است كه مصريان پـس از موسـي در زمـان پادشـاهي نقل از ابن

اي به نام دلوكه در علم طلسمات پيش رفتند و اين سنت تا دوران اسالمي هم بر جاي ملكهتوانستند رشـد از اين هم ميماند و اگر شمشير مخالفت شريعت اسالم بر سرشان نبود بيش

همچنـان بـر جـاي .) ق 626ي درگذشته(ها تا زمان ياقوت حموي خانه اين طلسم 2.كنندبوده و او از مشهورترين آنها در شهرهاي أنصنا، بهنسا و دندره در صـعيد مـصر يـاد كـرده

بـاقي هـاي مـصري رايـج بـود بـه جـادوي انط خانه اين نوع از جادو كه در طلسم 3.است شهرت دارد كه به ويژه در ميان يهوديان براي آسيب رساندن به افراد بـا اهـداف 4)تقليدي(

.398. همان، ص.1 .86. ، ص2 .ج؛ 631. ، ص1 .ج ،...)ديوان المبتداء و الخبر (خيتار .2؛ در 478. ، ص 2 .ج؛ 517، 265. ، ص دار صـادر : ، بيروت 1. ، ج معجم البلدان ، )1995(ياقوت حموي، .3

وجود داشته كه پيرامون آنها اعتقادات شگفتي در ميان مردمـان رايـج بـوده اسكندريه هم تماثيل رازآميزي و اإلرشـاد القـومي، فـة الثقـا ةوزار: ، قـاهره 1. ، ج االرب یـةنهـا ، )تا بي(، احمد بن عبدالوهاب ،يرينو(است ).396-395. ، صمة العایة المصرسسةالمؤبه اين ترتيب كه تصويري . يرش استوار است جادوي انطباقي بر اصل شباهت و تطبيق بين موجود و تصو .4

ايـن روش ظـاهراً . كردند يماز فرد مورد نظر روي كاغذ ترسيم و عمليات جادويي را روي آن تصوير اجرا برخي پژوهشگران اديان ابتدايي از نوعي جادو به نام . هاي ابتدايي هم رواج داشته است حتي در ميان انسان

به اين صـورت كـه اقـوام . گرفته است كه بر اساس قانون شباهت شكل مي ندا كردهجادوي هميوپاتيك ياد ـ ابتدايي براي سهولت در امر شكار يا تكثير و زاد و ولد حيوانات، تصاوير آنهـا را ترسـيم و طـي كـرده يم

.داشتند يمتقاضاهاي خود را بر آن تصاوير عرضه ييها نييآ

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



معين بسيار رايج بوده است و نشان از تداوم باور مسلمانان به اعتبار و تبحـر يهوديـان در ي ديگـر، جـادوي در يـك نمونـه . كارگيري طلسمات تصويري در فرهنگ اسالمي دارد به

ن شكل بوده كه بر روي برگ يا كاغذي تصوير شـخص مـورد نظـر را رسـم انطباقي به اي كردند و بعد از خوانـدن اورادي، اند و آن را به صورت واژگون از ديوار آويزان مي كرده مي

كردند كه بردند و قصد مي سوزني آهني را در آتش سرخ كرده و درون قلب تصوير فرو مي اعتقاد بر اين بود كه تا وقتي سـوزن در تـصوير . خواب از چشم فرد مورد نظر بيرون شود

1.ماند خواب و خوراك و بيمار مي باقي بماند آن شخص بي بازار طلسم و سحر از روزگاران كهن در بابل و مـصر پررونـق 2خلدون ي ابن به نوشته

بوده و تا زمان معاصر او همچنان پابرجا بوده اسـت و بـه تعبيـر او از همـين روسـت كـه بـه . در معارضه و مقابله با ساحران از سنخ همـان امـور بـوده اسـت ) ع( موسي معجزات

خلدون، ساحران يهودي معاصر وي عموماً براي پيشبرد اهداف خود و دخـل و گزارش ابن انـد و مقابـل خـود كـرده تصرف در زندگي فرد معينـي تـصويري بـه نيـت او ترسـيم مـي

يكـي از 3.انـد گفتـه ور با تصوير وي سخن مي اند و براي القا به آن شخص مسح افراشته ميتر هم اشاره شد ـ طلسم محبت بوده كـه بـراي ايجـاد ها ـ چنان كه پيش ترين طلسم شايع

اند و ميان اصحاب طلسمات از مسلمان و ساخته مودت ميان دو نفر به ويژه مرد و زن برمي برخـي از اعيـاد خـود بر اساس برخي از روايـات، يهوديـان در 4.يهودي رايج بوده است

از عيـد 5ساختند، بـراي مثـال بيرونـي هاي منفور خود مي هايي را به جاي شخصيت تمثال

1. Hastings, James, (1908-1926), ‘Charms and Amulets’, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Toronto, p. 134; Zeilabi, Negar, ‘Talismans and Figural Representation in Islam: a Cultural History of Images and Magic’, British Journal of Middle Eastern Studies, Published online in 27th Dec. 2017, at: https://doi.org/10.1080/13530194.2017.1410466, p. 12-14.

. ، ش 12. ، س تـاريخ و تمـدن اسـالمي ، »پيوند صورتگري و طلسمات در اسالم «ذيالبي، نگار، .: ك.نيز، ر .15. ص، 1395، بهار و تابستان 23 .658. ، ص1 .ج، ...)ان المبتداء و الخبرديو (خيتار .2 . همان.3 . همان.4صـبح االعـشي فـي صـناعة ، )1407/1987(قلقشندي، ابوالعبـاس، .: ك.؛ نيز ر 347. ، ص اآلثار الباقية .5

.466. ، صدارالكتب العلميه: ، بيروت2. ، جاالنشاء

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



زننـد و بـه در ميان يهوديان ياد كرده كه در آن تمثال هامان را مي » هامان سور «المجله يا در وصف سـرزمين مـصر و عقايـد و 1نهاية االرب اطالعاتي كه نويري در . كشند آتش مي

ورهاي يهوديان مصر در بـاب تـصاوير بـه دسـت داده نيـز حـاكي از مالزمـت معنـايي با .صورتگري و سحر و پيوند آن با قوم يهود بوده است

هاي سنتي در ميان مسلمانان نسبت به يهوديـان و شـيوع باورهـايي از عالوه بر بدبيني اره در صدد خدشه برند و همو اين دست كه يهوديان به امنيت و آرامش مسلمانان رشك مي

هاي از مسلمانان متشرع و به ويژه فقها و بزرگـان گروه 2وارد كردن به اين آرامش هستند، هـاي ي اسالمي با اين گروه ذميان و تأثيرپذيري از سـنت ديني همواره از آميختگي جامعه هـاي آن در قوانين موسـوم بـه شـروط عمريـه و افـزوده . مرسوم در ميان آنها بيم داشتند

براي مثـال، . هاي بعد همواره تالشي براي ايجاد حد فاصل ميان مسلمانان و ذميان بود دهسي متوكـل عباسـي در برخـي از روايـات گيري بر اهل ذمه در دوره ي تشديد سخت درباره

آمده است كه خليفه اهل ذمه را به رعايـت قـوانين سـختي چـون . ق 235مربوط به سال 3.هايشان الزام كرده بود ي چوبي با نقوش شياطين بر در خانهها پوشيدن غيار و نصب تمثال

هـاي مـسلمين از ها، عالوه بر ايجـاد تمـايز ميـان خانـه رسد نصب اين مجسمه به نظر مي يهوديان و مسيحيان، احتماالً هشدار و اعالني به مسلمانان بـوده كـه اشـتغال بـه سـاختن

كرده و آنها را از نزديك شدن به اين ميتماثيل را كاري شيطاني و مختص اهل ذمه معرفي هاي يهودي جادوگري به شكل فراگيري بـر با اين همه، سنت . داشته است امور بر حذر مي

4.هاي جادويي اسالمي تأثير نهاده است سنت

.93-92، 65، 59، 48، 29، 4. ، ص15 .ج؛ 396-395. ، ص1 .ج، االربيةنها .1ـ : ، بيروت 23. ، ج تاريخ بغداد ، )1417(خطيب بغدادي، .2 تـاريخ مدينـة ؛ 402، 98. ة، ص دارالكتب العلمي

.9. ، ص3 .ج، دمشق .487 .ص، ، بيروت2. ، ج تاريخ،)تا بي(يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب، .3ي اول اسالمي ها سدهود كه در ي با بررسي متون جادويي يهودي به عبري يا عربيه ا مقاله شائول شاكد در .4

ي تـأثيرات متقابـل ي آنها با متون جادويي اسالمي در همين دوران، شواهدي درباره و مقايسه اند آمدهپديد :اين دو سنت بر يكديگر ارائه كرده است

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



هـاي هـاي فعاليـت شود كه يكـي از شـاخه هاي فوق، چنين استنباط مي بر اساس داده هايي بوده كه طبـق اي اسالمي حضور و اشتغال در عرصه ه يهوديان ذمي ساكن در سرزمين

مثـل (اشتغال به تجارت كاالهاي ممنوعـه . شريعت اسالمي براي مسلمانان منع شده بودند به سـبب حرمـت ربـا در (2؛ فعاليت در صرافي و جهبذه 1)تجارت شراب و انواع مسكرات

ي هـاي مـورد عالقـه و همين طور پرداختن به امور سـحر و طلـسمات از عرصـه ) اسالمهـاي فرهنگـي و اجتمـاعي هاي ممنوع عمالً به سبب وجود زمينه اين عرصه . يهوديان بود

ي مسلمانان و حتي احساس نيـاز بـه ايـن مـشاغل در ميـان ذميـان مساعد و اقبال عامه در . آمـد طرفداران زيادي داشت و اتفاقاً از مشاغل سرشار از سود و ثروت به حساب مـي

رهنـگ جوامـع اسـالمي، بـاور بـه انـواع سـحر و طلـسمات و دخالـت امـور واقع، در ف ماوراءالطبيعي در سرنوشت انسان به عنـوان بـاوري شـايع و فراگيـر وجـود داشـت، امـا

ي اشتغال به اين امور مواجـه بودنـد و مسلمانان همواره با مانع نهي و تحذير شرعي درباره هـايي از ايـن دسـت موقعيـت . ا فعاليت كننـد ه توانستند به شكلي آشكار در اين حوزه نمي

هـاي اسـالمي و آورد و حاكميـت هاي شغلي پردرآمدي بـراي ذميـان فـراهم مـي فرصتكردنـد و عمـالً موانـع ها با تسامح بيشتري رفتار مـي نهادهايي چون حسبه هم با اين گروه

.جدي براي كسب و كار آنها وجود نداشتده در منابع يهودي و اسـالمي ايـن حقيقـت آشـكار ش هاي ارائه همچنين بر اساس داده

هـاي اجتمـاعي و فرهنگـي فهـم صـورتگري، اعـم از ترين زمينه شود كه يكي از عمده ميسازي و ديگر انواع نقوش انساني و بعدي مثل مجسمه تصويرگري بر سطح و نيز تصاوير سه

نه در اين زمينه برخوردار هاي يهوديان از سنتي ديري اي جادويي بوده و گروه حيواني، زمينه Shaked, Shaul, (2000), ‘Medieval Jewish Magic in Relation to Islam: Theoretical Attitudes and Genres’, in Judaism and Islam: Boundaries, Communications and Interactions, William M. Brinner and others, Brill, pp. 97-109.

آوري و تدوين شده نيز شـواهدي دال بـر تـأثيرات متقابـل امـور يي كه از اسناد جنيزه جمع ها مجموعهدر .:ك.اي نمونه، ربر. شود يمجادويي يهودي و اسالمي ديده

‘Taylor-Schechter Genizah Collection of Materials from the Cairo Genizah at the Cambridge University Library’, in: www.lib.cam.ac.uk/Taylor-Schechter/bo1.html.

.در اين قسم از تجارت شهرت داشتند عالوه بر يهوديان، مسيحيان هم.1 .دانشنامه جهان اسالم، »جهبذ«، نگار، ذيالبي.: ك.ر .2

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ترين مروجان اين سـنت جـادويي مبتنـي بـر تـصويرگري ترين و معروف بوده و عمالً مهم اند مفهوم زيسته ها مي هاي ميانه در اين سرزمين رسد مردماني كه در سده به نظر مي . اند بوده

يژه مـرتبط اي جادويي و به و تصوير، نقش و مجسمه و به طور كلي صورتگري را در زمينه ي مفهـومي كاربردهـاي ديگـر تـصاوير از جملـه اند و در اين زمينه فهميده با طلسمات مي اي كم بسيار ضعيف و حاشيه شناختي و تزييني، اگر نگوييم غايب بوده، دست كاربرد زيبايي

رسد تداوم احكام مربوط به حرمت تصويرگري در اسالم بـه مبحـث به نظر مي . بوده است هاي جـادويي هـم مـرتبط بـوده ر و همچنين اشتهار يهوديان به تصويرگري طلسمات مصو

ي صـورتگري فهمـي جـادويي و توان گفت وقتـي تلقـي رايـج دربـاره در واقع مي . استانـد، هاي ذمي از جمله يهوديان فعاليـت داشـته سحرآميز بوده و در اين امر هم بيشتر گروه

حرانه و تحريم سحر و طلسم مـسلمانان را از هاي سا اسالم بر اساس مبناي نهي از فعاليت هاي يهودي مرتبط پرداختن به صورتگري برحذر داشته و در ضمن از نزديك شدن به گروه

.ها نهي كرده است با اين فعاليت

گيري نتيجهالنهرين و فلسطين و عـراق و نـواحي همجـوار ـ ي جغرافيايي بين يهوديان ساكن در منطقه

از . هاي آن مهارت داشتند كهن ـ در سحر و انواع مختلف فنون و روش اي مسبوق به سابقهانواع مختلف سحر، طلسمات در جوامع يهودي و مسلمان رواج بيشتري داشـت و پايـه و

در اين نوشتار، بر اساس منـابع . داد اساس اصلي آن را تصاوير انساني و حيواني شكل مي شكال طلسمات مصور در فرهنگ يهـودي نـشان ها و ا متقدم يهودي و منابع اسالمي، ريشه

اي است كه در جغرافياي شرق باستان قبـل از گـسترش اديـان هاي فرهنگي از تداوم سنت اند و از آنجا كه جادو و سحر بخشي از دانش عملي مبتنـي بـر مسيحي و اسالم رايج بوده

نتوانـست باورهـاي باورانه مردمان بوده، ظهور و گسترش اين اديان نيـز بيني طبيعت جهاني امري مطرود به همين روي جادو و طلسمات به مثابه. ي پيروان آنان را تغيير دهد عاميانه

هاي اجتمـاعي فرهنگـي و سياسـي و اقتـصادي از سوي متوليان شريعت با توجه به زمينه وم هاي ديني مانند يهوديت كاربرد و تـدا معين، بيشتر در معنايي الصاقي براي پيروان اقليت

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



.يافتاي براي پژوهشي ديگر قابل طرح است، بدين شرح كه ي اين پژوهش فرضيه در حاشيه

شايد اشتهار يهوديان به فن طلسمات مـصور در حرمـت صـورتگري در اسـالم و نهـي و .طلبد تحذير شارع از پرداختن به اين كار مؤثر افتاده باشد، كه پژوهشي مستقل مي

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



منابع و مĤخذ .موسسه المنشورات االسالميه: اكبر غفاري، قم ، تصحيح علي الخصال،)1362(، محمد بن علي، بابويه ابنـ .جهان: تهران ، تصحيح مهدي الجوردي،عيون اخبار الرضا، )1378(بابويه، محمد بن علي، ابنـ .كتابفروشي داوري: قم علل الشرايع، ،)1385(بابويه، محمد بن علي، ابنـ موسـسه انتـشارات : قـم اكبر غفاري، ، تصحيح علي من اليحضره الفقيه ، )1413(محمد بن علي، بابويه، ابنـ

.اسالمي

.دارالفكر للطباعه و النشر: ، بيروتزاد المسير، )1407/1987(جوزي، ابنـ .دارالمعرفه للطباعه و النشر: ، بيروتفتح الباري، )تا بي(حجر عسقالني، ابنـ

.موسسه آل البيت الحياء التراث: قم ،دعائم االسالم، )1385(، )قاضي نعمان(محمد حيون، نعمان بن ابنـ ، تحقيق خليل شحاده، ...)ديوان المبتداء و الخبر(تاريخ ، )1408/1988(خلدون، عبدالرحمن بن محمد، ابنـ

.دارالفكر: بيروت .دار صادر: ، بيروتالطبقات الكبري، )1960(سعد، ابنـ

.دارالكتب العلميه: بيروتالعقد الفريد،، )1404(، عبدربه ابنـ

.دارالفكر: ، چاپ علي شيري، بيروتتاريخ مدينه دمشق، )1415(عساكر، ابنـ

.دارالفكر: ، بيروتالبداية و النهاية، )1407/1986(كثير، اسماعيل بن عمر، ابنـ .دارالبشير: ، طنطااالوائل، )1408(ابوهالل عسكري، ـ .، چاپ افست استانبولصحيح، )1401/1981(بخاري، ـ .ميراث مكتوب: ، تهراناآلثار الباقية عن القرون الخالية، )1422(بيروني، ابوريحان، ـ

.دارالفكر: ، بيروتتفسير، )1410/1990(بيضاوي، ـ

كتـب دارال: بيـروت تحقيـق عبـدالمعطي قلعجـي، ، داليل النبـوة ،)1405/1985 ( بيهقي، احمد بن حسين، ـ .العلمية

مدرسـه االمـام : ، چاپ سيد محمدباقر الموحد االبطحي، قم )1409(، تفسير المنسوب الي االمام العسكري ـ ).ع(مهدي

.بن گاه: تهرانگرافيك سنتي ايران،، طلسم ،)1385(تناولي، پرويز، ـ

.يدار احياء التراث العرب: ، بيروتتفسير، )1418(ثعالبي، عبدالرحمن بن محمد، ـ

.دارالكتب العلميه: ، بيروتتاريخ بغداد، )1417(خطيب بغدادي، ـ

، بهـار و 23. ، ش12. ، ستاريخ و تمدن اسالمي ، »پيوند صورتگري و طلسمات در اسالم «ذيالبي، نگار، ـ .28-3. ، ص1395تابستان

.دانشنامه جهان اسالم، »جهبذ«ذيالبي، نگار، ـ

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



ي سوم قبـل از هزاره(آيكونوگرافي نماد پلنگ و مار در آثار جيرفت «ان، الدين، ملك، مهر فر، جالل رفيعـ .4. ، ش1392، بهار و تابستان شناسي ايران هاي باستان پژوهش، »)ميالد

پـور، ، ابـراهيم موسـي يـك +دوازه: ، در »طلسم در فرهنگ عربي و اسالمي «، )1387(روسكا و ديگران، ـ .كتاب مرجع: تهران

.دارالوطن: ، رياضتفسير، )1418/1997(بن محمد، سمعاني، منصور ـ

.دارالمعرفه: ، چاپ محمد سيد گيالني، بيروتالملل و النحل، )1998(شهرستاني، محمد بن عبدالكريم، ـ

.دارالذخائر المطبوعات: ، قمدالئل االمامة، .) ق1383(طبري، محمد بن جرير، ـ .دار احياء التراث العربي: ، بيروتعمده القاري، )تا يب(عيني، بدر الدين ابومحمد محمود بن احمد، ـ

وزارة الثقافة و االرشـاد االسـالمي، موسـسة : ، تهران تفسير فرات كوفي ، )1410 ( فرات بن ابراهيم كوفي، ـ .الطباعة و النشر

.دارالكتب العلميه: ، بيروتتنوير المقباس من تفسير ابن عباس، )تا بي(فيروزآبادي، مجدالدين، ـ

.دارالكتب العلميه: ، بيروتصبح االعشي في صناعة االنشاء، )1407/1987(قلقشندي، ابوالعباس، ـ

، ابـراهيم يـك +دوازده: ، در»ها و تعاويذ در فرهنـگ عربـي و اسـالمي افسون«، )1387(، .كارا د وو، بي ـ .كتاب مرجع: پور، تهران موسي

دارالكتـب : تهـران اكبر غفاري و محمد آخونـدي، حيح علي تص ، الكافي ،)1407( محمد بن يعقوب، كليني،ـ .االسالميه

.علمي: تهران ،تاريخ جادوگري، )1377(گلسرخي، ايرج، ـ

الحـاوي الكبيـر فـي فقـه مـذهب االمـام ، )1414/1994(ماوردي، ابوالحسن علي بن محمد بن حبيـب، ـ .دارالكتب العلميه: وت، تحقيق علي محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود، بيرالشافعي

.موسسه دارالهجره: ، تحقيق اسعد داغر، قممروج الذهب، )1409(مسعودي، علي بن حسين، ـ : قـم اكبر غفـاري و محمـود زرنـدي محرمـي، تصحيح علي االختصاص،، )1413(مفيد، محمد بن محمد، ـ

.المؤتمر العالمي أللفيه الشيخ مفيد .دارالكتب العلميه: ، بيروتتفسير، )1424/2003(مقاتل بن سليمان، ـ

.، لندنالسحر في التوراة و العهد القديم، )1990(مقار، شفيق، ـ .دانشنامه جهان اسالم، »خمسه«پور، ابراهيم، موسيـ

موسسه آل البيت الحيـاء : ، قم مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، )1408( حسين بن محمدتقي، نوري،ـ .التراث

وزارة الثقافـة و اإلرشـاد القـومي، المؤسـسة : ، قـاهره )تـا بي(، نهاية االرب حمد بن عبدالوهاب، نويري، ا ـ .المصرية العامة

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020



.اساطير: تهرانقاموس كتاب مقدس،، )1377(هاكس، جيمز، ـ .دار صادر: ، بيروتمعجم البلدان، )1995(ياقوت حموي، ـ

.يروت، ب تاريخ،)تا بي(يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب، ـ - Betz, Hans Dieter, ‘Fragments from a Catabasis Ritual in a Greek Magical Papyrus’, History of Religions, Vol. 19, No. 4 (May 1980), pp. 287-295. - Bloom, Maureen, (2007), Jewish Mysticism and Magic: an Anthropological Perspective, London & New York: Routledge. - Bohak, Gideon, (2008), Ancient Jewish Magic: a History, Cambridge University Press. - Dan, Joseph, (2006), Kabbalah: A Very Short Introduction, Oxford University Press. - Deluga, Waldemar, ‘Jewish Printed Amulets’, Print Quarterly, Vol. 20, No. 4 (December 2003), pp. 369-373. - Doutte, E., (1909), Magie et Religion dans L'Afrique du Nord, Algiers. - Fodor, A., (2004), ‘The Rod of Moses in Arabic Magic’, in Magic and Divination in Early Islam, Emilie Savage-Smith, Ashgate/Variorum. - Gaster, M. (ed.), (1928), The Wisdom of the Chaldeans: An Old Hebrew Astrological Text, in Studies and Texts in Folklore, Magic, Mediaeval Romance, Hebrew Apocrypha and Samaritan Archaeology, London, pp. 338-355. - Greer, John Michael, (1996), Paths of Wisdom: The Magical Cabala in the Western Tradition, Minnesota, USA: Llewellyn Publications. - Hastings, James, (1908-1926), ‘Charms and Amulets’, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Toronto. - Kass, Alvin, (1978-1982), ‘Torah Ornaments’, Encyclopaedia Judaica, Vol. 9, Jerusalem: Keter Publishing House. - Kogman-Appel, Katrin, (2004), Jewish Book Art between Islam and Christianity: The Decoration of Hebrew Bibles in Medieval Spain, Leiden&Boston: Brill, 2004. - Kotansky, Roy, ‘Two Inscribed Jewish Aramaic Amulets from Syria’, Israel Exploration Journal, Vol. 41, No. 4 (1991), pp. 267-281. - Lewis, Bernard, (1984), The Jews of Islam, Princeton & New Jersey: Princeton University Press. - Moscati, Sabatino, (1973), The World of the Phoenicians, Translated from the Italian by Alastaire Hamilton, London. - Naveh, Joseph, Shaked, Shaul, (1985), Amulets and Magic Bowls: Aramaic Incantations of Late Antiquity, Magnes Press, Hebrew University. - Sabar, Shalom, ‘The Image of Joseph in the Folklore and Art of Sephardi Jews and the Jews in the Lands of Islam’, Journal of the study of the Bible and its World, Jerusalem, 2010, pp. 169-192. - Scholem, Gershom, (1962), Origins of the Kabbalah, Berlin. - Schwartz, Dov, (2005), Studies on Astral Magic in Medieval Jewish Thought, translated by David Louvish and Batya Stein, Leiden: Brill. - Shaked, Shaul, (2000), ‘Medieval Jewish Magic in Relation to Islam: Theoritical Attitudes and Genres’, in Judaism and Islam: Boundaries, Communications and Interactions, William M. Brinner and others, Brill. - Spore, Hans H., ‘Notes on Jewish Amulet’, Journal of Biblical Literature, Vol. 23, No. 2 (1904), pp. 97-105. - Taylor-Schechter Genizah Collection of Materials from the Cairo Genizah at the Cambridge University Library’, in: www.lib.cam.ac.uk/Taylor-Schechter/bo1.html. - Zambelli, Paola, (2007), White Magic, Black Magic in the European Renaissance, Leiden, Boston: Brill. - Zeilabi, Negar, ‘Talismans and Figural Representation in Islam: a Cultural History of Images and Magic’, British Journal of Middle Eastern Studies, Published online in 27th Dec. 2017, at: https://doi.org/10.1080/13530194.2017.1410466.

Dow

nloa

ded

from

chi

stor

ys.ir

at 2

1:35

+04

30 o

n S

atur

day

Aug

ust 1

5th

2020


É{ÂÆË ÉzÅ dÌ¸«y Áchistorys.ir/article-1-691-fa.pdfdoutte, e., (1909), magie et religion...

Documents