0 presenta.cin copia 4/4/01 21:50 página 1 - edu.xunta.es · que escoitaron a sœa chamada e a do...

0 PRESENTA.CIN copia 4/4/01 21:50 Página 1

Revista Galegado Ensino

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 28 - Outubro 2000


COMIT� DE REDACCIîN

Ana Mar�a Platas Tasende / Direcci�nM. del Mar Lorenzo Moledo / Subdirecci�n

Mar�a Natividad Rodr�guez L�pez / Secretar�aJavier Vilari�o Pintos / Ilustraci�n

CONSELLO ASESOR

Antonio de Ron PedreiraAgust�n Dosil Maceira

Constantino Garc�a Gonz�lezCarlos Garc�a Riestra

Xes�s P. Gonz�lez MoreirasVenancio Gra�a Mart�nez

Jos� Eduardo L�pez PereiraSen�n Montero Feij�o

Jos� Carlos Otero L�pezCarlos Pajares Vales

Vicente Pe�a SaavedraMar�a Pilar Mar P�rez Mars�

çngel Rebolledo VarelaManuel Regueiro TenreiroMar�a Jes�s Su�rez SixtoJos� Luis Valcarce G�mez

TRADUCCIîN E CORRECCIîN LING�êSTICA

Bego�a M�ndez V�zquez

COLABORACIîNS, CORRESPONDENCIA, INTERCAMBIO E PEDIDOS

Conseller�a de Educaci�n e Ordenaci�n UniversitariaDirecci�n Xeral de Pol�tica Ling��sticaEdificio Administrativo San Caetano

15704 Santiago de Compostelae-mail: [email protected]

Revista Galega do Ensino


N�mero especial

Balances dun s�culoVolume II

HUMANIDADES

COORDINADORA

Ana Mar�a Platas Tasende


O Comit� de Redacci�n non asume necesariamente as opini�ns expostas polos autoresProhibida a reproducci�n total ou parcialdo contido sen a autorizaci�n expresa da RGE

© Xunta de Galicia

Edita: Conseller�a de Educaci�n e Ordenaci�n UniversitariaDirecci�n Xeral de Pol�tica Ling��stica

Imprime: Grafinova, S. A.Dep�sito Legal: C - 818 - 96ISSN: 1133 - 911X


êndice

p

pColaboraci�ns

p

p�x. 23

p

pp�x. 37

p�x. 55

Presentaci�ns

Cen anos de HistoriaXos� Ram�n Barreiro Fern�ndez

Políticas de inmigración e multiculturalismo en EuropaRam�n M�iz

A Filosofía no século XXManuel Maceiras Fafi�n

PresentaciónManuel Fraga Iribarne

Para unha fin de séculoCelso Curr�s Fern�ndez

LimiarAna Mar�a Platas Tasende

pp�x. 15

p�x. 19

p�x. 17


p

p�x.155

pp�x. 85

p

p�x.133

p�x.111

A Ética ou o preguntar polo benAlfonso P�rez de Laborda

Pensamento relixioso no século XXManuel Cabada Castro

A democracia en Europa: entre o final da utopía e afin da Historia (reflexións sobre un século)Roberto L. Blanco Vald�s

Trazos xurídicos dun séculoPedro Ortego Gil

A Psicoloxía no século XX. Balance e perspectiva nolimiar dunha nova centuriaHelio Carpintero

A Educación do século XX: unha mirada a propostas,avances e herdanzasAlejandro Mayordomo

p

p

pp�x. 177

p�x. 199


p

p�x. 267

p�x. 287

p�x. 311

p�x. 333

p�x. 353

pp�x. 221

p

p

p

p

pp�x. 247

A Lingüística no século XXFrancisco Garc�a Gondar / Guillermo Rojo

Un século de LiteraturaLuis Iglesias Feijoo

A Pintura e o Debuxo no século XX. O mercado daliberdadeLino Cabezas Gelabert

Apuntamentos sobre a Arquitectura do século XXJos� Manuel Garc�a Iglesias

O Teatro no século XXC�sar Oliva

Contribucións cinematográficas a un século que remataçngel Luis Hueso Mont�n

Unha reflexión sobre a Música do século XX Roberto Relova Quinteiro


p�x. 373PremiosNobel

Premios Nobel de Literaturap

p�x. 380Premios Nobel da Pazp

p�x. 387Normas para

os autoresComit� de Redacci�np


Presentaci�ns

1 COLABORA.CIN copia 4/4/01 21:51 Página 13

C�mpre Ñe bo ser�a facelo con talante e esp�rito cr�ticosÑ un repaso �s evolu-ci�ns e variaci�ns habidas nas diferentes �reas do co�ecemento no que o x�nerohumano est� inmerso e se desenvolve.

� costume das nosas culturas occidentais facer balances peri�dicos dos logrosacadados a partir das propostas presentadas. Deste xeito aval�anse moitas veces osresultados nas �reas cient�ficas e t�cnicas nas que as posibilidades de lograr metasest�n supeditadas de contino � metodolox�a e, sobre todo, � tecnolox�a alcanzable encada momento.

Outra cousa � o pensamento, a ideolox�a, o criterio ou criterios con que se elixeunha li�a de actuaci�n. Isto non � cuesti�n de menor importancia, pois sabemos queas conductas mudaron a mi�do os rumbos da nosa historia.

Desde as ideolox�as ata as maquinarias cient�ficas e t�cnicas, todo pode quedarobsoleto. Adaptarse �s tempos ten moito que ver con ser capaces de co�ece-lo pasa-do e entende-la s�a evoluci�n nos diferentes �mbitos da actuaci�n humana. Esteco�ecemento e mais este entendemento poder�n ofrecernos un punto de apoio paraseguirmos avanzando en ciencia, en tecnolox�a, en pensamento, e axudarannosoutros� a discernirmos entre o que � verdadeira evoluci�n e o que � un simple cam-bio.

A Revista Galega do Ensino Ñnon pod�a ser doutra maneiraÑ s�mase a esasreflexi�ns con este n�mero extraordinario, Balances dun s�culo, dedicado a compro-ba-las evoluci�ns e pescudar nos m�todos baixo diferentes puntos de vista, coa cali-dade e o rigor �s que xa nos ten acostumados.

Manuel Fraga IribarnePresidente da Xunta de Galicia

15


PRESENTACIÓN


Os remates dos s�culos inclinan sempre � reflexi�n. Non �a ser menos o deste,tan axitado nos terreos da historia, da sociedade e da pol�tica coma innovador noseidos do pensamento, das diversas ciencias, das comunicaci�ns, do ensino, das leisou das artes.

A Revista Galega do Ensino, coa que esta Conseller�a, desde hai anos, quere ofre-cer � profesorado v�as de expresi�n dos seus achados e de actualizaci�n dos seusco�ecementos, compr�cese en editar, con motivo destas datas tan singulares, unn�mero especial no que se recollen estudios varios sobre o s�culo XX.

As particulares visi�ns dun nutrido grupo de especialistas en diferentes disci-plinas sobre os principais acontecementos, as ideas ou os descubrimentos m�istranscendentes deste s�culo demostran canto houbo de inquedanzas, canto deinventos e de poderosa forza creativa na �ltima centuria, que parece se-la porta queabre � infinito as posibilidades da nova, na que tan axi�a nos corresponde entrar.

Sen d�bida, estes Balances dun s�culo han gozar dunha entusiasta acollida porparte dos lectores e servir de punto de referencia para docentes e estudiosos intere-sados no desenvolvemento da cultura. Moito do que acadaron os nosos predeceso-res l�mbrase nas seguintes p�xinas. Alg�ns, por certo, nin sequera foron os nosospredecesores: son os nosos coet�neos, e viven e alentan canda n�s mentres lle arrin-can � mundo os seus m�is agochados segredos e nos entregan os logros finais dass�as incontables horas de dedicaci�n. Non pode ser outra a maneira de conquistarun futuro que xa � presente.

Celso Curr�s Fern�ndezConselleiro de Educaci�n

e Ordenaci�n Universitaria

17


PARA UNHA FIN DE SECULO


19


Parece l�xico que diversas publicaci�ns peri�dicas dediquen centos de p�xinase numerosos monogr�ficos � an�lise dos aspectos m�is caracterizadores deste s�cu-lo XX que agora acaba. Tal circunstancia non pasou inadvertida �s responsables daRevista Galega do Ensino, que, desde hai tempo, queriamos ofrecer unha ollada com-prensiva do que sucedeu nas distintas facetas da actividade humana, convencidosde que t�dalas voces �an ser diferentes, e todas poucas, para proceder � estudio decen anos tan pol�micos. As� xurdiu Balances dun s�culo, que sae dividido en dousvolumes dedicados respectivamente �s Ciencias e �s Humanidades.

Para unha publicaci�n dirixida �s docentes t��ase que intentar a maior ampli-tude posible no sometido a exame, co fin de non deixar f�ra moito do que un espec-tador as�ptico considerase esencial. Calquera lector, sen embargo, poder� botar enfalta determinadas materias, feitos ou invenci�ns. Non se perseguiu a exhaustivida-de, sen�n compendiar e valorar algo do m�is relevante.

Polo que respecta �s disciplinas de base human�stica, tampouco foi doadoescollelas debido �s l�mites que impo��a a extensi�n do volume. Procurouse que aselixidas formasen un corpus coherente e que os ilustres autores que asinan os arti-gos esbozasen panoramas do s�culo XX ou abordasen cuesti�ns concretas de trans-cendencia extraordinaria acaecidas no seu discorrer. Tanto as opini�ns individuaiscomo o resultado da s�a integraci�n no conxunto hab�an ser de interese e utilidadepara os destinatarios. Todo o labor se subordinou a esta esperanza.

A Direcci�n da RGE desexa manifesta-lo seu agradecemento �s colaboradoresque escoitaron a s�a chamada e a do profesor Carlos Pajares, e dirixir as� mesmo unrecordo agarimoso a aqueles que, sen formaren parte do abnegado Comit� de Re-dacci�n, prestaron axudas inestimables.

Por �ltimo Ño �ltimo, desde a Biblia, � case sempre o primeiroÑ quede cons-tancia da gratitude debida a don Celso Curr�s Fern�ndez, Conselleiro de Educaci�ne Ordenaci�n Universitaria, pois, sen o seu apoio e a s�a tolerancia, a Revista Galegado Ensino non poder�a segui-la traxectoria de liberdade que v�n amosando.

Ana Mar�a Platas TasendeDirectora da Revista Galega do Ensino

Coordinadora do volume de Humanidades

LIMIAR


Colaboraci�ns


23


Se hai algo que define o s�culo XX� o proceso imparable cara � integra-ci�n do mundo. Hab�a unha fronteira,imposible de violar, que pretend�a pre-sentar un modelo alternativo � do libe-ralismo e � do capitalismo. Resistiudurante d�cadas, pero esa derradeirafronteira tam�n caeu. A URSS hoxe � xahistoria e os cidad�ns das rep�blicas ex sovi�ticas soben, en marcha, a esetren.

A integraci�n faise en torno a unmodelo econ�mico que os estados asu-men e a unhas normas de convivenciapol�tica que, cada vez, deixan menoresmarxes de autonom�a a cada un dosestados en beneficio dun poder supra-estatal. Neste contexto � practicamenteimposible que os conflictos interesta-tais non atopen unha soluci�n de con-senso. Por iso, hoxe as guerras est�nlocalizadas nos suburbios da gran cida-de global, constitu�da polos estadosque lideran o proxecto integrador.

A globalizaci�n � algo m�is c�integraci�n. Pretende, utilizando os es-pectaculares avances tecnol�xicos, con-

figurar unha cultura �nica, impo�er unnovo c�digo de valores e mesmo subs-titu�-la pluralidade idiom�tica porunha linguaxe com�n. Pensamento�nico, moral �nica, idioma �nico �, no fondo, a grande utop�a que perse-guen os adoradores do progreso.ÀChegaremos a iso? As p�xinas queseguen pretenden historia-lo evidenteproceso de integraci�n que �, sen d�-bida, a caracter�stica m�is sobresalientedestes �ltimos cen anos. A globa-lizaci�n, en troques, � un fen�meno ini-ciado, en cami�o, pero a�nda est� lonxede ani�ar nas conciencias de mill�ns de humanos. E mentres non domine a conciencia ser� unha batalla per-dida.

1. A ECONOMÍA, MOTOR DO CAMBIO

1.1 A FORMACIÓN DUNHA ECONOMÍA INTEGRADA

Unha das caracter�sticas doper�odo comprendido entre 1870 e 1914foi a integraci�n da econom�a mundialnun conxunto interdependente nun

CEN ANOS DE HISTORIA

Xos� Ram�n Barreiro Fern�ndez*Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Historia Contemporánea


24 Xosé Ramón Barreiro Fernández

grao que resulta inconcibible en �pocasanteriores.

O n�cleo dese proceso foi Europa,cos Estados Unidos como centro subsi-diario. Deste n�cleo sa�ron os impulsosque abriron grandes extensi�ns doGlobo para a exploraci�n e a penetra-ci�n europea e americana.

O funcionamento dun �nico siste-ma multinacional de comercio mun-dial, con centro en Londres, foi imposi-ble coa adopci�n do patr�n ouro polasmoedas dos principais estados euro-peos. Eng�dese a isto o investimentoestranxeiro, � dicir, a transferencia decapitais desde os estados m�is avanza-dos �s m�is pobres, que era un fen�-meno exclusivo de Europa e deNorteam�rica.

Gran Breta�a constitu�use namaior fonte de investimento no estran-xeiro e Londres era o centro bancariom�is importante ata 1914. No ano 1914os investimentos brit�nicos al�n marascend�an a 4000 mill�ns de libras,mentres que os de Francia, Alema�a,B�lxica, Holanda e os Estados Unidosnon chegaban �s 5500 mill�ns de libras.

Capitais destes pa�ses abriron oscami�os de ferro no mundo axudandoa intercomunicaci�n. En 1870, Europati�a abertos 97.250 quil�metros, osEstados Unidos e Canad� 90.643 e oresto do mundo 14.650. Pero no ano1911 hab�a no mundo 1.060.000 quil�-metros abertos, dos cales 281.750 per-tenc�an xa �s pa�ses alleos a Europa,Estados Unidos ou Canad�.

Paralelamente, o comercio exte-rior triplicou o seu volume entre 1870 e1914.

O proceso de integraci�n econ�-mica anda a par do proceso da emigra-ci�n mundial. As grandes correntesemigratorias proceden sempre de Eu-ropa e secundariamente da China,Xap�n, e çfrica. A medida que o capi-tal estranxeiro abr�a nos novos pa�sesfontes de riqueza, o caudal emigratoriorebordaba, en beneficio daqueles pa�-ses que entraban no desenvolvemento:os Estados Unidos, Centroam�rica, Sudam�rica e, subsidiariamente, Aus-tralia e Nova Celandia. � dicir, a emi-graci�n segue inexorablemente o ca-mi�o do investimento europeo.

Marcar estes feitos hist�ricos noncomporta, pola nosa parte, ning�n tipode xu�zo �tico ou simplemente econ�-mico. Ben sabemos que os investimen-tos europeos s� pretend�an a multipli-caci�n do capital e o beneficio. Send�bida o sistema axudou e mesmo ace-lerou o progresou econ�mico dos pa�-ses prestameiros cando os investimen-tos serviron para a construcci�n deinfraestructuras, pero cando serv�anpara outros intereses, os pr�stamos nonfixeron m�is que hipoteca-lo futurodestes pa�ses e convert�anse en formasm�is sut�s de colonialismo e domina-ci�n.

1.2 A CRISE DO SISTEMA

O proceso de integraci�n econ�-mica experimentou retrocesos e crisesque tiveron unha influencia decisiva na


construcci�n social e pol�tica domundo.

A sobreexplotaci�n laboral queimpu�a o sistema capitalista, mesmonas naci�ns que lideraban a econom�amundial, e a explotaci�n colonial sobreos pa�ses m�is d�biles producironmovementos, rebeld�as e ata a granrevoluci�n socialista que fragmentou omundo durante case un s�culo.

Ademais destas crises, o propiosistema capitalista experimentou a cha-mada Gran Depresi�n, con epicentrono ano 1929, pero cunha maior exten-si�n no tempo que obrigou a reformu-

la-los principios e as estratexias econ�-micas no �mbito nacional e internacio-nal.

Na an�lise que o socialismo fac�ado problema das relaci�ns entre capitale traballo non se pretend�a reduci-loprogreso econ�mico que, evidente-mente, beneficiaba o propio proletaria-do, sen�n que se tentaba elimina-la dia-l�ctica capital-traballo mediante osistema de eliminaci�n do capitalismocomo sistema, non como factor deriqueza. Para iso era preciso conquista--lo Estado pola clase traballadora (achamada Dictadura do Proletariado) eimpo�er un capitalismo de Estado quepor ser un Estado proletario, automati-camente eliminaba aquela dial�ctica.

Foi as� como apareceron os move-mentos socialistas no mundo, con t�da-las s�as variantes, empregando estrate-xias de loita ata que no ano 1917 por finse imp�n a Dictadura do Proletariadoen Rusia.

Aparec�a desta forma un modeloecon�mico e tam�n social e pol�ticoenfrontado � modelo capitalista na s�afase de integraci�n mundial.

A Primeira Guerra Mundial, queafectaba os principais estados, permi-tiulle � comunismo ruso irse consoli-dando pouco a pouco. Comezou aexpansionarse no seu h�bitat m�is oumenos hist�rico, foi constru�ndo unhaarticulaci�n pluriestatal que deu orixe� uni�n de rep�blicas socialistas sovi�-ticas, e cando considerou que estabasuficientemente consolidado o sistemainiciou a s�a expansi�n ideol�xica e

Cen anos de Historia 25

A Gran Depresión nos EUA. Os cidadáns que perderonna Bolsa tanto diñeiro coma o que se gastou na GranGuerra ofrecen o seu traballo por un dolar á semana.



diplom�tica. Foi daquela cando os chamados pa�ses capitalistas compren-deron que o comunismo ruso non eraunha an�cdota na historia, era unhaseria ameaza � modelo occidental.

Cando chegou o momento daGran Depresi�n, os analistas do comu-nismo creron ver confirmadas t�dalaship�teses da autodestrucci�n do siste-ma capitalista.

Xa sabemos que a depresi�n foicausada pola crise financeira. A grandealza especulativa de finais dos anosvinte, que xa era un s�ntoma de debili-dade do investimento, deu paso � ca�da

precipitada da cotizaci�n de valores enoutubro de 1929. No conseguinte esfor-zo para atopar liquidez, os fondos vol-veron �s Estados Unidos, causando oderrubamento da insegura prosperida-de europea. Cando Inglaterra abando-nou o patr�n ouro, permitindo a depre-ciaci�n da libra esterlina en setembrode 1931, practicamente o mundo entei-ro se veu afectado. Na maior parte dospa�ses industrializados m�is da cuartaparte da poboaci�n activa quedou sentraballo. Os prezos e salarios caeron enpicado, a producci�n industrial deAlema�a e dos Estados Unidos descen-deu � 53 % do nivel de 1929.

A Gran Depresión en Francia. Os folguistas pedindo traballo ou pan.


Parec�a que o sistema capitalistaentraba en crise definitiva e a URSSagardaba tranquila o momento doderrubamento absoluto para, sen esfor-zo, impo�e-lo seu modelo alternativono mundo.

Pero o modelo comunista non foio �nico que ofertou unha sa�da naque-la situaci�n cr�tica. No centro e no surde Europa, nos pa�ses con escasa con-solidaci�n do sistema liberal, apareceuun novo modelo alternativo: o nacio-nalsocialismo.

O nacionalsocialismo acusaba ocapitalismo salvaxe, e o modelo deEstado liberal que o fixera posible, deser responsable da crise econ�mica, �dicir, do paro, dos salarios baixos, dascrebas bancarias. Nac�a, xa que logo, onacionalsocialismo cunha veta revolu-cionaria e anticapitalista. Pero, a dife-rencia do comunismo, non pretend�aelimina-lo capitalismo sen�n sometelo� Estado, o novo Estado. O Estadonacionalsocialista era un ente que tota-lizaba todo o poder posible: o econ�mi-co, o social, o pol�tico. O Estado asum�aco poder a responsabilidade de arbitrarsistemas de xustiza para t�dolos queaceptaran e asumiran os principios doEstado. Os que se negaran eran reos delesa patria.

Os novos Estados alem�n eItaliano crearon unha m�stica popular,radicalmente unitaria, antiliberal, anti-comunista, que produciu de inmediatoimportantes �xitos econ�micos capacesde consolidalo ante a opini�n p�blica.

O estatalismo do sistema deseguida se converteu nun hipernacio-nalismo. A grande industria orientousedecididamente cara � producci�n b�li-ca e mentres crec�a o emprego e sub�anos niveis econ�micos, o pa�s preparou-se para aquilo � que a s�a propia din�-mico o levaba: para a guerra.

Xa sabemos que aquel modelotivo que ser destru�do por unha guerramundial, a Segunda, que producir�important�simos efectos na reordena-ci�n do sistema capitalista.

1.3 A RESTAURACIÓN DO SISTEMA DE ECONOMÍA INTE-GRADA

A Segunda Guerra Mundial eli-minou nos Estados Unidos as conse-cuencias da Gran Depresi�n. As necesi-dades de producci�n masiva paracubri-las necesidades da guerra permi-tiu recupera-la s�a econom�a.

A paz non representou ningunhainterrupci�n seria para a tendenciaascendente que se prolongou durantevinte anos, triplicando o producto inte-rior bruto dos Estados Unidos entre1950 e 1980 e duplicando a renda percapita.

A restauraci�n dos sistemas deeconom�a integrada significou o trasla-do do liderado econ�mico mundial deEuropa �s Estados Unidos. Foi istoposible pola conxunci�n de varios fac-tores: o aumento da poboaci�n, osavances tecnol�xicos, a aparici�n denovos bens de consumo, o repenti-no aforro dos gastos de guerra, os




programas de rearmamento relaciona-dos coa Guerra Fr�a.

A intelixente pol�tica de Truman--Marshall de facer grandes empr�stitosa Europa resultou perfecta para a cen-tralizaci�n do poder econ�mico nosEstados Unidos: axudaba � reindustria-lizaci�n de Europa, abr�anse por conse-guinte amplos mercados no Vello Con-tinente para os productos americanos eas econom�as europeas quedaban defi-nitivamente atadas � d�lar como uni-dade monetaria.

Neste momento, sen embargo, ea�nda que os Estados Unidos seguen amante-lo seu liderado, reforzado poloseu poder militar e pol�tico especial-mente desde a desarticulaci�n daURSS, cre�ronse outros dous focos depotencia econ�mica que, se ben nace-ron integrados cos de Estados Unidos,poden significar no futuro o relevo detal liderado. Refer�monos � CEE e aXap�n.

Co fin da ocupaci�n en 1951,Xap�n iniciou un extraordinario crece-mento econ�mico que lle permitiu, �cabo de vinte anos, converterse nunhapotencia mundial, desde o punto devista econ�mico, porque politicamentenunca exerceu o liderado.

Nos anos cincuenta desenvolve-ron a s�a industria pesada. Foi as�como o Xap�n se converteu no princi-pal constructor de barcos no mundo, eo terceiro pa�s maior productor de ferroe aceiro.

A partir dos anos sesenta a indus-tria xaponesa empezou a fabricar pro-ductos de consumo de alta tecnolox�a(autom�biles, televisores, c�maras eordenadores) dirixidos en gran parte �smercados de exportaci�n de todo omundo. Os xigantes industriais xapo-neses (Mitsui, Toyota, Mitsubishi) esta-bleceron plantas de producci�n e mon-taxe no estranxeiro sobre todo nosueste asi�tico, pero tam�n en Europa emesmo no Estados Unidos de Am�rica.

A s�a extraordinaria expansi�necon�mica f�ndase na peculiar rela-ci�n entre a empresa e os empregados,baseada no vello concepto da lealdadede grupo, e nunha moi intelixenteintervenci�n do Estado a trav�s dopoderoso Ministerio de Comercio eIndustria Internacional, o MITI.

O espectacular crecemento econ�-mico xapon�s real�zase, sen embargo,dentro do modelo do capitalismo libe-ral e non pon en perigo Ñ� contrario,ref�rzaoÑ o sistema de econom�a inte-grada vixente xa en todo o mundo.

Polo que respecta � CEE, lembre-mos que foron os seis pa�ses daComunidade Europea do Carb�n e oAceiro, formada no ano 1952, os que noano 1957 puxeron as bases do chamadoent�n Mercado Com�n Europeo.

No ano 1973 incorpor�ronse In-glaterra, Irlanda e Dinamarca, e a partirdeste momento e dadas as extraordina-rias vantaxes para o crecemento econ�-mico dos pa�ses, a CEE foi aumentandoos seus efectivos, constitu�u a moeda�nica que se impor� proximamente, e


non pasa pola mente de ning�n diri-xente rachar un sistema que coordinapositivamente as econom�as nacionais.

A CEE tam�n se sit�a no sistemade econom�a integrada e, sobre todo, �un mecanismo que impedir� no futuroque as diferencias interestatais te�anque recorrer � guerra como f�rmulapara soluciona-los problemas.

Por iso hoxe os analistas do fen�-meno econ�mico falan dunha Tr�ade debloques, formada polos Estados Uni-dos-Canad�, pola CEE e por Xap�n cunmesmo concepto de econom�a.

2. AS CONSECUENCIAS: UN MUNDO SEN GRAN-DES GUERRAS PERO CON POBREZA

O feito de que a econom�a lograraa s�a integraci�n e vaia cami�o da glo-balizaci�n non significou que a reparti-ci�n de riqueza fora equilibrada ninxusta. Falamos de globalizaci�n perosempre daqueles estados pr�speros ou,dito dunha maneira m�is gr�fica, s�1/5 da poboaci�n mundial participa dariqueza do mundo mentres que as 4/5partes seguen a vivir na pobreza. M�isal� das consideraci�ns �ticas que pode-riamos facer, interesa agora tira--las consecuencias de tal situaci�n dapropia racionalidade econ�mica.

2.1 A DESCOLONIZACIÓN E A INTEGRACIÓN ECONÓMICA

O fen�meno da descolonizaci�nque, a partir do remate da SegundaGuerra Mundial, se foi xeneralizando,non veu acompa�ado dunha integra-

ci�n das econom�as dos novos estadosna econom�a mundial. Quen hoxe con-temple un mapa de Asia, de çfrica oumesmo de Ocean�a, dec�tase de segui-da de que un enxame de novos estadosocupa o lugar que hai s� cen anos ti�anos grandes pa�ses colonizadores deEuropa.

O escaso rendemento da maiorparte destes novos estados foi o resul-tado do seu r�pido crecemento demo-gr�fico que non contaba cun paraleloaumento da renda nacional. � certoque a explosi�n demogr�fica comezoua diminu�r a finais dos anos oitenta,pero o aumento demogr�fico a longoprazo seguiu sendo un grav�simo pro-blema. Por outra parte, a mellora dosservicios sanitarios reduciu os �ndicesda mortaldade, especialmente dainfantil, e ampliou a esperanza de vida,pero sempre en zonas con faltas de ali-mentos, como a çfrica sahariana, e afame seguiu e segue a facer estragos.

Pero non � s� a presi�n demogr�-fica a causante desta situaci�n catastr�-fica. Nos anos oitenta hai unha radicaldesviaci�n dos mecanismos econ�mi-cos nos pa�ses desenvolvidos: o cambiodo comercio � capital, � dicir, que omecanismo m�is importante de inci-dencia no segundo mundo xa non vaise-lo comercial sen�n o investimentodirecto estranxeiro (IDE). O investi-mento directo estranxeiro medra trintaveces m�is r�pido entre 1984 e 1990 c�comercio. Por outra parte, o crecemen-to de artigos para o comercio mundialdimin�e do 8,5 % en 1988 � 3 % en1991.




O investimento directo, � dicir, aadquisici�n de bens materiais nun pa�sestranxeiro, foi importante mentresforon baixos os custos de man de obra,e iso explica a atracci�n do IDE porparte de moitos pa�ses subdesenvolvi-dos, o que significou unha importanteaxuda. Pero hoxe cos avances tecnol�-xicos que permiten acurta-los ciclos deproducci�n gracias � maquinaria asisti-da por ordenador, o baixo custo daman de obra pasou a un segundo lugar� hora de atraer capital estranxeiro.

Por iso caeu as� mesmo nos anosnoventa o IDE dun 25 % a un 16 % e osgrandes prexudicados son aqueles pa�-ses que precisaban emprega-lo seuexcedente demogr�fico e atraer capitalpara o seu desenvolvemento.

Debe engadirse a isto que a Tr�a-de (CEE, Xap�n e Estados Unidos--Canad�) crearon fortes barreiras res-trinxindo o acceso �s mercados mun-diais. � dicir, que a integraci�n econ�-mica, e moito m�is a globalizaci�n,aumenta a distancia entre un mundodesenvolvido, consumista, con accesopracticamente a t�dolos bens e unmundo atrasado, pobre e que non tenresoltos os niveis de supervivencia.

ÀSignifica isto que � preciso agar-dar a que a propia din�mica do capita-lismo chegue a unha fase na que se precise novamente man de obra proce-dente do segundo mundo? Ent�n teria-mos que dubidar da �tica dun desen-volvemento econ�mico que impideque 4/5 partes do mundo te�an acceso� supervivencia. Pero quizais estas

A descolonización trouxo consigo un enxame de novos estados (Tomado de La Tierra. Edit. Salvat).


reflexi�ns as fagamos a xente normal enon os economistas nin os pol�ticos.

2.2 A SUPERVIVENCIA EN PERIGO

O novo sistema econ�mico e pol�-tico de car�cter integrador e mesmoglobalizador pode gabarse do fin dasgrandes guerras. Est�n a�nda sen curaras cicatrices que deixou a SegundaGuerra Mundial: cincuenta mill�ns deciv�s e militares mortos (entre eles vintemill�ns da URSS, seis mill�ns dexudeus, catro mill�ns e medio de pola-cos), outros tantos mill�ns de feridos,vinte de desterrados e exiliados. A eco-nom�a europea en creba e a Rusia euro-pea en ru�nas.

Hoxe certamente resulta caseimposible que en Europa poida haberunha nova guerra mundial. A integra-ci�n econ�mica e pol�tica est� en condi-ci�ns de garantir que os conflictos inte-restatais se poidan resolver pola v�a doconsenso e non a trav�s da irracionali-dade da guerra.

As guerras son agora perif�ricas eest�n localizadas, a�nda que xeografi-camente afecten o coraz�n de Europa.Pero hai outros perigos moi graves queameazan incluso a supervivenciahumana. S� citaremos tres.

O primeiro � o control da tecnolo-x�a, especialmente daquela dedicada �guerra. Desde o descubrimento e a uti-lizaci�n da bomba at�mica e posterior-mente da bomba de hidr�xeno mailosposteriores inventos, corre pola con-ciencia do home reflexivo unha especiede medo c�smico. O feito, ademais, de

que se trate de mecanismos mort�feroscontrolados por escasas persoas nomundo non axuda precisamente aevita-la angustia. Desde a destrucci�nda URSS sabemos que determinadosaparellos e compostos circulan sen con-trol polo mundo. � a consecuencia doalmacenamento de poderes destructi-vos durante a longa Guerra Fr�a.

O segundo gran perigo constit�eoa producci�n e distribuci�n de drogas.No ano 1992, un informe dos EstadosUnidos dic�a que o negocio anual dadroga mobilizaba 500.000 mill�ns ded�lares, negocio s� superado polocomercio mundial de armas. Emporiso,a comercializaci�n da droga � un fen�-meno inseparable da integraci�n eco-n�mica. As facilidades que a nova eco-nom�a d� para as transacci�ns e obranqueo de di�eiro e maila elimina-ci�n de fronteiras financeiras, permitenun tr�fico mundial de mill�ns de d�la-res facilmente camuflables.

No ano 1998, calcul�base que s�nos Estados Unidos se branquearon85.000 mill�ns de d�lares. Catro anosdespois, no 1992, aumentara a 250.000mill�ns.

A producci�n de drogas ofreceunha fonte vital de moeda forte eemprego. S� en Bolivia, cunha poboa-ci�n de 6,5 mill�ns de habitantes, o 25% da poboaci�n activa traballa direc-ta ou indirectamente na producci�n ecomercio da droga. Por conseguinte, adroga � o factor principal da econom�adeste pa�s.




No ano 1990 os cultivadoresperuanos de coca obti�an uns ingresospor hect�rea quince veces superior �sque cultivaban caf�, e vintecinco vecessuperior �s cultivadores de arroz.

A ca�da dos controis na Uni�nSovi�tica facilitou a aparici�n de novaszonas de producci�n de marihuana noleste de Europa. S� no ano 1992, p�ido-se comprobar que en Ucra�na 1.200.000hect�reas estaban destinadas a produc-ci�n de marihuana.

O capitalismo salvaxe, a filosof�ade ga�ar � prezo que sexa, o af�ndepredatorio de miles de compa��asest� detr�s doutro grav�simo problema:a degradaci�n ambiental. A emisi�n depoluci�n e gases con efecto invernadoi-ro, resultado principalmente da depen-dencia continua de combustibles f�si-les como fontes de enerx�a barata,expo�en a Terra a un potencial requen-tamento que � desastroso para o clima.

A econom�a dos pa�ses superin-dustrializados, causantes en gran parteda contaminaci�n, permitiralles adap-tar novas tecnolox�as menos prexudi-ciais. Sen embargo, estes pa�ses temen aaparici�n dun novo obst�culo � seucrecemento econ�mico.

Os pa�ses industrialmente m�isd�biles procuraron compensaci�ns dosm�is ricos para adaptaren a s�a pro-ducci�n a plans modelos. As Naci�nsUnidas fixaron en 125.000 mill�ns ded�lares a achega m�nima para fomen-tar un desenvolvemento sostible e nonpernicioso (un 0,7 % da renda). Os pa�-ses m�is desenvolvidos s� aceptaron

unha compensaci�n de 55.000 mill�nsde d�lares (o 0,45 % da renda).

As Naci�ns Unidas desempe�a-ron un papel destacado � trata-lo temada degradaci�n do medio. Gracias �seu esforzo foi posible a Conferencia daONU sobre Medio Ambiente, celebra-da en R�o de Xaneiro (un dos pa�sesm�is prexudicados polo liberalismosalvaxe e incontrolado) no mes de xu�ode 1992. Participaron 185 estados e 131xefes de Estado. Os avances da confe-rencia foron diversos, axudaron a crearunha mentalidade e preocupaci�n polasupervivencia do planeta, pero as reso-luci�ns m�is importantes, aquelas queafectaban os intereses econ�micos dospa�ses m�is industrializados, foron blo-queadas sistematicamente.

3. EVOLUCIÓN E RUPTURAS SOCIAIS

Non todo o que afecta o s�culo foicreaci�n s�a. O s�culo XX foi o s�culoda liberaci�n social, filos�fica e pol�tica.Foi o s�culo da burgues�a e do proleta-riado, d�as clases que substit�en histo-ricamente a aristocracia e o clero nocontrol da sociedade. Foi o s�culo dolaicismo, � dicir, da construcci�n dunhaimaxe do mundo non sometida �s dic-tados das relixi�ns e das igrexas, nonpor exclusi�n das crenzas sen�n polareducci�n da orde relixiosa � mundoprivado. Foi o s�culo da prensa, docomercio libre, da electricidade.

Sen embargo, a aceleraci�n expe-rimentada en varios sectores levou a


comunicaci�n e o progreso a situaci�nsnunca imaxinadas.

3.1 A ALDEA GLOBAL

Cando se pensa e se fala das grandes batallas ga�adas pola informa-ci�n s� se fai desde unha perspectivahumanitaria, beneficiosa para a socie-dade. Hoxe, evidentemente, estamosmoito mellor informados que hai uns�culo: sen sa�rmos da propia ca-sa, pola radio, a prensa, a televisi�n, a internet, temos acceso a todo omundo.

Pero esquecemos que todo iso �un negocio, que todo se fai porque xerabeneficios e esta contrapartida poucasveces se ten en conta. M�is a�nda: ocontrol dos medios de comunicaci�nimposto polos elevados recursos quehoxe sup�n crealos, recursos impensa-bles sen unha dependencia dos centrosde poder econ�mico, filtran a informa-ci�n, o que ten consecuencias quizaism�is nefastas ca antes. Que trecemill�ns de espa�ois estean pendentesda Ôinformaci�nÕ do Gran Hermano faitremer. � dicir, eses trece mill�ns son osque deciden qu� partido e qu� persoagobernan Espa�a.

Cando tivo lugar a chamada inva-si�n de Iraq, o mundo enteiro tivo s� ainformaci�n que lle chegou por unhacanle, informaci�n previamente pacta-da co Goberno dos Estados Unidos.Por conseguinte, a globalidade dainformaci�n non significa necesaria-mente maiores marxes de liberdade ede opini�n. � o negocio que multiplica

os seus beneficios a cambio dunhainformaci�n controlada. ÀSomos poriso m�is libres agora ca no s�culo XIXcando podiamos dispor dunha infor-maci�n moito m�is limitada pero plu-ral?

3.2 A LIBERACIÓN DA MULLER

Estamos posiblemente ante o feitom�is innovador da sociedade, un feitorevolucionario.

As mulleres sempre traba-llaron, especialmente as do campo quecolaboraban de cot�o no traballo agr�-cola e levaban en exclusiva o traballoda casa. O que significa a liberaci�n damuller � a s�a incorporaci�n � mercadode traballo, a dispo�ibilidade dunsoldo propio e, xa que logo, o dereito a


Rosie ‘a remachadora’ foi un símbolo no que se víanrepresentadas as traballadoras da industria nos EUA.



face-lo que queira coa s�a vida.Liberaci�n sen independencia econ�-mica � unha utop�a.

A liberaci�n da muller reformu-lou todo o tema da familia. A�nda quesubsisten amplos sectores que pormotivos relixiosos e ideol�xicos rexei-tan o traballo da muller, estamos anteun fen�meno que medra, que xa non sedet�n e que alterar� no futuro acomposici�n familiar e o papel de cadaun dentro da familia.

3.3 A CRISE RELIXIOSA

En douscentos anos a sociedadeeuropea pasou de vivir tutelada polaIgrexa a vivir conforme a outro modelono que a�nda que o cristianismo tenunha considerable forza, carece senembargo dos controis sociais de queantes dispuxo.

Sab�an moi ben os pont�fices do s�culo XIX cando condenaron o lai-cismo que a sociedade cami�aba en dereitura a un modelo no que o compromiso relixioso era algo pri-vativo dun mesmo e non un mode-lo de obrigado cumprimento so-cial.

O proceso de laicizaci�n non s�comporta a liberdade para ritualizar ounon a vida, vai moito m�is al� e pon end�bida o dereito a fixar unha lexisla-ci�n de acordo cos preceptos relixio-sos. Temas como o do divorcio, o aborto voluntario, a eutanasia, a homo-sexualidade, etc., ent�ndese que te�enque ser lexislados non conforme a unha

perceptiva relixiosa, sen�n estricta-mente social.

O proceso de liberaci�n est�,ent�n, a medio cami�o a�nda, pois ameta parece ser que ningunha instan-cia relixiosa, ningunha crenza, debainterferir no sistema de autorregula-ci�n da sociedade.

En Espa�a a duraci�n do fran-quismo ata 1975 retardou este proceso.A Igrexa cat�lica espa�ola desco�ec�aque baixo a tona dunha confesionalida-de imposta hab�a unha radical opo-sici�n a un modelo de relixiosidadeque se cr�a era � mesmo tempo o mo-delo social de convivencia. Cando oepiscopado espertou do seu longo so-no atopouse cunha Espa�a na que a indiferencia relixiosa � unha actitudetan xeneralizada que igual produceactos de deferencia que non de relixio-sidade ritual (para bautizos, vodas, pri-meiras comu��ns e enterros) como �mesmo tempo de defensa de actitudestan irreconciliables con esa deferenciacomo optar polo divorcio, polo abor-to, etc.

Iso, m�is a crise de vocaci�ns que est� esgotando t�dalas reservas deman de obra sacerdotal posible(mesmo o recurso a di�conos e diaconi-sas) conduce a Igrexa espa�ola a unhacrise de identidade, de non saber qu�cami�o coller ou qu� aposta facer.Eliminada a pastoral do compromiso, aIgrexa espa�ola parece unha nave sengu�a, unha especie de holand�s errantecondenada a sobrevivir sen porto ninacougo.


4. CONSIDERACIÓN FINAL: A GLOBALIZACIÓN EAS CULTURAS MINORITARIAS

A eliminaci�n da bipolaridade,que foi a caracter�stica m�is acusada dapol�tica internacional desde o remateda Segunda Guerra Mundial, e a con-secuente primac�a do bloque occiden-tal, especificamente dos EstadosUnidos de Am�rica, na direcci�n domundo, o proceso de conquista det�dolos espacios econ�micos polo sis-tema capitalista, practicamente senalternativa Ñag�s alg�ns pa�ses quemante�en o modelo socialista resi-dualÑ, a concentraci�n en moi poucosentes e persoas do poder decisorio enmateria econ�mica, informativa e pol�-tica, a universalizaci�n da informaci�nde forma que en poucos segundoschega dun extremo a outro do mundo,todos estes fen�menos e outros que se-r�a longo expo�er levaron a varios ana-listas do mundo contempor�neo a falardo fen�meno da globalizaci�n (dosmedios, econ�mica e pol�tica) e mesmoda fin da historia por non se albiscar,polo de agora, unha alternativa.

Non me interesa agora formula-lacuesti�n da fin da historia, tese que xarecibiu diversas e s�lidas correcci�ns,sen�n preguntarme c�l pode se--lo futuro que lles queda �s culturasminoritarias, como a nosa, se est�n cha-madas a desaparecer, asimiladas porunha gran cultura mestiza que se est� acrear.

Para situar axeitadamente a cues-ti�n, invit�mo-los lectores a teren enconta as seguintes consideraci�ns:

1) � un feito empiricamente veri-ficable que na medida en que crece ochamado proceso de globalizaci�n,medra igualmente a tensi�n centr�fuganos estados, provocando a aparici�n denovos estados. Non nos referimos s� aaquelas nacionalidades que agardan aindependencia Ñcasos do Canad�Franc�s, do S�hara Occidental ouTimorÑ, sen�n �s novos estados queapareceron en Europa no momento doderrubamento da URSS: Letonia, Li-tuania, Estonia, Bielorrusia, Armenia,Xeorxia, Acerbaix�n, Ucra�na, Kazajs-tan, Quirguizist�n, Tadzhikist�n, Uzbe-kist�n, Turkmenist�n. Ou �s estadosque aparecen no centro de Europa,como Eslovaquia, Eslovenia, Croacia,Bosnia e Macedonia.

A constituci�n dun novo estadonon s� significa a aparici�n de novasfronteiras, de novas moedas, de novoscentros de decisi�n econ�mica e pol�ti-ca, significa as� mesmo un incremento eacrecentamento dos caracteres cultu-rais propios, un reforzamento da iden-tidade. Todo isto coincide con ese pro-ceso de globalizaci�n mundial e deber�inclu�rse nas an�lises feitas non poucasveces desde as grandes metr�poles, �dicir, sen pisa-la realidade que est� aagromar a f�o.

2) Simultaneamente ou en rela-ci�n con este mesmo fen�meno, est� oproceso de rexionalizaci�n, polo menosen Europa, proceso que ten un




tratamento importante na pol�tica daCEE. Deber�a saberse que a CEE prote-xe e fomenta a Europa das rexi�ns, des-tinando importantes cantidades orza-mentarias a favorece-los procesos decrecemento econ�mico rexionais emesmo a cultura das nacionalidades.Non poucos proxectos de socioling��s-tica que se est�n a facer en Galicia,Catalu�a e o Pa�s Vasco, por refer�rmo-nos a tres nacionalidades de Espa�a,est�n subvencionadas por Europa.

3) O fen�meno da globalizaci�nest� coincidindo en toda Europa cunhareviviscencia dos movementos nacio-nalistas. Quizais o fen�meno te�amoito que ver precisamente con esaglobalizaci�n, porque os pobos, porunha especie de instinto de conserva-ci�n e de supervivencia, n�ganse aentrar nunha din�mica de suicidio das�a identidade.

ÀPoder� a globalizaci�n producirunha civilizaci�n asimiladora de tantasculturas no mundo sen que iso produ-za a dinamitaci�n do propio modeloglobalizador? Os historiadores estamosafeitos a concibi-lo mundo en perspec-tivas globais e de s�culos, e por iso nonnos deixamos arrastrar pola proximi-dade dos acontecementos. Sabemosque Roma, unha perfecta m�quina asi-miladora, foi incapaz de borra-las cul-turas ind�xenas. Sabemos que o impe-rio espa�ol, con todo o seu inmensopeso, non deu eliminado tantas e tandiversas culturas en Europa, enAm�rica e mesmo na Pen�nsula. Todoiso sab�molo os historiadores porquesabemos tam�n que os pobos tardan enmorrer.

BIBLIOGRAFÍA

Barraclough, G. (ed.), Atlas of WorldHistory, Londres, Time Boorks,1993.

Portelli, Les r�gimes politiques europ�ens,Par�s, 1994.

Rodr�guez Yuste, J., Galicia en el contex-to del regionalismo europeo, enGloria Mor�n (coord.), Naciona-lismo en Europa, A Coru�a, 1997,p�xs. 237-255.

Sweeney, e Van Gerwn (eds.), MoreEurope?, Kampen, Kok Pharos,1997.

A Sede do Concello de Europa en Estrasburgo. ¿Cara aunha Europa das rexións?


A construcci�n pol�tica de Europacuestiona a autocomprensi�n tradicio-nal dos Estados naci�n en, polo menos,tres niveis diferenciados: 1) a institucio-nalizaci�n pol�tica supranacional euro-pea que, sexa nunha perspectiva pro-funda de federalismo, sexa nunha m�isrestrictiva de intergobernamentalismo,sup�n unha crecente cesi�n de sobera-n�a por parte dos Estados membroscara � UE; 2) as ascendentes demandasde descentralizaci�n, autonom�a pol�ti-ca e cultural das rexi�ns e nacionalida-des subestatais como actores espec�fi-cos da UE; e 3) o ineludible car�ctermulticultural e poli�tnico da UE deri-vado das cada vez maiores achegasmigratorias. Ser�n estas �ltimas as quenos ocupen nas li�as que seguen, tendoen conta o seu relevo como fen�menosocial e pol�tico en si mesmo, perotam�n para a redefinici�n democr�ticae social da cidadan�a da propia UE as�como dos Estados membros.

Unha constataci�n imponse conrotundidade: mentres o debate te�ricoe normativo, as� como as experiencias

institucionais no que se refire �s dousprimeiros aspectos precitados, co�ecenun desenvolvemento importante, apol�tica de inmigraci�n padece, polacontra, dun d�ficit patente de elabora-ci�n e execuci�n. De feito, ata haipouco tempo a chamada pol�tica deinmigraci�n non era m�is que un ap�n-dice adxectivo da pol�tica de segurida-de e orde p�blica. � dicir, primaba, ea�nda segue sendo as� en moi boamedida, unha consideraci�n da inmi-graci�n como ÔproblemaÕ, o que se tra-duce nun enfoque exclusivamente entermos de control policial da estranxei-r�a, de porcentaxes, de cotas, etc.,mesmo cando se postula como defensados propios inmigrantes fronte �s redesmafiosas. As conclusi�ns da conferen-cia de Tampere (1999) e os cambios naspol�ticas de inmigraci�n en Francia,Alema�a e Inglaterra, con ser positivas,non poden ocultar, non s� feitos comoo triunfo en Austria de Haider, os reite-rados casos de xenofobia en Alema�a,ou os xermolos de cariz racista de ElEjido en Espa�a, sen�n, a un nivel me-nos rechamante pero m�is relevante, a

37


POLÍTICAS DE INMIGRACIÓN E MULTICULTURALISMO EN EUROPA

Ram�n M�iz* Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Ciencia Política.


38 Ramón Máiz

ausencia de avances substantivos naampliaci�n da esfera da cidadan�a econ ela do pluralismo e, � cabo, dademocracia mesma en Europa. Pois,amais de todo iso, const�tase unha evi-dencia: a UE carece dunha verdadeirapol�tica p�blica de inmigraci�n quesupere a esfera da orde p�blica e aseguridade, da eficacia policial, en fin,a autoevidente e incuestionada dicoto-m�a cidadan�a/ estranxeir�a.

A pol�tica do multiculturalismo noeido da inmigraci�n implicaba tradi-cionalmente a necesidade de introduci--la igualdade e o reco�ecemento comoeixe da reinterpretaci�n da cidadan�a,sobre a base da aceptaci�n dos grupos�tnicos na s�a cultura tradicional e daman de pol�ticas de adscrici�n �tnicaasignada que dotan os grupos conespeciais medidas de protecci�n cultu-ral da s�a diferencia, dentro do respec-to �s principios b�sicos do ordenamen-to xur�dico do pa�s receptor. Pero arealidade foi teimuda e solapou a pers-pectiva multicultural con outras menostolerantes de longa traxectoria enOccidente e mesmo chegou a contami-nar aquela, malia a bondade das s�asintenci�ns, con asunci�ns en extremodiscutibles e negativas consecuenciasno tratamento do fen�meno migrato-rio. Nunha intervenci�n como esta, quepretende dar conta con car�cter intro-ductorio dalg�ns problemas pol�ticosque presenta a inmigraci�n para a ideade naci�n monocultural (con o senEstado de seu), as� como para os esta-tutos de cidadan�a e nacionalidade tra-dicionais en Europa, c�mpre comezar

por aclararmos analiticamente tresdiferentes modelos de tratamento pol�-tico dos fluxos migratorios, que moi ami�do se superpo�en nas experienciasconcretas de cada pa�s:

1. Modelo asimilacionista: estaperspectiva caracter�zase por: a) enten-der que tanto o grupo maioritariocomo os minoritarios pos�en unhasfronteiras culturais definidas, cristali-zadas derredor dun conxunto de valo-res dados e inmutables a curto prazo; b)que a cultura maioritaria do pa�s recep-tor � superior en civilizaci�n � dasminor�as inmigrantes; c) que o horizon-te de permanencia no pa�s de acollidase vincula � esfarelamento no espaciop�blico dos trazos diferenciais dogrupo minoritario; e d) non se facilitade ning�n modo a participaci�n dosinmigrantes na pol�tica inmigratoria,sempre nas exclusivas mans dos cida-d�ns do pa�s receptor. A asunci�ndesde a cal se interpreta a relaci�nentre o grupo nacional e os inmigrantes� de competencia, de tal xeito que ogrupo dominante asenta unilateral-mente as bases de acceso �s esferasp�blicas desde o seus principios pol�ti-cos e necesidades do mercado laboral.

O inmigrante que queira acceder� nacionalidade deber� manter no es-tricto �mbito privado as pr�cticas cul-turais que poidan xerar tensi�n coasmaioritarias, pr�cticas que, deste xeito,resultan exclu�das da dimensi�n p�bli-ca e, polo tanto, sentenciadas � lentadesaparici�n pois ningunha lingua oucultura pode manterse viva moitotempo sen expresi�n p�blica. A toleran-


cia conc�bese como un deixar facer entanto non interfira o m�is m�nimo coaspr�cticas establecidas da cultura maio-ritaria, e compatibil�zase coa ghetizaci�ncultural e pol�tica e o traballo nos seg-mentos inferiores do mercado laboral.

2. O modelo integracionista man-t�n, pola s�a banda: a) a falla de parti-cipaci�n dos inmigrantes no dese�o eexecuci�n da pol�tica migratoria, queseguen estando reservados �s cida-d�ns; pero, a diferencia do asimilacio-nismo, asume unha posici�n m�is flexi-ble no que se refire �s variaci�ns nocontido e os l�mites culturais, de talxeito que: b) mantendo a posici�n depreeminencia pol�tica da cultura maio-ritaria, c) postula pol�ticas m�is activasc� pura tolerancia, de interculturalida-de e respecto. Fronte � asimilaci�n, aintegraci�n como esixencia para cosemigrantes, adoita permitir unhamaior pr�ctica p�blica da relixi�n, acultura, os costumes, pero sempresegundo decisi�n �ltima reservada s��s nacionais.

3. No modelo multicultural cl�si-co, por �ltimo, post�lase, a diferenciados anteriores, aberto en dous sentidoscapitais: a) favorece-la pluralidade e apr�ctica p�blica das culturas inmigran-tes, pero sempre desde o reco�ecemen-to da diferencia de grupo na s�a for-mulaci�n tradicional; e b) permitirunha relativa participaci�n dos inmi-grantes nas pol�ticas e xesti�n das dife-rencias culturais. Todo isto pode xusti-ficarse normativamente desde unhaperspectiva ben de dereitos colectivos,ben de dereitos individuais, pero o ele-

mento decisivo do multiculturalismoconsiste precisamente en proporcionar-lles estatuto p�blico de reco�ecemento�s demandas dos inmigrantes. Tal reco-�ecemento da diferencia, a toleranciaactiva, sen embargo, xerou diversosproblemas, nos que a boa intenci�n defuxir do asimilacionismo e a acultura-ci�n se traduciu nunha consideraci�nest�tica, pechada e tradicionalista dasculturas dos grupos minoritarios quelevar�a a privilexia-las elites funda-mentalistas, a non distinguir entre pri-meira e segunda xeraci�n de inmigran-tes, a desatende-la dimensi�n daigualdade de dereitos individuais esociais, ou a ghetizaci�n � marxe dodi�logo coa cultura maioritaria.

Pois ben, o feito � que o panoramaeuropeo de pol�ticas de inmigraci�ncontempla unha superposici�n demedidas debedoras destes tres mode-los e se ben, segundo cada pa�s, predo-mina unha delas, mesmo nos m�is asi-milacionistas se produciron reformasnas pol�ticas de inmigraci�n que proce-den das outras perspectivas integracio-nista ou do primeiro multiculturalis-mo. Ollemos, brevemente, os casosilustrativos de Alema�a, o Reino Unidoe Francia, para, finalmente, sintetizar-mos algunhas conclusi�ns e perspecti-vas � respecto.

En Alema�a Ñcon seis mill�ns deinmigrantes nos anos noventa, dousmill�ns deles TurcosÑ atopamos unpeculiar asimilacionismo, vinculado �conciencia nacional traum�tica do pa�sna posguerra e elaborado arredor dedous postulados: 1) un nacionalismo

Políticas de inmigración e multiculturalismo en Europa 39


40 Ramón Máiz

�tnico que outorga a nacionalidadesegundo o criterio de procedencia �tni-co-cultural e ling��stica; e 2) o principiocontraf�ctico de que ÒAlema�a non �un pa�s de emigraci�nÓ.

Desde que nos anos cincuenta seinvitara os traballadores italianos eespa�ois a contribu�ren � desenvolve-mento econ�mico como man de obrade baixa cualificaci�n, o estatuto dosinmigrantes foi precisamente o de Ôtra-balladores invitadosÕ (Gastarbeiter); de-les esper�base que volveran � s�a terrade orixe en rematando o contrato detraballo. Nos anos sesenta o reco�ece-mento � clase traballadora europeainmigrada desde Portugal, Espa�a,Italia e, crecentemente, Turqu�a, polas�a contribuci�n � Ômilagre alem�nÕ, �reconstrucci�n da econom�a e benestardo pa�s, a penas deu conta de conflictoning�n como evidencian o minuciosocumprimento da normativa asimilacio-nista e a perspectiva da temporalidadea medio prazo. As cousas mudaronprogresivamente, as� e todo, cando apartir de 1973 a crise econ�mica e oaumento do paro supuxeron a apa-rici�n dun excedente, mesmo alem�n,de man de obra. Isto traducir�ase nuncambio de �ptica, e a pol�tica de invita-ci�n foi substitu�da pola da Ôsuspen-si�n de recrutamentoÕ de traballadores(Anwerbestop), e os incentivos selectivospositivos e negativos para potencia-lavolta � casa da man de obra inmigrada.

De feito, � f�o da crise econ�-mica e o paro, comezar�a a producirseunha reformulaci�n do marco interpre-tativo previo: os inmigrantes pasaban a

Arriba, refuxiados turcos, 1912. Abaixo, refuxiadosalbanokosovares, 1999.


constitu�r un problema que se presenta-ba crecentemente (de modo moi espe-cial respecto dos turcos) desde un dis-curso que subli�aba ata as ent�n cegasdiferencias culturais e as dificultadesque para a convivencia supu�a a pre-sencia masiva de traballadores dotadosde tradici�ns, valores e pr�cticas dife-renciadas.

Con este fin, o concepto �tnico denaci�n vixente en Alema�a exercer�at�dalas s�as potencialidades conflicti-vas. Pois o caso � que, a diferencia doconcepto c�vico de naci�n dominantenos pa�ses da Europa occidental, nosque a nacionalidade se define desde opunto de vista territorial do Estado e aadhesi�n �s principios pol�ticos que oconforman, o concepto �tnico alem�nde naci�n fundam�ntase na pertenza aun grupo nacional maioritario, ling��s-tica e culturalmente unificado, inter-pretado como unha Ôcomunidade dedestinoÕ (Schicksalsgemeinschaft). Estacomunidade de destino expresa a ideadunha esencia nacional do esp�rito dopobo (Volksgeist), que mant�n e debemanter inc�lume a s�a esencia nacio-nalitaria co paso dos s�culos. Pero ade-mais, este concepto v�lkisch de naci�nalemana f�ndase, � f�o da crise econ�-mica, cunha adicional dimensi�n deresentimento hist�rico herdada dopasado. As�, a inexistencia dunha tradi-ci�n liberal interna hexem�nica, e anatureza exteriormente forzada polaspotencias occidentais da transici�n �democracia en Alema�a, f�ndese cundiscurso da diferencia �tnico-cultural-mente baseado: nos/eles, propio/

/alleo... que ser�a reformulado desdeas posici�ns ideol�xicas de extremadereita da man da dial�ctica schmittia-na amigo/inimigo.

As�, nunha tradici�n que seremonta a 1913, en Alema�a a naciona-lidade conf�rese pola v�a da descenden-cia (ius sanguinis), e non por nacementoou residencia no territorio (ius soli). Edeste xeito, o que comezara no seu d�aconstitu�ndo unha medida defensivaetnicista contra as inmigraci�ns eslavase xud�as no flanco leste do Reich, rema-necer�a por riba dos cambios no siste-ma pol�tico ata a actualidade, en raz�nno s� da tradici�n hist�rica do naciona-lismo organicista alem�n, baseado naraza ou na lingua, sen�n por mor dapresencia da outra Alema�a no leste,tras do Muro.

Desde estes postulados, as� comodesde os graves problemas derivadosda escisi�n de Alema�a, a pol�tica deinmigraci�n (Ausl�nderpolitik) perco-rreu un complexo e a�nda contradicto-rio itinerario. En efecto, unhas vecespredominou unha nada plausible pol�-tica de repatriaci�n dos traballadoresestranxeiros trala compensaci�n econ�-mica previa; noutras, unha pol�tica deasimilaci�n/integraci�n da segundaxeraci�n a trav�s de educaci�n especiale a oferta de empregos. A fusi�n de�mbalas d�as perspectivas ten produ-cido pol�ticas peculiares como a para-doxal Ôintegraci�n temporalÕ, coa que,como ocorreu, por exemplo, no L�nderde Baviera, o rexeitamento das pol�ti-cas federais de integraci�n alemanizan-te e a educaci�n nas linguas de orixe



42 Ramón Máiz

ti�an como raz�n de ser, non a asun-ci�n dunha pol�tica multicultural se-n�n, desde unha �ptica conservadora eanti-inmigrante, ÔfacilitarÕ �s traballa-dores inmigrados o regreso �s pa�sesde orixe. Non se trata de nega-lo relevodos contratos de traballo temporais deinmigraci�n, mesmo necesarios paranon desposu�-los pa�ses de orixe dosseus sectores m�is din�micos, sen�n deinserilos nunha pol�tica que non incen-tive e mitifique a permanencia. Nestesentido a experiencia alemana e euro-pea � definitiva: a ausencia de flexibili-dade, a rixidez das pol�ticas (anti)inmi-gratorias na regulaci�n de fluxos,incentivou claramente a permanenciacomo obxectivo estrat�xico dos inmi-grantes.

Un peculiar modelo asimilacio-nista, no sentido arriba explicado, pre-dominou durante moito tempo tantonas pol�ticas socialdem�cratas comonas conservadoras. Mesmo cando seinsist�a en que as pol�ticas de inmigra-ci�n procuraban non a asimilaci�npura e simple, sen�n a integraci�n, isto�, o respecto �s culturas individuaisdos inmigrantes, po��ase a continua-ci�n encima da mesa en interminablesdebates os temores � alienaci�n (�ber-fremdung�ngste) que os grupos que ten-tan conserva-la s�a cultura poder�ansufrir por parte da poboaci�n alemana.Outro tanto acontec�a co postulado deque a patria (Heimat) constitu�a undereito humano colectivo que deber�aorienta-lo retorno dos inmigrantes,movidos pola conciencia da perda, da

ausencia do chan patrio (Heimatl�sig-keit).

Incluso a ocasional e minoritariainvocaci�n � ÔmulticulturalismoÕ reali-zada nos anos oitenta por alg�ns gru-pos pol�ticos y relixiosos, postul�basecomo un argumento contra a Ôxermani-zaci�n masivaÕ dos inmigrantes. A con-cesi�n de dereitos de grupo minori-tario, faltos de base territorial,convert�ase as� nunha especie de espe-cular reformulaci�n da tese oficial, aseparaci�n entre a maior�a etnicamentedefinida como alemana e os inmigran-tes. O reco�ecemento de protecci�nconstitucional das Ôminor�as �tnicasÕserv�a logo para o mantemento da dife-rencia etnicista entre a maior�a alemanae os grupos inmigrantes. Desta sorte, �cabo, o acceso � cidadan�a plena, a in-clusi�n pol�tica na comunidade resul-taba imposibilitada.

Vela� c�mo un mesmo f�o argu-mental, unha mesma asunci�n subxa-cente, a saber, o concepto �tnico denaci�n, vi�a residindo tras das posi-ci�ns, en principio moi separadas, dosautoconsiderados amigos dos inmi-grantes (Aussl�nderfreunde) e dos aber-tamente declarados inimigos dosestranxeiros (Aussl�nderfeinde). Mesmono discurso dos sectores m�is sensibles� problema do Partido Socialdem�-crata e os Gr�nen, se met�a ocasional-mente o concepto etnicista de naci�n.Os slogans do tipo: ÒÁEstranxeiros! Ánonnos deixedes s�s cos alem�ns!Ó, c�le-bres nos anos noventa, seguen manten-do inconscientemente a distancia �tni-ca entre a maior�a nacional e as


minor�as inmigrantes, entre estranxei-ros e cidad�ns.

Quizais un dos debates de maiorinterese se desencadear�a a finais dosoitenta con motivo dos plans Zi-mmermann. En efecto, o primeiro in-forme, aparecido en 1984, postulaba alimitaci�n �s seis anos a idade m�ximapara os fillos de estranxeiros se reuni-ren cos seus pais en Alema�a, e ti�apor obxectivo declarado o mesmo queadoitaba presidi-la pol�tica oficialgobernamental daqueles anos; a saber:a reducci�n activa do n�mero deestranxeiros que viv�an en Alema�a. Osegundo plan, en 1988, postulaba unsistema de rotaci�n cunha estad�am�xima no pa�s de recepci�n de oitoanos. En �mbolos casos as medidasxustific�banse por mor do perigo quepara o mantemento da naci�n �tnico--cultural alemana e o seu Estado deri-vaba da masiva chegada de inmigran-tes. O razoamento non deixaba de serparadoxal: habida conta de que se asu-m�a a necesidade de respecta-la culturados inmigrantes, renunciando a unhapol�tica asimilacionista de acultura-ci�n, deduc�ase disto unha potencialdebilitaci�n dos sinais de identidadepuramente alem�ns, no momentomesmo en que o pa�s estaba sumido narecuperaci�n da s�a dignidade nacio-nal a trav�s dunha dolorosa autocr�ticado seu pasado. En definitiva: a inmi-graci�n, por mor do pluralismo demo-cr�tico contempor�neo, ser�a igual amultinacionalidade e isto implicar�a,sempre segundo Zimmerman, unhamultitude de problemas con grupos

minoritarios no seo dun Estado unina-cional e monocultural. De resultas des-tes enfoques, que evidenciaban o esca-so que fora o debate dun problemacapital na Alema�a contempor�nea,formar�ase unha ampla coalici�n deigrexas, sindicatos e organizaci�nsvarias da sociedade civil para deman-da-la ampliaci�n da Lei de estranxeir�ae mesmo se reforzar�a a destituci�n deZimmerman.

As� e todo, a lexislaci�n que ser�aaprobada no Bundestag en 1990, contraos votos dos socialdem�cratas e os ver-des, incorporar�a alg�ns elementos deapertura respecto � estranxeir�a, peromanter�a substancialmente os funda-mentos anti-inmigraci�n das pol�ticasanteriores. As�, por exemplo, elimin�-base a discrecionalidade da Adminis-traci�n en temas como a naturalizaci�nno pa�s ou o dereito de residencia, efix�banse criterios normativos espec�fi-cos para eses efectos. Pero, doutra ban-da, o concepto de naci�n �tnica segu�aa impedi-la concesi�n, segundo o iussoli, do dereito por nacemento � nacio-nalidade alemana de modo autom�ti-co, a dobre cidadan�a, as� como o derei-to dos estranxeiros a participaren naselecci�ns locais. Os inmigrantes, consi-derados como Ôconcidad�ns estranxei-rosÕ (ausl�ndiche Mittb�rger), segu�an aser caso � parte no referente � estatutode cidadan�a.

A isto c�mpre engadi-la interfe-rencia crecente, no que se refire � inmi-graci�n turca, do control confesionalisl�mico do Estado de orixe. En efecto,a m�is importante organizaci�n de



44 Ramón Máiz

asociaci�ns musulmanas, a DITIB,depend�a e depende directamente doprimeiro ministro turco, pola v�a dosconsulados turcos de Alema�a, e con-trola non s� as posici�ns pol�ticas edemandas dos emigrados, sen�n osfluxos mesmos da inmigraci�n me-diante o control das redes migratorias.

A reunificaci�n alemana a partirde 1989 vir�a complicar a�nda m�is ascousas. ç masiva chegada de Ôalem�ns�tnicosÕ (Aussiedler) do Leste engadir�a-se un arrequento dos exiliados pol�ticosdo sueste europeo (nomeadamente daex Iugoslavia) a un ritmo de milleirospor ano. Por vez primeira isto produci-r�a unha nidia divisi�n, en torno �spol�ticas de inmigraci�n, entre esquer-das e dereitas alemanas, tendo comopano de fondo as ata ent�n comparti-das teses da naci�n �tnica. As�, os ver-des e os socialdem�cratas tomar�anposici�n a prol da reconsideraci�n doestatuto dos inmigrantes e exiliados,tentando impulsar reformas aperturis-tas na lexislaci�n de estranxeir�a e cuestionando as� mesmo o ata ent�nindiscutido concepto �tnico de nacio-nalidade que se traduc�a, por exemplo,na concesi�n autom�tica de cidadan�ae benestar social �s alem�ns do Leste. ACDU, pola contra, asumir�a unha posi-ci�n nacionalista alemana da man daunificaci�n, e do lema ÒS�mo-lo poboÓ(ÒWir sind das VolkÓ) pasar�a a postu-la-la nova naci�n alemana reunificada(ÒWir sind ein VolkÓ), que defende aconcesi�n inmediata dos beneficios dacidadan�a e benestar �s alem�ns doLeste, mentres que se manti�an as res-

tricci�ns migratorias do ius sanguinis:ÒOs alem�ns deben posu�r prioridademoral, pol�tica e constitucional sobre osestranxeirosÓ.

Polo demais, c�mpre insistir nofeito de que un tercio, preto de dousmill�ns dos inmigrantes en Alema�a,son de procedencia turca. Pois a partirdos oitenta o islamismo, a mi�do enforma integrista, estendeuse extraordi-nariamente, ata o extremo de que daducia de mesquitas existentes nos anossetenta se pasou a m�is de mil cinco-centas nos noventa, e m�is dun tercioda poboaci�n emigrante calc�lase hoxecomo de obediencia isl�mica. As orga-nizaci�ns integristas (especialmente noVal do Ruhr) como os Suleimanes, conm�is de douscentos dez centros e deza-oito mil militantes activos, exercerongrande influencia nos primeiros no-venta, da man dun discurso illacionistaque dificultou extraordinariamente anegociaci�n de pol�ticas de multicultu-ralismo e reco�ecemento. Sen embar-go, recentemente, as cousas te�enmudado da man dun novo liderado dasegunda xeraci�n turcoalemana, creci-dos e formados en Alema�a, o quedebilita de xeito importante o crece-mento do integrismo. As�, agromar�apaseni�o un novo movemento turcocentrado na defensa das condici�ns devida dos inmigrantes canda as deman-das de reco�ecemento multicultural, edisposto a participar na redefinici�nc�vica do pa�s, fronte � tradicionalasunci�n de que ÒAlema�a non � unpa�s de inmigraci�nÓ, que cobrou espe-cial forza en Berl�n (EATA) e


Hamburgo. çbrense deste xeito novasposibilidades de di�logo e entrada naesfera p�blica da poboaci�n emigradae as s�as demandas, mais, as� e todo, oproceso de redefinici�n c�vica e multi-cultural, con espacio as� mesmo paraunha conciencia democr�tica e pluralde patria alemana menos traum�tica, apenas se ten iniciada e moitas pol�ticasseguen sendo debedoras a�nda dasteses iniciais anti-inmigraci�n.

No Reino Unido, as perspectivasinmigratorias e anticoloniais sobrep�-�ense polo feito de que a parte m�isimportantes da inmigraci�n procededo Caribe e a India. Desta sorte, o pro-blema da ÔrazaÕ traduciuse nun argu-mento impl�cito que derivou nunhamoi restrictiva pol�tica de inmigraci�n.Agora ben, en contraste con Alema�a,o Reino Unido ten articulada unhapeculiar s�ntese entre unha pol�tica res-trictiva de inmigraci�n cunhas pol�ticasp�blicas de estilo norteamericano ÑÓrace relations managementÓÑ. Isto�, procedeuse progresivamente nunhaperspectiva de reco�ecemento que, seben cun moi reducido abano de pol�ti-cas de discriminaci�n positiva a favordas minor�as �tnicas, considerou estascomo parte lex�tima dunha sociedademultirracial, que aposta pola toleranciarec�proca (mutual tolerance). Daquela,exclu�dos da comunidade nacional encanto black people caribe�os ou paquis-tan�s, mesmo en segunda xeraci�n,estes inmigrantes dispo�en paradoxal-mente de cidadan�a, con semellanteestatuto � dos ingleses desde o comezo.Isto, pola s�a vez, tendo en conta a

apertura da estructura de oportunida-de pol�tica que supu�a para as organi-zaci�ns e movementos defensores dosintereses dos emigrantes, traduciusenunha meirande mobilizaci�n �tnico--pol�tica das s�as identidades, como osconflictos abertos ou a axitaci�n na pro-pia Gran Breta�a contra SalmanRusdhie por parte dos islamistas radi-cais, nos anos oitenta, puxo de relevo.

O punto de partida, con todo, �f�o da transformaci�n do Imperio enEstado-naci�n, foi a exclusi�n dosinmigrantes ÑcoloredÑ dunha etnifica-da comunidade nacional brit�nica. Naconstelaci�n imperial dunha periferiacolonial negra e unha cerna branca nametr�pole, a divisi�n entre n�s e elesÑins and outsÑ seguiu li�as manifesta-mente raciais. Dende os sesenta a restricci�n da inmigraci�n far�ase cre-


A fatua, ou decreto do aiatolá Jomeini, desatou a cazado escritor Salman Rushdie.


46 Ramón Máiz

cente e atopar�a a s�a cristalizaci�n naInmigration Act do 1971 coa introduc-ci�n da Òpatrial clauseÓ, que vinculabao dereito de residencia � esixencia, denetas connotaci�ns raciais, de posu�rpolo menos un av� brit�nico. A mensa-xe subxacente non deixaba lugar a moi-tas d�bidas � respecto: ÒBritain prefe-rred white inmigrantsÓ (na pol�micafrase de The Economist).

En 1981, e baixo goberno conser-vador, a British Nationality Act axusta-r�a a lei de nacionalidade � restrictivor�xime de inmigraci�n preestablecido,fixando un triple chanzo selectivo: bri-t�nico, territorio dependente e cidada-n�a Ôde ultramarÕ, concedendo o derei-to de entrada e residencia s� oscidad�ns brit�nicos.

A frase que mellor define a pol�ti-ca de inmigraci�n brit�nica daque-les anos, pronunciada por Thachter ÑÓfirm but fairÓÑ enmarca as d�ascaracter�sticas sobranceiras da pol�ticamigratoria practicada: 1) a ausencia decalquera relaci�n coas necesidades eco-n�micas do mercado laboral; e 2) unhaobsesi�n polo control e expulsi�n dopa�s de todo Ònegro de m�isÓ (sic)(Òextra blackÓ). A decadencia econ�mi-ca do imperio e os prexu�zos raciaisreflect�anse deste xeito nunha restricti-va pol�tica de inmigraci�n que, mesmobordeando ou incumprindo a legalida-de humanitaria internacional, se pro-longar�a en medidas como a denega-ci�n de permiso de visita a membrosda familia, identificaci�ns humillantese fichado policial dos visitantes etc. Amensaxe, en definitiva, transmitida

polas pol�ticas conservadoras, pero sengrande oposici�n polos laboristas, eraclara: Òblacks are unwantedÓ.

Deste xeito, unha contradictoriapol�tica de estranxeir�a p��ase en pr�c-tica da man do illamento da UE: discri-minaci�n contra as minor�as �tnicas �entrada no pa�s, mentres, por outraparte, se tentaba progresivamente, nons� neles pero sobre todo nos concelloslaboristas, remove-la discriminaci�ncontra destas minor�as no seo da socie-dade � f�o do lema Ògood race rela-tionsÓ.

De feito, a contrapartida do seve-r�simo control migratorio foi a paseni-�a posta en p�, no Reino Unido, duncomplexo e elaborado sistema de har-monizaci�n das relaci�ns de raza (racerelations). Abandonando explicitamen-te unha perspectiva asimilacionista,execut�ronse medidas varias de inte-graci�n, de flexibilizaci�n cultural, deigualdade de oportunidades e mesmode mantemento do liderado tradicionaldos grupos inmigrantes. As tres princi-pais race relations acts do 1965, 1968 e1976, regular�an un abano progresiva-mente amplo de medidas de loita con-tra a discriminaci�n que afectaban atemas varios: desde a non discrimina-ci�n de acceso a lugares p�blicos (con-tra o uso de avisos do tipo Òno dogs, noblacksÓ), asistencia de profesionaispagos por fondos p�blicos para adefensa en caso de vulneraci�n dedereitos, ata as m�is indirectas formasde discriminaci�n racial, establecendoa Comisi�n de Igualdade Racial.Organismo este �ltimo con capacidade


de investigar e asesora-lo Goberno namateria. Paralelamente, como xa temosapuntado, unha tupida rede de conce-llos integraron o Race RelationsCouncil (RRC) que en 1991 agrupabam�is de oitenta en toda Gran Breta�acon m�is de seiscentos funcionarios.

Agora ben, lonxe de proseguirunha li�a norteamericana de acci�nafirmativa, o modelo ingl�s ficou sem-pre en medidas de tipo Òcolor blindÓ Ñisto �, en igualdade cos brit�nicossen incorporar medidas adicionaisespecialmente favorables �s minor�-asÑ en distribuci�n de traballos, alu-gueiro de vivendas municipais e servi-cios sociais. As� e todo, tralos gravesincidentes de Brixton de 1981, moitosconcellos adoptaron medidas de discri-minaci�n positiva (positive action) a proldas minor�as �tnicas emigrantes ten-dentes a mellora-las s�as condici�ns devida, vivenda, asistencia social e traba-llo. Incluso no Goberno se desenvolveuun programa de Òethnic monitoringÓdos funcionarios, co fin de emenda-lasubrepresentaci�n das minor�as �tni-cas. Isto abrir�a unha porta progresiva apol�ticas de multiculturalismo ataent�n alleas � modelo ingl�s.

As�, a pol�tica de tolerancia e inte-graci�n dar�a lugar a unha serie demedidas adicionais, especialmentedirixidas �s minor�as hindi e musulma-nas, de exenci�n, por exemplo, dasregras de matrimonio, do uso de tur-bantes e vestimentas mesmo en postosp�blicos que requiren uso de uniformeestandarizado etc., de xeito que a pose-si�n de pasaporte brit�nico resultar�a

compatible co mantemento da cultura,en sentido amplo, e relixi�n propiasdeses grupos.

Especialmente interesante foi aevoluci�n seguida en materia de Edu-caci�n tralo Swann report. En efecto,este informe defin�a os individuosmediante a s�a pertenza de grupo econsideraba o goberno ingl�s de modoning�n ÔneutralÕ, sen�n responsable daasistencia �s minor�as para estas man-teren a s�a diferencia identitaria no seodun marco com�n de valores compar-tidos. Deste xeito critic�base, asemade,as pol�ticas color blind por desconside-rar unha dimensi�n capital de fornece-mento da identidade para os inmigran-tes. î f�o do debate xerado poloinforme, produciuse unha grande acti-vaci�n de pol�ticas locais e goberna-mentais, as� como de autoorganizaci�ndas minor�as en defensa dos seus derei-tos de grupo: contrataci�n de mestresde procedencia �tnica para o ensinonas escolas dos barrios con forte pre-sencia migratoria, formaci�n espec�fica(race awarening training) do profesoradoen t�dolos niveis educativos, subli�adodo compo�ente �tnico cultural doscurr�culos a prol dos fillos de emigran-tes, cambio de programas educativospara os facer sensibles � cultura e histo-ria das principais etnias inmigrantespresentes, etc.

De resultas do devandito, as pol�-ticas de emigraci�n acadaron no ReinoUnido un cariz moito m�is rico comose pode cotexar, por exemplo, no seutratamento diferenciado por xeraci�nse orixe dos inmigrantes. Desde o punto



48 Ramón Máiz

de vista das xeraci�ns, a pol�tica deinmigrantes de primeira xeraci�n adoi-taba ser restrictiva e orientada cara �provisi�n social e de pragm�tica autoa-xuda. Pero en canto � segunda xera-ci�n, vinculada �s novas demandas dodesemprego e frustraci�n da xuventu-de nos ghetos, prestouse moita m�isatenci�n a pol�ticas de impacto e discri-minaci�n positiva.

No que atangue �s orixes, as dife-rencias entre os caribe�os, dunha ban-da, e indios e paquistan�s doutra, moti-varon que as pol�ticas de emigraci�n seatoparan con grandes dificultades deri-vadas da s�as moi diferentes deman-das; pois sendo cidad�ns brit�nicos osprimeiros e sent�ndose rexeitados polatraza racial da cidadan�a brit�nica,mobilizar�anse contra o sistema, mes-mo con gran conflictividade, a prol doseu reco�ecemento e integraci�n plenade acordo coa letra do seu estatuto.Cousa ben distinta aconteceu cos hin-d�s e paquistan�s, comunidades sem-pre m�is illacionistas, con demandascentradas na s�a vida de grupo, de res-pecto � s�a cultura e reco�ecemento as�a diferencia relixiosa, e mobilizadosocasionalmente da man dos gruposintegristas polo que consideraban ata-ques � s�a cultura coma cando o casoRusdhie.

Atenci�n � parte, por �ltimo,merecen as pol�ticas antirracistas apli-cadas desde os concellos; � exemplar oEthnic Minorities Committee do Grea-ter London Council na s�a loita contraa subrepresentaci�n das minor�as oucelebraci�ns de gran repercusi�n p�bli-

ca como o ano antirracista de 1984. As�e todo, esta evoluci�n non ser�a uncami�o lineal, nin moito menos, pois aspol�ticas laboristas de estranxeir�a einmigraci�n xerar�an, por mor da s�aradicalidade multicultural, reacci�nsimportantes desde o �mbito conserva-dor da opini�n p�blica, suscitando orexeitamento organizado como anti-antirracismo; ou pola s�a inxenuidadedo Ôpoliticamente correctoÕ, conceden-do excesivo protagonismo � lideradointegrista dalgunhas comunidades deemigrantes, que aproveitar�an a fiestrade oportunidade que se lles abr�a parabloquea-lo di�logo intercultural e re-forza-lo tradicionalismo illacionista dogrupo.

De xeito ben diverso, mesmooposto � de Gran Breta�a, o caso deFrancia resulta significativo polos pro-blemas derivados dunha �ptica inicial-mente asimilacionista nun pa�s de cre-cente achega inmigratoria. En s�ntese:1) unha tradicional e intensa acultura-ci�n e asimilaci�n nos valores nacio-nais republicanos franceses como baseda cidadan�a vai da man da 2) impor-tant�sima presencia de musulm�nscomo compo�ente central do fluxoinmigratorio no pa�s (m�is de tresmill�ns). Perspectiva migratoria desdeo Magreb que no futuro non far�sen�n, con toda certeza, acrecentarse:por po�er un dato que o evidencie,mentres as previsi�ns demogr�ficaspara o Magreb son pasar de 210 a 373mill�ns no ano 2025, Europa descende-r� de 373 mill�ns no 2000 a 371 en 2025.


As pol�ticas fortemente asimila-cionistas e aculturadoras, o crecentedesemprego e ghetizaci�n da poboa-ci�n magreb� inmigrada, fixeron agro-mar un crecente xiro integrista, non s�da primeira sen�n mesmo da segundaxeraci�n, cara � Islam. Os prexu�zosdun Islam autoritario (por non existirseparaci�n entre o temporal e o espiri-tual), a imaxe do terrorismo de guerrasanta, por outra banda, desenvolveu, �f�o da crise econ�mica dos oitenta e pri-meiros noventa, estereotipos e foboti-pos como estandarte de partidos nacio-nalistas de extrema dereita en Francia.

Todo isto sobre un fondo estruc-turalmente conflictivo; a saber: a secu-larizaci�n do Estado franc�s reforzabae se superpo��a � proceso de construc-ci�n dunha identidade nacional france-sa, de tal xeito que: 1) o asimilacionis-mo na cultura nacional do pa�s derecepci�n non permite m�is que a con-sideraci�n privada das culturas, lin-guas, etc., dos inmigrantes; e 2) oEstado laico imp�n que a relixi�nmusulmana, en p� de igualdade formalcon t�dalas outras relixi�ns, fique nodominio privado.

A todo isto c�mpre engadirmosun factor xa subli�ado � falarmos deFrancia: a intervenci�n pol�tica dos pa�-ses de orixe tentando controla-las s�aspoboaci�ns emigradas. Inicialmente ali�a seguida por Marrocos e Alxeria eraa non integraci�n dos seus emigrantesen Francia; fornec�ase deste xeito unhapeculiar coincidencia de Hassan II e LePen contra a flexibilizaci�n do asimila-cionismo franc�s, para asegurarse o

remanecer dos v�nculos coa terra nai, aexpectativa de retorno e, as�, as reme-sas dos emigrantes. Na actualidade,pola contra, ap�ianse as demandas deacceso � nacionalidade francesa, des-praz�ndose o control � factor relixioso,central nestas comunidades, e procu-rando a influencia, en definitiva, a tra-v�s dunha poboaci�n emigrada confe-sionalmente cativa.

A mobilizaci�n dos movementosislamistas, instrumentalizando o des-contento da marxinaci�n urbana mailoparo, e as contraproducentes pol�ticasde asimilaci�n e discriminaci�n, aampliaci�n de oportunidades no mer-cado traballo, xerar�an novas deman-das nos anos noventa fronte �s cales aspol�ticas gobernamentais non derona�nda soluci�n.

As�, en primeiro lugar, como tensubli�ado Sami Nair, sit�ase o proble-ma da interlocuci�n, isto �, qu�n repre-senta os emigrantes do Magreb encanto musulm�ns de relixi�n en senti-do xen�rico. Pois a din�mica de mobili-zaci�n polo islamismo radical e a inter-venci�n dos gobernos de orixe, act�asobre un d�ficit propio da relixi�nmusulmana; a saber: a carencia dunhaestructura de goberno representativano Islam sunnita e a peculiar estructu-ra de representatividade do Islam chi�-ta. Por unha banda, a estructura laicado Estado franc�s reclama a negocia-ci�n permanente con t�dalas Igrexas;por outra, � non dispor o Islam deIgrexa lexitimada e representativa, con-duce a que a dificultade do di�logosemelle por momentos insuperable.



50 Ramón Máiz

Emporiso, as pol�ticas recentes abrir�ancanles de negociaci�n mediante a reu-ni�n co Ministerio do Interior dosrepresentantes das federaci�ns, mes-quitas e personalidades representativasvarias, sobre a base do respecto dodereito positivo franc�s e non do derei-to de estuto persoal do Islam. O queimplica, por exemplo, a aceptaci�n dodereito de familia franc�s fronte �musulm�n, baseado na desigualdadeestructural da muller, principio esterepublicano indeclinable para o Estadoreceptor.

Estes procedementos, axustadospolo demais � tradici�n musulmana daconsulta, iluminaron, por exemplo, oacordo de xaneiro de 2000, no que seflexibiliza o marco asimilacionista cl�-sico, introducindo elementos de tole-rancia multicultural antes impensables,pero mantendo o respecto � lexislaci�ne principios pol�ticos do Estado fran-c�s. O punto de partida, comparadocon Alema�a, � ben distinto: precisa-mente porque non se nega a evidencia,nin se entende que a perspectiva dainmigraci�n sexa por forza a tempora-lidade, des��anse crecentemente pol�ti-cas de di�logo e interculturalidade, naque �mbalas culturas entran en contac-to, negocian e se modifican.

Deste xeito, o novo multicultura-lismo evita o que Taguief ten denomi-nado retorsi�n, � dicir, que o respecto �sculturas dos inmigrantes na s�a dife-rencia as supo�a cristalizadas nas s�asformulaci�ns tradicionais, de formaque se reforce a diferencia, fronte �ssimilitudes; se eliminen as tensi�n

internas entre as diversas versi�nsdunha mesma cultura; e, en fin, se blo-quee a apertura a outros horizontes, �dialogo e � indeterminaci�n, tendo enconta que toda cultura est� semprerefac�ndose e adapt�ndose.

A necesidade de apertura v�ndemostrada no fracaso das tentativasde introducir en Francia (como enInglaterra) as pol�ticas multiculturais,do estilo Ôiguais pero separadosÕ. Comoexemplo ben claro podemos apunta-loproblema nas pol�ticas educativas nasque as diferencias entre a primeira esegunda xeraci�n te�en amosado enFrancia a necesidade de diferencia--lo tratamento duns e outros. As�, nocaso dos inmigrantes de primeira xera-ci�n, portadores dos c�digos culturaisdo pa�s de orixe, tr�tase ante todo derespectar tradici�ns e sistemas de valo-res xa establecidos mentres non vulne-ren o n�cleo duro da legalidade vixen-te (igualdade ante a lei, igualdade damuller etc.). Ende ben, no caso dos emi-grantes de segunda xeraci�n, un multi-culturalismo inxenuo e reduccionistaten motivado en Francia (as� como noReino Unido) que non se reflexionarasobre o que implica a elecci�n a priorida asignaci�n de identidade �tnica, nostermos herdados pola tradici�n da s�acomunidade, �s rapaces obxecto direc-to das pol�ticas educativas. De feito, osespecialistas franceses te�en insistidoen que malia que os fillos dos emigran-tes do Magreb son os verdadeiros re-ceptores das pol�ticas educativas paraemigraci�n, os modelos de adscrici�n�tnica asignada producen, de feito,


unha desconsideraci�n da s�a posici�nsocial espec�fica, equipar�ndoa senm�is coa dos seus pais, cando o seuproceso de socializaci�n en Francia re-sulta ben diferente e, deste xeito, blo-qu�ase a posibilidade de desenvolveridentidades de seu. As�, mentres nosEstados Unidos (ou na Arxentina) aspol�ticas de estranxeir�a de adscrici�nterritorial din que os fillos dos inmi-grantes son por definici�n nacionais,en Francia son considerados comosegunda xeraci�n da etnia de orixe dosseus pais, a�nda que se lles reco�ezalegalmente a nacionalidade do pa�s deacollida ou o dereito a optaren por elabaixo certas condici�ns.

A experiencia francesa nas pol�ti-cas educativas dirixidas �s emigrantespuxo de relevo os l�mites da pol�tica doreco�ecemento baseada na homologa-ci�n dos grupos de inmigrantes senconsidera-la s�a xeraci�n e proceden-cia. Constatouse, por exemplo, que osnenos da segunda xeraci�n de emi-grantes non te�en m�is horizonte vitalde experiencia c� da sociedade recepto-ra, a diferencia dos seus pais, ancora-dos na memoria familiar. O horizontevital da xuventude, a s�a actividadesocial, os seus afectos, expectativas,recordos e posibilidades de promoci�nest�n completamente condicionadospolo seu inserimento na sociedade deacollida. No colexio, cos seus compa-�eiros, desexaban ser consideradoscomo franceses, e tratalos de mododiferenciado, mesmo desde unha pers-pectiva multicultural e de respecto,adoita ser vivido e experimentado

como exclusi�n ou rexeitamento.Ademais, os v�nculos coa cultura deorixe dos seus pais resultan m�is benfebles, a penas un referente simb�licodistante, de pouco relevo desde opunto de vista da experiencia vital.Deste xeito, os especialistas te�ensubli�ado algo impensable desde omulticulturalismo cl�sico, a saber, queresulta tan negativa a marxinaci�nxerada polo asimilacionismo etnoc�n-trico, aculturizador co obxectivo defacer esquece-las raizames orixinarias,como un inxenuo respecto � diferenciaque tende a reifica-la diferencia �tnicamediante a adscrici�n �tnica asignadacolectivamente, o que se traduce moi-tas veces na ghetizaci�n das minor�as eempece de feito a libre escolla e elec-ci�n identitaria por parte de cada indi-viduo.

Todas estas experiencias e moitasoutras, fortemente tinguidas en cadapa�s da propia tradici�n cultural eexperiencia pol�tica derivada da s�aconstrucci�n como Estados, acheganinteresantes elementos de grande utili-dade para pa�ses que comezan aenfrontarse por vez primeira con fluxosmigratorios substantivos. Tal � o casode Espa�a, tradicional fornecedor deemigrantes, desde unha grande inex-periencia pol�tica e inxenuas pseudoa-sunci�ns (ÒEspa�a no es un pa�s racis-taÓ) como se ten posto de manifesto na rediscusi�n da lei de estranxeir�a4/2000. Tam�n resulta de relevo paraunha pol�tica de emigraci�n por parteda UE que ata agora adoptou a posi-ci�n de ÔEuropa fortalezaÕ, pechada e



52 Ramón Máiz

restrictiva desde formulaci�ns de ordep�blica e seguridade.

Unha pol�tica multicultural deinmigraci�n de segunda xeraci�n, quetome o concepto de pol�tica en serio, tenque discorrer por novos vieiros ilumi-nados polo cami�o percorrido por pa�-ses como os devanditos, a partir da ini-cial constataci�n da emigraci�n comofen�meno pol�tico complexo. Tres con-clusi�ns se presentan como especial-mente relevantes para estes efectos:

1) A necesidade perentoria dereconsidera-la filosof�a antiinmigrato-ria cristalizada no sistema de cotas.Este sistema presup�n que a acollidade inmigrantes cumpra d�as condi-

ci�ns: 1») que se axuste �s demandasconxunturais do mercado de traballo e2») que sexan f�ciles de integrar porquenon te�an caracter�sticas culturais (etras dese termo ag�chanse en ocasi�nsperspectivas raciais) en exceso diferen-ciais coas do pa�s receptor. O obxectivoen consonancia � unha inmigraci�nconsiderada como problema e, polotanto, trad�cese en materia de ordep�blica, non pol�tica e cultural, e naconseguinte estigmatizaci�n dos ÔsenpapeisÕ, conceptuados non por azarcomo ÔilegaisÕ (De Lucas). Deste xeito, avisi�n exclusivamente policial do fen�-meno prol�ngase nunha privaci�n dedereitos humanos e sociais �s ÔsenpapeisÕ, e mesmo na s�a privaci�n do

A imaxe da xuventude emigrante é persistente.


m�is fundamental dos dereitos: Òodereito a ter dereitosÓ (H. Arendt). Istoimplica xa que logo o debate dos crite-rios tradicionais de inclusi�n na nacio-nalidade e a cidadan�a, baseados noÒas� se fan as cousas aqu�Ó( Òso we dothings hereÓ), na escisi�n irreparableentre cidad�ns e estranxeiros. En defi-nitiva, tr�tase de pensa-la ampliaci�ndos dereitos, o pluralismo das socieda-des modernas como sociedades com-plexas, non como mero feito que c�mpre aturar, sen�n como valor demo-cr�tico. Pero isto require a curto prazoa apertura do espacio p�blico � partici-paci�n activa dos propios inmigrantes

2) A urxencia de reformula-loreco�ecemento, non como o mero res-pecto a unha cultura inmigrante toma-da nos termos dados, como cristalizadae pechada de antem�n na tradici�n deorixe, sen�n como un proceso aberto derecreaci�n, de redese�o e de participa-ci�n dos seus membros na s�a cons-trucci�n; as� como de di�logo intercul-tural, de adaptaci�n e flexibilidade aoutros horizontes, de elecci�n persoaldesde a autonom�a de cada participan-te. Toda cultura � un proceso de redefi-nici�n constante por parte dos seusmembros, de di�logo entre Ôos de den-troÕ e Ôos de f�raÕ, un proceso, en suma,de interminables modificaci�ns, adap-taci�ns e reacomodaci�ns. Moitas veces, sen embargo, da man do multi-culturalismo de primeira xeraci�n, acultura devi�a unha gaiola, unha pri-si�n, concibida desde o punto de vistada s�a concepci�n orixinaria, pr�stina,e a relaci�n con ela concibida desde a

autenticidade que po��a os seus mem-bros ante a disxuntiva da socializaci�npasiva nela, ou no seu abandono eaculturaci�n. Pola contra, se a cultura �un proceso de creaci�n colectiva, debegarantirse, canda o reco�ecemento e aprotecci�n, a libre participaci�n na con-versaci�n que a redefine, a apertura einterculturalidade que permitan aten-der simultaneamente dous aspectosfundamentais: 1) como contexto desentido na que se desenvolven os emi-grantes, netamente diferenciados porxeraci�ns e 2) desde a posibilidade deelecci�n e mesmo mestizaxe garantidaa cada individuo singular

3) En terceiro lugar, nun contextode globalizaci�n crecente, a regulaci�nde fluxos desde cada Estado debe abor-darse desde un dobre horizonte: 1)pol�tica comunitaria europea tal ecomo se comezou a debater timida-mente en Tampere (Òenfoque global dainmigraci�nÓ), cara a unha regulaci�nconxunta dos fluxos cos pa�ses de orixee 2) complementar esta �ltima cunhapol�tica de co-desenvolvemento (informeTapinos de 1994) debidamente expur-gada de dominaci�n encuberta. S�desta sorte os pa�ses da UE evitar�ntralo espolio de materias primas inco-rrer, qu�irano ou non, no espolio damateria gris dos pa�ses subdesenvolvi-dos.

S� deste xeito, que a penas aso-ma no horizonte de Europa, s� con-siderada a emigraci�n desde o puntode vista da s�a entrada na esfera p�-blica de participaci�n e discusi�n,poder� romperse coa dicotom�a entre



54 Ramón Máiz

cidad�ns e inmigrantes, poder� tomar-se o pluralismo en serio como compo-�ente central da democracia, poder�,en fin, substitu�rse unha �ptica deÒchoque de civilizaci�nsÓ (Huntin-gton), por outra de solidariedade, xus-tiza social e enriquecedor multicultura-lismo.

ALGUNHAS LECTURAS

Barbadillo, P., Extranjer�a, racismo yxenofobia en Espa�a, Madrid, CIS,1997.

Brubaker, R., Citizenship and Nationhoodin France and Germany, Cam-bridge, CUP, 1992.

Cesarini & Fulbrook, Citizenship, natio-nality and migration in Europe, Lon-dres, Routledge, 1997.

Chemillier, M., Sans Papiers: lÕarcha�smefatal, Par�s, La D�couverte, 1999.

Ferrajoli, L., Igualdad, Diferencias, desi-gualdades, M�xico, Fontamara,1999.

Lucas, J., Puertas que se cierran: Europacomo Fortaleza, Barcelona, Icaria,1996.

Lucas, J., e S. Na�r, Inmigration et th�ma-tiques identitaires, Par�s, Kim�,1997.

Rubio, R., Inmigration as democratic cha-llenge, Cambridge, CUP, 2000--06-30.


O s�culo XX legou � historia dopensamento unha indubidable secuen-cia de novidades porque nel se formu-laron con orixinalidade non poucasintuici�ns impl�citas en filosof�as ante-riores. Foi rico e fecundo, particular-mente na s�a primeira metade, disen-tindo esta opini�n da que ve nel s�continu�smo. A s�a heterox�nea totali-dade pode ser evocada simbolicamente� lembrar que en 1900 Husserl remataas s�as Investigaciones l�gicas e Freudpublica La interpretaci�n de los sue�os. �tam�n o ano da morte de Nietzsche (as�a obra dar� os seus froitos � longo dos�culo) e do nacemento de H.-G. Ga-damer, centenario e a�nda activo, cu-nha obra que transloce a pluralidadede tentativas que recobren a diacron�ados cen anos.

Como subsolo da heteroxeneida-de, sobresaen d�as grandes secuenciasde ideas. A primeira � a fenomenolox�a,de filiaci�n kantiana, que recobre coas�a evoluci�n e diversidade t�dolosanos do s�culo, desde 1900. A segunda,herdeira do XIX, vinc�lase a Nietzsche

e Freud, presentes, con diverso signo,en case t�dalas filosof�as actuais. Peroelas non foron as �nicas nin as s�asinterpretaci�ns homox�neas.

Advertindo o car�cter inevitable-mente reduccionista e fragmentario detoda s�ntese, a que formulamos nesteÔbalanceÕ non pretende ser extensiva,citando todo e a todos. O seu prop�sitoencam��ase a facilita-la comprensi�ndo contexto filos�fico do s�culo a tra-v�s da aproximaci�n a figuras, asuntosou problemas esenciais que revestironsingular orixinalidade ou foron signifi-cativos pola s�a influencia, �nicos cri-terios que guiaron a arriscada selec-ci�n. A comprensi�n buscada pareceque pode alcanzarse a partir dasseguintes referencias tem�ticas:

1.- O prerracional e o inconscien-te. 2.- A fenomenolox�a e a s�a exten-si�n. 3.- Presupostos e actitudes exis-tencialistas. 4.- A linguaxe e a s�ainfluencia. 5.- Nova mentalidade naepistemolox�a cient�fica. 6.- Reflexi�nsocial e comunicativa. 7.- Balancedunha econom�a dom�stica.

55


A FILOSOFÍA NO SÉCULO XX

Manuel Maceiras Fafi�n*Universidade Complutense

Madrid

* Catedrático de Filosofía.


56 Manuel Maceiras Fafián

1. O PRERRACIONAL E O INCONSCIENTE

Para evitarmos ambig�idades,adiantemos que os conceptos Ôprerra-cionalÕ e ÔinconscienteÕ expresan aquelarealidade ou realidades �s que nonpoucas filosof�as do s�culo lles atrib�ena capacidade de previr e determina-laorde da raz�n e da conciencia.Realidades heterox�neas e diversas conformas de influencia igualmente desi-guais.

O s�culo XIX contin�a a tradici�nque entronca co concepto de vis viva deLeibniz, Ôprincipio internoÕ responsabledos cambios dunha Ôpercepci�nÕ aoutra na m�nada1. O chamado Ôpane-nerxetismoÕ leibniziano adquire unhaformulaci�n xeneralizada en Sche-lling2, pero � Schopenhauer quen Ônatu-ralizaÕ tal principio din�mico a trav�sdo concepto de Vontade3. A Vontadeenerx�a, unha e universal, esencia domundo, por un proceso de participa-ci�n individual�zase e constit�ese ensubstancia de cada un dos seres danatureza, que non son sen�n as s�asmanifestaci�ns fenom�nicas: a gota deauga, o animal, a planta, cada un dosseres humanos, o propio pensamentoou a vontade individual... son determi-naci�ns singulares e visibles da esenciainvisible e �nica que � a Vontade. Enparalelo con este contexto, a segundametade do s�culo XIX vese percorridapola suxestiva discusi�n verbo do vita-

lismo, fomentada polas novas ideasbiol�xicas darwinistas. Tanto o enerxe-tismo naturalista como as concepci�nsvitalistas transmiten, de modo inme-diato a Nietzsche e Freud, de modomediato a todo o ambiente de entres�culos, a lecci�n de que, sobre todo noser humano, unha realidade natural,prerracional e preconsciente, debe serreco�ecida como o substrato sobre oque asentan raz�n e conciencia. Estas,en consecuencia, non son aut�nomas eindependentes sen�n condicionadas ederivadas.

� ben sabido que Nietzsche sit�aese fondo esencial na realidade davida, entendida como s�ntese biol�xica,ps�quica e espiritual, que fai xerminar e� fonte de exuberancia na natureza,impulsi�n e plenitude de vigor no serhumano, con capacidade para rexene-rarse a si mesma. O que sintetiza noconcepto simb�lico de Ôimpulso dioni-s�acoÕ, evocando a Dionisos, deus dovi�o e da �xtase, entendido como aban-dono da identidade coti�. Para Nietzs-che, a primitiva cultura grega carac-terizouse polo esp�rito dionis�aco,situaci�n que axi�a se perverteu, sesegu�mo-la tese da s�a primeira obra4

(1872) na que se prop�n mostrar c�moo dionis�aco/impulsivo � reprimido eposto baixo a prevenci�n do Ôesp�ritoapol�neoÕ asociado �s valores do l�xico,o cl�sico, o moral, en fin, o racional erazoable, que pasaron a ser, seguindo

1 Leibniz, Monadología, 11, 17, 64, Madrid, Ed. Facultad de Filosofía, UCM, 1994.2 Schelling, Sistema del idealismo trascendental, Barcelona, Anthropos, 1988.3 Schopenhauer, El mundo como voluntad y representación, Bos Aires, El Ateneo, 1950.4 Nietzsche, El Nacimiento de la tragedia, Madrid, Alianza, 1973.


os gregos, pauta de referencia para aontolox�a e a moralidade da culturaoccidental. Nela, Apolo, deus da luz edas formas, da raz�n e da norma,suplantou a Dionisos, espontaneidadee vigor sen medida. Esta orixinaria per-versi�n de valores prod�cese co pasoda traxedia antiga de Esquilo eS�focles, onde o destino irracional seimp�n con vigor, � comedia nova deEur�pides. Pero a perversi�n axiol�xicaref�rzase por obra do racionalismo deS�crates, asociado co esp�rito sacerdo-tal preceptista xudaico e co moralismocristi�n5. Entre todos far�n triunfardefinitivamente o racional/normativoen detrimento do irracional/espont�-neo. As� habl� Zaratustra6 (1883-1884)quere expresar, na mentalidade deNietzsche, o belo simbolismo da exis-tencia que debe volver repo-la prima-c�a dos valores dionis�acos orixinarios,transmutando os que a nosa culturaconsidera valores lex�timos, aquelesregulados pola l�xica e a moral.

Freud, pola s�a parte, non est�lonxe da herdanza de Schopenhauer, apesar do seu profesado desco�ecemen-to. Citamos xa La interpretaci�n de lossue�os (1900)7, pero toda a obra freudia-na se configura a partir da s�a anal�ticadas instancias ps�quicas, Id, Ego,Super/ego. O Id � o lugar da pulsi�ncomo pulsi�n, �mbito da represi�n(primaria e secundaria) e instancia queexerce eficacia determinante sobre asoutras d�as: conciencia (Ego) e cultura

(Super/ego) non son sen�n epifen�me-nos derivados da eficiente acci�n do Id(El Yo y el Ello). O Id, chamado Ôincons-cienteÕ na primeira denominaci�n freu-diana, est� constitu�do por pulsi�ns ouimpulsi�ns, en forma de desexos, fan-tas�as, idealizaci�ns..., non sometidas�s coordenadas espacio-temporais nin� principio de identidade, segundo al�xica consciente. Sendo a s�a condi-ci�n �ltima de orde filoxen�tica-mit�ca,�, pola s�a vez, de car�cter represor, encanto que, sen ser perceptible polo Eu,remite � s�a propia irracionalidadeinconsciente contidos da experienciaordinaria.

A presencia e eficiencia das ideasde Nietzsche e Freud nas filosof�as dos�culo XX � unha evidencia pouco dis-cutible. E isto porque a esencia do seuxeito de pensar se sustenta na convic-ci�n de que, non s� na orde ps�quica,canto se presenta � raz�n e � concien-cia como evidente e indubidable debeser considerado, en principio, incerto eproblem�tico, mesmo falso, xa que aresponsabilidade �ltima do sentido eda verdade radica nunha orde oculta edisfrazada. Debido a isto, a actitude dafilosof�a debe ser de desconfianza e oseu m�todo consistir�, esencialmente,en cr�tica ou anal�tica encami�ada areduci-lo visible ou consciente � invisi-ble e oculto. Non en van ambos, conMarx, son reco�ecidos como Ôfil�sofosda sospeitaÕ. Tal actitude tivo ampl�si-mo eco nas filosof�as contempor�neas

A Filosofía no século XX 57

5 Nietzsche, La Genealogía de la moral, Madrid, Alianza, 1972.6 Nietzsche, Así habló Zaratustra, Madrid, Alianza, 1972.7 Freud, Obras completas, Madrid, Biblioteca Nueva, 1948-1968, 3 vols.



de moi diverso signo. Poden citarse,entre moitas outras, filosof�as sociaiscomo as de Mounier, Althusser ouHabermas, o existencialismo de Sartree Camus, a antropolox�a de L�vi--Strauss, as hermen�uticas de Gadamere Ricoeur, e notables interpretaci�ns darelixi�n e da cultura (Marcuse). O cha-mado Ôpensamento d�bilÕ (Vattimo)quere, � cabo, po�er de manifesto nontanto a debilidade do pensamentocanto a falta de fortaleza do seu funda-mento, asumindo os seus autores a vin-culaci�n Nietzsche/Heidegger8.

Pasados xa cen anos desde a pri-meira edici�n de La interpretaci�n de lossue�os de Freud e da morte de Nietzs-che, ambos f�ronse liberando das inter-pretaci�ns reduccionistas; tanto dasque fixeron deles clave dun vitalismoautosuficiente ou consigna dunhaontolox�a irracional, como das que s�souberon entendelas como proclamado ate�smo anticristi�n ou s�ntese dunzool�xico pansexualismo. De Nietzs-che e Freud qu�danos, no balance dos�culo, a lecci�n de que unha Ôar-queolox�aÕ Ñsegundo a expresi�n deMerleau-Ponty retomada por Ri-coeurÑ tan real e eficiente como inad-vertida, � subsolo sobre o que se edifi-ca a orde da conciencia, e da raz�n, e dacultura en xeral, tam�n a daquelas crea-ci�ns que temos por m�is espirituais.Arqueolox�a que debe ser primeiroco�ecida para ser logo interpretada eorientada reflexivamente a favor daraz�n, a conciencia, a creaci�n e a liber-

dade. Para iso c�mpre comezar por unprimeiro momento cr�tico e de nega-ci�n, nihilista en relaci�n cos valoresalienados pola aceptaci�n acr�tica in-consciente, para proceder logo areconstru�-los verdadeiros e xenu�nos,a trav�s da liberdade consciente. De a�que a forza de tales ideas alcance decheo a nosa actual situaci�n.

Henri Bergson (1859-1941) inscr�-bese na tradici�n do ambiente Ôvitalis-taÕ, con independencia de Nietzsche eFreud. En analox�a con Husserl, elrepresenta a vontade de non reduci-larealidade a aquilo que os resultados daciencia emp�rica alcanzan. De a� a s�areivindicaci�n da conciencia como rea-lidade e actividade non susceptible deser aprehendida pola ciencia ou a psi-colox�a, e a inadecuaci�n do bioloxis-mo para dar conta do car�cter creativoinherente � propia evoluci�n biol�xica.A vida, a intelixencia e a concienciacaracter�zanse polo seu poder de in-ventar e, en consecuencia, non sonidentificables co que xa son9. A�nda quemenos estudiada, mesmo hoxe a obrade Bergson sup�n a reivindicaci�n deque os sentimentos, paix�ns, sensa-ci�ns, a propia liberdade e demaisdatos inmediatos da conciencia, nonesgotan nin limitan a s�a propia reali-dade, o que boa parte da biolox�aactual subscribir�a. Con grande in-fluencia no ambiente da filosof�a euro-pea, case ning�n dos intelectuais fran-ceses do s�culo foi alleo � seu

8 Vattimo e Rovatti, El pensamiento débil, Madrid, Cátedra, 1983.9 Bergson, Oeuvres, París, PUF, 1970. La evolución creadora, México, Aguilar, 1963.


maxisterio: entre moitos, Malraux, Sar-tre, Maritain, Mounier, Marcel.

2. A FENOMENOLOXÍA E A SÚA EXTENSIÓN

No balance global do s�culo tam-pouco parece dubidoso afirmar que aFenomenolox�a de Husserl, tanto polas�a propia obra como polas s�asnumerosas derivaci�ns, supuxo acorrente de pensamento m�is significa-tiva, a�nda con plena vixencia hogano.O seu est�mulo � o novo clima intelec-tual de inicios de s�culo, cando as con-cepci�ns globais do mundo do XIX(Hegel, Schopenhauer) son suplanta-das polos saberes cient�ficos e pola pro-fusi�n de teor�as do co�ecemento, quenacen co prop�sito de esclarece-lax�nese dos propios conceptos cient�fi-cos. A materia, o �tomo, a electricidade,a enerx�a, o son, a natureza da xeome-tr�a, o concepto de n�mero e de con-xunto, etc., foron motivando o desen-volvemento de numerosas ciencias quevan ser chamadas Ôciencias da nature-zaÕ. En paralelo, Dilthey10 teima enrevalidar un m�todo para as denomi-nadas Ôciencias do esp�ritoÕ ÑHistoria,Psicolox�a, Filosof�a, etc.Ñ a trav�s doconcepto de Ôconciencia hist�ricaÕ, fun-dada na dualidade da ÔvivenciaÕ, que �acto subxectivo pero indisociable daexperiencia obxectiva e hist�rica.Concepto que ser� retomado critica-mente por Husserl, Ortega y Gasset,Heidegger e Gadamer.

A nova situaci�n � percibida, conanterioridade a Husserl, por H. Cohen(1842-1918) que coa s�a obra KantsTheorie der Erfahrung (1871) marca o ini-cio e a tendencia da chamada Escola deMarburgo, completada por P. Natorp eE. Cassirer. Reinterpretando o kantis-mo, esta ori�ntase a po�er de manifes-to, por unha parte, a estructura a priorida raz�n e a s�a autonom�a congnosci-tiva; por outra, sup�n a novidade deadvertir que o a priori adquire sentidoobxectivo s� a partir do desenvolve-mento dos conceptos cient�ficos. Hu-sserl advirte a complexidade intelec-tual impl�cita nos novos co�ecementos,de tal modo que a xustificaci�n daciencia e dos seus m�todos fica porbaixo da diversidade evolutiva da s�afilosof�a. As� queda en evidencia se seatende a obras incipientes como Filo-sof�a de la Aritm�tica (1891) e Inves-tigaciones l�gicas (1900-1901)11 e a escri-tos �ltimos, como os recollidos en Lacrisis de las ciencias europeas y la fenome-nolog�a trascendental (1936)12. ParaHusserl non abonda reco�ecer, conKant, que a estructura a priori da raz�n(entendemento) garante a universali-dade e necesidade das leis cient�ficas.Kant, por outra parte, deixara en evi-dencia a insuficiencia do empirismo ede toda pretensi�n de funda-lo co�ece-mento cient�fico nos �nicos e simplesdatos experimentais, se ben estes soncondici�n necesaria de todo co�ece-mento cient�fico. Husserl percibe a insuficiencia da soluci�n kantiana


10 Dilthey, Introducción a las Ciencias del Espíritu, Madrid, Alianza, 1987.11 Husserl, Investigaciones lógicas, Madrid, Alianza, 2ª ed, 1985.12 Husserl, La crisis de las ciencias europeas y la fenomenología trascendental, Barcelona, Crítica, 1991.



porque nela non se aclara c�mo sexaposible a ensamblaxe da estructura apriori da raz�n/entendemento coaexperiencia, para a constituci�n doco�ecemento obxectivo. O seu prop�si-to orientarase ent�n a describir por qu�se produce tal ensamblaxe.

Non se pode describir sen datosde experiencia. Pero sup�n tam�n: a) reco�ecer que toda experiencia vaiasociada � ÔvivenciaÕ pola cal reco�ece-mos como propio o acto mesmo deexperimentar; b) entender que tododato ou experiencia sup�n ou implica aesencia da que � manifestaci�n. A esen-cia � a estructura necesaria das cousase, polo tanto, a condici�n para queestas se manifesten, � dicir, para quehaxa fen�menos. Cun exemplo: a expe-riencia de que Òestou lendo un libro queme agradaÓ, leva impl�cita a mi�a viven-cia ou reco�ecemento de que � un actoque eu executo, que fai parte de min;pola s�a vez, tal experiencia sup�n aesencia ÔlibroÕ e a esencia ÔagradableÕ. Afenomenolox�a ser� o empe�o por des-cribir esta relaci�n do suxeito que expe-rimenta e do obxecto experimentadocomo entidades s� intelixibles a partirda s�a relaci�n mutua. O que quedar�m�is claro a partir dos dous supostosseguintes.

2.1 Malia a insistencia na vincula-ci�n suxeito/obxecto, a fenomenolox�aparte do reco�ecemento da primac�ada subxectividade, tanto na s�a dimen-si�n gnoseol�xica, coma na axiol�xica,

afectiva, etc. � o suxeito, o ser humano,quen imp�n sentido � mundo. Por iso,antes dos co�ecementos experimentais(deste libro, dun metal que se dilata ouun electr�n que se despraza) debendescribirse as condici�ns de intelixibili-dade das formas puras do pensamento,co fin de clarifica-las categor�as l�xicase gramaticais que fan posible que poi-damos pensar e co�ecer calqueraobxecto, Ôun obxecto en xeralÕ.

Esclarecidas tales categor�as, faiseposible falar dunha comprensi�n a prio-ri do mundo, en canto que toda expe-riencia del se realizar� conforme e apartir de tales categor�as de intelixibili-dade. Tal prop�sito impulsa obras tem-per�s de Husserl como as Inves-tigaciones l�gicas (1900), contin�ase enIdeas relativas a una fenomenolog�a pura yuna filosof�a fenomenol�gica (1913)13 e culmina nas Meditaciones cartesianas(1931)14. Non se pode dicir que a feno-menolox�a, neste contexto, sexa allea aun certo racionalismo idealista coa nonpequena invitaci�n a facer da subxecti-vidade o lugar onde toda certeza atopao seu fundamento. Isto implica que aexperiencia, o mundo, o hist�rico, aobxectividade en xeral, aparecen comoo dubidoso e incerto, que adquire sen-tido s� a partir da s�a vivencia na con-ciencia.

Sen embargo Husserl � reiterativoen afirmar que a Ôintuici�n orixinariaÕ,aquela sobre a que debemos funda-lasnosas certezas, non pode ser un Ôeu

13 Husserl, Ideas relativas a una fenomenología pura y una filosofía fenomenológica I, México, FCE, 1985;Ideas relativas a una fenomenología pura y una filosofía fenomenológica II, México, UNAM, 1997.

14 Husserl, Meditaciones cartesianas, Madrid, FCE, 1985.


pensoÕ � estilo cartesiano, sen�n Ôascousas mesmasÕ, tal como son directa-mente intu�das e vivenciadas pola con-ciencia. Pero Ôas cousas mesmasÕ, talcomo aparecen nas vivencias, non sereducen � seu sentido natural ou a sim-ples fen�menos ps�quicos, sen�n quete�en o valor de fen�menos ou mani-festaci�ns de esencias, como acabamosde dicir. Fen�menos que presupo�en unlogos do que o fen�meno � s� manifes-taci�n. Polo tanto, o fen�meno non nosmanifesta algo que se agocha detr�sdel, sen�n aquilo que se abre ou se faiaparente pola s�a mediaci�n.

2.2 A primac�a da subxectividadenon prexulga nin o solipsismo nin as�a autosuficiencia. A fenomenolox�a,tanto a de Husserl como as posterioresderivaci�ns, tipifican isto mesmo a tra-v�s do concepto de ÔintencionalidadeÕque expresa o car�cter din�mico e acti-vo da subxectividade en canto que, enprimeiro lugar, Òa conciencia � sempreconciencia de algoÓ. Non cabe, pois,falar de conciencia sen actos que te�anpor finalidade ÔalgoÕ, isto �, unha reali-dade transcendente � propio acto. Ensegundo lugar, o algo, o obxecto, omundo e as cousas... te�en sentido namedida en que son significativas paraun suxeito. Isto quere dicir que as esen-cias te�en existencia pola s�a vivenciana conciencia a trav�s da mediaci�n das�a manifestaci�n fenom�nica. Estadobre relaci�n � constitu�nte do modode darse a situaci�n do home comundo, de tal xeito que xa non cabepreguntarse polo sentido dun conindependencia do outro. A conciencia,

pois, non Ôest�Õ no mundo, sen�n queeste � a condici�n para a s�a constitu-ci�n e desenvolvemento. O mundo,pola s�a vez, non � reducible � obxecti-vidade que as ciencias describen, sen�nque el � aquilo que se d� na certeza davivencia. Perde, polo tanto, o seu car�c-ter de Ôen siÕ, que inxenuamente aceptaa actitude natural, posto que o seu ver-dadeiro ÔserÕ � o de ser Ôfen�menoÕ, isto�, manifestaci�n de esencias.

O concepto de ÔintencionalidadeÕest� presente xa nas primeiras obras deHusserl, que acabamos de citar, pero as�a insistencia no recurso �s ÔcousasmesmasÕ acent�ase nas da �ltima d�ca-da da s�a vida (Àbaixo o influxo deHeidegger?), motivadas pola correla-ci�n conciencia/mundo. As� o confir-ma o concepto de Ômundo da vidaÕ(Lebenswelt) � que recorre en escritosfinais como � La crisis de las Cienciaseuropeas. O Ômundo da vidaÕ � o supos-to real, o fondo de experiencia configu-rado polas formas de vida, de cultura,de comunicaci�n, etc., que constit�en osubsolo primordial sobre o que se ali-cerza o co�ecemento cient�fico e aacci�n moral.

Os presupostos da fenomenolox�aforon fecundos en t�dolos campos dareflexi�n filos�fica que durante o s�cu-lo XX non abandonar� xa a s�a convic-ci�n fundamental, segundo a cal con-ciencia e mundo son indisociables. Areinterpretaci�n dos supostos fenome-nol�xicos no �mbito ontol�xico, exis-tencial, �tico, est�tico, relixioso, etc., foiunha constante do s�culo.




De modo inmediato tivo na Ges-taltteorie ou Ôteor�a da formaÕ, amplosresultados no campo da Psicolox�a con-tempor�nea, se ben pasando dos pos-tulados husserlianos sobre as esenciasa un realismo das formas, deducido daan�lise experimental. Merleau Ponty15 �un expo�ente significativo da vontadede fidelidade a Husserl, pero ilustradopolo naturalismo da Gestalt. Nicol�sHartmann (1882-1950) apl�caos, entreos primeiros, a unha ontolox�a realista,mesmo positivista, que considera oco�ecemento como transcendente �conciencia, mantendo que as cousas e o

mundo non se reducen a ser obxectopara un suxeito, porque se fundan noser. As cousas e o mundo son, si,ÔobxectadasÕ, en canto se ofrecen a serco�ecidas por un suxeito, pero nonÔobxectivadasÕ, xa que ning�n co�ece-mento alcanza por enteiro o dominio ea representaci�n exhaustiva do obxec-to. En todo co�ecemento sempre quedaun residuo, un Ôm�is al�Õ incognoscibleou ÔtransubxectivoÕ, que vai pospo�en-do o seu l�mite, nunha aproximaci�ncada vez m�is preto do ser, sen posibi-lidade de acadalo. Na medida en que oco�ecemento progresa do material �org�nico, � espiritual e social, vaisedese�ando paulatinamente o sentidodo ser. Teses que se perfilan nunhaextensa obra que culmina na s�nteseque leva o t�tulo suxestivo de El nuevocamino de la ontolog�a (1941).

Non menos significativa foi aaplicaci�n axiol�xica da Fenomeno-lox�a por obra de Max Scheler (1874--1928); a s�a obra principal, El formalis-mo en la �tica y la �tica material de los valo-res (1913-1916), a�nda � invocada nosnosos d�as como modelo de Ô�tica ma-terial dos valoresÕ, contraposta � (mal)chamado Ôformalismo kantianoÕ. Sche-ler toma moi poucas suxesti�ns deHusserl, pero parte da analox�a entreco�ecemento e sentimento. Se Husserlfai unha fenomenolox�a aplicable � pri-meiro tomando a vivencia como puntode partida para a intuici�n de esencias(l�xicas), do mesmo modo se dan expe-riencias e vivencias de obxectos que o

Nicolai Hartmann. […as cousas e o mundo non sereducen a ser obxecto para un suxeito, porque se fun-dan no ser.]

15 Merleau-Ponty, Fenomenología de la percepción, Barcelona, Península, 1975.


entendemento non capta, pero cunhavivencia polo sentimento que revelaque existen con independencia do su-xeito. Estes obxectos ou esencias reaisson os valores, indisociables das nosasexperiencias das cousas, nas que radi-can, como as s�as calidades materiais.Eles son aprehendidos por unha intui-ci�n sentimental, acto espec�fico oumodo concreto de sentir, distinto dosentimento. A partir de aqu� Schellertipifica unha ordo amoris ou escala devalores, que regula a orde paralela daobriga moral e de conducta, e serve desuposto para unha metaf�sica da per-soa e da comunidade de persoas queinfluir� notablemente nas filosof�asexistencialistas e personalistas (Mou-nier, Sartre, Marcel, L�vinas, Ricoeur).A s�a presencia enc�ntrase tam�n enHeidegger e � asunto obrigado, demodo xeneralizado, nos tratados de�tica ata a actualidade.

Dentro do amplo contexto confi-gurado pola Fenomenolox�a, sobresaea filosof�a de M. Heidegger (1889--1976), se ben el ser�, en gran medida,m�is a s�a contrapartida c� s�a conti-nuidade. Non � Heidegger alleo �sÔfilosof�as da vidaÕ e � neokantismoque, como xa recordamos, recobren osintereses entre os s�culos XIX e XX.Arist�teles est� igualmente presente nas�a obra, pola s�a formaci�n cl�sica.Sen embargo, as teses husserlianassobre a vinculaci�n conciencia/mundoe a intencionalidade son perceptiblescomo substrato subxacente � s�a filoso-

f�a que, � cabo, supor� a subversi�n dapropia Fenomenolox�a. As� � porquepara Heidegger o ser humano, antesque suxeito de co�ecemento enfronta-do a un mundo de obxectos e antes queconciencia intencional, � Ôser-no--mundoÕ, Ôser a�Õ (Dasein), ente que, cont�dolos demais entes ÔintramundosÕ,constit�e o mundo. Isto quere dicir quea Fenomenolox�a debe deixar de serciencia descritiva da conciencia e dasvivencias, para se converter en inter-pretaci�n da vida f�ctica, da situaci�nmundana deste ente, o humano, queten como modo de existir o de formarparte do mundo. De a� que aFenomenolox�a deba transmutarse enÔhermen�utica da facticidadeÕ. A s�aobra principal, Ser y Tiempo (1927)16,quere ser unha anal�tica Ôfenomenol�-xicaÕ do Ôser a�Õ, na vontade de ser fiel �divisa Ô�s cousas mesmasÕ. E Ôa cousaÕpor excelencia �, para Heidegger, o ser,fundamento do ente que � o Dasein ouÔser a�Õ, e de t�dolos demais entes, quese abre ou manifesta s� a trav�s do Ôsera�Õ. Por iso a pregunta polo sentido doser non pode formularse sen�n pormediaci�n do Ôser a�Õ, que � o ente poloque se manifesta. Ser y Tiempo conv�r-tese as� nunha descrici�n do Ôser a�Õcomo ser-no-mundo, coa temporalida-de como estructura.

Heidegger contin�a este proxectotam�n despois do chamado ÔxiroÕ(Kehre) da s�a filosof�a, se ben agora as�a hermen�utica do Ôser a�Õ se con-tin�a por mediaci�n da atenci�n �


16 Heidegger, El ser y el tiempo, México/Madrid, FCE, 1980.



sentido da linguaxe dos Ôpensado-res fundamentaisÕ (os presocr�ticos,pensadores do fundamento) e dos poe-tas (Holzwege, Unterwegs zur Sprache)17.Son igualmente notables os seus escri-tos sobre a t�cnica, entendida comoproducci�n que se encami�a a descu-brir ou revela-lo oculto e, polo tanto,sit�ase no proceso cara � verdade. Istoconverte a t�cnica na metaf�sica donoso tempo, en canto que a s�a esen-cia consiste nesa tafera de desoculta-mento.

A filosof�a de Heidegger conver-terase axi�a na referencia un�nimepara t�dalas filosof�as do s�culo, tantoen Europa como en Am�rica. Ins-piradora para os existencialismos, ela�brelle-lo paso �s correntes hermen�u-ticas de Gadamer e Ricoeur, que reto-man as teses husserlianas da inten-cionalidade a trav�s da concepci�nheideggeriana do ser-no-mundo. ParaGadamer18, a abstracta temporalidadede Heidegger adquire concreci�n �entender que a conciencia se configurae comprende a trav�s dunha triplaexperiencia ligada � tradici�n na que sereco�ece pertencente: est�tica, hist�ricae ling��stica. A filosof�a, en consecuen-cia, debe ser hermen�utica ou interpre-taci�n das vivencias est�ticas, dos efec-tos que a historia exerce sobre aconciencia e, en fin, dos textos e das lin-

guaxes, que son o �mbito privilexiadopara a comprensi�n que un suxeitopode acadar de si mesmo, da s�a situa-ci�n no ser e das s�as relaci�ns comu-nicativas. Ricoeur, pola s�a parte, cunprop�sito inicial inspirado na Feno-menolox�a encami�ado � comprensi�ndas estructuras da subxectividade (Levolontaire et lÕinvolontaire), evolucionacara a unha hermen�utica na cal acomprensi�n do ser humano, en t�do-los �mbitos da s�a experiencia, vaisefacendo posible s� a trav�s da interpre-taci�n das linguaxes, sobre todo dassimb�licas. Tal comprensi�n ser� sem-pre parcial e continxente, e a ontolox�anon pasar� de ser sempre ÔmilitanteÕ,en canto dependente das linguaxes quese interpreten19.

As teses husserlianas, reinterpre-tadas a trav�s da ontolox�a do Ôser a�Õ,inspiran igualmente obras como a de E. L�vinas que, apart�ndose do princi-pio husserliano da reciprocidade, en-tende que a relaci�n intersubxectivadebe asentar no principio (Àm�is hei-deggeriano?) da alteridade20. Isto su-p�n que o acto �tico primordial non �Ôeu podoÕ ou Ôeu deboÕ, sen�n Ôvelaqu�estouÕ, xa que a obriga se orixina nooutro que me interpela e obriga polofeito mesmo de ser diferente. De a� aobriga moral de respecta-la alteridade,pero coa salvagarda da diferencia.

17 Heidegger, Caminos de bosque, Madrid, Alianza, 1998; De camino al habla, Barcelona, Ed. del Serbal,1992.

18 Gadamer, Verdad y Método, Salamanca, Sígueme, 1977.19 Ricoeur, Tiempo y narración, México, 1998, 3 vols.20 Lévinas, De otro modo que ser o más allá de la esencia, Salamanca, Sígueme, 1987.


3. PRESUPOSTOS E ACTITUDES EXISTENCIALISTAS

Boa parte do s�culo estivo marca-da pola forma de pensar Ôexistencialis-taÕ, con notables representantes (Jas-pers, Sartre, Marcel, Camus), pero a s�aextensi�n supera a filosof�a e alcanza anovela, o teatro, a poes�a, a pintura e am�sica... Un balance non pode deixarde valora-lo xeneralizado clima intelec-tual existencialista, se ben con formas een grao moi diferenciados. Por iso fala-mos de ÔpresupostosÕ e ÔactitudesÕ exis-tencialistas, xa que o seu significadonon se reduce �s filosof�as que se acu-billan baixo a s�a denominaci�n.

O existencialismo tampouco nonse localiza unicamente no ambienteintelectual de entreguerras nin no da�ltima posguerra. Se xermolou e se fixomoda, para alg�ns, neses momentos,os seus problemas pasan definitiva-mente � filosof�a actual e conv�rtenseen referencia para a segunda metadedo s�culo porque, con novidade e radi-calismo, trae � primeiro plano un dosproblemas fundamentais da ontolox�acl�sica: o da continxencia existencial doser humano.

� Kierkegaard (1813-1855) quen,impulsado por un inquedo romanticis-mo, presenta a existencia como un pro-ceso de superaci�n incesante e asema-de problem�tico, pois que o tr�nsitoentre os estadios existenciais Ñest�tico,�tico e relixiosoÑ se realiza por media-ci�n da angustia e da desesperaci�n21.

Nietzsche, pola s�a parte, pon en d�bi-da, con decidido antiintelectualismo,toda fundamentaci�n ontol�xica daexistencia a par que trae a primeiroplano o seu car�cter creativo. Non �pequena a influencia das correntesest�ticas expresionistas que, comomostra a obra de Kandinsky (De lo espi-ritual en el arte, 1912), se motivan porcategor�as din�micas, pola potenciali-dade emotiva das cousas, pola s�aespiritualidade e forza irracional, e nonpolo realismo ou o racionalismo dasformas. Non menos significativa � am�sica, especialmente a de Mahler, naque de modo case xeneralizado se in-t�en o tremor, a angustia, a desolaci�n,como se aprecia en Canto de la tierra. �igualmente significativa a obra deDostoiewski pola s�a constante pre-sentaci�n da liberdade asociada � res-ponsabilidade da elecci�n persoal,sempre problem�tica e incerta (Los her-manos Karamazof). Significaci�n singu-lar tivo a obra de Kafka (1883-1924),quen en 1917 co�ece a Kierkegaard eescribe, inspirado nel, os seus Aforis-mos. Xa en La metamorfosis (1912) sim-bolizara a posibilidade da perda dapropia identidade, e en El castillo o serhumano � aguilloado pola expectativade certezas e seguridades, incesante-mente ansiadas, pero nunca alcanza-das. Toda unha rede de inquietudesnas que se atopa inmersa a condici�nhumana, refeitas en forma de expectati-vas (Àesperanzadas?) pola obra de A.Camus (1913-1960), desde El extranjero


21 Kierkegaard, El concepto de la angustia, Madrid, Guadarrama, 1965.



� seu testamento filos�fico, El hombrerebelde, motivo do seu desacordo conSartre.

Miguel de Unamuno non � alleo atales actitudes, ben perceptibles entoda a s�a obra, e agudizadas no nosofil�sofo pola problem�tica expl�citasuscitada polo conflicto entre fe e raz�n(La agon�a de cristianismo). Unamunoinscr�bese na tradici�n, que el remite aEspinosa fronte Descartes, da prece-dencia do Ôser sobre o pensarÕ (Del sen-timiento tr�gico de la vida), que entroncaa s�a filosof�a con Schopenhauer,Nietzsche e Freud. Kierkegaard � a s�areferencia inmediata, tanto na concep-ci�n da existencia como na s�a inter-pretaci�n da fe cristi�: para un comapara outro, Ôser cristi�nÕ � tarefa, loitacoti� contra a dificultade de crer, contraunha raz�n que di non e un coraz�nque di si.

Atendendo as filosof�as m�is sig-nificativas, os problemas que o existen-cialismo legou � s�culo poder�an reca-pitularse arredor dos seguintes.

3.1 A DISTINCIÓN ‘SER-EU-MESMO’ / ‘SER-EN-SI’

O existencialismo ten como fondoa diferencia entre Ôser-obxectivoÕ, Ôser--eu-mesmoÕ e Ôser-en-siÕ. Filosof�as co-mo as de Jaspers, Sartre e Marcel, esta-blecen unha expl�cita distinci�n entre opuramente obxectivo, natural e im-persoal, susceptible dunha ontolox�aigualmente obxectiva, e a esfera dohumano e libre, onde a persoa indivi-dual � a referencia ontol�xica b�sica

(ser-eu-mesmo). Vinculado � liberdade,o ser-eu-mesmo est� ante a expectativa,ante o que pode ser e non �, ante o Ôser--en-siÕ, que representa plenitude, idea-lidade transcendente � Ôeu mesmoÕ. Aexistencia, pois, precede e revela aesencia, o Ôser-en-siÕ, que para realizar-se necesita do existente. Jaspers dir�que o Ôser-en-siÕ � un concepto l�mite �que tende o existente, pero que nuncaalcanzar�.

A mediaci�n entre o Ôser-eu--mesmoÕ e o Ôser-en-siÕ � a liberdade.Esencial � Ôeu mesmoÕ, a liberdade � omovemento necesario do eu cara � rea-lizaci�n do Ôser-en-siÕ. Dito doutroxeito: a liberdade � o movemento do eupor se-lo que a�nda non �. Situaci�nque Sartre radicaliza � dicir que a nadahabita o seo do ser; ela � equivalente aun burato no ser, como o dun vermenunha maz�. O eu est� por forza impe-lido a encher ese burato, a realizar Ôesanada que �Õ. Por iso somos necesaria-mente libres22.

3.2 A RECUPERACIÓN DO SINGULAR

O subxectivismo que Kierkegaardenarbora fronte a Hegel re�lzase �entende-la existencia como proxectoque se vive subxectivamente: o serhumano � un facerse persoal e non unfeito (faciendum e non factum, dir�Ortega). Isto trae a primeiro plano acategor�a da ÔposibilidadeÕ, en granmedida tomada de Kierkegaard, na s�adobre dimensi�n: negativa, en cantoque o existente pode non ser, alienarse

22 Sartre, El ser y la nada, Bos Aires, Losada, 1976.


e perderse no mundo da banalidade;positiva, en canto que o existente podeÔser m�isÕ, Ôser doutro modoÕ, ÔsermellorÕ. Xa que logo, a vida � dramapersoal por dobre motivo. En primeirolugar, porque � nela onde a liberdadedebe realizarse, pero sen que no empe-�o a asista m�is tutela que a da s�a pro-pia responsabilidade. O ser humanoest� na vida sen proxecto nin modelodefinido, pendente dos cami�os da s�aliberdade, Ôxecto no mundoÕ, dir� Hei-degger. E, en segundo lugar, porque senon hai esencias previas, o que o exis-tente singular escolle e se imp�n per-soalmente, el�vase a modelo para todaa ÔhumanidadeÕ. Co cal a elecci�n sin-gular compromete a humanidade co-mo totalidade, reiterando a Kierke-gaard.

3.3 O CORPO COMO SÍNTESE E COMO SÍMBOLO

As filosof�as existencialistas trou-xeron � primeiro plano, con orixinali-dade respecto � tradici�n filos�fica, aconsideraci�n do corpo como Ôs�mboloÕda Ôcontinxencia necesariaÕ do ser hu-mano. O corpo �, pola s�a vez, Ôs�nteseÕque involucra a existencia coa herdan-za, o temperamento, a involuntarieda-de e inconsciencia coa carga de senti-mentos, da dor � alegr�a, que todo isoleva impl�cito. Sartre (El ser y la nada)describe c�mo o corpo introduce ele-mentos que rebordan a conciencia e oÔeu pensoÕ: paix�ns, apetitos, enfermi-dades, a morte..., de tal modo que o ÔeusonÕ non se d� comprendido sen�n apartir de tal reco�ecemento. En Marcelo corpo � ÔmisterioÕ e non ÔproblemaÕ,

xa que o seu co�ecemento non pode sercousificado, como o de calquera outroobxecto; s� accedemos a el como miste-rio, isto �, participando nos seus pro-pios actos.

3.4 OS OUTROS E A COMUNICACIÓN

A comunicaci�n entre existentes �asunto no que converxen os existencia-lismos, pero tam�n problema sobre oque se fan diverxentes as s�as opi-ni�ns. Certo que o existente debe reali-zarse singularmente, pero iso non evitaque a existencia f�ctica sexa un mit sein,un Ôser conÕ, en canto que os outros sonrealidade efectiva. Os outros son Ñcomo a liberdadeÑ necesidade nacontinxencia da existencia. Sartre far�da comunicaci�n un dos asuntos esen-ciais da s�a reflexi�n. Para el a existen-cia � Ôexistencia diante doutroÕ, o quefai dela unha especie de aparecer dian-te do outro, por iso debo reco�ecer queÔeu son como o outro me veÕ e necesitodel para a mi�a propia realizaci�n. Enconsecuencia, a comunicaci�n desper-sonaliza, obxectiva e cousifica, en cantoque o outro non me ve como un eu sub-xectivo, sen�n como un obxecto quecontempla. A comunicaci�n, m�is queachegar entre si os dous Eu, conv�rteosen obxectos de mutua despersonaliza-ci�n e, polo tanto, equivale a unhanegativizaci�n ou negaci�n alienanteda subxectividasde. A comunicaci�nentre subxectividades � a dos escravosatados � banco com�n da galera.

G. Marcel, en contradicci�n conSartre, ve na comunicaci�n a esencia daontolox�a existencial. O Ôser conÕ � s�




propio da persoa. Polo ÔconÕ comp�nsa-se dialecticamente a vida como com-promiso persoal e risco sen tutela.Agora ben, a comunicaci�n de persoasrequire a participaci�n de cada cal noÔmisterioÕ que o outro �, o que impideconsideralo obxecto e esixe respectaloco rango de alter ego23 do que necesitopara completa-lo meu ego. De a� que Òla�nica desventura es ser solaÓ, confesaRosa, personaxe do seu drama El cora-z�n de los otros.

Pola s�a banda, K. Jaspers fai dacomunicaci�n unha categor�a esencialda existencia, do co�ecemento e da filo-sof�a mesma. A existencia aut�ntica � s�concibible como comunicaci�n intere-xistencial, en canto que o Ôsi mesmoÕaut�ntico non se alcanza sen�n a trav�sdoutro Ôsi mesmoÕ, de tal modo que Ôoamor combativoÕ define a existencianon alienada. Pola s�a vez, a verdade �un itinerario s� alcanzable a partir depuntos de vista diversos, incluso diver-xentes, coa s�a comunicaci�n constitu�-da na estructura de todo co�ecementoverdadeiro e de toda filosof�a non dog-m�tica24.

4. A LINGUAXE E A SÚA INFLUENCIA

Os problemas da linguaxe nonson novos en Filosof�a. Poder�ase lem-brar a Plat�n e Arist�teles e as pol�mi-cas medievais arredor da significaci�n,que G. de Ockham culminar� con men-talidade de innegable actualidade. A

relaci�n cl�sica entre filosof�a e lingua-xe v�n marcada por unha preponde-rancia de problemas especificamentefilos�ficos e polas teor�as do co�ece-mento, que foron influ�ndo sobre asconcepci�ns ling��sticas. No s�culo XX,pola contra, as teor�as sobre a linguaxee moi en especial a nova ling��stica,van determinar moi profundamente asformas de pensar, provocando un nota-ble xiro no clima filos�fico do s�culo.

Desde d�as perspectivas podeestablecerse un balance significativoque dea conta da novidade que signifi-cou este que chamaremos Ôxiro ling��s-tico da filosof�aÕ.

4.1 A FILOSOFÍA ANALÍTICA

Con ampl�sima repercusi�ndurante boa parte do s�culo, a chama-da Ôfilosof�a anal�ticaÕ v�n motivadapola inspiraci�n de B. Russell e de L. Wittgenstein, se ben o seu n�cleofundamental se encontra no chamadoC�rculo de Viena, a partir do cal se con-solida unha metodolox�a inspirada nadas ciencias experimentais. Un ampl�-simo panorama de figuras e tentativaslogra que as correntes anal�ticas sexanas m�is universalmente divulgadas nonoso s�culo, tanto en Europa como enAm�rica do Norte. En 1910, Russelledita a s�a versi�n definitiva dePrincipia Mathematica, en 1921 Witt-genstein publica o Tractatus Logico--Philosophicus e contra os anos vintef�ndase o C�rculo de Viena, no que par-

23 Marcel, El misterio del ser, Edhasa, Barcelona, 1971.24 Jaspers, Filosofía de la Existencia, Aguilar, Madrid, 1965.


ticipan Schlick, Neurath, Carnap,Waismann, � que se adhiren as simpa-t�as do C�rculo de Berl�n onde est�nReichenbah, Dubislav, K�hler, entreoutros. En 1930 fundan a revista Er-kenntnis, dirixida por Carnap e Rein-chenbach, que se converte no �rganooficial do movemento anal�tico. Onazismo provoca o traslado �s EstadosUnidos de moitos destes investigado-res. En 1938 in�ciase en Chicago, polas�a inspiraci�n, a publicaci�n da Inter-national Encyclopedia of Unified Science, e

en 1949, dirixido por Ph. Frank, f�nda-se en Boston o Institute of the Unity ofScience. Como � perceptible xa polost�tulos, o seu obxectivo � traballar paraa configuraci�n dun concepto de cien-cia unificado por unha �nica metodo-lox�a.

Na complexidade dos seus presu-postos e influencias poden distinguirsetres grandes li�as na filosof�a anal�tica,todas con grande influencia tanto nafilosof�a coma na metodolox�a cient�-fica.

A primeira est� representada polochamado Ôempirismo l�xicoÕ (Russel,Carnap, Schlick) e m�vese en torno �idea fundamental de establece-los sis-temas conceptuais da ciencia. Para isoproponse constru�r unha linguaxe sim-b�lica un�voca na que se elimine todosigno que non te�a unha referencia narealidade (cousa, feito, elemento de-mostrable). Deste modo a significaci�nv�n determinada por criterios emp�ri-cos, isto �, polo Ôprincipio de verificabi-lidadeÕ. Carnap, nun escrito sintom�ti-co, propor� que a metaf�sica prescindade toda a s�a terminolox�a non referen-dada pola experiencia emp�rica, o queequivaler�a a elimina-la propia metaf�-sica25. A�nda que revisado, a aplicaci�ndo principio de verificabilidade supu-xo unha cr�tica moi severa para ossaberes non propiamente experimen-tais, que a mentalidade anal�tica relega� �mbito de linguaxes emotivas e senvalor de verdade. S� o experimenta-ble (ou matematizable) deber�a ser


Ludwing Wittgenstein é un dos creadores da chamada‘Filosofía analítica’ que máis amplamente repercute,durante boa parte do século, sobre o pensamento filo-sófico.

25 Cf. Ayer, El Positivismo lógico, México, FCE, 1965. Art. cit., páxs. 66-87: “La superación de la metafísi-ca mediante el análisis lógico del lenguaje”.



atendido como co�ecemento lex�timo,coa conseguinte reducci�n do �mbitotanto do saber como do real. O empi-rismo l�xico continuou tam�n a discu-si�n, herdada do s�culo XIX, sobre ofundamento da matem�tica coa cr�tica� apriorismo sint�tico kantiano, resal-tando os aspectos anal�ticos da lingua-xe matem�tica. Pola s�a vez, supuxounha grande achega � renovaci�n dal�xica, asoci�ndoa a formulaci�ns sim-b�licas.

A segunda serie de ideas procede,de modo moi singularizado, do propioWittgenstein, con influencia en toda afilosof�a posterior. Na s�a primeiragrande obra, o Tractatus26, a linguaxe �tomada como patr�n de realidade, detal xeito que Òlos l�mites de mi lengua-je significan los l�mites de mi mundoÓ(Prop. 5.6). Por iso Òde lo que no sepuede hablar, sobre eso debemoscallarÓ (Prop. 7). A linguaxe , pois, �imaxe do mundo, figura ou figuraci�nda realidade e o sentido dun enunciadoestriba na s�a capacidade descritiva darealidade, en proximidade � Ôempiris-mo l�xicoÕ. Na s�a segunda grandeobra, Investigaciones filos�ficas (1953),Wittgenstein opta por un cambio derumbo facendo da linguaxe usual o fil-tro a trav�s do cal consider�mo-la reali-dade. Pero na nosa linguaxe usual ouordinaria hai formas variadas e diversi-ficadas nas que o significado dos ter-mos v�n determinado polo uso. Ca-da forma ten as s�as regras de uso,como sucede nos xogos. Non �, pois,

posible unha visi�n �nica e homox�neado mundo e das cousas, xa que a lin-guaxe non � uniforme. M�is que de lin-guaxe, deberiamos falar con m�is pro-piedade de Ôxogos de linguaxeÕ. Afilosof�a debe ser unha loita contra aconfusi�n mental a trav�s da an�lise dadiversidade de formas ling��sticas.

A terceira li�a da filosof�a v�nrepresentada, ata os nosos d�as, polachamada Ôfilosof�a da linguaxe usualÕ.Motivada polas ideas do segundoWittgenstein, quedou asociada �Universidade de Oxford e � filosof�a doÔsentido com�nÕ de Moore. A�nda quecomparte co empirismo l�xico a tese donon sentido das proposici�ns metaf�si-cas, mant�n como medio de an�lise alinguaxe usual ou ordinaria, conside-r�ndoa �mbito privilexiado polo seum�ximo poder descritivo da experien-cia humana. A verdadeira linguaxe non�, pois, a un�voca constru�da polos l�xi-cos, sen�n a com�n, coas s�as ambi-g�idades e imprecisi�ns. Debe terse enconta que os propios enunciados dalinguaxe usual encerran, ademais dadimensi�n ling��stica ou locucionaria,a dimensi�n intencional do falante ouilocuci�n, e a s�a vontade pragm�ticaou perlocuci�n, pola que este tende aproducir efectos reais. A an�lise do actoling��stico na s�a totalidade � pa-ra Austin o medio m�is adecuado para esclarecer, non s� os procesos subxectivos, sen�n, e sobre todo, osprocesos comunicativos27. Searle (Actosde habla), contin�a esta tradici�n que

26 Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, Madrid, Alianza, 1973; Investigaciones Filosóficas,Barcelona, UNAM/Crítica, 1988.

27 Austin, Cómo hacer cosas con palabras, Madrid, Alianza, 1982.


nos nosos d�as segue tendo ampl�simapresencia por dous cami�os: primeiropola s�a vinculaci�n coas teses ling��s-ticas da hermen�utica fenomenol�xica,como no caso de Ricoeur; segundo,pola s�a ampl�sima presencia na teor�ada acci�n comunicativa de Habermas.

Ademais da s�a espec�fica contri-buci�n � metodolox�a l�xica e cient�fi-ca, a filosof�a anal�tica supuxo unha rei-terada e severa advertencia para que afilosof�a e, en xeral, os saberes non ex-perimentais, se impo�an m�todos e lin-guaxes que, se non son reducibles �experimentalidade ou � matematiza-ci�n, non por iso poden eludi-lo impe-rativo do rigor l�xico, da precisi�n ana-l�tica e a obriga de aducir boas raz�ns eargumentos razoables compartibles. Eisto porque todo discurso que reclameo rango de saber, se non o de ciencia,debe poder someterse a procesos devalidaci�n, de discusi�n e de confron-taci�n. A filosof�a e outros saberes an�-logos, se queren ter presencia nocampo do co�ecemento lex�timo, est�nobrigados a evita-lo verbalismo e des-botar toda linguaxe arbitraria ou in-comprensible, que non estea xustifica-da por alg�n tipo de raz�n l�xica ouexperiencia, a�nda que esta non sexa deorde emp�rica.

4.2 O ESTRUCTURALISMO E A SÚA INFLUENCIA

A ling��stica contempor�nea ten as�a referencia m�is significativa noCurso de Ling��stica general de DeSaussure, publicado en 1916, que intro-duce as teses estructuralistas, ampla-mente aceptadas pola ling��stica con-

tempor�nea, entre outros polo C�rculoling��stico de Praga (Jakobson, Trou-betzkoy) e pola Escola de Copenha-guen (Hjelmslev, E. Alarcos). As tesesestructuralistas encontrar�n amplaaceptaci�n en diversos campos daschamadas Ôciencias humanasÕ e tam�nno contexto espec�fico da filosof�a. DoCurso... e das s�as interpretaci�ns m�isformalistas, ded�cense en filosof�a osseguintes presupostos, que afectar�nde cheo o clima filos�fico do s�culo: a)a lingua (distingu�ndoa da fala) � unsistema de diferencias no cal non haitermos absolutos: diferencia entre fone-ma e fonema no morfema, entre signifi-cante e significado no signo, entre sig-no e signo nos enunciados; b) anegatividade, polo tanto, constit�eseen principio de significaci�n, en cantoque cada elemento (fonema, signo) sig-nifica m�is polos outros, polo que non�, ca por si mesmo; c) a significaci�n tenorixe inmanente e inconsciente, xa queprocede da propia estructura diferen-cial/negativa, sen recurso � suxeitofalante (antisubxectivismo) e prescin-dindo da cousa dita ou referencia(antiobxectivismo). Coma calquera ou-tro sistema semi�tico ou formal (mate-m�tico), a lingua significa con indepen-dencia do que fala e daquilo sobre oque se fala.

Estes supostos van cruza-la fron-teira da metodolox�a (ling��stica) parapasar � ontolox�a, provocando a xene-ralizaci�n dun modelo estructuralistade pensamento, aplicable tanto � suxei-to individual coma �s realidades colec-tivas. Tal modelo poder�a resumirse




como segue: A) A realidade debe serinterpretada como un sistema de sig-nos, significativos e operativos a partirda s�a propia combinatoria, con inde-pendencia dos suxeitos que operanneles. O suxeito � s� operador dunhal�xica que o precede, a da estructura naque est� inscrito. A orde social, econ�-mica, consumo, usos familiares, costu-mes..., son sistemas de comunicaci�nsignificativos a partir das regras da s�apropia combinatoria estructural. B) Aprecedencia da estructura fai que osuxeito sexa m�is producto ou resulta-do ca productor responsable. A inter-venci�n subxectiva � s� un efectosupraestructural, pois o sistema imp�na s�a l�xica antisubxectivista e antipsi-coloxista. O antisubxectivismo ampl�a-se como antihistoricismo en canto queo sincr�nico estructural adquire prima-c�a sobre o diacr�nico. C) A negativida-de, o que Ôcada un non �Õ, o outro, er�-xese en principio do que cada un podeser. A orixe do sentido despr�zase, polotanto, cara � relaci�n, as relaci�ns (deforza), no seo do sistema ou estructura.D) A consecuencia, para unha ontolo-x�a do suxeito, � a interpretaci�n fun-cional da subxectividade, en canto quecada un (signo, suxeito) significa envirtude do lugar que ocupa ou papelque desempe�a no sistema no que est�inscrito (social, econ�mico, produc-ci�n, consumo, etc.).

A xeneralizaci�n do estructuralis-mo faise expl�cita na inmensa obra deL�vi-Strauss aplic�ndoo � interpreta-ci�n do parentesco, do pensamentom�tico, da historia e do pensamento en

xeral (Antropolog�a estructural, I, El pen-samiento salvaje). Lacan apl�cao � inter-pretaci�n do Insconsciente (Escritos) eAlthusser � an�lise econ�mico social apartir da funci�n das ideas marxistas(Leer el Capital). M. Foucault, nunhaobra extensa, retoma os presupostosanteriores en relaci�n a diversos �mbi-tos de pr�cticas e saberes (loucura,exclusi�n carceraria, sexualidade)cunha conclusi�n xeneralizada: o serhumano, en t�dalas s�as ordes existen-ciais, da moral � psicol�xica, da est�tica� de consumo, � Òm�is un suxeitado caun suxeitoÓ. A s�a condici�n � ser unsometido � secuencia de epistemes ouconxunto de saberes e pr�cticas queconfiguran cada �poca. A consistenciada s�a identidade subxectiva � similar� dun rostro na area da beiramar, quese esvae coa primeira onda (Las palabrasy las cosas).

Como derivaci�n do formalismoestructuralista, poden entenderse asideas de J. Derrida, a�nda que conNietzsche e Heidegger � fondo. Para eltodo texto, a linguaxe como tal, non �m�is que un xogo de signos que seofrece � lector exento de referencia a unlogos ou significado, posto que a signi-ficaci�n deriva da tensi�n entre aestructura do texto e o acto de ler. Certoque a tradici�n occidental foi logoc�n-trica, sometendo o significante � ordedo significado, pero tal modo de pen-sar debe dar paso � pensar gramatol�-xico que ve na linguaxe un conxuntode grammata ou sinais, sen horizon-te hermen�utico determinado, aber-to � expectativa xerada polas s�as


renovadas lecturas. Tr�tase, pois, dedeconstru�-lo significado para abrirpaso �s expectativas que cada lectorachega desde a s�a singular situaci�n28.

As teses estructuralistas penetra-ron profundamente no �mbito cient�fi-co, no biol�xico especialmente. M�isal� da moda que supuxo nos anossesenta, segue a ser hoxe a seria adver-tencia sobre a insuficiencia do at�mico,do individual, do subxectivo, ou dosimplemente persoal ou singular, esuxire interpreta-la realidade, o mundoe a sociedade, como realidades verte-bradas por relaci�ns. Por este cami�o, orealismo cient�fico e o social as�cianseco formalismo estructuralista para defi-nir ou describi-lo suxeito actual comoun ser Ôde relaci�nsÕ que se constit�epola confrontaci�n coas estructuras depoder, pol�ticas e de consumo, cada vezm�is determinantes29.

5. NOVA MENTALIDADE NA EPISTEMOLOXÍACIENTÍFICA

O s�culo XX supuxo un notablecambio de mentalidade en relaci�n coalcance e a significaci�n das ciencias. Os�culo XIX seguira confiando no car�c-ter universal e necesario das verdades eas leis cient�ficas, continuando unhaepistemolox�a que se configurara deGalileo a Kant. Non � que se rexeite nonoso s�culo o valor das leis cient�ficas,pero, � tempo que se cuestiona o valor

absoluto da propia raz�n (Freud,Nietzsche), a ciencia vai sendo entendi-da como empe�o revisable, cuestiona-ble nos seus propios resultados. A estanova mentalidade contrib�en, coasconclusi�ns das xeometr�as non eucli-dianas (Riemann, Lobacevsky), a teor�ada relatividade de Einstein e a teor�acu�ntica de M. Planck, que po�en enevidencia a non identidade entre omicrocosmos, o meso e o macrocos-mos, e revelan a falta de analox�a entreos seus fen�nemos. Debido a isto, onoso s�culo � percorrido por unhanova mentalidade que ve en cada cien-cia un sistema de signos, adecuadopara a descrici�n e comprensi�n dosfen�menos, tecnicamente operativo,pero sen desbotar que poidan darseoutros igualmente v�lidos.

Neste novo contexto, a epistemo-lox�a m�is pr�xima � reflexi�n filos�fi-ca introduce algunhas notables novida-des, tanto polo que se refire � verdadee � significado das teor�as cient�ficas,como polo papel que se outorga �s ele-mentos ateor�ticos (psicol�xicos, socio-l�xicos) na formulaci�n de enunciadoscient�ficos.

5.1 Polo que se refire � significaci�ndas teor�as e verdades cient�ficas, no nosos�culo foise abrindo paso a idea segun-do a cal a obxectividade da verdadecient�fica debe socializarse, e a comuni-caci�n entre investigadores, a discu-si�n e a transferencia de resulta-dos... deber� ser pr�ctica asociada �


28 Derrida, De la Gramatología, Bos Aires, Siglo XXI, 1971.29 Touraine, Crítica de la Modernidad, Madrid, Temas de Hoy, 1993; Giddens, Modernidad e identidad del

yo, Barcelona, Península, 1997.



afirmaci�n de que ÔalgoÕ � Ôcientifica-mente verdadeiroÕ. De a� a esixencia desomete-las teor�as, non s� � proba dosfeitos, sen�n � confrontaci�n con outrasteor�as, evitando toda verificaci�n illa-da (Duhem-Quine). Pola s�a vez, non �incongruente aceptar que d�as teor�as,en aparencia non concordantes, podendar conta dos mesmos fen�menos. Eisto porque dunha teor�a cient�ficapodemos mostra-la s�a falsidade, peronon a s�a verdade30. Isto sup�n que ateor�a ha poder ser posta a proba (tes-tada) e dispo�er de elementos para queoutra teor�a poida contradicila. Unhateor�a cient�fica instaura ou configuraun campo experimental, pero, na medi-da en que evoluciona a investigaci�n,vaise impo�endo a s�a revisi�n. A teo-r�a, polo tanto, instaura unha certaracionalizaci�n dunha parcela de reali-dade, pero non � garant�a da plenitudedo seu co�ecemento. Por iso a cienciacontempor�nea se desenvolve a partirde hip�teses, modelos e previsi�ns queser� necesario logo ir corroborando ourectificando.

5.2 Verbo da incidencia de factoresateor�ticos, o s�culo foi prolixo naadvertencia sobre a influencia das con-dici�ns sociol�xicas en todo proceso deco�ecemento. O asunto xa o adianta D. Mannheim en Ideolog�a y Utop�a31 (1»ed., 1929), obra de gran significaci�n nocontexto das ideas do s�culo Ñse benhoxe menos atendidaÑ que suxire oconcepto de Ôsociolox�a do co�ecemen-

toÕ. Hoxe falamos m�is de Ôsociolox�ada cienciaÕ para advertir sobre a seriede factores que interve�en no seudesenvolvemento e, incluso, nas s�asconclusi�ns. Th. Kuhn (La estructura delas revoluciones cient�ficas) insistiu enque a ciencia non se desenvolve en vir-tude dun progreso promovido polal�xica da s�a propia racionalidade,sen�n a trav�s de momentos excepcio-nais ou feitos significativamente revo-lucionarios, que provocan o salto dunparadigma ou outro novo, entendendopor paradigma o conxunto de concep-tos e m�todos com�ns nun determina-do momento ou �poca. Pola s�a parte,Habermas analiza os factores non inte-lectivos que determinan as condici�nsda propia racionalidade. Segundo el, araz�n mobil�zase estructuralmente porcategor�as non te�ricas que chamaÔinteresesÕ Ñpr�ctico, t�cnico, autorre-flexi�nÑ, inherentes � exercicio mes-mo do entendemento, que determinana esfera da racionalidade cient�fica32.

Durante a segunda metade dos�culo foi significativa a preocupaci�npola teorizaci�n sobre a metodolox�acient�fica, vinculando linguaxe, l�xica efilosof�a da ciencia. Sen embargo, maliaa s�a fecundidade bibliogr�fica, osavances neste terreo parece que queda-ron no desenvolvemento da l�xica edos procedementos formais, con nota-bles achegas en relaci�n coas linguaxesdas ciencias e da teor�a de sistemas,

30 Popper, La lógica de la investigación científica, Madrid, Tecnos, 1962.31 Mannheim, Ideología y Utopía, Madrid, Aguilar, 1973.32 Habermas, Conocimiento e interés, Madrid, Taurus, 1982.


pero sen grandes consecuencias para oprogreso da ciencia como tal.

� igualmente notable a reflexi�nsobre o sentido antropol�xico da tecno-ciencia e as s�as consecuencias para aliberdade. Desde Max Weber33, unhareflexi�n ampla foi chamando a aten-ci�n sobre a nova situaci�n do nosos�culo. Por unha parte, a tecnociencialevou o ser humano � s�a propia exal-taci�n en canto que todo semella alcan-zable; por outra, a imaxe que nos face-mos do mundo � a que nos procura atecnociencia. En fin, a tecnocienciadesenv�lvese en virtude do seu propiodeterminismo, en gran medida alleo �control moral, s� sometido � l�xica doproceso investigador, sen fins �ticosprevios. Heidegger (Escritos sobre la t�c-nica) advirte de tal situaci�n; H. Jonassuxire repensa-lo futuro da humanida-de a partir dos poderes da tecnocienciaactual, sobre todo no �mbito biol�xico,reformulando bioloxicamente o impe-rativo kantiano: obra de tal modo que avida da humanidade futura poida sercoma a de hoxe34. A chamada Escola deFrankfurt (Marcuse, Adorno, Hork-heimer) supuxo unha ampla chamadade atenci�n sobre as capacidades alie-nantes que pode supo�er a tecnocien-cia, por outra parte necesaria, en rela-ci�n coa perda de identidade e deliberdade.

Nos nosos d�as, o chamado Ôpen-samento posmodernoÕ, nun dificilmen-

te tipificable manierismo en virtude daprofusi�n bibliogr�fica, � a advertenciaou, se se prefire, o diagn�stico da situa-ci�n de diseminaci�n das identidades,da vixencia do pluralismo ou da plura-lidade, en t�dolos �mbitos e en t�dolossistemas de valores, na profesi�n docontinxentismo radical que caracterizaa nosa actualidade. � o froito dunha finde s�culo que se desprende do contex-to intelectual dos seus primeiros doustercios35.

6. REFLEXIÓN SOCIAL E COMUNICATIVA

A�nda que a bibliograf�a sobresociedade e comunicaci�n foi heterox�-nea en asuntos e calidade e inabarcableen cantidade, ela estivo esencialmenteorientada � exposici�n e divulgaci�n.O resultado foi a aparici�n de magn�fi-cos manuais de Sociolox�a e sobre osm�is diversos problemas sociais, perocoa ausencia de filosof�as ou teor�associais orixinais e innovadoras. Istonon impide que aparezan obras denotable orixinalidade.

Jacques Maritain (1882-1973) �unha das figuras do s�culo, hoxe poucovalorada mesmo nos medios tomistasnos que se incribe o seu pensamento.Con independencia de acordos oudesacordos co seu xeito de pensar, nonter en conta a Maritain pode obedecer a d�as raz�ns: desco�ecemento da s�ainfluencia e ignorancia dos seus


33 Weber, La ciencia como vocación, Madrid, Alianza, 1967.34 Jonas, El principio de responsabilidad, Madrid, Círculo de Lectores, 1995.35 Cf., como síntese última deste ambiente, J. L. Pinillos, El corazón del laberinto, Madrid, Espasa, 1997.



escritos36. A s�a figura e obra, senembargo, representaron unha referen-cia de innegable modernidade, non s�para o tomismo e o neoescolasticismo,sen�n tam�n para a filosof�a universita-ria en xeral e non menos para mediosintelectuais socialistas e marxistas, quese debat�an nos paradoxos dun socia-lismo chamado humanista e opresor demedia Europa baixo o totalitarismom�is radical. O personalismo deMounier37 nace tam�n con inspiraci�nen Maritain, quen afronta as contradic-ci�ns do seu tempo a partir da riquezado tomismo m�is orixinal, o vinculado� defensa da persoa como realidadeespiritual, libre e comunitaria, con ideais non reducibles � pura materiali-dade. Na s�a ampl�sima reflexi�n, ocristianismo � para Maritain a s�ntesehumanista de valores morais, sociais,pol�ticos, etc. Os seus puntos de vistaforon de grande influencia, tam�n paraa difusi�n da doutrina social da Igrexa,cunha presencia de alcance nos mediosintelectuais (e pol�ticos) cristi�ns dosEstados Unidos, Hispanoam�rica, Ita-lia, Francia e, en menor medida, tam�nde Espa�a. O seu Humanismo integral,editado por primeira vez en 1936, reco-lle as conferencias pronunciadas enagosto de 1934 (!) na UniversidadeInternacional Men�ndez Pelayo deSantander. A s�a influencia contribu�utam�n a un novo clima nos medios dafilosof�a escol�stica, que no s�culoexperimentou unha notable renova-

ci�n, empezando por Francia eAlema�a, coa incorporaci�n dos pro-blemas propios da ciencia e do ambien-te do s�culo. Unha ampl�sima e s�lidabibliograf�a as� o demostra.

î longo do s�culo, as referenciasde fondo seguen sendo o marxismo,por unha parte, e a reflexi�n sobre asociedade liberal e democr�tica, poroutra. O marxismo sintetiza a tradici�nda chamada Ôsociol�xica do conflictoÕque retoma as contradicci�ns entreindividuo e sociedade; as teorizaci�nsliberais rem�tense xenericamente aKant, insistindo en que a liberdadeindividual � orixe e principio da ordesocial intersubxectiva, sen contradic-ci�n, polo tanto, entre ambos.

As ideas marxistas ser�n obxectode interpretaci�ns e lecturas diversas,mesmo contradictorias, pero que amo-san a s�a vixencia intelectual � longodo s�culo. No �mbito estrictamentesovi�tico, a Academia de Ciencias con-tin�a a difusi�n do pensamento deMarx, Engels e Lenin, fieis a un esco-lasticismo nada cr�tico, esencialmentesectario e obediente � dictadura pol�ti-ca. O Instituto Marx-Engels de Mos-cova propiciar� a edici�n MEGA dasobras de Marx. Pero o marxismo foiobxecto de atenci�n ampl�sima f�rados ambientes comunistas. E. Mounierve no marxismo a cr�tica previa e nece-saria para facer posible un humanismopersonalista (Manifiesto al servicio del

36 J. Maritain, Oeuvres complètes, París, Ed. Univ. Fribourg Suisse/Saint Paul, desde 1984, 15 vols.Descoñécese xeralmente a súa densa e enorme obra: 15 volumes con máis de mil páxinas cada un.

37 Esprit, fundada en 1932 e os seus demais proxectos iniciais, fráguaos Mounier en contacto con Maritain,do que se afasta amigablemente debido á esixencia de maior ‘ortodoxia’ católica que lle solicitaba.


personalismo); Althusser faino obxectodunha interpretaci�n estructuralistadas forzas sociais (Leer El Capital); E. Boch teoriza sobre a simbiose entreescatolox�a da esperanza e expectativadunha sociedade socialista (El PrincipioEsperanza); Garaudy vincula marxismoe realizaci�n hist�rica do cristianismo(Marxismo del siglo XX), nunha li�a queser� seguida polos movementos Cris-ti�ns polo Socialismo; H. Lefebvre as�-ciao a un humanismo non alienado pormedio da restituci�n do sentido dapraxe e pola cr�tica � Estado (El mate-rialismo dial�ctico); M. Henry introd�ce-se na obra de Marx a partir da serieda-de anal�tica da fenomenolox�a (Marx I:une philosophie de la r�alit�, Marx II: unephilosophie de lÕ�conomie); G. Luk�cs, apartir de teses marxistas, � autor dunhanotable e ampl�sima interpretaci�n daliteratura, da arte, da filosof�a, etc.(Est�tica, El Alma y sus formas, La novelahist�rica, etc.). Por �ltimo, o marxismo �amplamente atendido en �mbitos e ins-tituci�ns non marxistas, incluso expli-citamente antimarxistas, como demos-tran obras de tan notable rigor como ade J.-Y. Calvez, El pensamiento de CarlosMarx. Por programas e publicaci�nspode apreciarse que � ensinado regu-larmente en universidades cat�licas(Comillas, Lovaina, Gregoriana, Insti-tuto Cat�lico de Par�s).

O pensamento sociol�xico nonderivado das ideolox�as do conflictoten no noso s�culo continuidade nas�lida tradici�n dun amplo liberalismoxur�dico e pol�tico que, con m�ltiplesformulaci�ns, fai pivotar sobre o indi-

viduo libre e responsable a orde sociale colectiva. Coas secuelas neokantianasde principios de s�culo, en tan hetero-x�nea tradici�n sobresaen d�as figurassenlleiras: Max Weber e Hans Kelsen.Max Weber (1864-1920), sintetizandoidealismo e neokantismo, � un dos fun-dadores da filosof�a social contempor�-nea. Apart�ndose de todo transcenden-talismo ou totalitarismo social, entendeque a sociedade non � comprensiblecon independencia da acci�n (Handeln)dos individuos. Deste modo, o obxectoda filosof�a social ou sociolox�a � Òa acci�n social significativaÓ. Todaacci�n, en efecto, non se pode reducir �subxectivo porque ningu�n obra senter en conta a resposta (intersubxectivi-dade) que vai recibir. Por iso ser� nece-sario distinguir entre os fins subxecti-vos dun axente e o sentido social,hist�rico e cultural que deriva da s�aacci�n � procurar tales fins. A cienciasocial non pode reducirse � psicoloxis-mo que se dirixe a intenci�ns sen�nque debe ser comprensiva dos procesosreais que deles emerxen. Weber distin-gue catro tipos de acci�n: tradicional,afectiva, racional por relaci�n a valorese racional por relaci�n a un fin. Se a pri-meira e a segunda te�en menor signifi-caci�n social, a terceira vinc�lase �Ô�tica da convicci�nÕ que afecta as con-cepci�ns morais e o uso da liberdadepor cadaqu�n; a cuarta as�ciase � Ô�ticada responsabilidadeÕ que comprometea propia liberdade de acci�n cando sequere ou se debe obter un fin. O homepol�tico non � alleo � tensi�n entreambas, sometido � contradicci�n entreconvicci�ns asociadas e valores, con




independencia das consecuencias e res-ponsabilidades derivadas de obrigas efins socialmente esixibles38. A obra deWeber e a s�a teor�a da acci�n estar� xamoi presente na filosof�a social poste-rior, tam�n pola s�a previsi�n sobre ainsuficiencia do capitalismo e da s�aburocracia para satisface-los ideaismorais dos cidad�ns. Prev� as� a crisedo propio sistema capitalista e a chega-da dun ÔposcapitalismoÕ, do que hoxefalamos.

Hans Kelsen (1881-1973) � a outragran figura m�is estrictamente xur�di-ca, que se relaciona intelectualmentecon personaxes do C�rculo de Viena,Carnap entre outros, tam�n con Freude coa Sociedade Psicanal�tica, na Vienadas d�as primeiras d�cadas do s�culo.Kantiano no esencial, tanto na teor�a doco�ecemento como na diferenciaci�nentre ser/deber ser, ap�rtase de Kantpola non aceptaci�n do dereito natural.Kelsen entende que o dereito � consti-tutivo ou esencial, en canto que os indi-viduos non forman Estado ata queunha norma regula as s�as conductasmutuas. O Estado, pois, non � de orixenatural ou social, posto que a orde nor-mativa � o que o constit�e. As� pois, oconcepto sociol�xico de Estado presu-p�n o concepto xur�dico e non vicever-sa. O poder non pode ser exercidosen�n a partir de tal orde xur�dica, e anorma ten significaci�n obxectiva s� sese conforma a unha norma obxectivasuperior. De a� a esixencia da lexitima-ci�n constitucional do modo m�is aut�-

nomo posible por parte dos indivi-duos, para reducir � m�nimo as con-tradicci�ns da democracia representati-va. Esta est� sempre en risco de caer naautocracia porque a representaci�n sereduce a ficci�n formal e o sistemasomete os individuos a normas elabo-radas sen o seu co�ecemento e partici-paci�n (La teor�a pura del derecho).

Non � allea a �mbalas tradici�ns,a marxista e a liberal, a que se co�eceata os nosos d�as como Teor�a cr�tica,motivada inicialmente polo marxismoe polas crises da cultura liberal, e quede feito tomou o rumbo dun liberalis-mo que orientou o seu prop�sito finalcara � autonom�a do individuo e a s�aliberaci�n fronte �s instancias de domi-naci�n: inconsciente, estado totalitario,ideolox�as, sociedade de consumo. Noseu prop�sito primeiro, a teor�a cr�ticaentende que os ideais do liberalismoburgu�s s� poder�an ser alcanzados atrav�s do socialismo inspirado no idealmarxista, que implica un momentorevolucionario. A tal suposto engad�asea expectativa da superaci�n inminentedo sistema capitalista, segundo a con-vicci�n de Luk�cs, para quen o proleta-riado � suxeito e obxecto da historia e,polo tanto, o materialismo dial�ctico �a �nica forma adecuada para interpre-ta-la realidade (Historia y conciencia declase, 1923).

Con tales supostos, un grupo deintelectuais, xudeus e burgueses, fun-dan en Frankfurt, en 1923, o Institutopara as Investigaci�ns Sociol�xicas. Co

38 Weber, La ética protestante y el espíritu del capitalismo, Barcelona, Península, 1969.


seu primeiro director, Gr�nberg, deconvicci�ns marxistas, nel est�n Hork-heimer, Adorno, Benjamin, Marcuse,Fromm. O triunfo do nacionalsocialis-mo provoca o escepticismo sobre osseus prop�sitos, e en 1934 moitos dosseus fundadores se ven obrigados aemigrar �s Estados Unidos. De regresoa Alema�a despois da guerra, Adornoe Horkheimer reco�ecen o fracaso doseu ideal � constatar que as masas pro-letarias foron ga�adas polos ideaiscapitalistas, a par que deben reco�ece--lo fracaso do socialismo real nos pa�sescomunistas. De a� que os seus prop�si-tos se orienten agora cara � salvagardada particularidade, da autonom�a e dacapacidade cr�tica do individuo. A istose debe a s�a cr�tica a Hegel, a Husserle as disputas con Heidegger. Perotam�n a cr�tica a Marx e Engels(Adorno).

Na heteroxeneidade das s�asobras, a cr�tica dir�xese agora � novaalienaci�n que se xera a partir da situa-ci�n social derivada dun capitalismoque sustenta e � sustentado pola orga-nizaci�n e a xesti�n burocr�tica, cadavez m�is complexas, e pola utilizaci�nda ciencia e da t�cnica � servicio doconsumo. � un estado de cousas novo,� que responde o concepto de Ôraz�ninstrumentalÕ polo que se quere sinalarque o co�ecemento � medio e instru-mento � servicio da t�cnica que, polas�a vez, somete o propio individuo �

s�a l�xica39. Sen embargo, a esencia doindividuo non � redimible sen�n a tra-v�s da Ôdial�ctica negativaÕ, isto �, polaconciencia da contradicci�n entre o realÑo que �Ñ e os seus ideais Ño quepoder serÑ40. Marcuse, desde osEstados Unidos, ser� reiterativo nadenuncia da decepci�n do individuoparticular ante o fracaso da civiliza-ci�n, no noso tempo s� dominada poloconsumo41 (El hombre unidimensional).Fromm, compaxinando cr�tica con sis-temas establecidos, con clara tendenciamoralizadora, dedica as s�as obras amostrar que � posible a felicidade e avida aut�ntica, individual e persoal, noseo da sociedade actual (El arte de amar,El miedo a la libertad).


39 Horkheimer, Crítica de la razón instrumental, Bos Aires, Sur, 1969.40 Adorno, Dialéctica negativa, Madrid, Taurus, 1975.41 Marcuse, Eros y civilización, Barcelona, Seix Barral, 1968, e El hombre unidimensional, Barcelona,

Planeta, 1985.

Herbert Marcuse insiste moito sobre a decepción doindividuo particular fronte ó fracaso da civilización.



Jurgen Habermas, disc�pulo deHorkheimer, � quen na actualidadereinterpreta non poucas teses de Webere da Teor�a cr�tica. Menos motivado po-la crise dos valores do individuo libe-ral, dir�xese m�is explicitamente �situaci�n real do suxeito/cidad�n nocontexto da sociedade capitalista e tec-nocient�fica. Para Habermas, � raz�nson inherentes o Ôinterese t�cnicoÕ, queorienta cara � dominio da natureza, e oÔinterese pr�cticoÕ que orienta cara �comunicaci�n. Pero � igualmente nece-sario o desenvolvemento do Ôinteresecr�ticoÕ ou autorreflexi�n, para que nint�cnica nin ideolox�a desvirt�en o sen-tido da intencionalidade moral e daracionalidade. O positivismo actualelevou como �nica racionalidade ainherente �s ciencias positivas, asocia-das � interese t�cnico e lexitimadas co-mo �nico saber a trav�s dun discursoideol�xico que, invocando a primac�ada racionalidade cient�fica, posterga o�mbito das ciencias morais e da liber-dade. Esta nova ideolox�a tende a xus-tificar que moralidade e racionalidadesexan postergadas ou supeditadas �eficacia organizativa. A cr�tica ten quese dirixir a esta ideolox�a xeneralizadacomo condici�n para que o home dassociedades capitalistas avanzadas poi-da vivir motivado por ideais de liber-dade, solidariedade, xustiza e igualda-de, na expectativa dunha vida Ôm�ismoralÕ. Debe ser esta unha racionalida-de moral, sen l�mites positivistas nincoacci�ns ideol�xicas, que ben pode ser

chamada ÔpostindustrialÕ ou Ôposcapis-talistaÕ, en canto que xa non se satisfaicos logros do consumo e da organiza-ci�n das sociedades tecnificadas.

Na mesma intenci�n de lexitima--la vida moral e pol�tica, Habermassupor� unha notable revitalizaci�n dosproblemas fundamentais da �tica a tra-v�s da co�ecida como Ô�tica comunica-tivaÕ, baseada na pragm�tica universalda linguaxe. A linguaxe, pola s�a pro-pia natureza, encam��ase a producirefectos (pragm�tica). Entre eles o deentenderse e chegar a acordos facendocompatible individuo e comunidade. Apartir da confianza nesta funci�n prag-m�tica, a Ôdiscusi�n entre interlocuto-resÕ semella se-lo medio m�is eficazpara establecer criterios com�ns deacci�n que, por seren acordados, esta-r�n exentos de coaccion e ser�n �tilespara unha comunicaci�n universal senl�mites. A discusi�n debe esixir veraci-dade de todos, ter en conta as formasde vida concreta e conclu�r co somete-mento dos diversos dialogantes � prin-cipio do Ômellor argumentoÕ, aquel quesexa aceptado por todos como mellorfundado. Deste modo ser� factibleunha �tica Ôdemocr�ticaÕ, pero nonpositivista, en canto que apunta a unideal de comunicaci�n cada vez m�isuniversalizable e, xa que logo, nonsometida � que impo�en os feitos ou aconxuntura42. Apel advirte que, parafacer posibles os acordos, d�bese reco-rrer a unha instancia ÔtranscendentalÕou a priori comunicativa, retomando a

42 Habermas, Teoría de la acción comunicativa, I e II, Madrid, Taurus, 1987, e Pensamiento postmetafísico,Madrid, Taurus, 1990.


Kant, que na raz�n sirva de fundamen-to � pragm�tica universal43. Pola s�aparte, Rorty opta pola renuncia � argu-mentaci�n, convertendo o di�logo ensimple concorrencia de puntos de vista,sen preferencia para a racioalidade deningunha das partes e sen horizontedesexable de sentido compartible.Intencionalmente neutro, o di�logoaprox�mase m�is � conversa intrans-cendente ca � transferencia de raz�ns(dia/logos) para poder establecer unharacionalidade moral aceptable comuni-tariamente44.

7. BALANCE DUNHA ECONOMÍA DOMÉSTICA

No balance do s�culo non ser�aequitativo deixar f�ra a filosof�a espa-�ola, desigual pero con notable signifi-caci�n. Sen entrar na discusi�n sobrex�neros, Unamuno reitera que a filoso-f�a se desenvolveu no �mbito espa�olm�is a trav�s de formas literarias capor medio de sistemas conceptuais: elaest�, sobre todo, na poes�a dos m�sticosou no Quixote. Tal convicci�n parecehoxe tan certa coma cando el a escrib�aen 1905 (Vida de Don Quijote y Sancho).De a� que, avaliando filosoficamente os�culo, non poida ser pasada por alto apropia Xeraci�n do 98. Obras po�ticas

como a de Antonio Machado ouRam�n del Valle-Incl�n son o testemu-�o dunha reflexi�n, non lexicalizadaconceptualmente, pero que implicaunha fonda interpretaci�n de realida-des antropol�xicas, ps�quicas, sociais,hist�ricas, etc., de innegable fondura. Oque Unamuno enriquece coa variedadede x�neros e asuntos de evidente actua-lidade se se ten en conta o papel quecondece � �mbito sentimental. Mar�aZambrano, pola s�a parte, ser� igual-mente exemplo sobresaliente de c�moa intuici�n po�tica franquea o paso �reflexi�n, practicando a solicitude deHeidegger. E, con m�is proximidade �noso contexto, obras como a de Rosal�ade Castro, Otero Pedrayo e a do propioValle-Incl�n, foron fitos simbolizadoresna historia da espiritualidade, en senti-do hegeliano, de tan notable significa-ci�n como as filosof�as conceptuais45.

Ortega y Gasset � unha das perso-nalidades m�is suxestivas no panora-ma intelectual internacional do s�culoXX. Por riba de acordos ou desacordos,Ortega representa unha forma orixinaldo exercicio reflexivo motivado eimpulsado pola experiencia coti�. Daontolox�a � sociolox�a, da est�tica ��tica, a reflexi�n de Ortega nace do�mbito mesmo do vivido, conducido �


43 Apel, La transformacion de la Filosofía, I e II, Madrid, Taurus, 1985.44 Rorty, La filosofía y el espejo de la naturaleza, Madrid, Cátedra, 1980.45 Do poeta, a metáfora e dos símbolos..., orixínase a “vehemencia ontolóxica” (Ricoeur) pero o filósofo está

obrigado a repensar conceptualmente o que neles é só intuición emotiva. Neste empeño parécenme exemplaresnon poucos traballos. Citarei algúns máis próximos: C. Baliñas, Rosalía de Castro, entre a poesía e a Política,Vigo, Ed. Patronato, 1987; Descubrindo a Otero Pedrayo, Santiago de Compostela, Fund. Univ. de Cultura, 1991;X. L. Barreiro Barreiro (coord.), O Pensamento Galego na Historia, Santiago de Compostela, 1990. Barreiro éigualmente autor dun notable estudio sobre Mundo, hombre y conocimiento en Amor Ruibal (1978). Desde unhametodoloxía máis antropolóxica, son significativas para a relación simbolismo/concepto, as obras de M. Gondar



comprensi�n pola expresi�n concep-tual e ling��stica en extremo suxestivo.Nel repercute todo o contempor�neo evivo: a filosof�a, a arte, a pol�tica, asociedade..., pero tam�n a vida coti�,dos touros � sexualidade ou o deporte.A s�a forma de filosofar a partir dom�is inmediato � exemplo sen paran-g�n nas filosof�as europeas. M�is al�dos seus asuntos e opini�ns, Ortegasegue sendo hoxe mestre para o exerci-cio do pensamento activo e comprome-tido, pola s�a perspicacia e a s�a formasingular de exerce-la capacidade anal�-tica e cr�tica, dotado de extrema agude-za para elevarse do anecd�tico e acci-dental � categorial e substancial. Nonson m�rito menor as s�as interesantesprevisi�ns en relaci�n coa cultura euro-pea e espa�ola. Se todo isto � evidentenas s�as obras maiores, �o moito m�isen escritos tan heterox�neos como osrecollidos en El espectador ou en El hom-bre y la gente. A vida intelectual espa�o-la deste s�culo resulta incomprensiblesen Ortega. Sen establecer parang�ns, afigura de Eugenio DÕOrs � igualmenteprotot�pica dun pensamento elaboradoa partir da experiencia social e culturalcunha concepci�n non intelectualistada vida humana.

A pesar do desenvolvemento dokrausismo no s�culo XIX e a s�a in-fluencia na vida intelectual espa�ola Ñda Xeraci�n do 98 e a Instituci�n Li-bre de Ense�anzaÑ � t�pica a afirma-ci�n segundo a cal o escolasticismo foia filosof�a m�is oficial e socialmente

dominante no ambiente intelectualespa�ol do s�culo XX, paulatinamentecambiante a partir da d�cada dos anossesenta. Isto non impediu que, espe-cialmente por influencia da fenomeno-lox�a, se produciran obras tan significa-tivas como as de X. Zubiri e AmorRuibal. A prolixa obra de Zubiri � boexemplo de c�mo os grandes concep-tos metaf�sicos seguen a ser operativosna actualidade. Atento � fenomenolo-x�a de Husserl, Zubiri soubo trae-lofondo esencial do seu aristotelismo �comprensi�n dos grandes problemasda antropolox�a fundamental.

Non cabe d�bida sobre a signifi-caci�n da obra de Amor Ruibal no con-texto dunha filosof�a ilustrada pola tra-dici�n que, sen embargo, el retoma einterpreta con notable orixinalidade,fronte � uso que dela fixera a escol�sti-ca, da que � perceptible a s�a distancia.Con personalidade propia, a s�a refle-xi�n entra de cheo na modernidade dos�culo, por triple motivo: pola adver-tencia sobre o respecto Ô�s cousas mes-masÕ, con independencia da fenomeno-lox�a, fiel a un realismo que sabeinscribi-la individualidade no trans-cendente; por traer a primeiro plano etira-las consecuencias do car�cter de-terminante da relaci�n e do relacional,o que ser� xa unha constante do s�culo;pola importancia que na s�a obra seconcede � linguaxe como �mbito privi-lexiado a partir do cal pode avanzar areflexi�n.

Portasany, Crítica da razón galega, Vigo, Promocións Culturais Galegas, 1993; Romeiros do Alén, Vigo, Ed.Xerais de Galicia, 1989.


BIBLIOGRAFÍA

O recomendable � a aproximaci�n�s grandes obras que marcan a filosof�adeste s�culo e que fomos citando en no-tas � p� de p�xina. Delas recapitul�mo--las seguintes:Ayer, A. J., El positivismo l�gico, M�xico,

FCE, 1965.Foucault, M., Las palabras y las cosas,

Madrid, Siglo XXI, 1970.Freud, S., La interpretaci�n de los sue�os,

Madrid, Alianza, 1985.Gadamer, H. G., Verdad y M�todo I, Sa-

lamanca, S�gueme, 1977.____El giro hermen�utico, Madrid,

C�tedra, 1995.Habermas, J., Pensamiento postmetaf�si-

co, Madrid, Taurus, 1990.Heidegger, M., El ser y el tiempo, M�-

xico/Madrid, FCE, 1980.____Caminos de bosque, Madrid,

Alianza, 1995.Husserl, E., La idea de fenomenolog�a,

Madrid, FCE, 1982.____Problemas fundamentales de la feno-

menolog�a, Madrid, Alianza, 1994.Jaspers, K., Filosof�a de la existencia, Ma-

drid, Aguilar, 1965.L�vinas, E., De otro modo que ser o m�s

all� de la esencia, Salamanca, S�-gueme, 1987.

Marcel, G., El misterio del ser, Barcelona,Edhasa, 1981.

Mounier, E., Introducci�n a los existencia-lismos, en Obras, III, Salamanca,S�gueme, 1990.

Nietzsche, F., El nacimiento de la tragedia,Madrid, Alianza, 1973.

____As� habl� Zaratustra, Madrid,Alianza, 1972.

Ortega y Gasset, J., El tema de nuestrotiempo, en Obras, III, Madrid,Alianza, 1983, p�xs. 141-203.

____El hombre y la gente, en Obras, VII,p�xs. 69-272.

Ricoeur, P., S� mismo como otro, M�xico,Siglo XXI, 1996.

_____La met�fora viva, Madrid, Cris-tiandad, 1980.

Sartre, J. P., El ser y la nada, Bos Aires,Losada, 1976.

____El Existencialismo es un humanismo,Bos Aires, Ediciones del 80, 1982.

Unamuno, M., Del sentimiento tr�gico dela vida, Madrid, Espasa, 1990.

Wittgenstein, Tractatus Logico-Philoso-phicus, Madrid, Alianza, 1973.

____Investigaciones Filos�ficas, Barce-lona, UNAM/Cr�tica, 1988.

Zambrano, M., Hacia un saber sobre el al-ma, Madrid, Alianza, 1986.

Zubiri, X., Sobre el Hombre, Madrid,Alianza, 1986.



INon vou dicir nestas p�xinas por

�nde discorreu a �tica no s�culo XX,nin tampouco vou facer unha prospec-tiva dos cami�os que seguir� no s�culoXXI, como non sexan sen�n os comen-tarios necesarios que nos saian � pasosobre as distintas �ticas posibles, xul-g�ndoas desde o que puidera chegar aser a que aqu� se presenta, se � que,finalmente, se formula unha �tica,aquela que me parece fundadora parao hoxe que vivimos. ÀQue temos queindicar sobre a �tica? ÀComo poder�aacontecer que nada tiveramos que dicirsobre ela?1

Mais, ÀQue � a �tica? Comezareipor unha distinci�n neta entre moral e�tica. Plat�n dic�a con raz�n que depalabras non se discute. Aqu� entende-rei moral no sentido do que concirne �comportamento, e �tica ser� a filosof�ada moral. Moral, pois, ser�a o que toca� esforzarse nun xu�zo, un discerni-mento cr�tico do quefacer, dos queface-res, os comportamentos realizados, etam�n a pregunta polas condici�ns doqu� facer, dos comportamentos porrealizar Ñpor algunhas desas condi-ci�ns, seguramenteÑ; o seu labor esta-r�a en busca-los criterios para xulgareses quefaceres, tom�ndoos cada veznos seus contidos inmediatos. Polo

85


A ÉTICA OU O PREGUNTAR POLO BEN

Alfonso P�rez de Laborda*Facultade de Teolox�a San D�maso

Madrid

Enrique Rivera de Ventosa, doce amigoIn memoriam

* Catedrático de Antropoloxía Filosófica.1 Este texto vén tras outros anteriores dos que quere continua-lo pensamento e sen os cales dificilmente

poderá ser ben comprendido. A eles remito: “Leibniz y la innecesariedad mundanal de Dios”, Cuadernos sal-mantinos de filosofía, XII (1985), 45-65; “Racionalidad, realidad y verdad”, Cuadernos salmantinos de filosofía,XIX (1992), 5-40; “El hombre, metáfora de Dios, o la primacía de la metáfora en el hablar sobre Dios”, Cuadernossalmantinos de filosofía, XXI (1994), 105-134; “Teoría de la verdad: Sobre ciencia y verdad”, Diálogo filosófico,38 (1997), 203-214; “De si hay Dios. Breve tratado filosófico sobre si hay Dios”, La Ciudad de Dios, CCXII(1999), 527-597; “Sobre qué Dios es el que hay: ¿analogía del ser o univocidad del ente?”, Revista española deteología, LVIV (1999), 385-411; “De qué decir del ser del Dios que hay desde la analogía” (que espero que sepublique algún día); “¿Hablar de Dios un filósofo? Sí claro”, Revista Católica Internacional Communio, 20(1999),40-59; “¿Hay Dios?”, Alfa y omega, 11 novembro 1999, páx. 5; “La metáfora de los tres lugares”, relato-rio no Congreso habido na Facultade de Teoloxía San Dámaso, do 16 ó 18 de febreiro de 2000 (de próxima publi-cación); “La plenitud del ser, o la búsqueda de la verdad” (de próxima publicación).


86 Alfonso Pérez de Laborda

tanto, no referente � moral, semprehaber� d�as vertentes: a preguntainsoslaiable e persistentemente renova-da polo qu� facer, repetida en cadasituaci�n nova e cambiante, e as res-postas obtidas e asentadas, que se fanh�bito, costume, algo aceptado como oque semella obvio e coti�n, o quefacer.Pero, logo, reflexionamos con coidadosobre todo iso, o conxunto enteiro dosfaceres que facemos, intern�ndonos as�no terreo da moralidade; e levada areflexi�n a un grao amplo de xenerali-dade, m�is al� da consideraci�n parti-cular do qu� facer e do quefacer, dapluralidade do qu� facer e dos queface-res, m�is al� da concreci�n de queface-res feitos comportamento Ñpolo tanto,feitos corporalidadeÑ, m�is al� dasconsideraci�ns do suxeito dos compor-tamentos, no lugar onde se tenden osalicerces nos que, � cabo, todo aquilo seconstru�u e se relaciona, comezamos aconstru�-la �tica; n�tese que, desde a�, amoralidade comeza a aparec�rsenosa�nda como discernimento e ligaz�ncos nosos comportamentos e coasnosas corporalidades, por m�is quebusque xa xeneralidades; por iso, a�ndanos sabe a pouco, quixeramos ir al�n.Conseguintemente, nun lugar que v�nlogo, a filosof�a de toda aquela pr�cticaser�a a �tica; unha nova pr�ctica, pero,esta volta, pr�ctica de reflexi�n, debusca de alicerces, de punto arquime-deano, se o houber e o atopasemos. A�tica, a filosof�a da moral: a considera-ci�n dos fundamentos �ltimos do qu�facer e do quefacer, a reflexi�n sobreisto no grao filos�fico da xeneralidadefundadora. Para principiar coa �tica,

ent�n, haber� que comezar a falar doqu� facer e do quefacer desapeg�ndo-nos das s�as concreci�ns, buscando osmotores �ltimos que os fan posibles,que lles dan o seu sustento �ltimo, as�a coherencia, se � que a tiver e fose-mos quen a albiscala.

� obvio que a�, nesa pr�ctica,coma en todo o demais da nosa acci�nracional da raz�n pr�ctica, hai pregun-tas e respostas sobre qu� facer, pensa-mos Ñou non pensamosÑ qu� fare-mos, e logo, tralo facer, vendo qu�ocorre, os seus resultados e consecuen-cias, instalados xa no quefacer Ñsatis-feitos con el, quizais, a�nda que poidatam�n que moi insatisfeitosÑ, pensa-mos o que fixemos, se ben, evidente-mente, antes desa reflexi�n xeral, haiun qu� facer e o quefacer que se faih�bito, polo que nos atopamos coa cor-poralidade do quefacer, damos co que-facer feito corporalidade, coa pr�cticado facer que se nos fai corporalidade.Por iso, a �tica � o que v�n despois desapr�ctica, e porque esta se deu antes.

Emporiso, c�mpre notar quetam�n ela � unha pr�ctica, unha pr�cti-ca de reflexi�n, reflexi�n filos�fica sem-pre; tam�n ela � unha acci�n racionalda raz�n pr�ctica. Primeiro d�se a pre-gunta polo qu� facer, despois a acci�ndo quefacer, e logo, evidentemente, �a�, nesa pr�ctica, onde comeza o esta-dio da reflexi�n: Àque farei?, Àquefixen?, Àest� ben o que fixen?, Àfoi con-veniente o que fixen?, Àfoi inconvenien-te?, Àpodo facer mellor o que fixen?,Àcomo farei ben o que te�o que facer?,Àhaber� algunhas condici�ns para ver


de qu� xeito facer ben iso que heifacer?, Àonde est�n as raz�ns ou as cau-sas de por qu� foi mal feito iso xa feito?Un continuo preguntar con respostasque levan a novos quefaceres que, polas�a vez, vanse facendo corporalidades.Pero un continuo preguntar que non s�� individual, a�nda que as� formularaata o de agora as preguntas, sen�n quetam�n � societario: Àque faremos?, Àquefixemos?, Àfoi conveniente o que fixe-mos?, Àpodemos facer mellor o feito?,Àcomo faremos mellor o que temos quefacer?, Àhaber� algunhas condici�nspara isto?, Àonde est�n as raz�ns ou ascausas de por qu� se fixo mal iso que xaest� feito? Porque, evidentemente, hainon s� un qu� facer e un quefacer indi-viduais, sen�n que hai un qu� facer eun quefacer colectivo, societario, o caltam�n queda feito h�bito nas corporali-dades. Sen esquecer que a �tica, endefinitiva, ten que ver de maneira deci-siva coas preguntas en plural, para estecomezo da indagaci�n, empe�areimesobre todo coas preguntas en singular.A conxugaci�n en plural queda, comoun reto, para m�is adiante.

Encontr�monos as� nunha primei-ra reflexi�n, non tanto na reflexi�n doqu� facer que se me converte en quefa-cer, sen�n sobre todo, despois, nas vol-tas que dou sobre iso feito, sobre sepodo melloralo, sobre c�mo facer nopresente e no futuro, buscando semprealgunhas pautas xerais de actuaci�n, seas encontrase, se as houber. Pero xa deprimeiras, nesa palabra, ÔmelloraloÕ,hai un contido de mellor, � dicir, algoque ten unha relaci�n directa e esencial

co a�nda nin sequera mencionado, o bo:mellor, podo facelo mellor, � dicir, podofacelo m�is-bo.

ÀQue significar�a ese mellor, m�is--bo? Varias cousas; unha delas: eu ima-xinei, desexei e falei do qu� facer e f�xe-no, e despois, quizais, a realizaci�n nonfoi exactamente o que imaxinara, dese-xara e falara; imaxin�rao e desex�raomellor do que logo me sa�u, as� que haia� un malfacer do quefacer, e de novoincluso, indo m�is atr�s, quizais setrate dun malfacer do mesmo qu� facer.Pero, ent�n, vindo xa desde a reflexi�ndo qu� facer, toda reflexi�n sobre oquefacer, o feito e o que imos facer por-que se nos conformou xa como pr�cticado quefacer, tanto cando sexa mirandocara � pasado coma cando sexa miran-do o presente ou o futuro, entramos senningunha d�bida na reflexi�n domellor e do peor e, polo tanto, a�ndaque sexa dun xeito vago, inexperto,esbozado, nunha reflexi�n do bo e domalo.

Polo de agora, tal vez non sexam�is que unha comparaci�n coas ima-xinaci�ns e desexos previos, o que pen-samos antes do cara a �nde nos hab�alevar ese qu� facer meditado; unhacomparaci�n, unha reflexi�n, unha cr�-tica do �nde nos levou, que de seguronon era enteiramente o que esperaba-mos, que era peor do que esperabamosou, � contrario, poida que fora mellordo que criamos que �a ser. Sempre unxogo de comparaci�ns entre o imaxina-do e desexado co que entendemos terrealizado. En todo caso, pois, hai sem-pre como comezo da reflexi�n unha

A Ética ou o preguntar polo ben 87



comparaci�n con esa imaxinaci�n pri-meira, feita de primeiras, polo que nelanos vemos, de entrada, con palabrasque ve�en entretecidas con mellor oupeor, bo ou malo; en comparaci�n, poisque a�nda, certamente, non � ben e mal,unicamente � mellor-do-que, mellor doque esperaba, ou peor-do-que, peor doque cr�a, sen embargo, xa entramos enconsideraci�ns de mellor e peor, m�is--ben e menos-ben do que eu agardaba,do que quixen.

Toda reflexi�n, toda pregunta so-bre o qu� facer e o quefacer, polo tanto,est� tinguida con esa tonalidade domellor-peor e, se ben a�nda de maneiramoi vaga, do ben-mal. Na esencia mes-ma de c�mo se realiza na nosa pr�cticao acto de preguntar reflexivamentebuscando respostas para a nosa acci�n,d�se esa esencial comparaci�n entreprevisi�ns e resultados, entre desexos econsecuci�ns, entre imaxinaci�ns e cor-poralidades.

As�, par�cenos un apuntamentode moralidade, un paso m�is al� damoral, se por esta entend�mo-lo refe-rente a cada unha das acci�ns queforen, o xu�zo apegado a�nda �s pr�cti-cas producidas, e se por moralidade, encambio, agora entendemos un primeiroesbozo da necesidade dunha maiorxeneralidade na reflexi�n sobre iso quenos semellou como mellor e peor, bo emalo. Sen embargo, moralidade a�ndanon ser�a �tica, estar�a demasiado ape-gada a�nda � qu� facer e � quefacer.�tica, pois, ser�a a moralidade tomadacomo reflexi�n, a reflexi�n xeral sobreela. Moralidade ser�a a reflexi�n que

estamos facendo sobre o qu� facer, e oquefacer do xa feito, pero non tomadosen cada unha das s�as acci�ns, sen�nnun principio de xeneralidade; unhareflexi�n na que se nos aparece aquiloque ten que ver con quen � o facedordos comportamentos e das reflexi�nsobre eles. Moral ser�a, en cambio, unesbozo xa de reflexi�n sobre o qu� facere o quefacer, pero na concreci�n parti-cular dos seus contidos espec�ficos.Moral, moralidade e �tica, polo tanto,te�en que ver sempre xa coa reflexi�n,nunca son pura concretude do qu�facer ou do quefacer, sen�n a reflexi�nsobre eles, nun subir e baixar continuosna escala da xeneralidade. Moral emoralidade ter�an que ver coas cues-ti�ns do qu� facer e do quefacer; ambasse diferenciar�an s� no grao de xenera-lidade co que as abordaran, aquela naespecificidade de cada unha, de c�monos enfrontamos a eses actos espec�fi-cos que realizamos, esta nas xenerali-dades de qu� sexa iso de Ôqu� facerÕ eÔquefacerÕ que facemos e do seu alcan-ce, e de c�mo estas infl�en e se conver-ten en acci�n nosa, de c�mo nos en-frontamos a eses actos xerais querealizamos. �tica Ñacabamos de apun-talo e �molo ver en seguidaÑ a�nda queconstru�ndose con elas, � outra cousa.

Agora ben, no que iamos dicindoata agora apareceunos xa algo que nos� dado como un en-esperanza. Miramoscon coidado o que iamos facer e espe-rabamos certos resultados, o que noslevou � acci�n, mais obtemos uns resul-tados que de maneira moi normal nonse corresponden por enteiro coas nosas


esperanzas. Actuabamos, por as� dicir,en-esperanza. Logo, nun acto posterior,cando reflexionamos Ñxa o vimosÑ,v�monos impulsados a falar de mellorou peor, precisamente cando po�emosen comparaci�n aquilo que se nos dabaen-esperanza con iso obtido en-realida-de. Pois ben, � nese xogo entre o en--esperanza e o en-realidade onde senos d� o xogo de mellor-peor, e en puroesbozo d�senos xa o xogo de ben-mal.

Pero unha esperanza que porveces tam�n ocorre que se nos quedoucurta. Porque pode suceder que o queaconteceu como froito do noso actuarfoi mellor do que criamos. Estas consi-deraci�ns �brennos a un di�logo, unharetrocesi�n constante, entre o que espe-rabamos e o que resultou, entre o en--esperanza e o en-realidade. Desde esasiniciais esperanzas podemos imaxi-nar novas preguntas de qu� facer e,actuando, alcanzar novos quefaceresque responden a esas esperanzas, e,qu�n sabe, xa como en segundo grao,puidera ser que esas esperanzas se nosquedaran en pouco, porque nos decata-mos de que podemos m�is, somoscapaces de mellor, de mellorar Ñetam�n de empeorar, � evidenteÑ, e as�apar�cenos que o en-esperanza non �un dato inamovible que se nos d� deprimeiras, porque n�s podemos au-menta-la nosa esperanza, alimentarm�is e m�is o noso en-esperanza donoso preguntar e do noso responderactuando como creramos convenienteen busca do en-realidade.

Pero, vista esa posibilidade dequefacer mellor, o empeorar � tan ob-

vio que, en seguida o vemos, a acci�nque cara a aquel nos leva non nos com-pleta; o empeorar � unha posibilidadereal e absoluta, sen d�bida, e en moitasocasi�ns a �nica; pero esa esperanza naimaxinaci�n, no desexo, fainos quesexa, certamente, o melloramento, oamelloramento, o que nos tensa, o quenos fai vibrar, o que ansiamos conside-rar como m�is propiamente noso, aqui-lo polo que actuamos. E, se as� vale dicir, entre o apeoramento e o ame-lloramento, este �ltimo vai por dianteen canto que nos toma por de dentroasentando en n�s, pois �nos un reto,�nos unha posibilidade que debe senningunha d�bida conseguirse, d�ndo-se en n�s, polo tanto, como unha carrei-ra cara a ese amelloramento, cara � que� mellor, cara a comportamentos, cara anovas preguntas de qu� facer, cara anovos quefaceres, corporalidades, rela-ci�ns e criterios, cara a pensamentos ecr�ticas de pensamento que nos abrenportas (non deber�a ter utilizado estamet�fora, pois dar�a a impresi�n deque, previamente � nosa acci�n e �nosa reflexi�n subseguinte, as portasestaban a�, e non � ese o caso), que nosabre un mundo (tampouco deber�adicilo as�, porque parece ent�n que s�poderiamos imaxinar mundos posi-bles, o que tampouco � o caso, porquena mesma esencia da nosa imaxinaci�nest� o non nos cinguir � posible, sen�no pensar e desexar ardentemente mun-dos imposibles), por iso, ser� mellordicir: que, �ndonos al�n do meramentemundanal, ens�nchanno-la realidade,d�ndonos novas posibilidades dexogo, de xogo de realidades. Dito




nunha palabra: temos vontade de ame-lloramento.

N�tese, polo tanto, que xa pasa-mos aqu� do mundo � realidade, un pasoque de forma ineludible s� se realiza atrav�s de n�s, Ôcorpo de homeÕ Ñna s�aunidade-dual de corpo de home ecorpo de mullerÑ, e do que este signi-fica, inclu�ndo a construcci�n das s�ascorporalidades. Sendo as�, a �tica enning�n caso � labor mundanal, que sed� dentro do mundo e o conxunto dass�as posibilidades, sen�n que se nos d�no acceso � realidade.

A� ser�a, pois, onde se nos vai sus-citar, onde se nos est� presentando xa oproblema da moralidade. Desexos,imaxinaci�ns, construcci�ns que nosestiran; que tiran de n�s na acci�n, paraa acci�n, que nos fan producila, quenos levan cara a adiante, que se con-verten en relaci�ns con outros, con n�smesmos, que se converten en corpora-lidades, que son xa construcci�n creati-va de realidade. E al� � onde est� for-mulado o problema do amelloramento,o problema do mellor, do c�mo pasardeste amelloramento Ñque ser�a a�ndaconsideraci�n primeira da moralidadedas nosas acci�nsÑ a unha considera-ci�n real da moralidade, xa non comellor, co amelloramento, sen�n coben. A� �, se cadra, onde est� o paso damoralidade, ou desa moralidade pri-meira, � filosof�a da moralidade, ��tica, a falar do ben.

ÀPor que falar de ben? De primei-ras, quizais, falaremos de ben porquefalamos de mal, porque falamos de

peor, de apeoramento, porque falamosde confusi�n, porque falamos de malosresultados, porque falamos de que nonconstru�mo-lo que desexabamos e nonimaxinabamos, ou que imaxinabamose non desexabamos; porque as cousasnon nos resultan segundo as nosasesperanzas, porque o en-realidadedecepciona o en-esperanza. Pero istosignifica ent�n que as nosas esperanzasest�n a�, diante nosa, ro�das polosnosos desexos e imaxinaci�ns quexamais cesan. Por iso encontramos quealgo hai que cambiar na nosa pr�ctica,e temos que cambiar porque, se non,todo o edificio caer�a pola s�a base, eese edificio � nin m�is nin menos que onoso concreto edificio Ôcorpo de homeÕ,arrastrado sempre Ñcase sempre,mellorÑ pola ansia anhelosa do ame-lloramento. Por iso, o paso do en-espe-ranza � en-realidade � o que nos abreun portelo � consideraci�n non xa demellor, de amelloramento, sen�n deben, d�ndoseno-lo ben, polo tanto,entrando nese en-realidade. Todo isto,evidentemente, nun xogo sutil entreraz�n e vontade.

Porque, � claro, para iso, para eseapeoramento, non pagar�a a pena tantobuscar, tanto preguntar, tanto esforzode actuar, porque o noso empe�o nonlevar�a a nada, non desembocar�a enningures. Pero mir�molo m�is polomi�do: Ànon pagar�a a pena qu�? A res-posta xorde axi�a: non pagar�a a penaser, non pagar�a a pena ese longo pro-ceso de ir sendo que desemboca en serde verdade na realidade. � esencialconsiderar, pois, que descubrimos e


sabemos ben que somos capaces dem�is, que somos capaces de mellor. Eesa capacidade que temos, que se nosd�, que se nos esixe, que est� impl�citana carreira infatigable do preguntar edo responder na acci�n, que fai parteesencial da nosa pr�ctica, non se nosesixe desde f�ra, sen�n que, � contra-rio, n�s mesmos nola esiximos para acreaci�n diso que somos: Ôcorpo dehomeÕ, porque o decisivo deste non �iso que mundanalmente se lle d� nosseus constrinximentos constitutivos,sen�n iso que son os enormes graos deliberdade que o constit�en, de xeito tal

que o Ôcorpo de homeÕ, vindo de a�, dosseus constrinximentos, non mira xaning�n pasado evolutivo, sen�n unfuturo creador, con liberdade creativa,d�ndose naquel o paso definitivo domundo � realidade. O Ôcorpo de homeÕ,coas s�as relaci�ns cos demais e as cor-poralidades que produce, � o lugar noque d� ese paso: sendo unha parte domundo, o Ôpunto vermelloÕ da �rboreda evoluci�n2, �brese connosco � reali-dade, �breseno-la realidade; vendo oen-realidade, como antes diciamos, fa-c�monos creadores de realidade. Poriso, o xogo entre o en-esperanza e o en-


Home nunha paisaxe. Alberto Giacometti, 1958.[somos figuras nunha paisaxe, como me gusta dicir.]



-realidade � as� parte esencial desacreaci�n productiva de realidade, m�isal� do que, xa desde agora, non nos �sen�n (mero) mundo.

Este xogo creador ten que ser, xaque logo, unha creaci�n de ben.

Pero, Àque significa unha creaci�nde ben? Porque creamos, creamos reali-dade, creamos relaci�ns corporais,creamos relaci�ns con n�s mesmos quevan configurando iso que somos co-mo Ôcorpo de homeÕ, internamente enas nosas relaci�ns societarias, crea-mos corporalidades; somos figuras napaisaxe, como me gusta dicir. E Àde que maneira pode a� aparecer o ben,ten que aparecer o ben, aparece o ben? Un primeiro barrunto disto obten-se na consideraci�n de que nos encon-tramos anteriormente diso mellor, deque podemos mellor, de que sabemosmellor, de que queremos mellor, doamelloramento contraposto � empeo-ramento; dese dicirnos a n�s mesmosde contino: fagamos mellor, actuemosmellor, creemos mellor, convencidos deque a� est� o noso ser futuro, o nosoverdadeiro ser. Un ser, ademais, que enning�n momento deixou de ser Ôcorpode homeÕ.

T�dalas consideraci�ns de mora-lidade non nos marcan a�nda de xeitopreciso a direcci�n do ben, pero vemosxa algo decisivo, que te�en como notasesenciais ser algo que non se nos d� enestaticidade, � dicir, niso que nos ofrece

o mero estar no mundo, no puro emero ser derivado do feixe de constrin-ximentos que conforma o noso Ôcorpode homeÕ Ño lugar, pois, onde os cons-trinximentos, en sorprendente novida-de, se abren como liberdade, o lugaronde se d� o paso, profundamentemesturado, de ser-mundanal a ser-en--realidadeÑ, sen�n que o ben se nos d�no ser, no ser en-realidade. As�, o benrel�gaseme co ser, quizais non sexasen�n outro nome do ser, a considera-ci�n do mesmo ser desde outro respec-to, dos aspectos do en-realidade que sedan no seu xogo co en-esperanza.

Porque nesa fluxi�n, nesa fluenciado ir sendo, que d�ndonos un en-reali-dade nos abre � realidade, somos, �dicir, imos sendo. Mais, Àimos sendo,que? Ser; queremos ser e imos sendoplenitude de ser. Imos cami�ando, si,pero Àcara a onde? Cara a esa plenitudede ser: o Ôcorpo de homeÕ, nas s�as pro-pias relaci�ns, nas relaci�ns con outros,na producci�n das corporalidades,cami�a en dereitura a unha plenitudede ser. Conseguintemente, esa plenitu-de de ser que de forma tan creativa senos presenta � reflexi�n, pres�ntasenosna realidade como o ben � que aspira-mos. Mellor, quizais, o ben que nosaspira.

� verdade que algu�n pode dicirque non, que a� non se d� sen�n unpuro relativismo Ñou, peor a�nda,unha mera chanfaina de palabrasÑ,que o amelloramento � que nos referi-

2 Remito ás miñas páxinas: “Sobre dónde existe el ‘árbol’ de la evolución de los seres vivos”, en Origin ofIntelligent Life in the Universe, Villa Monastero, setembro 28-outubro 1, 1998, Varenna (Lecco) Italia (de próxi-ma publicación); e, simplificado: “Atapuerca y el árbol de la evolución”, Alfa y omega, 8 xullo, 1999, páxs. 3-5.


mos non � sen�n unha maneira defalar. � posible, pero coido que non �real, e non creo que poida ser as� polasrelaci�ns que a realidade ten coa verda-de. Poida que se diga que son eu, quesomos n�s os que impo�emos direc-ci�n � amelloramento. Non o dubido,pero ben que as� fose, o decisivo est� enque, a�nda que se cadra s� desa manei-ra, xa a ten; por creada de cabo a rabopor n�s que fose esa imposici�n, senembargo, con todo e con iso, marcadecisivamente o noso reflexionar e onoso actuar, e m�rcao con algo quesemella ser unha direcci�n, como m�ni-mo un esbozo dun cara a �nde na res-posta.

IIÀC�mo establecer de forma cabal

a relaci�n entre ser e ben? M�is atr�squedaba s� insinuada, pero a�nda,creo, non ben establecida; con todo, odito anteriormente pode ser interesanteno que, buscando, atopamos.

Falabamos do amelloramento, domellor, si, pero a�nda non queda funda-do o ben. Funda a ilusi�n, polo queacontece, ent�n, que a ilusi�n ten queser ilusi�n de mellor, debido a que,vivindo de ilusi�ns como vivimos Ñpode dicirse que o Ôcorpo de homeÕ �un animal de ilusi�nsÑ, Àp�dese terilusi�n polo peor? Mellor indica unhacomparaci�n, mais aqu� s� � como unprimeiro grao onde a�nda non haioutro termo para comparar; falamos demellor pero parecer�a que non temostermo de comparaci�n verdadeira,sendo unha ilusi�n de mellor-ca-antes.

Pero as�, sen d�bida, mellor indica xaunha direcci�n, un cami�o, unha fluen-cia, que nos v�n situada no tempo dasnosas ilusi�ns, pois nel � onde efectu�-mo-las comparaci�ns entre o que senos daba en-esperanza e o que obtive-mos en-realidade. Unha fluencia quesinala algo; quizais iso que sinala sexa,precisamente, o ben, en todo caso algoque parece estar m�is al� do que temos� alcance dos nosos faceres, e que nocami�o da fluencia, no xogo dos en--esperanza e os en-realidade, semellaindicar sempre un m�is al� dos nososen-realidade. Con ese mellor, pois, d�seunha sinalizaci�n, pero a�nda nonqueda claro cara a �nde sinala. En todocaso parece sinalar un Ôben ilusionan-teÕ. E temos vontade dese ben ilusio-nante.

Pero podemos ir m�is al�, poisqu�danos sempre unha posibilidade, ade reflexionar sobre qu�n somos n�s,qu�n somos � ser iso que somos: Ôcorpode homeÕ, xa que todo o que imosdicindo nestas p�xinas ten que ver conel, sae del, � a s�a acci�n, a s�a refle-xi�n. Por iso, unha antropolox�a ade-cuada � que en realidade somos creoque pode ofrec�rno-la luz que busca-mos. Desexo e imaxinaci�n son compo-�entes esenciais do Ôcorpo de homeÕ, epolo xogo que eles nos dan precisa-mente dicimos esa palabra: mellor; pre-cisamente falamos de amelloramento.As� pois, o desexo, a imaxinaci�n e apalabra, a acci�n e o preguntarse porela, recollidas e rexidas no que podepola raz�n e levadas adiante pola vontade, son as que sinalan en n�s a




direcci�n do noso cami�o, e ser�n elasseguramente as que nos indiquen isoque ventamos � final da direcci�n sina-lada, abr�ndosenos as� o cami�o quenos leva da ilusi�n anhelada � realida-de, do Ôben ilusionanteÕ � ben, o cal haquedarnos marcado para sempre conese trazo distintivo, precioso, de serunha ilusi�n anhelada, de ser algo que-rido con sede de vontade.

ÀTodo unha mera imaxinaci�n?Quizais, repito. Pero À� que o Ôcorpo dehomeÕ ten (meras) imaxinaci�ns? �obvio que en todo o demais non, Àser�posible que s� aqu� Ñe nalg�ns outrospuntos que nos tocan de preto, polosque discutimos con paix�n, nos que senos enche a vidaÑ as te�a? Os desexose as imaxinaci�ns son os que nos fixe-ron vivir, fannos vivir, farannos vivir,dannos vontade de vivir, porque vivir �nin m�is nin menos que estar cargadode proxectos, imaxinaci�ns e desexos, oresto, sab�molo, � malvivir. Por elessomos creativos, capaces de quere-loimposible, e de alcanzalo tantas veces.Endexamais nos deixaremos reducir �xogo dos posibles: o imposible � o qued� �s decisivas � nosa capacidade decreatividade. Os posibles ser�an osnosos constrinximentos, o imposible anosa liberdade. E temos sede de liber-dade, temos sede de imposibles, temosvontade de imposibles.

Pois ben, quizais nesa sinalizaci�ncara a un m�is al� � que podemos ilu-sionadamente ir � onde est� a proximi-dade ou a igualdade ou o ser outronome diso que habemos ser, que dese-xamos ser, que haberemos de ser por-

que a� est� o noso ser futuro, o nosoverdadeiro ser, e un ser, ademais, sab�-molo xa, que en ning�n momento dei-xou de ser Ôcorpo de homeÕ.

Pero iso significa que o ser �tam�n un ser m�is al�. � unha fluenciado que vai sendo, pero que nos leva aun definitivo ser; mais un definitivoser, Àde que?, Àde quen?, Àcomo? Imosindo, e ese ir indo vainos facendo ser.Hai como un m�ximo, unha plenitudeonde seguir sendo no ser, de ser un simesmo que nos saca desa fluencia que� a fluencia puramente temporal, por-que certamente unha fluencia pura-mente temporal no ir sendo l�vanos dexeito decisivo � corrupci�n ou � morteÑ� corrupci�n e � morte de toda anhe-losa ilusi�nÑ, e a�, desa fluencia, xordeun desexo de ser, unha vontade de ser,de chegar a ser plenamente, de ser endefinitiva unha realidade de ser, e esarealidade de ser ser�a o que nos marcao ben � que aspiramos, o cal ser�a as� outro nome desa realidade de serdefinitiva, de ser en plenitude. De-finitiva no sentido de lugar aspirante,que nos aspira contra si, como ideaci�nm�xima, como desexo absoluto, comoun lugar �ltimo � que merece a pena irpara ser, o para qu� derradeiro de todofacer, o lugar da nosa plenitude, o lugardo noso descanso. Ese ser que destamaneira non � xa meramente un sertemporal, que non � unha ultimidadena temporalidade, sen�n unha ultimi-dade na posesi�n de si, unha ultimida-de na plenitude do amelloramento; eesa ultimidade precisamente non se


presenta na frecha do tempo, sen�n, sevale dicilo as�, na frecha do ben.

A plenitude de ser � o noso m�xi-mo ben. � o ben definitivo que nosconstit�e, e quizais isto si sexa unhaapertura � ser e, asemade, noutro res-pecto, unha apertura � ben. E comoobvia e evidentemente ese ser quesomos, ese ser �ltimo, pleno, definitivoque aspiramos a ser e que nos d� onoso propio ser, propio, meu, que nosaspira, ese ser � observado, � dado porun Ser, un ser con mai�scula, un actode ser que nos fai ser iso que somos,podemos falar da plenitude do nososer. Se iso � as�, como creo que o �,como creo � razoable pensar que o �,porque o ser que somos ten evidentenecesidade de fundamento, ent�n eseacto de ser que somos � doaz�n do Ser;por iso, ese ser que somos � un serdado, un ser en plenitude, e da mesma,noutro respecto, � tam�n o ben, e nesemesmo respecto acontece que o Ser �tam�n o Ben.

Segundo imos vendo, o ben esta-r�a ligado as� con iso que se nos d� noser; o ben a� estar�a, pois que finalmen-te o que se nos d� � o ser. � verdade quecomo imposible-posibilidade t�molodado desde o principio, xa que s�mo-loque somos, Ôcorpo de homeÕ, coas infi-nitas posibilidades desexosas, imaxina-tivas, de fala e sentido, que se nos dan,que nos permiten aspirar � imposible,crealo, e que, polo tanto, se nos dan demaneira que enxergamos m�is, semprem�is. Pero Àm�is que?: a posibilidadede ser, mesmo de aspirar a se-lo impo-sible, a ser en plenitude. Pero, Àde ser,

que?: quen imos sendo, e de selo deverdade, de selo finalmente de verda-de, e deix�rnolo ser de verdade, na ple-nitude dos anos, na ÔcompletudeÕ davida, como se dic�a dos vellos patriar-cas. Ser � decisivo para n�s, mais que-remos que s� sexa o ser en plenitude.

ÀQue �, pois, o que se nos d�?: ser.Daquela, ese ser que se nos d� final-mente � un ben, ese � o ben, � o que senos d� como ben, � o ser que nos apa-rece como ben, radicalmente como ben,como a profundidade mesma e �ltimado desexoso, do que semellaba imposi-ble; como aquilo que, v�ndoo comoben, comprend�ndoo como ben, discer-nimos que � unha felicidade sorpren-dente a que se nos ofrece, a que se nosdoa.

Isto ser�a algo, quizais, do quetoca a esa relaci�n entre ser e ben. Peroresulta ent�n que a �tica non � a buscada felicidade. Non, a felicidade non aatopamos como engadido � irmos ati-nando e encontr�ndonos coa plenitudedo noso ser; o vivir �nos xa unha felici-dade, o ir sendo �nos xa unha felicida-de, o encontrarse con que � cabo habe-mos chegar a ser, con que, sendo,seremos ser que se nos d� en plenitude.Iso � xa unha felicidade, e ademais �unha felicidade que nos v�n apuntada,esbozada desde sempre, desde o feitomesmo de irmos existindo, de existir-mos como Ôcorpo de homeÕ, de come-zar a existir, a�nda que se dera o casoterrible de que fosemos un ÔmonstroÕ,un Ôcorpo de home monstruosoÕ, o cal,evidentemente, suscita � momento oproblema do sufrimento Ñpoder�a




dicirse da dor, pero gustar�ame reser-va-la palabra dor � que ten que ver com�is animal do noso corpo, da nosamaneira corpora-animal, de ser corpo,en cambio o sufrimento ser�a a dor doÔcorpo de homeÕÑ, o sufrimento quesempre nos axexa, que nos fai dicir tan-tas veces: buscamos felicidade e topa-mos co sufrimento.

IIIO ben, Àter�a que ver co deber?

Coido que non, e par�ceme de extre-mada importancia decatarse de quenon. Vexamos por qu�.

O deber ser�a a actitude racionalde cumprimento-diso-que-atopamos--como-esixindo-o-noso-facer-f�ra-de--toda-vontade, aquilo que encontra-mos en n�s mesmos como un imperati-vo de absoluta universalidade, de obrigado cumprimento na nosa racio-nalidade pr�ctica, sendo aquilo quedebe rexer sempre os nosos comporta-mentos. O ben depender�a en �ltimainstancia, pois, dunha actitude nosa,mellor, unha actitude nosa porque seencontra �nsita en n�s pero unha actitu-de que encontramos como obrigatoriapara facermos ben iso que habemos de

El grito. Luciano Díaz Castilla, 1980 […o sufrimento que sempre nos axexa…]


facer; pero, por m�is que se diga queela � unha actitude de racionalidadepr�ctica, en nada sae da nosa propiapr�ctica ou da nosa reflexi�n sobre ela,sen�n que nos atopamos con elavixiando o conxunto enteiro dos nososcomportamentos e das nosas reflexi�nssobre eles, planando sempre por ribadestes. Xa que logo, o deber ser�a algoprevio �s nosos quefaceres, regular�aospor enteiro, para sempre e na s�amesma ra�z; t�dolos nosos comporta-mentos deber�an estar ordenados poriso, tinguidos polo deber, coloreadosdo deber coma do cristal co que mira-mos, sen o que nin sequera poderiamosmirar, e que � previo a calquera acci�n.O deber, pois, onde estar�a a esenciamesma da moralidade, ser�a algo quese nos d� como condici�n previa a cal-quera acci�n posible. O deber tomar�aposesi�n de n�s mesmos antes decomezarmos calquera acci�n. As�, ocomportamento enteiro da nosa vidaindividual e colectiva deber�a aterse ��tica do deber. Nesta perspectiva, a�tica consistir�a no desenvolvementoordenado das nosas acci�ns rexidas nas�a mesma maneira de ser levado poresa actitude nosa de total e definitivaaceptaci�n do deber. O deber ser�a algoradicalmente noso, en canto que tingui-r�a calquera acci�n posible, pero, poroutro lado, estar�a por enteiro f�ra dosnosos desexos, imaxinaci�ns ou pala-bras, e, sen embargo, regular�aos porenteiro, domesticar�aos. O deber ser�a olevar t�dalas cousas � reino dos posi-bles, os posibles que se nos dan, desbo-tando de ra�z e con inusitada violenciaos imposibles. Trasladar�a � terreo da

moralidade ou da �tica Ñpois, Àquediferencia poder�a agora haber entreambas?Ñ o que aborrecemos da Ôunici-dade do enteÕ fronte � Ôanalox�a do serÕ,facendo daquelas o �mbito dos posi-bles en lugar de facelas o �mbito dosimposibles �s que nos levan desexos,imaxinaci�ns, palabras e acci�ns, todoo que somos e queremos ser comoÔcorpo de homeÕ.

Pero coido que non, que as cousasda moralidade e da �tica non se nosdan as�. M�is a�nda, creo que se fosenas�, se se nos deran as�, a lousa da des-gracia nos esmagar�a; que toda a creati-vidade dese estra�o e magn�fico ser �que vou chamando Ôcorpo de homeÕ,na s�a identidade-dual de corpo dehome e corpo de muller, desaparecer�abaixo a acci�n da tesoira castradora.Pois, en definitiva, Ànon son estas asmesmas tesoiras capadoras que Jac-ques Monod quer�a que utilizaramospara deixar fundamentado de formacientificamente segura o Ôprincipio deobxectividadeÕ? Por iso ser�a tanimportante non caermos feridos baixoa s�a terror�fica acci�n, salvaxementerealizada, por riba, coas nosas propiasmans. O ben non se nos d� nun deber,envolto no papel do deber, coma se,tropez�ndonos co pormenorizado �m-bito dos nosos deberes, encontraramosque o at�rmonos a eles � un deberimperativamente absoluto, e o ben esti-vera nese aterse.

En realidade, neste xeito de enten-de-la moralidade, o deber ser�a sem-pre un deber-ser, e un deber-ser que se dar�a s� no reino da raz�n




pr�ctica, � dicir, do que habemos facerdunha maneira conducida polo que sesup�n a racionalidade, no �mbito dacal suplantar�a sempre e en todo o ser,ata o punto de que, de darse ese, ser�as� naquilo que ten que ver coa puraraz�n, nunca coa racionalidade da nosaacci�n. Sendo as�, o deber-ser ponsef�ra do xogo das nosas imposibles--posibilidades que antes considerabana recreaci�n sutil que se nos daba nopaso dos en-imaxinaci�n �s en-realida-de. Por onde esta resulta ser unha �ti-ca de constrinximentos, en ning�n caso de liberdades. � verdade que ese deber-ser regulador de t�dolosnosos comportamentos, pero dado de antem�n, f�ra deles, a�nda que norma-lizador dictatorial de t�dalas s�as posi-bilidades, indica, regul�ndoo, o-que--sempre-e-en-cada-momento-temos--que-facer, coa pretensi�n de que a� senos ofrece a liberdade, liberdade per-fecta. Pero, pola contra, creo que esaliberdade � unha por sempre incalcan-zable liberdade, ata o punto, parece,que se tivera sido alcanzable, non setratar�a xa de cumprimento do deber--ser. O deber como imperativo absolu-to e universal para unha liberdade ab-soluta e universalmente inalcanzable.

Deste xeito, queda fixado comoliberdade iso que se nos d� como obri-gatorio e rotundo constrinximento, doque endexamais poderemos sa�r. Aliberdade f�isenos as� o inalcanzable,aquilo � que nunca poderemos chegar,que temos vedado por sermos quensomos. A liberdade � as� unha portaque se nos presenta sempre pechada,

que xamais poderemos abrir; un limiarpolo que, nesta vida mortal, nuncatransitaremos. A �tica do deber resulta,pois, unha visi�n rotundamente nega-tiva da moralidade da nosa acci�n,nunca m�is dedicada xa � reconfortan-te busca da vita beata ou da felicidade,sempre sab�ndose incapacitada para oque sup�n se-la liberdade. Unha �tica,por dicilo de xeito gr�fico, do m�isnegro pesimismo luterano, que deixatodo � Ôacci�n da gracia rotundamenteinmerecidaÕ, pero que seguramnete nosdeixa instalados no m�is puro desalen-to de toda acci�n-posible, e castradospara toda acci�n-imposible, separadoscortantemente da vontade. Unha �tica,ademais, � obvio, que levar� � cabo aunha liberdade que, abafada e aburri-da, se considerar� en seguida comodesligada por completo de todo deber--ser e que, de a�, pensar� que todo ser �sempre e s� un ser-en-(mera)-liberda-de, coma se a liberdade fora s� un desliarse de todo o que puidera ser atadura con ese pesante e obsesivodeber-ser que agora nos oprime ataesmagarnos co seu constrinximento deobriga, unha obriga dada para n�santes de calquera elecci�n; as�, unhaliberdade que, simplemente para ser,deixando de lado ese deber-ser, paradesliarse del, e por telo crido previa-mente Ñtal ter� sido o seu tremendoerro de orixeÑ, remata por se desligarde toda encarnaci�n, de toda carnalida-de, considerando como liberdade algoque en ning�n caso poder� ser xa aliberdade do Ôcorpo de homeÕ, sen�nque, esquecido da realidade das s�aspropias corporalidades, far� que parta


�s carreiras na procura do unicornio.Polo tanto, unha �tica do Ôdeber daliberdadeÕ coa que hai que romperamarras para que se perda na deriva.

As�, na �tica do deber, quizais, oben non ser�a outra cousa que levar alinguaxe de obrigas imperativas ÑÁfal-sas obrigas!Ñ iso que nestas p�xinasvou querendo dicir, e por onde de todaevidencia resultar� un fundamentalanquilosamento da relaci�n apuntadaentre ser e ben, coma se o tiveramostodo demasiado claro, como se as cou-sas se nos deran de claridade en clari-dade, o que tampouco aqu� � o caso.

O ben, daquela, Àter�a que ver cosvalores? Creo que tampouco.

Non � que estea en contra dosvalores, nin moito menos, pero coidoque por eles non pasa a esencia mesmada moralidade, a cal mira, creo, cara aoutros lugares, lugares de ser.

A cuesti�n d�se en ver �nde osvalores est�n colocados. Eles non son oben, non constit�en, polo tanto, opunto de busca da �tica, pero, eviden-temente, penden do que ela terminepor resultarnos. Os valores dar�anse,por dicilo as�, no terreo da moral. Secadra os valores non son outra cousasen�n o que ten que ver coa polaridade�ltima do qu� facer e dos quefaceres.Os n�cleos nos que van callando onoso qu� facer e os nosos quefaceres,unha vez discernidos, non en cantotales, pois ent�n s� ter�an nome decomportamento, sen�n en canto quemostradores dunha polarizaci�n dife-renciada cara � que nos imos ir dirixin-

do. Os valores, as�, ser�an os polosdiversificados cara �s que, na nosareflexi�n sobre o qu� facer e os quefa-ceres, encarreir�mo-lo emperrencha-mento racional que dirixe a nosa acci�nracional da raz�n pr�ctica. Por iso nonhai ÔvalorÕ, sen�n ÔvaloresÕ.

Os valores ser�an como a concre-ci�n encarnada nos varios respectosque nos interesan para a nosa acci�nfutura daquilo que m�is arriba chama-ba amelloramento. No discernimentodos distintos faceres albiscamos nodose contranodos. Os nodos supo�emos, edisto imos tendo experiencia, que pro-ducir�n o amelloramento; os contrano-dos, pola contra, o apeoramento. De a�,no cami�o da ida Ñporque, hab�molover, hai un cami�o de volta desde obenÑ, vanse constitu�ndo os valorescomo os lugares polos que teremos quetransitar na acci�n que nos propo�e-mos; os valores, pois, son cousa nosa,a�nda que con toda a enorme complexi-dade de todo aquilo que � Ôcousa nosaÕ.Ser�an, as�, indicaci�n de cami�os se-guros Ñque nos van parecendo segu-rosÑ para chegar �s lugares onde ir, �sque pensamos que paga a pena pugnarpor ir, pois esforz�ndonos en transitarpor eles t�mo-la certeza racional Ñemperrenchamento racional da raz�npr�ctica, como adoito denominarÑ deque chegaremos al� onde queremoschegar, � lugar do amelloramento. Eas�, por ser unha concreci�n encarnada,te�en os valores tanto que ver coa cons-trucci�n das nosas corporalidades. Soncomo os puntos nodais de referenciaque nos sinalamos para conseguir




amelloramento de acci�ns concretas edos seus resultados en corporalidades.Os valores resultan os variados nodosreflexivos dese emperrenchamentoracional da raz�n pr�ctica, o seu desti-lado �ltimo, coma se foran a pancartaque arrastra unha procesi�n de segui-dores, porque lles marca con claridadeos obxectivos que se queren para o seuqu� facer e os seus quefaceres, polosque se loita, que se imaxinan e desexancomo cami�o preferente para chegar al�onde se fala.

Xa que logo, non son os valores,nin moito menos, os que ocupan olugar central da �tica. Si ocupan, segu-ramente, lugar central na moral, mes-mo pode que a moral termine sendounha moral de valores. Pero estes nonson algo que se nos d� en ningunhaespida obxectividade sen�n que sondestilado �ltimo das nosas construc-ci�ns para a acci�n, producidos polosnosos propios emperrenchamentosracionais nos que nos facemos fortesniso que imos sendo. No que denomi-no cami�o de volta, cando constru�mo--la �tica, partindo do ben encontrado,ent�n, tam�n aqu�, teremos que volversobre a moral dos valores para coho-nestalos en coherencia con iso que, en-t�n, ser� o noso punto central que mo-dere e ilumine todo comportamento.

Pero, ent�n, Àser�n os valores, efinalmente, a moralidade ou a �tica,algo en �ltima instancia reductible apura e dura socialidade? î meu pare-cer, obrigadamente debo responderque tampouco.

A maneira de pensar aqu� empe-�ada indica algo decisivo, demasiadasveces esquecido: a moralidade � unhadas nosas corporalidades, e das m�isimportantes, pero isto non significaque sexa un (mero) constructo dasmaneiras societarias de facer. En queisto sexa as� como digo nos xog�mo-loconxunto enteiro do que imos pensan-do, pois se resulta que todo o que con-cirne � moral � puro constructo socie-tario, pura e dura invenci�n dasociedade, todo o que ve�o dicindo �rematadamente falso.

Unha primeira raz�n obvia � quetodo comportamento societario foi e �comportamento de individuos quega�aron a partida e converteron ass�as preferencias en corporalidades deacci�n comunitaria acatadas ou acepta-das por todos Ño que d� non poucamodularidade a esa conversi�nÑ,impostas para todos, o que tantas vecesobriga � disensi�n. S� non ser�a as� sese retrotrae o comportamento humanoa un puro e simple instinto que vaimedrando desde o reino animal m�isbaixo ata o comportamento �tico m�isrefinado, o que, hoxe por hoxe, sem�-llame un emperrenchamento moipouco racional, moi pouco defendible,segundo a mi�a opini�n, de maneiralimpamente racional.

Pero hai m�is. Creo que todo oque co�ecemos sobre o que somosemp�rranos � posibilidade do paso dapregunta por Ôqu� � o homeÕ � pregun-ta por Ôqu�n � o homeÕ, paso � que, �meu entender, finalmente nos vemosempurrados con absoluta necesidade


racional. � aqu� onde o Ôprincipio deobxectividadeÕ Ñcoa autoutilizaci�ndas s�as tesoiras de castrarÑ revela ass�as carencias esenciais, indicando anecesidade dun Ôprincipio antr�picoÕque nos acompa�e ata os l�mites mes-mos da mundanalidade, abr�ndosenosas� o ancho mundo da realidade; ondesuperamos amplamente a nosa rica ins-tintualidade de corpo animal, para,sendo Ôcorpo de homeÕ, como figurasnunha paisaxe, adentrarnos a grandespasos e para sempre nesa realidade quese nos aparece agora como creada porn�s e para n�s. Que sexa as� sinala,creo, a construcci�n persoal dos com-portamentos morais, a�nda que, sem-pre, sabendo que estes, � se faceren corporalidades, d�nsenos como quefa-ceres recibidos directamente do com-portamento societario. Pero a historiaind�canos unha e outra vez c�mo se d�a ruptura e a construcci�n das corpora-lidades morais, sempre nun xogo noque o persoal e o colectivo se a�nan demaneira case inextricable. Tam�n aqu�se d� o xogo de circularidades: d�senosque te��mo-la posibilidade de recrearata o imposible, e esa recreaci�n denovo � un d�rsenos; o que tanto xogoproporciona, un novo episodio do xogoentre constrinximentos e liberdades.

ÀCaeremos, por a�, no escepticis-mo de que todo vale, de que todo �igual, de qu� m�is d�? Claro que non.

O escepticismo todo o rebaixa,pero non sinala ren, non indica ren,non abre porta ningunha, nin sequera aimposible porta do desexo, sen�n queas pecha. Destr�e, non constr�e.

Descreativiza, non crea. Por temor �sufrimento, desconf�a da felicidade.Poder�ase pensar que a moral e o bennon sexan m�is que esencia mesma daraza, da animalidade. Non. Poder�asepensar que a moral e o ben non sexanm�is que unha introxecci�n dentro donoso comportamento, do noso dicir, donoso falar, do que a sociedade pensa,pero isto � unha sandez, pois a socieda-de pensa porque antes foi pensado porÔcorpos de homeÕ. Iso par�ceme quenon ten sentido ning�n.

� verdade que moito do quesomos, do que imos sendo, do queamelloramos, se nos d� no xogo dascircularidades, en retrocesi�n, d�senosen relaci�n, d�senos en corporalidade,por suposto, pero a punta �ltima da eti-cidade, da moralidade, da filosof�a damoral, da filosof�a do quefacer, da�tica, � unha imposible-posibilidade, eesa punta �, para n�s, unha verdadeirarealidade. � algo � que podemos aspi-rar, � algo que nos arrastra, que nossorbe o siso. � algo � que decididamen-te imos; � algo para o que t�mo-la entei-ra vontade. Pero todo isto nada ten deescepticismo, en nada pode parecerse aeste: � emperrenchamento racional.

ÀSer�, finalmente, que a �tica debelevarse a ese lugar do indicible, do m�s-tico, f�ra do muro pechado do que tenun dicir de racionalidade? Xaora quenon.

Case polos mesmos anos en queMiguel de Unamuno escrib�a marabi-llosamente El sentimiento tr�gico de lavida, Ludwig Wittgenstein realizou




unha arriscada operaci�n coa raz�n.Viu con claridade que a raz�n est� liga-da de xeito inextricable con proposi-ci�ns, que � nelas onde se d� o uso daraz�n, pero que, sen embargo, nont�dalas proposici�ns son constitutivasde racionalidade, sen�n s� aquelas queest�n ben constru�das, ben constru�dassegundo a l�xica, que s� elas te�en sen-tido, e que as outras, as demais, t�dalasdemais, son proposici�ns sen sentido,vans ru�dos cargados de aire. Witt-genstein constru�u un solid�simo murodentro do que quedaban pechadas asproposici�ns con sentido, as constru�-das de maneira l�xica, as que producenco�ecemento, aquelas que constit�en aciencia. Os nosos dicires sobre omundo est�n a�, pechados dentro domuro. Ning�n dicir sobre o mundo consentido, isto �, os dicires que de verda-de digan algo sobre o mundo, se atopaextra muros. Intra muros, pois, non �que se atope o mundo, nin moitomenos, sen�n os nosos dicires con sen-tido sobre o mundo, vela� o elenco glo-bal, infinito, seguramente, de t�dalasfrases posibles que te�an ou vaian tersentido.

Certo que Wittgenstein, constru�-do o muro Ñmuro no que quedabanpechados os que quer�an vivir nomundoÑ, no canto de se pechar con el,como fixeron os seus Ôdisc�pulosÕ doC�rculo de Viena, e tantos con eles,deuse pr�sa en sa�r extra muros, que �onde el quer�a vivir, �mbito onde ato-paba a vida de verdade, a que lle paga-ba a pena vivir. Pero, feito todo isto,acontec�a que dese Ô�mbito (de realida-

de)Õ no que a el lle merec�a a pena vivir,no que ti�a vontade expresa de vivir,t��ao todo ag�s unha cousa: a palabra.Por efecto da s�a xenial construcci�n,Wittgenstein ficaba f�ra do muro,ceibe, liberado, pero sen raz�n, sen Ôsa-berÕ, porque si, nun �mbito que destamaneira si � o da vida, pero, asemade,� o puro �mbito da irracionalidade,onde atopa o seu vivir, a �tica, a est�ti-ca, a relixi�n, a amizade, a aventura, etantas cousas m�is, todas elas sumidasagora, sen embargo, nun reino de silen-cio: sen palabras. çmbito onde non hairaz�n, onde non hai palabra; balbordosi, a�nda que el persoalmente non eraalgu�n dado a este, pero de certo quenon palabra razoable, proposici�ns consentido, saber, co�ecemento de mundo:e sobre o que non se sabe, o mellor �calar. Nube do non saber, �mbito doinexpresable, unha vez que, conWittgenstein, non se quere ser irracio-nal falando do que non se pode falar.Pero, facendo tal cousa, dividindo omundo na s�a zona intra muros e nas�a zona extra muros, o mundo witt-gensteiniano dev�n, na mi�a opini�n,un mundo de irrealidades, pois todarealidade ten palabra, m�is a�nda,deberemos dicir que, de verdade, a rea-lidade � creada pola palabra.

Ese muro tan laboriosamenteconstru�do por Wittgenstein caeu haimoito. Era o muro dos unicornios. Poisos emperrenchamentos �s que aqu� merefiro Ñcoa terrible ambig�idade quesempre arrastran consigo, pois nin-gunha acci�n da raz�n cami�a Ôde ver-dade en verdadeÕ, o cal nin de lonxe


significa que o problema da verdadenon sexa algo decisivo e central, algoinformulable, algo irresoluble, xa quesen a Ôbusca da verdadeÕ, sen a Ôverda-de encontradaÕ, t�dalas demais pala-bras caen en ruidoso marasmo de irra-cionalidadeÑ, tam�n son racionais,tanto como poidan selo os da m�isrigorosa l�xica ou os que constr�en asteor�as cient�ficas m�is aceptadas,hoxe, pola comunidade toda dos cient�-ficos.

O noso, polo tanto, � ser e ben. Not�tulo destas p�xinas f�lase da pregun-ta polo ben, pero, en cambio, non se di:a busca da felicidade. En ning�n caso,pois, como indiquei antes, tratar�ase deque haxa unha felicidade, e que o benconsista en ir cara a al�, que o do benconsistir�a en buscar e atopa-la felicida-

de. Outra cousa distinta ser� que pre-guntando polo ben, de s�peto, encon-tremos que iso � unha gran felicidade.Claro que o que acabo de dicir ten operigo de caer nesa especie de ver tanrigorista do kantismo, o que aborrezomoito.

Preguntamos, pero Àpor que pre-guntamos? Porque temos impulsos enn�s, porque temos desexo de facelo,porque temos imaxinaci�n, porque, denon o facer, aburriri�monos, porque odesexo nos empurra Ñ� certo quealgunha vez haber� que falar, a�ndaque polo de agora non o entendo demaneira clara, non s� sobre o desexo,sen�n tam�n sobre a inhibici�nÑ. Esedesexo � que me refiro � un desexo filo-s�fico, non un desexo puramente car-nalesco, de mera carnalidade; � undesexo tam�n de raz�n, � un desexo deentrever, de enxerga-lo entrevisto ecorricar por al�, � un desexo de xogo, �un desexo de amplitude, de amplitudeimaxinativa, � unha vontade de dese-xo; � verdade que se trata dun desexocarnal no sentido de que expresa algoque nos configura no noso propio serÔcorpo de homeÕ, pero non � un desexode mera carnalidade Ñmais, Àalgo noÔcorpo de homeÕ � mera carnalidade?,s� poder�a selo aquilo que responde �pregunta de Ôqu� � o homeÕ, e non deÔqu�n � o homeÕ, a�nda que, mirado depreto, nin sequera iso � pura materiali-dadeÑ.

Ese desexo non �, sen m�is, dese-xo de felicidade, e tampouco aconteceque, polo de agora, nese cami�ar nosoempurrado por unha especie de terror


Ludwig Wittgenstein, filósofo austríaco que examinou arelación entre a linguaxe e o mundo.



rigorista, finalmente nos leve a algoque sexa a felicidade. Non, non creonesa felicidade que � s� final, como nonhaxa felicidade en cada un dos dese-xos, das imaxinaci�ns, das acci�ns,como non haxa xogo precioso, gracio-so, en todo o que facemos, ench�ndo-nos por dentro e, en definitiva, fac�n-donos felices, e deixa-la felicidade �que atoparemos � final de cami�os pro-fundamente infelices e aterrorizadospolo deber, no meu pensar � puro en-gano. Todo o noso � vontade de desexo,vontade de felicidade. Claro est� quenon todo � desexo gracioso e cami�o derosas, simplemente, quede claro que aconcepci�n aqu� apuntada nada tenque ver cun rigorismo do deber, que �cabo ter�a como premio a felicidade, oque ser�a ent�n o ben. Non, diso nada.

IVEn todo o que concirne � cuesti�n

do comportamento e dos seus criterios,polo tanto, teremos que nos ater a tres�mbitos; �mbitos distintos, a�nda queestean estreitamente relacionados en-tre si.

A moral, por un lado, onde setrata das cousas referentes �s qu� facere os quefaceres, e o xu�zo e criterios dediscernimento para tomalos ou deixa-los na futura acci�n, que poder�a che-gar a constitu�r, quizais, algo as� comounha Ômoral dos deberesÕ. Aquilo que,vistas con coidado as cousas do qu�facer, nos impo�emos como resultadocabal das nosas acci�ns sucesivas e, fei-tos corporalidades, aceptamos comoaqueles quefaceres que regulan e facili-

tan a nosa vida; a�nda que, por supos-to, hai aqu� continuas correcci�ns enretroactividade, e tam�n ÑÀcomo �a serdoutro xeito?Ñ emperrenchamentosracionais. Por suposto que, se ben aqu�,como xa anunciei, s� po�o �nfase nosaspectos m�is individuais da cuesti�n,deixando para outra ocasi�n os decisi-vos aspectos societarios, esa Ôimposi-ci�nÕ e ese ÔemperrenchamentoÕ a queacabo de referirme levan consigo unxogo de extremada sutileza entre osaspectos individuais e societarios dodiscernimento do comportamento daacci�n e dos seus resultados. En todocaso, ser� un primeiro esbozo do ver�nde-me-leva-en-realidade-a-mi�a--acci�n-de-comportamento, en qu� nosafastamos do que, con ela, queriamosen-esperanza, qu� estamos constru�n-do (e destru�ndo) con ela. Quedarmosa� ser�a demasiado curto, pero agora asnosas preguntas buscar�n aspectos demaior xeneralidade, non tanto en, poras� dicir, cada grupo de comportamen-tos que nos impo�emos e no que nosemperramos nunha maneira de facer,sen�n en cuesti�ns da xeneralidade dofacer do comportamento como acci�nglobal nosa.

Nese cami�ar preguntando, polotanto, v�n logo a moralidade, onde nosenfrontamos coas maneiras radicaisdeses qu� facer e quefaceres que se vanfacendo corporalidades como froitosda nosa ininterrompida acci�n, peroabstra�ndonos agora desa concreci�ndas consideraci�ns morais sobre ela eas s�as concretas consecuencias; on-de se nos formular�n con suficiente


xeneralidade as cuesti�ns referentes �suxeito moral Ñsuxeito individual esuxeito societario, colectivoÑ e a direc-ci�n global do que vai sendo a nosaacci�n comportamental e do que buscaen verdade, as� pois, do ver a-onde-me-dirixe-unha-acci�n-que-co-meu-com-portamento-desvela-qu�n-vou-sendo-de-verdade; e en canto � a� onde se faiesa reflexi�n que leva m�is al� dosactos morais, ter�a que ver, seguramen-te, coa cuesti�n das preferencias racio-nais de quen se sabe suxeito volitivodos seus actos e preocupado da s�amaneira voluntaria de actuar, � dicir,ter�a seguramente que ver cunhaÔmoralidade das virtudesÕ. Porque � a�onde descubr�mo-los nodos e contra-nodos que sinalan os puntos de coagu-laci�n �s que debe referirse de continoo noso propio comportamento na s�axeneralidade; por iso a moralidade ten que ver de maneira moi especial co suxeito desa acci�n, que � quenasume e ordena os ditos nodos comolugares que sinalan a direcci�n globalque voluntariamente toma para o seucomportamento. De novo aqu� debendarse as consideraci�ns do suxeitoindividual e do suxeito societario. Edos sut�s xogos que se dan entreambos, porque esa voluntariedade non significa unha liberdade sen asi-doiros; tam�n aqu� se d� o xogo entreconstrinximentos Ñaquilo que o socie-tario pon para impo�ernosÑ e liberda-de Ñaquilo que po�emos para safar-nos do societario ou para mudaloÑ,nunha singular loita de emperrencha-mentos.

Por fin, a �tica, onde nos respon-deriamos con toda a s�a forza � pre-gunta polo ben, pregunta qu� nos apa-receu en crecente indicio nos dous�mbitos anteriores; a cal, pola s�a vez,ten como dous vertentes, pois � o pin�-culo do que todo o da moralidade e damoral pende para existir como tal e �tam�n o final dunha pir�mide que seconstr�e na moral e logo se adelgaza xana moralidade, tendendo cara a ela que� o seu v�rtice, o v�rtice que a culminae sost�n, por onde de novo se nos ofre-ce o xogo da circularidade. Porque al-biscamos c�mo, finalmente, � o ben oque regula o xogo enteiro dos tres�mbitos, xa que nel � onde encontra-mos que se nos d� o para qu� �ltimo detoda a nosa acci�n: actuamos semprepara ser en plenitude, ou, polo menos,en relaci�n con esa idea regradora deser en plenitude, pois podemos, evi-dentemente, querer con vontade deci-dida desentendernos diso e mesmodesregularnos por completo.

ÀPor que � importante esta distin-ci�n dos tres �mbitos? Porque nos inte-resa a cuesti�n do suxeito, do qu�nimos sendo niso que son qu� facer equefaceres. Pero, sobre todo, porque a�tica ten que ser incontaminada, poisten que ver coa finalidade, cos para qu�diso que imos sendo. Porque a �tica ten que ver co final dos nosos desexose imaxinaci�ns, das nosas palabras eraz�ns, coa consubstancialidade �ltimados seus resultados; ten que ver coasimposibles-posibilidades que se nosfan realidade. Porque a �tica ten quever coa realidade, co ser, co que, sendo,




chegamos a ser e somos. Porque a �ticaten que ver, en definitiva, con ese serque, como Ôcorpo de homeÕ, hei ser enrealidade. Por iso a �tica ten que estarincontaminada do que vaian sendo osnosos comportamentos, e mesmo doque vaian sendo as nosas reflexi�nssobre eles. Non � que non te�a que vercon eles, pero non �, sen m�is, algo as�como o seu derradeiro destilado, ninsequera o seu presuposto que haber�de nos rexer con man f�rrea. Incon-taminada porque ser� ela a que, � cabo,orientar� e xulgar� comportamentos ereflexi�ns sobre estes; porque ela xul-gar� toda moral e identicamente todamoralidade, xulgar� todo deber e todavirtude, inclu�da, claro est�, a xustiza.A �ltima palabra ser� a s�a, porque as�a � a palabra do ser en plenitude.

Pero, n�tese a importancia do quesegue, esa palabra nunca deixar� de sertam�n palabra nosa, palabra encarnadade Ôcorpo de homeÕ, como son sempret�dalas nosas palabras. E por selo ser�alcanzable pola acci�n racional daraz�n pr�ctica, polo menos como o quese ve desde o portelo, o que imosvendo cando descendemos desde elcara � outro lado da ladeira da monta-�a. Nada ten dun mero deber de impo-sici�n, nin dun mero valor do que nosvalemos, nin dun mero constructo,sen�n que ten que ver coa �ltima res-posta � nosa pregunta definitiva porÔqu�n sonÕ, por Ôqu�n somosÕ, senxamais, por iso, sa�rnos do noso Ôcorpode homeÕ; ten que ver con aquilo que,como o que somos, Ôcorpo de homeÕ,habemos chegar a ser sen nunca deixar

de ser Ôcorpo de homeÕ. � o respectodese noso ser en plenitude que iluminadesde o seu propio ser iso que imossendo, que aspiramos a ser, que dese-xamos ser, que imaxinamos ser, que � oser �ltimo dos nosos dicires, das nosaslerias, que temos vontade de ser, e eserespecto � o ben. Un ser en plenitude,polo tanto, que nos � dado e que, co seurespecto de ben, marca a direcci�n glo-bal e �ltima de todo o noso cami�ar ede toda reflexi�n sobre o noso cami�ar.Por iso a Ô�tica como preguntar polobenÕ � o pin�culo do que todo compor-tamento e reflexi�n sobre eles pende,sen que, como �tica do Ôcorpo de homeÕque ela �, te�a nada que ver cunhaimposici�n for�nea, sen�n que, tam�nac� nun xogo de circularidades, � ofinal desa construcci�n piramidal, por-que, como � obvio de ver, sen os nososcomportamentos e a reflexi�n sobreeles non cabe �tica ningunha, polomenos unha que sexa a �tica do Ôcorpode homeÕ.

E agora, seguramente, t�mo-loselementos para, deslindando, tomarpartido na discusi�n nas cuesti�ns quetocan as diferentes li�as de eticidade.Como levamos visto, � a moralidade olugar onde se conxuga o que, na xene-ralidade do noso comportamento, sed� nese amor que ten que ver coa tribo,coas tradici�ns, pois somos tribo,somos tradici�n, pero non quedamosnin en tribo nin en tradici�n; tampoucoquedamos pura e simplemente nunhamoralidade da xustiza. Como se defen-de nestas p�xinas, � o ben e non a xus-tiza o principal, o decisivo, o que rexe


todo o conxunto, pois, con respecto �ben, a xustiza �, � vez, previa e un deri-vado; a xustiza, quizais, non sexa outracousa que a reflexi�n primeira diso quexa ent�n, como vimos, nos aparececomo a Ôfrecha do benÕ que se d� nocami�o cara � �tica, e a refracci�n ou oreflexo do ben que se d� no cami�o devolta desde a �tica, nese treito do cami-�o global da �tica que � a moralidade, acal, pola s�a vez, se monta sobre amoral dos comportamentos e tira dela.

A xustiza pode cambiar, a xustizaten moito de consenso, a�nda que nontodo nela � consenso, porque se o fose,se o tivese todo de consenso, na pir�-mide que debuxamos non haber�a esti-r�n cara a arriba, cara � �tica, cara �ben. Porque unha moralidade que sepeche na xustiza Ñconvert�ndoa en(mera) xustizaÑ, pecha o cami�o a esa consideraci�n da plenitude do serque como Ôcorpo de homeÕ somos noseu respecto de ben. Pech�ndose naxustiza, ademais, os seus efluvios descenden � moral, tinguindo de(mero) xusticialismo-de-pesantez osnodos e contranodos dos que antesfalabamos, facendo que, por as� dicir, o�nico valor, que se repite en cada undos valores, o �nico deber, sexa semprea (parcialidade da) xustiza e s� ela; poriso, se as� fose, a �nica liberdade nesecaso ser�a sempre unha liberdade doconsenso. O balanceo da xustiza, froitodunha com�n pesantez que regule abalanza, sempre na procura dos seusconsensos, sempre no xogo de bascula-ci�n que conxuga t�dalas posibilidadesentre o ÔmeuÕ e o ÔnosoÕ, buscando dig-

nos apa�os racionais e consensos, porm�is que cheguen a ser incluso irracio-nais, ser�a quen dera o ton global damoralidade; pero daquela non haber�aningunha referencia seria � ben, e istopoder�a ser as� porque, evidentemente,non caber�a falar de ningunha Ôplenitu-de do serÕ, e moito menos a�nda dunhaÔcompletude do serÕ. Unha moralidadeda (mera) xustiza, claro �, que sepechou � �tica, ou que converteu a �ticanunha (mera) moralidade do suxeitoxusticeiro e consensual; e faino porque,creo que inxustamente, decidiu quenon hai posibilidade racional ningunhadun Ôfalar do serÕ. Pero, ent�n, Àondequeda o noso inmensamente divertidoxogo das imposibles-posibilidades?,Ànon se sup�n como algo adquiridopara todos que, contra toda verdade,utilizamos xa aquelas famosas tesoi-ras?

Pero o noso era ser e ben. Nesecadro, as� como a �tica era a busca doben, tam�n n�s poderemos agora dicirda moralidade que � a busca da xusti-za, pero unha xustiza que est� engarza-da na fluencia da Ôfrecha do benÕ. O calha supornos, logo, establece-las perti-nentes relaci�ns entre �tica e moralida-de, entre ben e xustiza. Porque onde seproduce o pechamento non � na mora-lidade, sen�n na �tica, � dicir, nese res-pecto de ser que � o ben.

Os actos en que se desenvolve anosa acci�n comportamental, nos quese deu o paso do qu� facer � quefacer,convertido este, ademais, en corporali-dade, son un conxunto no que t�dalasrelaci�ns con n�s mesmos e cos




demais, mesmo as nosas relaci�ns cosnosos compa�eiros mundanais e contodo o que � o mundo, p��ense enxogo. � a� onde se d� ese xogo de equi-potencias, de compo�endas pruden-ciais, de sopesamentos, de repartici�nsintelixentes e cheas de discernimento,de sopesamento de consecuencias eobxectivos en que consiste a xustiza.Porque somos de maneira absoluta-mente esencial e necesaria seres ensociedade necesitamos ese xogo com-plexo que � o da xustiza. E, non seesqueza, somos seres en sociedade encanto se nos d� o ser Ôcorpo de homeÕ,sen deixar de selo en todo o tempo quenos mantemos en vida. Non cabemosde ning�n xeito no individualismo,incluso cando estamos radicalmentes�s. A�, nese �mbito societario e deconstrucci�n de corporalidades � ondese d� a pregunta pola xustiza. Xa quelogo, un dar a cadaqu�n o que � seu deextremada sutileza, pois sendo todosn�s de n�s todos, nada � esencial e soa-mente noso.

VAta aqu� foi a nosa unha construc-

ci�n da pir�mide das nosas reflexi�nssucesivas verbo da nosa acci�n com-portamental para chegar � seu pin�cu-lo: o ben. Era un preguntar que se foiperfilando m�is e m�is na resposta,desde comezos a�nda confusos e prin-cipais, como o que rematou sendo:unha resposta que acadou o �mbito doben. Pois o importante est� en quedesde o comezo da reflexi�n aparece enembri�n iso mesmo que logo veremosen toda a s�a claridade, iso que logo se

manifestar� como o que en verdade �,polo que, xa desde esa mesma orixe dareflexi�n sobre os comportamentos,esta queda tinguida polo ben, poisdesde ent�n am�sase como un pregun-tar polo ben, do que, sen embargo, s�logo, � final, tras non pouco esforzo,daremos falado con sentido. Isto deu-nos ocasi�n de ver todo o cami�o reali-zado coma se este se tendera nonnunha Ôfrecha do tempoÕ, sen�n nunhaÔfrecha do benÕ; polo tanto, unha frechaque apunta � v�rtice da pir�mide.At�pase al�, nel, recollido, unido, coho-nestado, composibilizado, todo o quefomos vendo da consideraci�n da nosaacci�n comportamental. Valer�a aqu�,coido, esa imaxe tan plotiniana Ñseben entendendo que a mi�a � sempreunha racionalidade en rede, polo tanto,profundamente distinta no seu con-xuntoÑ dos innumerables raios que nocentro do c�rculo se funden en radicalunidade.

Non chegamos as� a unha Ôdefini-ci�nÕ Ñe que como tal ser�a meramen-te baleiraÑ do que sexa o ben, ben �contrario, no que el sexa fixemos inter-vi-la reflexi�n �ltima e de m�is en m�isxeneralizadora de toda a acci�n morale a consideraci�n sobre o suxeito desaacci�n. Nos sucesivos xogos dos en--imaxinaci�n �s en-realidade, descubri-mos que se d� en n�s a imposible-posi-bilidade dun ir al�n que, no seu l�mite,funda ese ser en plenitude que en ver-dade somos. M�is a�nda, puidemosalbiscar que ese pin�culo derradeiroera o para qu� de toda a construcci�n,empe�ado xa desde o comezo como


algo que nos marca un cara a �nde doconxunto enteiro da nosa acci�n com-portamental, o cal � comprendido nanosa acci�n reflexiva sobre ela, se alevamos, � verdade, ata as s�as derra-deiras consecuencias racionais. As� etodo, non perdemos de vista algoobvio, que s� bosquexamos aqu� ossucesivos pasos dese cami�ar, as suce-sivas pezas engarzadas nesa frecha, eque queda, por suposto, a presentaci�nesmiuzada do aqu� simplemente apun-tado no seu bosquexo racional, impor-tante se se quere en canto � quen desituarnos e balizarnos un terreo dif�cil,e fac�ndoo direccionalmente, pois obalizamento resulta ser a xeito de fre-cha, pero que s� � iso, un simple bos-quexo.

Unha vez dilucidado, mesmo secadra atopado, o que sexa o ben, enten-demos que o descrito ata o de agora �s� un cami�o de ida desde a moral ataa �tica, interpret�ndoo como preguntarpolo ben. Sabendo xa c�l � o lugar ondese atopa a fin dese decidido preguntar,� dicir, unha vez constitu�da a �tica,quedar�anos iniciar un cami�o de voltaque, desde a �tica, pasando pola mora-lidade, descenda ata a moral. Poisdebemos preguntarnos no presente por�nde se dan os pasos e as conexi�nsentre o ben e a xustiza, por �nde tecenas s�as relaci�ns a xustiza e o ben, a�tica e a moralidade. Utilizando denovo a imaxe plotiniana Ñcoa salvida-de, repito, de que a mi�a racionalidade� en redeÑ, do centro �nico procedent�dolos raios do c�rculo, como en per-fecta referencia a el, por ben lonxe que

cheguemos segu�ndoos. Na preguntapolo ben, todo foi nun comezo unhadura ascensi�n, desde os primeirostatexos ata a plenitude da resposta.Pero todo cami�o, en acci�n de circula-ridade, � de ida e volta; quedar�a agora,pois, inicia-lo cami�o de descenso,pero por hoxe o tempo vaise esgotan-do.

Por iso, � cabo xa, a moral, en con-tra do que dic�a primeiramente, quedaÔatrapadaÕ pola �tica, como os extremosdos raios, que agora sem�llannos per-fectamente referidos � centro do seuc�rculo. No cami�o de volta descubri-mos, pois, que todo el no seu conxuntofoi unha construcci�n �tica, que neltodo resulta ser do �mbito da �tica,pendente da �tica, a cal, deste xeito,finalmente, engloba moralidade emoral. î principia-la reflexi�n sobre aacci�n comportamental, buscabamoscami�o, abri�molo rozando ribazos;chegados � lugar do seu descanso,entendemos que todo el � o cami�o doben, por iso, a�nda que agora o tome-mos como cami�o de volta, xa nuncadeixar� de ser para n�s, sen m�is, Ôocami�o do benÕ.

N�tese, finalmente, que no empe-�o de percorrer ese cami�o, na s�adobre modalidade de cami�o de ida ecami�o de volta, a�nda que sexa dif�cilcami�o de reflexi�n, non por iso esque-ceremos algo decisivo, que � a vonta-de Ñna que se conxuntan desexo, ima-xinaci�n e palabraÑ a que nos arrastracon poder cara � plenitude do ser (cara � ben). Por iso hai que dicir, con palabra terminal, que de maneira




absolutamente radical o ben � cuesti�nda vontade, da vontade do Ôcorpo dehomeÕ.

Madrid, 26 de marzo de 2000

BIBLIOGRAFÍA SUCINTA (tirando dela ch�gase a case todo)

Camps, V., O. Guariglia, e F. Salmer�n(eds.), Concepciones de la �tica,Madrid, Trotta, 1992.

Cortina, A., �tica m�nima. Introducci�n ala filosof�a pr�ctica, Madrid, Tecnos,1986.

Dussel, E., La �tica de la liberaci�n. En laedad de la globalizaci�n y de la exclu-si�n, Madrid, Trotta, 1998.

Fern�ndez, A., Teolog�a Moral, vol. I,Moral fundamental, Burgos, Alde-coa, 2» ed., 1995.

Guariglia, O., Moralidad. �tica universa-lista y sujeto moral, Bos Aires, FCE,1996.

Lib�raux et communautariens, textos reu-nidos e presentados por Andr�Berten, Pablo da Silveira e Herv�Pourtois, Par�s, PUF, 1997.

Mella, P., El conflicto social en la teor�a cr�-tica de J�rgen Habermas, Lovaina-ANova, Universit� Catholique deLouvain, 1999.

McIntyre, A., Tras la virtud, Barcelona,Cr�tica, 1987.

Rawls, J., Teor�a de la justicia, M�xico,FCE, 1978.

____Liberalismo pol�tico, Barcelona,Cr�tica, 1996.

____Justicia como equilibrio [recompila-ci�n de artigos realizada por M.A. Rodilla], Madrid, Tecnos, 2»ed., 1999.

Rescher, N., Raz�n y valores en la Era cient�fico-tecnol�gica, Barcelo-na, Paid�s, 1999.

Rhonheimer, M., La perspectiva de la moral. Fundamentos de la �ti-ca Filos�fica, Madrid, Rialp, 2000.

Sen, A., Sobre �tica y econom�a, Madrid,Alianza, 1989.

Singer, P. (ed.), A Companion to Ethics,Oxford, Balckwell, 1991.

Taylor, Ch., Philosophical Papers, vols. 1e 2, Cambridge, Cambridge Uni-versity Press, 1985.

____La �tica de la autenticidad [The malai-se of modernity], Barcelona, Paid�s,1994.

____Fuentes del yo. La construcci�n de laidentidad moderna, Barcelona,Paid�s, 1996.

Tugendhat, E., Problemas de �tica,Barcelona, Cr�tica, 1988.

____Lecci�ns de �tica, Barcelona, Gedisa,1997.

Walzer, M., Las esferas de la justicia. Unadefensa del pluralismo y la igualdad,M�xico, FCE, 1993.


As ideas e os pensamentos non seate�en � cronolox�a, a�nda que � verda-de que esta pode provocar no ser cul-tural que � a persoa humana determi-nados momentos fortes que fan que sepense nela �s veces dunha maneira noncoti�. Os comezos e fins de ano, des�culo ou de milenio (a�nda que sobreestes �ltimos Ños milenios van m�is amodoÑ a humanidade da era cristi�non ten moita experiencia) est�n poriso adobiados de determinadas mitolo-x�as que expresan angustias, medos,esperanzas, etc. îllase cara a adiante,pero tam�n cara a atr�s. Isto �ltimo, aollada retrospectiva, � tam�n sempreimportante, porque o futuro bas�asesempre, qu�irase ou non, nun pasadoque en realidade endexamais � total-mente pasado sen�n que segue a estarpresente na conciencia ou na lembran-za do que se introduce no porvir.

As ideas relixiosas son elementoconstitutivo da cultura humana, enten-dida esta no seu sentido estrictamenteantropol�xico, e est�n por iso, como oconxunto da cultura mesma, sometidas

a cambios, evoluci�ns, resistencias,transformaci�ns, etc., que non son apriori perfectamente deducibles. î meumodo de ver, a relixiosidade (entendi-da no seu sentido m�is amplo) do s�cu-lo XX ten unha forte dependencia interna dos grandes movementos ideo-l�xicos e pol�ticos que xurdiron nos�culo anterior. Abonda con pensar ennomes como Feuerbach, Darwin, Marxou Nietzsche, etc., Ñpor non falar deKant, que, en calquera caso, vive a�ndaa comezos do s�culo XIXÑ, dos quenon se pode dicir que nada te�en quever co ocorrido ideol�xica, pol�tica ourelixiosamente no s�culo que segue �s�a persoal biograf�a no XIX. Os con-flictos da relixi�n Ñentendida estasobre todo na s�a maioritaria concre-ci�n cristi� occidentalÑ coas novasideolox�as evolucionistas, sociais oudesmitificadoras de determinadosmodos tradicionais de pensa-la divin-dade ou a relixi�n, non se limitan, porconseguinte, � s�culo no que viven osseus ide�logos, sen�n que adquiren unpulo moi importante � longo de casetodo o s�culo XX. Non se esqueza

111


PENSAMENTO RELIXIOSO NO SÉCULO XX

Manuel Cabada Castro*Universidade Complutense

Madrid

* Profesor titular de Filosofía.


112 Manuel Cabada Castro

concretamente que o movementocomunista (de tan destacada proxec-ci�n ideol�xica e pol�tica en t�doloscontinentes) Ñque ten a s�a orixe nopensamento de Marx e EngelsÑ seestende en Europa por case todo os�culo XX ata o inicio do seu declive,simb�lica e historicamente expresadona ca�da do muro de Berl�n hai s� unhad�cada. Por outra banda e respecto deNietzsche, que morre no ano 1900, noabrente mesmo do s�culo XX, hai quedicir que o seu influxo ideol�xicoabrangue todo este s�culo, e segue a serforte a�nda a s�a presencia na actuali-dade.

Pois ben, Marx e Engels aprende-ron de Feuerbach a ve-la relixi�n ou adivindade como mera proxecci�n dahumanidade, se ben tal proxecci�n erapensada por �mbolos dous de maneiram�is directamente relacionada coasituaci�n social ou infraestructu-ral como simple consolo ultraterreo oucomo aliada, consciente ou non, damesma opresi�n capitalista. Fronte atal situaci�n era preciso actuar pol�ticae revolucionariamente. Neste sentidoser� Prometeo para Marx Òo santo m�isnobre do calendario filos�ficoÓ, dadoque o mitol�xico tit�n soubo rebelarseÒcontra t�dolos deuses celestiais eterreais que non reco�ecen a autocon-ciencia humana como suprema divin-dadeÓ. Non pode haber dous sobera-nos. Hai que escoller entre o home libreou Deus. Este (como toda ciencia oucomportamento que faga referencia �divindade) � para Engels absolutamen-te superfluo, dado que os problemas

humanos atopan todos a s�a soluci�nnas ciencias da natureza e da historia.

A Nietzsche, pola s�a parte, nonlle preocupaban, coma �s fundadoresdo marxismo, estrictamente os proble-mas sociais (estes eran asuntos daplebe, que s� deb�a dar paso �s grandesindividuos, � ÔsuperhomeÕ), pero si emoito os problemas da vida e da exis-tencia individual. E � aqu� onde Deuspara Nietzsche non s� � superfluosen�n verdadeiramente hostil, verda-deira Ôcontradicci�n da vidaÕ. O Deusdos cristi�ns � as�, segundo Nietzsche,todo menos algo ÔdivinoÕ, � algo Ôabsur-doÕ, Ôdani�oÕ, ÔinmoralÕ, un Ôatentadocontra a vidaÕ, un Ôdeus dos enfermosÕ.Por iso un deus as� ti�a que ÔmorrerÕpara deixar paso a un home dono de simesmo. � as� tam�n como a nova daÔmorte do vello DeusÕ se converte enledicia desbordante para os Ôfil�sofos eesp�ritos libresÕ, porque deste xeito, coas�a morte, �brese para a humanidadeun novo horizonte de in�ditas posibili-dades.

Esta concepci�n dunha divindadeÔconcorrenteÕ Ñpara dicilo dalgunhamaneiraÑ co home queda as� fixada,tanto no nivel te�rico como social, paraun gran n�mero de mentes pensantescomo algo que se acepta sen m�is e sena penas resistencia. Por outra banda, aimaxe da divindade coa que operabantanto Marx ou Engels coma Nietzschenon era totalmente allea a determina-das concepci�ns presentes de feito nasociedade. A realidade �, en calqueracaso, que en non poucos pensadores do s�culo XX se mant�n este esquema


ideol�xico da relaci�n ÔconcorrenteÕ oucompetitiva Deus-home. As�, porexemplo, na cr�tica que fai E. Bloch a unDeus pensado por el como Ôteocr�ticoÕ,ÔsuperpostoÕ, ÔamoÕ, etc., ou nas formu-laci�ns, expl�citas ou impl�citas, rela-cionadas coa divindade ou a relixiosi-dade humana, tal como aparecen enautores como Sartre, Merleau-Ponty, P.Val�ry, etc. 1

A esta visi�n ÔconcorrenteÕ dadivindade fronte � home, que se erguecomo cr�tica da relixiosidade tradicio-nal, vai xuntarse as� mesmo unha con-cepci�n pesimista do conxunto da rea-lidade, que ten os seus iniciosideol�xicos en Schopenhauer. O Deustradicional desaparece desta visi�n,quedando substitu�do nela pola uni-versal Ôvontade de vivirÕ, que forza ohome � busca dunha felicidade imposi-ble de acadar ou, en definitiva, fr�xil eva. Deste xeito o ser humano oscila demaneira inevitable entre a dor e o abu-rrimento. Idea esta, a do aburrimentodas sociedades modernas, � que llededicar�n no s�culo XX a s�a atenci�ntanto o marxista cr�tico Bloch coma onoso M. de Unamuno.

Ser� Nietzsche quen vincular� oseu pensamento m�is directamente code Schopenhauer. Para Nietzsche o serhumano, ceibe da divindade Ñque eraata agora o seu asentamento firme e oseu tradicional e seguro punto de refe-renciaÑ, vai quedar en diante radical e

fondamente desorientado. A par�bolanietzscheana do Ôhome toloÕ expresatanto a absoluta desorientaci�n huma-na que segue � asasinato ou Ômorte deDeusÕ por parte dos homes coma a nos-talxia e saudade do Ôhome toloÕ poloDeus � que busca no medio da baleirasuperficialidade dos homes, eses char-lat�ns da praza que coidan seren alleosa tales preocupaci�ns. Nietzschesalienta as� o caos absoluto producidopola destrucci�n dun esquema inter-pretativo xeral de toda a realidade,como o era a crenza tradicional nadivindade. O universo do home que-dou agora sen ÔhorizonteÕ e a s�a terrasen ÔsolÕ. Xa non hai nin un ÔarribaÕ ninun ÔabaixoÕ. S� hai unha ÔnoiteÕ total, unespacio baleiro e fr�o, unha Ônada infin-daÕ. A Ômorte de DeusÕ � s� o inicio dunÔensombrecementoÕ que se ir� alongan-do co paso do tempo. Nietzsche pensaque o abandono occidental da interpre-taci�n cristi� far� xurdir inevitable-mente a cuesti�n sobre o sentido daexistencia, Òcuesti�n ÑengadeÑ queprecisar� un par de s�culos para serpercibida en toda a s�a plenitude eprofundidadeÓ.

Pero o fil�sofo alem�n non deixa-r� de indicar, pola s�a parte, que o sen-tido do ser humano non ha de ir polav�a da recuperaci�n da relixiosidadetradicional ou da ascese schopenhaue-riana fronte � Ôvontade de vivirÕ, sen�npola da m�xima potenciaci�n danietzscheana Ôvontade de poderÕ. En

Pensamento relixioso no século XX 113

1 Para unha maior ampliación destas consideracións permítome remitir ó que teño escrito en M. CabadaCastro, El Dios que da que pensar. Acceso filosófico-antropológico a la divinidad, Madrid, Biblioteca de AutoresCristianos, 1999, páxs. 74-75, 77-79.



calquera caso, o sentido non lle est�dado � home sen m�is, de maneiraÔobxectivaÕ ou pasiva, sen�n que tenque crealo el mesmo2.

ÀNon pod�an ser pensadas, enparte e dalgunha maneira, as mesmasguerras mundiais (sobre todo euro-peas) da primeira metade do s�culo XXe tantas outras, m�is ou menos locais,deste belicoso e convulsivo s�culo XXen continuidade, por agachada quesexa, co xurdimento deste Ôsubxectivis-moÕ prometeico, nietzscheanamenteÔcreadorÕ, derivado da busca Ôdesorien-tadaÕ dun novo sentido que enchese obaleiro dunha relixiosidade perdida?

O pensamento de Sartre s� seentende, en calquera caso, desde asanteriores coordenadas ideol�xicas. Opensador franc�s salienta o absurdoparadoxo e vivente contradicci�n que �o home mesmo, unha vez rexeitadacomo err�nea a idea relixiosa dun Deuscreador. î abandonar esta argumenta-ci�n, o ser humano carece de esenciaou de natureza e ten, xa que logo, queacceder a ela base�ndose na propialiberdade; pero, por outra banda, o serhumano non � libre respecto destamesma liberdade, � non poder desvin-cularse dela. De todo isto procede a sar-treana soidade e absurdeza do serhumano, que non � en definitiva sen�nÒunha paix�n in�tilÓ.

Pode dicirse que co roman�s E. M.Cioran chegou o pensamento do absur-do � s�a m�is acabada expresi�n, un

absurdo que abrangue tanto o ser dohome como a s�a idea de Deus.

A. Camus considerou, sen embar-go, que a cuesti�n sobre o sentido davida era a pregunta fundamental dafilosof�a. Pero a proposta camusianasuperadora do absurdo vai tam�n nali�a de Nietzsche. Fronte a soluci�nscomo o simple suicidio ou o consolodunha mera esperanza (relixiosa ounon), Camus opta pola Ôrebeli�nÕ, acti-tude esta que non ten un car�cter moralou cualitativo, sen�n s� cuantitativo:Òo que conta non � vivi-lo mellor posi-ble, sen�n vivi-lo m�is posibleÓ3.

Non foi s� a filosof�a a que se ocu-pou da constataci�n do absurdo daexistencia ou da busca dun sentidopara ela, unha vez abandonadas ascoordenadas relixiosas. Desde a meto-dolox�a psicol�xica, V. E. Frankl, o fun-dador da chamada ÔLogoterapiaÕ (�dicir, Ôcuraci�n polo sentidoÕ), estar�aespecialmente atento tam�n a esta pro-blem�tica relacionada co sentimentodo absurdo e do baleiro da vida huma-na, que o logoterapeuta vien�s detec-tou sobre todo no sector xuvenil endiversos pa�ses e baixo diferentes r�xi-mes pol�ticos. Fronte a Nietzsche (etam�n fronte � psic�logo A. Adler),Frankl considera, sen embargo, quenon � a Ôvontade de poderÕ a estructurafundamental humana, sen�n a Ôvonta-de de sentidoÕ. A curaci�n do senti-mento do baleiro e da absurdeza daexistencia s� poder� realizarse polo

2 Cf. M. Cabada Castro, o. c., páxs. 189-191, 200-202.3 A. Camus, El mito de Sísifo. El hombre rebelde, Bos Aires, Losada, 1967, páx. 52.


tanto na medida na que o ÔlogosÕ, �dicir, o ÔsentidoÕ da vida sexa readqui-rido ou redescuberto pola concreta per-soa humana4. As enquisas sociol�xicasconfirman, por outra banda, a elevadafrecuencia coa que os europeos (tam�nos espa�ois) se formulan o problemado sentido da vida, revalidando destemodo tanto os datos psicol�xicos comoas previsi�ns de Nietzsche.

Unido a todo isto est� tam�nunha nova concepci�n da liberdade,que na modernidade e sobre todo des-de os escritos de Feuerbach, Bakunin,Marx, Nietzsche, etc., vai ser pensadaen frontal oposici�n coa divindade,afectando as� de maneira moi directa �relixiosidade. A visi�n que, por exem-plo, tanto N. Hartmann como, sobretodo, Sartre te�en sobre a relaci�n entreliberdade e divindade ou relixiosidadenon � m�is que unha mostra desta con-tinuidade ideol�xica.

Naturalmente, cando fil�sofos,psic�logos ou soci�logos abordan osproblemas relacionados coa relixiosi-dade est�n a falar dunha nova situa-ci�n que se caracteriza pola s�a com-plexidade ideol�xica e social, na queexiste a convicci�n de que os proble-mas humanos non poden ter m�is solu-ci�n que a que a mesma humanidade,soa e sen referencia a superiores instan-cias, lles poida ofrecer. Durkheimrevestira xa a sociedade (de xeito seme-llante a como fixera Feuerbach en rela-ci�n coa humanidade) dun car�cter

divino, ÔinfindoÕ, quedando deste mo-do desprovista a divindade da s�a rea-lidade primaria e fundante para se con-verter nunha mera proxecci�n darealidade social. Pero, � mesmo tempo,un mundo desvinculado da s�a rela-ci�n tradicional coa divindade non tar-dar� en perder tam�n a aur�ola ou oÔengadoÕ que dela lle provi�a. Por isofalar� M. Weber do Ôdesencantamentodo mundoÕ, no sentido da tam�n cha-mada Ôsecularizaci�nÕ das realidadeshumanas. A sociedade � agora sobretodo t�cnica, e esta acabar� pouco apouco por facerse presente ata nosrecunchos m�is agachados da existen-cia humana.

Pero o problema da t�cnica non �propiamente ela en si mesma, sen�n ofeito de que o home adquire con ela unnovo e especial car�cter manipulador,na li�a da nietzscheana Ôvontade depoderÕ, tal como foi ben destacado porHeidegger. Isto conduce, segundo opropio Heidegger, � encubrimento ouocultaci�n do ÔsantoÕ, que non � sen�na pegada mesma do ÔdivinoÕ. En segui-mento de Nietzsche, Heidegger consi-dera que o home Ôt�cnicoÕ e manipula-dor ÔmataÕ o Deus concibido emanipulado por el. O ÔDeus mortoÕnietzscheano non � as� para Heideggersen�n o Deus domesticado polo homee posto por este � servicio dos seus pro-pios intereses, o Deus Òco que o homefai os seus negociosÓ. Deus resulta as�empequenecido, axeitado � medida dohome. Esta � a raz�n pola que


4 En consonancia con Frankl, R. May considera tamén o sentimento do ‘baleiro’ (emptiness) como o proble-ma principal do home de mediados do século XX.



Jean-Paul Sartre, de Yankel. Sartre cría que o home é o que quere ser e debe comprende-lo que é a súa natureza, queo fai capaz de enganarse.


Heidegger considera que � mellor aÔpreguntaÕ por Deus (que leva consigoa exclusi�n da s�a manipulaci�n) c�satisfeita e superficial sabedor�a sobreel. Compr�ndese que Heidegger enxal-ce as� � Ôhome toloÕ da par�bola nietzs-cheana xustamente porque ÔpreguntaÕpor Deus � diferencia dos charlat�ns esuperficiais da praza, que no podencrer, porque non pensan e, as�, non soncapaces tampouco de buscar nin depreguntar. � esta superficialidade a quefai, segundo Heidegger, de tal maneiraÔinvisibleÕ a Deus no mundo moderno,que s� o mesmo Deus ser�a capaz detroca-la s�a invisibilidade en visibilida-de: ÒS� un Deus pode salvarnosÓ, dixoHeidegger na s�a famosa entrevista de1966. De aqu� tam�n a s�a cautela filo-s�fica ante a problem�tica da divinda-de e a s�a ÔesperaÕ ante a posibilidadede que o divino mesmo se comunicase.

Te�a ou non raz�n Heideggernestas s�as reflexi�ns sobre a conflicti-va relaci�n entre a t�cnica e a relixiosi-dade, o feito � que o home moderno eactual est� ata tal punto mergullado nat�cnica que esta � vista as� efectivamen-te na s�a primordialidade vivencial demaneira practicamente un�nime5. Pero,ademais, isto afecta de maneira moiimportante � relixiosidade, dado queesta ten que ver desde sempre cos pro-blemas m�is fondos e esenciais da

persoa ou do grupo humano no que apersoa vive. Se Ñsegundo o dito porTresserrasÑ a Ôtelevisi�nÕ e a Ôtecnolo-x�aÕ ocupan o primeiro lugar nestaautoapreciaci�n das vivencias m�issobresa�ntes do s�culo, ve�en a presen-t�rselle as� � relixiosidade actual pro-blemas e desaxustes como estes �s queel mesmo alude (que non deixan ade-mais de estar Ñcomo � doado verÑ encontinuidade co dito por Nietzsche eHeidegger sobre a ÔsuperficialidadeÕdos que non atenden nin entenden oÔhome toloÕ):

El ambiente virtual y distra�do habit�a atener experiencias perif�ricas. Se habla aveces de un conflicto entre la Iglesia y losmedios de comunicaci�n de masas. Lara�z de este conflicto est� justamente enla dicotom�a banalidad-radicalidad. Laexperiencia de lo religioso comportaradicalidad, introspecci�n, compromiso,pasi�n, di�logo tenso con el misterio. Laexperiencia medi�tica, en cambio, es et�-rea, obvia, f�cil, alejada de cualquiercomplejidad, fugaz [...] La experienciareligiosa, por el contrario, es una expe-riencia l�mite, arrebatadora u oscura,pero siempre fuerte [...] As�, el lenguajereligioso pasa a ser un lenguaje marginal[...] De aqu� se sigue tanto la subculturadel fen�meno religioso como la inex-presabilidad de la experiencia tras-cendente6.

A tendencia moderna � chamadaÔprivatizaci�nÕ da relixi�n ten aqu�unha das s�as ra�ces, a�nda que � ver-dade que contrib�en a ela tam�n de


5 “En junio del año pasado, los periódicos publicaron una noticia curiosa. La Editorial Harper Collins habíalanzado a la calle una iniciativa con vocación polémica. A los Collins se les ocurrió definir el siglo con cien pala-bras que los lectores de The Times habrían de elegir. Y el 4 de junio de 1998 daban a conocer el resultado de laencuesta. Según las preferencias expresadas por el público, la palabra que mejor describía nuestro siglo era tele-visión. Los términos siguientes era: tecnología, comunicación, globalización, chip y holocausto” (M. Tresserras,“El hecho religioso en un mundo mediático”, Misión Abierta, 1999, núm. 8, outubro, páx. 14).

6 M. Tresserras, o. c., páx. 16.



xeito moi importante outros factorescomo a crecente autonom�a dos indivi-duos, a complexizaci�n e diversifica-ci�n das din�micas sociais, a presenciasimult�nea e mercantilizaci�n de dis-tintas ofertas relixiosas, etc.

Os indubidables �xitos das cien-cias posibilitaron tam�n unha ideolox�ate�rica af�n a elas, que pouco pod�afavorece-la mentalidade relixiosa. Re-f�rome �s correntes te�ricas relacio-nadas co positivismo l�xico e, sobre to-do, neste contexto, a R. Carnap e A. J. Ayer. Aqu�, a mesma palabraÔDeusÕ non ten sequera cabida, dadoque para este modo de pensar s� tensentido ou significado o que � experi-mentalmente ÔverificableÕ. E a�nda queos nepositivistas ou positivistas l�xicosnon son estrictamente nin ateos ninagn�sticos, dado que estas d�as �lti-mas posturas parten do suposto de quea expresi�n ÔDeusÕ �, en calquera caso,significativa (o que � negado polos pri-meiros), o feito �, sen embargo, que apostura agn�stica (de forma m�is oumenos estricta) ir� tomando pouco apouco o relevo da anterior posturam�is estrictamente atea.

A este tipo de agnosticismo vin-c�lase tam�n directamente a estendidaindiferencia relixiosa da �poca actual,que non � mera conclusi�n te�ricasen�n o resultado da confluencia neladunha serie de motivaci�ns e factoresmoi diversos de tipo vivencial e social,�s que acertadamente alude o estudio-so das relixi�ns J. Mart�n Velasco, como

son o desenvolvemento econ�mico dosanos cincuenta xunto coa masiva emi-graci�n do mundo rural �s grandescidades, a crecente industrializaci�n, aampla transformaci�n dos m�todos deproducci�n, a elevaci�n xeral do nivelde vida, a democratizaci�n da cultura,etc., que levan consigo cambios nas for-mas de pensar e de vivir, na xerarqu�ade valores, etc.7 Verbo deste �ltimopunto, J. Kerkhofs indica que impor-tantes soci�logos, � interpretaren o ma-terial relacionado cun co�ecido estudiosobre os valores actuais dos europeos,chegan � conclusi�n de que o decliveda pr�ctica relixiosa est� causado demaneira primaria polo racionalismooccidental e pola perda da compren-si�n tradicional da vida e do mundo8.Unha e outra causa est�n de feito inti-mamente relacionadas entre si, xa queos simbolismos tradicionais vinculadosa importantes experiencias humanasnon atopan doado acomodo no �mbitodunha mentalidade racionalista e tec-nocr�tica. Abonda con pensar, porexemplo, na dificultade que se lle pre-senta a calquera persoa afeita a unmedio rural, en permanente e directocontacto persoal polo tanto coas miste-riosas realidades do cosmos, da vida eda morte Ñexperiencias que poder�andenominarse Ôteoxen�ticasÕ (� dicir,posibles xeradoras de relixiosidade)Ñ,cando por unhas ou por outras raz�nsten que cambia-lo seu h�bitat tradicio-nal por outro industrial, desruralizadoe despersonalizado.

7 Cf. J. Martín Velasco, El malestar religioso de nuestra cultura, Madrid, Paulinas, 1993, páx. 88.8 Cf. J. Kerkhofs, “Europa necesita terapia...”, Misión Abierta. 1999, núm. 8 (outubro), páx. 10.


Por outra banda, tales cambios,motivados fundamentalmente porraz�ns de tipo econ�mico ou de adqui-sici�n dun, aparentemente polo menos,m�is elevado e pracenteiro modo devida, te�en como consecuencia o feitode que unha relixiosidade vinculadaata agora case exclusivamente coanegatividade das carencias e necesida-des ve�a a estar de m�is na nova situa-ci�n e se troque polo tanto en algo in�-til, sen valor ning�n. Ortega y Gassetrefer�ase sen d�bida a este tipo de reli-xiosidade tradicional que entra en crisena modernidade, cando escribe:

Por vez primera en esta civilizaci�n sien-te el hombre que la vida merece la penade ser vivida. Esto trae consigo un cam-bio en la actitud ante la religi�n [...] En lavida pobre el individuo necesita tanto deDios que vive desde Dios [...] Pero al hin-charse aqu�lla [la vida misma] y enri-quecerse �ste [el mundo], lo cismundanointercala su grosor creciente entre elhombre y Dios y los separa [...] La irreli-giosidad es el resultado9.

En realidade este tipo de relixiosi-dade, � que aqu� se refire Ortega e quexorde e funciona unicamente en con-xunci�n coas carencias humanas, � aque est� na base da cr�tica que realiza-ra xa Feuerbach, no s�culo XIX, a estemodo de pensar a Deus e a relixi�n enrelaci�n coa negatividade humana, queo fil�sofo alem�n pola s�a parte coida-

ba que pertenc�a � esencia mesma darelixi�n 10.

Pois ben, a relixi�n e, m�is concre-tamente, as igrexas cristi�s do s�culoXX recibiron un forte impacto comoconsecuencia destes cambios ideol�xi-cos e sociais, sobre todo porque era aestas, en canto lugar e manifestaci�n darelixiosidade oficial, �s que se dirix�ade maneira m�is directa a cr�tica ilus-trada. H. K�ng considera que a esterespecto hai unha continuidade namaneira de exercerse esta cr�tica desdeo s�culo XVIII ata a actualidade: ÒHaialgo com�n Ñescribe o te�logo su�-zoÑ � primeira cr�tica ilustrada da reli-xi�n do s�culo XVIII, � cl�sica do XIX ecomezos do XX e � actual: rexeitamen-to de relixi�n est� en conexi�n conrexeitamento de relixi�n institucionali-zada, rexeitamento de cristianismo conrexeitamento de cristiandade, rexeita-mento de Deus con rexeitamento de igre-xaÓ11.

Por outro lado, determinadosrepresentantes cualificados, sobre tododa teolox�a protestante do s�culo XX,insistiron pola s�a parte tan decidida-mente na especificidade e primarieda-de da revelaci�n ou comunicaci�n deDeus � home fronte a calquera tipo deraz�n ou sentimento natural, que,


9 J. Ortega y Gasset, Origen y epílogo de la filosofía, Madrid, Espasa-Calpe, 1980, páx. 111.10 Velaquí algúns textos feuerbachianos: “Deus xorde do sentimento dunha carencia” (L. Feuerbach, Säm-

tliche Werke, Stuttgart-Bad Cannstatt, Frommann Verl. Günther Holzboog, 1959, vol. VI, páx. 90). “Canto máisbaleira é a vida, tanto máis pleno e concreto é Deus. O baleiramento do mundo real e a plenificación da divinda-de é un mesmo acto. Só o home pobre ten un Deus rico. O que o home bota de menos [...] iso é Deus” (o. c.,páx. 89s). “A noite é a nai da relixión” (o. c., páx. 233).

11 H. Küng, Existiert Gott? Antwort auf die Gottesfrage der Neuzeit, München/Zürich, R. Piper, 1978, páx.364.



como consecuencia diso, a distancia en-tre a dimensi�n humana e a divina nonfixo m�is que aumentar, co conseguin-te prexu�zo tam�n en definitiva para apropia relixiosidade. Tal � o caso dachamada Ôteolox�a dial�cticaÕ de K.Barth, que rexeita calquera maneira deÔprecomprensi�nÕ ou Ôconexi�nÕ porparte da persoa humana en relaci�ncoa divindade, ou Ña�nda que en me-nor medidaÑ o de R. Bultmann. Nonfaltan int�rpretes do moderno procesorelixioso, como E. Schillebeeckx, queven neste modo de pensar teol�xicounha das causas que de feito conduci-ron, polo menos en parte, � chamadaÔteolox�a da morte de DeusÕ dos anossesenta, na que a reflexi�n teol�xicapart�a da constataci�n do ensombrece-mento ou situaci�n crepuscular dunhadeterminada relixiosidade.

Os enfrontamentos armados in-ternacionais ou nacionais, e neste �lti-mo caso especialmente a Guerra Civilespa�ola, non deixaron de afectardunha ou doutra maneira tam�n � cre-dibilidade dunha Igrexa na que alg�nsdos seus mandatarios non souberonmanter sempre unha postura indepen-dente e apartidista, fiel � s�a alta fun-ci�n moral e relixiosa. Foi con posterio-ridade a estes enfrontamentos daprimeira metade do s�culo e despoistam�n da aparici�n da problem�ticarelacionada coa relixiosidade (m�isarriba mencionada), xurdida en cone-xi�n co crecemento industrial e econ�-mico iniciado na segunda metade destemesmo s�culo, cando a Igrexa cat�licase decidiu no Concilio Vaticano II a un

intento de aggiornamento dos modostradicionais de pensar e de vivi-la fecristi�, cunha especial atenci�n � novasituaci�n cultural e social. Nesta im-portante asemblea, de innegable influ-xo sobre a xeral mentalidade relixiosa,foron en boa parte de feito reco�ecidosdiversos postulados tradicionais, expl�-citos ou impl�citos, da cultura laica co-mo, por exemplo, a autonom�a das rea-lidades temporais, das ciencias, etc.(Constituci�n Gaudium et spes), a liber-dade relixiosa (Declaraci�n Dignitatishumanae), etc., coas consecuencias que

[…cando a igrexa católica se decidiu no ConcilioVaticano II a un intento de aggiornamento dos modostradicionais de pensar e de vivi-la fe cristiá…]


de aqu� derivaban en relaci�n coas reli-xi�ns non cristi�s (Declaraci�n Nostraaetate), etc. Foi, por iso, a ra�z das pers-pectivas abertas por este Concilio,cando se iniciaron encontros ou reu-ni�ns de di�logo entre cristi�ns e mar-xistas, as� como tam�n o esp�rito ecu-m�nico cobrou novo pulo, chegando aadquirir forma simb�lica na com�noraci�n dos l�deres relixiosos pola pazdo mundo en As�s, � invitaci�n deXo�n Paulo II, o 27 de outubro de 1986.Non se pode esquecer tampouco, a esterespecto, a recente ÒDeclaraci�n con-xunta sobre a xustificaci�nÓ, asinada enAugsburg o 31 de outubro de 1999 polaIgrexa cat�lica e a Federaci�n LuteranaMundial.

O encontro da relixi�n e, m�isconcretamente, do cristianismo coamodernidade non se realizou, sen em-bargo, sen fortes tensi�ns e disparida-des internas, entre, por exemplo, pos-turas como a da denominada primeirateolox�a pol�tica, a da posterior teolox�ada liberaci�n, etc., por unha banda, emovementos de signo integrista ou res-tauracionista de �poca m�is recente,por outra. Isto �ltimo poder�a deberse� comprensible reacci�n de determina-dos sectores eclesiais fronte � situaci�ncreada polo feito de que nos pa�ses detradici�n cristi�

los cristianos Ñsegundo a constataci�nde J. Mart�n VelascoÑ estamos viviendo,sobre todo en la segunda mitad del sigloXX, el cambio de unas sociedades y unacultura impregnadas de religiosidad

cristiana a otras en las que la forma depensar, de sentir y de vivir se han aleja-do del influjo oficial del cristianismo,dando lugar, por vez primera en muchossiglos, a la extensi�n generalizada dementalidades, culturas y formas de vidaajenas a la inspiraci�n cristiana12.

� comprensible tam�n que � Igre-xa non lle resulte doado o proceso deinserci�n nesta nova e complexa situa-ci�n, tal como indica o mesmo Mart�nVelasco � dicir que

hay que reconocer que la Iglesia est�haciendo poco por repensar el sistemade mediaciones de la vida cristiana en elterreno de las formulaciones racionales,de las normas �ticas, de la organizaci�nde las instituciones, de la celebraci�nlit�rgica, para hacerlo compatible con lasnuevas condiciones de vida y para quesirvan de medio de expresi�n a los hom-bres y mujeres que viven en ellas13.

De aqu� a non infrecuente afirma-ci�n de que se cre en Deus, pero non naIgrexa.

� ben sabido que � ser humano,dado que � un ser eminentemente Ôcul-turalÕ, non meramente ÔnaturalÕ, lleafectan de maneira moi decisiva oscambios culturais, � non dispor de ma-neira natural ou autom�tica de respos-tas axeitadas para as novas situaci�ns.Agora ben, � formar parte o elementorelixioso da esencial dimensi�n cultu-ral humana, est� el tam�n necesaria-mente afectado por estes cambios.Dic�a con raz�n H. de Lubac que Òahumanidade imaxina que perde a Deus cada vez que abandona un siste-ma de pensamentoÓ 14. De aqu� os


12 J. Martín Velasco, o. c., páx. 8-9.13 Íd., o. c., 51.14 H. de Lubac, Sur les chemins de Dieu, París, Aubier-Montaigne, 1966, páx. 207.



intentos de regreso a �pocas anteriores,supostamente m�is relixiosas, facil-mente observables en momentos defortes cambios culturais15. Pero estastentativas non poden ter resultadopositivo, porque a historia (e a chama-da ÔculturaÕ con ela) nunca volve paraatr�s. � preciso, m�is ben, afondar,tanto reflexiva como experiencialmen-te, na nova situaci�n para poder inserirou descubrir nela unha relixiosidade �que o ser humano, en canto tal, dunhaou doutra forma, nunca poder� renun-ciar. Esta actitude deber� ser tanto m�isradical canto m�is profundo sexa ocambio cultural. Velaqu�, por exemplo,o que indica R. Panikkar en relaci�n cosdesaf�os da �poca moderna � problemade Deus:

El replanteamiento de la noci�n de Diosno es solamente una especie de moderni-zaci�n y adaptamiento, sino que llevaconsigo una revoluci�n radical, compa-rable a una nueva mutaci�n de la con-ciencia de la humanidad, como quiz� hasucedido pocas veces en la historia delhombre sobre la tierra16.

Pois ben, intentarei seguidamentealudir a alg�ns s�ntomas ou manifesta-ci�ns desta reformulaci�n do problemada divindade e da relixi�n que pouco apouco foron aparecendo, en relaci�ncoa nova situaci�n cultural, � longo dos�culo XX e que na s�a derradeira

d�cada semellan incluso terse intensifi-cado.

Parece, en primeiro lugar, que ainsistente cr�tica do XIX � relixi�n, quese fai presente a�nda con forza en boaparte do s�culo XX, non afecta no seuradicalismo � fondo mesmo da reli-xi�n, sen�n s� a determinados modoshist�ricos ou circunstanciais de conci-bila ou de vivila. � neste sentido comoo fil�sofo E. Tr�as prop�n recentemente

corregir el modo fr�volo y banal con quela tradici�n moderna e ilustrada ha soli-do situarse en relaci�n al hecho religioso,al que ha considerado por lo generalcomo una supervivencia que la Raz�ndeber�a paulatinamente relegar hastaconseguir su plena extinci�n17.

Esta censura da cr�tica relixiosailustrada abrangue tam�n a mesmapostura posmoderna: Òel tema religio-so ÑafirmaÑ ha constituido el grantema olvidado y censurado por toda latradici�n moderna y postmoderna; engeneral por la tradici�n ilustradaÓ18.Tr�as, pola s�a parte, prop�n, coaseguinte significativa declaraci�n, dar-lle cabida na reflexi�n a importantesfeitos culturais, modernos ou actuais,relacionados coas relixi�ns:

Intento [...] salir del marco asfixiante delas tradiciones universitarias acad�mi-cas, en las que se mantiene el postmo-dernismo, tratando en cambio de captarlos movimientos hist�ricos reales que se

15 J. Martín Velasco alude neste contexto a determinados intentos restauracionistas dos anos vinte e trintadeste século XX. Cf. íd., o. c., páxs. 42-43.

16 R. Panikkar, El silencio del Dios, Madrid, Guadiana de Publicaciones, 1970, páx. 232.17 E. Trías, Pensar la religión, Barcelona, Destino, 1997, páx. 18.18 E. Trías, o. c., páx. 37 (tamén íd., o. c., páx. 39). “Tanto el modernismo como el postmodernismo han sido

ciegos en relación a la relevancia de ese ‘hecho religioso’ que no permite simplificaciones como las que soncanónicas en toda la tradición ilustrada y moderna. En dicha tradición la religión ha sido reducida a aspectos par-ciales de su compleja existencia” (íd., o. c., páx. 38).


hallan presentes en este fin de milenio. Yall� descubro lo que en las tradicionesacad�micas tiende a ocultarse por cuan-to constituye, acaso, algo que no es deltodo Ôpol�ticamente correctoÕ; pero quees, sin duda, el gran novum de estos tiem-pos: el resurgir de las grandes religioneshist�ricas19.

Este rexurdimento das relixi�nsest� directamente en relaci�n con algoque a filosof�a non deixou de salientarcase sempre, dunha forma ou doutra,fronte �s pretensi�ns absolutistas dasciencias emp�ricas. � iso de feito o queneste contexto Tr�as volve retomarcomo relevante en relaci�n coa impor-tancia de Òpensa-la relixi�nÓ na situa-ci�n da fin do s�culo:

Constituyen [la t�cnica y la ciencia] un referente al que apelar en multitud deasuntos que ata�en a los medios con loscuales organizamos nuestra realidadconvivencial. Pero a medida que avanza-mos hacia el final de milenio se vateniendo cada vez m�s claro que la t�cni-ca y la ciencia no son capaces de insti-tuirse como factores generadores defines �ltimos; no son creadoras de valo-res. Cierto que orientan nuestra conduc-ta y alientan nuestros pasos en la direc-ci�n que les es caracter�stica. Pero losfines y los valores se hallan en una gala-xia cultural a la cual ni la ciencia ni la t�c-nica acceden20.

No seo mesmo do posmodernis-mo filos�fico e nun autor tan repre-sentativo neste movemento como G. Vattimo aparece, por outra banda, aidea de que boa parte dos principiosb�sicos da mesma ontolox�a Ôd�bilÕ Ñ�que Vattimo chega a considerar comoÒuna transcripci�n del mensaje cristia-noÓ21Ñ como tam�n o feito mesmo daÔsecularizaci�nÕ moderna22 est�n enrelaci�n con contidos esenciais da reve-laci�n ou tradici�n cristi�. Vattimoresume as� a s�a tese, que el considera,para si mesmo, como un verdadeiroÔdescubrimentoÕ:

Lo que creo que se puede decir en t�rmi-nos de un pensamiento no metaf�sico esque gran parte de las conquistas Ñte�ri-cas y pr�cticas, hasta llegar a la organiza-ci�n racional de la sociedad, al liberalis-mo y a la democraciaÑ de la raz�nmoderna est�n arraigadas en la tradici�nhebraico-cristiana y no son pensablesfuera de ella23.

Pero non se trata s� da compo-�ente cristi� ou hebraico-cristi� de ele-mentos fundamentais da modernida-de, sen�n do feito de que a cr�ticamesma da modernidade � relixi�n veuresultar � fin de contas err�nea.Vattimo � ben expl�cito:


19 E. Trías, o. c., páx. 36. Cf. tamén íd., o. c., páx. 15.20 E. Trías, o. c., páx. 16. Ver tamén J. M. Mardones, Síntomas de un retorno. La religión en el pensamien-

to actual, Santander, Sal Terrae, 1999, páxs. 11, 117.21 Cf. G. Vattimo, Creer que se cree, Barcelona, Paidós, 1996, páx. 43.22 Velaquí o que afirma Vattimo: “Secularización como hecho positivo significa que la disolución de las

estructuras sagradas de la sociedad cristiana, el paso a una ética de la autonomía, al carácter laico del Estado, auna literalidad menos rígida en la interpretación de los dogmas y de los preceptos, no debe ser entendida comouna disminución o una despedida del cristianismo, sino como una realización más plena de su verdad, que es,recordémoslo, la kénosis, el abajamiento de Dios, el desmentir los rasgos ‘naturales’ de la divinidad” (íd., o. c.,páx. 50).

23 Íd., o. c., páx. 81. Ver tamén íd., o. c., páxs. 38-46.



El hecho es que el Ôfin de la modernidadÕo, en todo caso, su crisis ha tra�do consi-go tambi�n la disoluci�n de las principa-les teor�as filos�ficas que pensabanhaber liquidado la religi�n: el cientifismopositivista, el historicismo hegeliano y,despu�s, marxista. Hoy ya no hay razo-nes filos�ficas fuertes y plausibles paraser ateo o, en todo caso, para rechazar lareligi�n24.

En realidade, o que aqu� se cons-tata � algo � que tanto M. Scheler comoBlondel aludiran xa con anterioridadeen relaci�n coa relixi�n en xeral e queagora, na �poca actual, fenomen�logose soci�logos do feito relixioso ve�en aconfirmar. En efecto, Scheler fala dainevitabilidade do que el chama o ÔactorelixiosoÕ, a�nda que este poida estardesviado do seu obxecto propio que � adivindade, cando afirma: Òa concienciafinita non pode escoller entre crer ounon crer en algo [...] En consecuencia, ohome ou cre en Deus ou cre nun �dolo.ÁNon hai outra alternativa!Ó25. Schelerfala neste contexto da Ôidolatraci�nÕ oudivinizaci�n do Estado, do di�eiro, dosaber, etc. E nesta mesma li�a vai opensamento de Blondel cando analizadetalladamente as Ôidolatr�asÕ moder-

nas da ciencia, da �tica ou da propiametaf�sica26.

Se �mbolos fil�sofos falaban destaÔdesviaci�nÕ da relaci�n relixiosa cara aalgo que desde o punto de vista obxec-tivo non ten un car�cter divino, ser�nos estudiosos do feito relixioso os quealudir�n pola s�a parte a unha Ôtrans-formaci�nÕ da relixi�n (sen que esta ensi mesma desapareza) na �poca moder-na. Nos seus escritos, M. Eliade apren-deunos a saber descubri-lo ÔsagradoÕdas relixi�ns primitivas na Ôprofanida-deÕ moderna. Escrib�a as� a mediadosdeste s�culo o grande historiador dasrelixi�ns: ÒLa mayor�a de los hombresÔsin religi�nÕ siguen comport�ndosereligiosamente, sin saberlo [...] Haym�s: el hombre moderno que se sientey pretende ser arreligioso dispone a�nde toda una mitolog�a camuflada y denumerosos ritualismos degradadosÓ27.Outros falan dunha Ôrelixi�n invisibleÕ(Th. Luckmann), dunha Ômetamorfosedo sagradoÕ (J. Mart�n Velasco)28, etc. Aexistencia e proliferaci�n actual doschamados Ônovos movementos relixio-sosÕ29 v�n sendo unha boa mostra desta

24 íd., o. c., páx. 22.25 M. Scheler, Vom Ewigen im Menschen, Bern, Francke Verl., 1954 [Gesammelte Werke, Bd. 5], páx. 398s.

As cursivas son de Scheler.26 Cf. M. Blondel, L’action, París, Alcan, 1936-37, vol. II, páxs. 332-338.27 M. Eliade, Lo sagrado y lo profano, Barcelona, Labor, 1985, páx. 172. Ver tamén íd., o. c., páxs. 172-177.28 Cf. J. Martín Velasco, Metamorfosis de lo sagrado y futuro del cristianismo, Santander, Sal Terrae, 1998,

paxs. 9, 18, 26. Ver tamén S. Giner, El porvenir de lo sagrado: a propósito de José Alberto Prades. Prefacio a: J.A. Prades, Lo sagrado. Del mundo arcaico a la modernidad, Barcelona, Península, 1998, páxs. 11-13. A obra deJosé Antonio Prades traducida ó castelán co título de Lo sagrado. Del mundo arcaico a la modernidad (na que seinclúe o Prefacio de S. Giner) leva como título no seu orixinal francés este outro: Persistence et métamorphosedu sacré. Neste contexto e en relación coa linguaxe eclesial sobre a moderna “cultura da increnza” di J. Vitoriaque “la Iglesia española haría bien en no confundir la desinstitucionalización de la religión con la increencia” (J.Vitoria Cormenzana, Religión, Dios, Iglesia en la sociedad española, Santander, Sal Terrae, 1997, páx. 38).

29 J. M. Mardones fala das novas formas de relixión ‘civil’ (en relación co corpo, co sistema, cos naciona-lismos, etc.), ‘profana’ (en relación co deporte, coa música, co traballo, etc.), ‘mística’ (New Age, etc.), ‘esotéri-


mutaci�n ou transformaci�n relixiosaocorrida na modernidade.

� precisamente neste contexto deplural oferta e presencia relixiosa dassociedades occidentais co conseguintemutuo e inevitable contacto onde intro-duce xustamente Torres Queiruga, porexemplo, o seu suxestivo concepto deÔinrelixionaci�nÕ, co que quere expresa--lo proceso de incorporaci�n, a modode ÔenxertoÕ, no propio organismo reli-xioso de elementos doutras configura-ci�ns relixiosas diferentes, que non fandesaparece-la propia relixiosidade,sen�n que contrib�en m�is ben � s�avitalidade e rexeneraci�n30.

M�is al�, sen embargo, da varie-dade e profusi�n das experiencias reli-xiosas da modernidade Ñdas que falansobre todo soci�logos e fenomen�logosou historiadores das relixi�nsÑqueroaludir finalmente, a�nda que de manei-ra obrigadamente breve, � dimensi�nfilos�fica da problem�tica relixiosa talcomo foi analizada neste s�culo poralg�ns significativos autores. As s�asreflexi�ns axudar�n � tempo a enten-de-lo porqu� desta inesperada presen-cia ou rexurdimento da relixiosidadenunha �poca que se predic�a comoarrelixiosa. En realidade, os modos derealizarse culturalmente a relixi�n, �dicir, a religaci�n humana coa divinda-de poden ser moi diferentes, inclusodesconcertantes para unha mentalida-

de allea � cultura da que as crenzas ouos rituais relixiosos concretos fan parte.Pero s� desde a filosof�a se pode acce-der en definitiva � resposta da cuesti�nsobre se a estructura relixiosa pertenceou non � esencia mesma do ser huma-no. À� ou non o ser humano unha rea-lidade que en canto tal est� inevitable-mente e sempre, dunha ou doutraforma, ante o Misterio que o envolve eo desborda infinitamente? Esta � unhacuesti�n � que non atendeu (ou simple-mente rexeitou) nin a cr�tica relixiosadecimon�nica, nin en xeral as correntesposmodernistas; non ten que ver poroutra parte tampouco coa metodolox�adas ciencias sociais que se ocupan dofeito relixioso.

Pois ben, hai que dicir que nondeixou de haber no s�culo XX determi-nados pensadores que, en certo modo acontracorrente, souberon manter viva areflexi�n filos�fica sobre tan importan-te cuesti�n, da que depende en definiti-va unha resposta con garant�as sobre afutura supervivencia ou non da relixio-sidade. Unamuno foi un deles, fiel �que el mesmo dic�a: Òespero muy pocacosa en el orden de la cultura Ñy cul-tura no es lo mismo que civilizaci�nÑde aquellos que viven desinteresadosdel problema religioso en el ordenmetaf�sico y s�lo lo estudian en suaspecto social y pol�ticoÓ31. Mais taltarefa, sobre todo na actualidade, nonest� exenta de dificultades, tal como o


ca’, etc. Cf. J. M. Mardones, Para comprender las nuevas formas de la religión. La reconfiguración postcristianade la religión, Estella, Verbo Divino, 1994.

30 Cf. A. Torres Queiruga, Do terror de Isaac ó Abbá de Xesús, Vigo, Xeira Nova-SEPT, 1999, páxs. 236-237.



veu a confirmar Tr�as � falar da pol�-mica xurdida ante a s�a proposta sobreÒla necesidad de pensar la religi�n eneste fin de milenio como asunto inelu-dible y de primer orden en el terrenofilos�ficoÓ32.

Pola mi�a parte aludirei, sen pre-tensi�ns de exhaustividade, s� a alg�nspuntos concretos nos que a reflexi�ndeste s�culo semella ter axudado dal-gunha maneira � comprensi�n da reli-xiosidade humana.

Hai que reco�ecer que a cr�ticarelixiosa decimon�nica axudou, en cal-quera caso, indirectamente �s posterio-res pensadores da relixi�n a utilizarenunha linguaxe sobre a divindade queevitase converter esta nunha realidadem�is, finita coma as outras, non divinapolo tanto. S� as� pode, en efecto, adivindade ser pensada como transcen-dente e � tempo como �ntima a toda arealidade, sen se facer ÔconcorrenteÕ coser humano � maneira feuerbachianaou nietzscheana. Isto fai, ademais,coherente e comprensible a denomina-da Ôruptura de nivelÕ, que os fenome-n�logos da relixi�n consideran comoactitude t�pica do home relixioso ante aexperiencia do transcendente. Autorescomo P. Tillich, H. de Lubac, K. Rahner,E. Schillebeeckx ou X. Zubiri realizaronnesta li�a un meritorio labor.

Por outra parte, dado que as difi-cultades para a valoraci�n obxectivadas experiencias humanas en relaci�n

coa relixi�n provi�an de frontes ideolo-xicamente tan diferentes como a filoso-f�a anal�tica, por unha banda, ou a teo-lox�a dial�ctica protestante, por outra, �preciso lembrar aqu� tanto a Witt-genstein coa s�a atenci�n non s� �Ôm�sticoÕ (en relaci�n co feito mesmo doser do mundo) sen�n tam�n � Òvarie-dade dos xogos da linguaxeÓ (no con-texto ideol�xico da filosof�a anal�tica),como unha vez m�is a K. Rahner ou E. Schillebeeckx, que sobre todo frontea Barth e �s seus ep�gonos salientaronde maneira decisiva a importancia deque a crenza relixiosa conecte coasexperiencias humanas b�sicas, se nonquere ela mesma condenarse � illamen-to e solipsismo do fide�smo.

A divindade � transcendente einabarcable; sen embargo, habita ta-m�n no m�is �ntimo da nosa intimida-de, como dixera Agosti�o de Hipona.Esta case imposible estructura humanaque xorde da s�a misteriosa relaci�ncoa divindade foi Ñen parte polo receodos te�stas ante o perigo do pante�smoe tam�n debido naturalmente � cr�ticado ate�smo � relixi�nÑ practicamenteesquecida ou non pensada na moderni-dade despois de Hegel. Abonda conlembra-lo impacto producido no granp�blico, nos anos sesenta, polo escritoHonest to God (ÒSincero para con DiosÓ)do bispo anglicano John A. T. Robin-son, no que se rexeitaba a concepci�ndun Deus Ôf�raÕ ou Ôm�is al�Õ do mun-do. Foron aqu� tam�n Rahner e Zubiri

31 M. de Unamuno, Obras Completas, Barcelona-Madrid, Vergara-Afrodisio Aguado, 1951-1958, vol. XVI,páx. 121.

32 Cf. E. Trías, o. c., páx. 17.


consecuentes e arriscados propugna-dores desta visi�n da realidade enDeus, � xeito non do pante�smo, sen�ndo panente�smo. Desde esta concep-ci�n da misteriosa, �ntima e indestructi-ble relaci�n home-Deus, � certamentem�is doado non sorprenderse ante aaludida supervivencia da relixi�n encontextos culturais que semellaban nonserlle en absoluto propicios.

No �mbito cultural do s�culo XX,moi centrado nas ciencias positivas,non era f�cil pensa-la finitude das rea-lidades e da mesma mente pensante

como posibilitadas en si mesmas polainfinitude (que polo menos desdeDescartes v�n sendo sin�nimo dadivindade), tal como as� o fixeranimportantes pensadores da tradici�n.Sen embargo, destacados fil�so-fos deste s�culo como G. Siewerth, M. F. Sciacca, J. Nabert ou o mesmo P. Ricoeur, entre outros, atrev�ronse areflexionar fondamente nesta implica-ci�n finito-infinito que est� na base detoda formulaci�n rigorosa do problemade Deus e da relixiosidade humana.Isto conduciu loxicamente a unhavisi�n da relixiosidade e do pensamen-to humano acerca da divindade comoprecedidos en certo modo pola mesmadivindade, que coa s�a presencia pro-voca ou suscita a din�mica (en definiti-va, polo tanto, non meramente subxec-tiv�stica) do esp�rito humano. Fitosimportantes deste modo de reflexi�nson, ademais dos xa ditos, A. AmorRuibal, M. de Unamuno, M. Blondel,M. Scheler, E. Levinas, J. ManzanaMart�nez de Mara��n, etc. O mesmoVattimo parece aludir dalgunha manei-ra a este tipo de ÔprecedenciaÕ candoapunta a que Òes constitutivo de la pro-blem�tica religiosa precisamente elhecho de ser siempre la recuperaci�nde una experiencia hecha ya de al-g�n modoÓ33. Haber�a que aludir aqu�ademais, desde o punto de vista dafenomenolox�a da relixi�n, �s achegasde J. Mart�n Velasco coas s�as pertinen-tes reflexi�ns sobre a ÔiniciativaÕ da di-vindade, entendida como ÔMisterioÕ, na


Karl Rahmer arriscouse a propugna-la realidade enDeus á maneira do panenteísmo.

33 G. Vattimo, o. c., páx. 10.



x�nese e estructura do comportamentorelixioso.

O pensamento sobre o ÔabsurdoÕ(que dificulta a actitude relixiosa) esobre a busca de sentido na existencia�, como xa sabemos, un tema caracte-r�stico da modernidade. Non deixou dehaber tam�n, con todo, pensadores queelaboraron as s�as reflexi�ns en rela-ci�n con esta tem�tica, como Unamuno� pensa-la divindade en conexi�n nonco Ôpor qu�Õ sen�n co Ôpara qu�Õ (� dicir,co sentido) do universo e da existen-cia humana34 ou tam�n outros como M. Horkheimer, R. Garaudy e incluso oWittgenstein dos Diarios, nos que sev�n a identificar ÔsentidoÕ e ÔDeusÕ.

O ÔabsurdoÕ est� en relaci�n comal, co sufrimento, coa morte, en defi-nitiva coa limitaci�n humana. ÀEstar�esta, sen embargo, e de maneira positi-va, relacionada tam�n co descubrimen-to da divindade? K. Jaspers, coa s�aidea da experiencia da ÔTranscen-denciaÕ nas Ôsituaci�ns-l�miteÕ, as� oviu, o mesmo que �. Gilson, � analiza--la x�nese da crenza relixiosa en rela-ci�n coa experiencia humana do mal.De feito, o propio Vattimo volve, no�mbito da posmodernidade, a darlleunha certa anuencia a este tipo de con-sideraci�ns � indicar el mesmo que Òelproblema de Dios se plantea en cone-

xi�n con el encuentro de un l�mite, conel darse de una derrotaÓ35.

Pero a experiencia da divindadenon est� s� en relaci�n cos l�mites doser humano, entre outras raz�ns por-que, como ben dixera Hegel, dos l�mi-tes non se � consciente se non se est� xasobre eles. E isto quere dicir, como sos-ti�an xa Descartes ou Malebranche,que o saber ou a experiencia do infini-to debe preceder en certo modo a dofinito. Foi neste contexto sistem�ticosobre todo o fil�sofo alem�n G. Sie-werth quen no s�culo XX soubo po�ercoherentemente en relaci�n a experien-cia relixiosa coas primarias e funda-mentais vivencias de amor e acolle-mento nos comezos do existir humano,fronte �s teor�as proxectivas de S. Freud, na li�a de psic�logos como P. Bovet, J. Piaget ou C. G. Jung. Se � serhumano sen recepci�n de afecto non lle� posible sobrevivir, tal afecto � percibi-do pola nacente persoa humana comoalgo que non ten l�mites, como infinito.Velaqu� como deste xeito o infinito dadivindade se lle amosa a todo ser hu-mano no abrente mesmo do seu vivir,asentando as� para sempre os alicercesdunha relixiosidade persistente36.

En continuidade experiencial conestas vivencias, outros pensadoresdeste s�culo aludiron � fondo relixio-so que � posible adivi�ar tam�n na

34 Cf. M. de Unamuno, o. c., páx. 280-283.35 G. Vattimo, o. c., páx. 16. Vattimo engade aquí mesmo: “¿Se descubrirá, pues, a Dios sólo allí donde se

choca con algo radicalmente desagradable? ¿Por qué la costumbre de decir ‘que sea lo que Dios quiera’ sólocuando algo va verdaderamente mal y no, por ejemplo, cuando se gana la lotería?”. Ver tamén íd., o. c., páx. 12s.

36 Ocupeime desta visión de Siewerth en Sein und Gott bei Gustav Siewerth, Düsseldorf, Patmos, 1971(Trad. francesa: L’être et Dieu Chez Gustav Siewerth, Lovaina, Peeters, 1997). Para unha maior comprensión da


relaci�n persoal co ÔtiÕ, que se amosadalg�n modo para M. Buber comoÔincondicionadoÕ e para E. Levinas (ouJ. Manzana) como ÔrostroÕ que, revesti-do dos caracteres cartesianos da infini-tude (divindade), provoca e obriga �subxectividade a respectalo e amalo.Estas reflexi�ns levinasianas son, �meu modo de ver, de enorme impor-tancia para entender o porqu� do estra-�o dato, constatado pola sociolox�aactual, da moi elevada proporci�n depersoas dispostas a da-la s�a vida poroutras persoas, proporci�n significati-vamente superior � das dispostas adala pola s�a relixi�n. Isto quere dicirque o comportamento relixioso se des-praza na actualidade de maneira espe-cial cara � dimensi�n �tica, sen que poristo deixe de seguir habendo aqu� ver-dadeira relixiosidade. Tr�tase s� dunharelixiosidade Ña teor do dito m�is arri-baÑ ÔtransformadaÕ. Non poucas dasan�lises de R. Garaudy van tam�n, demaneira m�is ou menos expl�cita, nestadirecci�n.

En realidade, o que aqu� se di res-pecto da relaci�n individual ou persoalÔeu-tiÕ pode ser aplicado en igual medi-da � visi�n xeral da conexi�n entremoralidade e relixiosidade. Xa Nietzs-che criticara a incoherencia sistem�ticade Schopenhauer � propugnar esteunha �tica (a s�a �tica da compaix�n)tendo rexeitado previamente o te�smo,

dado que s� este pode, segundoNietzsche, garantir aquela. Esta mesmaraz�n v�n a estar presente tam�n en M. Horkheimer cando na s�a pol�micacontra o positivismo sost�n que non �posible nin a moral nin a verdadeirapol�tica sen ingredientes teol�xicos.Pouco importa aqu� que esta dimen-si�n teol�xica sexa ou non explicita-mente reco�ecida como tal, como ben salientou polo s�a parte o te�logo K. Rahner � afirmar que al� onde seacepta a absoluta obriga da concienciase est� aceptando de feito, s�ibase ounon, a Deus en canto fundamento desecar�cter absoluto da obriga moral37.

A moralidade est�, por outrolado, posibilitada en si mesma polaliberdade. Pois ben, cara � visi�n destacomo intimamente vinculada coadivindade dirix�ronse tam�n os esfor-zos especulativos dalg�ns pensadoresdeste s�culo, que deste modo intenta-ron contrarresta-la oposta concepci�nÔmodernaÕ dunha liberdade enfrontadacoa divindade. Unha vez m�is foronaqu� especialmente meritorios, entreoutros, G. Siewerth, K. Rahner e tam�nX. Zubiri, � pensaren a liberdade desdeo seu fundamento divino, absoluto eradicalmente libre, que � precisamenteo que fai posible a espec�fica fenome-nolox�a da liberdade humana.

Dada esta fonda conexi�n internaentre a realidade finita e a divindade,


temática da afectividade na súa relación coa relixiosidade ver tamén o meu escrito La vigencia del amor.Afectividad, hominización y religiosidad, Madrid, San Pablo, 1994 (Trad. portuguesa: A vigência do amor.Afectividade, humanizaçâo e religiosidade, Petrópolis, Vozes, 1998).

37 De feito, o Concilio Vaticano II admitiu a posibilidade de salvación dos non crentes que atenden á “cha-mada da conciencia”.



que se manifesta no modo m�is �ntimode ser do home, non � nada estra�o quedesde diversos puntos de vista se vi�e-se incluso a rexeita-la mesma posibili-dade dun verdadeiro ate�smo te�rico(non Ôpr�cticoÕ ou de comportamentomoral, naturalmente), entendido comoactitude de fondo (non meramenteexpl�cita ou interpretativa), tal comoafirmaron, dunha ou doutra maneira,autores como Blondel, Scheler, Una-muno, Maritain, Tillich, Gilson, Scia-cca, H. de Lubac, Rahner, Schillebeeckxou Zubiri. M�is que de verdadeiroate�smo, tratar�ase Ñsegundo a expre-si�n de P. Teilhard de ChardinÑ dunÔte�smo insatisfeitoÕ.

Finalmente e en s�ntese, tanto arelixiosidade como o pensamento so-bre esta gozaron no s�culo XX, pese �cr�tica � relixi�n herdada do s�culoXIX, de excelente sa�de, que segura-mente se manter� e fortalecer� no pr�-ximo s�culo. Como di S. Giner: ÒLosdioses no tienen la menor intenci�n dedesvanecerseÓ38...

BIBLIOGRAFÍA

Berger, P., Para una teor�a sociol�gica de lareligi�n, Barcelona, Kair�s, 1971.

Cabada Castro, M., El Dios que da quepensar. Acceso filos�fico-antropol�gi-co a la divinidad, Madrid, Biblio-teca de Autores Cristianos, 1999.

D�az-Salazar, R., e outros (ed.), Formasmodernas de religi�n, Madrid,Alianza, 1994.

Duch, L., Religi�n y mundo moderno. In-troducci�n al estudio de los fen�me-nos religiosos, Madrid, PPC, 1995.

Durkheim, E., Las formas elementales dela vida religiosa, Madrid, Alianza,1993.

Eliade, M., Lo sagrado y lo profano, Bar-celona, Labor, 1985.

Estruch, J., Innovaci�n religiosa. Ensayote�rico de sociolog�a de la religi�n,Barcelona, Ariel, 1972.

Giner, S., El porvenir de lo sagrado: a pro-p�sito de Jos� Alberto Prades. Pre-facio a: Prades, J. A., Lo sagrado.Del mundo arcaico a la modernidad,Barcelona, Pen�nsula, 1998, p�xs.11-16.

Mardones, J. M., Para comprender lasnuevas formas de la religi�n. Lareconfiguraci�n postcristiana de lareligi�n, Estella, Verbo Divino,1994.

____S�ntomas de un retorno. La religi�n enel pensamiento actual, Santander,Sal Terrae, 1999.

Mart�n Velasco, J., El malestar religioso denuestra cultura, Madrid, Paulinas,1993.

____Metamorfosis de lo sagrado y futurodel cristianismo, Santander, Sal Te-rrae, 1998.

38 S. Giner, o. c., páx. 11.


____ÓEl siglo de una gran mutaci�n re-ligiosaÓ, Sal Terrae, 1999, n�m.1.029 (decembro) 879-891.

Panikkar, R., El silencio del Dios, Ma-drid, Guadiana de Publicaciones,1970.

Tresserras, M., ÒEl hecho religioso enun mundo medi�ticoÓ, Misi�nAbierta 1999, n�m. 8 (outubro) 14--22.

Tr�as, E., Pensar la religi�n, Barcelona,Destino, 1997.

Vattimo, G., Creer que se cree, Barcelona,Paid�s, 1996.

Vitoria Cormenzana, J., Religi�n, Dios,Iglesia en la sociedad espa�ola, San-tander, Sal Terrae, 1997.

Weber, M., Ensayos sobre sociolog�a de lareligi�n, Madrid, Taurus, 1984--1988.



1. A CENTURIA DOS SÉCULOS, O SÉCULO DOPENSAMENTO

Se a centuria que comezou en1700 foi a da Ilustraci�n e a das revolu-ci�ns que fixeron virar de xeito radicala evoluci�n da humanidade Ña norte-americana e a francesaÑ, e a que come-zou en 1800 terminou por se-la doEstado, � dicir, a da extensi�n e conso-lidaci�n daquel poderoso Leviat�n ilu-minado polo movemento liberal noque, como Tocqueville hab�a escribir enA democracia en Am�rica, Òt�dolos pode-res semellan acudir por si s�s cara �centro, acumul�ndose nel cunha sor-prendente rapidez, de xeito tal que oEstado acada de s�peto os l�mitesextremos da s�a forzaÓ, a nosa �ltimacenturia, a que arrincou en 1900, pode-r�a caracterizarse, moi probablemente,como a dos moitos s�culos a un tempo:

porque o de 1900, que foi, sen d�bida,o da emancipaci�n das mulleres noeido familiar, cultural e laboral, resul-tou tam�n o s�culo das sucesivas revo-luci�ns cient�ficas e t�cnicas, comoresultou o da conquista do espacio;pero a centuria que agora rematamosnon ser�a menos o s�culo da persecu-ci�n da enfermidade e o da loita poloalongamento dos l�mites da vida, c�das guerras nas que os mortos se con-taron por mill�ns e nas que se comete-ron os m�is horrendos xenocidios; os�culo XX foi o s�culo, as� mesmo, dadescolonizaci�n, e, de xeito paralelo,tanto o da pluralidade cultural quexorde da eliminaci�n das barreirasmateriais �s movementos xeogr�ficosdos homes e das s�as producci�ns detodo tipo, canto o do renacemento ereivindicaci�n das identidades cultu-rais. Si, certamente, todo iso, e moito

133


A DEMOCRACIA EN EUROPA: ENTRE O FINAL DA UTOPÍA

E A FIN DA HISTORIA(REFLEXIÓNS SOBRE UN SÉCULO)

Roberto L. Blanco Vald�s*Universidade de Santiago

de CompostelaÒPero sempre existe un goberno. A cuesti�n �,

polo tanto, a qu�n pasouÓ

Lecci�ns sobre a filosof�a da historia universalG. W. F. Hegel

* Catedrático de Dereito Constitucional.


134 Roberto L. Blanco Valdés

m�is que a�nda poder�a subli�arse,definiu os cen anos longu�simos quetranscorren entre o 1900 e o 2000. Creo,sen embargo, que o feito m�is relevan-te do per�odo, do que resultaron conse-cuencia, en gran parte, moitos dos queacaban de apuntarse, rematou por ser,� cabo, o do impresionante poder dopensamento para cambia-los l�mites eimposici�ns da realidade.

Ref�rome, claro, � poder do pen-samento no sentido en que a el se ti�areferido o gran fil�sofo de Xena, candoinsist�a na definitiva relevancia dasideas como dato hist�rico esencial noque a Revoluci�n Francesa obtivera afonte inspiradora do seu comezo e ass�as orixes. Nas Lecci�ns sobre a filosof�ada historia universal, de 1830, escribeHegel: ÒO pensamento que consideracomo o supremo as determinaci�nsuniversais e atopa que o que existe est�en contradicci�n con elas, sublevousecontra o estado existente. A determina-ci�n extrema que o pensamento podeachar � a da liberdade da vontadeÓ. Desepoder estou a falar, precisamente: doque deriva da liberdade da vontade, dopensamento que vai ser quen de imaxi-nar Ño mesmo no eido pol�tico esocial, ca no cultural ou no tecnol�xico--cient�ficoÑ moito m�is al� das barrei-ras do existente, moito m�is al� daslimitaci�ns de cada presente hist�ricoconcreto, e que vai, dese xeito, a serquen de producir Ñmaterial e intelec-tualmenteÑ o mesmo as m�is grandescreaci�ns da historia humana, quealg�ns dos seus m�is aterradores pesa-delos. Como � sabido, non casualmen-

te, o mesmo s�culo XX que pensar� aposibilidade de loitar contra o determi-nismo da enfermidade e da vellezcunha intensidade que haber� facerdel, como acabo de dicir, o s�culo dasuperaci�n das fronteiras intr�nsecasda vida, haber� ser tam�n, � cabo, oque pense o xenocidio dos xudeus oudos xitanos como instrumentos dunhadelirante pol�tica racial.

E � que a liberdade da vontadepermitir�, por vez primeira no devir dahumanidade, pensar como posible oque ata ent�n non fora pensado ende-xamais, ou fora, en todo caso, pensadosempre como ut�pico. O s�culo XX foi,por iso, en m�is dun sentido, o do finaldas utop�as, un final este que haber�ser intu�do por Marcuse como unhadas definitivas posibilidades da centu-ria. A�nda que � servicio da realizaci�ndas s�as propias utop�as, tal �a se-laidea apuntada na c�lebre conferenciadictada en 1967 polo fil�sofo marxistana Universidade Libre de Berl�n:

Este final da utop�a Ñisto �, a refutaci�ndas ideas e das teor�as que te�en utiliza-do a utop�a como denuncia das posibili-dades hist�rico-sociaisÑ p�dese enten-der agora, nun sentido moi preciso,como final da historia [...] no sentido deque as novas posibilidades dunha socie-dade humana e do seu mundo circun-dante non son xa imaxinables como con-tinuaci�n das vellas, non se podenrepresentar no mesmo continuo hist�ri-co, sen�n que presupo�en una rupturaprecisamente co continuo hist�rico...

O s�culo XX abrir�, � fin, e nunhamedida que o propio Marcuse non ter�asequera imaxinado cando pronuncia as�a anticipadora conferencia berlinesa,unha porta para lle po�er fin � (unha)


historia, co cal daba coherencia � seupropio nacemento, que foi tam�n, conclaridade, o da ruptura e a descontinui-dade.

2. A GRANDE GUERRE E O FINAL DO VELLOMUNDO: O AMENCER DA DEMOCRACIA

De feito, o s�culo XX s� desde opunto de vista cronol�xico comeza en1900 (ou en 1901, segundo se vexa): his-toricamente, haber� que esperar ata aGrande Guerre, o acontecemento que,verdadeiramente, e con extraordinariotraumatismo, dar� inicio a unha novacenturia para t�dolos efectos. � o prin-cipio da continuidade (cronol�xica)pugnando co da ruptura e a desconti-nuidade (hist�rica): unha ruptura, esta,que ten sido admitida de tal xeito quenon � estra�o que as an�lises do novos�culo se inicien cando a guerra. Vela�,impl�cita a tese da ruptura, na monu-mental Enciclopedia de Historia Univer-sal, dirixida polo catedr�tico de Har-vard Willliam L. Langer, que dedica oseu cuarto volume O s�culo XIX e oquinto � per�odo que vai Da Primeira �Segunda Guerra Mundial. Vela�, brillan-temente exposta, na interesant�simaobra de Arno J. Mayer, A persistencia doAntigo R�xime, que argumenta de xeitonon facilmente refutable c�mo os ele-mentos premodernos vixentes naEuropa anterior � Guerra do 14 Ònoneran os restos decadentes e fr�xiles dunpasado practicamente desaparecido,sen�n a esencia mesma das sociedadesciv�s e pol�ticas presentes en EuropaÓ.O final da Guerra non s� abriu, pois, a

porta �s felices anos vinte Ñque inven-tar�n o charlest�n e contribuir�n enOccidente �s primeiros pasos firmes noproceso de emancipaci�n das mullerese da xuventude; ou que ver�n o desen-volvemento impresionante do cinema-t�grafo, da aviaci�n e os autom�bilesÑsen�n tam�n, e sobre todo, a un cambiosubstancial da forma en que o mundose ti�a ata ent�n organizado, e do xeitoen que as sociedades vi�an sendogobernadas. Arno J. Mayer rec�rdanos,por exemplo, c�mo o funeral polo reiingl�s Eduardo VII, celebrado en maiode 1910, confirmou, no seu fasto, aautenticidade da influencia que manti-�an os reis europeos xa iniciado o novos�culo: ÒO 20 de maio, cuns dousmill�ns de persoas formando solemnesringleiras nas beirarr�as, un cortexofunerario verdadeiramente extraordi-nario acompa�ou os restos do ReiEduardo � estaci�n de Paddington,desde a cal un tren levou o ata�de ata ocastelo de Windsor para soterralo nacripta debaixo da capela de SanXurxoÓ.

Certamente, antes da Guerra do14, a vida pol�tica dos Estados euro-peos segu�a xirando sobre os monarcase as s�as cortes, os vellos partidos denotables e as tradicionais burocraciasmilitares e civ�s, como a vida econ�mi-ca segu�a sendo predominantementecampesi�a e a vida social ti�a a�ndaunha pegada rural indiscutible, de xei-to tal que en toda Europa as nobrezasterritoriais ocupan un lugar predomi-nante nos eidos econ�mico, pol�tico,social e cultural. Non �, as� pois, de

A democracia en Europa: entre o final da utopía e a fin da Historia. (Reflexións sobre un século) 135



estra�ar que nunha gu�a para polemis-tas e lectores de diarios publicada porJohn Bertram Askew en 1903, nin oproblema da democracia Ñnin o dadictaduraÑ figurasen nunha lista naque se inclu�an os douscentos cincuen-ta temas m�is controvertidos para aopini�n p�blica do tempo: al� estaban acuesti�n da posible remuneraci�n dosparlamentarios, ou a das liberdades depalabra e de opini�n, ou a da liberdaderelixiosa... pero non a cuesti�n dademocracia.

E, sen embargo, os efectos daGuerra van ser politicamente impresio-nantes, ata o punto de que unha boaparte dos acontecementos que se pro-ducen tralo asinamento do armisticiocami�ar�n na direcci�n de amplia-lademocracia: en 1919 apr�base en B�l-xica unha nova lei electoral que intro-duce o sufraxio universal e concededereitos pol�ticos a certa clase de mulle-res; no mesmo ano ad�ptase en Franciaunha lexislaci�n electoral que incl�eunha forma electoral proporcional;tam�n en Italia, igualmente en 1919,unha nova lei electoral introduce osufraxio universal e o sistema franc�sde escrutinio de lista e f�rmula electo-ral proporcional; os cambios son a�ndam�is transcendentais en Alema�a,onde o 31 de xullo de 1919 se aproba aConstituci�n democr�tica de Weimar;en Austria, onde o 1 de outubro do anoseguinte se aproba tam�n un textoconstitucional federal e democr�tico;ou en Checoslovaquia, que, outros� en1920, adopta unha Constituci�n demo-

cr�tica que segue moi de preto o mode-lo franc�s republicano.

Todo isto vaise traducir naaparici�n de d�as realidades Ñe dosdous conceptos cos que, desde ent�n,as designamosÑ que van constitu�r unha das contribuci�ns fundamentaisdo pensamento pol�tico no intre de en-treguerras: dunha banda, a realidadeda aparici�n e fortalecemento progresi-vo dun novo tipo de partidos ata ent�ndesco�ecidos, os chamados partidospol�ticos de masas Ñsocialdem�cratasprimeiro e, m�is tarde, comunistasÑ,realidade que, favorecida pola exten-si�n do sufraxio universal e a introduc-ci�n de sistemas de proporcionalidadeelectoral, far� xurdi-lo concepto deEstado de partidos, como forma de desig-na-lo Estado democr�tico no que aque-les se converten en instrumento esen-cial de participaci�n pol�tica e social ede funcionamento institucional dosr�ximes pol�ticos. Hans Kelsen, un dosm�is importantes xuristas europeos domomento, deixar� constancia do cam-bio producido pola nova realidade dospartidos pol�ticos de masas nunha obraaparecida en Alema�a en 1920 que �fundamental para entende-los debatesxur�dico-pol�ticos do tempo, Esencia evalor da democracia, obra na que, des-pois de apunta-la evidencia de que Òoindividuo illado carece por completode existencia pol�tica positiva por non poder exercer ningunha influen-cia efectiva na formaci�n da von-tade do EstadoÓ e constatar que,consecuentemente, Òa democracia s� eposible cando os individuos, a fin de


conseguiren unha actuaci�n sobre avontade colectiva, se re�nen en organi-zaci�ns definidas por diversos finspol�ticos, de xeito tal que entre o indi-viduo e o Estado se interpo�an aquelascolectividades que agrupan en formade partidos pol�ticos as vontades pol�ti-cas coincidentes dos individuosÓ, con-cl�e: ÓS� por obcecaci�n ou dolo podesosterse hoxe a posibilidade da demo-cracia sen partidos pol�ticos. A demo-cracia, necesaria e inevitablementerequire un Estado de partidosÓ.

Doutra banda, e sum�ndose �proceso mencionado, a aparici�n dasprimeiras declaraci�ns constitucionaisde dereitos sociais, debido � pulo, moiespecialmente, dos novos partidospol�ticos de masas, levar� o xuristasocialista Herman Heller a sistematiza--lo concepto de Estado social a finais dosanos vinte, como aquel tipo de Estadoque non se limita a contemplar, desde a�ptica liberal tradicional do laissez faire--laissez passer, as desigualdades sociaise econ�micas naturalmente existente nocorpo social, sen�n que disp�n a crea-ci�n de toda unha serie de mecanismose instrumentos destinados a tenta-lasuperaci�n, sequera limitada, das m�isescandalosas de entre elas, por mediofundamentalmente da acci�n p�blica.� dicir, da acci�n dos novos poderesdun Estado en proceso de profundademocratizaci�n.

Pero o avance democr�tico deseper�odo fruct�fero �a dar, � cabo, senembargo, nun aut�ntico cataclismopol�tico, social e cultural, de tremendasconsecuencias para Europa e para o

mundo en xeral: o avance progresivo eimparable dos fascismos, que tentar�npor medio da guerra e o terror Ñcomoxa o tentara o comunismo, a trav�s dodirixismo autoritario, nun proceso quese iniciara na d�cada anteriorÑ, atoparunha f�rmula, hist�rica e te�rica, alter-nativa � da democracia liberal e �s con-tidos pol�ticos que a vi�an definindo.

3. AS ILUSIÓNS DE SUPERACIÓN DA DEMOCRA-CIA LIBERAL: O COMUNISMO E OS FASCISMOS

A da guerra non foi, certamente, a�nica ruptura que marca o inicio dacenturia, pois, de feito, en plena guerraten lugar a primeira das moitas revolu-ci�ns de tipo comunista que �an carac-terizar case ata o final o seu decurso entodo o mundo: a revoluci�n comunistafundadora, a bolxevique, que triunfa enRusia en 1917. Dirixidos por un comit�revolucionario militar e axudadospolos soldados da gornici�n de


O buque Aurora dispara desde o río Neva sobrePetrogrado.



Petrogrado, os mari�eiros doKronstadt e a Garda Roxa dos traballa-dores, os bolxeviques asaltan en outu-bro o Palacio de Inverno dos Tsares,fanse co control dos organismos estatais e arrestan os membros dogoberno provisional que, encabezadopolo pr�ncipe Giorg Lvov, se constitu�-ra uns meses antes. O triunfo da revo-luci�n bolxevique, que se traducir�finalmente Ñhoxe o sabemosÑ nunhadas m�is graves cat�strofes da historiahumana, supor� a primeira tenta-tiva de superaci�n da democracia libe-ral e de construcci�n dun r�xime pol�ti-co e, al�n diso, dunha enteira socieda-de, a partir de principios diferentes,cando non antit�ticos, �s que ata ent�n,iniciado xa o s�culo XX, vi�an definin-do unhas democracias que van pasar aser cualificadas, en adiante, de burgue-sas: a pluralidade pol�tica, que seexpresaba na liberdade de asociaci�n ede constituci�n libre de partidos; aseparaci�n e control mutuo dos pode-res estatais; o reco�ecemento Ñconsti-tucional ou legalÑ das liberdades edereitos cidad�ns; e, en suma, o cha-mado Estado de dereito, � dicir, un tipode Estado que somete a s�a actuaci�n anormas p�blicas procedentes de po-deres representativos do corpo elec-toral.

Fronte a esta construcci�n, que sefora perfeccionando, con avances eretrocesos, ata a profunda crise demo-cr�tica que se inicia � final dos anosvinte e � comezo dos trinta en granparte dos pa�ses europeos, a Revo-luci�n Rusa, e a posterior construcci�n

na denominada desde ent�n Uni�n de Rep�blicas Socialistas Sovi�ticas(URSS) dunha chamada sociedade co-munista, vai iluminar un modelo quese pretende alternativo, e superador,do modelo da democracia liberal. Unnovo modelo, o comunista, que se con-cibe teoricamente a partir dunha teolo-x�a contida xa nas contribuci�ns orixi-narias dos pais fundadores do socialismocient�fico, Karl Marx e Friedrich Engels,por m�is que s� o leninismo faga pos-teriormente daquela teolox�a unhapr�ctica hist�rica concreta. î grito finalde ÒÁProletarios de t�dolos pa�ses, un�-devos!Ó, o Manifesto Comunista, publi-cado por primeira vez en Londres enfebreiro do 48, conti�a xa, de certo, osfundamentais elementos doutrinais dateolox�a comunista: a afirmaci�n daloita de clases como motor da historiahumana, a consideraci�n do proletaria-do como unha clase portadora dos inte-reses obxectivos de toda a sociedade enconstante proceso de crecemento e deempobrecemento como consecuenciada din�mica acumulativa da explota-ci�n capitalista, e, en fin, a afirmaci�nda revoluci�n socialista como �nicasa�da � confrontaci�n entre proletariose burgueses e como �nico cami�o paraa construcci�n, non dun novo r�ximede dominaci�n pol�tica, sen�n dunr�xime que por�a fin a tal dominaci�n,abrindo o paso � nova sociedade comu-nista: ÒOs comunistas Ñescriben Marxe Engels no par�grafo final doManifestoÑ consideran indigno oculta--las s�as ideas e prop�sitos. Proclamansolemnemente que os seus obxectivoss� poden ser acadados derrocando


pola violencia toda a orde social exis-tente. As clases dominantes poden tremer diante da Revoluci�n Co-munista. Os proletarios non te�en nadaque perder nela m�is que as s�as cade-as. Te�en, en troques, un mundo quega�arÓ.

Claro que no manifesto tam�n sefar�a referencia � instrumento esenciala trav�s do cal ter�a lugar tal supostoremate da dominaci�n dos ho-mes sobre os homes: ÒO proletariado Ñescriben os pais fundadoresÑ habe-r� de utiliza-la s�a dominaci�n pol�ticapara quitarlle a burgues�a gradual-mente � capital, para centralizar nasmans do Estado os instrumentos daproducci�n, o que far� xurdi-lo Esta-do organizado en clase dominanteÓ. S� Lenin, sen embargo, e transcorri-do m�is de medio s�culo, expor� entoda a s�a centralidade decisiva a ideada dictadura do proletariado, funda-mental na teor�a da construcci�n hist�-rica da sociedade comunista: ÒA transi-ci�n do capitalismo � comunismoÑescribe Lenin en 1917, na s�a obra O Estado e a revoluci�nÑ non pode,naturalmente, por menos de proporcio-nar unha enorme abundancia e diversi-dade de formas pol�ticas, pero a esen-cia de todas elas ter� que sernecesariamente unha: a dictadura doproletariadoÓ.

A transcendencia hist�rica pro-funda deste so�o da raz�n Ñque, comaos de Goya, vai rematar por producirmonstrosÑ non pode ser captada, entodo caso, sen ter en conta a dimensi�nuniversal da utop�a comunista. ÒEn

resumo Ñescriben Marx e Engels nasli�as finais do ManifestoÑ os comunis-tas apoian por onde queira todo move-mento revolucionario contra o r�ximesocial e pol�tico existenteÓ. Esta preten-si�n ecum�nica do movemento comu-nista, que haber� espalla-lo seu modelopolos cinco continentes durante toda acenturia, ter� a s�a expresi�n m�issobresa�nte na sucesiva constituci�n deInternacionais, a terceira das cales, achamada Komintern, creada en Mos-cova en marzo de 1919 coa finalidadede se converter nun gran cartel de par-tidos comunistas en defensa da revolu-ci�n bolxevique e das s�as conquistaspara o proletariado, ter� unha impor-tancia decisiva para a evoluci�n dopensamento socialista, pois rematar�por consuma-la ruptura definitiva eradical entre socialdemocracia e comu-nismo, � dicir, entre d�as formas an-tit�ticas de entende-la loita pola emancipaci�n dos traballadores e pola igualdade econ�mica e social nas sociedades capitalistas avanza-das.

A diferencia, que non � outra � finque a que existe entre a defensa dademocracia representativa e a da dicta-dura como formas de gobernar socie-dades desenvolvidas e complexas, po-de apreciarse de xeito insuperable nocontraste entre as respectivas concep-ci�ns de dous dos representantes m�issenlleiros de cada un deses dous socia-lismos contrapostos. Mentres Leninescribir� na s�a obra O Estado e a revo-luci�n que:

a doutrina da loita de clases aplicada porMarx � cuesti�n do Estado e da revolu-




ci�n socialista, conduce necesariamente� reco�ecemento da dominaci�n pol�ticado proletariado, da s�a dictadura, � dicir,dun poder non compartido con ningu�ne sostido directamente na forza armadadas masas.

Karl Kautsky, o gran l�der da IIInternacional e un dos te�ricos m�is sig-nificativos da socialdemocracia alema-na, far� unha defensa pechada dademocracia representativa nunha obraesencial do pensamento socialista ÑOparlamentarismo, a lexislaci�n directa polopobo e a socialdemocraciaÑ aparecida xaen 1893:

S� algu�n politicamente cego ÑescribeKautskyÑ pode hoxe a�nda afirmar queo sistema representativo asegura o domi-nio da burgues�a tam�n cando rexe o dereito electoral universal, e que para derrocala haber�a que suprimir pri-meiro o sistema representativo [...] O quec�mpre facer non � elimina-lo sistema de representaci�n, sen�n rompe-lopoder do Goberno fronte � Parlamento e,� mesmo tempo, facilita-lo acceso doproletariado � Parlamento a trav�s daigualdade do dereito � voto, da distribu-ci�n proporcional dos distritos electo-rais, da protecci�n do segredo � voto, deper�odos lexislativos curtos, da totalliberdade de imprenta, de reuni�n e aso-ciaci�n e, sobre todo, da ampliaci�n dodereito � voto a t�dolos cidad�ns quete�an cumpridos os vinte anos. Esta �unha das principais tarefas da clase tra-balladora na s�a loita polo poder po-l�tico.

As reivindicaci�ns de KarlKautsky, que conforman, como facil-mente pode verse, un aut�nticoprograma de reformas democr�ticas,hoxe afortunadamente indiscutible eindiscutido, vai ser duramente im-pugnado no seu tempo, sen em-bargo, desde a ortodoxia comunista:Lenin escribe en 1918 unha refutaci�npoliticamente furibunda fronte �s teor�-

as do traidor Kautsky (Contra o revisio-nismo. A revoluci�n proletaria e o renegadoKautsky), � seu xu�zo responsable de ter convertido a Carlos Marx nun Òvulgar liberalÓ, obra onde poden xaapreciarse con absoluta claridade asconcepci�ns pol�ticas de fondo quedesembocar�n na dictadura sovi�ti-ca e na cat�strofe final do stalinis-mo.

Pero non soamente desde a orto-doxia comunista ser� impugnado oprograma do socialismo democr�tico:tam�n os movementos da dereita auto-ritaria, que medran por Europa comaunha hedra velenosa a partir de media-dos da d�cada dos vinte, asumir�nunha parte decisiva da tarefa de supe-ra-la por eles considerada ingobernabledemocracia liberal e levaranlles, comopola man, �s europeos, o m�is tremen-do dos seus cataclismos colectivos: odos fascismos e, despois, e como con-secuencia da s�a victoria pol�tica par-cial, o da hecatombe doutra guerra, a segunda de dimensi�n mundial nuncuarto de s�culo tan s�. A progresi�ndo totalitarismo vai ser, de certo, ben vertixinosa: en outubro de 1922ter� lugar en Italia a ÒMarcha so-bre RomaÓde Benito Mussolini, episo-dio case que inici�tico da posterior vic-toria do fascismo en 1925; en xu�o de1923 f�rmase en Bulgaria o goberno deZankov, a consecuencia dun golpe deEstado militar; outro golpe militar levaen Espa�a, o mesmo ano, � xeneralPrimo de Rivera a suspende-la Cons-tituci�n e apoderarse pola forza dopoder; en 1926 ten lugar en Polonia o


golpe de Estado de Pilsudski e enPortugal o do xeneral Gomes da Cos-ta; o Rei Alexandre de Iugoslavia d� un golpe de Estado en 1929. Pero o c�r-culo do totalitarismo non se pecha-r� ata que en 1933 Adolf Hitler che-gue � poder en Alema�a, en 1934Dollfuss estableza a s�a dictadura pro-tofascista en Austria e en 1936 o xeneralFranco se subleve contra o gobernoconstitucional da II Rep�blica espa-�ola.

Como xa apuntei anteriormente, ainstauraci�n final das dictaduras totali-tarias (fascista) en Italia e (nacionalso-cialista) en Alema�a, e a de t�dolos de-mais sistemas de tipo totalitario ouautoritario que se constru�ron contem-poraneamente noutros Estados euro-peos a imitaci�n dos modelos italiano ealem�n, xerar� o segundo grande in-tento, xunto co ensaio comunista, desuperaci�n da democracia liberal. Defeito, e malia as s�as apreciables dife-rencias, � posible falarmos xenerica-mente dos fascismos para describirunha ideolox�a que presenta certascaracter�sticas com�ns e que se definesobre todo pola s�a pretensi�n de seconstitu�r en modelo alternativo �democr�tico: a concentraci�n nun �ni-co partido, r�xida e xerarquicamenteorganizado, e no caudillo que o dirixe,de t�dolos recursos do poder pol�ticoestatal, poder que se con-funde mate-rialmente co partido e coa elite respon-sable da s�a direcci�n; a negaci�n, consecuentemente, dos principios defi-nidores do Estado (burgu�s) de dereitoe do Estado democr�tico: do pluralis-

mo pol�tico e da s�a expresi�n electoralpor medio do exercicio do dereito desufraxio individual, da divisi�n en-tre os poderes pol�ticos do Estado(lexislativo, executivo e xudicial), e da clara separaci�n entre o Estado e asociedade que se garante por mediodun sistema de liberdades individuaise dereitos persoais; a utilizaci�n da violencia e do terror como instrumentode dominaci�n e de goberno; o nacio-nalismo expansionista, de base racial e historicista, vinculado a un militaris-mo belicista; o irracionalismo e o elitis-mo; e, en fin, o corporativismo, queconverte as organizaci�ns sociais detodo tipo en simples correas de trans-misi�n das decisi�ns e dos valores ideol�xicos do l�der e da minor�a diri-xente.

Como � sabido, o totalitarismodos fascismos levou as comunidadesnacionais que tiveron que vivir baixo as�a man de ferro a aut�nticas cat�stro-fes pol�ticas, sociais e culturais, e a unindescritible sufrimento individual ecolectivo, cat�strofes e sufrimento queos campos de concentraci�n exemplifi-can de xeito arrepiante e insuperable. Onacionalismo expansionista, agresivo ebelicista levou, polo seu lado, primeiroa maior parte dos pa�ses europeos e,despois, algunhas das que ent�n come-zaban a ser xa grandes potencias, aunha Guerra devastadora que haber�ade deixar un herdo temporalmente moilongo e politicamente moi pesado: o daguerra fr�a e a polarizaci�n do mundoen bloques.




4. OS DEBATES DA POSGUERRA: ENTRE ADINÁMICA PARTIDISTA DEMOCRÁTICA E A CON-FRONTACIÓN POLÍTICO-IDEOLÓXICA DE DOUSMODELOS CONTRAPOSTOS

En todo caso, a derrota militar dosr�ximes fascistas vai eliminar unha dasd�as frontes nas que a democracia tive-ra que bate-la s�as armas na primeirametade da centuria. E isto porquemalia a supervivencia de dictadurasque se reclamaron desa filiaci�n nosseus momentos iniciais Ña de Francono noso pa�s e a de Salazar enPortugalÑ, o fascismo pasou a ser des-pois da Guerra s� o nome co que sedesignaba un pesadelo do pasado. Peroa ruptura da gran coalici�n aliada quecombatera contra o Eixe transformoucase de inmediato �s d�as grandespotencias vencedoras Ños EstadosUnidos e a URSSÑ en adversarios, efixo da Europa que xurdir� dos acordosde Ialta e de Postdam un territorio quese convert�a de feito en fronteira mate-rial entre o leste e o oeste. Dese xeito, odesencadeamento da chamada guerrafr�a, determinante xa da din�micamundial ata a ca�da do muro de Berl�n,manter� en Europa unha dobre li�a decompetici�n/confrontaci�n ideol�xicae pol�tica, que sen d�bida vai servirpara explicar unha boa parte dos deba-tes que percorren o pensamento pol�ti-co europeo na segunda metade da cen-turia: por unha parte, a competici�nelectoral dereita/esquerda no interiordos r�ximes representativos que con-forman a chamada Europa occidental,competici�n que se resolve a trav�s da

loita electoral libre e democr�tica, nuncontexto de crecente cooperaci�n inte-restatal que se vai consolidando anotras ano e que far� vivir a Europa o seum�is longo per�odo de paz en moitotempo; pola outra, a confrontaci�nentre capitalismo e socialismo, que �fundamentalmente, a�nda que non s�,unha confrontaci�n territorial entre aEuropa occidental e a oriental, na queten a s�a privilexiada proxecci�n a queenfronta o leste co oeste, ou, por mellordicir, os Estados Unidos, e os seus alia-dos militares e pol�ticos, coa URSS e osseus sat�lites.

îs efectos destas reflexi�ns, o ver-dadeiramente transcendente � que esasd�as li�as de confrontaci�n que acabande apuntarse non percorren cami�osparalelos, sen�n que te�en decisivospuntos de contacto: t��enos, en primei-ro lugar, porque a confrontaci�n entrecapitalismo e socialismo vai ser tam�nunha confrontaci�n entre a democracialiberal e a chamada democracia popu-lar, que nega de plano os princi-pios b�sicos daquela: o pluralismo, a

Documento orixinal da fundación da CECA.


separaci�n de poderes e o Estado dedereito; pero t��enos, ademais, porquea competici�n pol�tica democr�ticaentre a esquerda e a dereita estar�determinada durante moitos anos enEuropa occidental, tam�n, pero non s�,pola discusi�n sobre a suposta superio-ridade do modelo sovi�tico respecto dodemocr�tico-burgu�s, as� chamado ental contexto de debate.

En Europa occidental, que cedecon toda claridade trala guerra o pa-pel protagonista pol�tico e econ�micomundial a Norteam�rica, o debateideol�xico e pol�tico situarase, de certo,

entre o que convencionalmente chama-mos a esquerda e a dereita, ou o que,para os tempos era o mesmo, entre asforzas conservadoras vertebradas �redor das ideolox�as democrata-cristi�e liberal-conservadora e as forzas daesquerda debedoras das concepci�nsda socialdemocracia e o comunismo.As primeiras Ñque, segundo destacaRobert Nisbet no seu estudio sobre oConservadorismo, se vertebran en tornoa varios valores esenciais: historia, tra-dici�n, propiedade, autoridade, liber-dade e relixi�nÑ manifestaransedefensoras das tradici�ns herdadas dopasado nos eidos social e cultural, da


Jean Monnet e o ministro de Exteriores alemán, Hallstein (de perfil), asinan a fundación CECA en 1951. O primeiropaso para a unidade europea deuse no ámbito do mercado do carbón e do aceiro.



democracia representativa no pol�tico edo liberalismo non intervencionista noecon�mico, hexemonizar�n os r�ximespol�ticos da maior parte dos pa�ses docentro e sur de Europa ata os �ltimoscompases do s�culo e alternaranse nogoberno coas maior�as socialistas nosdo norte desde as primeiras elecci�nscelebradas na posguerra. A s�a evolu-ci�n en calquera das tres frontes men-cionadas foi, en todo caso, a propia doseu concreto tempo hist�rico, al�n dainfluencia indiscutible que no cambiodalgunhas das s�as concepci�ns pui-deron ter varios dos acontecementosm�is relevantes da segunda metade dacenturia: por exemplo, o asinamento �longo dos cincuenta dos tratados cons-titutivos das Comunidades Europeas,proceso este do que as propias forzasconservadoras foron en gran medidaprotagonistas e promotoras; a celebra-ci�n a comezos dos sesenta das sesi�nsdo Concilio Vaticano II, movemento decambio relixioso que haber�a ter unhainfluencia moi significativa nos parti-dos entroncados coa tradici�n demo-crata-cristi�; o comezo a mediados doscincuenta da guerra de Vietnam, quefortalecer� a posici�n proamericanadas forzas da dereita europea e o antia-mericanismo das da esquerda; a cons-trucci�n en 1961 do Muro de Berl�n,que contribuir� decisivamente a darllerelevancia pol�tica en Europa � GuerraFr�a; ou, en fin, a Revoluci�n de Maiodo 68, que tender� a polariza-lo enfron-tamento dereita/esquerda � facer xur-dir unha nova esquerda antisistemaportadora de valores parcialmente

diferentes os da m�is cl�sica esquerdaoccidental.

E � que o campo da esquerda �aestar en Europa Occidental escindidobasicamente entre as d�as tradici�ns xareferidas, a tradici�n socialdem�crata,que entroncaba, dun xeito ou outro,coa socialdemocracia cl�sica existenteantes da Guerra, e a comunista, defen-sora ata os anos sesenta, case que dexeito monol�tico, do modelo sovi�tico.A esas d�as tradici�ns, moi maioritariaa primeira nos pa�ses do centro e nortede Europa e significativamente presen-te a segunda nos do sur, vir�an enga-dirse logo outras tradici�ns minorita-rias, as m�is importantes das calesser�n a mao�sta, fortalecida tralo �xitona China da Revoluci�n de Mao Tse--Tung en 1949, e as opci�ns antisistemada chamada nova esquerda nacidas coarevoluci�n do 68 en varios pa�ses euro-peos. Fronte � tradicionalismo culturale o liberalismo pol�tico e econ�micodas forzas da dereita, as da esquerdamostraranse en conxunto defensorasde cambios substanciais nos eidossocial e cultural (regulaci�n sobre odivorcio, despenalizaci�n parcial doaborto, reivindicaci�n dos dereitos daxuventude e das mulleres, cambios noscostumes, modificaci�n das relaci�nstradicionais home/muller e fillos/pais,etc.), dun afondamento do sistemademocr�tico no eido da pol�tica(mediante a combinaci�n dos mecanis-mos da democracia representativa,t�picos do liberalismo burgu�s, e daque comezar� a co�ecerse desde ent�ncomo a democracia participativa) e


dun activo papel do Estado no eido daeconom�a, mediante a posta en pr�cticadunhas pol�ticas, as keynesianas, quedesde os anos trinta pasar�n a co�ecer-se polo nome de quen as defendera enNorteam�rica trala dur�sima crise doano 29: John Maynard Keynes, partida-rio do impulso desde o Estado de pol�-ticas de d�ficit susceptibles de posibili-taren unha acci�n p�blica sostida deloita contra o ciclo recesivo xerador decrises recorrentes do capitalismo, edunha redistribuci�n da renda e dariqueza susceptible, pola s�a vez, demante-lo consumo das clases economi-camente m�is febles, e a demanda glo-bal no conxunto do sistema. A sistem�-tica aplicaci�n deste tipo de pol�ticaspor parte das socialdemocracias gober-nantes nalg�ns dos pa�ses do centro edo norte de Europa dar� lugar, � longodos anos cincuenta e sesenta, � creaci�ndun peculiar tipo de Estado democr�ti-co, o Estado de benestar (welfare stata),no que a democracia non se concibir�xa soamente como un instrumentopara a participaci�n de todos no fun-cionamento do r�xime pol�tico, sen�ntam�n como un decisivo instrumentoda pol�tica estatal � servicio da supera-ci�n das desigualdades econ�micas,sociais e culturais.

A socialdemocracia experimenta-r�, de t�dolos xeitos, un proceso deprofunda modernizaci�n do seu dis-curso e das s�as propostas program�ti-cas como consecuencia do propio cam-bio que se vai producir nun dos m�isimportantes partidos socialdem�cratasde Europa a finais da d�cada dos cin-

cuenta: en 1959 o Partido Socialde-m�crata alem�n aproba, no curso duncongreso extraordinario, o seu pro-grama de Bad Godesberg, que sup�n oabandono dalgunhas das m�is cl�sicasposici�ns socialdem�cratas: a afirma-ci�n da pluralidade ideol�xica internado partido; a superaci�n da tradicionalposici�n de enfrontamento coa Igrexa ea afirmaci�n, no seu lugar, dunha novaposici�n de colaboraci�n; a afirmaci�nda lealdade constitucional e dos m�to-dos democr�ticos na loita pol�tica polosobxectivos do partido; o abandono dodogma das nacionalizaci�ns e a afirma-ci�n da libre competencia e da libre ini-ciativa empresarial como elementosimportantes da pol�tica econ�micasocialdem�crata; a consideraci�n dopartido non unicamente como un par-tido dos traballadores, sen�n como unpartido de todo o pobo; e, en fin, a cr�-tica radical � comunismo:

Os comunistas Ñproclama a introduc-ci�n do programa de GodesbergÑ opri-men radicalmente a liberdade. Violan osdereitos do home e o dereito � libredeterminaci�n dos homes e dos pobos.Contra este aparello implacable �rguen-se actualmente, en medida crecente, asmesmas poboaci�ns dos pa�ses rexidospolos comunistas. Al� tam�n se est�n aproducir transformaci�ns. Al� estasetam�n a acrecenta-la vontade de liberda-de que ningunha dominaci�n pode, cotempo, afogar completamente.

Exactamente dese xeito �a acabarsucedendo. De feito, e como xa apunteili�as m�is arriba, a din�mica democr�-tica de competici�n electoral dereita//esquerda, activa en Europa Occi-dental desde a ca�da dos fascismos e arecuperaci�n da democracia, e a propia




din�mica de competici�n dentro daesquerda entre partidos socialdem�-cratas e partidos comunistas, vaise verarreo entrecruzada pola propia con-frontaci�n dos dous modelos de socie-dade vixentes no continente desde oasinamento dos acordos que fixan nelas respectivas zonas de influencia: o docapitalismo (e a democracia liberal) e odo socialismo (e a democracia popu-lar). E isto porque os partidos comunis-tas manifestaranse ata os remates dad�cada dos cincuenta e comezo da dossesenta, con maior o menor �nfasedependendo dos pa�ses e das diferen-tes conxunturas, como avanzadosdefensores do modelo socialista e dasque ent�n se supu�a constitu�an ass�as indiscutibles conquistas econ�mi-cas e sociais. De feito, ata moi avanza-dos os cincuenta non se van producirno seo dos partidos comunistas as pri-meiras reacci�ns indicativas dun rexei-tamento, sequera larvado, do modelosovi�tico: os iniciais s�ntomas de cam-bio ser�n os posteriores � esmagamen-to polos tanques sovi�ticos da revolu-ci�n de Hungr�a do 1956 e, sobre todo,os que subseguen � golpe que paramoitos comunistas de Occidente supu-xo o comezo do proceso da chamadadesestalinizaci�n.

Un proceso que ten lugar a penastres anos despois do pasamento dequen fora desde o seu ascenso � poderna URSS un semideus para os seus con-cidad�ns, abraiados ou aterrados poloseu poder omn�modo, e para unha boaparte do movemento comunista inter-nacional: Joseph Vissarionovich Stalin.

Morto dunha apoplex�a o 5 de marzode 1953 e sucedido por Nikita Jruschov,este �ltimo pronunciar� no XX Con-greso do Partido Comunista da Uni�nSovi�tica, celebrado en febreiro de1956, a conferencia celeb�rrima sobre oculto � personalidade. Por ela, escribeLeszek Kolakowski, na s�a obra funda-mental sobre As principais correntes domarxismo, souberon os delegados noCongreso do PCUS e soubo o mundoenteiro Òque quen ti�a sido o l�der dahumanidade progresista, a inspiraci�ndo mundo, o pai do pobo sovi�tico, omestre da ciencia e da cultura, o supre-mo xenio militar, e, � mesmo tempo, omaior xenio da historia, era de feito untorturador paranoico, un asasino demasas e un ignorante militar que leva-ra o Estado sovi�tico � bordo do desas-treÓ. Como � l�xico, a desestalinizaci�nabriu unha fenda entre o movementocomunista en Occidente e o que ent�ncomezar� a chamarse de forma xenera-lizada socialismo real Ñtermo que servir� para designa-la realidade domodelo supostamente dexeneradodunha hipot�tica e posible sociedadesocialista aut�nticaÑ que futuros acon-tecementos posteriores vir�an ensan-char ata os l�mites mesmos do insupe-rable: a represi�n armada polas tropassovi�ticas da Primavera de Praga, en1968, marcar�, finalmente, un punto deruptura neste proceso de distancia-mento � provoca-las primeiras reac-ci�ns p�blicas significativas no comu-nismo occidental contra o dirixismo doPCUS.


Praga significa, de feito, o comezodunha din�mica de illamento dos pa�ses do leste e do modelo socialistaque conducir�, d�as d�cadas despois, � ca�da do muro de Berl�n, s�mbolo da final creba do modelo: nesa din�mi-ca de illamento da URSS e os seus sat�-lites desempe�ar� un papel fundamen-tal a popularizaci�n, f�ra das fronteirasda primeira, do fen�meno da disi-dencia interna, e a cr�tica radical �comunismo que, como una versi�nanovada do fascismo, ga�ar� terreo na opini�n p�blica europea trala revo-luci�n francesa de maio do 68. T��aseen conta, polo que se refire � primeirodos fen�menos citados, que en 1970Alexandr Solzhenitsin, unha das fi-guras m�is sobresa�ntes da disiden-cia sovi�tica, e autor dunha obra narra-tiva marcada pola denuncia do stalinis-mo e das s�as aterradoras conse-cuencias sobre o pobo ruso, vai obte-lopremio Nobel de literatura: para ent�n, o gran novelista de Rostov ti�aescrita xa unha das s�as obras m�isfamosas, Un d�a na vida de Iv�nDenis�vich (1962), obra que rematabacon aquela arrepiante descrici�n dofinal da xornada de Sh�jov, un presodo gulag:

Durm�ase Sh�jov plenamente satisfeito.Moitas cousas lle sa�ran ben no d�a: nono meteran no calabozo, non mandaran oequipo de Vivendas Socialistas, � mediod�a ga�ou unhas gachas, o xefe pechouben a porcentada, a parede levantounaSh�jov con alegr�a, non o colleran coa folla no rexistro, pola noite ga�oualgo con C�sar e comprou tabaco. E non se puxo enfermo, puido con el.Pasara un d�a sen desgusto ning�n, caseque ledo.

Xunto a popularizaci�n da disi-dencia, que a concesi�n do premioNobel a Solzhenitsin elevou a cotasnunca antes co�ecidas no mundo occi-dental, unha parte dos intelectuaismozos que o maio franc�s converte des�peto en gur�s do novo pensamentocontribu�ron tam�n decisivamente, nas�a obsesiva cruzada antimarxista, �desprestixio do modelo sovi�tico. Undaqueles mozos, Bernard Henry-Levy,escribir�a un libro que gozou ent�n demoito p�blico ÑA barbarie con rostrohumanoÑ que comezaba cunha fraseque supu�a toda unha declaraci�n dosnovos principios ideol�xicos que sequer�an defender: ÒSon fillo natural Ñdic�a Henry-LevyÑ dunha parelladiab�lica, o fascismo e o stalinismo [...]Non co�ezo outra revoluci�n quepoida servir de exemplo neste s�culo,que esta da peste parda e do fascismoroxoÓ.

Entra ent�n, dentro da l�xica, queno contexto que definen as circunstan-cias apuntadas, a mediados da d�ca-da dos setenta saltara �s primeirasp�xinas da prensa un neoloxismo Ñode eurocomunismoÑ que �a facer prontofortuna e significa-lo �ltimo intentopor Òsalva-los moblesÓ, se se me per-mite a expresi�n, dun movementocomunista xa ent�n en claro retroceso.Como Fernando Claud�n, o grandeanalista do fen�meno, deixou escri-to no seu libro Eurocomunismo e socialis-mo:

a intervenci�n militar de Moscova [enHungr�a e Checoslovaquia] achegouunha nova proba m�is irrefutable ca nin-gunha outra anterior, de ata qu� punto




o r�xime edificado baixo Stalin e con-solidado polos seus sucesores era incompatible co socialismo democr�-tico, � dicir, co verdadeiro socialismo.Esta demostraci�n colocou entre a espa-da e a parede os partidos comunistas deEuropa Occidental...

Certamente, o eurocomunismo,contemporaneamente presentado po-los seus protagonistas Ñsobre todopolos comunistas italianos, franceses eespa�oisÑ como unha nova v�a deacceso democr�tica a unha sociedadesocialista, que non pod�a, por socialis-ta, ser m�is ca democr�tica, non foi en�ltima instancia m�is que resposta aese emparedamento dunhas forzaspol�ticas obrigadas polas circunstan-cias da historia a ter que elixir entre as�a tradicional lealdade � patria sovi�ti-ca e a s�a necesidade de competir nomercado democr�tico despois de que osocialismo real entrara en aberto retro-ceso. En todo caso, sen embargo, aderrota final dos �ltimos vestixios doautoritarismo de tradici�n fascista nocontinente Europeo Ñas dictadurasespa�ola e portuguesaÑ a media-dos dos setenta, o crecente proceso de uni�n econ�mica e pol�tica deEuropa, e a crise imparable dos pa�sesdo mundo socialista Ñdesprestixia-dos coma nunca desde o triunfo da Revoluci�n do 17 no exterior e obrigados a facer fronte a grav�simascrises econ�micas e pol�ticas no inte-riorÑ �a dar � cabo coa apertura dunhanova situaci�n na que, por primeiravez en todo o s�culo, a democraciaparec�a ser en Europa o �nico horizon-te de futuro e o �nico modelo � queaspirar.

5. A VICTORIA DO PRINCIPIO DEMOCRÁTICO: ACAÍDA DO MURO DE BERLÍN, O DOMINÓ DASLIBERDADES NA CORTINA DE ACEIRO, E O RENA-CER DA EUROPA EN GUERRA

Como hab�a reco�ecer despoiscon humildade quen ent�n era presi-dente da Rep�blica Francesa e un dosm�is influentes l�deres pol�ticos naEuropa do momento, o socialistaFran�ois Miterrand, case que ningu�ncrer�a en 1988 que en 1989 hab�a derru-barse o muro de Berl�n. Pero, contratodo progn�stico previsible, o procesode crise do mundo europeo socialistaser� vertixinoso e imparable en canto aURSS afrouxa a s�a presi�n sobre ospa�ses situados na �rea de influenciasovi�tica. En marzo de 1985 Mija�lGorbachov, l�der do que de contado �aco�ecerse como perestroika, conv�rteseen Secretario Xeral do PCUS e a penastranscorridos catro anos, en abril do 89,cel�branse na gran rep�blica oriental asprimeiras elecci�ns parcialmente enliberdade. Desde esa data, e nun prazode non m�is de medio ano, ponse enmarcha un aut�ntico domin� de cam-bios de modelo econ�mico e pol�tico,que vai facer desaparecer nun tempor�cord a vella armaz�n das democraciaspopulares situadas tras do que ataent�n fora por alg�ns denominado enOccidente a cortina de aceiro: en xu�o, osmembros do sindicato Solidariedadevencen nas primeiras elecci�ns parcial-mente libres celebradas en Polonia, een agosto un intelectual cat�lico,Tadeusz Mazowiecki, conv�rtese enprimeiro ministro do pa�s; en outubro


Erich Honecker perde o poder naRep�blica Democr�tica Alemana e o 9de novembro �brese o muro de Berl�n;no mesmo mes, Todor Jivkov cae enBulgaria, tras do cambio que fixera enoutubro a Hungr�a deixar de ser unhademocracia popular; en decembroNicol�s Ceaucescu � expulsado violen-tamente do poder en Roman�a e nomesmo mes, terminando case o ano 89,o escritor disidente Vaclav Havel � eli-

xido presidente da Rep�blica deChecoslovaquia. A�nda con t�dalasdificultades do momento e por riba dasmoi diferentes situaci�ns dos diversospa�ses afectados polos cambios, o prin-cipio democr�tico semella abrirse pasopouco a pouco: certamente, nun con-texto de gran complexidade vanse cele-brando elecci�ns libres e vanse elixindolexislativos e executivos democr�-ticos que representan as respectivas


Unha das causas da caída do muro de Berlín foi a apertura de fronteiras por parte de Hungría, que facía pouco que seconvertera nunha democracia.



maior�as cidad�s. O tr�nsito vai ir,claro, acompa�ado pola apertura dunssistemas econ�micos ata ent�n planifi-cados, que ter�n que entrar a marchasforzadas no, para eles, dificil�simocami�o da econom�a de mercado, epolos intentos de modernizaci�n eco-n�mica, social e tecnol�xica de socieda-des que as dictaduras comunistas man-tiveran nun atraso pavoroso.

Pero, en todo caso, non �an se-losproblemas ligados � democratizaci�n,� modernizaci�n ou a apertura � mer-cado das s�as econom�as os m�is gra-ves que �a provocar na zona a ca�da domodelo socialista: e iso porque o proce-so de liberaci�n do antigo xugo dospartidos �nicos e dos seus luminososdirixentes traducir�ase moi prontonunha explosi�n de reivindicaci�nsterritoriais que, por momentos, pare-ceu colocar a Europa nos intres poste-riores � final da Gran Guerra do 14.A�nda que as consecuencias m�is visi-bles desa explosi�n nacionalitaria afec-tar�an o antigo imperio sovi�tico, que �aver c�mo se independizaban territoriosdun lado e doutro da antiga Uni�n deRep�blicas Socialistas Sovi�ticas(Estonia, Letonia, Lituania, Ucra�na,Chechenia), as m�is dram�ticas foron,sen d�bida ningunha, as que supuxe-ron o desmembramento da antigaIugoslavia, territorio no que se inicia en1991 un devastador conflicto armadoque far� renacer todo aquilo queEuropa parec�a ter esquecido desde ofinal da Segunda Guerra Mundial: apropia guerra, en primeiro termo, perotam�n algunhas das s�as m�is tremen-

das lacras asociadas: o racismo, onacionalismo xen�fobo e violento, oscampos de concentraci�n, os despraza-mentos masivos de poboaci�n e osxenocidios.

Curiosamente, dese xeito, men-tres Europa Occidental afondaba anotras ano un proceso de unidade que aadopci�n da Acta ònica Europea en1985 pareceu facer xa irreversible, unhaparte da antiga Europa socialista entra-ba nun cami�o de atomizaci�n territo-rial que multiplicaba os mini-Estados edificultaba o proceso de construcci�ndunha verdadeira Europa unida, quese estendera desde o oc�ano Atl�nticoata os Urais. Por iso a historia da victo-ria, por ampliaci�n do seu espacio vital,do principio democr�tico, que resulta-ba, certamente, paralela � que se vi�aproducindo en todo o mundo, e quelevou a algu�n a populariza-la tese dafin da propia historia, era tam�n a daaparici�n dalg�ns dos desaf�os cos queter�a de enfrontarse un novo s�culo queera, nesta ocasi�n, tam�n, novo mile-nio.

6. O SÉCULO XXI: ¿A FIN DA HISTORIA?

No ver�n de 1989 un ent�n desco-�ecido Francis Fukuyama, directoradxunto da Oficina de Planificaci�nPol�tica do Departamento de Estadonorteamericano, publicaba na revistaThe National Interest un longo artigotitulado ÒÀA fin da historia?Ó, queaxi�a �a transformarse nun texto dereferencia indispensable no debate


pol�tico e intelectual provocado polachegada � poder de Gorbachov, a pos-terior ca�da do muro de Berl�n e t�do-los seus acontecementos asociados.Recorrendo � imaxe acu�ada porHegel, cando, tras identifica-la victoriade Napole�n sobre os prusianos nabatalla de Xena (1806) co triunfo dosprincipios da Revoluci�n francesa, pro-clamaba, na s�a obra A fenomenolox�a doesp�rito, que a historia rematara en 1806,a tese de Fukuyama � que os acontece-mentos que se est�n a producir nomundo � final da d�cada dos oitentamarcan un triunfo do liberalismo e dopensamento liberal que sup�n tam�n afin ha historia:

O s�culo XX ten visto o mundo desen-volvido sometido a un paroxismo deviolencia ideol�xica, no cal o liberalismoloitaba contra os vestixios do absolutis-mo, logo do bolxevismo e do fascismo, e� final, contra os do marxismo posto �d�a, que ameazaba con conducir � apoca-lipse total da guerra nuclear. Pero o s�cu-lo que comezou cheo de confianza notriunfo irrefutable da democracia liberaloccidental semella ter descrito un c�rculoe ter chegado case que de novo � puntode partida: non a unha Ôfin da ideolox�aÕe a unha converxencia entre capitalismoe socialismo, como se predixera, sen�n aunha inquebrantable victoria do libera-lismo econ�mico e pol�tico.

Al�n dos excesos, evidentes �meu xu�zo, da formulaci�n deFukuyama Ñpois o capitalismo actualdos pa�ses m�is desenvolvidos �, efecti-va e innegablemente, un sistema mixtoinflu�do de xeito determinante polaidea orixinariamente socialista daigualdade, de xeito tal que o triunfo dademocracia liberal nin supuxo nosoitenta, nin sup�n d�as d�cadas des-pois, o triunfo das ideas do liberalismo

econ�micoÑ serviu para chama-la aten-ci�n Ñvela� o seu �xito inmediatoÑdun fen�meno dificilmente discutible:o da victoria, por desaparici�n dosopo�entes, do modelo de democraciarepresentativa que, nado coas revolu-ci�ns americana e francesa, foraimpugnado � longo do s�culo por dousmodelos alternativos finalmente fraca-sados: o do fascismo e o do comunis-mo. Un simple dato pode servir paraconfirmar esta evidencia: mentres en1900 exist�an no planeta nove pa�sesdemocr�ticos con sufraxio universalmasculino, no 2000 existen oitenta eoito Estados onde poden votar homes emulleres e onde os cidad�ns gozan deliberdades civ�s e pol�ticas. Outro, ade-mais, v�n confirma-la transcendenciado anterior desde o punto de vista daextensi�n popular da democracia: acomezos do s�culo XX a democraciaera o r�xime pol�tico do vinte por centodos pa�ses da comunidade internacio-nal, nos cales viv�a ent�n un dez porcento da poboaci�n mundial; cen anosdespois, os pa�ses democr�ticos son ocorenta e seis por cento e a poboaci�nque neles vive o corenta por cento damundial.

Polo tanto, Àa fin da historia? Nono parece, a pesar de todo. Ou polomenos, non m�is ca cando Hegel o proclama en 1806, nun momento noque, de feito, os grandes principios daRevoluci�n Ña liberdade, a igualdadee a fraternidadeÑ, � dicir, os da histo-ria que ent�n se abr�a, a penas estabana comeza-lo seu lento cami�ar polosvieiros do planeta. Lonxe diso, penso




que a victoria, por m�is que a�nda par-cial e cuantitativa e cualitativamentelimitada, do paradigma democr�tico,establece posibilidades desco�ecidasno pasado e novos retos, que son xa osdo m�is pr�ximo futuro.

ÀPosibilidades? Sen ning�n x�ne-ro de d�bidas: a de loitarmos contra osdesequilibrios internos e a pobreza ent�dolos territorios nos que as institu-ci�ns democr�ticas Ñm�is ou menosestabilizadas, m�is ou menos efica-cesÑ conviven a�nda con niveis escan-dalosos de desigualdade e inxustiza. Ea de loitarmos igualmente, desde opunto de vista das relaci�ns internacio-nais, contra os actuais desequilibriosnorte-sur, que son tam�n, a�nda quenon s�, desequilibrios entre os Estadosonde existen liberdades pol�ticas e civ�se aqueles nos que a ausencia parcial outotal dunhas ou doutras � o habitual.Hoxe, m�is que nunca, sabemos que assoluci�ns �s problemas do subdesen-volvemento e da miseria non depen-den xa fundamentalmente das posibili-dades do avance tecnol�xico, queconvive coa presencia da idade mediaen moitas partes do planeta, sen�n dabusca de novos equilibrios Ñinternos einternacionaisÑ que pasan decisiva-mente polo universo da pol�tica. Hoxem�is ca nunca quedou claro que s� ademocracia � a soluci�n dos problemaspol�ticos, pero tam�n dos problemasecon�micos xeradores de atraso e dedesigualdade social e cultural. A victo-ria do paradigma democr�tico �, tenque ser, xa que logo, a da afirmaci�n deque s� desde procesos pol�tica e econo-

micamente autocentrados � hoxe posi-ble loitar contra as m�is graves e escan-dalosas lacras do planeta: as do autori-tarismo e a miseria.

ÀRetos?: t�dolos que acaban desubli�arse como posibilidades, poiscada unha delas enfronta o mundo aun reto moi dif�cil. Pero tam�n os queson caracter�sticos das democraciasavanzadas: o de loitar contra o nacio-nalismo xen�fobo e identitario querenace en moitos Estados de Occidente,o de enfronta-los problemas de madu-rez da democracia (fundamentalmenteo da corrupci�n e o da apat�a democr�-tica) e o de converte-la globalizaci�nnun dos aliados do progreso evitandoque esta poida derivar nun adversariodun mundo m�is equilibrado no eco-n�mico, m�is integrado no social em�is plural no cultural. Dese xeito, e se,como dic�a � principio destas p�xinas,o s�culo XVIII foi o da Ilustraci�n e asrevoluci�ns liberais, o XIX o da conso-lidaci�n do Estado como aparello dedominio e o XX o do pensamento quederivou da liberdade da vontade doindividuo, poder�a dicirse que o XXIdebera se-lo da liberdade da vontadedos pobos do planeta, que non debe-r�an ter que estar xa condicionados dunxeito infranqueable polas s�as orixeshist�ricas � hora de tentar busca-lo seucami�o en dereitura � liberdade, �igualdade e � fraternidade. Tratar�ase,emporiso, de rachar xa de vez conaquel determinismo cego, e por cegoindiscutiblemente inxusto, que tan cer-teiramente describ�a Tocqueville, can-do en A democracia en Am�rica escrib�a


que Ò�s pobos sempre lles afecta a s�a orixeÓ e que Òas circunstancias queacompa�aron o seu nacemento e axu-daron � seu desenvolvemento infl�ensobre todo o resto da s�a existenciaÓ.

BIBLIOGRAFÍA CITADA

Claud�n, F., Eurocomunismo y socialismo,Madrid, Siglo XXI, 1977.

Fukuyama, F., ÒÀEl fin de la historia?Ó,en Claves de Raz�n Pr�ctica, n�m. 1(abril de 1990).

Hegel, G. W. F., Lecciones sobre la filosof�ade la historia Universal, Madrid,Alianza Editorial, 1980.

Henry-Levy, B., La barbarie con rostrohumano, Barcelona, Monte çvila,1978.

Kautsky, K., Parlamentarismo y democra-cia, Madrid, Editora Nacional,1982.

Kelsen, H., Esencia y valor de la democra-cia, Barcelona, Labor, 1934.

Kolakowski, L., Las principales corrientesdel marxismo. Vol. III: La cri-sis, Madrid, Alianza Editorial, 1983.

Langer, W. L., Enciclopedia de his-toria universal, vols, IV e V,Madrid, Alianza Editorial, 1990.

Marcuse, H., El final de la utop�a,Barcelona, Ariel, 1981.

Marx. K., e F. Engels, Manifiesto Co-munista, en K. Marx, e F. Engels,Obras escogidas, II vols., Madrid,Akal, 1975.

Mayer, A. J., La persistencia del antiguor�gimen, Madrid, Alianza Edito-rial, 1984.

Nisbet, A., Conservadurismo, Madrid,Alianza Editorial, 1995.

Tocqueville, A. de, La democracia enAm�rica, II vols., Madrid, Aguilar,1989.

Soljenitsin, A., Un d�a en la vida de Iv�nDenis�vich, Barcelona, Plaza y Ja-n�s, 1979.

Uli�nov, V. I. (Lenin), El Estado y la revoluci�n, Madrid, Ayuso, 1975.

____Contra el revisionismo. La revoluci�nproletaria y el renegado Kautsky,Madrid, Fundamentos, 1975.



Tempus fugit. ÀCaber�a afirma-lomesmo do Dereito? Non hai unha res-posta un�voca a tan complexa cuesti�n.En todo caso, a evoluci�n xur�dica nonse axusta � lenta variaci�n cronol�xica.O cambio de milenio non afecta oDereito, ou m�is ben os diferentes De-reitos con vixencia no orbe. Principios enormas xurdidos hai dous mil anos, �sque se uniu a interpretaci�n dos glosa-dores e comentaristas pouco despoisdo ano mil, chegan adaptados e modi-ficados � terceiro milenio. Caer�a nunerro quen pense que por superar unsd�xitos no calendario se producir�indefectiblemente unha transforma-ci�n no Dereito.

M�is a�nda. A finais do s�culoXVIII iniciouse en Europa, e desde aqu�estendeuse paulatinamente a outroscontinentes, unha nova etapa na lentatransformaci�n do Dereito marcadapola Codificaci�n. De entre t�dolosc�digos, o m�is importante, o pol�tico,tam�n impuxo o seu nome nestepequeno segmento da evoluci�n xur�-dica. De a� que se fale do Constitu-

cionalismo e a Codificaci�n para refe-rirse � per�odo no que a�nda nos encon-tramos.

A vix�sima centuria, sen embar-go, perfilou os contornos do que habe-r� de se-lo cami�o xur�dico, polomenos, do s�culo que abre o terceiromilenio. A consolidaci�n do chamadoEstado de Dereito nun �mbito territo-rial cada vez m�is amplo facilitar� aextensi�n real a t�dolos seres humanossen distinci�n dos dereitos e liberdadesdeclarados universalmente.

En Espa�a comez�mo-lo s�culoXX cunha Constituci�n da centuriaanterior, a de 1876, e unha Monarqu�aconstitucional que derivou cara a unhadictadura na s�a fase final. A s�a ca�dafacilitou o chegada da Rep�blica eunha nova concepci�n pol�tica reflecti-da na Constituci�n de 1931, non s�cambiou o sistema pol�tico de gobernosen�n que se iniciou o cami�o para darunha nova estructura � Estado, o cal �aacompa�ado dun amplo reco�ecemen-to de dereitos e liberdades para os cida-d�ns.

155


TRAZOS XURÍDICOS DUN SÉCULO

Pedro Ortego Gil*Universidade de Santiago

de Compostela

*Catedrático de Historia do Dereito e das Institucións.


156 Pedro Ortego Gil

Unha guerra deu paso a un r�xi-me autoritario que promulgou un con-xunto de sete leis fundamentais. Estapeculiar configuraci�n normativa doesquema pol�tico superior presentabadous grandes n�cleos a semellanza dostextos constitucionais: a parte org�nicaÑdas Cortes de 1942, de ReferendoNacional de 1945, de Sucesi�n � Xe-fatura do Estado de 1947, de Principiosdo Movemento Nacional de 1958 eOrg�nica do Estado de 1967Ñ e a partedogm�tica ÑForo do Traballo de 1938e dos Espa�ois de 1945Ñ.

O restablecemento da Monarqu�aa finais de 1975 e as s�as consecuenciaspol�ticas m�is inmediatas reflect�ronsena Lei para a Reforma Pol�tica aproba-da en referendo a finais de 1976, corpodispositivo que marca a ponte da tran-sici�n � democracia e o Estado de De-reito, consolidado nun amplo textoconstitucional de consenso, capaz dearticular no pol�tico-xur�dico as aspira-ci�ns m�is diversas. A nova configura-ci�n e articulaci�n das administraci�nsp�blicas ou o m�ximo reco�ecemento�s dereitos dos cidad�ns sen distinci�nou discriminaci�n, permitiron afirma--lo Estado de Dereito.

Partamos, non obstante, de dous�mbitos diferentes. As ramas doDereito p�blico foron crecendo a unritmo, certamente, imparable, invadin-do, cada vez m�is, aspectos da vidahumana persoal e colectiva. Amplasramas do Dereito privado, pola contra,seguiron m�is apegadas � tradici�n des�culos. As transformaci�ns, en suma,dentro de cada �mbito particular do

ordenamento xur�dico sufriron avata-res diferentes, marcados tanto polastransformaci�ns pol�ticas como polosmovementos socioecon�micos.

A todo isto hai que agrega-laaparici�n durante o s�culo XX, ou polomenos desde finais do s�culo XIX, denovas ramas do ordenamento xur�dico,froito das necesidades derivadas daconvivencia social. As�, por exemplo,mesmo cando contara con importantesantecedentes, o Dereito do traballocomo rama independente consol�dase;o mesmo cabe dicir do Dereito finan-ceiro e do Dereito tributario; o daFacenda P�blica; do Dereito comunita-rio; Dereito ambiental; do Dereito urba-n�stico; do Dereito... Mentres, o Dereitoprivado a penas viu nacer algunharama esgazada, como o Dereito agra-rio. Transformaci�ns que tam�n tiverono seu reflexo sobre as ensinanzas dadasnas Facultades de Dereito.

Esta foi unha das causas, non a�nica, pola cal foron xurdindo paulati-namente un conxunto de ramas xur�di-cas que se foron separando dos dife-rentes troncos com�ns, ata conseguirter entidade propia. A necesidade deestudiar e co�ecer estes novos Dereitoscontempor�neos propiciou a especiali-zaci�n xur�dica: na docencia a trav�s denovas materias; na vida profesional coaaparici�n de novas figuras encargadasde dar resposta �s problemas que sepresentan en cada unha delas.

Noutras ocasi�ns, a aprendizaxedo pasado marcou novas pautas xur�-dicas, como a importancia adquirida


por alg�ns ordenamentos supranacio-nais sobre os estatais, � convert�renseaqueles no dereito com�n de t�dolossometidos � seu �mbito territorial, asemellanza, salvando a distancia tem-poral, co Dereito Romano-Can�nico oIus commune dos s�culos medievais emodernos. Isto produciu unha dimen-si�n m�is ampla no seo dos diferentesordenamentos nacionais, nos que semesturan de forma complementaria, enon sempre harmoniosa, normas queproceden de instituci�ns diversas,tanto daquelas soberanas coma dou-tras que recibiron algunhas as s�asimportantes facultades de formavoluntaria Ñcabe lembra-la entrega desoberan�a en aspectos fundamentaisque fixeron os Estados da Uni�nEuropeaÑ. Isto provocou alteraci�nssubstanciais nos ordenamentos pro-pios, � se xera-la obriga de adaptarsefielmente �s normas supranacionais.

Tal influencia dos �mbitos xur�di-cos internacionais sobre os Dereitosestatais viuse reflectida de maneirasubstancial na transcendental impor-tancia adquirida polas regulaci�ns dosDereitos humanos. Cos antecedentesrevolucionarios de finais do s�culoXVIII e o reflexo que tiveron nas cons-trucci�ns constitucionais durante asd�as �ltimas centurias, desde media-dos do s�culo XX te�en vixencia universal, en boa medida pola s�a con-creci�n normativa, os dereitos con-siderados como b�sicos e substanciaisdo ser humano. A Declaraci�n Uni-versal de Dereitos Humanos do 10 dedecembro de 1948 Ñcon antecedentes

desde 1776 e 1789Ñ foi trasladada Ñxaque non ti�a forza obrigatoria para osEstados, pero si moral ou �ticaÑ anumerosas constituci�ns e normas queas desenvolveron, e mostra disto � aConstituci�n espa�ola de 1978 e odesenvolvemento lexislativo do seuT�tulo primeiro. Outro tanto cabe adu-cir do Pacto internacional de dereitosecon�micos, sociais e culturais de 1966;da Declaraci�n (1959) e posteriorConvenci�n (1989) dos dereitos doneno; ou da Declaraci�n (1967) e aConvenci�n (1979) sobre a eliminaci�nde t�dalas formas de discriminaci�ncontra a muller. Nun nivel territorialm�is restrinxido, cabe menciona-laConvenci�n Europea para a salvagardados dereitos do home e das liberdadesfundamentais de 1950, que favoreceu aexistencia dun conxunto de medioslegais para facelas respectar e favorece--lo seu exercicio.

Outro factor que c�mpre consi-derar � a incidencia dos cambios po-l�ticos acaecidos na esfera internacionale a s�a posible repercusi�n no ni-vel estatal, posto que todos eles impli-can necesariamente un conxunto demodificaci�ns imprescindibles paraadapta-la realidade xur�dica � pol�tica.Neste sentido, por exemplo, a des-colonizaci�n de territorios africanos ou asi�ticos, desde mediados do s�-culo XX, levou � independencia a un bon�mero de Estados que promulga-ron constituci�ns, nun principio, adap-tadas �s esquemas da antiga metr�po-le, � dicir, a esquemas europeos; se ben,con posterioridade, os diferentes

Trazos xurídicos dun século 157



acontecementos destes pa�ses xeraronc�digos pol�ticos presidencialistas oude partido �nico, nos que os dereitoshumanos est�n ben lonxe de acadarse.

Mesmo coa aludida matizaci�n,existe certa tendencia � unificaci�n engrandes campos do Dereito internacio-nal, o cal repercute en cascada sobre osDereitos estatais superando, non sencertos atrancos, os obst�culos deriva-dos das peculiaridades nacionais.A�nda son escasos estes esforzos, m�isapreciables en grandes rexi�ns conti-nentais Ñcomo a Uni�n Europea ouMercosurÑ e centrados sobre cues-ti�ns econ�micas ou novas ramas xur�-dicas ÑDereito a�reoÑ. Alg�ns pasosl�vanse andado na represi�n criminal aescala mundial e nas v�as procesuaispara o axuizamento e castigo de certosdelictos por Tribunais internacionais.As dificultades, que nalg�ns supostosse poder�n superar nun futuro nonmoi distante, enc�ntranse no �mbitoprivado, pois rota a unidade substan-cial que existiu en boa parte de Europadesde a Baixa Idade Media ata o s�culoXVIII gracias � Ius commune e a s�aaplicaci�n subsidiaria en t�dolosEstados, faise moi dificultosa, polomenos, unha homoxeneizaci�n supra-territorial.

� evidente a xeneralizaci�n detextos constitucionais, incluso doEstado de Dereito, pero isto non impi-de adverti-la distancia, �s veces abis-mal, entre a teor�a legal e a realidadepr�ctica. Por moita presi�n que faga asociedade na regulaci�n de certosdereitos Ñdereito � traballo, acceso �

vivenda, respecto �s minor�as, �s inmi-grantes, dereito � educaci�n, por exem-ploÑ, outras forzas poden face-lo con-trapeso ante os �rganos parlamentariose gobernamentais na correspondentenormativa que reco�ece e protexe talesdereitos e liberdades, pol�ticas, sociais,econ�micas ou xur�dicas.

ç mencionada condici�n de cida-d�ns e os conseguintes dereitos pol�ti-cos ou c�vicos en xeral coa que chega-mos � s�culo XX, f�ronse unindo, dexeito paulatino, as condici�ns de traba-llador Ñcunha eclosi�n fulgurante denormas que xeraron o Dereito do traba-llo e da Seguridade SocialÑ, de consu-midor e usuario Ñcoas transcenden-tais repercusi�ns no ordenamentoxur�dico m�is actualÑ, de seres ociososÑque requiren unha �ntegra formaci�ncultural e que han completa-la s�acapacidade intelectiva con tempos deocioÑ e, por �ltimo, a m�is recente deseres integrados nun medio que haique respectar e conservar Ño quedesembocou nunha inxente produc-ci�n normativa co obxectivo funda-mental da defensa ambientalÑ. Senesquecer que para chegar a consegui-lasatisfacci�n nestas facetas temos queser, asemade, contribu�ntes.

Prod�cese, sen embargo, nestascuesti�ns certa contradicci�n. P�deselle� Estado que protexa as liberdades doscidad�ns e que garanta os seus dereitosreco�ecidos nos textos constitucionais;pero, � tempo, aquel invade aspectosesenciais da actividade humana. Odato m�is significativo � o n�mero cre-cente de leis, decretos e todo tipo de


normas emanadas dos poderes pol�ti-cos. Este crecemento do ordenamentoxur�dico, � longo do s�culo XX, lonxede ser aritm�tico � realmente propor-cional. A consecuencia disto � un inter-vencionismo estatal, reclamado ounon, en aspectos econ�micos e sociaisata ese momento deixados � libre albe-dr�o dos cidad�ns. Neste sentido, asCortes aprobaron nos �ltimos vinteanos preto de mil catrocentas disposi-ci�ns entre leis, validaci�ns de decre-tos-leis e delegaci�ns lexislativas.

O individualismo liberal do s�cu-lo XIX, a�nda que non desaparecera detodo, quedou postergado � menciona-do intervencionismo do Estado ennumerosos sectores da actividadesocioecon�mica dos cidad�ns. Os fac-tores que provocaron esta situaci�n sonmoi variados, desde a ampliaci�n dasestructuras administrativas e as s�ascompetencias en vastas materias comoa educaci�n, a sa�de, as obras e os ser-vicios p�blicos, o fomento da industria,a agricultura, a pesca ou o comercio, endefinitiva, a s�a participaci�n na plani-ficaci�n m�is ou menos intensa da eco-nom�a; a tendencia � implantaci�n doEstado de Dereito manifestada nosesforzos por garanti-las liberdadesdemocr�ticas e os mesmos dereitos at�dolos cidad�ns; a tendencia � unifica-ci�n xur�dica nacional e incluso inter-nacional en moitas materias que afec-tan �s cidad�ns; a necesaria protecci�nsocial sobre amplos sectores sociais,garantindo a asistencia m�dica e edu-cativa, as� como o amparo dos dereitoslaborais ou intelectuais, entre outras.

Punto especialmente crucial conreferencia � �ltimo aspecto citado � amultiplicaci�n de normas que ampara-ron a igualdade entre homes e mulleres� longo de todo o s�culo XX. A acepta-ci�n na maior�a dos ordenamentos dosufraxio universal a finais da d�cada de1910, ata o reco�ecemento do principiode que Òa igual traballo, igual salarioÓ,f�ronse borrando vellas discrimina-ci�ns como o predominio do principiode masculinidade ou a necesidade decompleta-la capacidade xur�dica damuller para a realizaci�n da maiorparte das relaci�ns contractuais, enespecial da muller casada. A equipara-ci�n plena entre homes e mulleres foiseconseguindo pola v�a normativa deforma moi lenta e complexa, a pesar docal non se pode falar a�nda dun reco�e-cemento universal. E esta progresivatendencia � igualdade permitiu, deforma paralela, ir eliminando outrasantigas discriminaci�ns nas relaci�nspaternofiliais, como puidera se-la equi-paraci�n entre os chamados hoxe fillosmatrimoniais e extramatrimoniais, ouo mesmo reco�ecemento dos dereitosdo neno.

A propia necesidade de protec-ci�n dos m�is desfavorecidos reflectiu-se nos ordenamentos xur�dicos. Non s�as protestas sociais, tam�n un criteriopermanente por mellora-la vida dosseres humanos, propiciou normasencami�adas a rexeitar calquera discri-minaci�n por raz�n de orixe, por pro-blemas f�sicos ou ps�quicos, idade, etc.;e favoreceuse, amparada pola lexisla-ci�n, a integraci�n de persoas que pre-




sentan minusval�as nun plano de igual-dade. Con moitas dificultades, as mi-nor�as van sendo protexidas, polo me-nos por unha conciencia social exur�dica que ten como verdadeiro sinalde identidade o ser humano considera-do en si mesmo. A asistencia sanitariaobrigou os Estados a promulgar nor-mas transcendentais para facela chegara todos.

Esta tendencia manifestouse, ulti-mamente, na necesidade de reco�ecernos ordenamentos xur�dicos un con-

xunto de dereitos �s persoas proceden-tes doutros lugares, que chegan bus-cando traballo ou fuxindo da represi�npol�tica dos seus pa�ses de orixe. Nestesentido, cabe menciona-la Lei Org�nicado 1 de xullo de 1985, sobre dereitos eliberdades dos estranxeiros en Espa�a,e o Regulamento de execuci�n, aproba-do por Real Decreto do 2 de febreiro de1996; Lei do 26 de marzo de 1984, regu-ladora do Dereito de Asilo e da Con-dici�n de Refuxiado, e o seu Regu-lamento e normas complementarias doTratado da Uni�n Europea e sobre

Tanto na lexislación do Estado coma na proveniente da Comunidade Europea, a saúde laboral é un tema amplamentetratado.


Protecci�n dos Dereitos Humanos edas Liberdades Fundamentais.

Incluso, o amplo campo das rela-ci�ns laborais e de protecci�n socialpermitiu desenvolver unha, cada vezm�is, abundante lexislaci�n sobre estascuesti�ns. O s�culo XX pres�ntasecomo o das conquistas por parte dostraballadores dun conxunto de derei-tos, regulados polo Estado e ampara-dos por grandes organizaci�ns sindi-cais que fan presi�n sobre aquel. Convalidez case universal, ag�s nalg�nslugares onde a�nda se d� a explotaci�ndas persoas, hoxe reco��cese a xornadalaboral de menos de 40 horas semanais,as pensi�ns de vellez, as vacaci�nspagadas, a seguridade social, a libresindicaci�n, os convenios colectivos ouo dereito de folga.

A realidade palpable do tradicio-nal principio en virtude do cal Òo des-co�ecemento das leis non exime do seucumprimentoÓ, a pesar de estar consa-grado en numerosas normas e facilitar-se tal co�ecemento mediante a s�apublicaci�n nos diarios oficiais oubases de datos, est� moi lonxe de sercerto. Abonda con achegarse �s andeisonde se gardan encadernados os tomosdo Bolet�n Oficial do Estado ou dosdiarios oficiais das ComunidadesAut�nomas, sen esquece-las normaspromulgadas por outras instituci�nsinferiores, ou �s colecci�ns lexislativasm�is co�ecidas para asegurarase destarealidade. Sen esquece-las modifica-ci�ns que, sobre os m�is variados asun-tos, se fan en numerosas leis a trav�s daLei de orzamentos de cada ano. A regu-

laci�n normativa dunha mesma mate-ria pode estar publicada no Diario daEuropea, o Bolet�n Oficial do Estado,no Diario Oficial de Galicia e, �s veces,nas ordenanzas municipais. Ademais,non t�dolos textos que se publican con-te�en disposici�ns normativas en senti-do estricto, polo que se os cidad�nspretenden co�ecer calquera regulaci�nxur�dica o m�is f�cil, a�nda que nonsempre o m�is econ�mico, � acudir �sprofesionais do Dereito.

A regulaci�n de certas materias,con todo, lonxe de poder encadrarsecomo antano no seo dunha �nica ramado Dereito, � obxecto na actualidade deconcorrencia normativa desde �ngulosxur�dicos en ocasi�ns moi distantes.Isto propiciou, ademais, que os nidiosperf�s que caracterizaban e puideranseparar aquelas ramas se borraran ouesvaeran.

E a�nda que se puidera pensarque, ante tal avalancha de textos nor-mativos, o Dereito vai parello ou �reflexo da evoluci�n social, isto nonsempre � as�. Den�nciase arreo a lenti-tude na formulaci�n xur�dica parasolucionar non poucas situaci�ns pro-blem�ticas, o atraso na s�a tramitaci�nparlamentaria ou a insuficiencia dalgu-nhas das s�as medidas. Moi poucasdestas disposici�ns, ademais, afectan �Dereito civil ou � penal, mentres que asque inciden nos Dereitos administrati-vo, fiscal, tributario ou laboral crecende modo galopante. Tal actividade non� propia ou peculiar de ning�n Estado,pois est� xeneralizada por t�dalas par-tes.




Vistos, a grandes trazos, certosaspectos esenciais da evoluci�n xur�di-ca do s�culo XX, c�mpre introducirnosno mundo xur�dico que nos resultam�is pr�ximo, o espa�ol e, por exten-si�n, o galego. Con independencia dastransformaci�ns pol�ticas habidas enEspa�a e, como resulta evidente, ass�as consecuencias no ordenamentoxur�dico, os esquemas substanciais res-ponden con certo atraso � evoluci�nxeral detallada.

No campo do Dereito p�blico e,en concreto, do administrativo, viron aluz, � longo da centuria que abandona-mos, transcendentais leis que regula-ron a actuaci�n das instituci�ns ad-ministrativas Ña� est�n os corposnormativos polos cales se regula o r�xi-me local e, sobre todo, as administra-ci�ns central e territorialÑ xunto doutras que pretenden suxeita-lascomplexas estructuras administrativasa certos comportamentos na s�a rela-ci�n cos cidad�ns. Os exemplos m�isco�ecidos son os das Leis da xuris-dicci�n contencioso-administrativa de1956, derrogada pola promulgada enxullo de 1998; de R�xime Xur�dico daAdministraci�n do Estado de 1957 e deProcedemento Administrativo de 1958,refundidas na Lei do r�xime xur�dicodas administraci�ns p�blicas e do pro-cedemento administrativo com�n, tan-to no seu texto de 1992 como de 1999;ou a Lei de organizaci�n e funciona-mento da Administraci�n xeral doEstado de 1997. Normas que haber�aque ampliar con alg�ns textos similaresdas Comunidades Aut�nomas.

A estructura territorial do Estadodurante boa parte do s�culo que con-cl�e articulouse sobre as provincias eos municipios. O primeiro cuarto dacenturia estivo marcado polas Leis pro-vincial e municipal procedentes daRestauraci�n. A chegada de Primo deRivera � poder supuxo certo cambioreflectido nos Estatutos municipal(1924) e provincial (1925). A SegundaRep�blica andou vacilante na configu-raci�n dos �rganos de goberno destesniveis administrativos, xa que partiudo restablecemento das Leis municipalde 1877 e provincial de 1882, a�nda quea primeira foi modificada en 1935. Conposterioridade promulg�ronse diferen-tes Leis de r�xime local, tanto de basescoma textos refundidos, entre elas, a de1945 desenvolvida en 1950 e a s�arefundici�n en 1955, a do 19 de novem-bro de 1975 Ñdata certamente emble-m�ticaÑ e o �ltimo texto aprobado en1985. Non obstante, nestes aspectos �preciso ter en conta as competenciasasumidas na actualidade polasComunidades Aut�nomas.

Emporiso, o m�is singular da con-figuraci�n territorial do Estado xordedurante a Segunda Rep�blica, a�ndaque houbo que esperar � restablece-mento da Monarqu�a para que aquelobxectivo asentara de vez: os Estatutosde Autonom�a. Pasouse dunha estruc-tura fortemente centralizada a unhaconfiguraci�n auton�mica nos territo-rios que con m�is af�n o pediron notr�nsito do s�culo XIX � XX. Na etaparepublicana chegaron a promulgarse osEstatutos do Pa�s Vasco e Catalu�a,


mentres o de Galicia era aprobado enplebiscito. O proxecto quedou axi�afrustrado e volveuse � r�xida centrali-zaci�n xer�rquica. O rexeitamento aesta, unha vez implantado o sistemademocr�tico, permitiu volve-la mirada� concepci�n auton�mica dos diferen-tes territorios que conformaron Es-pa�a, o que deu orixe, primeiro, �sentes preauton�micos e, m�is tarde, �sComunidades Aut�nomas. Establec�-ronse non s� nos mencionados sen�nque se xeneralizou a todo o Estado.Polo tanto, non pode estra�a-la cualifi-caci�n de ÒEspa�a das Autonom�asÓ.Correspondeulle � Constituci�n de1978 propicia-la nova realidade territo-rial recollida nos Estatutos de Au-tonom�a do Pa�s Vasco e Catalu�a(1979), Galicia (1981), Andaluc�a eAsturias (1981) ata os de Estremadura,Baleares, Madrid e Castela-Le�n (1983),sen esquece-los das cidades de Ceuta eMelilla (1995). Alg�ns deles foronobxecto de modificaci�ns, pero os catroprimeiros xunto cos de Canarias eNavarra permaneceron inalterados.

A actuaci�n de t�dalas instanciasadministrativas est� indefectiblementeunida � obtenci�n de recursos econ�-micos. A determinaci�n dos ingresos egastos do sector p�blico pl�smase cadaano nas leis de orzamentos aprobadaspolas Cortes. Elemento imprescindiblenos c�lculos da Facenda p�blica � unhaeficaz captaci�n de recursos tributa-rios. î longo do s�culo XX en Espa�aforon varias as reformas tributarias queintentaron, na maior�a dos casos sen oconseguir, alcanza-la eficiencia. Boa

parte delas derivaron de acontecemen-tos pol�ticos relevantes: a de Fern�ndezVillaverde tralas perdas coloniais, a deCalvo Sotelo que creou os monopoliosdurante a Dictadura de Primo deRivera, a de Larraz trala Guerra de1936-1939, a de 1964 froito dos PlansNacionais de Desenvolvemento e asdos gobernos democr�ticos para axus-ta-la nosa econom�a dentro da Uni�nEuropea, dentro dun marco econ�micomundial. Na actualidade prima nestasnormas a volatilidade, pois en poucosmeses se converten en Historia doDereito financeiro e tributario.

Por outra parte e desde a perspec-tiva do Dereito privado entendido nunsentido amplo, non hai que esquecerque entre 1881 e 1889 se promulgaron aLei de axuizamento civil, de axuiza-mento criminal e os C�digos civil e decomercio. Coas s�as oportunas modifi-caci�ns, as d�as primeiras estiveronvixentes case todo o s�culo XX ata que,como consecuencia da Constituci�n de1978 e a necesaria adaptaci�n � situa-ci�n social, foron derrogadas poroutras concordes �s novas circunstan-cias. Pola contra, os citados c�digosa�nda contin�an vixentes, a pesar deque a aparici�n de novos problemas,sobre todo no �mbito mercantil, deuorixe � promulgaci�n dun n�mero con-siderable de normas especiais, capacesde enche-las lagoas dos corpos decimo-n�nicos sen necesidade de proceder �complexa tarefa de elaborar uns novostextos.

O C�digo civil, a�nda cando per-maneceu como un �nico corpo legal,




sufriu � longo da s�a vixencia numero-sas, importantes e substanciais refor-mas, mantendo, non obstante, o seun�mero de artigos e estructura b�sica.De entre estas reformas cabe menciona--las que se levaron a cabo durante aSegunda Rep�blica en materia de fami-lia, divorcio ou matrimonio civil; asrebaixas da maior�a de idade Ñ�s 21anos en 1943, por exemploÑ; a novaregulaci�n que se deu en 1958 a nume-rosos preceptos que afectaban, funda-mentalmente, a capacidade xur�dica damuller, suprimindo limitaci�ns e reco-�ec�ndolle certos dereitos nos �mbitosfamiliar e sucesorio; ou a do T�tulo pre-liminar verificada de acordo coa Lei deBases do 17 de marzo de 1973 e oDecreto do 31 de maio de 1974 que con-ti�a o texto articulado, dando un novoperfil �s cuesti�ns esenciais de calqueraordenamento xur�dico.

Como a calquera transformaci�npol�tica lle seguen en cascada outrasxur�dicas, a partir da Transici�n demo-cr�tica introduc�ronse substanciaismodificaci�ns nos meses de maio exullo de 1981 polo que se refire a aspec-tos b�sicos da convivencia familiar,como a separaci�n, o divorcio e o pro-cedemento para resolvelos, as� comounha nova regulaci�n en materia defiliaci�n, patria potestade e do r�ximeecon�mico-matrimonial. En virtude daLei do 3 de marzo de 1989 establec�-ronse medidas para favorece-la igual-dade de trato � muller, cuesti�nampliada con posterioridade na Lei do15 de outubro de 1990 de reforma doC�digo civil en aplicaci�n do principio

de non discriminaci�n por raz�n desexo.

A necesidade de enche-las lagoasdo C�digo civil en aspectos moi con-cretos supuxo a aparici�n de textosnormativos coa finalidade de respon-der �s soluci�ns que demandaba asociedade. Quizais un dos puntos m�isinteresantes � o referido �s arrenda-mentos r�sticos Ñobxecto de regula-ci�n lexislativa moi importante entre1935 e 1980Ñ, coas peculiaridades dosm�is antigos Ños chamados arrenda-mentos hist�ricos, de gran repercusi�nen GaliciaÑ; ou os arrendamentosurbanos, en especial os alugueiros devivendas de suma transcendencia paraa maior�a das familias Ñdesde a Lei deBases de 1955, o texto articulado do anoseguinte, a Lei de 1964 e a s�a �ltimaregulaci�n de novembro de 1994Ñ.

Do Dereito propiamente civilf�ronse esgazando de forma paulatina,se ben a�nda non adquiriron vida pro-pia dentro das ensinanzas universita-rias, o Dereito hipotecario e o Dereitonotarial, o Dereito agrario Ñhoxe xaadmitido nalgunhas universidadescomo materia optativaÑ, etc.

Por outra parte, a Lei de Bases de1888 para a redacci�n do C�digo civildispo��a que o Goberno, o�da aComisi�n Xeral de Codificaci�n, pre-sentar�a �s Cortes uns Ap�ndices coasinstituci�ns forais que se hab�an con-servar. Este obxectivo non se cumpriumalia que se elaboraron alg�ns traba-llos preparatorios; publicouse unica-mente o Ap�ndice de Arag�n en 1925.


Ante as cr�ticas que recibiu este texto epor non se ter conseguido o obxectivomarcado, desde os foros doutrinaispropiciouse a busca de novas solu-ci�ns. A pesar do tempo transcorrido,os Ap�ndices non se promulgaban e acuesti�n civil foral mant��ase vixente.Trala celebraci�n dun CongresoNacional de Dereito civil en Zaragozaen 1946, adopt�ronse unha serie deconclusi�ns co obxectivo final de elabo-rar un C�digo civil xeral para todaEspa�a. O paso intermedio ser�a a com-pilaci�n das instituci�ns forais nondesaparecidas ou obsoletas, restable-

c�ndoas e tendo en conta a s�a vixen-cia; investigar sobre as fontes xur�dicasxerais e as instituci�ns forais; e a futurarealizaci�n dun novo Congreso deDereito civil para determina-la forma eo car�cter do novo C�digo civil xeral.Un Decreto de 1947 e outras disposi-ci�ns creaban as comisi�ns que redac-tar�an as Compilaci�ns dos Dereitosciv�s forais, promulgadas entre 1959(Biscaia e çlava) e 1973 (Navarra). ACompilaci�n de Dereito civil especialde Galicia foi aprobada o 2 de decem-bro de 1963.


Pouco a pouco estase a logra-la igualdade da muller no traballo e noutros ámbitos da vida cotiá.



En todo caso, este r�xime foi alte-rado polas respectivas asembleas lexis-lativas das Comunidades Aut�nomas apartir do reco�ecemento que destacompetencia recolle o artigo 149.1.8» daConstituci�n e o seu desenvolvementoestatutario, o que permitiu promulgarnovas disposici�ns que compendian,actualizan Ñsuperando incluso a ter-minolox�a medievalÑ e adecuan �Norma fundamental os seus respecti-vos contidos. As instituci�ns que regu-lan afectan, con car�cter xeral, � r�ximeecon�mico-matrimonial, � Dereito su-cesorio, �s servidumes e dereitos reais e� regulaci�n de contratos de naturezaagraria. î abeiro deste marco promul-gouse a Lei de Dereito civil especial deGalicia do 24 de maio de 1995.

No �mbito xur�dico mercantilcabe recordar que o C�digo de comer-cio, promulgado o 22 de agosto de1885, contin�a vixente a pesar de regu-lar aspectos xa superados como conse-cuencia da axilidade na actividademercantil. Intentou, no seu momento,derroga-las limitaci�ns dos espa�oispara negociar, potenciaci�n do Rexistromercantil, liberdade de forma nos con-tratos, etc. Non obstante, tivo notablescarencias, de maneira que a�nda man-te�en a s�a vixencia certos artigos doC�digo de 1829 en cuesti�ns procesuaisde creba e, sobre todo, porque a mate-ria contractual avanza tan rapidamenteque naceu antigo. O defecto non eranovo, pero hoxe en d�a agr�vase asituaci�n. O xiro comercial, a interna-cionalizaci�n da econom�a e a rapidezdas modernas comunicaci�ns de todo

tipo motivaron unha profunda trans-formaci�n na actividade mercantil, �que non sempre d� soluci�ns r�pidas oordenamento xur�dico, con indepen-dencia da integraci�n legal de figurascreadas � marxe das canles xur�dicasadmitidas. Sirva como mostra a contra-taci�n bolsista, regulada pola Lei deMercado de Valores de 1988, amais dasnormas que inciden nas instituci�ns deinvestimento colectivo e nas entidadesde capital-risco.

A evoluci�n do Dereito mercantilobrigou a dictar unha serie de leis espe-ciais naquelas cuesti�ns non suficiente-mente reguladas polo C�digo decomercio, como tam�n nas que xurdi-ron con posterioridade � s�a publica-ci�n. A� est�n as Leis de SociedadesAn�nimas (1952, substitu�da en 1959,obxecto de novas regulaci�ns parciaisata refundirse no texto de decembro de1989), de Responsabilidade limitada(de 1953, modificada en 1989 e, por fin,a Lei do 23 de marzo de 1995), de So-ciedades An�nimas Laborais (Lei deabril de 1986), de Cooperativas (Leis de1987 e 1999), do Contrato de Seguro(Lei do 8 de outubro de 1980), Cam-biaria e do Cheque (1985), de Orde-naci�n do comercio polo mi�do (Lei do15 de xaneiro de 1996), por exemplo.

Particularidades importantes xe-raron, pola s�a vez, novas ramas sepa-radas do tronco com�n do Dereito mer-cantil: o Dereito industrial, o Dereito danavegaci�n a�rea, etc. Xurdiron novasleis para regular aspectos esenciais nestes puntos, como a Lei xeral de tele-comunicaci�ns de 1998, a Lei xeral de


publicidade de 1988, a Lei do Sectorel�ctrico de 1997, a Lei de ordenaci�ndos transportes terrestres de 1987mailo seu Regulamento de 1990, a Leide defensa da competencia de 1989, aLei de competencia desleal de 1991, aLei de patentes do 20 de marzo de1986, a Lei de marcas do 10 de novem-bro de 1988, o Estatuto da propiedadeintelectual (RDL do 12 de abril de1996), a Lei do 16 de xullo de 1992 deIndustria, etc. Este �, sen embargo, uncampo moi aberto a regulaci�ns inter-nacionais, pese �s necesarias matiza-ci�ns xur�dicas en cada Estado.

Sen d�bida a rama xur�dica � queafectan m�is os cambios pol�ticos � oDereito penal. Neste sentido, sonvarios os c�digos que tiveron vixencia� longo do s�culo XX. A entrada nestacenturia f�xose co C�digo Penal de1870, que xa desde os �ltimos anos dos�culo XIX e os comezos do seguinterecibiu bastantes censuras, que se foronfacendo cada vez m�is duras ata des-cualificalo en conxunto. A pesar delasprolongou a s�a vixencia durante m�isde medio s�culo, sacando o per�odo1928-1931 no que rexeu o C�digo apro-bado pola Asemblea Nacional a instan-cias do Gabinete de Primo de Rivera, seben nunca un texto semellante foiobxecto de tan duras cr�ticas.

Proclamada a Rep�blica, un De-creto do 15 de abril de 1931 dictadopolo Goberno provisional anulou Ñque non derrogouÑ o C�digo de1928, restablec�ndose a vixencia de1870. Non obstante, por non se encon-trar conforme � novo marco pol�tico,

disp�xose a redacci�n dun anteproxec-to, � que precedeu unha Lei de Basesaprobada polas Cortes. O C�digo penalfoi publicado o 5 de novembro de 1932.Recolleu os principios pol�ticos e cons-titucionais vixentes Ñsupresi�n doadulterio e do amancebamento, crea-ci�n do delicto de usuraÑ, acrecentoua tendencia humanitaria sobre o delin-cuente, optou a clasificaci�n das infrac-ci�ns en delictos e faltas, reduciu asagravantes, aumentou as atenuantes esuprimiu a cadea perpetua e a pena demorte. As� e todo, esta restableceusepara os delictos de terrorismo en 1934.Durante a s�a vixencia, os cambios noConsello de Ministros propiciarondiversas leis especiais de represi�n cri-minal e a consecuencia foi un endure-cemento da situaci�n real.

Os primeiros gabinetes do xeneralFranco comezaron a elaborar un novoproxecto de C�digo penal adaptado �ideolox�a triunfante. Os intentos dereforma non fructificaron ata 1944, par-tindo da introducci�n de substanciaismodificaci�ns no C�digo de 1932 Ñmaior severidade das penas, admi-si�n da pena de morte, inclusi�n denovas agravantesÑ. Por Decreto do 23de decembro de 1944 aprobouse e pro-mulgouse o C�digo penal. A abundan-te lexislaci�n penal extravagante �C�digo, motivou que este fora obxectode novas e profundas reformas en 1963e 1973, orixe esta �ltima dun textorefundido.

Durante a Transici�n pol�tica, esteC�digo penal foi obxecto de profundasreformas Ñen especial a urxente e par-




cial levada a cabo en xu�o de 1983, oua actualizaci�n que se fixo seis anosdespoisÑ, mentres que de modo para-lelo se elaboraban novos proxectos quefinaban durante os primeiros tr�mitesparlamentarios. A promulgaci�n doC�digo penal a finais de novembro de1995 no foi pac�fica. Se con anteriorida-de foran os cambios pol�ticos os efectosda transformaci�n da normativa crimi-nal, na actualidade a maior�a das alte-raci�ns prod�cense como consecuenciada presi�n social, ou m�is ben da opi-ni�n p�blica, ante a sensibilidade queproducen na nosa cidadan�a a comi-si�n de determinados delictos. Non sepode esquecer que mentres os c�digosdecimon�nicos ti�an unha vontade depermanencia indefinida, na actualida-de as modificaci�ns no �mbito criminalsit�an o C�digo de 1995 na perspectivacontraria: frecuentes reformas.

Na actualidade vai adquirindoentidade propia o Dereito penitencia-rio, como rama especializada dentro docampo m�is amplo del Dereito penal,unido ou non � Criminolox�a. Ad-v�rtase, neste sentido, que unha dasprimeiras leis aprobadas trala Cons-tituci�n de 1978 foi a Lei xeral peniten-ciaria en 1979, modificada � conclu�r1995. Tam�n este ano se adoptou unhamedida de gran transcendencia, xa quese produciu a abolici�n da pena demorte en tempo de guerra por Lei do27 de novembro de 1995.

Con relaci�n � configuraci�n doPoder Xudicial, a norma que estivovixente durante m�is dun s�culo foi apromulgada o 15 de setembro de 1870

co nome oficial de Lei provisionalsobre a organizaci�n do poder xudicial.A Lei ser�a posteriormente completadamediante a Lei adicional do 14 de outu-bro de 1882, na que se introduc�a oxu�zo oral p�blico en primeira instan-cia para os procesos criminais. Aquelcorpo legal estivo vixente durante m�isde cen anos ata ser derrogado o 1 dexullo de 1985 pola nova Lei Org�nica,reformada en 1988 Ño que permitiu acreaci�n dos xulgados do penalÑ,1994, 1997 e 1988. Nela reg�lanse aplanta e organizaci�n dos Tribunais,establ�cese o modo de selecci�n dosxu�ces, � tempo que se declaran osprincipios de inamovilidade e respon-sabilidade destes. De acordo coasnovas necesidades foi preciso elaborarunha nova Lei de planta e demarcaci�nxudicial de decembro de 1988, pois agrandes trazos mant��ase a distribu-ci�n territorial do s�culo XIX. Foitam�n modificado o procedemento deacceso dos xu�ces � carreira xudicial.

Estas leis de organizaci�n xudicialv�ronse completas en dous momentosdiferentes con cadans�a lei do xurado,pola Lei do 27 de xullo de 1933 duran-te a Rep�blica e coa Lei Org�nica do 22de maio de 1995. Esta �ltima, desen-volvemento dun precepto constitucio-nal que ti�a como obxecto fundamen-tal facilita-la participaci�n activa doscidad�ns na Administraci�n de xusti-za.

Cabe resaltar, por �ltimo, a inter-venci�n de certos �rganos xurisdiccio-nais superiores, en especial dosTribunais Superiores de Xustiza en


determinadas comunidades, e doTribunal Supremo no �mbito doEstado, na fixaci�n da doutrina legal.Incluso hai que salienta-la transcen-dental importancia que ten a xurispru-dencia emanada do Tribunal Cons-titucional (regulado pola Lei Org�nicado 3 de outubro de 1979, modificada en1985, 1999 e 2000), as� como doutrasinstituci�ns xudiciais internacionais,pois as s�as decisi�ns repercuten naconfiguraci�n da armaz�n xur�dicainterna, como o Tribunal das Comu-nidades Europeas con sede en Luxem-burgo, o Tribunal de Dereitos Huma-nos de Estrasburgo ou o TribunalInternacional da Haia.

Pola s�a parte, a Lei de axuiza-mento civil, promulgada o 3 de febrei-ro de 1881, permaneceu vixente coasnecesarias adaptaci�ns nalg�ns asun-tos Ñcomo a urxente, xeral e profundaverificada en 1984Ñ ata a s�a derroga-ci�n pola Lei do 7 de xaneiro de 2000.Unha vida similar tivo a Lei de axuiza-mento criminal de 1882, consideradadurante moito tempo como unha exce-lente lei procesual que, con retoquessubstanciais e parciais para a s�a adap-taci�n �s cambios en materia de pol�ti-ca criminal, rexeu m�is dun s�culo. Dasreformas efectuadas na lei procesualcriminal cabe resalta-las levadas a cabopola Lei do 28 de xu�o de 1933 sobrerecursos de casaci�n Ñmodificada endatas recentesÑ, as Leis do 8 de xu�ode 1957 e 30 de xullo de 1959 sobre oprocedemento de urxencia para resol-ver certos delictos, do 11 de novembrode 1980 de axuizamento oral de delic-

tos dolosos, menos graves e flagrantes,do 28 de decembro de 1988 sobre o pro-cedemento abreviado, ou a Lei Or-g�nica do 24 de maio de 1984 de habeascorpus.

T�dalas reformas verificadas �longo do s�culo XX en Espa�a tende-ron en materia procesual a conseguirunha reducci�n na tramitaci�n dos xu�-zos e a conseguir un abaratamento docusto da xustiza para os cidad�ns faci-litando en certos casos a s�a gratuida-de, queixosos, coma nos vinte s�culosanteriores, da lentitude na resoluci�ndos conflictos que m�is lles afectaban.Desde a perspectiva estrictamente xu-dicial, tratouse de delimitar, cada vezm�is, os supostos de casaci�n e evitarque as v�as procesuais se converterannun medio para atrasar inevitablemen-te a s�a primixenia funci�n: facer xus-tiza.

Doutra parte, a mencionada con-dici�n de traballadores xerou, desdefinais do s�culo XIX, pero sobre tododo que acaba de rematar, o xurdimentodunha rama xur�dica aut�noma degran repercusi�n na nosa vida: oDereito laboral. As conquistas efectua-das polos traballadores asalariadosdurante a segunda metade do s�culoXIX conduciron � promulgaci�n enEspa�a dun pequeno n�mero de disposici�ns reguladoras da activida-de laboral. A partir de 1873 in�cia-se un longo cami�o que permitiu a configuraci�n do Dereito do traballocomo unha verdadeira rama con enti-dade propia. O cami�o � fecundodesde as primeiras leis reguladoras de




aspectos tan esenciais hoxe en d�acomo a xornada de traballo ata a pro-mulgaci�n do Estatuto dos Traballa-dores. Foron infinidade de preceptos osque se dedicaron a regula-los contratosde traballo, os convenios colectivos, asrelaci�ns laborais especiais, a represen-taci�n dos traballadores, o dereito desindicaci�n, as folgas e outros conflic-tos colectivos, as sociedades laborais(Lei do 24 marzo de 1997) ou as coope-rativas (Lei do 16 de xullo de 1999). Omesmo cabe sinalar sobre todo o refe-rente � asistencia social �s traballado-res, recollido para Espa�a no R.D.L. do20 de xu�o de 1994 polo que se apro-bou o texto refundido da Lei xeral daSeguridade Social.

O s�culo XX comezaba coa pro-mulgaci�n das Leis do 30 de xaneiro de1900 sobre accidentes de traballo e do13 de marzo de 1900, que estableceu ascondici�ns de traballo das mulleres edos nenos; �s que seguiron, entreoutras, a do 8 de marzo de 1904 sobredescanso dominical; a do 27 de abril de1909 que permitiu a obreiros e patr�nsformar e soster coalici�ns e folgas; a do20 de febreiro de 1912, co�ecida comoLei de la Silla, de acordo coa cal Òtodaempleada podr� utilizar su asientomientras no lo impida su ocupaci�nÓ.Un Decreto do 20 de xu�o de 1902regula, por primeira vez no nosoDereito, o contrato de traballo comocontrato intervido pola Administraci�ne non deixado en exclusiva � albedr�odas partes. Regulaci�n esta �ltimasuperada bastantes anos despois polaLei de contrato de traballo do 21 denovembro de 1931.

Anos m�is tarde f�ronse regulan-do outras conquistas laborais. As�, envirtude do Real Decreto do 3 de abrilde 1919, estableceuse a xornada m�xi-ma legal en oito horas diarias ou coren-ta e oito semanais. Obxecto de novaregulaci�n pola lei sobre xornada m�xi-ma legal do 9 de setembro de 1931.

Parte destas conquistas mantiv�-ronse no Foro do Traballo da �pocafranquista. Pero o transcendental cam-bio pol�tico que supuxo a Transici�npol�tica e as novas concepci�ns queregulaban a actividade laboral en pa�-ses do noso contorno, obrigaron aintroducir unha profunda reforma deregulaci�n na normativa sociolaboral,

Cando un conflicto colectivo acaba nunha folga á queten dereito o traballador, tamén os usuarios teñen derei-to a uns servicios mínimos.


froito da cal � o Estatuto dos Tra-balladores do 10 de marzo de 1980 e aposterior Lei b�sica de emprego do 8de outubro de 1980. A abundancia denormas sobre esta materia deu lugar �R.D.L. do 24 de marzo de 1995 poloque se aprobou o texto refundido domencionado Estatuto.

O complemento necesario parapoder obter e, de se-lo caso, p�r enpr�ctica as reformas sociolaborais, deuorixe a un conxunto nada desde�ablede instituci�ns nas que participarondun xeito ou doutro o Goberno, ospatr�ns e os obreiros. Xurdiron, entreoutros, o Instituto de Reformas Sociaiscreado por Real Decreto do 23 de abrilde 1903; o Instituto Nacional dePrevisi�n, creado por Lei do 27 defebreiro de 1908; ata chegar � primeiracreaci�n do Ministerio de Traballo envirtude dun Real Decreto do 8 de maiode 1920. Con maior repercusi�n pr�cti-ca foron establecidos os TribunaisIndustriais mediante Lei de 1922 e, conposterioridade, os Xurados Mixtos porLei do 27 de novembro de 1931. O cam-bio de r�xime deu lugar �s chamadossindicatos verticais, nos que participa-ron empresarios e traballadores, as�como � establecemento da xurisdicci�nlaboral ou social. A chegada da demo-cracia deu paso � liberdade de sindica-ci�n, � constituci�n de asociaci�nsempresariais, a novos foros institucio-nais como o Consello Econ�micoSocial, etc.

A todo este conglomerado de nor-mas, ser�a preciso agrega-las que regu-laron as prestaci�ns sociais dos obrei-

ros e desempregados, as que incidironsobre os accidentes de traballo, o con-trol da aprendizaxe laboral, as retribu-ci�ns salariais e un longo etc�tera, noque merecer�a unha especial menci�n aregulaci�n dos dereitos de sindicaci�ne folga. En todo caso, a influencia decertos convenios internacionais nestamateria repercutiu favorablemente nonoso ordenamento.

ç condici�n de traballadoresun�mo-la de usuarios, reivindicando anecesaria protecci�n por parte doEstado o cal, pola s�a vez, xerou unamplo espectro de normas a un ritmocrecente. Fronte �s industrias, socieda-des ou sectores econ�micos poderosos,a lexislaci�n tratou de protexe-los indi-viduos particulares debido � s�a situa-ci�n m�is d�bil nas relaci�ns contrac-tuais que asinan con aqueles.Aparecen, por iso, Leis como a do 13 dexullo de 1998 de venda a prazos debens mobles ou a do 23 de marzo de1995 de cr�dito � consumo, e a m�isimportante: a Lei xeral para a defensade consumidores e usuarios de xullo de1984, que foi singularizada para osdiferentes sectores, xunto co RealDecreto de 1990 sobre o dereito derepresentaci�n, consulta e participa-ci�n daqueles.

Esta necesidade de protecci�nfoise ampliando ante a gran cantidadede datos manexados tanto polasempresas como pola propia Adminis-traci�n, informaci�n na maior�a doscasos sensible para as nosas vidas, eante o imparable avance tecnol�xico osEstados tiveron que establecer restric-




ci�ns para preserva-la intimidade doscidad�ns. Nesta li�a enm�rcanse a LeiOrg�nica de tratamento automatizadode datos de car�cter persoal do 29 deoutubro de 1992, que veu complemen-ta-la Lei Org�nica de protecci�n dodereito � honor, � intimidade persoal efamiliar e � propia imaxe, do 5 de maiode 1982, reformada en 1985.

Apuntei m�is arriba que, comoseres que habit�mo-la Terra, estamosobrigados a conservala. A presi�n so-cial e de co�ecidas organizaci�ns inter-nacionais levou consigo o xurdimentonas d�as �ltimas d�cadas do s�culo XXdunha nova rama do Dereito, cada vezm�is puxante pola influencia que sobreela exercen �mbitos tan variados comoo xur�dico, a biolox�a, a sanidade enxeral, a educaci�n �tica ou a qu�mica,por exemplo. O Dereito ambiental Ñsen d�bida sobra o de ÔmedioÕ, postoque a protecci�n ten que ser comple-taÑ implicou que t�dalas administra-ci�ns p�blicas, desde as municipais �sestatais, pasando por territoriais, ou asgrandes instituci�ns internacionaissexan conscientes da necesidade defixar normas de obrigado cumprimen-to e severos castigos para facilita-laconservaci�n da natureza. Neste senti-do, a hist�rica regulaci�n de montescontin�a sendo de grande importancianeste ambiente conservacionista.

Coa finalidade de avanzar unpouco m�is nesta materia e obter resul-tados adecuados, dict�ronse nos �lti-mos anos do s�culo algunhas disposi-ci�ns interesantes, como a Lei do 22 dedecembro de 1972 de protecci�n do

ambiente atmosf�rico, a Lei do 27 demarzo de 1989 de conservaci�n deespacios naturais e da flora e fauna sil-vestres, ou o Real Decreto do 7 dedecembro de 1995 que estableceumedidas para garanti-la biodiversida-de. Como complemento daquelasengad�ronse desde hai varias d�cadasos preceptos dedicados a regula-lasactividades molestas, insalubres, noci-vas e perigosas ata conclu�r m�is recen-temente coa Lei de residuos do 21 deabril de 1998.

Incluso, unha maior atenci�n �desenvolvemento cient�fico nestas eoutras �reas viuse no seu momentoamplamente favorecida pola creaci�ndo Consello Superior de Investigaci�nsCient�ficas, ademais das tarefas quelevan a cabo as universidades. Estaactividade foi obxecto de regulaci�nespec�fica na Lei de fomento e coordi-naci�n xeral da investigaci�n cient�ficae t�cnica do 14 de abril de 1986. Desdeo punto de vista pol�tico-administrati-vo cre�ronse un Ministerio, conselle-r�as, direcci�ns xerais e conceller�as deMedio Ambiente.

Como complemento imprescindi-ble para un axeitado desenvolvementohumano aparece o ocio das persoas e as�a formaci�n cultural, consideradasen sentido amplo, que tam�n foronobxecto de regulaci�n. E os Estadosnon s� han propicia-la formaci�n inte-lectual sen�n tam�n a deportiva dosseus cidad�ns en calquera nivel. Nonpode estra�ar, polo tanto, a promulga-ci�n no ordenamento espa�ol dunhaLei do deporte en 1990 ou outras


normas complementarias destinadas aracionalizar determinados espect�cu-los deportivos e o fomento do chamadodeporte de base. Outro, nun �mbitocertamente diferente, � a preocupaci�npolo mantemento do noso rico e varia-do patrimonio hist�rico, obxecto deregulaci�n xeral pola Lei do 25 de xu�ode 1985, ademais de certos desenvolve-mentos espec�ficos que levaron a caboas Comunidades Aut�nomas.

A educaci�n ocupou, outros�,unha destacada atenci�n por parte doslexisladores. O dereito a obter unhaeducaci�n digna, no marco dun Estadode Dereito, propiciou en Espa�a, tralapromulgaci�n da Constituci�n, unhaespecial consideraci�n cara � ensinonos seus diferentes niveis. Froito de talinterese foi a promulgaci�n da Lei do 3de xullo de 1985 reguladora do dereito� educaci�n e da Lei org�nica de orde-naci�n do sistema educativo, do 3 deoutubro de 1990, m�is co�ecida polass�as iniciais, ambas modificadas ennovembro de 1995, e outras disposi-ci�ns complementarias para favorece--la escolarizaci�n xeral da poboaci�nm�is nova.

Estas transformaci�ns no ordena-mento xur�dico espa�ol e internacio-nal, �s que fixemos alusi�n, onde maiorÑe en non poucas ocasi�ns, lentaÑrepercusi�n tiveron dentro do sistemaeducativo, como resulta obvio, foi nosplans de estudio das facultades deDereito. A aparici�n de novas ramasxur�dicas esgazadas das tradicionaisobrigou a inclu�las naqueles, a�nda quena maior�a das ocasi�ns como materias

optativas, posto que se considera que aformaci�n b�sica e substancial de todoxurista sempre pasa polas chamadasdisciplinas troncais.

O Plan de Estudios do 3 de febrei-ro de 1883, que sobreviviu ata benentrado o noso s�culo, abrogou o t�tulode bacharel en Leis, para quedarenreducidos os graos a licenciado e dou-tor. F�ronse separando materias ÑoDereito Penal do Dereito Mercantil, oDereito Administrativo do DereitoPol�ticoÑ ou creando algunhas m�is ÑHistoria do Dereito, Dereito Interna-cional P�blico, Dereito InternacionalPrivado, Dereito do TraballoÑ. Os oitoanos da Licenciatura Ñun de prepara-torio na Facultade de Filosof�a e os restantes na de DereitoÑ, quedaronreducidos paulatinamente a seis Ñpre-paratorio e cinco cursos xur�dicosÑ e,por fin, en 1928 �s cinco cursos que, namaior�a das universidades, se desen-volven na actualidade.

A Real Orde reguladora do plande estudios xur�dicos do 1 de agosto de1928 implicou unha reducci�n e simpli-ficaci�n das f�rmulas herdadas dos�culo XIX. Desapareceron t�dalas dis-ciplinas non vinculadas �s co�ecemen-tos non xur�dicos, se ben se mantivo oensino da Econom�a. As materias for-mativas permaneceron, en consonanciacoa aptitude ideol�xica gobernativa,para instru�r un tipo de mentalidadexur�dica cuns fundamentos e uns valo-res moi tradicionais. Neste sentido, oDereito Romano, o Dereito Natural e aHistoria do Dereito configur�ronse




como materias de iniciaci�n para a for-maci�n do futuro xurista.

A proclamaci�n da SegundaRep�blica non supuxo unha modifica-ci�n substancial no esquema do ensinouniversitario do Dereito. A pesar docal, e como resulta obvio, a reformac�ntrase m�is ben nunha reacci�n anti-dictatorial, pois as normas promulga-das, basicamente en 1931, limit�ronse �anulaci�n dos plans de estudio daetapa precedente e a restablece-losvixentes con anterioridade � golpe dePrimo de Rivera.

Trala ef�mera vixencia do Plan de1943, naceron os sete plans de estudiosde 1944, apoi�ndose para a s�a confi-guraci�n no Plan de 1928, m�is acordecos postulados ideol�xicos da novaetapa, mesmo cando introduciron cer-tas innovaci�ns, como a inclusi�n doDereito do Traballo en cuarto curso.

Con independencia das reformasverificadas en 1953, o esquema segu�asendo o tradicional da primeira metadedo s�culo. A partir de 1965 establec�-ronse innovadores plans en Sevilla eValencia. O Plan de Estudios para aFacultade de Dereito da Universidadede Santiago de Compostela, a�ndavixente, permitiulles �s estudiantes dostres �ltimos cursos a partir do CursoAcad�mico 1966-1967 configurar par-cialmente o contido da licenciatura,pois deber�an matricularse polo menosen d�as materias optativas das oferta-das por aquela.

A Lei de reforma universitaria, do25 de agosto de 1983, abriu o cami�o

para a reforma dos plans de estudio. Odesenvolvemento regulamentario,polo que respecta � �mbito xur�dico,levouse a cabo por Real Decreto do 26de outubro de 1990, no que se estable-ceu o t�tulo oficial de Licenciado enDereito e as directrices xerais propiasdos plans de estudio conducentes �obtenci�n daquel. A s�a elaboraci�nreservouse a cada universidade, conresultados nada prometedores. Ata adefinitiva aprobaci�n polo Consello deUniversidades dos novos plans deestudios particulares, atop�monos nunper�odo transitorio, polo menos enSantiago e A Coru�a, posto que aFacultade de Dereito de Ourense xaconta co seu novo plan.

Gracias � actividade docente faci-litouse o estudio e comprensi�n dasgrandes construcci�ns normativas edoutrinais, nacionais e for�neas, o quepropiciou unha estreita conexi�n entreas ideas xur�dicas predominantes nocontexto europeo, polo menos, e as quecon posterioridade se implantaron enEspa�a. As ideas de Kelsen, Weber,Jellinek, Del Vecchio, Bobbio, Hart,entre outros, influ�ron na evoluci�nxur�dica hispana, sen esquecer espa-�ois como Ortega ou Legaz, por exem-plo. Do mesmo modo, a actividadeinternacional desenvolvida por institu-ci�ns como a Organizaci�n dasNaci�ns Unidas ou a Organizaci�nInternacional do Traballo, entre unhalonga lista, influ�ron na adopci�n decriterios e normas novas no noso orde-namento xur�dico. Esta recepci�n viusefacilitada pola iniciativa previa de


importantes xuristas vinculados �Universidade que mantiveron fecun-das relaci�ns con colegas ou forosestranxeiros.

En boa medida, os que constru�-ron � longo do s�culo XX as normasque conformaron o ordenamento xur�-dico, no que de primixenia elaboraci�nte�en, foron os principais docentes uni-versitarios especializados naquelasmaterias obxecto de regulaci�n. � certoque as leis emanan das Cortes, dosParlamentos en xeral; pero non o �menos que a funci�n de preparaci�ndos ditos textos correspondeulles �sprofesores de Dereito. E isto, senmenoscaba-la importancia dos corposxur�dicos das diferentes administra-ci�ns e, por suposto, dos deputados esenadores na adopci�n definitiva danorma, o que supuxo a necesariainfluencia de correntes doutrinais euro-peas e americanas no noso ordenamen-to. A experiencia xur�dica doutros

Estados permitiu estudia-las s�as van-taxes e inconvenientes antes de adapta-las � realidade espa�ola. E, � contrario,os modelos xur�dicos espa�ois, enespecial os m�s recentes, tiveroninfluencia evidente na configuraci�nlexislativa doutros Estados. En suma,unha manifestaci�n m�is da aludidatendencia � uniformidade ou homoxe-neizaci�n supranacional, sen chegar arompe-la idiosincrasia xur�dica de cadaEstado.

Non pode haber conclusi�n nestaapertada s�ntese. O devir xur�dico con-tin�a a s�a imparable secuencia evolu-tiva, con independencia de que os tem-pos sexan diferentes en cada unha dasramas do ordenamento xur�dico queconsideremos ou das instituci�ns porelas reguladas. No seu interior, forzasopostas enlazan a tradici�n secularcoas innovaci�ns xur�dicas derivadasdo desenvolvemento social, pol�tico ouecon�mico.



A Psicolox�a, concibida comociencia positiva, � xa un saber centena-rio. A finais do s�culo XIX, a conxun-ci�n dunha serie de circunstanciascreou o espacio onde efectivamentenaceu esta ciencia, que converteu o seudesenvolvemento en trazo distintivoda nosa �poca.

Coma en moitos outros casos, anova disciplina cient�fica veu a recubrirun espacio que estivera antes na �rbitada Filosof�a. No noso caso, � notorioque desde o comezo da reflexi�n filos�-fica na Grecia antiga, esta ocupouse deco�ecer e analiza-la mente humana, osseus varios tipos e temperamentos eata os factores determinantes queimpulsan a vida individual e mailacolectiva. Pero todo ese esforzo estabaorientado � construcci�n dunha filo-sof�a.

î se constitu�r hai pouco m�isdun s�culo, ese saber acerca da mentecomo ciencia, e non como Filosof�a, esecambio, enmarcouse nunhas circuns-tancias precisas, e tivo unhas conse-cuencias determinantes do seu futuro.

AS FADAS DERREDOR DO BERCE

As creaci�ns do home son semprenalg�n sentido fillas da s�a �poca; onacemento da ciencia psicol�xica,tam�n. Hai algunhas circunstanciaspresentes naquela hora coas que haique contar para comprende-lo aconte-cido.

Unha � a decadencia da Filosof�a,como consecuencia da bancarrota doidealismo alem�n e a emerxencia docientificismo positivista. Contra osanos setenta, ata un esp�rito filosofica-mente innovador como Franz Brentanochegou a dicir que o verdadeiro m�to-do da filosof�a era o da ciencia natural.Reivindicaba, coma moitos outros, avolta � experiencia concreta, traloocaso dos sistemas do idealismo.

A segunda � a aparici�n do evolu-cionismo, que hab�a ali�a-lo home coresto das especies biol�xicas. Con isto,a mente humana e a animal convert�-ronse en etapas sucesivas dun mesmodesdobramento, e o seu estudio ped�a

177


A PSICOLOXÍA NO SÉCULO XX.BALANCE E PERSPECTIVA NO LIMIAR

DUNHA NOVA CENTURIA

Helio Carpintero*Universidade Complutense

Madrid

* Catedrático de Historia da Psicoloxía.


178 Helio Carpintero

unha actitude e enfoque com�ns(Pinillos, 1975). E tanto a mente coma oorganismo comezaron a ser vistoscomo realidades definidas polo seuvalor biol�xico de adaptaci�n e super-vivencia (Gruber,1980).

A terceira v�n sen d�bida dadapolos �xitos da ciencia do s�culo XIXno proceso de transformaci�n domundo. A qu�mica abriu horizontesinmensos � industria, a fisiolox�a �medicina, a f�sica �s comunicaci�ns, �mecanizaci�n da producci�n e � revo-luci�n industrial. Incluso o impresio-nismo en pintura e o naturalismo nanovela levan a pegada do influxo daciencia do seu tempo.

A Psicolox�a naceu as� baixo osigno dunha naturalizaci�n emp�ricada mente, dunha inmensa fe na ciencia,que aspiraba a ordena-la totalidade dosaber, e por iso Ña�nda que non nosprimeiros momentosÑ axi�a entrou na�rbita dos saberes t�cnicos con valor deutilidade para o benestar humano.Ademais, por mor do seu Ôanti-filoso-fismoÕ, botou a andar cunha renunciaexpl�cita a formula-los problemas �lti-mos da natureza do seu obxecto, con-form�ndose con descubrir leis domundo de fen�menos que integran aexperiencia. Todo isto fixo deste saberalgo aberto, sen l�mites r�xidos, xustifi-cado m�is polos seus efectos que polosseus principios, pola s�a pr�ctica m�isque pola s�a teor�a. A s�a orientaci�nfortemente emp�rica, unida a esa certaindefinici�n te�rica, fixo posible aaparici�n de innumerables variedadesde escolas e tendencias (Carpintero,

1996). E esta diversidade te�rica aca-bou por aparecer como unha caracte-r�stica s�a (Staats,1983; Yela, 1989).

A PAISAXE DO SÉCULO XX

A�nda que calquera relato hist�ri-co da Psicolox�a do s�culo XX comeza-r� sempre por mostra-la existenciadunha gran pluralidade de escolas,convir� aqu� trazar s� un m�nimo bos-quexo do que foi esa historia, para logosubli�a-los trazos e feitos m�is sobresa-lientes.

Para empezar, n�tese que desdeun primeiro momento, xunta o estudiodescritivo dos feitos mentais, xurdirond�as li�as explicativas diferentes: a queos relacionaba coa estructura biol�xicados individuos (Psicolox�a fisiol�xica) ea que os po��a en conexi�n cos marcossociais e hist�ricos que tam�n os condi-cionan. O frecuentemente chamadoÔfundadorÕ da Psicolox�a cient�fica,Wilhelm Wundt (1832-1920), dedicou acada aspecto unha obra fundamental:nun caso son os Grundz�ge der physiolo-gischen Psychologie (Fundamentos de psi-colox�a fisiol�xica) Ñque foi medrandosen parar desde a primeira � quintaedici�nÑ; no outro, a s�a voluminosaV�lkerpsychologie (Psicolox�a dos pobos),esta de orientaci�n socio-etnol�xica.Desde ent�n a Psicolox�a seguiu cre-cendo en contido en �mbolos campos,pero conservando sempre unha tripleinspiraci�n ben diferenciada: a pers-pectiva ÔxeneralistaÕ, que incl�e aestructura dos procesos; a dunha


Psicolox�a social atenta � consideraci�ndo interindividual e grupal, e a psicofi-siol�xica arredor das bases biol�xicasdos feitos mentais e conductuais. Poriso unha e outra vez se tendeu a carac-terizar esta ciencia como Ôbio-socialÕ,onde o gui�n cumpre � vez funci�ns deconexi�n e separaci�n.

A Psicolox�a nacera coa aspira-ci�n de formular leis emp�ricas quedescribiran, e de ser posible explicaran,a multitude de fen�menos e vivenciasque forman a experiencia ou vida men-tal. î longo do s�culo foron aparecen-do cambios profundos nos modeloste�ricos utilizados, as� como unha con-tinua expansi�n dos campos de estu-dio.

Tratemos de delinea-las diferentesv�as de desenvolvemento, tanto te�ri-cas como aplicadas. O cadro, a�nda queesquem�tico, tal vez poder� ser �tilpara evocar de golpe unha imaxe,sequera s� aproximada, desta ciencia.

AS GRANDES ESCOLAS

A influencia de Wundt na cienciaposterior non se pode facer de menos.Tense dito que as diferentes tradici�nsnacionais que tiveron consistencia �longo do s�culo terminan sempre pormostrar unha conexi�n co laboratoriodo grande investigador alem�n. Du-rante anos, ese laboratorio foi a mecadesexada para os psic�logos novosexperimentais do mundo enteiro. Xaentrada a nova centuria, a s�a influen-cia decreceu por varias raz�ns: o seu

rexeitamento a experimentar no labo-ratorio os procesos mentais superiores,o seu crecente interese polos estudiosetnopsicol�xicos, mesmo a s�a fortepolitizaci�n xerm�nica na PrimeiraGuerra Mundial... (Rieber, 1980).

Wundt buscou describir esaestructura da experiencia, e se por unlado chegou a unhas unidades relacio-nadas directamente co funcionamentoorg�nico (sensaci�n e sentimentos), poroutro atendeu � cambio que introdu-cen na vida mental as diferentes �pocashist�ricas, as sucesivas mentalidadesque dominaron a evoluci�n humana. Oseu proxecto quedou en seguida escasopara as demandas dos seus disc�pulos.

Xurdiron alternativas � pre-tensi�n do seu ÔestructuralismoÕ de es-tablece-la estructura e x�nese dos pro-cesos conscientes. Estrictamente con-tempor�neo seu foi o ÔfuncionalismoÕ,baseado no evolucionismo, que ante-p�n a t�dalas outras a pregunta doÔpara qu�Õ, da funcionalidade e valoradaptativo daqueles procesos. O Ôfun-cionalismoÕ Ñalgo moito m�is amplo eflexible ca unha escola, pero con certostrazos que o delimitan fronte a outrasposici�nsÑ abrollou no mundo anglo-sax�n con forza ÑWilliam James eJohn Dewey son d�as figuras ben noto-riasÑ, estendeuse polos pa�ses occi-dentais (Inglaterra, Su�za, Holanda,etc.), e, como logo imos ver, abriu a v�aque hab�a desembocar nas varias for-mas de Psicolox�a aplicada (Caparr�s,1986).

A Psicoloxía no século XX. Balance e perspectiva no limiar dunha nova centuria 179



Contra o ano 1900 xurdiron dousvigorosos grupos f�ra da tradici�nwundtiana. Por un lado, o fisi�logoIvan Pavlov (1849-1936) descubriu ocondicionamento cl�sico, unha formamoi b�sica e potente de aprendizaxeasociativa amplamente estendida polaescala animal ata o home. Desde a�, as�a teor�a expandiuse a outros temaspsicol�xicos como un estudio da Ôacti-vidade nerviosa superiorÕ. Pola s�aparte, o psicopat�logo Sigmund Freud(1856-1939), polos mesmos anos, abor-dou o estudio da mente desde os niveisinconscientes, creou un modelo dedesenvolvemento mental fortementeapoiado na evoluci�n do dinamismosexual desde os seus inicios infant�s ecreu poder explicar desde ese primeiron�cleo as m�is amplas construcci�nsculturais Ñarte, relixi�n, normativasocialÑ, convertendo a Psicolox�anunha hermen�utica do desexo(Polaino, 1981).

O interesante � que �mbolosmovementos, pensados e concibidospor m�dicos, a�nda que desde situa-ci�ns emp�ricas ben distintas, represen-taron unha ruptura da unidade danova ciencia experimental recentemen-te constitu�da, e os efectos desa disgre-gaci�n a�nda se deixan sentir hoxe, �cabo do tempo.

Nos anos vinte xurdiron novasopci�ns te�ricas. Destacan aqu� d�asescolas, nadas dentro da tradici�n psi-col�xica cl�sica, que aparecen clara-mente contrapostas: unha � o conduc-tismo americano, a outra, a psicolox�ada Gestalt.

A escola conductista pretend�aexplica-la conducta desde asociaci�nsentre est�mulos e respostas, concibidoscomo elementos at�micos que entra-r�an na construcci�n dos repertorios deconducta m�is complexos; a outra, apsicolox�a Ôda Forma ou da GestaltÕ,toma a conducta nas s�as formas glo-bais, complexas, e expl�caa mediantetotalidades que se dan na experiencia eno organismo.

O ÔconductismoÕ orixinouse nomundo norteamericano. John B.Watson (1878-1958) puxo en marcha,en 1913, esta ÔRevoluci�n conductistaÕ,que logo se estender�a trala SegundaGuerra Mundial a gran parte dasnaci�ns occidentais. O af�n por facerda Psicolox�a unha Ôciencia naturalÕempurrou a intentar unha ciencia ÔsenconcienciaÕ Ñunificando en gran medi-da o saber sobre o home e o das espe-cies animais, � facelos coincidir noestudio da conducta, a actividadeadaptativa visible e observable. E �especificar esta nas s�as d�as formasb�sicas posibles Ñinnata e aprendi-daÑ converteu case todo o inmensocampo psicol�xico nun vasto cap�tulodominado polo concepto de aprendiza-xe. Entre 1920 e 1960, aproximadamen-te, no mundo americano Ôpsicolox�aÕquer�a dicir, sobre todo, ciencia daaprendizaxe Ñas s�as causas, os seusmodos, os seus factores influentes, ass�as condici�ns biol�xicasÑ. E unhaaprendizaxe estudiada en infinitas oca-si�ns aproveitando as habilidades econdici�ns da rata de laboratorio. Ungran conductista de mente ampla e con


sentido do humor, Edward C. Tolman,dedicoulle o seu principal libro aÒM.N.A.Ó: o Mus Norvegicus Albino, ourata branca (Tolman, 1932), e non llefaltaba raz�n para facelo.

No outro extremo haber�a quesitua-los psic�logos da Forma ouGestalt. Orixinariamente alem�ns (MaxWertheimer, Kurt Koffka, WolfgangK�hler, Kurt Lewin), tam�n animadospolo prop�sito de aproxima-la Psico-lox�a � Ciencia natural, afirmaron queno estudio da experiencia � a totalida-de a que determina e condiciona ovalor das s�as distintas partes, igual

que o campo f�sico imp�n a s�a deter-minaci�n �s part�culas que nel semoven. Percibimos figuras sobre certosfondos, proxectamos acci�ns sobre undinamismo xen�rico, sentimos unhador sobre un fondo de cenestesia, cons-tru�mos unha figura de personalidadesobre outras posibles... A totalidade,sempre, cont�n a clave para compren-de-los elementos.

Os conductistas e xestaltistas ten-deron a achega-la Psicolox�a � Ciencianatural e, en xeral, � F�sica. Os primei-ros interes�ronse polo operacionalismodo f�sico Bridgmann, os segundos, polaf�sica do campo de Einstein e de Brogliee a matem�tica topol�xica. Opostos enmoitas cousas, os seus esforzos porfacer da Psicolox�a unha ciencia rigoro-sa parecen aproximalos. O seu destinohist�rico semella estar marcado m�ispola condici�n nacional dos seus pro-motores ca polo fondo �ltimo das s�aspropostas te�ricas. Os conductistaseran americanos; os gestaltistas, ale-m�ns, e isto foi decisivo no contexto daSegunda Guerra Mundial, como enseguida diremos.

Os conductistas impuxeron unhaPsicolox�a puramente obxectiva.Desterraron a experiencia inmediata das�a construcci�n intelectual. Tenderona repudiar toda a experiencia subxecti-va como mentalismo, e trataron de con-verter aquela, fose cognitiva ou afecti-va, en pura conducta. Era dif�cil chegarm�is lonxe no cami�o que se arredabada tradici�n de Wundt.


No ano 1932 o conductista Edward C. Tolman dedicou-lle o seu principal libro a ‘ M.N.A.’: Mus NorvegicusAlbino ou rata branca.



A chegada dos ordenadores Ñm�quinas que manipulan s�mbolos eproducen resultados con sentidoÑabriu o cami�o antes vedado dunhaPsicolox�a que puidera � vez estar inte-resada por comportamentos efectivos epolos plans, normas e regras con que ossistemas intelixentes rexen as s�as ope-raci�ns. O home e os animais pr�ximos� seu nivel evolutivo poder�an polomenos ser comparados a ordenadoresen canto que son sistemas operativoscontrolados por regras. Os Ôcerebroselectr�nicosÕ Ñtermo familiar co que sedesignaron os computadoresÑ pode-r�an dar ideas para comprende-losoutros cerebros, os naturais e biol�xi-cos. Desde os anos sesenta atraeulles �spsic�logos esa posible comparaci�n(Rivi�re,1991). O resultado foi un novocambio, especialmente no mundo deinfluencia anglosaxona, que fai outravolta da Psicolox�a unha ciencia damente. Esta, mediante representaci�nse regras, axusta o comportamento �contorno: a Psicolox�a volveuse Ôcogni-tivaÕ.

Neste horizonte levouse a con-xunci�n a actividade procesadora dosistema humano con dous modelosconverxentes pero distintos. Un, a s�acomparaci�n co funcionamento duncomputador, de modo que este puideraproducir resultados Ñdecisi�ns, xu�-zos, clasificaci�nÑ an�logos �s produ-cidos por suxeitos reais. Os especialis-tas en intelixencia artificial e ciencia dacomputaci�n produciron toda unhaserie de exploraci�ns sobre o tema(Adarraga e Zaccagnini, 1994). � un

campo de interrelaci�n entre aquelasdisciplinas e a Psicolox�a. A segunda Ñe hoxe enormemente fortalecidaÑli�a de exploraci�n nace dos tremen-dos avances t�cnicos das neurocienciase, en particular, das t�cnicas de neuroi-maxe. A an�lise das pautas de activida-de cerebral en distintos tipos e momen-tos da s�a execuci�n e maila s�acorrelaci�n coas estructuras determina-das de actividade mental est�n permi-tindo novos progresos � Psicolox�a, so-bre todo no campo da Neuropsicolox�a(Le�n Carri�n,1995).

Como se ve, os modos de explora-ci�n e os sistemas conceptuais con quese abordou o co�ecemento da nosavida mental non deixaron de progresar.Lonxe de estar ante un saber concluso epechado, os psic�logos te�en hoxea�nda a impresi�n de ach�rense nunhahora de alborada. Dispo�en de nume-rosas t�cnicas coas que poder traballar.Tal vez falta o plan xeral de campa�a,que ofreza a perspectiva global do quehai por facer. Se cadra, en suma, a cons-trucci�n dun ÔsistemaÕ. Mentres chega,os investigadores acumulan informa-ci�ns parciais coa esperanza de que �fin o crebacabezas encontrar� a s�aforma plena de significaci�n e de senti-do. A Psicolox�a entra, no s�culo XXI,co esp�rito de invenci�n e exploraci�nque tivo na s�a hora primeira.

Este esquema sucinto deixa nasombra, non obstante, o gran n�merode peripecias que nesa ciencia sobrevi-�eron na centuria que remata. Haber�agora que revisalas para ter unha ideam�is cabal do sucedido.


AS INFLUENCIAS SOCIAIS. GUERRAS MUNDIAIS.CIENCIA SOVIÉTICA

A Psicolox�a xurdiu como unsaber te�rico, pero andando o tempofoise po�endo de manifesto a s�a capa-cidade para resolver cuesti�ns de moidiverso feit�o social. A s�a significaci�ncomo saber aplicado �a chegar, cotempo, a equipararse coa s�a condici�nde ciencia pura.

Inicialmente, f�ronse perfilandotres grandes campos de intervenci�n.Un, directamente relacionado coa esco-la e os nenos; outro, o amplo mundodos trastornos do comportamento, quedeu lugar � Psicolox�a cl�nica; final-mente, o variado campo da industria,as instituci�ns sociais, e incluso, a�ndam�is en concreto, o mundo relacionadocoas grandes sacudidas b�licas quetiveron lugar na centuria. As demandasque foron apareceron en cada caso ter-minaron por exercer unha profundainfluencia no desenvolvemento daPsicolox�a. Vexamos de modo moisumario alg�ns dos fitos.

No campo da Psicolox�a escolar,hai que lembrar que en data tan tempe-r� como 1899 William James, nunhasconferencias psicol�xicas �s mestres(Talk to teachers) xa afirmou a utilidadeda s�a ciencia para fundamenta-lametodolox�a de ensino e para ilustra-lomestre sobre Òc�mo aprenden osnenosÓ; en 1903, E. L. Thorndike publi-cou un texto sobre a materia, e algoparecido sucede noutros pa�ses euro-peos; en Alema�a, Ernst Meumann

(1862-1915) tratou de aplicar sistemati-camente a Psicolox�a de Wundt � Pe-dagox�a (Vorlesungen...1911-14). Perosobre todo, por necesidades xurdidasante a escolarizaci�n obrigatoria, en1905 Alfred Binet (1857-1911), enFrancia, constru�u co m�dico TheodorSimon (1873-1961) un test de inteli-xencia que �a converterse nunha probade alcance universal, gracias � seuvalor pr�ctico.

Desta sorte, o estudio do neno, das�a capacidade de aprender e das limi-taci�ns que poden sobrevirlle, descapa-cit�ndoo para adquirir unha forma-ci�n, foise consolidando entre ospsic�logos, en interacci�n fecunda coseducadores. De entre as innumerablesinstituci�ns e grupos que promoverono seu estudio, hai que recordar, polaenorme influencia que no seu tempoexerceu, o Instituto Jean Jacques Rou-sseau, de Xenebra, fundado en 1912por Edouard Clapar�de (1873-1940) ePierre Bovet (1876-1944), que marcouun novo nivel no campo de colabora-ci�n entre Psicolox�a e Pedagox�a. Oconductismo achegou as s�as t�cnicasde modificaci�n de conducta para con-trolar situaci�ns na aula e remediard�ficits menores de rendemento dosescolares; logo, o cognitivismo fomen-tou as an�lises dos procesos de com-prensi�n e de construcci�n social doco�ecemento, a atenci�n � diversidadede formas de intelixencia, o fomento eeducaci�n da creatividade, e moitosoutros temas relacionados coa aprendi-zaxe mailo ensino. Hoxe � un campoenorme, moi especializado, abarcador




de aspectos m�ltiples relacionados coapr�ctica educativa e a personalidade edotes dos nenos (Gallagher,1994; Pa-llincsar, 1998; Gardner, 2000). O seuestudio conduciu, ademais, a formularteor�as amplas do desenvolvemento dacognici�n humana, con alcance para axeneralidade da Psicolox�a; sobresaeneste punto a obra de Jean Piaget(1896-1980), figura de primeira magni-tude na escena contempor�nea.

O campo da Psicolox�a cl�nicamedrou dun modo espectacular �longo do s�culo, convert�ndose enmoitos lugares na primeira opci�n pro-fesional dos psic�logos mozos. En efec-to, tralo estudio dos procesos mentaispronto se �a aborda-lo dos seus trastor-nos e anomal�as. Nesta tarefa os psic�-logos atop�ronse moitas veces situadosa car�n dos m�dicos e psiquiatras, �sveces enfrontados, outras en estreitacooperaci�n. En realidade, o psic�logotende a considera-lo trastorno comounha conducta defectuosa e maladap-tativa, m�is ou menos modificablemediante cambio de vivencias e h�bi-tos, mentres o psiquiatra ve al� unhaenfermidade con algunha especie debase org�nica, e tratable mediante re-medios biofisiol�xicos (entre �mbolosextremos vir�a situarse a intervenci�npsicanal�tica, de �ndole m�is ben psico-l�xica pero realizada usualmente porm�dicos, polo que non me referireiaqu� a ela).

Entre as figuras pioneiras cabemencionar, xa en 1896, nos EstadosUnidos, a Lightner Witmer (1867-1956),quen iniciou un tratamento cun neno

con problemas de dislexia a petici�n das�a mestra, estableceu unha pequenacl�nica na Universidade de Pensilvaniae tratou de promove-la aplicaci�n dossaberes psicol�xicos � remedio de defi-ciencias no comportamento. Pola s�aparte, en Alema�a, un psiquiatra disc�-pulo de Wundt, Emil Kraepelin (1856--1926), comezou a utilizar probas psi-col�xicas para realizar un diagn�stico,convencido da utilidade deses mediospara o mellor co�ecemento dos trastor-nos mentais.

De contado, tanto en Europacomo en Am�rica, f�ronse multiplican-do as probas diagn�sticas e os modos einstituci�ns para a intervenci�n. Enrelaci�n coas probas, J. McKeen Cattell,nos Estados Unidos, comezara a falarde Ôtests mentaisÕ en 1890; o interesepor estes estendeuse axi�a. As�, enItalia, G. C. Ferrari (1863-1935) e G. Guicciardi, editaron uns Testi menta-li per lÕesame degli alienati (Tests mentaispara o exame de alienados,1896); poucom�is tarde, o belga O. Decroly, con R. Buyse, editaron ÔA pr�ctica dos testsmentaisÕ (La pratique des tests mentaux,1908) e en 1914, G. M. Whipple, nosEstados Unidos, reuniu en dous volu-mes un Manual of Mental and PhysicalTests. Uns anos m�is tarde (1938), OscarBuros (1905-1978) fundou un anuariopara a descrici�n e estudio de tests: oMental measurements Yearbook, reperto-rio xa cl�sico neste campo. Alg�ns ins-trumentos alcanzaron difusi�n univer-sal, como o MMPI (1943) ou o test deRorschach (1921). Doutro lado, a crea-ci�n de centros de tratamento atendeu


mozos maladaptados ou con atrasomental (como os centros creados porHealey nos Estados Unidos, ouDecroly en B�lxica). As�, foi crecendo aconfianza dos primeiros psic�logos encanto � s�a capacidade para intervirencon personalidade e eficacia nese com-plexo e vasto campo. En particular,como consecuencia do conductismodesenvolveuse unha aproximaci�n �psicopatolox�a fundada na ciencia daaprendizaxe Ña terapia de conducta,tal vez iniciada por M. C. Jones en 1924,nos EUA, e logo fundada na obra converxente de H. J. Eysenck, B. F.Skinner e J. WolpeÑ, as� como outrasde orientaci�n humanista e sist�micas(A. H. Maslow, C. Rogers, E. Berne,Pearls, etc.), atentas a reexaminar fun-cionalmente o sistema de valores e avisi�n do mundo do paciente. En xeral,tivo grande aceptaci�n a proposta quenos Estados Unidos se fixo a mediadosde s�culo, dun modelo de psic�logo cl�-nico (Ômodelo de BoulderÕ) que haber�aser non s� terapeuta sen�n tam�ninvestigador (Raimy, 1950). Logo, mul-tiplicouse a presencia do psic�logo nossistemas de sa�de, realizando tarefasde prevenci�n de enfermidade, coope-raci�n con grupos sanitarios e de apoioemocional e cognitivo �s pacientes(Rodr�guez Mar�n, 1998). En xeral, opsic�logo cl�nico enfr�ntase hoxe a undilatado campo de cuesti�ns no quesobresaen os temas das perturbaci�nsdo desenvolvemento intelectual, ostrastornos emocionais (depresi�n,ansiedade, estr�s) e as varias formas deinadaptaci�n no marco das relaci�nsinterpersoais e sociais.

Pola s�a parte, a Psicolox�a indus-trial mereceu pronto a atenci�n de cien-t�ficos e de empresarios, � advertirseque a mellor adaptaci�n do home � seuposto de traballo ti�a condici�ns vanta-xosas para o traballador e a s�a seguri-dade e satisfacci�n no emprego, �tempo que a utilizaci�n de obreirosm�is capacitados produc�a beneficiosecon�micos �s s�as empresas. As�, en1908, Parsons creou en Boston (EUA)unha oficina vocacional, A. G.Christiaens (1860-1937) outro centro enBruxelas, e o movemento da orienta-ci�n profesional foise difundindo pordiversos pa�ses. Paralelamente, xurdi-ron grupos interesados no estudio eorganizaci�n cient�fica do traballo,n�cleo dos estudios de F. W. Taylor(1856-1915), logo xerme dunha vastacorrente que �a organizar reuni�ns epublicaci�ns, e que atraeu a atenci�nde enxe�eiros e gobernos a este tipo deenfoque da actividade industrial, axita-da por outro lado polas organizaci�nssociolaborais defensoras da persoa edos dereitos do traballador.

Moitas outras aplicaci�ns xurdi-ron, tralo contacto activo dos psic�logose a sociedade. Unha delas foi o estudioda calidade e veracidade dos testemu-�os entre testemu�as chamadas a de-clarar na corte xudicial. William Stern(1871-1938), Otto Lipmann, Karl Marbeen Alema�a, Binet en Francia, e en se-guida outros autores noutros pa�ses, de-se�aron probas para calibra-la fidelida-de das declaraci�ns dos diferentesindividuos ante unha situaci�n defini-da. D�base as� un paso interesante, �




mostra-la utilidade das novas t�cnicasen campos tan serios e importantes co-mo o da Administraci�n de xustiza.Outra aplicaci�n foi a psicolox�a doanuncio industrial e comercial, campono que foi pioneiro o americano WalterDill Scott, quen introduciu as t�cni-cas experimentais xa en 1902 para de-se�ar anuncios dunha compa��a deferrocarr�s.

O complexo mundo aplicado deucun esp�rito comprensivo capaz deofrecerlle unha estructura conceptualque lle proporcionou unha estructuraintelectual coherente; tr�tase do psic�-logo alem�n Hugo M�nsterberg (1863--1916), logo durante moitos anos activonos Estados Unidos, autor dunsFundamentos de psicotecnia (Grudz�geder Psychotechnik, 1914) e de numerosos

O mundo dun mesmo, Moon Runner Desing Ltd.Existen profundas diferencias psíquicas entre uns individuos e outros, de modo que as súas reaccións e rendementosante as diferentes situacións forzosamente han ser distintas.


estudios aplicados � campo da indus-tria e a escola.

Desde ent�n ata hoxe, numerosasinvestigaci�ns exploraron as m�ltiplesdimensi�ns do individuo que pos�enrelevancia para o funcionamento dasorganizaci�ns Ñaptitudes, habilida-des, fatiga, motivaci�n, socializaci�n,etc. Ñ mentres outras foron clarifican-do as demandas obxectivas que estasimpo�en �s individuos Ñliderado, sis-temas de roles, clima social, etc.Ñ. APsicolox�a, neste terreo, m�vese enestreita relaci�n coas ciencias do mana-gement, os estudios de grupos, as cien-cias da empresa, e convert�ronse nuncampo con singularidade propia, comoPsicolox�a das organizaci�ns (Peir�,1983,1990).

A base destes estudios at�pase naexistencia de profundas diferenciasps�quicas entre uns individuos eoutros, de modo que as s�as reacci�nse rendementos en diferentes situaci�nsÑde aprendizaxe, formaci�n, traballo,etc.Ñ forzosamente han ser distintas.Un xenial psic�logo ingl�s, FrancisGalton (1822-1911), iniciara xa no s�cu-lo XIX a an�lise desas diferencias, rela-cion�ndoas coa herdanza individual decada un; mesmo dese�ou probas para as�a avaliaci�n, pero sobre todo, abriu ocampo ampl�simo do seu estudio, que continuaron J. McK. Cattell nosEstados Unidos e William Stern (1871--1938) e Otto Lipmann (1880-1933) enAlema�a, entre outros (Fern�ndezBallesteros, 1980). Aqu� atendeuse pre-ferentemente � comparaci�n entre indi-viduos e � an�lise dos rangos de varia-

ci�n das s�as habilidades. Esta pers-pectiva diferencialista foi esencial parapromove-la creaci�n de probas de ava-liaci�n de individuos, as� como paradar unha sustentaci�n cient�fica �smovementos reivindicativos contra amarxinaci�n e a segregaci�n de grupos,o que achegou � Psicolox�a fortes car-gas ideol�xicas (Jacoby e Glauberman,1995). Como pode inferirse facilmentede todo isto, esta ciencia veu situarseno centro de innumerables conflictossociais, con carga pol�tica de variosigno, e sempre ligados a concepci�nssocioantropol�xicas definidas queinflu�ron no destino de boa parte dasteor�as implicadas.

OS AVANCES DA PSICOLOXÍA DURANTE AS GUE-RRAS MUNDIAIS

A Primeira Guerra Mundial(1914-1918) puxo a Psicolox�a sobre omapa americano, dixo Cattell (Sa-melson, 1979). A necesidade de asignarmiles de homes a postos t�cnicos deperfil moi variado representou un granproblema, � que alg�ns psic�logos cre-ron deber enfrontarse. A SociedadeAmericana de Psicolox�a (APA) creouun comit�, en 1917, baixo a presidenciade R. M. Yerkes, que ideou d�as probasde intelixencia xeral para seleccionarcandidatos. Sobre a base da experienciaxa considerable de avaliaci�n deintelixencia, o comit� constru�u dousfamosos tests, un para suxeitos instru�-dos e lectores, outro para os que nonsab�an ler nin escribir. A primeira co��-cese como proba ÔArmy AlfaÕ, a outra,




como ÔArmy BetaÕ. Ambas amosancorrelaci�ns altas cando se compararoncon medidas de distintos tipos de crite-rio de rendemento. O resultado satisfi-xo as autoridades e demostrou a efica-cia desas t�cnicas.

Tam�n en Europa tivo a guerra ass�as consecuencias. Necesit�base selec-cionar futuros pilotos de aviaci�n, e aisto se dedicaron A. Gemelli en Italia,Camus e Nepper en Francia, � tempoque no ex�rcito alem�n se aplicabanestas t�cnicas para seleccionar oficiais eespecialistas t�cnicos. Deste xeito, oconflicto b�lico tivo, como efecto mar-xinal, incrementa-la solidez e reputa-ci�n dos psic�logos aplicados. E nosanos da Segunda Guerra Mundialhaber�a xa un amplo n�cleo de especia-listas � servicio dos distintos ex�rcitos,que ampliar�an os seus traballos enm�ltiples direcci�ns: o dese�o deacci�ns de propaganda destinadas amodifica-las actitudes das poboaci�nsciv�s, a atenci�n �s combatentes conpadecementos mentais, a selecci�n depersoal, etc. Isto deu orixe a unha Ôpsi-colox�a militarÕ e, sobre todo, � inclu-si�n de modo normal de grupos psico-t�cnicos nos ex�rcitos dos pa�sesdesenvolvidos.

Se as guerras evidencian o impac-to da vida social sobre o progreso destaciencia, tam�n outros cambios e aconte-cementos pol�ticos o amosan igualmen-te. Poucos casos se poden comparar,non obstante, co acontecido en Rusia.

Al�, os tremendos cambios experi-mentados pola sociedade condiciona-

ron de modo moi forte a Psicolox�a quecultivaban. Baste notar que, nos pri-meiros anos do s�culo XX, na Rusia tsa-rista, houbo, entre outras cousas, unhaescola de tradici�n wundtiana, lidera-da por G. Chelpanov (1862-1936), omesmo que suced�a noutros lugares. Arevoluci�n sovi�tica de 1917 impuxo encambio unha Psicolox�a fundada naobra de K. Marx, que mantivo o seuimperio inalterado ata a ca�da do r�xi-me en 1990. Nese longo per�odo puid�-ronse sinalar algunhas etapas, estreita-mente relacionadas coa aparici�n eefectivo dominio pol�tico exercido porJ. Stalin (1879-1953). A influencia desteaut�crata deixouse sentir en t�doloseidos sociais e culturais; en Psicolox�a,impuxo unha visi�n dial�ctica, quedesde 1950 se puido conxugar coa concepci�n fisiol�xica liderada por I. Pavlov. Marxismo e pavlovianismofixeron da ÔactividadeÕ humana oobxecto da Psicolox�a; o seu estudiolevouse a cabo gracias � contribuci�nde figuras como A. Luria, A. Leontiev eoutros, fortemente inspirados polasideas de Lev Vigotski sobre o desenvol-vemento sociohist�rico da personalida-de humana. A ca�da do r�xime sovi�ti-co en 1990 entra�ou un cambio nateor�a psicol�xica rusa, que semella tertornado cara a sistemas de Psicolo-x�a humanista desenvolvidos enOccidente e ata ent�n prohibidos al�(Shuare,1990).

Como se ve, o pensamento psico-l�xico est� sempre estreitamente ligadocoas situaci�ns sociopol�ticas, o quenon se pode deixar de relacionar coa


implicaci�n directa que a Psicolox�a tensempre coas concepci�ns antropol�xi-cas, usualmente conectadas de variasmaneiras coas ideolox�as dominantesnunha sociedade.

AS POLÉMICAS DO SÉCULO

Non hai ciencia emp�rica que nonconte�a, na historia do seu desenvolve-mento, algunhas pol�micas e contro-versias famosas, resultado da confron-taci�n de puntos de vista discrepantessobre problemas de feito. A necesidadede avalia-los datos desde sistemas con-ceptuais distintos xera, como � l�xico,tales discrepancias.

Non se trata de facer unha histo-ria de controversias. O que nos interesa� mostrar c�mo a historia da Psicolox�ano noso s�culo deu cabida a variasdelas; o seu recordo e exame botanalgunha luz sobre o sentido mesmodesta ciencia, examin�ndoas moi bre-vemente.

A primeira que imos consideraraqu� � a que enfrontou os primeirospsic�logos a prop�sito da cuantifica-ci�n e a medida dos procesos mentais.A Psicof�sica, en pleno s�culo XIX (G. T.Fechner ,1860) levou a cabo un estudiocuantitativo das relaci�ns entre est�mu-los e sensaci�ns. Dominaba en ciencia aidea de que era preciso medi-los fen�-menos para poder co�ecelos adecuada-mente. Non obstante, a intenci�n demedi-lo ps�quico parec�alles a moitosalgo inaceptable. Pensaban que se tra-taba dun continuo flu�r de calidades na

experiencia consciente, onde non cab�aachar unha unidade rigorosa nin, polotanto, unha medici�n. O fil�sofo HenriBergson (1859-1941) insistiu en quetoda cuantificaci�n do ps�quico falsea-ba os seus datos radicais; carentes departes, neses procesos os cambios deintensidade ser�an en realidade varia-ci�ns cualitativas (Bergson, 1889).Figuras como William James ou HugoM�nsterberg sustentaron posici�nsan�logas. A�nda en 1932, un comit� daAsociaci�n Brit�nica para o Avance daCiencia examinou a posibilidade desasmedici�ns de sensaci�ns, e � cabo dunsanos elaborou unhas conclusi�ns nega-tivas (Campbell, 1938, 1940; Ja�ez,1992, 33). A pesar disto, L. L. Thurstoneanimouse a constru�r escalas subxecti-vas, movido coma outros investigado-res polo af�n de axustarse a un modelocient�fico cuantitativo de ciencia natu-ral. Para a s�a teor�a encontrou o refe-rendo dunha teor�a sumamente xeral,na que medir ser�a asignar n�meros aobxectos ou acontecementos segundoregras (Campbell, 1940; Guilford, 1954;Stevens, 1952). Isto � factible inclusocos sentimentos e outros estados psico-l�xicos. Paralelamente, o desenvolve-mento dos tests abriu outro cami�o queresultou sumamente f�rtil: a an�lisematem�tica das correlaci�ns entre pun-tuaci�ns de diversos tests, ou Ôan�lisefactorialÕ. A partir de certas ideas doingl�s Ch. Spearman, p�idose determi-nar por varios m�todos uns ÔfactoresÕcos que cabe explicar e recons-tru�r aquelas correlaci�ns analizadas(Yela, 1956). Este permitiu afondar naestructura hipot�tica de constructos




complexos como os de intelixencia oua personalidade, describindo n�cleosrelativamente definidos dentro deles.Esa Ôcuantificaci�n operativaÕ difun-diuse a outros campos da Psicolox�a ataresultar absolutamente normal.

Outra longa e complexa pol�mica� a que enfrontou, e a�nda en certomodo o segue facendo, os partidariosdo emprego dos tests para a avaliaci�nda intelixencia fronte a aqueles que osconsideran inadecuados.

Xa vimos que nos Estados Unidostales tests alcanzaran un valor socialindiscutible trala Primeira GuerraMundial, cando se constru�ron e aplica-ron dous tests colectivos, o Army Alfa eo Beta, que se xulgaron moi efectivos.Isto tivo consecuencias. Supo��ase quea intelixencia medida estaba baseadaen aptitudes mentais innatas. î apare-cer diferencias entre suxeitos de variasrazas xurdiron disensi�ns e acusaci�nsde racismo. Houbo quen afirmou que o89 % dos negros parec�a mostrar debili-dade mental (Gould, 1987, 241), ealg�ns reafirmaron as� as s�as pol�ticassegregacionistas ou as restricci�ns �inmigraci�n en EUA (ÒImmigrationRestriction ActÓ,1924) que xa se vi�aoperando. A pol�mica estaba servidaentre partidarios dunha intelixenciapuramente herdada e os defensoresdunha intelixencia ÔadquiridaÕ (naturaversus nurtura). Un educador ingl�s, H.Gordon, informou de que as medidasque ofrec�an nenos pertencentes a gru-pos socialmente privados comezabansendo normais e coa idade �an dimi-nu�ndo, como resultado do ambiente

adverso; tam�n argumentaron en favordunha visi�n ambientalista autorescomo o famoso periodista WalterLippmann, ou psic�logos como W. C.Bagley. Estas cr�ticas obrigaron a depu-ra-la construcci�n de tests. A�nda nosnosos d�as son moitos os que conside-ran preferibles as probas proxectivas,cualitativas, para o estudio da persona-lidade, a pesar das innegables virtudese rigor de moitas das psicom�tricas.

Tam�n por mor desas tensi�ns,nalg�ns pa�ses, como a Rusia sovi�tica,chegouse a prohibi-lo uso dos tests e apsicotecnia que estes fac�an posible. Asautoridades sovi�ticas, en efecto, man-ti�an a tese de que a conciencia dosindividuos depende esencialmente dasrelaci�ns econ�micas e productivasexistentes na s�a sociedade. Unha teo-r�a hereditarista da intelixencia e unstests que mediran esta resultaban sercousas ÔburguesasÕ e contrarrevolucio-narias que vi�an a perturba-la doutrinaestablecida. Como consecuencia disto,en xullo de 1936 decretaron a prohibi-ci�n do uso de tests en escolas e f�bri-cas, mediante un documento famoso,ÒSobre distorsi�ns paidol�xicas noComisariado de Educaci�nÓ, querepresentou un duro golpe � pr�cticados psic�logos aplicados na Uni�nSovi�tica durante moitos anos.

As pol�micas non cesaron de xur-dir, dadas as implicaci�ns sociais epol�ticas que os tests presentan (Gould,1981). En tempos recentes, a oposici�nentre innatismo e ambientalismo volveu enfrontar figuras como H. J.Eysenck e L. Kamin, (1983), e m�is


recentemente a�nda, remanece naampl�sima discusi�n (Jacoby eGlauberman, 1995) xurdida da publica-ci�n dun estudio de Herrnstein eMurray (The Bell curve, 1994) onde sereafirman as implicaci�ns entre grupos�tnicos e intelixencia, e entre nivel deintelixencia e posici�n m�is ou menoselevada na escala social americana.

Con todo, quizais sexa a historiadas peripecias acontecidas � tema daconciencia a que mellor perfile a evolu-ci�n desta ciencia. A materia � moicomplexa, e aqu� non cabe abordaladun modo suficiente (Pinillos, 1983;Estany, 1999). En todo caso, hai querecordar que a Psicolox�a se inicioucomo unha ciencia da experienciainmediata (Wundt), cun suposto b�sicoque era, precisamente, esa presenciainmediata e obxectivada de fen�menose acontecementos a un suxeito, tam�npresente a si mesmo de modo reflexivo,e que entra�ar�a unha esencial dualida-de, a do suxeito fronte � seu obxecto,nun acto de ÔconcienciaÕ. Dada esa pre-sencialidade, o suxeito non s� vivesen�n que � testemu�a das s�as viven-cias, dando un testemu�o que � Ôretros-pectivoÕ, pois ref�rese � inmediatamen-te ocorrido, convertido en obxecto xafixado, dentro do flu�r das vivencias.Pareceu por iso que esa reflexividadeÑou Ôintrospecci�nÕÑ era esencialpara o seu co�ecemento, e pensouseque nela hab�a de consistir o m�todo daPsicolox�a.

As d�bidas e cr�ticas � introspec-ci�n, sen embargo, xa vi�an de atr�s. I. Kant, por un lado, e A. Comte, por

outro, advertiron nela graves limita-ci�ns: a s�a alteraci�n por causas emocionais; a imposibilidade de obser-va-los actos de co�ecer in fieri, debendoconformarse co exame dos co�ecemen-tos xa sidos; a imposibilidade de dar uncontraste obxectivo �s s�as informa-ci�ns (Carpintero, 1996).

A principios de s�culo, WilliamJames manifestou as s�as d�bidassobre a existencia dunha concienciaconcibida como algo oposto �s obxec-tos; � tratar de percibi-lo meu co�ecer,s� captar�a Òalg�n feito corporalÓ(James, 1947, 551). Un paso m�is, e J. B.Watson chegou a eliminar da s�a psi-colox�a o estudio dos estados de con-ciencia (Watson, 1913), convertendo aconducta, como Ôfeito p�blicoÕ e obser-vable en obxecto daquela, e entenden-do que a introspecci�n s� informaba deÔescuras reacci�ns corporaisÕ (Watson,1970). Abr�ase o tempo dunha novaPsicolox�a, o conductismo, para o cal aconciencia era unicamente un residuomedieval do que non cab�a facer obxec-to de ciencia. En calquera caso, estaciencia haber�a de constru�rse sen refe-rencia ningunha a esa conciencia per-soal e subxectiva.

Certamente, a Ôrevoluci�n con-ductistaÕ non empeceu que da concien-cia se falara noutros lugares ÑenMoscova, Xenebra, Madrid ou Cam-bridgeÑ.

Precisamente Piaget, en Xenebra,e Vigotski na Uni�n Sovi�tica, inspira-dos polo estudio da actividade infantil,�an concibila como un espacio sem�nti-




co, constitu�do mediante signos, co queo suxeito se refire � realidade e comezapor dicila a si mesmo. Ese mundo designos implica en gran medida unhainfluencia social. Tam�n a psican�lisede Freud conceder�a enorme importan-cia � linguaxe como veh�culo de viven-cias conscientes. Pero co seu despraza-mento a un segundo plano en relaci�nco inconsciente, o papel da concienciacomezou a sufrir unha eclipse, que seviu reforzada pola estreita equipara-ci�n da conducta humana coa animal,impulsada polo conductismo e conti-nuada por biopsic�logos e et�logos. Sea isto engad�mo-la hexemon�a pol�ticados Estados Unidos e o afundimentoalem�n trala Segunda Guerra Mundial,teremos unha imaxe bastante adecuadado c�mulo de circunstancias queimpulsaron a�nda m�is, se cabe, avixencia do Ôanti-mentalismoÕ, ata oxurdimento dunha vigorosa alternati-va � conductismo.

Acost�mase atribu�rlle a outrafamosa pol�mica o valor de marca-lafin do Ôimperio conductistaÕ Ñse cabechamarlle as�Ñ e a apertura a unhanova �poca de ÔPsicolox�a da menteÕ. �a que xurdiu entre o ling�ista NoamChomsky e o psic�logo B. F. Skinner, �criticar o primeiro as posici�ns defen-didas polo segundo nun libro acerca dalinguaxe, ou mellor, acerca da Ôconduc-ta verbalÕ, Verbal behavior (Chomsky,1959; Skinner, 1957). A idea de explica--la linguaxe en termos de mera apren-dizaxe social merc� � intervenci�n decomplexos plans de reforzo resultaba, axu�zo de Chomsky, insuficiente para

explica-la xeraci�n e comprensi�n defrases e oraci�ns que realiza un suxeitocompetente nunha lingua determina-da. Esas tarefas requiren, � seu enten-der, a posesi�n dunha Ôgram�ticaÕ, isto�, un mecanismo xerador de frasesordenadas e organizadas segundo re-gras que implicar�an a posesi�n dunhaÔmenteÕ por parte do suxeito, capaz decodificar e descodificar mensaxessegundo as ditas regras.

Esta reacci�n no foi un feito soli-tario. Foi envolta en toda unha serie deacontecementos e achados na Psico-

Noam Chomsky. Este lingüista mantivo unha gran polé-mica co psicólogo Skinner polas súas ideas sobre aconducta verbal.


lox�a experimental que terminaron porlle devolver un lugar dentro da teor�a �mente e �s procesos conscientes (Baas,1986; Gardner, 1987; Vali�a e Mart�n,1993). Constit�e o presente da nosaciencia. � a chamada Psicolox�a cogni-tiva.

OS CAMPOS ESPECIALIZADOS

A Psicolox�a medrou no s�culoXX en innumerables direcci�ns. Non s�en campos aplicados Ño deporte, a pu-blicidade, a criminolox�a, a seguridadeviaria e tantos outros mundos que inte-gran a vida do home actualÑ, sen�n en�reas fundamentais, que representannovos niveis nos que cabe considera--los fen�menos da vida mental.

Un � o nivel constitu�do polainserci�n do individuo nunha socieda-de determinada, coa conseguinteaparici�n de procesos espec�ficos dosque logo depende boa parte do seufacer individual.

Os soci�logos positivistas ÑCom-te primeiro, Levy-Bruhl, DurkheimlogoÑ xa advertiron que a mentalida-de dun individuo en boa medida resul-ta da adquisici�n dunha mentalidadeou concepci�n do mundo que � deorixe social. Gabriel Tarde (1843-1904)destacou o enorme papel da imitaci�nnesa adquisici�n de h�bitos e valoresdentro dunha sociedade; Gustavo LeBon (1841-1913) realizou unha an�lisexa cl�sica dos procesos polos que unindividuo, dentro dunha multitude oumasa, asume comportamentos colecti-

vos emocionais � tempo que suspendeos seus xu�zos m�is cr�ticos e intelecti-vos (La psychologie des foules), e poucodespois, S. Freud elaborou desde a s�ateor�a psicanal�tica de pulsi�ns, incons-ciente e represi�n, a idea dunha socie-dade represora que evita o incesto e aagresi�n � pai, e imp�n un mundomoral que se interioriza a trav�s de ideais e represi�ns.

Novos pasos conduciron a conso-lida-la visi�n da orixe social da mentehumana. J. M. Badwin, logo P. Janet,Ch. Cooley, entre outros, exploraronesa dimensi�n esencial de toda persoaou ÔeuÕ (self). Houbo intentos de reduci--la s�a orixe a un proceso de tipo ins-tintivo (W. McDougall) ou a procesosde comunicaci�n a trav�s dos cales seadquiren contidos simb�licos, regras,expectativas, papeis para cubrir nainteracci�n (G. H. Mead [1863-1931]),mesmo se vai configurando a propiaconciencia, especialmente gracias � lin-guaxe (L. Vigotski [1896-1934]).

Os psic�logos sociais explorarona formaci�n das actitudes, a adquisi-ci�n de papeis de x�nero (masculino//feminino), os fen�menos dentro dosgrupos pequenos, o desenvolvementoda actividade dentro dun marco e unclima social, os procesos de lidera-do, as� como a constituci�n da concien-cia moral, a formaci�n de ideais de conducta (logro, conformidade, etc.) eos m�ltiples procesos mediante oscales aval�an unhas persoas a outras,sintonizan as s�as opini�ns e actitudespara lograr determinadas situaci�ns de equilibrio consistente, ou atri-




b�en a outros intenci�ns dentro dasestructuras sociais e organizaci�ns,para mencionar s� algunhas cuesti�ns(Steiner, 1979; Munn, 1989). Todo o calsup�n, sen d�bida, un plano m�is com-plexo c� dos fen�menos estrictamenteindividuais, se ben cada vez � m�is evi-dente que a interacci�n entre individuoe sociedade � esencial, e non un enga-dido extr�nseco, � mente humana.

No outro extremo, indo do indivi-duo cara � s�a constituci�n biol�xica ea s�a dimensi�n de organismo natural,a Psicolox�a, que empezou por explora--las bases fisiol�xicas dos procesos ps�-quicos (desde os primeiros achadosdos centros cerebrais da linguaxe,como o da linguaxe falada ÑBrocaÑou o da comprensi�n auditiva ÑWernickeÑ a�nda no s�culo XIX),continuou describindo e localizandoprocesos, cada vez con t�cnicas m�issofisticadas. î estudio dos fen�menossensoriais segu�ronlle outros m�is com-plexos, como o mundo das emoci�nsÑCannon, Mara��n, Papez, MacLean,entre outrosÑ, o do so�o e a vixilia ÑMagoun, Moruzzi, Luria, etc.Ñ, amemoria ÑHyd�n, Halstead, Penfield,McConnell, Rosenzweig...Ñ, as apren-dizaxes ÑFranz, Lashley, Hebb...Ñ, alinguaxe, a motivaci�n... A Psico-fisiolox�a do comportamento deu gran-des pasos a ra�z de introducirse novast�cnicas exploratorias, en particular asde neuroimaxe (por tomograf�a axialcomputarizada, por emisi�n de posi-tr�ns, variaci�n de fluxo sangu�neocerebral, etc.) e, a�nda m�is recente-mente, � se lograr determinar, dentro

dunha exploraci�n sistem�tica doxenoma, mesmo que sexa de forma ini-cial, a localizaci�n dos xenes implica-dos na xeraci�n de diferentes procesosnormais e de trastornos do comporta-mento. Tal co�ecemento abre pers-pectivas extraordinariamente promete-doras. Moitas das posibilidades destanova xen�tica da conducta est�n a�ndapor precisar, pero sen d�bida nos ato-pamos nun momento de iniciaci�ndunha nova �poca.

EN CONCLUSIÓN

Hai uns anos, alg�ns autores for-mul�ronse o problema de se aPsicolox�a � unha ou varias ciencias, seo seu campo � delimitable arredor dun�nico obxecto, e se dispo�emos duncorpo conceptual e dunha linguaxetales que caiba afirma-la unidade destaciencia (Staats, 1983; Mayor, 1989; H. Yela, 1989); en lugar de Ôpsicolox�aÕ,Koch propuxo falar de Ôestudios psico-l�xicosÕ (Koch, 1984). Sen d�bida, haimoitas raz�ns que levar�an a acepta-lapluralidade radical neste campo. îlongo das p�xinas anteriores p�desecomproba-la diversidade de perspecti-vas, a pluralidade de niveis de an�lise,a variedade de autores e obras queforon tomados como marcos de refe-rencia, a existencia de tradici�ns nacio-nais diversas, en suma, a complexidadedo campo case imposible de reducir aunidade.

Pero � mesmo tempo, non haid�bida de que toda esa multiplicidade


inmensa ten unha unidade hist�ricaque a envolve. O proxecto inicial deconstru�r unha ciencia natural verbo damente e os problemas da subxectivida-de, que eran cuesti�ns ata ent�n da filo-sof�a, atopou unha resposta plenamen-te favorable nada, sobre todo, davixencia do saber cient�fico. Cumpr�aunha ciencia da mente, fac�a falta ÔesaÕciencia que se propo��a Ñfoi o m�ritoque atribu�mos a WundtÑ. Cando logocontempl�mo-las m�ltiples construc-ci�ns te�ricas a que se chegou, nondeixa de transparentarse, como en fili-grana, o proxecto wundtiano en formade insuficiencia, de limitaci�n, de pri-si�n conceptual da que foi forzoso sa�r.A unidade da Psicolox�a, antes quemero desenvolvemento duns princi-pios com�ns, � resultado dun procesodial�ctico de negaci�n e superaci�n deconstricci�ns, dentro dun xeral proxec-to de comprender, co m�todo da cien-cia, a conducta humana e as determi-naci�ns mentais que a rexen e xeran.

Se a Psicolox�a fose mera teor�a desal�n, puro xogo de conceptos con queocupa-la mente con certos obxectosideais, tal vez os psic�logos ter�anposto todo o seu empe�o en producirun sistema �ltimo, completo e coheren-te. Pero non o �. � un saber cunhaimplicaci�n extraordinariamente fortena vida pr�ctica, individual e colectiva,e as demandas de todo tipo que a socie-dade lles fai chegar non permiten �sseus cultivadores pecharse nunha torrede marfil, e obr�gaos a cadora a baixar� area da vida coti�. Tal vez non dispo-�an de instrumentos impecables, nin

poidan dar resultados f�ra de toda dis-cusi�n. � un saber, como o de todaciencia, que se sabe provisional, limita-do, aberto � seu continuo reexame, sos-tido polas confirmaci�ns da experien-cia pasada pero cuestionado pola dofuturo, pendente de vir. Disp�n ohome, ademais, dunha psicolox�a dosentido com�n ou da linguaxe ordina-ria, coa que enche as fendas que unhasou outras teor�as puideran deixar entresi. E tende ademais en ocasi�ns a vertoda aquela pluralidade de sistemascomo modos complementarios con quese ter�a chegado a ve-la complex�sima,flu�da e varia realidade da existen-cia humana. O s�culo XX trouxo, sendubidalo, a inmensa riqueza da Psi-colox�a actual. Cabe pensar que o pr�-ximo s�culo a dote, � cabo, de unidadesistem�tica �ltima e radical. � algo que est� por diante, como futuro pro-metedor e como reto para cantos a cul-tivan.

BIBLIOGRAFÍA

Adarraga, P., e J. L. Zaccagnini, Psi-colog�a e inteligencia artificial,Madrid, Trotta, 1994.

Baars, B. J., The cognitive revolution inpsychology, Nova York, GuilfordPress, 1986.

Bergson, H., Essai sur les donn�es imm�-diates de la conscience, en Oeuvres,Par�s, PUF (orix. 1887), 1959.

Campbell, N. R., ÒSymposium: Mea-surement and its importance for




philosophyÓ, Aristotel. Soc. Suppl.,vol.17, 1938.

Campbell, N. R., et al., ÒFinal reportÓ,Advancem. Sci. 2, 1940, 331-349.

Caparr�s, A., H. Ebbinghaus. Un funcio-nalista investigador tipo dominio,Barcelona, Eds. Universidad Bar-celona, 1986.

Carpintero, H., Historia de las ideas psi-col�gicas, Madrid, Pir�mide, 1996.

Estany, A., Vida, muerte y resurreci�n dela conciencia, Barcelona, Paid�s,1999.

Eysenck, H. J., e L. Kamin, La confronta-ci�n sobre la inteligencia. ÀHerencia--ambiente?, Madrid, Pir�mide,(orix. 1981), 1983.

Fern�ndez Ballesteros, R., Psicodiag-n�stico. Concepto y metodolog�a,Madrid, Cincel, 1980.

Gallagher, J. J., ÒTeaching and learning:new modelsÓ, Ann. Rev. Psychol.,45, 1994, 171-95.

Gardner, H., La nueva ciencia de la mente,Barcelona, Paid�s, 1987.

____La educaci�n de la mente y el conoci-miento de las disciplinas, Barcelona,Paid�s, 2000.

Gould, S., The mismeasure of man, NovaYork, Norton, 1981.

Gruber, H., ÒDarwin on psychologyand its relation to evolutionarythoughtÓ, en R. W. Rieber e K.Salzinger (eds.), Psychology. Theo-retical-historical perspectives, Nova

York, Academic Press, 1980, 145--176.

Guilford, J., Psychometric methods, NovaYork, Mc Graw Hill, 2» ed., 1954.

Hernstein R., e C. Murray, The Bellcurve. Intelligence and class structu-re in American life, Nova York, FreePress, 1994.

Jacoby, R., e N. Glauberman (eds.), TheBell curve debate. History, docu-ments, opinions, Nova York,Random House, 1995.

Ja�ez, L., ÒPsicof�sicaÓ, en Mayor, J., e J.L. Pinillos (eds.), Tratado de psicolo-g�a general, Madrid, Alhambra, III,1992, 1-44.

Koch, S., ÒPsychology versus the psy-chological studiesÓ, XXIII Congre-so Internacional de Psicolog�a,(IUPsyS), Acapulco, Resumos, I,1984, 175.

Matarazzo, J. D., ÒPsychological testingand assessment in the 21stCenturyÓ, Amer. Psychol., 47(8),1992, 1007-1018.

Munn�, F., Entre el individuo y la socie-dad. Marcos y teor�as actuales sobreel comportamiento interpersonal,Barcelona, PPU, 1989.

Napoli, D., Architects of adjustment, Port Washington, Kennikat Press,1981.

Palincsar, J. S., ÒSocial constructivistperspectives on teaching, andlearningÓ, Ann. Rev. Psychol., 49,1998, 345-75.


Peir�, J. M., Psicolog�a de la organizaci�n,Madrid, UNED, 2 vols., 1983.

____Organizaciones: Nuevas perspectivaspsicosociol�gicas, Barcelona, PPU,1990.

Pinillos, J. L., Principios de psicolog�a,Madrid, Alianza, 1975.

____Las funciones de la conciencia,Madrid, R. Acad. de CC. Moralesy Pol�ticas, 1983.

Polaino, A., La metapsicolog�a freudiana,Madrid, Dossat, 1981.

Raimy, V., Training in clinical psychology,NovaYork, Prentice Hall, 1950.

Rieber, R. W. (ed.), Wilhelm Wundt andthe making of a scientific psychology,Nova York, Plenum, 1980.

Rivi�re, A., Objetos con mente, Madrid,Alianza, 1991.

Rodr�guez Mar�n, J., ÒPsicolog�a de lasalud y psicolog�a cl�nicaÓ, Papelesdel Psic�logo, 69, 1998, 41-47.

Sahakian, W., History and systems ofsocial psychology, Washington,Hemisphere Publs. Co., 1982.

Shuare, M., La psicolog�a sovi�tica talcomo yo la veo, Moscova, Progreso,1990.

Skinner, B. F., Verbal behavior, NovaYork, Prentice Hall, 1957.

Staats, A., PsychologyÕs crisis of disunity.Philosophy and method for a unifiedscience, Nova York, Praeger, 1983.

Steiner, I. D., ÒSocial psychologyÓ, en E.Hearst (ed.), The first century ofexperimental psychology, Hillsdale,Lawrence Erlbaum, 1979, 513-558.

Stevens, S. S., ÒMathematics, measure-ment and psychophysicsÓ, en S.Stevens (ed.), Handbook of experi-mental psychology, Nova York,Wiley, 1951

Vali�a, M. D., e M. Mart�n, Psicolog�acognitiva. Perspectiva hist�rica,m�todos y metapostulados, Santiagode Compostela, T�rculo, 1993.

Watson, J. B., ÒPsychology as the beha-viorist views itÓ, en W. Dennis(ed.), Readings in the history of psy-chology, 1948, Nova York,Appleton, 1913, 457-471.

____Behaviorism, Nova York, Norton,(orix.1930) 1970.

Yela, M., ÒUnidad y diversidad de lapsicolog�aÓ, en J. Mayor e J. L.Pinillos (eds.), Tratado de psicolog�ageneral, Madrid, Alhambra, I,1989, 71-92.



A complexa din�mica social de-senvolvida � longo do s�culo, a indubi-dable importancia das s�as contribu-ci�ns culturais, ou a intensa e axitadaevoluci�n dos acontecementos pol�ti-cos infl�en naturalmente no car�cter ena evoluci�n das ideas e os fen�menoseducativos dese importante tempo his-t�rico que agora remata formalmente.Non � doado, pois, expo�er resumida-mente t�dolos trazos e as achegas dahistoria educativa destes cen anos, etam�n resultar�a complicado seguir ninsequera a maior parte dos episodiosdesta nunha etapa rica, sen d�bida, enrealidades e proxectos. Polo tanto coi-damos preciso seleccionar algunhasgrandes tem�ticas que poidan servircomo descritores b�sicos do estado dacuesti�n e, � mesmo tempo, acoutar es-ta observaci�n nun espacio sociocultu-ral e pol�tico que vai coincidir co nosom�is pr�ximo contorno.

Por outra parte hai que lembrarque o s�culo que aqu� comentamos re-cibe no educativo unha extraordinariaherdanza do anterior, tanto respecto �s

grandes principios e tarefas que aqueldefiniu, como �s controversias, os atra-sos e insuficiencias que xerou; recorde-mos fundamentalmente neste aspectoque o s�culo XIX iniciou a sistematiza-ci�n cient�fica da Pedagox�a e o proce-so de constituci�n dos sistemas educa-tivos nacionais. O s�culo XX persiste naafirmaci�n ou cumprimento dalg�nsdos trazos e prop�sitos sinalados conanterioridade respecto a eses puntos,pero vive tam�n a distancia entre o dis-curso te�rico e as pr�cticas, a tensi�nentre modernidade e tradici�n, a deci-siva diferencia entre o avance cient�ficoe a vontade pol�tica de levalo � pr�cti-ca. Dese xeito, a Pedagox�a do per�odohist�rico que agora analizamos vaiincidir de maneira moi notable no cre-cente desenvolvemento dun co�ece-mento e intervenci�n cient�fica sobre osprocesos de ensino-aprendizaxe; ade-mais, os sistemas educativos estar�n nocentro de atenci�n das orientaci�ns po-l�ticas, � tempo que seguir�n o seu cami�o de extensi�n cuantitativa e dereiterados intentos de avance na con-secuci�n de calidade e eficacia; e, en

199


A EDUCACIÓN DO SÉCULO XX:UNHA MIRADA A PROPOSTAS,

AVANCES E HERDANZAS

Alejandro Mayordomo* Universidade de Valencia

* Catedrático de Historia da Educación.

2 COLABORACION 2 copia 4/4/01 21:52 Página 199

200 Alejandro Mayordomo

definitiva, progresos e resistencias,avances e frustraci�ns, propostas decambio e incumprimentos reais con-fluir�n na verdadeira configuraci�ndun panorama educativo que, desdelogo, non concl�e Ñcomo veremosÑsen�n na emerxencia de novos desaf�ose retos.

1. UN NOVO SÉCULO, UNHA NOVA EDUCACIÓN

Co cambio de s�culo o pensamen-to contempor�neo anima unha revisi�nde importantes aspectos relacionadosco formativo. Ese momento presentaalg�ns feitos cheos de interese para anosa lectura: a cr�tica � positivismo e as�a reducci�n � indagaci�n da realida-de f�sica, o rexeitamento � puro intelec-tualismo e a conseguinte preocupaci�npolos aspectos sentimentais e volitivosda persoa humana, as tendencias cultu-rais que pu�an a �nfase no ÔimpulsovitalÕ que significaba a liberdade e aautonom�a persoal, o interese por res-ponder �s valores vinculados coa exis-tencia pr�ctica.

Todo isto �a provocar e desenvol-ve-lo que se deu en chamar unha Ôrevo-luci�n copernicanaÕ no campo do peda-g�xico, un xiro que consideraba oalumno como o centro da educaci�n e aescola, o paidocentrismo; as�, a indivi-dualidade do neno converter�ase nogran recurso e obxectivo para a moder-na Pedagox�a, que deb�a dirixi-la s�aintervenci�n � liberaci�n das potenciasespirituais daquel individuo, dandocurso libre �s intereses do neno, fomen-

tando a s�a propia actividade ou traba-llo pedag�xico. Desde esa perspectiva,a nova concepci�n educativa entrabaigualmente de cheo na tarefa de resol-ver m�is positivamente o problema darelaci�n autoridade-liberdade no pro-ceso da educaci�n.

Nesa Pedagox�a, pois, os valoresou os instrumentos van se-la vontadeou o interese espont�neo de quenaprende, a intuici�n ou experiencia, aacci�n persoal e a autoeducaci�n, a uti-lidade dunha aprendizaxe que prepa-rara para a vida e todo o conxunto dass�as esixencias materiais e morais.Consecuentemente, esa directriz signi-ficou unha clara orientaci�n para unhateor�a educativa fundada no rigorosoco�ecemento psicol�xico da infancia,sostida na aplicaci�n � pedag�xico dosaber da psicolox�a do desenvolvemen-to; representou unha convocatoria aunha tarefa dedicada � realizaci�ndunha experiencia escolar axustada �autonom�a do suxeito da aprendizaxe ea s�a propia e concreta experiencia; e,finalmente, incidiu nunha considera-ci�n sobre a misi�n do profesor que llefai abandona-lo seu simple papel deinstructor para lle atribu�r e reclama-lafunci�n de gu�a e alento da actividadeinfantil. O discorrer deses avances cien-t�ficos e a posta en marcha desas inno-vaci�ns metodol�xicas �an ser, en pri-meiro termo, grandes signos do s�culo.

Podemos revisar � respecto aexpresi�n dun dos m�is relevantes te�-ricos deste movemento, Adolphe Fe-rri�re, cando en 1922 publica LÕ�coleactive; expresa al� unha orientaci�n


principal para fixa-la tarefa de ÔcentrarÕe acrecenta-las enerx�as constructivasque ten o individuo que se educa: o finda nova educaci�n ha ser Òpropiciar laactividadÓ, aquela Òque parte de la vo-luntad y de la inteligencia personal pa-ra desembocar en un enriquecimientointelectual, moral y espiritual del su-jetoÓ; e iso, engade, feito sen presi�ns, �alumno hai que Òestimularle para queact�eÓ1.

Ese � o sentido que cont�n a pro-posta que fan os principios da OficinaInternacional das Escolas Novas ou oideario da Liga Internacional da Edu-caci�n Nova creada en 1921. Na elabo-raci�n e difusi�n dese esp�rito traballa-ron de forma pioneira, experimental einnovadora numerosas instituci�nsque seguiron o exemplo da primeiraÔescola novaÕ inglesa, a de Cecil Reddie,en Abbotsholme; a escola de Bedales,tam�n en Inglaterra; os Ôfogares de edu-caci�n no campoÕ alem�ns, ou as Ôesco-las en comunidadeÕ no propio ensinop�blico alem�n; as Ôescolas novasÕ p�-blicas de Austria; ou as francesas, quetomaron exemplo da famosa �cole desRoches; as Ôcasas dos nenosÕ da italianaMontessori, etc. A trav�s desas expe-riencias def�ndese e afi�nzase o pro-xecto dunha educaci�n m�is viva eactiva, un ensino m�is respectuoso eincitador da autonom�a dos escolares,dun labor educativo m�is integral quecomprendera non s� a formaci�n inte-lectual sen�n a actividade creativa eest�tica, a educaci�n f�sica e os depor-

tes, a educaci�n moral, a preparaci�nsocial... O seu exemplo trataba de serun ÔlaboratorioÕ de pedagox�a pr�cticae de converterse en experiencia e est�-mulo para a s�a difusi�n e materializa-ci�n xeral.

2. RENOVACIÓN PEDAGÓXICA

Xa desde os primeiros anos dos�culo XX o desexo de introducir esesprincipios impulsa un traballo de reno-vaci�n pedag�xica, que trata de arti-cular respostas pr�cticas a estas tres grandes dimensi�ns: a significaci�n pe-dag�xica da infancia, as relaci�ns entredesenvolvemento e aprendizaxe e aimportancia pedag�xica do exerciciofuncional ou a acci�n. Individualidadee actividade poder�an se-los descritoresou bases m�is relevantes dese novo cri-terio metodol�xico.

Ese proxecto ten en seguida unhaprimeira necesidade e repercusi�n. Ha-b�a que co�ecer m�is a fondo os fen�-menos da vida infantil, as� como as leisque os rexen; cumpr�a estudia-lo neno,e nac�a en consecuencia a Paidolox�a pa-ra observar, describir, investigar en ta-les aspectos. Pero, ademais, naquel tri-ple empe�o resultou preciso contar costraballos da chamada psicolox�a pedag�-xica, para investigar e comprender me-llor o proceso da aprendizaxe infantildesde a an�lise evolutiva da psicolox�ada infancia e a xuventude. O desen-volvemento deses campos cobrou en-

A Educación do século XX: unha mirada a propostas, avances e herdanzas 201

1 A. Ferrière, La escuela activa, Barcelona, Herder, 1982, páx. 6.



t�n un interese notorio. E se cadra unapuntamento m�is, af�ndase nunhatendencia experimentalista para pescu-dar con m�is rigor o funcionamentodos feitos educativos; nas d�as primei-ras d�cadas, figuras como Binet, Lay ouMeumann investigan e publican, defi-nen m�is sistematicamente, nos cam-pos da medici�n e o estudio experi-mental da intelixencia, a did�ctica oumetodolox�a experimental, a pedago-x�a experimental e os seus fundamen-tos psicol�xicos.

Por outra parte, aqueles novosfolgos xeran, como xa anticipabamos,unha destacada renovaci�n metodol�-xica Ñda que imos resumir aqu� ospuntos esenciaisÑ lembrando outravolta que o concepto dunha escola acti-va e dun ensino m�is en contacto coarealidade � b�sico, sen d�bida nin-gunha. E as� o inicio do s�culo formulaos grandes principios desa direcci�n.En 1912, Kerschensteiner define e pre-cisa o concepto de Ôescola do traballoÕ,insistindo nos temas da liberdade deactuaci�n e a multiplicidade de situa-ci�ns que lle permitan � intelixenciaelabora-la s�a propia experiencia, auto-actividade Òescogida libremente, olibremente desarrolladaÓ Ñfronte � sis-tema verbal e librescoÑ que non �sen�n outra actividade espiritual aut�-noma: ÒEl trabajo espiritual aut�nomoexige, empero, el mayor alejamientoposible de las viejas formas de transmi-si�n del saber, en beneficio de la elabo-raci�n activa de las materias de ense-�anzaÓ2. Deste xeito �brese paso a idea

Ñmantida por DeweyÑ de aprenderactuando, facendo; e sempre comomanifestaci�n de necesidades, intere-ses e iniciativas propias e vivas. Unhaeducaci�n activa que ha de ser funcio-nal, dir� Clapar�de: que ha de xurdirdun interese ou necesidade natural,que ha de contar co consentimento dosuxeito e cunha disciplina interior, queha de ser espont�nea, libre. E de novopodemos citar aqu� as ideas de Ferri�re,porque insta de contino a abrirlle �neno o mundo e a vida, porque incita autiliza-las enerx�as interiores segundoas posibilidades de cada neno.

Desde intervenci�ns m�is pr�cti-cas, a italiana Mar�a Montessori querepreparar mestres e materiais para quepoidan ser �tiles � actividade persoal e� autodesenvolvemento do neno en li-berdade; en B�lxica, o doutor Decrolyinter�sase en crear posibilidades dunambiente onde o neno-escolar se movaa co�ecer por medio do interese; e osfranceses Profit e Cousinet estimulan ainiciativa e a experiencia vinculada �obra colectiva e a comunidade, enga-dindo a socializaci�n como obxectivosubstantivo. Alg�ns m�todos e siste-mas norteamericanos s�manse a eselabor, creando iniciativas pioneiras deexperimentaci�n e innovaci�n pedag�-xica.

O afondamento nalgunha dasdirecci�ns sinaladas atopa finalmenteunha lograda achega durante este s�cu-lo na figura de Jean Piaget; o seu estu-dio inter�sase polo pensamento e a

2 J. Kerschensteiner, Concepto de la escuela del trabajo, Madrid, Ediciones La Lectura, páx. 106.


linguaxe na etapa infantil, pola re-presentaci�n do mundo no neno, polodesenvolvemento nel do xu�zo moral; oseu obxectivo e contribuci�n son, pois,axudar � co�ecemento da estructurado pensamento do neno ou das leis dodesenvolvemento ou da maduraci�n.A s�a obra confirma a pretensi�n peda-g�xica de formar intelixencias inventi-vas, o valor da conquista persoal e aautoformaci�n, as vantaxes dos m�to-dos activos, a importancia de axusta-laaprendizaxe �s condici�ns da base ma-durativa. Aprender � reinventar, escri-be, actuar con iniciativa e intereses per-soais. E esas son algunhas das ideas eretos fundamentais do importantealento de innovaci�n e mellora peda-g�xica que percorre o s�culo.

3. DIMENSIÓNS POLÍTICAS NA EDUCACIÓN

Aquela esencial significaci�n que� personalidade e � liberdade daba oideario educativo desde os comezos dos�culo viuse alterada, tam�n substan-cialmente, por principios, proxectos eacontecementos pol�ticos que puxerono educativo noutro punto de mira. Nor�pido balance que do s�culo estamos afacer non se pode esquecer unha men-ci�n a este referente que nega ou des-virt�a os m�is xenu�nos valores daacci�n formativa, porque tam�n elesfan parte do conxunto de graves difi-cultades, conflictos e confrontaci�nsideol�xicas que compo�en a historia, atensi�n producida nese tempo entredemocracia e totalitarismo.

As directrices pedag�xicas doleninismo e o stalinismo, sobre todo,conformar�n unha concepci�n educati-va que serve � afianzamento dunhasociedade rexida por unha gran disci-plina centralizadora, un forte controlautoritario sobre ela, e en todo caso porunha absoluta desconsideraci�n cara �individual e persoal; a educaci�n Ñsegundo o programa elaborado poloPartido en 1919Ñ non ti�a outroobxecto m�is importante que formarcadros penetrados polas ideas docomunismo, dispostos a contribu�r naedificaci�n da sociedade comunista.Ningu�n como o pedagogo sovi�ticoMakarenko perfilou tan contundente-mente o condicionamento do colectivosobre a persoa, nin a forza educadoradaquel a trav�s dos intereses da comu-nidade e a disciplina consciente; na s�apraxe, �mbolos recursos exercitan as


A. Makarenko.



virtudes sociais do home sovi�tico eespertan a actitude comunista do novoÔcidad�n do EstadoÕ. O mesmo Maka-renko escribir� que as esixencias nondimanan da pedagox�a sen�n da po-l�tica.

Ese af�n de politizaci�n dos ob-xectivos educativos � servicio dunhamonol�tica orde social faise patente ematerial�zase, como � co�ecido, nou-tras tristes experiencias totalitarias;experiencias que po�en o sentido dopedag�xico na idea de desenvolve-locar�cter e a actitude dos mozos e adul-tos cara a unha posici�n de completaadhesi�n e entrega �s principios dunhaorientaci�n pol�tica firme, pechada,�nica e determinante. Na Alema�anazi o fin da educaci�n � forma-lo ho-me nacionalsocialista nos ideais pol�ti-cos dese movemento; algo que cum-pren non s� as instituci�ns escolaressen�n as importantes organizaci�nsxuven�s. En ambas faise vivo o postula-do de Krieck: os mozos han adquiri-laconciencia de que non son seres aut�-nomos nin completos, sen�n s� unhaparte de Òun todo supraordenadoÓ queregula a s�a vida e o seu destino. Polas�a parte, a ÒCarta della ScuolaÓ daItalia fascista compromete a vida esco-lar coa formaci�n da conciencia pol�ti-ca, co encadramento c�vico das novasxeraci�ns. E a escola do Estado Novoportugu�s centra igualmente o seuobxectivo nas tarefas dirixidas a mode-la-la conciencia, no traballo de adoutri-namento ideol�xico e moral.

Pero naturalmente a incidenciado pol�tico sobre a evoluci�n dos siste-

mas educativos no s�culo XX tivooutros planos m�is positivos e fruct�fe-ros. E nese aspecto non pode esquecer-se que a �poca afonda sen d�bida naconsecuci�n dunha educaci�n demo-cr�tica ou unha democratizaci�n daeducaci�n; hai que reco�ece-lo destaca-do avance hist�rico Ñm�is al� de evi-dentes carencias, deficiencias e desi-gualdadesÑ que a escolarizaci�n tendurante o s�culo, e tanto no nivel daescolarizaci�n b�sica coma no que serefire � acceso de maiores capas depoboaci�n a estudios secundarios euniversitarios. Nese punto, precisa-mente, hai que situar outro fito pol�ti-co-pedag�xico da historia dese tempoque aqu� analizamos: a resposta �demanda, desde o punto de vista cuan-titativo, foi considerable porque entre1960 e 1975, e en todo o mundo, os efec-tivos escolares aumentaron en m�isdun setenta por cento.

O concepto de Ôescola �nicaÕ ouÔunificadaÕ pres�ntalle � s�culo XX adefensa e reivindicaci�n dunha promo-ci�n educativa non condicionada pordistinci�ns de tipo econ�mico, social,de sexo, ou de car�cter relixioso ouideol�xico. O ideario pol�tico do s�culoir�a definindo sobre ese principio ostrazos e primeiras aplicaci�ns dunmodelo novo de pol�tica educativa; unproxecto que deb�a dar paso � aptitudecomo aval esencial para as posibilida-des de ensino, deb�a garanti-la obriga-toriedade e gratuidade nunha escolab�sica com�n, deb�a fomenta-la res-ponsabilidade esencial do Estado nocumprimento do servicio p�blico da


educaci�n, deb�a instaurar, en fin, unha educaci�n laica respectuosa daconciencia infantil.

Pero, a este respecto, o per�odoque revisamos vive tam�n unha forte econtinuada pol�mica, un importantedebate cultural e pol�tico que se cualifi-ca como a Ôcuesti�n escolarÕ. E � queoutra postura, sostida sobre todo polaposici�n doutrinal da Igrexa nas s�asensinanzas da enc�clica Divini illiusMagistri, define e defende o seu rexeita-mento � estatismo en materia de ensi-no, a s�a condena absoluta � exclusi�nda relixi�n do mundo escolar. Nomarco das caracter�sticas b�sicas daeducaci�n � longo do s�culo que agoraacaba, hai que situar como outro puntode relevo este conflicto entre Igrexa eEstado en materia educativa. A fixaci�ndun certo c�digo para o ÔdereitoÕ esco-lar ser� outra tarefa do s�culo.

O establecemento do marco xur�-dico de dereitos e liberdades no eido daeducaci�n fac�ase imprescindible, e asegunda metade do s�culo sinalou concar�cter internacional alg�ns princi-pios fundamentais neste terreo: desde aDeclaraci�n Universal dos DereitosHumanos, proclamada polas Naci�nsUnidas en 1948, ata a Convenci�n daUNESCO de 1960, relativa � loita con-tra as discriminaci�ns no campo doensino; ou os Pactos Internacionais nosque, en 1966, a Organizaci�n dasNaci�ns Unidas afirma os dereitos eco-n�micos, sociais, culturais, civ�s e pol�-

ticos; e, no caso europeo, a resoluci�ndo Parlamento sobre a liberdade deensino (1984) ou a Declaraci�n sobreDereitos e Liberdades Fundamentais(1989). Os preceptos fundamentais oub�sicos deses documentos ref�rense �dereito de toda persoa � educaci�n, � obri-gatoriedade e gratuidade do ensino elemen-tal ou b�sico, � dereito preferente dospais a escolleren a educaci�n dos seusfillos, � liberdade de crear centros docentes,� garant�a para recibir unha educaci�nrelixiosa e moral acorde coas convicci�ns,etc.

Con todo isto a historia do s�culoXX produce a definitiva integraci�n daeducaci�n e a obrigatoriedade escolarnon s� como mero precepto legal oudereito de liberdade, sen�n no novocampo dos dereitos sociais. Ratif�casedese modo unha maior esixencia parao Estado, � que non s� se lle esixe nonfacer Òsino que tambi�n se le pide ac-tuar para que las libertades p�blicas noperezcan: los derechos de libertad o dedefensa se han convertido en buenaparte en derechos sociales o prestacio-nalesÓ3. Outro importante fito na histo-ria educativa.

4. UNHA PREOCUPACIÓN SOCIAL SOBRE O SEN-TIDO E A FUNCIÓN DA ESCOLA

As dimensi�ns ou relaci�ns so-ciais dos feitos educativos tiverontam�n unha presencia real no acontecerpedag�xico do s�culo, e unha lectura,


3 M. de Puelles Benítez, “Estado y Educación en el desarrollo histórico de las sociedades europeas”, RevistaIberoamericana de Educación, núm. 1, 1993, páx. 54.



�s veces cr�tica, do papel da instituci�nescolar no sistema social. Par�cenosque este � outro dos caracteres que haique salientar na educaci�n e a Pe-dagox�a do s�culo XX: ese s�culo vaicontemplar de maneira moi ampla eben diversa a vinculaci�n social dosprocesos e os sistemas educativos.

Por un lado aparece o pensamen-to interesado en facer da educaci�n unmedio para vincula-la mocidade coavida social, para regulariza-lo funcio-namento da vida c�vica, mesmo para,como pretender� Durkheim, converte--la escola en Òprimordial formadoramoral do pa�sÓ. Importantes autores daEscola Nova, que xa citamos arriba,como Dewey ou Kerschensteiner tra-zan unha perspectiva da educaci�n queinsiste en formar cidad�ns autodeter-minados moralmente e que colaborendesa forma no desenvolvemento moralda sociedade; e por iso reclaman unhaorganizaci�n escolar cun forte esp�ritosocial e un decidido obxectivo de cara �aprendizaxe do social. Concretamente� Dewey quen postula a idea de utilizarun criterio de valor social para a selec-ci�n do co�ecemento escolar, adapt�n-doo �s necesidades e � mellora dacomunidade e reco�ecendo as respon-sabilidades sociais da educaci�n pormedio dun programa que tende adesenvolve-la percepci�n e o interesesociais4.

Pero os problemas ou limitaci�nsque se van presentando nese cami�o, e

as determinaci�ns sociais que dificulta-ban a superaci�n do restrinxido marcoconcedido � educaci�n nese terreo, xe-raron tam�n durante o s�culo que estu-diamos unha significativa cr�tica a certas cuesti�ns dese �mbito. Refer�mo-nos, por exemplo, � posici�n de Freinet� denunciar unha escola formadora dehomes pasivos e ignorantes dos proble-mas sociais, unha educaci�n que nontomou en serio o seu traballo de desen-volvemento da pr�ctica social, que des-coidou o seu imprescindible interesepor cambia-lo medio e o seu papel depreparaci�n da democracia do ma��.Unha escola que se converteu dese mo-do en instrumento da sociedade capita-lista dominante5.

Debemos lembrar outros� a apa-rici�n de toda unha ampla contestaci�n� escola como lexitimadora e reproduc-tora da realidade social; e haber�a quemencionar aqu� a an�lise feita porAlthusser que ten que ver coa educa-ci�n como aparello ideol�xico do Es-tado, sinalando que a escola transmiteunha determinada ideolox�a adaptada� papel que se debe desempe�ar navida social; ou as interpretaci�ns da-queles que, como Bourdieu e Passeron,tratan sobre a orixe ou a pertenza socialcomo elementos definidores da pose-si�n de capital cultural, de posibilida-des educativas; ou aqueles estudios deBaudelot e Establet que afirman e proclaman, en coincidencia co ante-rior, que o sistema de ensino, baixo a

4 J. Dewey, Democracia y educación, Madrid, Ediciones Morata, 1995.5 C. Freinet, Las invariantes pedagógicas, Madrid, Ediciones Morata, 1996.


aparencia de unidade, reproduce asdiferencias sociais.

O que estamos indicando � que alectura e investigaci�n sociol�xica so-bre os procesos e a institucionalizaci�neducativa foi un punto relevante nosignificado hist�rico-pedag�xico dos�culo XX. E iso por varios raz�ns oucontribuci�ns. Con toda seguridade, esen chegar a cr�ticas tan radicais comoas antes sinaladas e outras m�is, a pers-pectiva sociol�xica foi moi ampladurante o derradeiro tercio do s�culofundamentalmente, e ofreceulle � pa-norama te�rico e pr�ctico da educaci�nun mellor co�ecemento de interesantesaspectos. Por exemplo, verbo da com-prensi�n de temas como as formas eefectos de importantes determinantessociais da educaci�n, o cumprimentopor parte desta de funci�ns de notableinfluencia na configuraci�n de patr�nsde conducta social e na realizaci�n deresortes de control social, as posibilida-des e l�mites da educaci�n como factorde cambio ou de mobilidade social, ascondici�ns e interacci�ns da escolacomo instituci�n social, etc.

A incidencia desa perspectivaprod�cese tam�n mediante a s�a inte-graci�n na consideraci�n ou a an�lisedo co�ecemento, o curr�culo, a organi-zaci�n ou a reforma escolar. O discursopedag�xico chegou a contar as� cunhaan�lise da sociolox�a do co�ecementoque resulta moi apropiado para inves-tigar e comprende-los contextos sociaise hist�ricos, os procesos e estructuras

dunha determinada sociedade, nos quese produce o pensamento, a actividadeintelectual, as distintas conformaci�nsculturais; nese aspecto, e nos primeirosanos trinta, a obra de Karl MannheimÑbaixo a influencia de WeberÑ abrir�un cami�o importante6. M�is tarde, xanos setenta, a achega de Bernstein �sociolox�a da educaci�n e do curr�culoaxudar� a ve-la dependencia do co�e-cemento escolar respecto �s estructurasdo poder que definen, distrib�en eorganizan os contidos e a s�a transmi-si�n, insistindo desa forma na reproduc-ci�n cultural. E case � mesmo tempo, xanos oitenta, Apple prosegue o estudiodas relaci�ns entre os conceptos dehexemon�a, estructura social, ideolox�ae curr�culo; tratando de buscar gretasneste determinismo, e sinalando as po-sibilidades de transformaci�n ou asopci�ns de resistencia que determina-dos actores da educaci�n te�en paraactuar fronte a aquel tipo de imposi-ci�n, determinaci�n ou control. Sondous Ôcl�sicosÕ dunha v�a cr�tica que foiconsolidando o estudio do tema da Ôre-gulaci�n socialÕ no eido pedag�xico, doque colleron bastantes alentos e preo-cupaci�ns por muda-lo sentido e osmodos das decisi�ns na pol�tica curri-cular e das intervenci�ns na pr�cticaescolar.

5. CRISES, TRANSFORMACIÓNS, ALTERNATIVAS

As diverxencias entre o discursote�rico e os resultados pr�cticos conse-


6 Ideología y utopía: Introducción a la sociología del conocimiento, Madrid, FCE, 1987.



guidos, as disfunci�ns ou ineficaciacomprobada nalgunhas respostas, as�como a aparici�n de novas necesidadese contextos sociais, foron producindoesixencias diferentes � pol�tica e a edu-caci�n, obxectivos renovados para aPedagox�a, e propostas de cambioaxustadas �s transformaci�ns sociais,culturais e econ�micas. O derradeirotercio do s�culo foi testemu�a destascircunstancias, condicionamentos esoluci�ns alternativas.

En 1972, un famoso Informe daComisi�n Internacional para o Desen-volvemento da Educaci�n, establecidopola UNESCO, sinalaba como motivospara a modernizaci�n ou innovaci�n apreocupaci�n existente por remedia--los fallos detectados, o aproveitamen-to dos avances cient�ficos destinados aracionaliza-las pr�cticas educativas e apropia vitalidade ou impulso dos pro-tagonistas da educaci�n. Desde a mira-da � situaci�n do momento e desde aperspectiva de estimular posibilidades,marc�banse recomendaci�ns e tenden-cias que desde ent�n foron cobrandorelevancia no dese�o das acci�ns pol�ti-co-pedag�xicas; o derradeiro cuarto dos�culo XX incidiu substantivamente enformulaci�ns e acci�ns relacionadas,entre outros, cos seguintes aspectos: aeducaci�n permanente como idea rec-tora das novas pol�ticas educativas; adiversificaci�n e desformalizaci�n dasactividades e instituci�ns educativas; avaloraci�n da importancia educativada primeira infancia; a ampliaci�n entempos e contidos da Educaci�n XeralB�sica, conciliando formaci�n xeral et�cnica; a integraci�n da tecnolox�a nossistemas educativos; a busca dunhaidentidade da funci�n docente adapta-da � natureza dos sistemas educativosmodernos; a pretensi�n de asociar edu-caci�n e traballo, coa optimizaci�n da mobilidade profesional e o papel formativo das empresas; o af�n pordemocratiza-la xesti�n da educaci�n7...

Esas tendencias innovadoras que,como diciamos, marcan gran parte da

7 E. Faure, e outros, Aprender a ser, Madrid, Alianza Universidad-UNESCO, 1973, páxs. 261-322.

Portada da edición de 1980 do Informe da ComisiónInternacional para o Desenvolvemento da Educación, enversión española de Carmen Paredes de Castro.


caracterizaci�n educativa destes vinte-cinco anos �ltimos do s�culo, supo�ena definici�n dun novo papel dos profe-sores que a trav�s da s�a evoluci�nachegan tam�n neste per�odo significa-tivas dimensi�ns. Os documentos daConferencia Internacional de Educa-ci�n convocada pola UNESCO en 1975poden resumirnos algunhas posici�nscomo a s�a afirmaci�n de que os profe-sores han ser conscientes de que nondeben ter unha idea fixa sobre a s�afunci�n xa que esta se modifica segun-do as influencias dos cambios produci-dos na sociedade. Punto clave nesaconcepci�n � o tema do seu car�cter deeducadores e non de meros transmiso-res de informaci�n e co�ecementos; sereducador ÑdiseÑ significa servir demediador entre o individuo que seeduca e a masa ou conxunto de infor-maci�ns, e en tanto que mediador a s�atarefa � axudar a buscar, validar, asimi-lar co�ecementos que poidan ser basepara novas aprendizaxes, ensinar t�cni-cas de pensamento e investigaci�n;ademais, res�ltase a necesidade deestablecer novas relaci�ns cos estu-diantes, que deben tomar parte deforma m�is activa nos procesos educa-tivos, cos pais e co resto de docentes eoutros profesionais da educaci�n. Paraisto recl�mase unha mellora da prepa-raci�n destes, na que a formaci�n ini-cial non � m�is que unha primeiraetapa dun proceso coordinado e conti-nuo; no primeiro caso, ademais dunhapreparaci�n xeral e profesional, ha pre-

verse e asegura-lo autodesenvolve-mento persoal e profesional; na for-maci�n en exercicio, as pol�ticas Ñen-g�deseÑ han ser flexibles, adaptadas�s necesidades e mobilizadoras do inte-rese e a participaci�n dos colectivosprofesionais8.

Certamente os impactos do cam-bio sociocultural e econ�mico sobre ofeito educativo foron numerosos e dif�-ciles. Xa no per�odo final do s�culo aeducaci�n Ñcomo proceso e sistemaÑe as pol�ticas educativas v�ronse condi-cionadas e interpeladas por alg�ns fei-tos relacionados coa acelerada evolu-ci�n e o amplo desenvolvemento daciencia e a tecnolox�a, as importantesesixencias do desenvolvemento econ�-mico e as s�as demandas de cualifica-ci�n, a extraordinaria expansi�n dosmedios de comunicaci�n, etc.9 E gusta-r�anos salientar brevemente polo me-nos tres repercusi�ns de entre asimportantes consecuencias que esesfen�menos tiveron no campo educati-vo. Por unha parte a necesaria vincula-ci�n da escola e o mundo do traballo,da cultura escolar e a cultura laboral;en definitiva, a pertinente adecuaci�ndas estructuras do sistema educativo �sda producci�n. Por outra parte apareceunha tendencia a medi-los resultadosou o rendemento do ensino, economi-zando recursos e buscando novas fontes de financiamento; iso significaun interese pola calidade do ensino,pero representa do mesmo modo a


8 N. M. Goble, e J. F. Porter, L’évolution du role du maître, UNESCO, París, 1977, páxs. 53-55 e 234-243.9 J. M. Fernández Soria, e A. Mayordomo Pérez, Política educativa y sociedad, Valencia, Universitat de

València, 1ª ed., 1993, Nau Llibres, 2ª ed., 1996.



introducci�n da l�xica da productivi-dade ou a rendibilidade dos investi-mentos nos sistemas educativos. Final-mente, unha terceira repercusi�n � aque ten que ver coa posibilidade dunnovo modelo de escola que, incapaz deresponder adecuadamente �s constan-tes e vertixinosos cambios do co�ece-mento, e tendo en conta a pluralidadede instancias formativas dunha Ôsocie-dade educativaÕ, ha realizar unha tare-fa ÔconstructivaÕ, moi diferente � daescola meramente transmisora; un tra-ballo que Ñcomo sinala TonucciÑ � unespacio de investigaci�n, de reflexi�n,un lugar para a reestructuraci�n e aconstrucci�n do co�ecemento10.

Podemos conclu�r agora, pois,que o s�culo que comentamos transm�-telle � XXI unha especie de legado quepecha e abre a un tempo unha esencialreflexi�n sobre os obxectivos da apren-dizaxe e sobre os motivos dun axeitadodesenvolvemento socioeducativo. AUNESCO quixo expresar recentementeos horizontes, principios e orientaci�nsdun tesouro que c�mpre coidar, unhaherdanza de fundamentos e tarefas quechegaron a ser seguridades, pero queson a�nda utop�as e retos. A educaci�nentre os valores do local e do mundial,a educaci�n para a cohesi�n social e aparticipaci�n democr�tica, a educaci�nmirando polo crecemento e o desenvol-vemento humano... e a proposta decatro aprendizaxes fundamentais:

aprender a co�ecer, � dicir, adquiri-losinstrumentos do saber e da compren-si�n, aprender a aprender; aprender afacer, como forma de influ�r sobre o pro-pio contorno vital desde a adquisici�nde competencias como a cualificaci�nprofesional, as aptitudes para o traballoen equipo, a capacidade de iniciativa,etc.; aprender a vivir xuntos, para partici-par ou cooperar cos demais, descubri--los outros, tender cara a obxectivoscom�ns... propicia-los valores do plu-ralismo ou a paz; aprender a ser, confi-gurando unha personalidade propia,con autonom�a, xu�zo e responsabilida-de persoal11.

6. LIÑAS DE RENOVACIÓN PEDAGÓXICA NUNSÉCULO DE EDUCACIÓN EN ESPAÑA

Cando se inicia un novo s�culoest�n presentes xa no panorama peda-g�xico espa�ol os grandes temas paraunha reforma educativa das pr�cticasescolares, sobre todo en raz�n do alen-to reformador mantido pola Instituci�nLibre de Ense�anza. Ese desexo derenovaci�n educativa subli�a tam�naqu� a importancia do suxeito daaprendizaxe e a funci�n da infancia,postula as vantaxes dunha escola acti-va e reivindica innovadoras referenciasorganizativas como a escola unificada ea graduaci�n escolar. A historia das tresprimeiras d�cadas do s�culo est� cheade propostas que demandan reformas

10 F. Tonucci, ¿Enseñar o aprender? La escuela como investigación quince años después, Barcelona, Graò,1990.

11 Informe a la UNESCO de la Comisión Internacional sobre la Educación para el siglo XXI presidida porJacques Delors, Madrid, Santillana-Unesco, 1996, páxs. 96-109.


urxentes para a educaci�n nacional,sinalando os indicadores pedag�xicosm�is adecuados. Naquel ent�n tam�nse co�ecen, definen e ensaian alg�nsprincipios e m�todos pedag�xicos; in-trod�cense certos cambios organizati-vos e metodol�xicos nun progresivomovemento de modernizaci�n peda-g�xica. Raz�ns pol�ticas, discurso pe-dag�xico e actividades ou experienciaspr�cticas integraranse nun interesanteconxunto de demandas e iniciativas,moi distantes en demasiadas ocasi�nsde fac�rense realidade de forma amplaou xeral. Cabe citar nese aspecto os tra-ballos de recepci�n e difusi�n de novi-dades pedag�xicas que levan a caborevistas como o Bolet�n de la Instituci�nLibre de Ense�anza (1877-1936) ou LaEscuela Moderna (1891-1934), a Revistade Escuelas Normales (1923-1936) ou aRevista de Pedagog�a (1922-1936); esta�ltima desenvolver� ademais un consi-derable labor de edici�n de publica-ci�ns que quer�an ofrecer traballosmetodol�xicos para a aplicaci�n pr�cti-ca �s diversas did�cticas especiais,sobre variados aspectos do material e aorganizaci�n escolar, textos escolares eobras sobre diversos temas da culturapedag�xica; e � preciso recorda-la exis-tencia dun empe�o en conseguir unham�is alta e cualificada formaci�n dosdocentes, que fai que se estableza en1909 a Escola de Estudios Superioresdo Maxisterio, co fin de formar profe-sores de Normal e inspectores e eleva--lo nivel profesional dos mestres; ouque motiva, tam�n, que a partir de 1913se regulen cursos de perfeccionamentopara mestres do ensino primario ofi-

cial, Òcompletando la obra que realizanlas Escuelas NormalesÓ e co obxecto deÒestimular a los maestros estudiososÓ.En 1931 establ�cese unha singular eimportante reforma nos estudios doMaxisterio cun novo plan que lles esixe�s mestres unha Òfirme preparaci�npedag�gicaÓ, e para o cal se convertenas Normais en instituci�ns profesionaiscon maior incidencia na especializa-ci�n pedag�xica e as pr�cticas docen-tes; e en 1932, na Facultade de Filosof�ae Letras da Universidade de Madrid,cre�base unha Secci�n de Pedagox�a,xustificada polo Òinter�s tanto cient�fi-co como pr�ctico, que en nuestro tiem-po suscitan, por fortuna, cuantos pro-blemas se refieren a la ense�anza y, engeneral, a la formaci�n y cultura de lapersonalidad humanaÓ, as� como polopatente desenvolvemento acadado po-los estudios pedag�xicos e as cienciasque lles serven de fundamento.

Outro destacado campo de desen-volvemento profesional pedag�xico �sen d�bida o relacionado coa investiga-ci�n, a experimentaci�n pedag�xica e oensaio ou promoci�n de modelos e t�c-nicas educativas. Nesta li�a o InstitutoEscuela creado en Madrid en 1918 Ñcomo os abertos durante a II Rep�-blica en Barcelona, Valencia, Sevilla eM�lagaÑ centraban as s�as tarefas efinalidades na aplicaci�n de novosm�todos educativos e no desenvolve-mento de experiencias para a forma-ci�n dos docentes do ensino secun-dario. Neste apertado repaso ha serconsiderado un excelente esforzo reali-zado para facer posible o co�ecemento




das m�is modernas realizaci�ns e con-cepci�ns metodol�xicas e organizati-vas do momento; un obxectivo que seimpulsa promovendo as viaxes e bol-sas � estranxeiro a trav�s da Xunta paraa Ampliaci�n de Estudios. Creado en1907, este organismo facilitou a profe-sores normalistas, inspectores e mes-tres co�ecer importantes experienciasde renovaci�n educativa en Europa,estimulando as� a introducci�n desepensamento e pr�ctica e a s�a difusi�npolas escolas.

E algo, tam�n, deberemos citar dodestacable traballo de investigaci�n,estudio e divulgaci�n desenvolvido aprol da renovaci�n pedag�xica; ben se-xa tratando de avanzar no co�ecemen-to e aplicaci�ns da Paidolox�a e aPsicolox�a e Pedagox�a cient�fica, benelaborando respostas metodol�xicas eorganizativas innovadoras para o tra-ballo escolar, para temas como a gra-duaci�n escolar, a introducci�n dom�todo de proxectos, a imprenta naescola, etc.

En definitiva, este momento his-t�rico Ñque se estende � longo das tresprimeiras d�cadas do s�culoÑ sup�n arecepci�n en Espa�a do movementodas Ôescolas novasÕ, e o seu af�n deafondar na dimensi�n cient�fica daPedagox�a ou de dar respostas v�lidaspara a renovaci�n did�ctica. LorenzoLuzuriaga � seguramente a figura m�isdestacada na cristalizaci�n dese idea-rio; co�ecedor da teor�a e as experien-cias da vangarda educativa europea,membro do Comit� Executivo da LigaInternacional da Educaci�n Nova,

Luzuriaga mostra eficazmente todo oseu traballo e alento arredor dos princi-pios da escola �nica e a escola activaoposta �s m�todos do ensino tradicio-nal; e desde o punto de vista pol�ticoresalta nos seus numerosos traballos anecesidade dunha reforma institucio-nal encarnada nunha escola p�blica elaica que faga posible a renovaci�n pe-dag�xica xeneralizada. Non pode es-quecerse, ademais, que as publicaci�nspromovidas pola editorial da Revista dePedagog�a puxeron � alcance dos educa-dores as obras de Dewey, Kers-chensteiner, Clapar�de, Decroly, Fe-rri�re, Petersen, Cousinet... e na revistaescribir�an, entre outros e ademais dal-g�ns dos citados, Bovet, Kilpatrick,Montessori, Piaget, Watson, etc. Amodernidade pedag�xica pugnaba por introducirse e aplicarse en Es-pa�a, e durante o primeiro bienio republicano recibir�a un impulso defi-nitivo.

Alg�ns anos m�is tarde, candoEspa�a entra nun proceso de desenvol-vemento, os cambios nas realidades enecesidades repercutir�an igualmentena evoluci�n e transformaci�n das for-mulaci�ns pedag�xicas. Abr�ase as�,mesmo que debilmente e con referen-tes distintos, unha etapa na que denovo se vai proclama-lo desexo de ra-cionalidade t�cnica e renovaci�n daspr�cticas escolares. Os intentos nesaorde de cousas ou intenci�ns suc�den-se; lembremos alg�ns exemplos: en1953, unha reforma dos cuestiona-rios nacionais de ensino quere inscri-birse no intento de darlles �s tarefas


escolares un sentido didacticamenteeficaz; e ese mesmo ano, a nova lei deEnsino Medio xustificaba a reorganiza-ci�n emprendida a prol da aplicaci�nde m�todos pedag�xicos dirixidos aperfecciona-los procedementos de�ndole t�cnica; precisamente nesa li�ahai unha instituci�n e un medio quemerecen ser destacados: o Centro deOrientaci�n e Documentaci�n Di-d�ctica de Ensino Primario e a revistaVida Escolar12. Adolfo Ma�llo, directordaquel organismo, adoptar�a unha

posici�n diferente ante Òel progre-so pedag�gicoÓ, reco�ecendo que non era adecuado caer nunha reacci�ncontra os medios, tach�ndoos de in�ti-les, e entregarse a Òuna ense�anza detipo an�rquico o anticuado, como haocurrido, ciertamente, en los �ltimosa�os, so pretexto de que todas estaseran conquistas extranjeras y de quenuestra psicolog�a pugnaba conellasÓ13.

Desde aquela, a vontade ser�racionalizar cada vez m�is as pr�cticas


12 O Centro foi creado en 1954 co nome de Centro de Orientación Didáctica; encargábase da orientacióndidáctica en primaria e secundaria; despois, en 1958, dedicaríase exclusivamente ó Ensino Secundario, e creá-base o CEDODEP de forma específica para o Ensino Primario.

13 A. Maíllo, Los problemas de la educación popular, Madrid, Páginas de la Revista de Educación, 1954,páxs. 29-30.

Adolfo Maíllo, director do CEDODEP, e un número da revista Vida Escolar que foi o instrumento de comunicación domencionado organismo.



escolares; e desa maneira � evidenteque nos primeiros anos sesenta aumen-ta de forma importante e significativa apreocupaci�n pola organizaci�n e osresultados daquelas, sempre na crenzade que Òla escuela debe ser m�s renta-bleÓ, na busca do logro dunha nova efi-cacia. A promoci�n da modernidadepedag�xica ir� unida ent�n � desenvol-vemento dunha coidada organizaci�ndo traballo escolar, � comprobaci�n dorendemento dos alumnos e a unha ava-liaci�n do sistema, � mellora, en fin, donivel de preparaci�n ou capacitaci�nt�cnico-pedag�xica dos docentes14.

No ordenamento legal do sistemaeducativo podemos atopar � longo de-ses anos diversos impulsos a tal orien-taci�n; a Lei de Ensino Medio de 1953afirmaba na s�a declaraci�n de moti-vos o prop�sito de contribu�r a perfec-ciona-los procedementos t�cnicos, tra-tando de renova-lo ensino nese niveleducativo. En 1963, unha orde do 22 deabril programa a distribuci�n de activi-dades escolares co obxecto de aumen-ta-la eficacia e o rendemento da escolaprimaria; e en 1964, establ�cense unsÔniveis m�nimosÕ de co�ecementos, h�-bitos e destrezas para as diferentes dis-ciplinas, coa intenci�n de prestar espe-cial atenci�n �s exercicios e non s� �snoci�ns, de acomete-lo cultivo sistem�-tico dos h�bitos e as destrezas, con vis-tas a unha escola nada memor�stica, nada

libresca, moi educativa e moi activa. Nesecaso prop�ciase unha metodolox�a acti-va, polo que se lles recomenda �s mes-tres que eviten Òel empleo de procedi-mientos did�cticos inspirados en elmemorismo, la rutina y la repetici�n dedefiniciones y clasificaciones que elni�o ÔestudiaÕ en un determinado ma-nual, y que, en la mayor�a de los casos,no comprendeÓ; e, polo tanto, �nstase aprocurar, pola contra, motiva-las ensi-nanzas, ofrecerlles �s nenos Ôsituaci�nsde aprendizaxeÕ e multiplica-las oca-si�ns en que os alumnos exerciten ass�as capacidades de observaci�n, refle-xi�n e expresi�n persoal15.

En 1965, a lei que reforma a Edu-caci�n Primaria expresa o prop�sito decolaborar para a mellora da s�a organi-zaci�n e rendemento. Tam�n ese ano seaproban os novos Cuestionarios Nacio-nales de Ense�anza Primaria; unha medi-da destacada que propiciaba uns cambios considerados como unha ver-dadeira reforma curricular, que presen-taba signos de modernizaci�n e abr�aperspectivas, entre outros aspectos, aenfoques do traballo did�ctico m�isrealistas, activos e flexibles, � realiza-ci�n dun proceso de aprendizaxe m�isaxustado �s condici�ns ou capacidadespsicopedag�xicas dos alumnos.

Coa promulgaci�n da Lei xeral deeducaci�n, en 1970, des��ase un marcolegal e un impulso pol�tico-pedag�xico

14 R. López Martín, e A. Mayordomo, “Las orientaciones pedagógicas del sistema escolar”, en A.Mayordomo (coord.), Estudios sobre la política educativa durante el franquismo, Universitat de València, 1999,páxs. 41-103.

15 Vida escolar, núms. 55-56, 1964, páxs. 1-2.


propicio � cambio e a modernizaci�n.A lei de Villar Palas� quer�a responder�s problemas detectados naquel momento polo famoso Libro Branco: fracaso escolar, falta de eficacia nosm�todos did�cticos, carencia de orien-taci�n profesional, incapacidade parafacer fronte � demanda social de edu-caci�n...; e para iso o enfoque reformis-ta de 1970 apuntaba unha pol�tica enca-mi�ada a definir unha reforma integraldo sistema educativo, a fixar e cons-tru�r unha escolaridade b�sica s�lida esuficiente, a conformar unha formaci�nprofesional relacionada co mundo doemprego, a introducir unha seriamodernizaci�n pedag�xica en bas-tantes �mbitos do sistema educati-vo.

Finalmente, a Lei org�nica de or-denaci�n xeral do sistema educativoquere ser norma e instrumento para areforma educativa que prepare a edu-caci�n dos espa�ois cara � cambio des�culo. O discurso pedag�xico, a reali-dade do sistema, o debate pol�tico, osavances e problemas, f�ronse produ-cindo arredor dese mandato e cami�oque procura a calidade do sistema edu-cativo e a modernizaci�n das pr�cticaspedag�xicas; un proceso que trata de afianzar obxectivos e tarefas quete�en que ver coa importancia que as actuais tendencias conceden � cualificaci�n do profesorado, a autono-m�a organizativa dos centros, o apoiopsicopedag�xico � alumnado, a innovaci�n curricular e metodol�xica,etc.

7. A EDUCACIÓN COMO CUESTIÓN POLÍTICA NAESPAÑA DO SÉCULO XX

Sen d�bida non fai falla dicir queese eixe de modernidade e racionalida-de pedag�xica foi descontinuo e, entodo caso, non moi amplamente mate-rializado en termos de extensi�n ouxeneralizaci�n. En bastantes ocasi�ns oordenamento legal non recolleu ou deua axeitada canle � impulso ou �s f�r-mulas renovadoras; noutras ocasi�ns,incluso, a pol�tica manifestouse cunclaro rexeitamento � que cualificaba co-mo inconvenientes e inutilidades dunmodelo pedag�xico moderno, conside-rado como ÔliberalÕ, ÔestranxeiroÕ ouÔrevolucionarioÕ. Os anos posteriores �Guerra Civil son o m�is evidente efirme escenario desa consideraci�n.

Pero onde a dimensi�n pol�ticacobra maior e m�is influente protago-nismo � na confluencia de intereses eintervenci�ns que Estado e Igrexa man-te�en no terreo do educativo. A inter-venci�n estatal, a iniciativa privada, opapel do Estado en materia educativa eo fortalecemento do ensino oficial, osdereitos e a misi�n da Igrexa..., a confe-sionalidade ou neutralidade do ensino,por outro lado, esas son as raz�nsdunha verdadeira ÔquerelaÕ ou Ôcues-ti�nÕ escolar. O proxecto liberal e asposici�ns dos cat�licos pugnan poradianta-las s�as medidas ou afirma-lass�as ideas durante todo o primeiro ter-cio do s�culo.

E �mbalas posturas viven o seum�is agudo desenvolvemento durante




os anos da II Rep�blica nos que oenfrontamento se fai m�is grave e defi-nitivo. Outra volta os m�is intransixen-tes ou radicais dun lado e doutro nonquixeron resolver de forma negocia-da, buscando a Ôf�rmula de pazÕ quereclamara Alcal� Zamora nos debatesconstitucionais. Nesta ocasi�n falar�asede novo, por uns, de ataque directo � li-berdade de ensino, de Ôimposici�n tir�-nicaÕ ou Ôpersecuci�n relixiosaÕ, e, poroutros, de medidas de Ôutilidade socialÕe Ôdefensa da Rep�blicaÕ.

î parecer de Manuel Aza�a, oproblema relixioso representaba subs-tantivamente o problema da implanta-ci�n e organizaci�n do laicismo doEstado, que era tanto como dicir ousinala-lo problema e a necesidade dunfortalecemento na s�a constituci�n eorganizaci�n: trat�base de conformarun Estado secularizado, laico e moder-no, e nese cami�o sit�ase a expresi�ndo propio Aza�a respecto a que a pol�-tica emprendida e as s�as repercusi�nseducativas non eran sen�n unha Òcues-ti�n de salud p�blicaÓ para evitar quese ensinasen Òlo contrario a los princi-pios en que se funda un Estado moder-noÓ. Podemos dicir que estas d�asgrandes consideraci�ns pol�ticas ser�nas que po�an as bases para argumentose contraargumentos dunha dura bata-lla sociopol�tica: por un lado significa-ba a necesidade dunha escola republi-cana, formadora dos seus cidad�ns eda conciencia nacional, o cal esix�a aconsideraci�n do ensino como unhafunci�n p�blica e outorgaba � Estado oimportante papel de educador; por

outro, representaba o desexo de situa--lo tema relixioso unicamente na esferaprivada da conciencia persoal. Asorientaci�ns e dimensi�ns b�sicas desapol�tica poden resumirse nas seguintesmedidas: imnediato reco�ecemento danon obrigatoriedade do ensino relixio-so nos establecementos escolares; cons-titucionalizaci�n da non confesionali-dade do Estado e do seu car�cter laico;disoluci�n da Compa��a de Xes�s eprohibici�n do exercicio do ensino �sordes e congregaci�ns relixiosas. Cam-bios sen d�bida extraordinarios.

As d�as posici�ns, pois, aparecenben delimitadas: para unha delas esapol�tica pres�ntase como dereito edeber da Rep�blica, como defensa doprincipio da soberan�a do Estado,como instrumento de integraci�n sociala trav�s dunha maior igualdade para oacceso � educaci�n e como medida derespecto � futura liberdade de concien-cia do neno; para a outra todo isto, polacontra, � considerado como signo dehostilidade � Igrexa e as tradici�ns se-culares, como un claro desexo demonopolio e como tiran�a que usurpaos dereitos da familia, como v�a deimposici�n forzada de criterios ideol�-xicos que haber�an formar xeraci�nsinimigas da Igrexa.

A posguerra marcar� a direcci�ncontraria � modelo republicano; o con-cordato de 1953 fixaba as� os puntosesenciais desa plena integraci�n do ca-t�lico no Estado, na sociedade: o ensinodeb�a axustarse en t�dolos centros do-centes �s principios do dogma e a mo-ral cat�lica, e en todos aqueles centros


o Estado garant�a o ensino da relixi�ncat�lica como materia ordinaria; aIgrexa ser�a a encargada de vixia-laortodoxia relixiosa dos centros, libros emateriais de ensino, e quedaba faculta-da para organizar e dirixir escolasp�blicas.

Non obstante todo iso, alg�nreceo ou desacordo crea �s vecespequenos pero significativos e intere-santes problemas. Porque non pode-mos esquecer que a Falange tenderadesde as s�as orixes cara � estatifica-ci�n do sistema educativo; e � sabidotam�n que falanxistas e cat�licos pug-naran con anterioridade � promulga-ci�n da lei de 1945 para afirmaren o seucontrol sobre o ensino. Certas diver-xencias entre o Estado e os sectoreseclesiais continuar�n mostr�ndose conmotivo da preparaci�n da lei de EnsinoMedio de 1953, e finalmente a prop�si-to da reforma educativa de 1970. Porcerto que nese �ltimo momento o con-flicto de intereses faise m�is profundo� incrementar o Estado a s�a interven-ci�n na oferta escolar p�blica e abrirsea pol�tica a novos esquemas, m�s dis-tantes das primeiras e firmes defensasdo principio de subsidiariedade, unconcepto considerado como indiscuti-ble durante anos. Por a� vir�n as princi-pais diferencias: as propostas de finan-ciamento do sistema escolar e oentendemento da gratuidade �an se-losprincipais compo�entes desa contro-versia, dentro dunha nova tendenciana pol�tica educativa que a Asembleaconxunta de bispos e sacerdotes cualifi-

caba mesmo como estatificadora. Aposici�n dos cat�licos insistir� agora enque a pol�tica educativa non ha limitar-se a reco�ece-los dereitos dos paissen�n que ha apoia-las iniciativassociais no �mbito educativo: neste mo-mento da nosa historia po�en de mani-festo o seu desexo de que os motivosecon�micos non sexan impedimentopara a elecci�n dos centros docentes, eque non se discrimine en favor dos cen-tros oficiais na distribuci�n dos recur-sos econ�micos dedicados � educaci�n,reclamando en consecuencia unha axu-da p�blica para os seus centros co finde garanti-la gratuidade en todos eles.

El � que nunha disposici�n adi-cional da Lei xeral de educaci�n de1970, � trata-lo tema dos medios econ�-micos que o Estado deb�a achegar parao seu desenvolvemento, indic�baseque o Goberno atender�a Ôpreferente-menteÕ �s necesidades da implantaci�nda Educaci�n Xeral B�sica e a For-maci�n Profesional de primeiro graopara cubri-los postos escolares nos cen-tros estatais. Pero ademais, un decretodo 22 de agosto dese mesmo ano, �regula-la implantaci�n da gratuidadepara aqueles niveis, remit�a a s�a apli-caci�n nos centros privados que nonvi�eran funcionando ata ese momentoen r�xime de gratuidade � establece-mento posterior de normas para osconcertos e Òa medida que (...) se ex-tienda la obligatoriedad de la gratui-dad de la Educaci�n General B�sica yde la Formaci�n Profesional de primergrado a todo el territorio nacionalÓ16.


16 Decreto do 22-VIII-1970, BOE do 5-IX, art. 4º.



Unha inmediata reacci�n e unha forteoposici�n produc�ronse con respecto aestes temas desde o episcopado e aFederaci�n Espa�ola de Relixiosos deEspa�a. Mentres, o antigo ministro de Educaci�n Nacional, Joaqu�n Ru�zJim�nez, falar� dun Òservicio p�bliconacional de ense�anzaÓ.

Logo deste tempo hist�rico, aEspa�a da transici�n � democraciaviuse empurrada � busca do acordotam�n en materia educativa. Chegadoese momento o pa�s viv�a a necesidadede acada-lo consenso sobre un proxec-to educativo, de xerar nese terreo unmarco de convivencia duradeira. Unacordo, por outra banda, que a�ndaconseguido e servindo de referenteb�sico e imprescindible non eliminar�aa controversia sobre vellas cuesti�ns.As�, as orientaci�ns pol�ticas da Cons-tituci�n de 1978 reco�ec�an aspectosben significativos nos que se produceunha importante transacci�n entre di-ferentes posturas ideol�xicas que pug-naran en distintas etapas da nosa histo-ria; � o caso da formulaci�n do dereitoa recibir na escola unha formaci�n reli-xiosa e moral acorde coas convicci�nspersoais, e a aceptaci�n do principio devoluntariedade do ensino da relixi�nnos centros escolares; ou o da procla-maci�n da liberdade de creaci�n decentros docentes privados, � tempoque o reco�ecemento da obriga de axu-dalos economicamente, e a ordenaci�ndas formas en que a comunidade edu-cativa debe intervir no control e xesti�ndos centros. Desde a�, o noso presente,constru�r un sistema educativo integra-

do, plural, concibido como serviciop�blico, a�nda que sen monopolio dospoderes p�blicos; un marco que funda-mentou a m�is recente historia.

BIBLIOGRAFÍA

Dewey, J., Democracia y educaci�n, Ma-drid, Ediciones Morata, 1995.

Faure, E., e outros, Aprender a ser, Madrid, Alianza Universidad--UNESCO, 1973.

Fern�ndez Soria, J. M., e A. Mayor-domo P�rez, Pol�tica educativa ysociedad, Valencia, Universitat deVal�ncia, 1» ed., 1993; Nau llibres,2» ed., 1996.

Ferri�re, A., La escuela activa, Barcelona,Herder, 1982.

____La educaci�n moral y c�vica, Bar-celona, Editorial Laia, 1972.

Freinet, C., Las invariantes pedag�gicas,Madrid, Ediciones Morata, 1996.

Goble, N. M., e J. F. Porter, LÕ�volutiondu role du ma�tre, Par�s, UNESCO,1977.

Gonz�lez Rodr�guez, E., Educaci�n ysociedad en la Espa�a de AlfonsoXIII, Madrid, Fundaci�n Univer-sidad y Empresa, 1988.

Informe a la UNESCO de la Comisi�nInternacional sobre la educaci�n pa-ra el siglo XXI presidida por Jacques Delors, Madrid, Santillana--UNESCO, 1996.


Kerschensteiner, J., Concepto de la escue-la del trabajo, Madrid, Ediciones LaLectura.

L�pez Mart�n, R., e A. Mayordomo,ÒLas orientaciones pedag�gicasdel sistema escolarÓ, en A. Mayor-domo (coord.), Estudios sobre lapol�tica educativa durante el fran-quismo, Universitat de Val�ncia,1999.

Luzuriaga, L., Ideas pedag�gicas del sigloXX, Bos Aires, Losada, 1964.

Ma�llo, A., Los problemas de la educaci�npopular, Madrid, P�ginas de laRevista de Educaci�n, 1954.

Mannheim, K., Ideolog�a y utop�a: In-troducci�n a la sociolog�a del conoci-miento, Madrid, FCE, 1987.

Molero Pintado, M., La reforma educati-va de la Segunda Rep�blica Espa-�ola, Madrid, Santillana, 1977.

Palacios, J., La cuesti�n escolar, Barce-lona, Laia, 1978.

Puelles Ben�tez, M. de, ÒEstado y Edu-caci�n en el desarrollo hist�ricode las sociedades europeasÓ,Revista Iberoamericana de Educa-ci�n, n�m. 1, 1993, p�xs. 35-57.

Tonucci, F., ÀEnse�ar o aprender? La es-cuela como investigaci�n quince a�osdespu�s, Barcelona, Gra�, 1990.



1. INTRODUCCIÓN

Dise habitualmente que a historia,cando menos a dos per�odos pr�ximos,escr�bena sempre os vencedores e, polotanto, manifesta a s�a perspectiva Ñparcial e interesadaÑ do acontecido.Aplicado � historia das disciplinascient�ficas, isto significa que a visi�n decada per�odo tende a concentrarse nascorrentes que, con certa distancia tem-poral, resultan se-las m�is caracter�sti-cas da �poca en cuesti�n polo grao dereco�ecemento que acadaron na comu-nidade cient�fica. As�, as historias daLing��stica presentan o XIX como uns�culo dedicado �s estudios compara-tistas e hist�ricos, o cal constit�e unica-mente unha parte da verdade, xa quemoitos Ñprobablemente a maior�aÑdos ling�istas daquela �poca pasaron as�a vida profesional realizando traba-llos (gram�ticas, diccionarios, etc.) denatureza diferente � dos que aparecenmencionados nos manuais.

Hai xa corenta anos, ThomasKuhn (1962) puxo de manifesto a ina-decuaci�n da concepci�n, daquelahabitual, segundo a cal a historia dasciencias � un cami�o que conduce dexeito gradual, pero constante, � verda-de, representada sempre polo que cada�poca estima correcto. Kuhn mant�nque as ciencias evolucionan a base dealternaren fases de estabilidade (per�o-dos de ciencia normal), nas que os cien-t�ficos traballan no interior dun marcoconceptual ben establecido e indiscuti-do (un paradigma), e fases de cambio(per�odos de ciencia extraordinaria), nasque o paradigma vixente ata ent�nacaba sendo substitu�do por outro quea comunidade cient�fica estima m�isaxeitado. O inicio do cambio ten lugarcando o paradigma vixente empeza aser cuestionado por cient�ficos que des-cobren a existencia de feitos que ese sis-tema non pode explicar (anomal�as); seas anomal�as aumentan, prod�ceseunha crise na que xorden propostas deparadigmas alternativos, dos que unpode chegar a prevalecer sobre dos

221


A LINGÜÍSTICA NO SÉCULO XX

Francisco Garc�a Gondar* Guillermo Rojo**

Universidade de Santiagode Compostela

* Profesor asociado de Lingüística Xeral.** Catedrático de Lingua Española


222 Francisco García Gondar / Guillermo Rojo

outros. Se isto acontece, in�ciase unnovo per�odo de estabilidade cun novoparadigma aceptado maioritariamentepola comunidade cient�fica.

A concepci�n de Kuhn foi aplica-da � historia da ling��stica contempo-r�nea sobre todo polos partidarios dagram�tica xenerativo-transformacio-nal. Cunha perspectiva interesada ebastante inxusta, aproximadamenteentre 1965 e 1985 considerouse queestabamos asistindo � substituci�n dovello paradigma estructuralista, definalidade puramente descritiva e taxo-n�mica, polo xenerativista, de finalida-de explicativa e, por suposto, o �nicomerecente de atenci�n1. Tal como moi-tos v�an a situaci�n nesa �poca, o cam-bio de paradigma estaba practicamenteconsolidado e quedaba simplementeagardar a que o paso dos anos e a desa-parici�n f�sica dalg�ns irreductiblespartidarios do anacr�nico taxonomis-mo estructuralista acabase de clarifica--lo panorama.

Hoxe sabemos que os cambiosnas ciencias son procesos bastante m�iscomplexos e a evoluci�n da Ling��sticatampouco parece axeitarse moi ben �teor�a de Kuhn. Por iso esta concepci�nfoi deixando paso a outras menos sim-plificadoras dos procesos de cambiocient�fico. Por exemplo, a noci�n deprogramas de investigaci�n en longacompetencia uns cos outros, cunn�cleo forte que permanece inalterado

e un cinto de hip�teses complementa-rias que poden sufrir modificaci�ns(Lakatos, 1969), parece moito m�isaxeitada para entendermos correcta-mente o que sucede na Ling��stica enas demais disciplinas cient�ficas.

Nunha presentaci�n global daLing��stica do s�culo XX como a queofrecemos neste traballo, non resultaposible xustificar desde a perspectivada historia da ciencia a compartimenta-ci�n coa que tratamos de reflecti-laevoluci�n da nosa disciplina � longodestes cen anos. Sinalemos unicamenteque se trata dunha fase de notableexpansi�n da disciplina, que se mani-festa no desenvolvemento de diversosprogramas de investigaci�n (vid. ¤2) emais na progresiva diversificaci�n dasperspectivas de an�lise da linguaxe eque se ve referendada pola s�a impara-ble institucionalizaci�n (reco�ecemen-to acad�mico, creaci�n de sociedadesling��sticas, aumento das revistas espe-cializadas, congresos, etc.). De xulgar-mos este panorama segundo a concep-ci�n kuhneana dos cambios cient�ficos,teriamos que conclu�r que en ning�nmomento existe un per�odo de ciencianormal no que se produza a aceptaci�nmaioritaria dun �nico marco te�rico; amultiplicidade de aproximaci�ns � lin-guaxe que conviven no tempo e compi-ten unhas con outras constit�e unhaconstante � longo de todo o s�culo.A�nda as�, por enriba desta multiplici-dade de orientaci�ns, cremos posible

1 Esta caracterización do estructuralismo e do xenerativismo en función das dúas finalidades, que reflecti-rían dúas maneiras antitéticas de facer ciencia (considerándose a explicativa superior á taxonómica) ten a súaorixe en Bach (1965).


identificar alg�ns trazos xerais quereflicten os principios cos que os lin-g�istas ve�en enfrontando o estudio dalinguaxe e que dalg�n xeito represen-tan a Ôunidade na diversidadeÕ da lin-g��stica do s�culo actual.

2. OS GRANDES PERÍODOS DA LINGÜÍSTICA NOSÉCULO XX

2.1 A HERDANZA DO SÉCULO XIX

A Ling��stica decimon�nicacaracter�zase fundamentalmente porconcentrarse na comparaci�n de lin-guas primeiro e no estudio da s�a evo-luci�n despois. En boa medida, repre-senta a traslaci�n � nosa disciplina doscambios que pola mesma �poca ti�anlugar noutras ciencias, algunhas delasnotablemente distanciadas da nosa(Bot�nica, Qu�mica, Biolox�a, Anatom�acomparada, Xeolox�a). O �ltimo cuartodo s�culo XIX, dominado pola correntedos neogram�ticos2, sup�n a radicali-zaci�n da compo�ente historicista nosestudios ling��sticos e tam�n da con-cepci�n mecanicista dos procesos evo-lutivos. Feitos como a importancia daposici�n do acento descuberta por KarlVerner en 1875, que consegu�a explicarde xeito elegante o que ata aquelmomento parec�a ser unha incompren-sible excepci�n na evoluci�n do siste-ma conson�ntico das linguas xerm�ni-cas, dentro da familia indoeuropea,levaron a moitos ling�istas � convence-

mento de que o estudio hist�rico era o�nico provisto de cientificidade e, poroutra parte, � certeza de que a evolu-ci�n das linguas (en particular, a evolu-ci�n fon�tica) se produc�a dun xeitoperfectamente regular (� dicir, mec�ni-co) e, polo tanto, pod�a ser formuladaen termos de leis fon�ticas, que son aversi�n ling��stica das leis f�sicas.

Na mesma li�a, os neogram�ticosestaban convencidos da posibilidadede individualizar e delimitar con todaclaridade Ñprecisamente sobre a basedo seu comportamento hist�ricoÑ aslinguas e os dialectos. Mapas ling��sti-cos, fronteiras dialectais, isoglosas, etc.,son noci�ns que te�en especial relevan-cia nesta �poca e que mostran repetida-mente a confianza dos neogram�ticosna posibilidade de atopar regularida-des que non tivesen m�is excepci�nsque aquelas que puideran ser expli-cadas mediante outras regularidadesou ben mediante o fen�meno da aso-ciaci�n psicol�xica de formas (a cha-mada analox�a) e o pr�stamo.

Nas d�as primeiras d�cadas dos�culo XX desenv�lvense unha serie decorrentes que reaccionan contra os pos-tulados dos neogram�ticos, pero senalteraren no esencial o obxectivo histo-ricista da s�a investigaci�n. En primei-ro lugar, a Dialectolox�a, que trata dedemostrar que a variaci�n ling��sticavai moito m�is al� do que os neogra-m�ticos supo��an e que as diverxen-cias se producen nunha especie de

A Lingüística no século XX 223

2 Escola de lingüistas que tivo o seu núcleo orixinario na Universidade de Leipzig pero que estendeu a súamaneira da facer lingüística ó resto do mundo occidental.



continuum no que as fronteiras entredialectos non poden establecerse deforma nidia. Logo a Xeograf�a ling��sti-ca, metodolox�a que abre a posibilida-de de representar en mapas (os chama-dos atlas ling��sticos) a distribuci�nespacial dos fen�menos e, a partir desarepresentaci�n, explica-la s�a difusi�n;a dita an�lise conduce a postula-lanecesidade de face-la historia de cadapalabra porque os factores individuaiste�en un peso decisivo en cada caso:non hai historia dos sons, sen�n histo-ria individual das palabras. Por outrabanda, a Fon�tica, que empeza por esesanos a beneficiarse dos avances daAc�stica con aparellos como o quim�-grafo, amosa a imposibilidade de de-mostrar fisicamente a existencia dasentidades coas que operaban os neo-gram�ticos (o son a, o son f, etc.), xa queo mesmo son pronunciado por distin-tos falantes ou a�nda polo mesmofalante en diferentes momentos deixatrazos distintos no papel afumado,revelando as� que fisicamente nos ato-pamos diante de distintas entidades.

En definitiva, son varias as ten-dencias que nestes primeiros anos doXX est�n empe�adas en demostrar quenas linguas todo, ou case todo, � dife-rencia, irregularidade, feito individuale que, en consecuencia, hai que centrar-se na diverxencia. Este interese polosfeitos individuais constit�e unha mani-festaci�n do atomismo herdado do s�-culo anterior. A vontade de anula-lavalidez das construcci�ns dos neo-gram�ticos, inxenuas na maior partedos casos, deixa paso a estoutras pers-

pectivas nas que o interese polo indivi-dual non permite contempla-las lin-guas como totalidades estructuradas efai imposible de comprende-lo feito deque, malia a todas estas variaci�ns, osfalantes poidan entenderse. A visi�nproporcionada polos estudios realiza-dos desde calquera destas perspectivas� sempre fragmentaria. Ent�ndese as� perfectamente que moitos anos despois varios autores tiveran que pre-guntarse se era posible concibir unhaDialectolox�a estructural dado que, en efecto, os postulados estructuralis-tas e os impl�citos nos estudios dialec-tol�xicos levados a cabo ata aquelmomento semellaban contradictoriosentre si.

2.2 O ESTRUCTURALISMO

A situaci�n que acabamos de des-cribir a grandes trazos no ¤2.1 � o con-texto no que debe situarse a reflexi�nte�rica do ling�ista su�zo Ferdinand deSaussure [1857Ð1913], habitualmenteconsiderado como iniciador da Lin-g��stica contempor�nea e, m�is concre-tamente, do programa de investigaci�nque caracteriza a Ling��stica ata a d�ca-da de 1970.

Segundo a an�lise de Coseriu(1981:37), o cambio do positivismo daLing��stica decimon�nica e das s�ascontinuaci�ns nos primeiros anos dos�culo XX � antipositivismo que carac-teriza unha boa parte das correntescontempor�neas prod�cese en torno acatro principios b�sicos: a) o principio dofeito individual; b) o principio da substan-cia; c) o principio do evolucionismo, e d) o


principio do naturalismo. Tomaremosestes catro principios como f�o conduc-tor para intentar establece-las diferen-cias m�is importantes coa tradici�ndecimon�nica, que son tam�n Ñpensa-mosÑ as que poden caracterizar glo-balmente a Ling��stica m�is marcada-mente propia do s�culo XX.

Fronte � predominio do estudioillado dos feitos individuais (o atomis-mo metodol�xico detectable na pr�cticatanto dos neogram�ticos coma dosseus opositores), Saussure e as diversascorrentes estructuralistas postulan aprimac�a do sistema, concibido noncomo simple agregado de elementos,sen�n como conxunto estructurado;esta nova perspectiva obriga a ter con-tinuamente en conta que os elementosnon existen incomunicados, non sonindependentes uns dos outros, sen�nque adquiren a s�a identidade en tantoque partes da estructura e, polo tanto, oseu estudio illado carece de sentido;m�is ben, a an�lise debe concentrar-se nas s�as relaci�ns, porque s� a par-tir delas � posible identificalos e defi-nilos.

Por outra parte, a consecuenciametodol�xica do atomismo � o em-pirismo radical (o empiricismo), isto �, a consideraci�n de que a �nica for-ma posible de facer ciencia consiste en acometer, sen hip�tese de parti-da ningunha, o estudio de fen�me-nos observables, desconectados entre si, coa va esperanza de que nalg�nmomento posterior chegaremos a te-los todos estudiados e ent�n ser�

posible face-la ansiada xeneraliza-ci�n.

En realidade, a Ling��stica da se-gunda metade do s�culo XIX e come-zos do XX amosou unha actitude dedesconfianza fronte �s hip�teses e �teorizaci�n. A teor�a concib�ase unica-mente como o resultado final das xene-ralizaci�ns establecidas por v�a inducti-va a partir da investigaci�n positivados feitos que amosan a evoluci�n daslinguas e familias ling��sticas. Pero talforma de proceder � cientificamenteimpracticable e est�ril: neces�tase unhaconcepci�n inicial, unha teor�a, no inte-rior da cal temos que intentar dar cabi-da �s feitos individuais, retoc�ndoacando � necesario e abandon�ndoa sese demostra finalmente a s�a inadecua-ci�n. En consecuencia, deixa de ter sen-tido o estudio Ôprete�ricoÕ ou Ôate�ricoÕ,pretendidamente obxectivo e cient�fi-co, dos feitos individuais. O obxecto deestudio deben se-los sistemas ou subsistemas ling��sticos, constitu�dospor elementos que han de identificar-se e definirse a partir das s�as rela-ci�ns.

A inexistencia dunha aut�nticateor�a da linguaxe (e da ling��stica)constit�e precisamente un dos aspectosm�is criticados por Saussure a comezosde s�culo, cando sinalaba que os lin-g�istas non eran conscientes das opera-ci�ns que deb�an realizar � enfront�-rense co estudio da linguaxe, porquenon reflexionaran abondo sobre a s�anatureza e sobre as especiais dificulta-des que hab�a que superar para desen-volver esa investigaci�n; de a� que o




obxectivo �ltimo da s�a calada3 refle-xi�n no �mbito da Ling��stica xeralfose o de contribu�r a aclara-la naturezada linguaxe e da Ling��stica. Seguindoesta li�a de pensamento, a Ling��sticaposterior traballou co suposto de que aelaboraci�n te�rica constit�e unhadimensi�n imprescindible do estudiocient�fico.4

Con esta revalorizaci�n da teor�aÑque certamente se manifesta engraos moi diversos nas distintas co-rrentes, pero que non deixou de ga�arpeso no conxunto da investigaci�n lin-g��stica a medida que transcorre os�culo e que na actualidade ocupaunha posici�n moi relevanteÑ est�nconectadas outras caracter�sticas daLing��stica contempor�nea que benpoder�an xulgarse como consecuenciasdela:

Ñ A busca de explicitude, coa calest�n moi ligados os m�ltiples intentosde desenvolver formalismos que evitenas ambig�idades derivadas da utiliza-ci�n da linguaxe natural como metalin-gua das descrici�ns.

Ñ As discusi�ns sobre o grao deautonom�a / integraci�n da Ling��sticarespecto doutras ciencias e, en conse-cuencia, do seu status como ciencia.

Ñ A determinaci�n de criteriospertinentes para avalia-lo grao de ade-cuaci�n das teor�as.

3 Dicimos “calada” porque Saussure non publicou en vida ningún traballo de lingüística xeral, malia iniciarna década de 1890 a súa reflexión sobre os fundamentos da disciplina. Foi unha circunstancia académica —axubilación en 1906 do catedrático de Lingüística Xeral na Universidade de Xenebra, da que tamén el era profe-sor— a que o levou a facer públicas as súas ideas ó asumi-la docencia desta materia durante tres cursos(1907–1911). As notas tomadas polos asistentes a eses cursos foron as que serviron de base para a redaccióndo Cours de linguistique générale (1916), obra póstuma preparada polos tamén profesores de Xenebra, CharlesBally e Albert Sechehaye, coa colaboración dun dos seus máis destacados alumnos, Albert Riedlinger. Ata osanos cincuenta esta obra practicamente constituíu a única fonte para coñece-lo pensamento saussureano e nondeixa de resultar paradoxal que durante catro décadas os principios saussureanos, que tanta influencia exerce-ron sobre algunhas escolas estructuralistas, fosen coñecidos a través dun traballo que non saíu da pluma do pro-pio Saussure.

4 Cualificámola como unha ‘dimensión’ e non como unha ‘etapa’ da investigación porque a ‘teoría’ e a ‘des-crición’ manteñen —ou deberían manter— unha relación dialéctica na que se produce unha mutua interacción.

Saussure criticaba a inexistencia dunha auténtica teoríada linguaxe.


Ñ A diversidade terminol�xica Ñmotivada case sempre polo desexode individualizar unha determinadaconcepci�n da linguaxe e do seu estu-dio cient�ficoÑ, que, xunto coa fre-cuente formalizaci�n das descrici�ns,constit�e actualmente unha das maio-res dificultades para o acceso �s escri-tos de ling��stica polos non especialis-tas.

O principio da substancia ref�rese �identificaci�n das entidades ling��sti-cas co que as manifesta nas mensaxesverbais (sons, no caso das entidadesque constit�en o significante dos sig-nos, e acepci�ns ou mesmo entes extra-ling��sticos, no caso dos significados).Fronte a esta concepci�n, caracter�sti-ca dunha longa tradici�n na que tam�n se incl�en os neogram�ticos e os seus opositores, Saussure e toda a Ling��stica estructural posterior consi-deran as linguas como formas, comoconformaci�ns peculiares de substan-cias que poden chegar a ser id�nticasdesde unha perspectiva extraling��sti-ca. Isto significa que as entidades lin-g��sticas son fundamentalmente abs-tractas, a�nda que nas mensaxes semanifesten a trav�s de elementos con-cretos. Esta concepci�n implica que oimportante nun elemento ling��sticonon � a s�a configuraci�n material,sen�n o seu valor, � dicir, o papel quedesempe�a no conxunto ou, dito dou-tra forma, a s�a funci�n.

A consideraci�n primaria docar�cter formal dos elementos ling��s-ticos e a atenci�n � funci�n que desem-pe�an son os dous principios b�sicosque est�n detr�s do nacemento da Fo-nolox�a. � realmente sorprendente queSaussure, que establece con toda clari-dade o principio de que o signo lin-g��stico consiste na uni�n de d�as enti-dades abstractas (concepto verbal e imaxeac�stica, que prop�n chamar significadoe significante, respectivamente) e tam�nde que � a funci�n a que explica o ele-mento, non chegara a funda-la discipli-na que integra estas d�as considera-ci�ns para os elementos f�nicos: aFonolox�a. Foi o C�rculo Ling��stico dePraga Ñno que conflu�ron os achadosda Escola de Kaz�n5 con alg�ns princi-pios saussureanos e mais con ideasprocedentes da fenomenolox�a deEdmund HusserlÑ o que estableceu osfundamentos desta disciplina, que seconverteu no modelo de todo o estruc-turalismo. En efecto, como xa indica-mos no par�grafo anterior, a idea doselementos f�nicos que ti�an os neogra-m�ticos non pod�a obxectivarse nasimaxes f�sicas que produc�an os apare-llos utilizados polos fonetistas. Polocontrario, daba m�is ben a sensaci�n deque todo era cambiante, de que nonhab�a nada m�is al� das variantes indi-viduais e moment�neas. A idea de queo sistema f�nico das linguas est� cons-titu�do por elementos abstractos, pos-tulada tanto na Escola de Kaz�n comano Òsistema f�nico ps�quicoÓ � que se


5 Representada polos lingüistas polacos Jan Baudouin de Courtenay [1845–1929] e o seu discípulo MikolajKruszewski [1851–1887].



refer�a Edward Sapir nos Estados Uni-dos, converteuse na noci�n operativano mesmo momento no que se fundiuco concepto de funci�n: na an�lise �preciso atender primariamente �svariaci�ns f�nicas que son distintivas, �dicir, �s variaci�ns que asumen a fun-ci�n de diferenciar significados; asoutras non pasan de ser diferenciasmoment�neas, producto da realizaci�nconcreta, e por esta raz�n son irrele-vantes para o sistema ling��stico. Conesta fusi�n quedan explicados xa parasempre feitos como o seguinte: en gale-go e castel�n existen os sons [ ] e [e] (e aberto e mais e pechado), pero oimportante cando se analiza a confor-maci�n dos dous sistemas f�nicos �que esa diferencia ten un status moidiferente en cada un; no castel�n apare-ce unicamente por factores de tipo con-textual (aberto antes de certos sons epechado antes doutros), mentres queno galego se utiliza para distinguir sig-nificados como, por exemplo, os deunha presa de sal (/Õpresa/) e temos moitapr�sa (/Õpr sa/), � dicir, ten unha fun-ci�n distintiva.

O importante, polo tanto, non sonas diferencias substanciais, sen�n a uti-lizaci�n distintiva dalgunhas delas, afunci�n que se lles asigna en cada lin-gua, os elementos abstractos, en defini-tiva, que constit�en cada sistema f�ni-co. A diferencia coas perspectivasanteriores � tan profunda que Tru-betzkoy chegou a afirmar que as rela-ci�ns existentes entre a Fon�tica, ocu-pada dos feitos substanciais, e aFonolox�a, centrada nos elementos

f�nicos abstractos, � equivalente � quehai entre a Numism�tica e a Econom�a.Hoxe non se establece unha diferenciatan tallante entre Fon�tica e Fonolox�a,pero o paralelismo pretendido porTrubetzkoy � perfectamente ilustrativodo que se pensaba nos anos vinte e trin-ta. O �xito inmediato da Fonolox�a ten a�nda outro aspecto igualmenteimportante: se os principis te�ricos do C�rculo Ling��stico de Praga sederon a co�ecer no I Congreso In-ternacional de Ling�istas, celebrado en1928, os traballos que inauguran aFonolox�a diacr�nica aparecen nosanos seguintes (cfr. Jakobson, 1931).Non deixa de sorprender que aaparici�n dunha disciplina que modifi-ca tan radicalmente a perspectiva dean�lise dos elementos f�nicos caracte-r�stica do positivismo decimon�nico seproduza e culmine en tan escasoper�odo de tempo. A Fonolox�a nace,como Atenea da cabeza de Zeus, com-pleta e provista de t�dolos seus recur-sos metodol�xicos.

O principio do evolucionismo, quedetermina a prioridade do punto devista hist�rico na tradici�n decimon�-nica, tam�n sufriu unha modificaci�nradical no Cours de Saussure. A pesarda s�a formaci�n neogram�tica, esteling�ista establece a dicotom�a entre oenfoque diacr�nico e o sincr�nico e for-mula con toda rotundidade o principiode que a prioridade na an�lise ten quecorresponder � segundo, dado que � o�nico que permite captar Ñe, polotanto, describirÑ unha lingua comosistema de signos que funciona nun


momento dado. A crise pola que, comoconsecuencia da formulaci�n saussu-reana, pasan os estudios hist�ricos �consecuencia da s�a necesidade deadaptaci�n �s presupostos metodol�xi-cos estructuralistas. Dito con outraspalabras, non hai en Saussure (nin naLing��stica estructural derivada da s�aobra) negaci�n da validez dos estudioshist�ricos. Hai, iso si, negaci�n de quesexan os prioritarios e, por suposto, deque sexan os �nicos cientificamentexustificables, como mantiveran os neo-gram�ticos. Polo demais, o enfoqueestructural � tan compatible cos estu-dios diacr�nicos coma cos sincr�nicos,polo que a s�a inserci�n na metodo-lox�a postsaussureana � posible co-mo simple aceptaci�n das conse-cuencias dos outros dous principios.Pouco m�is ou menos, � o mesmo que suceder�a m�is tarde cos estudiosdialectais, igualmente necesitados dapoda de t�dalas consecuencias do atomismo e mais do substancia-lismo.

Por �ltimo, o principio do naturalis-mo sup�n que, na Ling��stica positivis-ta, os feitos ling��sticos son considera-dos como feitos naturais e, polo tanto, aLing��stica resulta ser unha ciencianatural que ten que axustarse como tal�s est�ndares e par�metros de cientifi-cidade propios destas disciplinas. Talactitude � a que explica as repetidasocasi�ns nas que a nosa disciplina,nunha actitude seguidista, intentouimita-los procedementos propios deciencias como a Biolox�a e a Xeolox�a. Aactitude contraria conduce a situa-la

Ling��stica entre as disciplinas que seocupan dos feitos culturais e que nonson nin m�is nin menos cient�ficas c�soutras, sen�n que han de fundamenta--la s�a cientificidade sobre bases dife-rentes debido � diferente natureza doseu obxecto de estudio.

Neste caso, como apunta Coseriu(1981:75), a oposici�n entre a Ling��s-tica preestructural e a estructural am�-sase con menos claridade que nos tresprincipios anteriores. En realidade, estacuesti�n afecta a t�dalas ciencias cultu-rais, de modo que a Ling��stica foiarrastrada en varias ocasi�ns polo pro-pio modelo que pretend�a imitar. Poroutra banda, estas diverxencias acercada concepci�n dos feitos culturais, dosmodelos cient�ficos e das disciplinaspr�ximas � Ling��stica volven reapare-cer en m�is dunha ocasi�n posterior-mente, como teremos ocasi�n de verm�is adiante.

Saussure dese�ou a s�a teor�a dalinguaxe coa aspiraci�n de converte-laling��stica nunha ciencia aut�noma; aeste obxectivo responde o que prop�ncomo primeiro principio: a delimita-ci�n da ÔlinguaÕ Ñcomo sistema de signos de car�cter supraindividual (instituci�n social)Ñ fronte � ÔfalaÕ Ñactualizaci�n individual do sistemasocial que, � mesmo tempo, representao exercicio individual da facultade uni-versal da linguaxeÑ e a consideraci�nda primeira como obxecto de estudioda Ling��stica, a partir do cal poder�nordenarse racionalmente os demaisfen�menos ling��sticos. Este obxectivosegue a estar presente nas escolas




saussureanas6, no estructuralismo bri-t�nico e no estructuralismo estadouni-dense, e p�dese dicir que orienta ainvestigaci�n ling��stica de forma caseexclusiva ata os anos sesenta, como otestemu�an os numerosos intentos dereformulaci�n da dicotom�a saussurea-na que se poden encontrar � longo detodo este per�odo.

Claro est� que a busca de autono-m�a non implica nega-la posibilidadede relaci�n con outras ciencias oumesmo de integraci�n da Ling��sticanun �mbito cient�fico m�is xeral. Enrealidade, as relaci�ns da Ling��sticacon outras ciencias � longo do s�culote�en sido constantes nos dous senti-dos posibles:

a) Nuns casos a Ling��sticatomou doutras ciencias principios te�-ricos e pautas metodol�xicas. Un doscasos m�is claros �, sen d�bida, o dis-tribucionalismo, a versi�n do estructu-ralismo que maior difusi�n acadou nosEstados Unidos; esta corrente adoptoucomo modelo a Psicolox�a conductista,interpretando os actos verbais como untipo de comportamento explicable apartir do esquema est�mulo-resposta elimitando metodoloxicamente o seuobxecto de estudio � observaci�n dasmanifestaci�ns dese comportamento.No mesmo sentido p�dese sinala-la in-fluencia sobre o estructuralismo pra-guense da Psicolox�a descritiva propos-ta por Franz Brentano Ñfronte �

Psicolox�a xen�tica predominante ataent�nÑ, a trav�s de dous disc�pulosseus que ensinaron en Praga (ThomasMasaryk e Anton Marty). Un terceiroexemplo � o da influencia do antrop�-logo Bronislav Malinowski sobre oestructuralismo ingl�s, que se caracteri-za por soster unha concepci�n contex-tual do significado inicialmente formu-lada polo primeiro.

b) Noutros casos foi a Ling��sticaa inspiradora de novos enfoques, sobretodo nas ciencias da cultura, a partir dainterpretaci�n dos feitos culturais co-mo fen�menos simb�licos e, polo tanto,a consideraci�n daquelas como disci-plinas que Ñigual c� Ling��sticaÑestudian sistemas de signos. � benco�ecida a influencia do programa es-tructuralista en Ling��stica a partir dosanos trinta sobre a Antropolox�a(Claude L�vi-Strauss e a s�a escola), aSociolox�a (Talcott Parsons), a Psico-lox�a (Jean Piaget), a Semi�tica (RolandBarthes, Algirdas Julien Greimas, Um-berto Eco, Georges Mounin, Luis J. Prieto), a Po�tica (Roland Barthes,Tzvetan Todorov) ou a Filosof�a (J�r-gen Habermas, Hans-Georg Gadamer).

Como exemplo da integraci�n daLing��stica nunha disciplina de �mbitom�is xeral, hai que salientar, en primei-ro lugar, a proposta de Saussure deconsiderala como unha parte da cienciaxeral dos signos, que el mesmo prop�nchamar semiolox�a e que, pola s�a vez,

6 A autonomía da Lingüística constituíu unha das teses presentadas polos estructuralistas de Praga no ICongreso Internacional de Lingüistas (1928) e aparece tamén claramente formulada no estructuralismo danés através do chamado principio de inmanencia (vid. Hjelmslev, 1943).


formar�a parte da Psicolox�a social(Saussure, 1983:80-81). Neste, coma entantos outros aspectos da s�a obra,Saussure non fai m�is que amosarsecomo home do seu tempo, pois o inte-rese polos problemas do signo empezaa manifestarse nas d�cadas finais dos�culo XIX e constit�e � longo do XXun dos grandes focos de interese cient�-fico, non s� no �mbito das cienciashumanas, sen�n tam�n no dalgunhasf�sico-naturais como a Biolox�a e, m�isrecentemente, a Neurolox�a.

Pero � longo do s�culo houbotam�n outros intentos de integra-laLing��stica nun �mbito m�is amplo.As�, Chomsky, nun sentido diferente �de Saussure, considera a Ling��sticacomo parte da Psicolox�a cognitiva �,en �ltimo termo, da Biolox�a. En conso-nancia con esta proposta chomskiana, aconstelaci�n de intereses que amosa aciencia cognitiva actual (da que aLing��stica se considera como unharama) d�bese a que un dos seus temascentrais � precisamente o papel dacomputaci�n e a manipulaci�n de sig-nos na cognici�n, entendendo que unsistema cognitivo � esencialmente unsistema procesador de signos (nesteaspecto vir�an a coincidir homes, ani-mais e m�quinas). As novas aproxima-ci�ns cognitivistas da Ling��stica m�isrecente parecen representar, deste xei-to, unha nova orientaci�n que potenciaa investigaci�n interdisciplinar ou odesenvolvemento dunha metadiscipli-na (a ciencia cognitiva) na que conver-xer�an os intereses de varias disciplinas

que abordan o estudio da cognici�ndesde diferentes puntos de vista.

2.3 AS ESCOLAS ESTRUCTURALISTAS

A primeira distinci�n que debeestablecerse dentro do programa es-tructuralista � a que separa as correntesque excl�en o significado como obxec-to de estudio da Ling��stica das queprestan atenci�n �s dous planos dosigno. A orientaci�n iniciada por Leo-nard Bloomfield [1887-1949] nosEstados Unidos constit�e a mostram�is clara dun estructuralismo Ôase-m�nticoÕ e ÔantimentalistaÕ. Influ�donos anos vinte pola Psicolox�a conduc-tista, debido � seu estreito contacto copsic�logo Albert P. Weiss na Uni-versidade estatal de Ohio da que osdous foron profesores, Bloomfield pro-puxo unha concepci�n da Ling��sticabastante diferente da que pola mesma�poca se desenvolve en Europa, cunhametodolox�a baseada no ideal doinductivismo, do obxectivismo, da des-crici�n cient�fica contrastable e repro-ducible por procedementos mec�nicos,que evitan calquera recurso � intros-pecci�n, � saber ling��stico do investi-gador. A s�a obra Language (Bloom-field, 1933) desempe�ou un papelfundamental na formaci�n de variasxeraci�ns de ling�istas estadouniden-ses e limitou durante tres d�cadas ainfluencia doutra gran figura, EdwardSapir [1884Ð1939], iniciador en Am�-rica do estructuralismo ÔmentalistaÕ ouÔantropol�xicoÕ (cfr. Sapir, 1921), que sedesenvolveu s� nun segundo plano. Defeito, a verdadeira recuperaci�n do




pensamento sapiriano non se produci-r�a ata bastante tempo despois, difun-dida xa a metodolox�a xenerativista.

Dentro do estructuralismo euro-peo debemos diferenciar entre as esco-las que se inspiran directamente nasideas de Saussure das que te�en unhaorixe declaradamente non saussurea-na. Entre as primeiras enc�ntranse oC�rculo Ling��stico de Praga (fundadoen 1926 e representado, sobre todo, porNikolaj Sergeevi� Trubetzkoy [1890Ð-1938] e Roman Osipovi� Jakobson[1896Ð1982]), o C�rculo Ling��stico deCopenhaguen (fundado en 1931 erepresentado por Louis Trolle Hjelms-lev [1899Ð1965]) e a Escola de Xenebra,que agrupa os que se consideran disc�-pulos ou seguidores directos das ideassaussureanas (Charles Bally [1865Ð-1947], Albert Sechehaye [1870Ð1946],Henri Frei). Independente das ideas deSaussure � o estructuralismo brit�nico,inaugurado por John Rupert Firth[1890Ð1960], do que xa sinal�mo-la s�acaracter�stica concepci�n contextual dosignificado.

Deixando a un lado algunhasexcepci�ns, o certo � que o distribucio-nalismo non tivo contacto co estructu-ralismo de raizame saussureana ehjelmsleviana e por iso foi moi poucoco�ecido polos ling�istas europeos dosanos corenta, cincuenta e sesenta. Aidea desta corrente que se estendeu enEuropa foi fundamentalmente a difun-dida polas cr�ticas Ñmoitas veces sim-plistas e desaxustadasÑ procedentesda Ling��stica de inspiraci�n choms-kiana. Como consecuencia dese desco-

�ecemento inicial e da interpretaci�nnesgada que ofrecen presentaci�nsm�is estendidas, a obra de figuras tanrelevantes como Zellig Sabbettai Harris[1909-1992] ou Charles Francis Hockett[1916Ð ] tivo entre n�s unha influenciamoito menor da que lles deber�a corres-ponder.

As caracter�sticas b�sicas do dis-tribucionalismo, a s�a intenci�n decla-rada de obter descrici�ns ling��sticaspor procedementos puramente mec�-nicos, isto �, sen recurso �s saberesimpl�citos do investigador, te�en send�bida a s�a orixe nos presupostosmetodol�xicos conductistas, pero nonson alleas a elas algunhas das caracte-r�sticas do contexto no que se desen-volv�a o traballo dunha boa parte dosling�istas estadounidenses. Mentresque o ling�ista europeo traballabaadoito sobre linguas relativamente bendocumentadas, coa posibilidade derastrexa-la evoluci�n dos fen�menospor un per�odo de, por exemplo, 2.500anos, o equivalente estadounidense dodialect�logo europeo ti�a que traballarsobre unha lingua amerindia non escri-ta, de historia totalmente desco�ecida esen v�nculo ning�n coas europeas.Nunha situaci�n deste tipo, non � nadaestra�o que se faga un esforzo conside-rable por desenvolver m�todos de an�-lise que non dependen exclusivamentedos co�ecementos que o ling�ista ten,como falante, da lingua que quere des-cribir.

En Europa, a Escola de Xenebrativo moi pouca influencia no desenvol-vemento posterior das ideas do mestre,


en boa medida porque propuxo unhaling��stica centrada na actividade dofalante individual e as s�as repercu-si�ns sobre o sistema ling��stico (cfr. aestil�stica de Bally ou a gram�tica dasfaltas de Frei), li�a de investigaci�n quenunca constitu�u a cerna das demaisescolas estructuralistas, m�is interesa-das en desenvolver unha ling��stica dalingua. A comprensi�n realmente fruc-t�fera, a que sup�n o potenciamentodos aspectos positivos e a reformula-ci�n do a�nda inmaturo que hab�a enSaussure (ou, cando menos, no publi-cado no Cours) � a que levou a caboLouis Hjelmslev. Partindo da concep-ci�n saussureana do signo, este autorestablece a divisi�n da linguaxe en pla-nos e estratos: todo signo est� consti-tu�do por un contido e unha expresi�n,e en cada un destes planos debe dife-renciarse un aspecto formal e un aspec-to substancial; cruzando �mbalas dis-tinci�ns establece catro estratos(substancia do contido, forma do contido,substancia da expresi�n e forma da expre-si�n), considerando que o signo ling��s-tico est� constitu�do pola uni�n dunhaforma de contido cunha forma deexpresi�n. Hjelmslev tam�n formula oprincipio do isomorfismo, segundo ocal os dous planos do signo presentanunha organizaci�n semellante que seresolve en entidades monoplanas (aschamadas figuras), e establece os tresgrandes tipos de relaci�ns ling��sticas

(entre constantes = interdependencia,entre unha constante e una variable =determinaci�n, entre d�as variables =constelaci�n). A Glosem�tica, que � a dis-ciplina proposta por Hjelmslev (1943),cont�n todo o necesario para analizarun c�digo semi�tico de calquera tipo(non s� as linguas). Lamentablemente,a s�a propia xeneralidade fai destaÔ�lxebra da linguaxeÕ unha ferramentaescasamente �til para o co�ecementodas linguas. De feito, os poucos inten-tos de realiza-la descrici�n xeral dunhalingua7 non achegan nada � xa co�eci-do. Outra importante eiva da aproxi-maci�n do mestre dan�s � a s�a incom-prensi�n da sintaxe, que resultasimplemente inviable cos puntos devista mantidos por el.

Non � a Glosem�tica a �nicacorrente na que se pode observa-laausencia dunha teor�a sint�ctica estruc-turalista. En realidade, o estructuralis-mo dese�a a s�a metodolox�a paraaplicala � compo�ente f�nico das lin-guas e, en menor medida, � morfolox�a(sobre todo, gracias a alg�ns traballosde Jakobson), pero, en xeral, fai moipouco para levar a cabo algo semellan-te nos outros compo�entes ling��sti-cos8. A sintaxe que se practica en Eu-ropa nos anos posteriores � fin daSegunda Guerra Mundial, ata a difu-si�n da medolox�a xenerativista, �pouco m�is c� da chamada gram�ticatradicional agachada debaixo dunha


7 Cfr. Togeby (1951) para o francés e Alarcos Llorach (1951) para o castelán.8 A aplicación dos principios do estructuralismo europeo á análise do léxico ten que esperar á decada de

1960, na que empezou a desenvolverse unha lexicoloxía estructural, gracias, sobre todo, ós traballos de JohnLyons e Eugenio Coseriu.



terminolox�a aparentemente innovado-ra, pero habitualmente reducida a unmero trasunto do elaborado na Fono-lox�a para un compo�ente constitu�dopor elementos de natureza bastantedistinta.

Hai, desde logo, algunhas excep-ci�ns, pero todas se caracterizan polas�a escasa difusi�n f�ra do seu �mbitoinmediato de aparici�n. En primeirotermo, a obra do franc�s LucienTesni�re [1893Ð1954], absolutamentedesco�ecido e illado Ñmesmo enFranciaÑ ata que os seus puntos devista9, bastante diferentes dos tradicio-nais que segu�an inseridos na pr�cticada maior parte das gram�ticas estruc-turais, inspiraron a aparici�n dos dic-cionarios (e logo gram�ticas) de valen-cias na Rep�blica alemana oriental demediados dos anos sesenta. Non moilonxe, a chamada Nova Escola dePraga desenvolve por esa mesma�poca un acercamento claramente fun-cionalista �s feitos ling��sticos, diferen-ciando na sintaxe os estratos corres-pondentes �s funci�ns sint�cticas,sem�nticas e pragm�ticas. Tam�n sepode falar de sintaxe estructural nosentido estricto da expresi�n na escolaestructuralista brit�nica, desenvolvida,entre outros moitos, por C. E. Bazell,Michael A. K. Halliday, John Lyons e,enlazando xa coa Ling��stica de cor-pus, John Sinclair. Por fin, no noso pa�sa obra de Emilio Alarcos [1922Ð1998],baseada inicialmente nos puntos devista glosem�ticos, pero desenvolvidalogo cunha notable reelaboraci�n per-

soal, � a que establece o marco te�ricono que se formou unha boa parte dosling�istas espa�ois que traballan naactualidade.

Deixando a un lado a s�a impor-tancia e orixinalidade, estas catro ten-dencias comparten ÑinsistimosÑ as�a falta de difusi�n e, polo tanto, deinfluencia, no que podemos considera--la fase central do estructuralismo lin-g��stico europeo, desenvolvida entre1945-1970, � dicir, nos anos anteriores �chegada a Europa da metodolox�achomskiana.

2.4 A LINGÜÍSTICA CHOMSKIANA

� a utilizaci�n do ep�nimo aforma que estimamos m�is axeitadapara refer�rmonos a este programa deinvestigaci�n, tantas veces modificadomesmo en aspectos centrais, pero queconstit�e, sen d�bida, a maior conmo-ci�n experimentada pola Ling��sticano s�culo XX e, probablemente, en todaa s�a historia. En efecto, f�ra de que seadopte ou non este acercamento �s fei-tos ling��sticos, parece obrigado reco-�ecer que hai un antes e un despois deChomsky. Visto desde a nosa �pticaÑque � a de ling�istas de orixe e con-

vicci�n funcionalista europeaÑ a obrade Avram Noam Chomsky [1928Ð ]supuxo un revulsivo que produciu, porreacci�n, unha aut�ntica teor�a estruc-turalista dos feitos ling��sticos. A obrade Simon Dik [1940Ð1995] constit�eprobablemente o expo�ente m�is clarodesta reacci�n contra a aproximaci�n

9 Reflectidos, sobre todo, en Tesnière (1959), obra que se publicou despois da súa morte.


xenerativo-transformacional, pois pro-funda nos presupostos metodol�xicosda mellor tradici�n funcionalista, inte-grando � mesmo tempo formas deachegamento �s feitos ling��sticos, pro-blemas e obxectivos que s� se fixeronexpl�citos coa aparici�n das primeirasobras de Chomsky.

Chomsky oponse �s presupostose mais � metodolox�a distribucionalis-ta, instaurando Ñcoa publicaci�n deSyntactic Structures (Chomsky, 1957) elogo de Aspects of the Theory of Syntax(Chomsky, 1965)Ñ unha concepci�n dalinguaxe e da ling��stica radicalmente

distintas. Chomsky cre que o obxectivoda teor�a ling��stica debe se-la explica-ci�n (e non a simple descrici�n) dacompetencia ling��stica dun falante--o�nte ideal (non, polo tanto, as actua-ci�ns ling��sticas de individuos concre-tos nun momento determinado) queco�ece perfectamente a s�a lingua.Fronte � conductismo dos distribucio-nalistas, establece un achegamento noque os obxectivos son o sistema lin-g��stico completo, as regras que inte-riorizan os falantes e lles permiten en-tender e producir expresi�ns quenunca sentiran previamente, a aprendi-zaxe ling��stica, o que hai de com�n at�dalas linguas faladas polos sereshumanos � longo da s�a historia. Etodo isto cun aparello formal que d�rigor e establece un modo distinto deargumentaci�n t�cnica.

Nos corenta anos transcorridosdesde a s�a aparici�n, a Ling��sticachomskiana mudou varias veces demodelo, integrou conceptos anterior-mente rexeitados, deu orixe a unhaenorme cantidade de correntes deriva-das e constitu�u o que sen d�bida � oprograma de investigaci�n mellorco�ecido dentro e f�ra da disciplina. As�a difusi�n nos Estados Unidos foirealmente r�pida: o proceso de substi-tuci�n empezou en 1957 e estaba aca-bado xa en 1968, coa aparici�n da cha-mada Ôteor�a est�ndar ampliadaÕ.

A s�a difusi�n por Europa, encambio, presenta caracter�sticas espe-ciais nas que imos deternos brevemen-te. O n�cleo central da aproxima-ci�n xenerativo-transformacional � a


A. Noam Chomsky. A obra deste lingüista marca unantes e un despois nos enfoques desta materia.



sintaxe. No modelo de 1965 (a chama-da teor�a est�ndar), o compo�ente sin-t�ctico � o �nico xenerativo, mentresque o fonol�xico e o sem�ntico sonpuramente interpretativos, � dicir,transforman as estructuras producidaspolo compo�ente sint�ctico �s s�aspropias entidades (secuencias f�nicas,conglomerados significativos). Non �dif�cil imaxina-lo efecto dunha aproxi-maci�n destas caracter�sticas sobre unconxunto de correntes fragmentadasnas que, en xeral, a teor�a sint�ctica �algo inexistente: a Ling��stica choms-kiana arrasou case por completo oestructuralismo de raizame saussurea-na e as escolas estructuralistas euro-peas estiveron absolutamente desnor-tadas ata, polo menos, a aparici�n daprimeira versi�n da Gram�tica Funcio-nal de Dik (1978).

Por outra parte, este proceso foirealmente peculiar. As cr�ticas deChomsky ou dos seus seguidores �andirixidas, como � l�xico, contra oestructuralismo tal e como se practica-ba nos Estados Unidos, � dicir, contra odistribucionalismo. Pero en Europaforon case sistematicamente interpreta-das como dirixidas contra o estructura-lismo europeo, moi diferente do esta-dounidense e � que, polo tanto, soninaplicables na maior parte dos casos.En realidade, o Chomsky dos tres pri-meiros modelos co�ec�a m�is benpouco a obra de Saussure e ignorabapor completo a de Hjelmslev, porexemplo. Por iso resulta sorprendenteo seguidismo practicado con respecto �ling��stica chomskiana por moitos lin-

g�istas europeos que si co�ec�an aSaussure e a Hjelmslev e que, polotanto, ti�an que ver con claridade queaquelas cr�ticas tan negativas, aquelasacusaci�ns de puro descritivismo in-ductivista non se compadec�an en absoluto cos puntos de vista deHjelmslev, Trubetzkoy, Jakobson ouFirth, por exemplo.

Un feito que semella intranscen-dente, pero que ten consecuencias queperduran ata hoxe, pode ilustrar conclaridade o ambiente e tam�n o sistemade traballo que tratamos de describir.Como xa sinalamos, non chega a existirrealmente unha sintaxe baseada nosprincipios do estructuralismo europeo;a�nda que a terminolox�a poida d�-laimpresi�n de que existen grandes dife-rencias entre elas, a sintaxe que se prac-tica habitualmente en Europa en tornoa 1960 � moi pouco diferente da Ôsinta-xe tradicionalÕ. Nesta aproximaci�nnon opera con m�is unidades que apalabra e a oraci�n (simple ou compos-ta). T�dolos lectores que recorden queGili Gaya (1943) prop�n para unhasecuencia do tipo O can do labrego comeua carne preparada para a mi�a cea a an�li-se en suxeito (o can), complemento dosuxeito (do labrego), complementodirecto (a carne) e complemento docomplemento directo (preparada para ami�a cea) entender�n o que queremosdicir � indicarmos que as unidades dean�lise na aproximaci�n tradicionalson a oraci�n e a palabra. Non hai uni-dades intermedias e, polo tanto, todoten que ser referido a elementos quefuncionan con respecto � oraci�n.


Pola contra, os distribucionalistas,cunha t�cnica que pretenden aplicar dexeito mec�nico, analizan unha secuen-cia nos seus constitu�ntes inmediatos,os segmentos obtidos nos seus e as�sucesivamente ata chegar �s consti-tu�ntes finais, os elementos �ltimos dacadea en cuesti�n, que no �mbito dagram�tica son os morfemas. No exem-plo anterior, os constitu�ntes inmedia-tos da oraci�n son o can do labrego porunha parte e comeu a carne preparadapara a mi�a cea pola outra. Tal sistemade an�lise sup�n forzosamente, polotanto, secuencias intermedias �s quelles hai que dar un nome: phrase � oaplicado xeralmente e, segundo ascaracter�sticas b�sicas dos seus elemen-tos nucleares, clasif�canse en noun phra-se, adjective phrase, prepositional phrase,etc. A mesma t�cnica de an�lise foi her-dada pola gram�tica xenerativo-trans-formacional, que utiliza sistematica-mente as mesmas denominaci�ns echama phrase structure grammar a todaesta parte do compo�ente sint�ctico.

Pois ben, Nicolas Ruwet, ling�istafranc�s que fora traballar �s EstadosUnidos a comenzos dos anos sesenta,nun excelente libro gracias � que moi-tos empezamos a entender a Chomsky(Ruwet, 1968), tropeza co problema deatopar unha traducci�n francesa axei-tada para estes termos. En franc�s,phrase � o equivalente de oraci�n e, ade-mais, phrase nominale � a denominaci�ntradicional (igual ca en galego ou enespa�ol) para secuencias sen verbo dotipo homo homini lupus. A expresi�nphrase nominal, que � a primeira candi-

data para traducir noun phrase, nonresultaba axeitada porque crear�a con-fusi�n e algo semellante sucede coasoutras. Phrase (franc�s) non vale, polotanto, para traduci-lo ingl�s phrase.Ante tal problema, Ruwet decide utili-zar para estas unidades o termo syntag-me Ñintroducido por Saussure paradesignar toda secuencia de elementoscopresentes nunha cadea de signos evinculados entre siÑ e crea-la bater�ade denominaci�ns syntagme nominale,syntagme verbale, etc. A raz�n esgrimidapor Ruwet (1968: 384) � a de queÒcomme le mod�le de langage � �tatsfinis Ñqui �tait plus proche de la con-ception saussureaneÑ est �limin�, leterme est disponibleÓ.

Evidentemente, o estructuralismonon estaba tan esgotado como supo��aRuwet, pero a s�a proposta terminol�-xica Ñbastante inc�moda porque faimoi complicada a utilizaci�n do termosintagma no seu imprescindible sentidoorixinarioÑ triunfou mesmo nas lin-guas con tradici�n de emprego de ter-mos como frase substantiva, frase adxecti-va, etc., en sentido semellante oumesmo id�ntico � estructuralista. Seelevamos esta an�cdota a categor�a,poderemos obter unha idea clara daentrega total � Ling��stica chomskianaque experimentou por aqueles anos aLing��stica europea.

2.5 A LINGÜÍSTICA DESPOIS DE CHOMSKY

O panorama da Ling��stica nos�ltimos vintecinco anos do s�culoresulta certamente axitado e complexo.Por unha banda, a teor�a chomskiana




experimentou varias readaptaci�ns degrande alcance que acabaron por con-vertela en algo bastante diferente, tantoen m�todo coma en obxectivos, do quese postulaba nos modelos iniciais:Recci�n e ligamento, Principios e par�me-tros, Minimismo son algunhas das deno-minaci�ns que reciben os mode-los resultantes dos sucesivos axustes. î longo deste proceso, a ortodoxiachomskiana tam�n foi aceptando gra-dualmente noci�ns que non tivera enconta ou mesmo rexeitara explicita-mente. P�nsese, por exemplo, nos casosprofundos dos primeiros traballos deCharles Fillmore nos anos setenta, quenon foran acollidos na teor�a nuclear, enos papeis tem�ticos, de grande impor-tancia en modelos posteriores. Dadoque se trata de noci�ns bastante pr�xi-mas �s funci�ns sem�nticas das que sefalaba nos estructuralismos europeosreconstitu�dos, o exemplo serve tam�npara mostrar que o radicalismo daseparaci�n inicial entre xenerativismo eestructuralismo deu paso a un fluxo deideas moi significativo en �mbolosdous sentidos.

En efecto, a reacci�n contra ainfluencia da Ling��stica chomskianaconduciu en moitos casos � investiga-ci�n profunda das ra�ces aut�nticas doestructuralismo de raizame saussurea-na e das escolas ou autores estructura-listas que fixeran aut�nticas contribu-ci�ns � construcci�n dunha gram�ticaou unha sem�ntica realmente estructu-rais. As ideas de Hjelmslev, Jakobsonou a Nova Escola de Praga, as an�lisesde Tesni�re, a concepci�n da an�lise

ling��stica de Firth e a tradici�n a quedeu lugar, actualmente representadapola ling��stica sist�mica de Halliday, aobra de Coseriu, as achegas deMartinet no �mbito da fonolox�a dia-cr�nica, as elaboraci�ns de Alarcos,etc., constit�en contribuci�ns que, endiversas medidas e �mbitos, van facen-do callar unha aproximaci�n �s feitosling��sticos que podemos considerardistinta da baseada nos postuladoschomskianos, pero capaz de enfrontar-se a problemas previamente non consi-derados e que foron postos enriba damesa fundamentalmente pola obra deChomsky. A Gram�tica Funcional deDik (1978) � Ñcomo xa dixemosÑ unexemplo perfecto do que pretendemosindicar.

Pero ser�a incorrecto chegar � con-clusi�n de que estamos agora nunhaetapa na que, despois dunha fase dedesenvolvemento de metodolox�asantit�ticas, asistimos a unha especie des�ntese ou, polo menos, a un acerca-mento entre os programas en conflicto.En realidade, o panorama � bastantedistinto. Para entendermos correcta-mente a situaci�n da Ling��stica noderradeiro cuarto do s�culo XX hai queprestar atenci�n a outros factores, bas-tante distantes, por certo, tanto dospresupostos chomskianos coma dosprincipios que dirixiron a investigaci�ndas escolas estructuralistas europeas.

En primeiro termo hai que salien-ta-lo interese que actualmente existepolo fen�meno da variaci�n ling��sti-ca, sobre todo na dimensi�n sincr�nica(pero con importantes efectos sobre a


concepci�n e a explicaci�n do cambioling��stico). Os traballos pioneiros deautores como William Labov (1966) ouJos� Pedro Rona (1970) mostraron contoda claridade que o concepto choms-kiano de competencia ling��stica, corres-pondente � saber ling��stico dun falan-te-o�nte ideal pertencente a unhacomunidade ling��stica supostamentehomox�nea, estaba moi lonxe do quesucede na realidade. Se a Ling��sticahist�rica e a Dialectolox�a desvelaran avariaci�n que afecta �s linguas nasdimensi�ns temporal e espacial, aSocioling��stica, que empezou a desen-volverse a mediados dos sesenta, pro-porciona unha comprensi�n bastantediferente. Con independencia de queas consideraci�ns se fagan cun puntode vista global Ñestructuralista oudoutro tipoÑ a variaci�n que estudiana Ling��stica hist�rica ou a Dialecto-lox�a � a que corresponde a sistemasque non se dan simultaneamente, dadoque pertencen a �pocas ou �reas xeo-gr�ficas distintas da mesma lingua. Encambio, a variaci�n da que se ocupa aSocioling��stica d�se no mesmo tempoe no mesmo punto do espacio, en fun-ci�n de factores como clase sociocultu-ral, sexo, idade, etc. (variaci�n diastr�ti-ca), ou no mesmo individuo en funci�ndo grao de formalidade da situaci�ncomunicativa (variaci�n diaf�sica). Agram�tica (en sentido xeral, isto �,inclu�ndo tam�n o compo�ente f�nico)variacionista sup�n un importante co-rrectivo tanto �s modelos chomskianoscoma �s estructuralistas cl�sicos, poismostra que a competencia ling��stica ea estructuraci�n das linguas son algo

moit�simo m�is complexo do supostoinicialmente.

Outro factor xeral de gran trans-cendencia est� relacionado coa amplia-ci�n dos l�mites da Gram�tica. O teitosuperior da an�lise, tanto na gram�ticatradicional coma na estructural, en cal-quera das s�as versi�ns, era a oraci�n.Nos �ltimos anos det�ctase un interesecrecente polas estructuras existentes enniveis m�is altos. Pero non se trata xado que nos anos setenta se chamouLing��stica do texto, sen�n do estudio dodiscurso (concepto que se axusta moitom�is � que constit�e o saber ling��sticoreal dos falantes), das estructuras con-versacionais, dos principios que rexena interacci�n verbal, da argumenta-ci�n. En congruencia con esta amplia-ci�n, o estudio da lingua oral est� reci-bindo na actualidade unha atenci�ndificilmente previsible hai vinte anos.

En tanto que a Ling��stica tencomo obxectivo a linguaxe humana, �evidente desde hai moito tempo queest� situada no centro dunha rede derelaci�ns que a po�en en contacto conoutras disciplinas e tam�n que o apren-dido no estudio da linguaxe humanapode ser de grande interese para com-prendermos outros aspectos da activi-dade humana. Nas �ltimas d�cadas dos�culo, esas relaci�ns cristalizaron nor�pido desenvolvemento de disciplinasmixtas que supo�en a integraci�n, nunconxunto que resulta ser diferente ousuperior � suma das partes que o com-po�en, de saberes procedentes dos�mbitos tradicionais da Ling��stica edalgunha outra ciencia. As� temos




Ña�nda que a diferentes distancias don�cleo disciplinarÑ especialidadescomo a Neuroling��stica, a Etnolin-g��stica, a Psicoling��stica, a Sociolox�ada linguaxe (que non debe confundirsecoa Socioling��stica), a Estil�stica (can-do menos, unha certa concepci�n dela)e a Ling��stica forense, entre outras.

Este fen�meno quiz�s non sexaalleo � tendencia xeral deste final des�culo � integraci�n de saberes a trav�sde investigaci�ns interdisciplinares. Eneste contexto tam�n debe situarse achamada Ling��stica cognitiva, quedesde a d�cada de 1980 parece desen-volverse como un novo programa deinvestigaci�n (materializado nunhagran diversidade de modelos te�ricos)en competencia directa coa ortodoxiachomskiana10. A Ling��stica cognitivaconsidera a linguaxe como unha capa-cidade que forma parte da cognici�nhumana e, como tal, est� estreitamenteligada a outras capacidades mentaiscomo a percepci�n, a categorizaci�n, osprocesos de abstracci�n, o razoamentoe as emoci�ns; dado que entre todaselas existe interacci�n, a s�a com-prensi�n esixe desenvolver unha inves-tigaci�n interdisciplinar (actualmenterepresentada pola ciencia cognitiva). Untrazo que diferencia a Ling��stica cog-nitiva de t�dalas correntes anteriores �a concepci�n das categor�as ling��sti-cas como prototipos, segundo a cal unelemento se integra nunha categor�a enfunci�n do seu grao de semellanza cos

elementos que se consideran centraisou m�is caracter�sticos (� dicir, protot�-picos) desa categor�a; isto implicanega-la existencia de l�mites discretosentre as categor�as (fronte �s estructu-ralismos e � Ling��stica chomskiana,que comparten o principio de discreci�n).Ademais, concibe os significados comoestructuras conceptuais que debencaracterizarse con respecto a determi-nadas estructuras de co�ecemento e,fronte � Ling��stica chomskiana orto-doxa, mant�n que a estructura gramati-cal das linguas Ñen particular, a sint�cticaÑ ten unha motivaci�n se-m�ntica.

Desde unha perspectiva global �preciso salientar tam�n o relevantelugar que na investigaci�n ling��sticam�is recente ocupan os estudios detipolox�a ling��stica, que te�en comoobxectivo establecer unha clasificaci�ndas linguas segundo par�metros dis-tintos � hist�rico-xen�tico e que sedesenvolven estreitamente ligados �investigaci�n sobre os universais lin-g��sticos. Certamente, nin a clasifica-ci�n das linguas nin o estudio dos uni-versais constit�en centros de intereseexclusivos da Ling��stica dos nososd�as; os dous te�en unha respectabletradici�n plurisecular na que nonpodemos deternos aqu�. En todo caso,o caracter�stico hoxe deste �mbito deinvestigaci�n Ñque alg�ns chamanLing��stica tipol�xico-universalistaÑ �precisamente que os dous aspectos se

10 Téñase en conta que algúns dos principais propoñentes de modelos cognitivistas na actualidade son disi-dentes do xenerativismo (Ronald Langacker, George Lakoff, Charles Fillmore, entre outros).


aborden conxuntamente desde m�lti-ples perspectivas te�ricas e en relaci�ncon outros problemas como a adquisi-ci�n da lingua materna, a aprendizaxede segundas linguas, as patolox�as lin-g��sticas, a estructura da mente huma-na, a estructura dos sistemas comuni-cativos en xeral, a teor�a xeral desistemas, as teor�as sobre a interacci�nsocial, etc. As orixes disto deben situar-se tanto nas contribuci�ns dalgunhasfiguras do estructuralismo cl�sico (fun-damentalmente, Sapir, Trubetzkoy eJakobson) coma no interese da Lin-g��stica chomskiana polos principiosque configuran a gram�tica universal;este interese contribu�u de forma deci-siva a revitaliza-la investigaci�n sobre

os universais ling��sticos, despois dunper�odo (o estructuralista) no que ocentro de interese foron m�is ben aspeculiaridades de cada sistema ling��s-tico.

Por outra parte, o enorme enri-quecemento das posibilidades de apli-caci�n dos co�ecementos propios dosling�istas fan que o �mbito co�ecido conome de Ling��stica aplicada resulteagora considerablemente m�is amploque hai vinte anos. En efecto, o sentidoinicial da Ling��stica aplicada refer�ase� utilizaci�n para o ensino de linguasdos conceptos elaborados no estudiot�cnico das linguas e dos resultadosobtidos nesa investigaci�n. Agoramesmo, o termo Ling��stica aplicada re-f�rese a un abano de posibilidades queengloba todo aquilo que pode ser con-siderado aplicaci�n dos co�ecementosadquiridos na investigaci�n b�sica daslinguas, desde as t�cnicas de an�lise es�ntese de voz ata a traducci�n autom�-tica, pasando, por suposto, polo ensinode linguas e o tratamento de patolox�asling��sticas (afasias, dislexias, disgra-fias, etc.).

Agora ben, sen mingua ningunhada importancia dos factores que acaba-mos de enumerar, o feito que estima-mos decisivo na conformaci�n daLing��stica dos �ltimos anos do s�culoXX e, en consecuencia, do seu previsi-ble desenvolvemento no pr�ximo s�cu-lo � a aparici�n dos computadores e oseu emprego no traballo dos ling�istas.Como trataremos de mostrar a conti-nuaci�n, a utilizaci�n dos ordenadoressup�n unha forte modificaci�n do xeito


Jakobson é un dos lingüistas representativos do estruc-turalismo clásico.



de traballar na nosa disciplina, poloque as s�as repercusi�ns son m�ltiplese variadas.

En primeiro lugar, nos estudiosling��sticos, igual ca nas demais disci-plinas cient�ficas, os computadores fanmoito m�is simple e doado todo o rela-cionado coa clasificaci�n, filtrado eexplotaci�n de datos, a aplicaci�n det�cnicas estat�sticas, o almacenamentode informaci�n, etc. Gracias a isto, hoxeresulta infinitamente m�is c�modo rea-liza-la parte matem�tica dunha investi-gaci�n socioling��stica ou manter � d�aunha base de datos sobre o n�mero defalantes de linguas en perigo de extin-ci�n. Pero o que os ordenadores supu-xeron para a Ling��stica � moito m�isprofundo e importante: consiste naposibilidade de manexar de xeitoc�modo e efectivo grandes masas dedatos procedentes de textos ling��sti-cos realmente producidos.

A orientaci�n descritiva daLing��stica traballou sempre, como �l�xico, con datos reais, tomados demensaxes ling��sticas efectivamenteproducidas. A documentaci�n almace-nada, por exemplo, polos lexic�grafosdurante anos e anos para redactar undiccionario ou os miles de papeletasque escribiron e clasificaron os autoresque �an publicar unha gram�ticadunha lingua son exemplos ben co�eci-dos de documentaci�n de fen�menosque o especialista manexa arreo. Peroos ordenadores permitiron, por primei-ra vez na historia, almacena-los textos�ntegros e, mediante t�cnicas de recu-peraci�n da informaci�n en principio

bastante elementais, localizar axi�at�dolos casos de interese para a investi-gaci�n que se quere realizar. Esta meto-dolox�a � a co�ecida como Ling��sticabaseada na an�lise de corpus (CorpusLinguistics).

A pesar da coincidencia no uso dotermo, a Ling��stica baseada na an�lisede corpus non � estrictamente unhaderivaci�n do concepto de corpus dosdistribucionalistas, que o concib�ancoma unha colecci�n pechada de enun-ciados pertencentes a unha determina-da lingua nunha certa fase da s�a his-toria e limitaban o seu traballo aintentar dar conta do que aparec�adocumentado nese corpus. O corpus tex-tual almacenado en formato electr�ni-co � m�is ben o herdeiro metodol�xicoda actitude dos ling�istas que dedica-ban unha parte considerable do seutempo a encher e arquivar papeletas,pero cun enorme salto cuantitativo ecualitativo que unicamente o uso dasferramentas computacionais podeexplicar. Para reduc�rmonos � esencial,na ficha rec�llese normalmente un�nico exemplo dun fen�meno x e, polotanto, � a consecuencia directa do quechamou a atenci�n de algu�n nunmomento concreto (normalmente, poloseu car�cter especial). Por outra parte,pasa-lo traballo de recolle-los casosinteresantes (co relativa que resultasempre a selecci�n) do fen�meno x nundeterminado conxunto de textos nonserve de nada cando queremosemprender unha investigaci�n sobre apresencia do fen�meno z nese mesmoconxunto de textos. En cambio, cando


constru�mos un corpus, introducimosno ordenador os textos completos ouben fragmentos relativamente amplosdeles e Ño m�is importanteÑ pasa-mos repetidamente os nosos progra-mas de busca sobre a totalidade doconxunto, de tal xeito que a posibilida-de de obter datos � continua, faise comesmo esforzo sobre calquera fen�me-no, previsto ou non polos que constru�-ron o corpus e devolve a totalidade doscasos existentes, sen filtros debidos �sco�ecementos, intereses ou estado de�nimo de quen redactou a ficha.

As diferencias son, como podeapreciarse, de grande entidade. A rapi-d�sima evoluci�n da capacidade dealmacenamento e da velocidade deproceso dos ordenadores produciu uncambio similar no tama�o dos corporaling��sticos. Se o primeiro corpus infor-matizado, o constru�do na Brown Uni-versity a comezos dos anos sesenta,constaba dun mill�n de formas (canti-dade moi considerable para a �poca),agora mesmo � habitual falar de corpo-ra de varios centos de mill�ns de pala-bras e non hai problemas de capacida-de nin de xesti�n para pensar napr�xima manipulaci�n en tempo realde conxuntos de mil mill�ns de pala-bras.

Claro que hai xa bastantes anosque se considera que un corpus ling��s-tico non consiste simplemente no equi-valente electr�nico dos textos tal comoforon publicados inicialmente. Paraque os ling�istas poidan obter benefi-cios do seu estudio � necesario introdu-cir nos corpora informaci�n gramatical

e l�xica. Dito con outras palabras, nonabonda que nun texto figure a formacheguei, sen�n que necesitamos quesexa directamente recuperable a infor-maci�n de que se trata da Òprimeirapersoa de singular do pret�rito de indi-cativo do verbo chegarÓ, � dicir, a clasede palabras, o lema � que pertence e osvalores que te�en t�dalas categor�asgramaticais que pos�e. Isto sit�a o tra-ballo nunha dimensi�n totalmente dis-tinta, porque agora se trata de facerpatente no corpus a informaci�n quefalantes e ling�istas te�en (de diferen-tes modos) sobre cada unha das formasque compo�en os textos. Dado quefalamos de mill�ns de formas, � obvioque esta tarefa ten que automatizarse,co que tropezamos co complicado pro-blema das homograf�as: hai que conse-guir atribu�r automaticamente a cadaaparici�n dunha palabra como sobre aetiqueta que lle corresponde en cadacaso concreto das varias que se llepoden atribu�r en abstracto (preposi-ci�n, substantivo, verbo).

Por aqu� entramos na outra granfaceta de uso dos ordenadores no tra-ballo ling��stico. A que chamamosLing��stica computacional � a discipli-na que se ocupa precisamente de facerposible que, debidamente programa-dos, os computadores ÔentendanÕ unhaexpresi�n formulada nunha linguahumana e, en consecuencia, poidanexecuta-la instrucci�n recibida, respon-der � que se lles pregunta, traducir esasecuencia a outra lingua, etc. Todasesas utilizaci�ns das computadorasrequiren, como paso previo, amais da




caracterizaci�n morfosint�ctica de cadaforma, a an�lise sint�ctica, sem�ntica emesmo pragm�tica da secuencia encuesti�n. �, sen d�bida, un traballoapaixonante que, en certo modo, obr�ganos a combinar t�cnicas, achega-mentos e estratexias m�ltiples paraacada-los resultados apetecidos. Paraconseguirmos, por exemplo, que unsintetizador de voz poida enfrontarsecun texto escrito na graf�a convencionale lelo cunha entoaci�n ÔnaturalÕ � nece-sario investiga-la conciencia sobre ascaracter�sticas fon�ticas e fonol�xicasda lingua en cuesti�n, sobre as marxesde desviaci�n que se poden aceptar,sobre as caracter�sticas gramaticais quedeciden a entoaci�n correspondente encada caso, etc. E, por suposto, todo isoconvertido despois nun conxunto deprogramas que poidan correr nunordenador e dar resultados v�lidos entempo real.

Coa introducci�n do compo�entecomputacional na nosa disciplina, avella oposici�n entre o ling�ista decampo, permanentemente ocupado narecolecci�n e clasificaci�n de datos, e oling�ista de gabinete, dedicado � refle-xi�n introspectiva sobre caracter�sticasabstractas das linguas, perde a maiorparte do seu sentido. Tanto a investiga-ci�n b�sica como a investigaci�n apli-cada te�en agora en Ling��stica unsl�mites moito mellor definidos, que sonos derivados da necesidade de elaborarproductos que fagan posible que osseres humanos poidan comunicarsecos ordenadores falando de xeito moi

semellante a como o fan cando falancon outros seres humanos.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Alarcos Llorach, E., Gram�tica estructu-ral (Seg�n la Escuela de Copenhaguey con especial atenci�n a la lenguaespa�ola), Madrid, Gredos, 1951.

Bach, E., ÒLinguistique structurale etphilosophie des sciencesÓ, Dio-g�ne, 51, 1965, pp. 117-136.

Bloomfield, L., Language, Nova York,Holt, 1933. Trad. cast. de Alma F.A. de Zubizarreta, con revisi�n deA. Escobar, Lenguaje, Lima,Universidad Nacional de SanMarcos, 1964.

Chomsky, N., Syntactic Structures, AHaia, Mouton, 1957. Trad. cast. deCarlos-Peregr�n Otero, Estructurassint�cticas, M�xico, Siglo XXI,1974.

____Aspects of the Theory of Syntax,Cambridge, Mass., The MITPress, 1965. Trad. cast. de Carlos--Peregr�n Otero, Aspectos de la teo-r�a de la sintaxis, Madrid, Aguilar,1971.

Coseriu, E., Lecciones de ling��stica gene-ral, Madrid, Gredos, 1981.

Dik, S., Functional Grammar, Ams-terdam, North-Holland, 1978.Trad. cast. de Fernando SerranoValverde e Leocadio Mart�n Min-gorance, Gram�tica funcional,


Madrid, Sociedad General Espa-�ola de Librer�a, 1981.

Gili Gaya, S., Curso superior de sintaxisespa�ola, Barcelona, Bibliograf,1943.

Hjelmslev, L., Omkring sprogteo-riensgrundlaeggelse, Copenhaguen,1943. Trad. cast. de Jos� Luis D�azde Lia�o, Proleg�menos a una teor�adel lenguaje, Madrid, Gredos, 1971.

Jakobson, R., ÒPrinzipien der historis-chen PhonologieÓ, Travaux duCercle Linguistique de Prague, 4,1931, pp. 247-261.

Kuhn, Th., The Structure of ScientificRevolutions, Chicago, Ill., TheUniversity of Chicago Press, 1962.Trad. cast. de Agust�n Cont�n, Laestructura de las revoluciones cient�-ficas, M�xico, FCE, 1971.

Labov, W., The Social Stratification ofEnglish in New York City,Washington, DC, Center forAppplied Linguistics, 1966.

Lakatos, I., ÒHistory of Science and ItsRational ReconstructionsÓ, en R.Buck e R. Cohen (eds.), BostonStudies in the Philosophy of Science,8, Dordrecht, Reidel, 1971, pp. 92--182. Trad. cast. de D. Ribes, Lahistopria de la ciencia y sus recons-trucciones racionales, Madrid,Tecnos, 1974.

Rona, J. P., ÒA Structural View ofSociolinguisticsÓ, en Paul L. Gar-vin (ed.), Method and Theory in

Linguistics, A Haia / Par�s, Mou-ton, 1970, pp. 199-211.

Ruwet, N., Introduction � la grammaireg�n�rative, Par�s, Plon, 1967. Trad.cast. de E. Bomb�n e M. Mart�nez,Introducci�n a la gram�tica generati-va, Madrid, Gredos, 1974.

Saussure, F. de, Cours de linguistiqueg�nerale, 1916. Citamos pola trad.cast. de Amado Alonso, inclu�dana edic. cr�tica de Tullio deMauro, Curso de ling��stica general,Madrid, Alianza, 1983.

Sapir, E., Language: An Introduction tothe Study of Speech, Nova York,Harcourt, Brace & World, 1921.Trad. cast. de M. E A. Alatorre, Ellenguaje: Introducci�n al estudio delhabla, M�xico, FCE, 1954.

Tesni�re, L., El�ments de syntaxe structu-rale, Par�s, Klincksieck, 1959. Trad.cast. de Esther Diamante,Elementos de sintaxis estructural,Madrid, Gredos, 1994.

Togeby, K., Structure immanente de lalangue fran�aise, Par�s, Larousse,1951.

Trubetzkoy, N. S., Grundz�ge derPhonologie, G�ttingen, Vanden-hoeck & Ruprecht, 1939. Trad.cast. de Delia Garc�a Giordanocoa colaboraci�n de Luis J. Prieto,Principios de fonolog�a, Madrid,Cincel, 1973.



Resumir en poucas p�xinas a evo-luci�n da letras universais � longo dos�culo XX � ardua tarefa. Aceptado oreto, � indispensable evitar que a an�li-se se converta nun cat�logo intermina-ble de nomes de autores, amoreados untras doutro sen que caiba distingui-las�a importancia relativa. Polo tanto, aopci�n case obrigada consiste en sina-la-las li�as mestras en que se moveu oproteico mundo da literatura desde1901.

Con todo, hai que facer de ante-m�n un par de precisi�ns. A�nda que seevite a mera acumulaci�n de apelidosprestixiosos, os nomes concretos nonpoden faltar. Emporiso, en xeral a s�amenci�n debe ser tomada m�is comos�mbolo ou sinal representativo dunhacorrente ou tendencia ca como o reco-�ecemento dunha excelencia que ta-m�n ha ser considerada. Nese sentido,o feito de que non se cite tal ou calescritor de especial preferencia para unlector concreto non debe entendersecomo indicio dun desprezo ou conside-raci�n de menor rango, pois o que,

desde logo, non se quere elaborar aqu�� unha lista dos cincuenta (ou cen, oudouscentosÉ) autores m�is importan-tes da centuria. Nada m�is lonxe, pois,que calquera tentaci�n de impo�er uncanon de autores contempor�neos.

En segundo lugar, hai que reco�e-cer que a exposici�n que segue est�fundamentalmente centrada na litera-tura occidental. As� como a ciencia inte-gra hoxe o mesmo f�sicos nados enItalia que na India ou qu�micos de ra�-ces xaponesas ou americanas Ña�ndaque esa sexa unha situaci�n bastanterecenteÑ, no terreo literario o idiomade difusi�n condiciona decisivamenteo co�ecemento dos escritores. Acaso unpremio como o Nobel pode proxectarunha ef�mera luz sobre literaturaspouco co�ecidas, pero hoxe, � parte deMahfuz, a penas sabemos ren das letrasexipcias, e pouco, ben pouco � o que oslectores co�ecen da literatura asi�ticaou africana. Co cal non se fai un xu�zode valor, sen�n unha constataci�n defeitos. Non se trata de ter ca�do baixoun prexu�zo euroc�ntrico, sen�n que

247


UN SÉCULO DE LITERATURA

Luis Iglesias Feijoo* Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Literatura.


248 Luis Iglesias Feijoo

este panorama se elabora desde un prisma fundamentalmente euro-peo ou, m�is exactamente, occiden-tal, e se realiza desde Espa�a, polo que non � estra�o que abunden conmaior frecuencia os escritores en espa-�ol.

Adiantadas estas advertencias,cabe encararse xa co argumento centraldestas p�xinas. O primeiro que hai quefacer � formular unha pregunta urxen-te, radical e transcendente, que podecondicionalo todo: Àestivemos asistin-do � derradeiro s�culo de existencia daliteratura? Ou, dito doutro xeito, Àexis-tir� a literatura � remata-lo s�culo XXI? A esta �ltima interrogante res-ponder�an sen d�bida alg�ns estu-diosos, entre os que contar�an soci�lo-gos e comunic�logos varios, de formanegativa. Hai os que cren que o papelque cumpriu a literatura, o mesmo c� teatro, ser� substitu�do Ñse non oest� sendo xaÑ por outras formas decomunicaci�n que far�n do libro unobxecto obsoleto, por infrecuente ouin�til, e mesmo parecen po�er t�dolosmedios para que iso suceda � dese�a--los plans de ensino, que ultimamenterelegan ou simplemente eliminan afunci�n que sempre tiveron as letras naeducaci�n.

Lonxe de tales predicci�ns untanto apocal�pticas, que por veces se-mellan nacidas m�is dun desexo per-soal que da an�lise acougada da reali-dade, � posible augurar que no futuroseguir� existindo no ser humano aansia de co�ecer outros mundos parareco�ecer mellor o propio, o mesmo

que se continuar� indagando no con-tacto con outras vidas para enriquece--la particular de cada un. Eses mundos,esas vidas ser�n ficticios, pero � pade-cer con elas e compadece-los que fin-xen vivilas, os homes do futuro segui-r�n mergullados na literatura parasa�ren enriquecidos da excursi�n. Aliteratura non ser� a �nica v�a que pro-porcione ese gozo que representa aposibilidade de vivir, canda a nosa,outras existencias que semellan m�isintensas, case sempre m�is arriscadas,por veces m�is nobres. Tam�n est� oteatro, coa s�a antig�idade de s�culos;o cine, co poder suxestivo que a imaxeconcede; a canci�n, que condensa unhahistoria en poucos minutos; e haber�outras formas de divertirse que acasonin sequera podemos a�nda imaxinar.Non parece, pois, que atinen os agorei-ros que dan por clausurada a GalaxiaGutenberg, por ben que o libro poidaadquirir formas novas, e a do libro elec-tr�nico se cadra sexa unha realidademoito m�is pr�xima do que sospeita-mosÉ

Sentada, pois, a crenza de nonestarmos realizando unha descri-ci�n funeral, que resume a fin da era da literatura, cabe deterse a�nda nou-tra consideraci�n previa e facerse unhapregunta formulada por pensadores e ensa�stas nesta centuria, que se in-terrogaron acerca da lexitimidademoral da literatura. Tralas cat�stro-fes producidas polo home neste s�culoque agoniza, Àque sentido ten se-guir inventando mundos ficticios? Ou para dicilo coa pregunta de


Adorno1, Àcomo seguir escribindo poe-s�a despois de Ausschwitz? E, senembargo, a�nda que a tendencia domestre de Frankfurt o inclinaba a pen-sar que en verdade non se pode come-te-lo que lle parec�a unha frivolidade,debe seguir insist�ndose en que, paraevita-la barbarie, a pesar dela e contraela, a palabra libre que sup�n a litera-tura � un dos poucos instrumentos deque o home disp�n.

Non se trata de caer outra volta enmisone�smos anticuados ou avellenta-dos compromisos; os escritores non sonunha especie de Ôcruzados da causaÕ nabatalla a prol do esp�rito e contra as for-zas do mal, sexan estas cales foren.Pero para evitar novas hecatombes,para conxurar Hiroshima, c�mpre queo home adquira colectivamente unhaconciencia cr�tica que a sociedade pos-moderna non parece moi disposta afavorecer. Nesa tarefa, hai que repetir, apalabra libre da literatura � ferramentaindispensable, a�nda que non �nica.

A literatura sup�n sempre a pro-xecci�n dunha visi�n cr�tica do mundo,pois o mero feito de compara-lo da fic-ci�n co real en que vive o lector perm�-telle a este obter xu�zos e conclusi�ns.E, nos mellores casos, sup�n enfrontalocunhas poucas Òpalabras verdaderasÓ,como dic�a o poeta Antonio Machado.Ese exercicio de indagaci�n na realida-de, de ampliaci�n do co�ecemento, dedescubrimento incluso de parcelas deterritorios s� intu�das antes � algo que

a literatura leva realizando desde osseus principios, e ben o proba o laborque Freud desenvolveu na s�a investi-gaci�n da psique humana, para o quefoi buscar materiais e testemu�os pri-mixenios � traxedia grega.

Cabe supo�er, polo tanto, que ohome do s�culo XXI, se segue podendolevar ese nome con orgullo e dignida-de, acudir� tam�n a esa fonte de dor epracer que � o mundo da literatura. Sea conciencia universal en favor dunhasociedade menos unidimensional seacent�a, � de esperar que as letras con-trib�an non pouco � s�a conquista.Non foi as� no XX, cando guerras, xeno-cidios e espantos non se viron elimina-dos pola existencia dunha literaturacr�tica, pero o seu exemplo pode servirde permanente admonici�n para que ahistoria non se repita, nin como traxe-dia, nin como parodia.

En realidade, os albores destes�culo non parec�an presaxiar tantacat�strofe. Desde finais do XIX estaba avivirse Ñsempre polo que toca �mundo occidentalÑ unha situaci�n decase irrefreable optimismo, coma se odesenvolvemento dun progreso inaca-bable permitise augurar un mun-do sempre feliz. Era o momento his-t�rico do auxe do imperialismo, que,sen embargo, levaba dentro de si osarantos dunha crise moi profunda.Anunciada por pensadores comoNietzsche na filosof�a e Marx na teor�asocial, o mundo da cultura viv�aa como

Un século de Literatura 249

1 Theodor W. Adorno, Crítica cultural y sociedad, Barcelona, Ariel, 1969, páx. 230. O libro é unha colec-ción de ensaios procedentes dos seus volumes Prismas e Notas de literatura.



o desenvolvemento dun modernismoque fariamos mal en identificar co cha-mado Modernismo po�tico hispanoa-mericano, que � s� unha das s�asramas, e acaso non a m�is interesante.

Este modernismo art�stico e litera-rio desenv�lvese en t�dolos �mbitos,pero non � mesmo tempo, e ocupaaproximadamente o medio s�culo quevai de 1890 a 1939. Non se limita �per�odo de entreguerras, como haianos se cr�a, a�nda que atope nel omomento de maior esplendor. En reali-dade, se se examina todo o s�culo cu-nha ollada globalizadora, como � agorao noso caso, � doado dividilo en trestreitos de parecida dimensi�n, poiscada un se estende aproximadamentepor un tercio del.

Pois ben, o primeiro deles con-trasta fortemente cos outros por ofrece--lo espect�culo dunha riqueza decorrentes, movementos, apostas art�sti-cas e experimentos arriscados, fronte �cal os outros dous tercios se nos amo-san moito m�is sombrizos e apagados,trazo que se concentra sobre todo nosegundo, o cal non � estra�o de todo sepensamos que nel se produce aSegunda Guerra Mundial, a creaci�nda cortina de aceiro, o consecuente ini-cio da guerra fr�a e o avance dunhaonda de intolerancia, sospeita e censu-ra que son os ambientes menos axeita-dos para a libre expresi�n art�stica.Acaso o paulatino relaxamento doscontrois, que ter� no ano 1968 unhadata � vez m�tica e simb�lica, expliqueque o �ltimo tercio retome en parte un

Flaubert e Baudelaire veñen a ser considerados como os primeiros autores ‘modernos’ nos seus campos respectivosda prosa narrativa e a poesía.


car�cter m�is aberto e fecundo para acultura.

Certamente, dado que na historiahumana nada xorde da nada, hai quecomprender que o que a �ltima d�cadado XIX comeza a desenvolver non care-ce de antecedentes nos tempos anterio-res. No terreo art�stico, pouco poder�aaclararse sen ter en conta o que signifi-cou a revoluci�n producida pola pintu-ra impresionista, pois sen ela non seentende a obra dalg�ns fundadores daarte moderna como Monet, C�zanneou Van Gogh. Polo que toca � poes�a,hai hoxe acordo xeral en considerar aBaudelaire como o primeiro autor mo-derno, calidade que xustifican non s�os seus versos, sen�n tam�n os seus es-critos en prosa. E verbo da prosa narra-tiva, nada ser�a intelixible sen conside-ra-lo labor perfeccionista de Flaubert.

Sen embargo, desde os �ltimosanos do s�culo pasado a acumulaci�nde tentativas e experimentos cond�nsa-se de tal modo e en tan varias direc-ci�ns, que hai que falar por forza dunsalto cualitativo. A revoluci�n pl�stica� quizais m�is rechamante, pois entrapolos ollos coa contundencia que pro-porciona o visual. Pero se Matisse, Pi-casso, Braque ou Kandinski achegaronxa as probas da modernidade antes de1910, o mesmo cabe afirmar respectoda literatura, na que, non obstante, sonmenos facilmente perceptibles � terque obtelas a trav�s dun exercicio dereflexi�n intelectual.

Fronte � farta de realismo que seproducira � longo do XIX trala fuxid�a

labarada de exaltaci�n rom�ntica, todaa nova xeraci�n europea que xorde afins de s�culo sente o desexo de cami-�ar por outras v�as, a mi�do decidida eexplicitamente antirrealistas. Non secaer� xa nunca na inxenua pretensi�nde reproduci-la realidade externa davida real, empresa que, por outra parte,se descobre como est�ril, a par queredundante. A realidade deixou de terprestixio e a crise conseguinte que as�a concepci�n tradicional experimen-ta vai empurra-lo artista a crear unmundo de seu, a s�a propia realidadena obra de arte, que s� manter� coaÔrealidade realÕ relaci�ns meton�micasou metaf�ricas.

Dous son os cami�os principaisque percorreron os literatos. Un delesvai dirixirse cara � propio interior dohome, nunha empresa cada vez m�isprofunda de indagaci�n nos seus escu-ros abismos, nesas vastas zonas antes apenas intu�das, para o cal se precisaninstrumentos formais novos. Vela� a ra-z�n dos experimentos vangardistas,que lonxe de constitu�ren un gratu�toformalismo, son intentos diversos defacerse con ferramentas capaces de darresposta a desaf�os in�ditos e cada vezm�s radicais.

Na l�rica, o antecedente m�is cla-ro proporcion�rao xa Rimbaud, co seunav�o b�bedo e a s�a viaxe � inferno,ata chegar a descubrir que no estratom�is profundo pode aparece-la revela-ci�n da identidade dun co outro: ÒJe estun autreÓ. Por esa v�a poderemos logoatoparnos co xogo Ñtan pouco dram�-tico, pero tan transcendenteÑ do




desdobramento en heter�nimos varios,como sucede en Antonio Machado ouFernando Pessoa e acaso tam�n noCavafis escindido entre escuro funcio-nario de Alexandr�a e desenganado es-pectador da vinda dos b�rbaros. � Ca-vafis precisamente quen desenvolve opoema en segunda persona, no que sefala a si mesmo en textos como ÒLa ciu-dadÓ (ÒDices: ÔIr� a otra tierra, haciaotro mar / y una ciudad mejor con cer-teza hallar�ÕÓ) ou o moi famoso ÒêtacaÓ.

Esa incerteza sobre a configura-ci�n esencial da persoa, sobre o seuestatuto individual, conducir� alg�npoeta, como Juan Ram�n Jim�nez, aventa-la presencia de algu�n m�is den-tro do eu, que �s veces asoma no pro-pio rostro reflectido: ÒMe da terrorcuando miro / mi imagen en un espe-jo; / me parece que es la sombra / dealguien que me va siguiendoÓ (Rimas).De a� que ese ÒalguienÓ poida �s vecesadquirir corporeidade: ÒAlguna nocheque he ido / solo al jard�n, por los �rbo-les / he visto un hombre enlutado // que no deja de mirarmeÓ (Arias tris-tes). O poeta pode baleirarse de simesmo (ÒÁQu� triste estoy sin m�!Ó,Eleg�as intermedias), ata chegar a reco�e-cer ese desdobramento expl�cito:

Yo no soy yo.Soy este

Que va a mi lado sin yo verlo;que, a veces, voy a ver,y que, a veces, olvido.El que calla, sereno, cuando hablo,El que perdona, dulce, cuando odio,El que pasea por donde no estoy,El que quedar� en pie cuando yo muera

(Eternidades)

Por unha canle diferente, Rilkepretender� salvar un espacio interiorno home, limpo e puro, libre de conta-minaci�n coa vida coti�. E ese ideal depureza comparece as� mesmo en l�ricoscomo Paul Val�ry ou Giuseppe Un-garetti e, entre n�s, no primeiro JorgeGuill�n.

Cami�o diferente, pero de signosimilar, � o percorrido pola narrativa. îlongo do XIX foi tentando modos e for-mas para acceder � mundo interior dospersonaxes. O que alg�ns te�ricos de-nominan psiconarraci�n designa ointento de penetrar no seu pensamentopor medios m�is sofisticados c� simpleestilo indirecto. En tal direcci�n, o esti-lo indirecto libre permitiu desdeFlaubert que o narrador reproducira ocontido da mente co ritmo dos seusvaiv�ns, interrogaci�ns, admiraci�ns ecase coas s�as palabras. Dostoievski,pola s�a parte, afonda en abismos esubsolos que parecen o territorio daloucura, sen que falte tampouco o temado dobre.

Nese traxecto que afonda no inte-rior do personaxe, e que de paso restacompetencias e facultades � narradoromnisciente, que corr�a o risco de es-maga-lo lector co seu poder absoluto,cab�a elixir unha focalizaci�n restrinxi-da, como fixo Henry James, autor quexa se proxecta cara � noso s�culo. Desaforma, o mundo presentado transm�te-senos a trav�s da visi�n e a mente dunpersonaxe, con esquecemento de todapretensi�n de obxectividade, ilusoria-mente perseguida pola novela realistae naturalista. As�, pode chegarse a un


grao de incerteza ante o que se narraque produce perplexidade e intriga,como en Una vuelta de tuerca, da quenunca saberemos se os feitos foronreais ou a mera proxecci�n das fanta-s�as ou temores dun personaxe.

Por este cami�o alc�nzase o mo-n�logo interior, no que xa non existel�xica, norma, nin, aparentemente, sen-tido, porque se d� v�a libre � contidoinforme da conciencia, de xeito que aspalabras se engarzan en asociaci�nspre-racionais, para revela-lo ocultomagma de arelas inconfesables, medosabsurdos ou actos reprimidos, que ani-�an nese continente descuberto porFreud chamado subconsciente, pero doque a intuici�n art�stica xa dera contaantes. En efecto, o mon�logo interiorest� xa configurado en Les Lauriers sontcoup�s, de Dujardin (1888), que non porazar � escritor vinculado � simbolismo,verdadeiro motor de impulso damodernidade art�stica.

êa ser James Joyce quen explotar�aa fondo o recurso do mon�logo interiorno seu Ulises, obra que produciu per-plexidade, sorpresa e esc�ndalo. Trasela, William Faulkner rec�lleo para ex-presa-lo asfixiante mundo sure�o dass�as novelas, cheo de violencia e ten-si�n, como en El sonido y la furia ouMientras agonizo, nas que se suman asrupturas temporais e os cambios deenfoque narrativo para crear unhasuxesti�n de turbill�n que marea e con-funde.

Outras v�as da experiencia litera-ria moderna poden semellar quizais

menos aparatosas, pero non por isoresultan por forza menos transcenden-tes. Tralo cambio de �poca que se pro-duce nos �ltimos anos do XIX, vaiseimpor un programa xeral de experi-mentaci�n art�stica e literaria, que nonfar� sen�n incrementarse ata explotarno per�odo das vangardas. Pero estasson o momento m�is florecente dunhaebulici�n que estaba a desenvolversedesde vinte anos antes, polo menos. Eun trazo moi notable desa ruptura � oseu car�cter consciente, a�nda que nonsempre fose explicado coa mesma clari-videncia polos implicados nela.

Base com�n de t�dolos move-mentos modernos � a certeza de princi-piar unha batalla co propio instrumen-to de expresi�n, de maneira que, antesca cousa ningunha, o que se produce �unha aventura coa linguaxe. A antigaseparaci�n entre poes�a e prosa caer�esnaquizada, pois os creadores moder-nos xa non distinguen entre ambas e as�a actitude � hora de crear ser� deid�ntico e exquisito coidado. De formamoi coherente, poder� xudir ent�n aarela de fundi-los x�neros ou supera-los, o que vai traer consigo o nacemen-to da novela l�rica, na que o mesmoencaixan as Sonatas, de Valle-Incl�n, ouas novelas de Azor�n e Mir�, c�s deVirginia Woolf ou as do ciclo A la recher-che du temps perdu, de Marcel Proust.

Caracter�stica com�n a todas elas,e en xeral � literatura da modernidade,� o esquecemento da acci�n, da historiaque se conta, como elemento esencialou fundamental. Pola contra, o f�o na-rrativo enmagrece ata case desaparecer,




mentres que o interese se despraza cara�s reacci�ns dos seres de ficci�n anteeses feitos a mi�do evanescentes.Xorde o interese pola perspectiva e opunto de vista, pois a realidade deixade ser algo preestablecido e definido devez, e as�mese, en cambio, que tododepende do lugar desde o que se obser-va. Point Counter Point, de AldousHuxley, � significativa � respecto, a�ndaque o que encarna se presenta concar�cter xeral desde inicios de s�culo.

Como consecuencia do anterior,se a focalizaci�n narrativa se multipli-ca, o resultado tende a ser fragmenta-rio, e a sensaci�n de totalidade � queaspiraba a novela decimon�nica verasesubstitu�da pola precaria conciencia dotransitorio. Todo parece romper enanacos e os fragmentos resultantes danconta da crise do mundo moderno. Domesmo xeito, o interese polo Ôcar�cterÕdos personaxes dil�ese ata case desa-parecer, e pulular�n polas obras novas,en cambio, os homes sen vontade (caberecorda-lo Antonio Azor�n de La volun-tad, paradoxal t�tulo de Jos� Mart�nezRuiz), grises, unilaterais, unidimensio-nais, testemu�as da crise do ser huma-no, escindido, como xa vimos, entresecretos anhelos e torpes realizaci�ns.î novo personaxe daralle nome o t�tu-lo de Robert Musil: El hombre sin atribu-tos, se ben os trazos est�n xa presentesas� mesmo en La coscienza di Zeno, deItalo Svevo.

Un paso m�is darase cando o per-sonaxe novelesco deixe de ter identida-de, e se converta nun esquema ou unhasilueta, instalado adoito nun reino de

incomprensi�n que empurra � absurdoesencial. Kafka � exemplo impar destadirecci�n, dun lado coa deshumaniza-ci�n m�is radical posible, a mutaci�nde Gregor Samsa en insecto en La meta-morfosis; doutro, pola ca�da nun mundosen sentido, cunhas normas que, contodo, hai que cumprir con puntualida-de, en El proceso e El castillo.

Se a acci�n cede en importancia, opersonaxe perde interese e a referencia-lidade tende a cero, nada m�is l�xicoque a literatura se faga adoito autorre-ferencial. � o propio proceso de escritu-ra ou de creaci�n o que pode conver-terse en centro de atenci�n, de maneiraque o relato se torna especular, comoen Les faux-monnayeurs, de Andr� Gide.Xa non vai ser posible o relato inxenuo,que simplemente quere contar algo;pola contra, comezan a espesa-las ca-pas de sentido, de forma que, por outrav�a, volve formularse a obra como undesaf�o para o lector, que se ver� com-pelido a reco�ecer alusi�ns e referen-cias a outras obras, cando non a inten-tar monta-las pezas espalladas que selle ofrecen como un caos sen aparenteorde.

Esta literatura autorreflexiva eespecular, descubridora da mise-en--abyme, termo rescatado precisamentepor Gide para designa-la obra que sevolve sobre si, conv�rtese en metana-rraci�n. î tomar conciencia cr�tica de simesma, faise paradoxal e ambigua, eademais integra elementos par�dicoscon moita frecuencia (p�nsese s� nasparodias estil�sticas do Ulises). Ade-mais, � ter en conta o sistema literario


do que parte e no que se integra, abun-dar�n na obra as citas, homenaxes eevocaci�ns doutras obras literarias. Isto� o que explica a famosa acusaci�n deÔplaxioÕ que se levantou contra Valle--Incl�n, sen ter en conta que a evoca-ci�n doutros textos � un procedementoda arte moderna. O mesmo que o cadrodesde o cubismo pode integrar mate-riais alleos nunha colaxe, na obramoderna sucede algo similar. E istonon � privativo da prosa: a poes�a de T.S. Eliot ÑThe Waste Land, por exem-ploÑ � boa mostra desa espesura decitas e alusi�ns, que tam�n suman aparodia.

Co antecedente de Huysmans, anovela pode converterse outros� en

algo pr�ximo � vez � ensaio e � mani-festo. Novela-ensaio � La voluntad, xacitada, como o ser�n algunhas de P�rezde Ayala ou de Aldous Huxley, deG�mez de la Serna (El novelista) ou deThomas Mann (La monta�a m�gica).

En todo caso, subl��ase o car�cterde universo de ficci�n que o artefactoliterario pos�e, o cal pode chegar apotenciarse mesmo pola v�a de recla-maci�n, por parte do personaxe, dosdereitos de ser vivo, como en Niebla, deUnamuno, ou en Pirandello. As rela-ci�ns entre vida e literatura proclamano status fictivo desta, pero asemadealumean terreos in�ditos verbo da con-dici�n do ser humano concreto.


R. Gómez de la Serna e T. S. Eliot son dous expoñentes do uso instrumental das palabras.



A grande aventura da litera-tura do XX ser�, non obstante, a da linguaxe, como antes se apuntou. Esecami�o foi percorrido, en especial,polas vangardas, pero est� presente ent�dalas direcci�ns, ag�s nas m�s tri-viais. O creador � consciente do instru-mento que emprega, a palabra, o calnon quere dicir forzosamente que oresultado non sexa imprevisto ouincluso incomprensible para el mesmo.Como sinalou Eliot nos Four Quartets,ÒSo I find words I never thought tospeakÓ. A raz�n acheg�baa el mesmo,rememorando un verso de Mallarm�:ÒSince our concern was speech, andspeech impelled us / To purify the dia-lect of the tribeÓ.

No torrente vangardista poder�convivir o furor destructivo do Futu-rismo e do Dad� (contra a cultura, asintaxe e os museos) con f�rmulas m�isvinculadas � tradici�n, como o Crea-cionismo de Huidobro, non moi lonxedo esp�rito do Romanticismo, que, contodo, sinalaba o car�cter aut�nomo dapoes�a: ÒÀPor qu� cant�is la rosa? Áoh,Poetas! / Hacedla florecer en el poema./É/ El Poeta es un peque�o DiosÓ.

De t�dolos movementos da van-garda, no que sobresaen figuras senllei-ras, como Apollinaire ou Maiakovski, acorrente posiblemente m�is fecunda foio Surrealismo, non tanto na s�a verten-te ortodoxa que Andr� Breton teimabaen momificar con pretensi�ns pontifi-cais, como na s�a rica e variada e m�l-tiple ebulici�n. Nomes como os deAragon ou �luard son significativos deseu, pero ha terse en conta as� mesmo a

important�sima extensi�n cara a outrasmanifestaci�ns art�sticas, con nomesfundamentais na historia deste s�culo:Dal�, Bu�uel, Mir�, Magritte, ManRayÉ

A repercusi�n espa�ola das van-gardas non foi escasa nin demasiadoserodia. Revistas como Grecia, Vltra,Cosm�polis, AlfarÉ foron canle para adifusi�n e experimentaci�n, unido �sombra acolledora de Ram�n G�mezde la Serna como exemplo de actitudeaberta a toda novidade. A chamadaxeraci�n de 1927 desenvolver�a o queestaba en potencia e alcanzar�a unhadas obras m�is interesantes no campodo Surrealismo europeo, con Lorca,Aleixandre, Alberti ou Cernuda.

Case t�dalas manifestaci�ns ob-servadas ata agora poden ser acollidas,con m�ltiples matices e algunha excep-ci�n, dentro da li�a de atenci�n � indi-viduo ou de viaxe interior � procura doÔeuÕ que fomos mencionando. A outrav�a � a que dirixe a s�a mirada cara � colectividade, � Ôn�sÕ. Non se trataexactamente de cami�os enfrontados,sen�n m�is ben do resultado dunha or-denaci�n que permite estrema-lo terreopara obter certa claridade e orde, poloque � moi frecuente que a primeira ten-dencia revele tam�n aspectos sociais,mentres a segunda non desde�a ohome concreto.

En efecto, unha das dimen-si�ns herdadas do s�culo XIX foi a teo-rizaci�n dos problemas colectivos, que a formulaci�n do socialismo cient�-fico por Marx e Engels converteu en


doutrina. Sen se dar sempre unhaadhesi�n expl�cita ou t�cita a ela, � perceptible a existencia dunha podero-sa corrente literaria que se preocupapolos problemas da sociedade vista enconxunto. Presente en Gorki ou enMann, o mesmo ca nun dos creadoresde m�is poderosa e fecunda imaxina-ci�n, H. G. Wells Ña�nda que hoxe fica-ra impropiamente relegado a esa temi-ble categor�a que � a de autor de librospara a mocidadeÑ, adquirir� formula-ci�ns como a do unanimismo de JulesRomains, a novela social do primeiroSteinbeck ou a novela como expresi�nda colectividade que so�aba Valle--Incl�n2 e que tentou primeiro en LaGuerra Carlista e logo en El RuedoIb�rico, sen poder culminar tan tit�nicaempresa.

Esta preocupaci�n social non sig-nifica, de ning�n xeito, desinterese po-los aspectos formais e estructurais, e amera menci�n do noso don Ram�nprevennos disto. O Expresionismo dosanos vinte estivo cheo de resonanciascolectivas que se estenderon por t�da-las artes, e o mesmo as achamos na artepl�stica de Kirchner ou Nolde coma nocine de Murnau ou Lang, no teatro deKaiser e Toller ca na poes�a de Trakl ede Benn. A voluntaria deformaci�n queda realidade obxectiva se realizaba noExpresionismo daba conta das trampasque ameazaban o home. A isto poder�asumarse o labor de denuncia expl�cita,xa con fondo pol�tico, que se observaen Piscator, Brecht ou Grosz e que, co-

ma no debuxo deste �ltimo, pasa direc-tamente � caricatura.

Moitas destas formulaci�ns te�encomo n�cleo a cidade, a grande urbe,considerada como metr�pole xigantes-ca onde o individuo pasa a ser un merosumando, un ente unidimensional senprofundidade nin importancia. Acasofoi a novela Manhattan transfer, de JohnDos Passos, a primeira que conseguiuelevar a nivel de s�mbolo a entidadeinquietante da moderna Babilonia. Ointerese pola dimensi�n colectiva pro-seguir�a na s�a trilox�a U.S.A., boexemplo de incorporaci�n de t�cnicas eestratexias narrativas moi modernas �servicio dun interese metaliterario.

Non � estra�o que no pa�s onde seimpuxo unha revoluci�n de car�ctersocialista, a Rusia dos s�viets, se deraun gran pulo nesta segunda direcci�nque agora consideramos. Partindo dosuposto de que nunha situaci�n re-volucionaria deben nacer tam�n unhaarte e unha literatura revolucionarias,produciuse nos primeiros tempos pos-teriores a 1917 unha floraci�n decorrentes e propostas que trataban devincula-la experimentaci�n formal coanova situaci�n hist�rica en que o poboti�a asumido teoricamente a marchado seu destino. Esenin, Babel, Bul-g�kov, Maiakovski, Jl�bnikov, a car�nde homes de teatro e cine comoMeyerhold e Eisenstein, ou de artistascomo Rodchenko e Malevitch, e nonmenos a obra de te�ricos literarios


2 Véxanse as súas declaracións concordantes en Ramón María del Valle-Inclán, Entrevistas, conferenciasy cartas, ed. Joaquín e Javier del Valle-Inclán, Valencia, Pre-Textos, 1994, páxs. 287, 318-319 e 396.



como Jakobson, Eijenbaum, Tynjanov,Sklovski, vinculados � Opojaz e � C�rculo Ling��stico de Moscova, promoveron unha arte comprometidaco proletariado, pero que investigabanas formas e modos propios duntempo novo.

Todo isto viuse pouco a poucosofocado e pereceu � cabo baixo as acu-saci�ns de tendencias burguesas e des-viacionistas, que conduciron � silencio,� represi�n e �s veces � fusilamentodaqueles que non coincid�an coa novaortodoxia. Esta definiuse como Ôrealis-mo socialistaÕ, que, co pretexto de que oproletariado non estaba educado paracaptar formas complexas, canonizou am�is burocr�tica e vulgar copia servilda realidade obxectiva, sempre dispos-ta a dar bo exemplo cos seus ÔheroespositivosÕ, o que a converteu en para-digma de literatura edificanteÉ e �cabo in�til. A f�rmula converteuse enestereotipo Ñe o mesmo ocorreu enarte, arquitectura, m�sica, pinturaÉÑ,de xeito que se consagrou unha f�rmu-la retardadora, a do realismo decimo-n�nico, sempre vixiada pola autorida-de e que derivou nun seguimento cegodas directrices do Comit� Central dopartido. O optimismo oficial deu nunidealismo pr�ctico, arredado de calque-ra trazado dial�ctico, plano, romo, senconflictos a partir dos anos trinta.Anquilosouse por decreto todo asomode vida literaria, situaci�n que durouata ben avanzados os anos cincuenta.De toda a s�a producci�n a penas cabecitar El Don apacible, de Sh�lojov, comoexemplo rescatable.

Se nos detivemos en exceso enresumir un triste episodio que non me-rec�a tantas li�as en por si, foi porquegran parte dos debates ideol�xicos eliterarios desenvolvidos no segundotercio do s�culo XX han ter por forzacomo referente ese pano de fondo. �hora, pois, de entrarmos xa a conside-ra-lo segundo per�odo en que quixe-mos dividi-lo noso exame e que seestende polo tercio central do s�culo.Foi un tempo duro e dif�cil, sementadode horrores e miserias, que provoca asensaci�n, vista xa a centuria no seuconxunto, de se tratar dunha etapam�is escura c�s d�as que a enmarcan.

En efecto, non se asiste impune-mente a tormentas terribles sen que oespect�culo deixe de afectarnos. Aspurgas stalinistas, os forzados xu�zosautocr�ticos, o desenvolvemento dogulag ou campos de concentraci�n e aeliminaci�n daqueles que non coinci-d�an coa ortodoxia; a extensi�n dos fas-cismos e totalitarismos; a sangr�ahumana que supuxeron as sucesivasguerras, iniciadas pola civil espa�ola,seguida pola segunda mundial e man-tida por outras que foron a s�a conti-nuaci�n, como a de Corea ou a deIndochina; o holocausto ou proxecto deeliminaci�n xenocida de razas que seconsideraban inferiores ou malditas; arepresalia sobre poboaci�ns civ�s, conbombardeos e matanzas; a aparici�n deinstrumentos de destrucci�n masiva,como a bomba at�mica, e a s�a utiliza-ci�n sobre poboaci�ns indefensas: todoisto conforma un panorama que por


forza ti�a que provocar unha tristeresaca de pesimismo e desesperaci�n.

A cultura, que sempre responde �mundo no que xorde, por forza se viuinflu�da por tan negro ambiente. Nonpode explicarse o nacemento de filoso-f�as como a existencialista pola acci�ndunha �nica causa, pero � indubidableque a consideraci�n sartriana dos ou-tros como o inferno sintoniza con eseespecial desalento antropol�xico, noque o home � visto como Òser para amorteÓ. Na parcela concreta das letras,domina tam�n a m�is aceirada exhibi-ci�n da violencia e o nihilismo, que �sveces descobre a proposta dunha sa�dacase sempre incerta.

O que resulta case un�nime � oesquecemento dos xogos meramenteformais nos que as vangardas puideronderivar. Non se relegou a atenci�n �construcci�n est�tica, pois un artistaque prescinda dela resulta un imposi-ble l�xico, pero estaba claro que nanova etapa non val�a xa o mero diverti-mento epis�dico. Os signos de que ostempos estaban cambiando perc�bensecon claridade nos anos trinta, segundoamosan feitos tan relevantes como ocompromiso do Surrealismo coa revo-luci�n, a atenci�n xeral polo que oco-rr�a na Uni�n Sovi�tica Ñnon eran benco�ecidos todolos extremosÑ, a ten-dencia dos intelectuais e escritores aun�rense en Alianzas Antifascistas e,entre n�s, o xiro experimentado porautores tan significativos como Alberti,Lorca ou o Neruda que daquela estabaen Espa�a.

A partir dos anos corenta imoscontempla-la emerxencia dunha fondapreocupaci�n humana, encarada coamorte. D�maso Alonso poder� empe-zar un poema de Hijos de la ira: ÒMa-drid es una ciudad de m�s de unmill�n de cad�veres (seg�n las �ltimasestad�sticas)Ó. Pola s�a parte, Blas deOtero resumir� a s�a proposta: ÒDefi-nitivamente cantar� para el hombreÓ(Angel fieramente humano). Unha ondade interese pola colectividade est�nde-se entre escritores de diferentes xera-ci�ns, e se Vicente Aleixandre, no seupoema ÒEn la plazaÓ, pensa na posibi-lidade de fundirse nos demais, Òencon-tr�ndose en el movimiento con que elgran coraz�n de los hombres palpitaextendidoÓ, ata chegar a ser Ò�l tam-bi�n el un�nime coraz�n que le alcan-zaÓ (Historia del coraz�n), Jos� AngelValente evoca en ÒLa plazaÓ outra soli-dariedade, na que tam�n ÒAqu� / lat�aun solo coraz�n un�nimeÓ (Poemas aL�zaro).

A literatura que se crea a partir deagora, a�nda que non se refira demaneira directa a problemas colectivos,vai estar tinguida dunha especial vio-lencia, signo evidente da que domina-ba na vida real. Converteuse en t�picoaludir � proximidade que revelan d�asobras que non tiveron punto de contac-to na s�a xestaci�n, La familia de PascualDuarte, de Cela, e El extranjero, de Ca-mus, coas s�as mortes gratu�tas. Pero o aire de familiaridade non se cingue s�a estas d�as obras; a fascinaci�n po-lo sangue e, xa que logo, a presencia do vitalismo poderiamos achala per-




manente en Cela e as� mesmo en auto-res como Hemingway, C�line, Mal-rauxÉ

A evoluci�n de atrocidades a quepuideron conducir os extrav�os da ra-z�n explica que tam�n agora se desen-volva unha direcci�n literaria que pro-longa e afonda a li�a aberta por Kafka.Privados de apoio en ningunha agarra-doira l�xica, despr�gase o absurdocomo raz�n aparente do mundo, e noncabe esquecer que toda unha direcci�ndo teatro universal dos anos cincuentafoi denominada por Martin Esslincomo Ôteatro do absurdoÕ, na que intro-duciu autores como Beckett, Ionesco,Adamov, Genet, Albee ou Pinter, alg�n

dos cales tam�n escribiu narraci�ns, ena que tam�n poder�a figurar Grass. Ospersonaxes destas obras quedaron,polo xeral, reducidos a meros esque-mas. Non s� non hai xa caracteres, se-n�n que a penas hai trazo humano nin-g�n que permita identificalos oudistinguilos uns doutros. O proceso dedeshumanizaci�n do personaxe litera-rio, que nos anos vinte conflu�ra enalgo similar � traballo con monicreces,siluetas ou bonecos (Valle-Incl�n, oexpresionismoÉ), chega a un extremoe o creador agora a penas opera conmeros nomes, etiquetas baixo as calessemella non haber ren. E outros auto-res, en aparencia ben distantes, como o

Tanto Cela como Camús tinguen as súas obras dunha violencia gratuíta que estaba a acontecer na vida real.


mexicano Juan Rulfo ou o italianoBuzzati, trasladan � papel universosenigm�ticos non moi afastados.

Doutro lado, a constataci�n doscavorcos polos que se precipitara ohome neste s�culo levou a moitos �procura dunha obra que contribu�ra ainiciar un proceso de rexeneraci�n, nocal se revelara a condici�n humana e as�a situaci�n. Houbo unha forte vagade literatura que buscaba dar un senti-do moral, individual ou colectivo, aunha sociedade desesperanzada. A�naceu a idea do compromiso, que �sveces tivo unha lectura un tanto parcialou limitada, por pretender convertelaen instrumento � servicio doutras ins-tancias. A pol�mica entre Jean-PaulSartre e Albert Camus, a�nda que se sal-dou coa aparente victoria do primeiro,descubriu finalmente a actitude m�isfecunda do segundo, menos disposto aabdicar da s�a responsabilidade indi-vidual e moi preocupado polos proble-mas �ticos do home concreto.

En moitos pa�ses estendeuse estedesexo de implicarse nos problemasreais, e as direcci�ns foron moi distin-tas, desde a dun Orwell simpatizantedo individualismo anarquista ata adun Bertolt Brecht que propuxo unhaintelixente v�a de sa�da fronte � esque-matismo do realismo socialista; o seuteatro dial�ctico era unha aposta porunha literatura comprometida ata ofondo e de base marxista, pero que nonrenunciaba nin � experimentaci�n for-mal, nin � car�cter l�dico que a obra dearte sempre leva consigo. Noutros �m-bitos culturais, Buero Vallejo e Arthur

Miller representan ben a proposta dundrama que non renunciase a ser litera-tura e se constitu�ra en instrumento dereflexi�n para as s�as sociedades.

Ese prop�sito de encara-los lecto-res coa realidade directa do contorno �o que alicerza un movemento de anchadifusi�n neste tempo, o neo-realismo,que tam�n tivo a s�a canle no cine (Ro-sellini, Visconti, De SicaÉ). Nado enItalia, onde est�n alg�ns dos seus auto-res m�is representativos: Moravia, Pra-tolini, Pavese, esta corrente encontrounotable eco en Espa�a, tanto na narra-tiva (Aldecoa, Fern�ndez Santos,S�nchez Ferlosio), coma no cine(Bardem). E non ser�a impropio de to-do considerar como un eco algo sero-dio desta tendencia a formada polosÒangry young menÓ brit�nicos de fi-nais dos cincuenta (Amis, Osborne,Sillitoe); a linguaxe m�is libre destes eos seus temas sociais causaron sorpresae indignaci�n na anquilosada socieda-de brit�nica do momento.

Algo similar en canto � s�a reper-cusi�n social, pero fundada noutrasbases est�ticas e sociais, representa enNorteam�rica a Òbeat generationÓ. Conantecedentes en canto � tratamento dalinguaxe como J. D. Salinger, NormanMailer ou e. e. cummings, aparece nosanos cincuenta un grupo formado porAllen Ginsberg, Jack Kerouac e WilliamBurroughs, entre os m�is destacados,que supo�en unha aposta por unhaforma libre, unha literatura sen estruc-tura e unha vida sen barreiras, das quea novela On the road, do segundo, seconverteu en emblema. O inicio do de-




bate da contracultura, ou vida alterna-tiva � marxe dos circu�tos oficiais dasociedade, e a pol�mica xurdida polacreaci�n axudada polos alucin�xenos,como v�a para consegui-lo acceso a for-mas de percepci�n non usuais, achannestes autores os representantes detoda unha serie de ondas que se dispa-rar�an a partir de 1968.

En cambio, de signo diferente foia li�a francesa do chamado nouveauroman, na que se pretend�a unha supe-raci�n definitiva do psicoloxismo, peroque se concretou nunha enf�tica e abu-rrida serie de interminables descrici�nsde obxectos, das que non s� se aparta-ba calquera implicaci�n subxectiva donarrador, sen�n que a mi�do tam�ncarec�a da m�nima achega de interesenarrativo. Robbe-Grillet e Sarraute fo-ron os portavoces m�is destacadosdesta corrente que tam�n foi cualifica-da como Ôescola da miradaÕ, para des-tacar as� o peso do visual, que se fixa nasuperficie das cousas, de infinidade decousas que deberan transmitirlle � lec-tor os anacos de historia que case sem-pre se escamotea. îs poucos anos, estadirecci�n revelou a s�a condici�n dev�a morta, malia ter sido estra�amenteproposta como soluci�n para unhanovela social e comprometida, comofixo Juan Goytisolo a finais dos anoscincuenta. De todo o conxunto tal vezcaiba lembrar unha autora, MargueriteDuras, e outro que en rigor non entrana s�a ortodoxia, como Georges Perec.

O �ltimo tercio do noso s�culo,que por se-lo m�is pr�ximo ofrece adificultade dunha menor perspectiva,

descobre xa, sen embargo, alg�ns tra-zos que permiten tipificalo como m�isrico e variado c� anterior. Se cadra tenque ver con isto a paulatina destruc-ci�n de t�picos, apriorismos e supostosdogmas que � longo destes anos se veuproducindo. Unha aura de maior liber-dade creativa � perceptible nas m�isdiversas manifestaci�ns art�sticas, ata opunto de que nalgunha delas parecereinar m�is ben a confusi�n e a perple-xidade, como sucede hoxe mesmo coacreaci�n pl�stica, na que a pintura se vesubstitu�da por outras manifestaci�nsde interese dubidoso, como as instala-ci�ns.

Unha sacudida xeral produciuseademais en toda a cultura occidental comovemento xuvenil de 1968, que coin-cide, non por casualidade, coa fin dad�cada dos Beatles, a contracultura ca-liforniana, o flower power, o interese po-las m�sticas orientais e demais manifes-taci�ns que supo�en, antes ca nada, undesexo de marcar distancias coa aburri-da, aburguesada e gris civilizaci�n coaque chocaban. Incluso desde o puntode vista visual e dos costumes coti�ns,nada foi xa igual a como fora ata ent�n.Se a iso sum�mo-la transformaci�n quesup�n m�is tarde a ca�da do Muro deBerl�n, isto �, o derrubamento dos r�xi-mes do chamado Ôsocialismo realÕ, coadesaparici�n do Segundo Mundo e oaparente triunfo do capitalismo, en-front�monos cun momento de cambiosagudos e con consecuencias que a�ndanon se poden medir en toda a s�adimensi�n. Non � imposible que, visto


� luz do futuro, se acepte que o s�culoXX rematou en realidade en 1989.

Polo que toca �s letras, va-rias direcci�ns resaltan dentro do quesemella ser unha aposta xeral polacreatividade e o rexurdimento dosdesexos de experimentar. Ser� primeironos anos sesenta a explosi�n do cha-mado boom hispanoamericano, quenon � reducible a unha �nica f�rmula,a�nda que se pretendeu acollelo baixo atorpe etiqueta de Ôrealismo m�xicoÕ,que non di nada. Con percorridos dife-rentes, os seus autores aprox�manse nogusto pola narraci�n, no desexo decontar historias, e na com�n arela derenovaci�n formal. Son escritores devoz poderosa, na que pode elevarse ali�a comprometida coa realidade pol�-tica de Mario Vargas Llosa, quen, coas�a obra La ciudad y los perros (1962)abriu o cami�o para mostrar que sepod�a narrar unha obra que denuncia-ba fortemente unha determinada situa-ci�n social e pol�tica facendo uso dascomplexidades da conciencia, contra oque cr�a o estreito realismo social espa-�ol do momento; doutra banda, Ciena�os de soledad, de Gabriel Garc�aM�rquez (1967), mostraba a posibilida-de do mito nos nosos d�as.

Uns autores inclin�banse m�iscontra o experimentalismo, como oCort�zar de Rayuela (1963), outros bus-caban dar cauce a formas innovadoras,como a novela desde a segunda persoaen La muerte de Artemio Cruz, de CarlosFuentes (1962). En case todos a sombrade Faulkner se revelaba poderosa, e atachegar a ser dominante en Onetti, que

escribiu El astillero en 1962. O agobian-te mundo barroco do Paradiso, de Jos�Lezama Lima (1966) ti�a o seu contra-punto tam�n cubano no xogo coa linguaxe de Guillermo Cabrera Infante,co seu Tres tristes tigres de 1964.

O que destaca desta n�mina, quepod�a ser acrecentada coa menci�n deAlejo Carpentier, Jos� Donoso, Au-gusto Roa Bastos e outros moitos, �precisamente a s�a variedade e o seucar�cter torrencial. î longo dos anossesenta Ñd�cada na que se publicant�dolos t�tulos mencionadosÑ, supu-xeron un poderoso sopro liberador decors�s creativos e de l�mites na formade narrar. En Espa�a, tras alg�n mo-mento de incerteza, o exemplo destesautores confirmou no seu cami�o deexperimentaci�n alg�ns creadores quenunca se conformaran con repeti-lomesmo esquema; quizais o caso m�isclaro sexa o de Camilo Jos� Cela, quetam�n segu�a a s�a peculiar explora-ci�n polos abismos da conciencia enobras como San Camilo 1936 e que con-tinuar�a compo�endo logo alg�n dosuniversos narrativos m�is complexosna busca de raras harmon�as, que pare-cen rexidos polo ir e vir de motivosmusicais, como Mazurca para dos muer-tos ou El asesinato del perdedor. Tam�ncoincidiu no tempo o caso de Tiempo desilencio, de Luis Mart�n Santos (1962).

Emporiso, o esplendor hispanoa-mericano non xurd�a da nada, e exist�aun pouso anterior (Arguedas, Asturias,Artl, Alegr�aÉ) que explica o seu de-senvolvemento a partir dos sesenta.Tam�n de antes procede outro autor




cunha obra que pode ser tomada comoemblem�tica doutra das direcci�nsdeste per�odo. Jorge Luis Borges repre-senta � perfecci�n unha li�a de prosaproveitosamente constru�da, literaturi-zada, que encarna os avatares da posmodernidade. Baseada no xogointelectual, ten en conta a s�a propiamaterialidade e domina nela a referen-cialidade indirecta. Superadora dex�neros, � narraci�n, e ensaio, e inqui-sici�n. Ir�nica e aparentemente distan-te, s�bese literatura e cr�ase desde aliteratura, para mostrar que as pala-bras, a�nda sen cambiar, non din sem-pre o mesmo (ÒPierre Menard, autor deEl QuijoteÓ). Borges deu carta de natu-reza � pastiche, � simulaci�n, � falsoplaxio. Recolleu vellos mitos, como ode ÒEl AlephÓ e recr�aos para os pro-xectar como emblemas do noso tempo.A�nda que pareza simplemente xogar,unha fonda preocupaci�n se descobreno fondo: o mundo como labirinto, aidentidade. Como di en ÒBorges y yoÓ:ÒAs� mi vida es una fuga y todo lo pier-do y todo es del olvido, o del otro. Nos� cu�l de los dos escribe esta p�ginaÓ3.

Esta literatura que se sabe litera-tura e que est� orgullosa de selo poten-cia a s�a autorreferencialidade e coninsistencia nos encontramos con que senoveliza o proceso de creaci�n dunhanovela, coma na tetralox�a Antagon�a,de Luis Goytisolo. Pero � mesmo tem-po poderemos asistir � eliminaci�n doplano fictivo, para toparnos coa novelade non ficci�n, que inaugura Truman

Capote con A sangre fr�a, e que ten cul-tivadores como Norman Mailer e encastel�n Garc�a M�rquez con Noticia deun secuestro. Por ese cami�o de achega-mento entre narraci�n e xornalismocami�ar� tam�n Tom Wolfe, teorizadordo new journalism, que ter�a ampla in-fluencia no desenvolvemento dunhanova forma de escribir, m�is sincopa-da, �s veces pr�xima � mundo do pop,con autores como Raymond Carver ouPaul Auster.

Hoxe domina a incerteza e a con-fusi�n. Cada dous meses xorden co-rrentes novas que pretenden leva-lasnovidades � l�mite. A car�n de escrito-res que non saben escribir aparece oauxe dos adolescentes, e pode conver-terse en �xito o diario dunha nena dedoce anos. Se se pon de moda a narra-ci�n �tnica, p�dese premiar a Toni Mo-rrison, pero non � seguro que isto lleconfira perdurabilidade. � evidente opeso dalgunhas direcci�ns, como a danarraci�n fant�stica, con nomes tansinalados como Calvino ou Cunqueiro.Na moi frecuentada novela hist�ricanon sempre � doado diferenciar entre aobra de interese intr�nseco e a fabricada�s carreiras con intenci�n de best-seller.Se parece indiscutible un autor comoLampedusa, Àonde colocar� ma�� ahistoria literaria a Gore Vidal ou a Um-berto Eco, por non citar outros nomesm�is improbables?

En fin, nesta fin de s�culo en que semella establecerse una estra�aalianza entre o Ôpensamento �nicoÕ do

3 Ou como acaba o poema “Límites”, de El otro, el mismo: “Espacio y tiempo y Borges ya me dejan”.


neo-liberalismo e o Ôpensamento d�bilÕde certos heraldos da posmodernida-de, a literatura parece seguir gozandode boa sa�de. Fronte �s laios xerem�a-cos acerca de que a civilizaci�n audio-visual arrasa co costume de ler, � posi-ble pararse a pensar que antes de agoramoitas outras civilizaci�ns se basearonna imaxe, desde os asirios � Rom�nicoe o Barroco, e nesas sociedades non l�apracticamente ningu�n. Hoxe, en cam-bio, faino moita xente, probablementem�is ca nunca na historia da Huma-nidade. E � posible que, a pouco que opense, o home siga aferrado a esa estra-�a, curiosa e gratificante experienciaque sup�n dete-lo paso e suspende-lamarcha da vida coti� para ensumirseno que dixeron, con palabras que nonpoden ser superadas, alg�ns conx�ne-res que, plenos de experiencia e incapa-ces de calar, quixeron dar testemu�odunha forma de ve-lo mundo que ficouxa gravada para sempre. Iso � a litera-tura, e iso, probablemente, ha seguirsendo no s�culo XXI.

BIBLIOGRAFÍA

Bonet, J. M., Diccionario de las van-guardias en Espa�a (1907-1936),Madrid, Alianza Editorial, 1995.

Bradbury, M., El mundo moderno. Diezgrandes escritores, Barcelona,Edhasa, 1990.

Bradbury, M., e J. McFarlane, (eds.),Modernism. 1890-1930, Har-mondsworth, Penguin, 1976.

Brustein, R., De Ibsen a Genet: la rebeli�nen el teatro, Bos Aires, Troquel,1970.

Clurman, H., Teatro contempor�neo. DeBrecht a Pinter, de Nueva York aTokio, Bos Aires, Troquel, 1972.

Eco, U., Seis paseos por los bosques narra-tivos, Barcelona, Lumen, 1996.

Esslin, M., The Theatre of the Absurd,Nova York, Doubleday, 1961.

Fusi, J. P., Un siglo de Espa�a. La cultura,Madrid, Marcial Pons, 1999.

Gassner, J., Directions in Modern Theatreand Drama, Nova York, Holt,Rinehart and Winston, 1965.

G�mez de la Serna, R., Ismos, Madrid,1931.

Lodge, D., El arte de la ficci�n, Bar-celona, Pen�nsula, 1998.

Melchinger, S., El teatro desde BernardShaw hasta Bertolt Brecht, BosAires, Fabril, 1959.

Torre, G. de, Literaturas europeas de van-guardia, Madrid, Caro Raggio,1925.

ÐÐÐÐÐHistoria de las literaturas de van-guardia, Madrid, Guadarrama,1965.

Valency, M., The Flower and the Castle.An Introduction to Modern Drama,Nova York, Octagon Books, 1975.

Valverde, J. M., Del Romanticismo anuestros d�as, en Mart�n de Riquere J. M. Valverde, Historia de la




literatura universal, Barcelona,Planeta, 1968, vol. 3.

Varela J�come, B., Renovaci�n de la nove-la en el siglo XX, Barcelona,Destino, 1967.

Vargas Llosa, M., La verdad de las menti-ras. Ensayos sobre literatura, Bar-celona, Seix Barral, 1990.

Williams, R., El teatro de Ibsen a Brecht,Barcelona, Pen�nsula, 1975.


ÀP�dese falar s� de debuxo e pin-tura, mesmo que sexa nun balance,obviando as �ltimas cr�nicas de arterealizadas nas v�speras do ano 2000? Apregunta � pertinente � constatar queen moitas exposici�ns actuais de arte seensinan poucos debuxos ou pinturasnun panorama inzado das novas tecno-lox�as e Ôinstalaci�nsÕ de todo tipo. Seno canto de facelo cun interrogantecomezamos cunha afirmaci�n, diremosque � moi dif�cil tratar da pintura e odebuxo do s�culo XX sen facermosreferencia a cuesti�ns que atanguenoutras formas de arte.

As� mesmo, Àtr�tase de redacta-loepitafio de algo xa desaparecido oupodemos preguntarnos acerca dos ele-mentos que mante�en a s�a vixencia �marxe da inevitable evoluci�n formaldas obras? ÀQue cousas de todo o s�cu-lo permanecen vivas e cales quedaronrelegadas de vez � arquivo da memoriahist�rica?

ÀSegue a ser a arte algo inquietan-te e molesto para a maior�a? ÀPod�-monos desentender, darlle as costas �

arte e descansar tranquilos afirmandosucintamente que os artistas Òest�n atom�rno-lo peloÓ? ÀDeberiamos desen-cantarnos polo feito de que a arte sexaun fen�meno de consumo controladopor un f�rreo sistema do mercado?ÀSon os valores da arte simples lanza-mentos publicitarios con interesesexclusivamente comerciais?

Todas estas cuesti�ns p�densetratar constatando que moitas manifes-taci�ns da arte actual son unha conse-cuencia dos antecedentes do s�culoque deu cabo, no que o artista modernofoi case sempre un suxeito perigoso e,segundo unha expresi�n moi propia doper�odo, empe�ado en subverte-losm�is sagrados valores da sociedadeburguesa.

Nos �ltimos cen anos, o artista foivisto pola sociedade, entre outras cou-sas, como o enfermo, o desgraciado, oexc�ntrico, o amoral, o vagabundo, ovicioso, o solitario, o pallaso, se ben,paradoxalmente, como se afirmou res-pecto da obra e da dram�tica vida deVincent Van Gogh, � final, este pintor

267


A PINTURA E O DEBUXO NO SÉCULO XX. O MERCADO DA LIBERDADE

Lino Cabezas Gelabert* Universidade de Barcelona

* Catedrático de Debuxo.


268 Lino Cabezas Gelabert

no es m�s que un bello libro de la casaSkira, una magn�fica reproducci�n deBraun y Compa��a que pone el toquem�gico, definitivo, a la decoraci�n deuna sala elegante, una pel�cula al estilode Hollywood, una novela para lectores�vidos de extra�as aventuras, o una seriede cuadros colgados en un museo y vigi-lados por guardianes que los cuidancelosamente como lo que ya han llegadoa ser: valores, mercanc�as, objetos quedesencadenan la voracidad de los espe-culadores, de los millonarios1.

�, sen d�bida, un final sorpren-dente e inxusto para a vida de VanGogh, cortada co suicidio e que foi

unha odisea interior e unha das aven-turas humanas e art�sticas m�is impor-tantes dos tempos modernos; poucossegundos antes de morrer Vincent, senindicio ning�n de redenci�n, dic�alle �seu irm�n Theo: ÒFracasado unha vezm�is... A miseria non acabar� nuncaÓ.

A propia cr�nica da arte con-tempor�nea �, en gran medida, unha historia de luces e de sombras queincl�e loitas, incomprensi�n, condenase algunhas persecuci�ns que mobiliza-ron moitos medios na s�a contra, tantoespont�neos coma organizados.

ARTE DEXENERADA

Nun dos episodios m�is co�eci-dos, a estratexia propagand�stica doTerceiro Reich inaugurou en M�nic, o17 de xu�o de 1937, coa asistencia dopropio Hitler, a co�ecida exposici�nEntartete Kunst (Arte dexenerada), queser�a visitada por 2.009.899 persoas. Namostra recoll�anse seiscentas cincuentaobras de cento doce artistas que repre-sentaban o cubismo, o expresionismo,dada�smo, abstracci�n, etc.; unha mos-tra significativa das vangardas hist�ri-cas que o Terceiro Reich quer�a ridiculi-zar2.

Como confrontaci�n a esta expo-sici�n, pod�ase visitar paralelamente enM�nic outra mostra organizada ta-m�n polo r�xime nazi, a Grose Deuts-che Kunstausstellung 1937 (Grande

Figura 1. Prospecto do filme O tolo do pelo vermello,baseada na biografía de Van Gogh.

1 Fayad Jamís, “Introducción”, Cartas a Theo, Barcelona, Barral, 1971, páx. 9.2 Berthold Hinz, Arte e Ideología del Nazismo, Valencia, Fernando Torres, 1978, páx. 147 e ss.


Exposici�n de Arte Alemana). A�n-da que s� foi visitada por unha ter-ceira parte do p�blico que asistira � anterior, tivo a s�a continuaci�n noutras sete exposici�ns entre 1937 e1944. O propio Hitler interveu coa s�a censura na selecci�n das obras, e

no discurso de apertura da segun-da exposici�n afirmou: Òmi deber era pues, trazar una l�nea rigurosa y asignar al nuevo arte alem�n el �ni-co papel que puede jugar, oblig�n-dole a seguir el camino indica-doÓ3.

As d�as exposici�n de M�niccelebr�banse s� un mes m�is tarde daExposici�n Internacional de Par�s, on-de se lle mostraba � p�blico o Guernicade Picasso, unha pintura consideradapor moitos como a obra m�is impor-tante de todo o s�culo vinte. O cadrofora encargado polo Goberno da Se-gunda Rep�blica espa�ola, que se en-frontaba no ano 1937 contra � levanta-mento militar que orixinou a GuerraCivil. A pintura foi exposta no pavill�n

espa�ol da Exposici�n Internacional dePar�s no mes de xu�o dese mesmo ano.

O Goberno pretend�a dar a co-�ecer naquela mostra os ideais demo-cr�ticos e progresistas da Rep�blica,postos en perigo polo levantamento armado. O tema elixido por Picasso foi o bombardeo alem�n sobre a po-boaci�n civil da vila de Guernica, unha cidade desarmada e sen valorestrat�xico ning�n. Picasso pintou ocadro de grandes dimensi�ns en

A Pintura e o Debuxo no século XX. O mercado da liberdade 269

Figura 2. Goebbels e Hitler visitando no ano 1937 a exposición de Arte dexenerada.

3 Ibídem, páx. 171.



branco e negro, algo que pode evoca--las fotograf�as das cr�nicas de guerrada �poca.

Na mesma Exposici�n Universalde Par�s, os militares do golpe encabe-zados polo xeneral Franco, a trav�s dasxesti�ns do cardeal Gom�, participaronrepresentando a Espa�a de Burgos gra-cias a que o Vaticano, tal como lembraAlexandre Cirici,

le concedi� un espacio en el Pabell�nPontificio, en el que el pintor Jos� Mar�aSert realiz� un altar dedicado a la inter-venci�n de Santa Teresa de Jes�s en laGuerra Civil espa�ola. En una piedrasituada en lo alto de la esfera terrestre,Santa Teresa, asistida por un c�mulo deobispos, entre cruces desechas, lograbahacer descender del cielo un Crucifijoque aparec�a volando y alargando unbrazo desclavado hacia ella. El sueloestaba cubierto de cruces y muertos quelevantan las cabezas y abren los ojos antela maravilla. Este espect�culo milagrosoestaba encuadrado a los flancos por doscolumnas portadoras de la divisa impe-rial, PLUS ULTRA, y por un gran corti-

naje rojo. Por cierto que las dos columnaseran rojas y con el fondo de oro de la pin-tura, formaban el conjunto de la banderarojigualda. Ello fue motivo de protestadel gobierno franc�s, que reconoc�a toda-v�a como leg�timo el de la Rep�blica.Esta protesta oblig� a modificar el colorde las columnas, que fueron repintadasen negro4.

A victoria final dos militares dogolpe na Guerra Civil espa�ola � unhaclave para comprende-la persecuci�n eo rexeitamento das vangardas durantea dictadura de Franco, unhas vangar-das que se caracterizaran por abrir unforo de debate libre que ensinase a res-pectar unha cultura da democracia uti-lizando, moitas veces, unha arte did�c-tica como o teatro universitario de LaBarraca de Federico Garc�a Lorca. Ofusilamento do poeta granadino �comezo do golpe militar, a morte noc�rcere de Miguel Hern�ndez ou o exi-lio forzoso de Le�n Felipe son a dra-m�tica mostra na poes�a do destino davangarda durante a dictadura.

Figura 3. Cadro do Guernica de Picasso, 1937.

4 Alexandre Cirici, La estética del franquismo, Barcelona, Gustavo Gili, 1977, páx. 92.


î mesmo tempo fund�base enplena guerra a Oficina de Prensa ePropaganda baixo o terror do estrafala-rio xeneral Mill�n Astray, o mesmo queberrara ÒÁmuera la inteligencia!Ó naUniversidade de Salamanca en presen-cia de Miguel de Unamuno. Finalizadaa contenda, a cultura sufrir� tam�n atutela da censura da Igrexa que, desdeo s�culo XVII, non gozaba dun podertan extraordinario.

Igualmente nefasta para a arte foia dictadura comunista de Stalin; a eli-

minaci�n absoluta das vangardas xaera algo totalmente consumado naURSS dos primeiros anos trinta.Aniquilouse a arte moderna a prol dapropaganda. Un feito obxectivo pon enevidencia que os r�ximes totalitarios,non democr�ticos, independentementeda s�a ideolox�a, proscribiron a arte devangarda para adoptar como estilo ofi-cial o realismo academicista.

Como consecuencia de todasaquelas circunstancias, unha vez finali-zada a Segunda Guerra Mundial, asvangardas convert�ronse na expresi�ne na linguaxe oficial das democraciasvencedoras; a partir deste momento s�quedaba popularizar e converter nu-nha arte de masas o que fora ata ent�nunha arte minoritaria e carente de cal-quera protecci�n oficial. As vangardasfix�ronse arte oficial logo de morreren.

Prod�cese un xiro radical naaceptaci�n da arte; todo o que era sub-versi�n t�rnase espect�culo; a arte xanon provoca a ningu�n. Do mesmomodo que as pol�ticas econ�micas dei-xaron o seu lugar �s econom�as pol�ti-cas, as pol�ticas culturais ced�ronlle ositio � mercado da arte para convertelaen espect�culo e integrala no consumo.

Trala posguerra, desde os primei-ros anos sesenta a Arte Pop representao comezo da nova etapa na que a artepon os seus ollos nas imaxes do merca-do e a cultura de masas; o compromisocoa loita de clases e os conflictos sociaisficaran atr�s. Acu�ouse un concepto deindustria da cultura dominado polasleis do mercado.


Figura 4. Amor intellectuallis, retrato de Salvador Dalí porFederico García Lorca, contra 1927-28 (colección particu-lar, Madrid).



Figura 5. Andy Warhol, Latas de sopa Campell’s a catro cores. Serigrafía e acrílico sobre tea. ColecciónSonnabend, Nova York.


Os cidad�ns converteranse enconsumidores, nunha era, a actual, queve transformarse a pol�tica en xesti�n; acreaci�n ent�ndese en termos de pro-ducci�n; o entendido, o coleccionista eo afeccionado deixan paso � investidorque busca nos ÔvaloresÕ da arte unhaposibilidade m�is de facer rendibles oscartos.

AS ORIXES

Nos anos do nacemento da PopArt xa se pod�a facer unha historia datransgresi�n dunhas vangardas que �anquedando atr�s e nas que a pinturaacadara a capacidade extraordinaria deincidir e modifica-las ideas e moitosaspectos da vida coti�.

As cr�nicas remontan adoito ata1863 a orixe inmediata desa capacidaderevolucionaria da pintura: cando Ma-net expuxo no Sal�n dos Rexeitados dePar�s o seu Xantar campestre e provocouo esc�ndalo na cr�tica oficial e no granp�blico por representar dous persona-xes contempor�neos nun tema cl�sico,ademais de estar realizado cunha t�cni-ca pict�rica que romp�a drasticamentecoa tradici�n. En contraposici�n �rexeitamento do p�blico, agrup�ronseperante el, con admiraci�n, os novosartistas e os impresionistas consider�-rono como o seu mestre; comezaba as�a epopea da pintura de vangarda.

Neste punto hai que recordar queo termo vangarda � imprescindiblepara referirse e identifica-la pintura dos�culo XX; sen esquecer unhas conno-

taci�ns b�licas que fan referencia �parte dun ex�rcito que nas batallas vaidiante do corpo principal.

Deste modo, as vangardas art�sti-cas conc�bense como uns movementosculturais que se anticipan � seu propiotempo enfront�ndose �s ideas e gustostradicionais. Esta empresa conduciu econdenou os artistas a unha situaci�nde conflicto permanente, representadoa trav�s dos diferentes ÔismosÕ que con-cretan e balizan un percorrido hoxe xaremoto; unhas vangardas adxectivadascomo hist�ricas: Fauvismo, Expresio-nismo, Cubismo, Dada�smo, Surrealis-mo e Abstracci�n, entre outros.

O s�culo fina cunha situaci�n naque as exposici�ns das vangardas his-t�ricas e as �ltimas manifestaci�nsart�sticas se converteron nun espect�-culo de masas, patrocinado polos gran-des centros de arte das instituci�nsp�blicas e fundaci�ns privadas. M�isc�s propias obras, o interese dos me-dios de comunicaci�n c�ntrase narepercusi�n p�blica e o fen�meno demasas entendido como espect�culo.

A cultura cr�tica da arte das pri-meiras vangardas entra moi poucasveces en colisi�n coa sociedade actual.A est�tica converteuse en econom�a; osmuseos son parques tem�ticos de arteid�nticos �s de Disney World ou PortAventura. Pouco importa se son obrasorixinais ou reproducci�ns, pinturas ou esculturas, arte primitiva ou �lti-mas tecnolox�as; o p�blico cont�ntasecon ter estado al� sen entender ouimportar case nada do que viu, ag�s o




Figura 6. Folleto dunha exposición da Colección Carmen Thyssen-Bornemisza, 1999.


espect�culo dos visitantes mesmosnunha actitude reverencial e submisaante a cultura.

PROVOCACIÓN E ESPECTÁCULO

Nos mesmos d�as que recib�an oano 2000, en t�dolos medios de comu-nicaci�n, sen ser necesariamente pren-sa especializada en arte, se recoll�anmoitas cr�nicas do esc�ndalo provoca-do pola exposici�n neoiorquina Sen-sations. As� mesmo, os medios decomunicaci�n fac�anse eco doutra ex-posici�n, El arte de la motocicleta, abertano museo Guggenheim de Bilbao, au-gur�ndose como a de maior �xito entret�dalas celebradas ata a data no celeb�-rrimo centro de arte.

Os dous acontecementos p�denseexplicar en relaci�n co balance de todoo s�culo que se achega � s�a fin e quepretendemos abordar nestas li�as.

A exposici�n Sensations chega �sp�xinas dos diarios polo esc�ndalo e asmanifestaci�ns de repulsa representa-das por uns grupos de cidad�ns indig-nados. A diferencia desta, a exposici�nde motocicletas de Bilbao an�nciasecomo un flamante espect�culo no queparticipan estrelas do firmamento cine-matogr�fico. Estes dous fen�menosarrastran os seus antecedentes � longode todo o s�culo; a provocaci�n e oespect�culo foron, sen d�bida ningu-nha, d�as constantes fundamentais da

cultura do s�culo XX e da pintura enparticular.

Podemos lembra-los dous aconte-cementos. A exposici�n El arte de la motocicleta, aberta � p�blico no MuseoGuggenheim de Bilbao do 24 de no-vembro de 1999 � 23 de abril do ano2000 � a mesma que se celebrara ante-riormente no museo hom�nimo deNova York. Dese�ada polo arquitectoFrank Gehry, recoll�a cento dez motoci-cletas, veh�culo que, segundo os orga-nizadores Òrepresenta una met�foradel siglo XXÓ e quere ser unha maneirade resaltar outras formas de arte. Endeclaraci�ns � axencia EFE, ÒThomasKrenn, director del museo neoyorkino,resalt� que la motocicleta incorporamucho de los rasgos caracter�sticos delsiglo que termina: la tecnolog�a, la ve-locidad, la rebeld�a, la transformaci�n,el romanticismo, el riesgo, etc.Ó5

O acto inaugural en Bilbao contoucoa asistencia do actor Dennis Hopper,protagonista da m�tica pel�cula deÒmoterosÓ Easy Rider (1969). Xigan-tescos paneis reproduc�an fotogramasde pel�culas con actores en escenas demotocicletas: Gregory Peck, AudreyHepburn, Steve McQueen, MarlonBrando, Robert Redford e un longoetc�tera.

Polas mesmas datas, despois depasar por Londres e Berl�n, a expo-sici�n Sensations, desataba no Museode Arte de Brooklyn, un aluvi�n de recensi�ns en toda a prensa6. A


5 Axencia EFE, 26-06-1998.6 EFEDATA. Axencia EFE SA. 23-09-1999; 27-09-1999; 30-09-1999; 02-10-1999-08.00; 02-10-1999-

22.48; 09-10-1999; 01-11-1999; 15-12-1999.



exposici�n integraba un centenar deobras, entre pinturas, esculturas e tra-ballos multimedia e inclu�a imaxes deanimais diseccionados, esculturas cor-porais que amosan os xenitais ou mos-cas esmagadas, entre outros traballos.

Nos folletos de promoci�n adver-t�ase, non sen certa iron�a, ÒOs contidosda exposici�n poden causar trastornos,v�mitos, confusi�n, p�nico, euforia eansiedade. Se sofres de tensi�n alta, de-sordes nerviosas ou palpitaci�ns, debe-r�s consultar previamente o doutorÓ.

A pesar de todo isto, semella ques� o t�tulo dunha obra desencadeou a

pol�mica: A Sagrada Virxe Mar�a deChris Ofili, unha representaci�n daVirxe, de trazos africanos, salpicadacon excrementos de elefante e elemen-tos de car�cter pornogr�fico.

A exposici�n ter�a pasado m�isinadvertida sen a torpe e impagable co-laboraci�n dalg�ns responsables p�-blicos. O 23 de setembro, o alcalderepublicano de Nova York, Rudolf Giu-liani, cualificou de ÔenfermizaÕ a expo-sici�n e ameazou o Museo con suspen-de-las subvenci�ns municipais.

Inmediatamente despois, The NewYork Times publica que o alcalde ten

Figura 7. Fotograma da película de “moteiros” Easy Rider (1969).


dereito a denuncia-la exposici�n perodebe entender que a Primeira Emendalimita o que el pode facer contra a arteque desaproba.

O 27 de setembro, na catedral deSan Patricio, o cardeal John OÕConnordi na homil�a: ÒEstou apesarado poloque parece ser un ataque, non s� �Nosa Santa Madre, sen�n � relixi�n ensi mesma e dunha forma especial �Igrexa cat�licaÓ.

Pola s�a parte, o reverendoHerbert Doughtry, da Igrexa do Se�or,no mesmo Brooklyn, declara: ÒSe oalcalde quere manifesta-lo seu rexeita-mento pola exposici�n como cidad�n �unha cousa, pero dicir que vai utiliza--los mecanismos gobernamentais paracastiga-los organizadores, � algo que seachega � dictatorialÓ. ÒRecordando aVoltaire cando dic�a que a�nda que nonestou de acordo co que dis defendereiata a morte o teu dereito a dic�relo, creoque se poder�a aplicar � arte: nonentendo o que dis con esta obra pero

defenderei ata a morte o teu dereito aexpres�reloÓ.

Nunha das pancartas dos cat�li-cos radicais que se manifestaban contraa exposici�n l�ase: ÒHitler ti�a raz�ncando dic�a que hab�a que se desfacerda arte dexeneradaÓ. O 1 de outubro,The New York Times publicou un anun-cio a toda p�xina co apoio de persona-lidades do mundo da cultura a prol daindependencia do museo, Òdeploran-doÓ as intenci�ns do alcalde neoiorqui-no. Un mes m�is tarde, levado o con-flicto �s tribunais, a xu�za do distritoordenou � Concello restaura-los fondos� museo, afirmando que nin o alcaldenin o Concello pod�an Òcastigar, so-meter a represalia, discriminar ou san-cionarÓ a exposici�n. A xu�za tam�nsinalaba que Ònon hai asunto constitu-cional m�is grave c� esforzo por partedos funcionarios gobernamentais decensurar traballos de expresi�nÓ. ÒOalcalde e o Concello ameazaron cosseus actos a neutralidade que se requi-re do Goberno na esfera da relixi�nÓ,engad�a noutro momento a ma-xistrada.

En resumo: vemos c�mo nunhadestas exposici�ns predominaba o af�nde provoca-lo p�blico e a sociedade enxeral, mentres que na outra se tratabadun espect�culo que recorda os par-ques tem�ticos de atracci�ns do uni-verso de Hollywood.

Non obstante, nos postremeirostempos do s�culo XX deixouse atr�s oaspecto de maior importancia que ca-racterizou a arte m�is significativa da


Figura 8. Exposición Sensations no Museo de Artesde Brooklyn (1999-2000).



centuria: a s�a ideolox�a e a s�a impli-caci�n coas loitas sociais, convul-si�ns pol�ticas e conflictos b�licos de toda orde, como a expresi�n dunhascircunstancias hist�ricas moi particula-res.

OS MANIFESTOS

F�lase de literatura art�stica enreferencia �s x�neros literarios utiliza-dos en distintas �pocas para escribirsobre arte. As vangardas serv�ronsedun x�nero espec�fico: os manifestos.

Estes son, en xeral, escritos dirixi-dos � opini�n p�blica nos que se exp�ne prop�n alg�n proxecto concreto;neles decl�ranse tanto as cousas que sequeren como as que se rexeitan.

O seu contido acostuma conteralgunha proposta de cambio social,descubr�ndose a d�beda � manifestom�is co�ecido da historia deste x�nero:o Manifesto do Partido Comunista, publi-cado por Marx e Engels en 1848.

Enraizado nesta tradici�n, o 20 defebreiro de 1909 o diario Figaro publica-ba un dos m�is famosos: o Manifesto doFuturismo asinado polo poeta Mari-netti; nel, entre outras frases provoca-doras, pod�ase ler: ÒQueremos glorifi-ca-la guerra Ñ�nica hixiene domundoÑ, o militarismo, o patriotismo,o adem�n destructor dos anarquistas,as belas ideas que matan e o desprezoda mullerÓ.

Os ir�nicos e demoledores ata-ques � tradici�n e � pasado ti�an o seu

contrapunto positivo: o m�rito indiscu-tible de chama-la atenci�n da arte cara� vida moderna, algo que o academi-cismo de finais do s�culo XIX non deraafrontado e que o poeta Baudelaire xareclamaba no s�culo XIX: ÒUn pintor,un verdadeiro pintor ser� aquel queconsiga arrincarlle � vida moderna oseu lado �pico e nos faga ver e sentir enqu� medida somos grandes e po�ticoscoas nosas gravatas e os nosos zapatosde char�nÓ.

No manifesto de Marinetti procla-m�base:

Cantar�mo-las grandes multitudes axita-das polo traballo ou a sublevaci�n; asresacas multicolores e polif�nicas dasrevoluci�ns nas capitais modernas; avibraci�n nocturna dos arsenais e asobras baixo as s�as violentas l�as el�ctri-cas; as comellonas estaci�ns que engolenserpes fumegantes; as f�bricas pendura-das das nubes por medio dos cordeis dass�as fumaredas; as pontes de saltos deximnastas que choutan sobre a coiteler�adiab�lica dos r�os delourados; os paque-botes aventureiros que osman o horizon-te; as locomotoras de poderoso peito quepiafan polos carr�s, coma enormes caba-los de aceiro embridados por grandestubos e o esvarad�o voo dos aeroplanos,con h�lices que estralan coma as bandei-ras e coma os aplausos da multitudeentusiasta.

O futurismo consideraba nece-sario o esc�ndalo para crear unha novaarte onde as m�quinas eran a fonte de inspiraci�n. O Manifesto dos pintoresfuturistas do 8 de marzo de 1910, decla-raba nun dos seus puntos: Òque � mester varrer t�dolos temas xa gasta-dos, para expresa-lo torrente da nosavida de aceiro, orgullo, febre e veloci-dadeÓ.


A RUPTURA COA TRADICIÓN E OS SÍMBOLOSDUNHA NOVA ERA

Unha das constantes nas vangar-das hist�ricas ser�, precisamente, a s�avontade e conciencia de ruptura copasado, unha clave permanente du-rante todo o s�culo. Ata hai poucotempo, acordes con esta actitude, as cr�ticas de arte continuaban enxalzan-do como algo bo todo o que supu-

�a romper con..., renovar..., transgre-dir...

A tradici�n, a historia e o pasadoconsider�banse como un lastre do quedeber�a desprenderse o artista. A novaera precisaba e esix�a novos s�mbolos;no ano 1922 Gropius manifestaba naBauhaus que a s�a responsabilidadeera Òeducar hombres que puedan reco-nocer claramente, por sus caracteresfundamentales, el mundo en el que


Figura 9. Giacomo Balla, Velocidade dun automóbil + Luz (1913). Óleo sobre papel, Museo de Arte Moderna deEstocolmo.



viven, y crear, por medio de la uni�n desus conocimientos con sus fantas�as,formas t�picas que representen simb�li-camente su mundoÓ7.

A necesidade de novos s�mbolospara representa-los cambios de sensibi-lidade e as profundas transformaci�nssociais atoparon o seu acomodo na pin-tura abstracta, a revoluci�n m�is radi-cal e a achega de maior importancia,desde o punto de vista formal, para apintura moderna.

O comezo da pintura abstractaconvense en datalo en 1910, cando opintor ruso Wassily Kandinsky pintoua s�a primeira acuarela abstracta. Aconciencia do novo cami�o da pinturaest� perfectamente formulada nunhaco�ecida definici�n do pintor MauriceDen�s: ÒRecordemos que un cuadro Ñantes que un caballo de batalla, unamujer desnuda o cualquier otra an�c-dotaÑ es esencialmente una superficiede colores combinados en un ciertoordenÓ8.

A pintura abstracta romp�a coadependencia da representaci�n visualcoincidindo coa �poca dos descubri-mentos da psican�lise e da psicolox�ado inconsciente. Kandinsky formulabao seu Òprincipio da necesidade inte-riorÓ como un dos fundamentos b�si-cos da arte abstracta. Como consecuen-cia disto, Kandinsky titula algunhas

das s�as pinturas como Improvisaci�ns,defin�ndoas como ÒExpresiones, engran parte insconscientes y a menudorepentinamente formuladas, de hechosde car�cter interior; impresiones, por lotanto, de la Ônaturaleza interiorÓ9

O concepto de expresi�n antep�-�ase � de representaci�n que fora arre-batado e monopolizado pola fotogra-f�a. A relaci�n entre arte e fotograf�a �,precisamente, outra das claves paracomprender unha boa parte da pinturacontempor�nea.

Unha forma radical de pinturaser� a abstracci�n xeom�trica; nela aobra do pintor holand�s Piet Mondrianalcanza unha das maiores cotas de ori-xinalidade no panorama xeral da artecontempor�nea.

7 W. Gropius, “La vitalidad de la idea de la Bauhaus” (apuntamentos do 3 de febreiro de 1922 para unha cir-cular ós mestres da Bauhaus), recollida en, H. M. Wingler, La Bauhaus, Barcelona, Gustavo Gili, 1975, páxs. 69.

8 Citado en, J. Cassou, Panorama de las artes plásticas contemporáneas, Madrid, Guadarrama, 1961, páx.103.

9 W. Kandinsky, De lo espiritual en el arte, Bos Aires, Nueva Visión, 1956, páx. 115.

Figura 10. W. Kandinsky, Acuarela abstracta, coñeci-da como a primeira realizada polo artista (1910). Col.Sra. W. Kandinsky, París.


As s�as obras, ademais de identi-ficar perfectamente a est�tica dos ob-xectos e as estructuras contempor�-neas, relaci�nanse cunha actitude casem�stica de contemplaci�n do esen-cial. Mondrian, igual ca outros pinto-res contempor�neos, escribir� as s�asideas sobre a arte. No seu texto Reali-dad natural y realidad abstracta, unhaobra escrita en forma de di�logo entreun afeccionado � pintura, un pintornaturalista e un pintor abstracto, escri-bir�:

No debemos mirar m�s all� de la natura-leza sino, mejor, a trav�s de ella: debemosver m�s profundamente, nuestra visi�ndebe ser abstracta, universal. Entonces loexterior se convierte para nosotros en loque efectivamente es: el espejo de la ver-dad. Para llegar a ello es menester quenos liberemos del apego a lo exterior...10

O PAPEL DO DEBUXO

Analiza-las implicaci�ns do de-buxo no decorrer dos �ltimos cen anosaxuda a clarificar moitos aspectos daarte en xeral. P�dese lembrar que,desde o Renacemento, o disegno era aciencia da arte; o debuxo ÑdisegnoÑestaba considerado e concib�ase como opaso previo e necesario para proxectarcalquera obra de pintura, escultura ouarquitectura; a arte era susceptible deser pensada e predicible e o debuxoentend�ase nunha fase de estudio e pre-paraci�n, como a previsi�n da obrafutura.

Dando un xiro de cento oitentagraos, no s�culo XX a maior parte daarte considerarase como algo de ordesubxectiva, imprevisible e imposible deproxectar; o azar, a casualidade, o alea-torio, o arbitrario e o accidental sonvariables plenas de sentido para a novaarte. Picasso afirmar� nunha co�ecidafrase: Òeu non busco, eu encontroÓ. îartista g�stalle descubrir e sorprender-se diante dos achados que non foronprogramados.

Nun uso voluntario desta sensibi-lidade, radicaliz�ndoa, os surrealistasrealizan os seus Òcad�veres exquisi-tosÓ, consistentes en trazar sobre unpapel con varias dobras un debuxoentre diferentes persoas sen que nin-gunha co�eza a achega precedente

O Surrealismo avoga por unhaliberdade absoluta de inspiraci�n que


Figura 11. Piet Mondrian, Composición diagonal,Instituto de Arte de Chicago.

10 Piet Mondrian, Realidad natural y realidad abstracta, Barcelona, Barral, 1973, páx. 22.



ha de xurdir do inconsciente do indivi-duo. No primeiro manifesto de 1924,def�nese o Surrealismo como Òaqui-lo que a mente nos dicta cando sesuprime todo control da raz�n e sedeixa toda preocupaci�n est�tica oumoralÓ.

Trala pel�cula El perro andaluz de1929, en 1931, Salvador Dal� realiza asegunda pel�cula con Bu�uel, La Edadde Oro, o mesmo ano que prop�n o seum�todo Òparnoico-c�ticoÓ para integra--los impulsos da libido e as imaxes on�-ricas na creaci�n. A d�beda de toda aarte e a poes�a � Surrealismo manif�s-tase no reco�ecemento da absolutaespontaneidade creadora e autom�ticaque chega desde a figuraci�n ata osgraos m�is extremos da abstracci�n.

Como consecuencia destes ante-cedentes, na posguerra xorde con granforza nos Estados Unidos de Nortea-m�rica a chamada Action Painting, pin-tura de acci�n ou pintura xestual, daque Jackson Pollock � o m�is importan-te representante. El adoptou a t�cnica

do Dripping que consiste en derramarpingas de pintura sobre un soporte quemoitas veces se pon enriba do chan,para expresa-lo propio acto f�sico depintar na s�a relaci�n cos impulsos ps�-quicos do artista.

A obra destes artistas xestuaisenlaz�base coas correntes europeas doExpresionismo abstracto, a �ltima con-secuencia da pintura expresionista dospa�ses n�rdicos. O grito, c�lebre cadrodo pintor noruegu�s Edvard Munch,pode considerarse o emblema do Ex-presionismo que se manifesta no inte-rese pola paix�n e a liberdade emotiva.

Existen antecedentes: en 1907 ohistoriador Wilhem Worringer publica-ra a s�a Abstracci�n y empat�a, onde

Figura 12. Cadáver exquisito realizado por catro per-soas: Tzara, Hugo, Knutsen e Breton.

Figura 13. O pintor Jackson Pollock (1912-1956)realizando unha obra colocada sobre o chan.


sost�n que toda arte � basicamente sub-xectiva; � o mesmo autor que acu�a,por primeira vez, a palabra Ôexpresio-nismoÕ.

Segundo ese pensamento, a sub-xectividade p�dese expresar en m�lti-ples formas: hai personalidades doces,tranquilas, violentas, neur�ticas, bon-dadosas ou col�ricas. Todos estes tipospsicol�xicos e an�micos tam�n se po-den descubrir nas artes pl�sticas. Napintura expresionista, o denominadorcom�n � a liberdade absoluta dunhasubxectividade que se denuncia aprei-xada por unha sociedade que a reprimee da que cada autor intenta ceibarse.

Para o Expresionismo, a subxecti-vidade do propio individuo e a libera-ci�n contra a represi�n social encontraa mellor forma de expresi�n nas pintu-ras e debuxos er�ticos, o descubrimen-to do pracer sexual e a intimidade docorpo espido. Os debuxos er�ticos denus constit�en, deste modo, un dosm�is fermosos cap�tulos da arte detodo o s�culo XX; entre outros moitos,os mellores e m�is co�ecidos son os deRodin, Klimt e Schiele.


Figura 14. Edvard Munch, O grito, litografía deMunch en La Revue Blanche, 1894.

Figura 15. Egon Schielle, Muller espida coas pernasrecollidas, Graphische Sammlung Albertina, Viena.



ESTRUCTURAS E XESTOS

As interrogantes sobre os proce-sos de creaci�n non eran, en absoluto,algo novo para as vangardas; a revisi�nda funci�n do debuxo na creaci�n art�s-tica e na s�a relaci�n coa pintura v��a-se formulando moito tempo atr�s.Desde C�zanne, de forma expl�cita, naarte, a concepci�n dunha obra non sepod�a entender � marxe da s�a realiza-ci�n; segundo el, unha expresi�n nonpod�a ser nunca unha traducci�n dealgo realizado anteriormente; para estepintor, o debuxo non � independenteda pintura, Òo debuxo e a pintura nonson xa factores distintos; deb�xase talcomo se pinta: canta m�is harmon�a hainas cores, tanto m�is preciso se fai odebuxoÓ11. Insistindo nestas ideas, odebuxo pasa a considerarse na artecontempor�nea como algo intr�nsecoen t�dalas obras, ou como unha obraen si mesma e non como algo instru-mental, � servicio doutra t�cnica art�sti-ca posterior m�is elaborada.

O debuxo racionaliza o conceptode estructura na representaci�n danatureza; nesa direcci�n C�zanne for-mula a s�a co�ecida sentencia: Ònanatureza todo est� modelado segundotres formas fundamentais: a esfera, ocono e o cilindro. Hai que aprender apintar esas figuras tan simples, e logopoderase face-lo que se queiraÓ. Nestaafirmaci�n quix�ronse ve-los antece-dentes do Cubismo formulado por

Picasso e representado pola obra m�isrevolucionaria de todo o s�culo, desdeo punto de vista formal: As se�oritas deAvi��n, pintado en 1907.

A idea de concreci�n e precisi�ndo debuxo vese afectada polo conceptode acabado que tam�n sofre unhatransformaci�n importante; a frase dePicasso na que afirmaba que unha obrarematada � unha obra morta, ilustraperfectamente o cambio de sensibilida-de. Unha obra de arte debe evocar,suxerir; unha caracter�stica da arte con-tempor�nea e unha idea est�tica que foidesenvolvida por Umberto Eco no seuensaio Opera aperta, do ano 1962. Para oautor italiano a apertura � a posibilida-de de m�ltiple interpretaci�n dunhaforma, entendendo como forma ocampo dunha posibilidade. Eco afirma:

nos preguntamos con leg�tima esperanzasi la proposici�n que hace el arte con-tempor�neo de un ejercicio continuo dela libre elecci�n y de ruptura consciente[...] no representa un instrumento deliberaci�n que no act�a ya s�lo al nivelde las estructuras est�ticas consideradasabstractamente en su evoluci�n hist�ricay formal, sino al nivel de una educaci�ndel hombre contempor�neo para la auto-direcci�n12.

Nesa busca da autoafirmaci�n, aarte contempor�nea valorou a expresi-vidade a trav�s do xestualismo. Enmoitos centros de ensino propo��ase-lles �s estudiantes libera-las s�as forzasexpresivas e creativas, desenvolverunha personalidade activa, espont�neae sen inhibici�ns; pretend�ase adquirirun co�ecemento non exclusivamente

11 Citado por, Maurice Merleau-Ponty, “Le doute de Cézanne”, en Temps Modernes, París, 1946.12 Umberto Eco, Opera aperta, Milán, Bompiani, 1962. Traducción española: Barcelona, Barral, 1965, páx.

127.


intelectual sen�n emocional. Nesecomportamento expresivo prim�banseos aspectos puramente motores.

En consecuencia, o debuxo tam�nse vai concibir, polas s�as implicaci�nsde expresi�n caligr�fica e autogr�fica,como a pegada persoal do autor.C�mpre lembrar que o termo gregographidos ser�a o equivalente da nosapalabra debuxo, a�nda que significa ta-m�n escritura, o que pon en evidencia aorixe com�n da escritura e o debuxo.

A escritura non s� comparte codebuxo cuesti�ns de orde est�tica; acaligraf�a Ñetimoloxicamente bela es-crituraÑ � tam�n a pegada da acci�nf�sica de cada individuo e reco��cesecomo o m�is propio e irreproducible,as� como a manifestaci�n da orde sub-xectiva da persoa, a marca onde semanifesta a personalidade do autor. Agrafolox�a pretender�a atender eseaspecto na escritura. As novas tecnolo-x�as van po�er en crise estes conceptos� prescindir da acci�n manual directaou deixala simplemente mediatizada.

O horizonte que se albisca para ovindeiro milenio xa � un feito presente;unha arte e unha cultura en xeral defi-nidas pola comunicaci�n e a informa-ci�n da Rede, onde o importante non �a obra �nica e singular, a s�a exclusivi-dade, sen�n a s�a m�xima difusi�n atrav�s do n�mero de ÔvisitantesÕ dapropia Rede. Do mesmo modo que oscl�sicos dic�an que na arte era m�isimportante o veros�mil c� verdadeiro,na sociedade actual � m�is importanteo acto medi�tico producido c� propia

realidade. O papel da Academia tradi-cional est� ocupado por unha trama dexestores de centros oficiais de arte e osmedios de difusi�n das imaxes. O crite-rio do espectador bas�ase na mesmainformaci�n da televisi�n ou as revistasespecializadas que difunden as imaxes.

O futuro inmediato da arte seme-lla estar tam�n en Internet; a continua-ci�n do debate sobre a liberdade naarte establecerase nel; nos seus logros emiserias a d�beda con respecto �s con-quistas do �ltimo s�culo � m�is ca evi-dente.

Como resumo de todo o ditopodemos conclu�r transcribindo unhainformaci�n do soci�logo Manuel Cas-tells, referente a que nos Estados Uni-dos o Tribunal supremo protexeu conreiteradas sentencias a liberdade deexpresi�n en Internet, algunha das ca-les chega a dicir que Òos cidad�ns te�endereito constitucional � caos na s�alibre expresi�nÓ.

BIBLIOGRAFÍA

Argan, G. C., El arte moderno, Valencia,Fernando Torres, 1975.

Baron, S., ÒDegenerate ArtÓ, The Face ofthe Avant-Garde in Nazi Germany,Nova York, N. H. Abrahams,1991.

Cassou, J., Panorama de las artes pl�sticas contempor�neas, Madrid,Guadarrama, 1961.




Cooper, D., e G. Tinterow, The EssentialCubism. Braque, Picasso & theirFriends 1907-1920, The TateGalery, 1983.

G�mez Molina, J. J., Estrategias del dibu-jo en el arte contempor�neo, Madrid,C�tedra, 1999.

Huges, R., The Shock of the New. Art andthe Century of Change, Londres,British Broadcasting Corporation,1980.

Hulten, P., Futurismo & Futurismi,Mil�n, Bompiani, 1986.

Lynton, N., Historia del arte moderno,Barcelona, Destino, 1988.

Rubin, W. S., Dada & Surrealist Art,Londres, Thames and Hudson,1969.

Whiting, C., A Taste for Pop. Pop Art,Gender and Consumer Culture,Cambridge University Press,1997.


O exercicio da docencia universi-taria ten, entre outras moitas satisfac-ci�ns, a de poder explicar determina-das materias que nos fan reflexionarsobre amplos campos de estudiodunha maneira conxunta. No contextoda posta en marcha da disciplina deHistoria da Arquitectura Contem-por�nea, materia optativa do actualplan de estudios de Historia da Arte naUniversidade compostel�, xurdiron, �f�o das clases dadas no curso 1999--2000, alg�ns ÔapuntamentosÕ que sonagora publicados nesta REVISTA GALEGADO ENSINO co �nimo de ofrecer puntosde vista susceptibles de seren compar-tidos con outros docentes e estudiososque se aproximen a esta tem�tica.

I. A MODO DE INTRODUCCIÓN

UN MUNDO XURDIDO DA REVOLUCIÓN INDUSTRIAL

As consecuencias do que xeneri-camente se denomina Revoluci�n In-dustrial prol�nganse dalg�n xeito na

arquitectura do XX que, en certa ma-neira, v�n a extrae-las debidas conse-cuencias dun proceso cuns efectos quese introducen na centuria aqu� conside-rada.

En directa relaci�n con ese proce-so industrializador han de valorarsedous feitos de singular importancia.Por unha banda, o crecemento, moitasveces vertixinoso, das cidades, o quesup�n a realizaci�n dunha morea deconstrucci�ns dentro dunha din�micaque se mant�n � longo do s�culo XX.

Por outra, hai que ter en conta aaplicaci�n � arquitectura de toda unhaserie de novos materiais que se vanincorporando, paseni�amente, � histo-ria da construcci�n. Neste sentido, haique dicir que tanto a calidade dos ma-teriais coma a s�a adaptaci�n a laboresarquitect�nicos xeran unha chea de en-saios. En calquera caso, debe de consi-derarse que a incorporaci�n de todotipo de inventos � concreci�n de edifi-cios sup�n un experimentalismo que,como modo de concibi-la Arquitectura,ten, � verdade, un amplo desenvolve-

287


APUNTAMENTOS SOBRE A ARQUITECTURA DO SÉCULO XX

Jos� Manuel Garc�a Iglesias*Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Historia da Arte.


288 José Manuel García Iglesias

mento no s�culo XIX e tam�n, comonon, na seguinte centuria. As� pois, nosdous �ltimos s�culos, quen analice ahistoria da Arquitectura atopar� moi-tos exemplos nos que se percibe un tra-ballo concibido a partir de soluci�nsnon experimentadas abondo e, xa quelogo, cuns resultados claramente me-llorables.

O emprego, po�o por caso, devidros de notables dimensi�ns xa des-de comezos do XIX ir� xerando unhanova consideraci�n das posibilidadesde ilumina-lo que a partir dese mo-mento se edifique. Materiais como oformig�n armado ter�n, como ben sesabe, todo un complexo proceso deensaios que non facilitar�n unha boaaplicaci�n � Arquitectura ata despoisde 1900.

Non hai que esquecer, polodemais, a importancia que tiverondiversos modos de intercambiar infor-maci�n dunha maneira habitual funda-mentalmente a partir da segunda meta-de do XIX, cunha eficacia difusora quese mantivo en li�as xerais � longo doXX. Est�monos a referir � papel desen-volvido tanto polas exposici�ns uni-versais coma por aquelas revistas eoutras publicaci�ns que formularonmoitas veces, cunha certa vocaci�ninternacional, propostas sobre o pre-sente e o futuro da Arquitectura enten-dida cada vez m�is inmiscida nunpanorama art�stico xeral no que tenunha importancia maior, co paso dotempo, o concepto de interrelaci�n dasartes.

DA HISTORIA Á VIDA: O ECLECTICISMO E AS PRIMEIRASCONTRIBUCIÓNS DO MODERNISMO

� ben co�ecido que as �ltimasd�cadas do XIX te�en no chamadoeclecticismo unha das s�as formas deconstru�r que debe de considerarsepracticamente dominante. O punto departida de todo un repertorio de estilosque se poden utilizar sen maiores limi-taci�ns producir� un tipo de cidadeque medra compaxinando unha certahomoxeneidade formal e un desexadograo de monumentalizaci�n que v�nda man desa ÔhistoriaÕ que se lle aplica� construcci�n. Non hai que esquecerque as novas edificaci�ns ecl�cticasempregan moitas veces novos mate-riais achegados polo proceso industria-lizador que contextualiza a sociedadeda �poca.

Os moi diversos modernismosque poden estudiarse fundamental-mente en Europa, pero tam�n enAm�rica, poden entenderse, xa a partirda �ltima d�cada do XIX, como uncambio substancial que ofrece unhadeterminada alternativa a ese eclecti-cismo dominante. Tense explicado omodernista no eido arquitect�nicocomo unha reacci�n esteticista contra aRevoluci�n Industrial e tam�n contraos historicismos e os academicismos enxeral.

Desenvolverase o primeiro mo-dernismo manifestando unha confian-za destacable no emprego dos novosmateriais, algo que se fai neste casocompatible cun interese notable poloque se pode subministrar � mundo da


construcci�n desde as Escolas de Artese Oficios, o cal implicar� a aplicaci�nde resultados propios de tal tipo deestudios nas obras que se levan a cabocon estas novas premisas. A valoraci�n,igualmente, do imaxinario, do simb�li-co, e unha interpretaci�n moi libre danatureza outorgan ideas e formas aunha Arquitectura modernista que falacon linguaxes distintas nos diferenteslugares en que se desenvolve.

O aut�ctono e tam�n o ex�ticove�en a marcar �mbitos de intereseque, pola s�a condici�n, se afastan doque puidera entenderse como estiloshist�ricos tidos en conta polos eclecti-cistas. E cando entre os arquitectosmodernistas nos atopamos con posi-bles formas vinculadas cun determina-do estilo do pasado, adoitan estar trata-das cun grao de liberdade e unha cargaimaxinativa tan grande que o resultadoacadado pouco ten que ver co que xul-gamos como interpretaci�n dun eclecti-cista.

Tanto ese posible punto de parti-da dunha valoraci�n fundamental-mente imaxinativa dun repertorio decariz hist�rico coma o seu interesepolos resultados dunha arquitecturapopular propia, as� como esa valora-ci�n que se fai do artesanal, non deixande ser acentos que poden ser analiza-dos en moitas ocasi�ns como froitodunha ideolox�a nacionalista subxa-cente en determinadas culturas queconcentran os seus esforzos constructi-vos no modernismo; o caso catal�n haconsiderarse, neste sentido, claramenteparadigm�tico.

2. O ACONTECER ARQUITECTÓNICO ENTRE 1900E 1930

O RACIONAL E O IRRACIONAL COMO DIMENSIÓNSDUNHA NOVA LINGUAXE ARQUITECTÓNICA

O variado panorama de soluci�nsconstructivas que poden albiscarse acomezos de s�culo sup�n a concreci�ndunhas moi diversas tipolox�as queresponden, bastantes delas, a criteriosnos que imperan principios que, xene-ricamente, poden considerarse raciona-listas e outras desenvolvidas desdeposici�ns opostas a tales principios.

Desde ese entendemento amplodo racional deben contemplarse todasaquelas edificaci�ns que responden xaa formas preestablecidas, moitas delasde ra�z ecl�ctica, e tam�n aqueloutrasnas que, sen esquece-las esencias docl�sico, tenden a xerar unha arquitectu-ra nova xa pola v�a de principiar unproceso de desornamentaci�n, xa polade profundar na configuraci�n dungusto novo baseado en principios fundamentalmente de orde funcional e, moitas veces, de abaratamento decustos.

Pero tam�n nos primeiros compa-ses do s�culo existe un moderno xeitode ve-la arquitectura, que v�n da man do modernismo Ñou art nou-veauÑ, que desenvolve agora todo unmundo formal baseado na utilizaci�nde c�digos onde priman os valores donatural, a asimetr�a, o interese polo bofacer artesanal e un rico repertorio de posibilidades xeradoras dunha

Apuntamentos sobre a Arquitectura do século XX 289



arquitectura que tende a unha exube-rancia imaxinadora de vida.

A aplicaci�n de ornatos de condi-ci�n modernista a un tipo de edifica-ci�n fundamentalmente ecl�ctica �,tam�n, unha cuesti�n ent�n considera-da. En calquera caso, a existencia dedous aut�nticos polos entre os quemove-la formulaci�n arquitect�nicapode dar lugar a moi variadas posi-ci�ns que mesmo dar�an chegado afacerse compatibles no desenvolve-mento dunha mesma construcci�n.

Deste xeito, o racional e mailoirracional son d�as opci�ns que podenter cadanseu lugar incluso no discursodo mesmo arquitecto, chamado agora,no comezo do s�culo, a cuestionarsepolo menos unha serie de supostos �hora de concibi-lo seu traballo. Queagora se pondere a conveniencia doracional, o funcional, o internacional, oorg�nico debe leva-lo profesional daArquitectura, obviamente, a preguntar-se pola conveniencia de ÔinventarÕ, sin-xelamente, unha maneira de facer quete�a unha certa dose de novidade.

Van ser unha serie de arquitectosnacidos sobre 1870 os chamados amoverse entre eses dous tipos deopci�ns que cabe considerar desde ostermos de modernismo e protorracio-nalismo. As�, nalg�ns traballos deCharles Rennie Mackintosh (Escocia)ou de Joseph Hoffman (Austria) p�de-se apreciar c�mo se fan compatiblessoluci�ns propias de �mbalas corren-tes. Tanto na Escola de Arte deGlasgow (1904-1909), no primeiro caso,

coma no Palacio Stoclet (1905-1911), nosegundo, vense soluci�ns que unhasveces se entenden desde un criterio eoutras doutro. Pola personalidade dequen as formula, os resultados obtidosnon deben considerarse, en absoluto,como propios dunha posici�n de s�nte-se sen�n m�is ben como testemu�odunha disxuntiva na que se encontrane que finalmente levar�, dunha manei-ra dominante, a tomar, sobre todo,posici�ns a prol daquelas opci�ns cua-lificables como racionalistas.

Nalg�n caso, entre esa xeraci�nde artistas que nacen contra o 1870p�dense citar figuras claramente vin-culadas � racionalismo. Precisamentenese ano nace Adolf Loos, quen a finsdo XIX se encontra nos Estados Unidose co�ece directamente as experienciasda chamada Escola de Chicago. � bensignificativo con respecto � seu pensa-mento a s�a aseveraci�n de que Òoornamento � forza de traballo desper-diciada e, por iso, sa�de desperdiciada.As� foi sempre. Hoxe significa, ade-mais, material desperdiciado e �mbalascousas significan capital desperdicia-doÓ. Estamos pois ante unha posturaclaramente representativa do que podeentenderse como unha voluntaria lin-guaxe da renuncia a prol de novoshorizontes na busca dunha in�dita for-mulaci�n arquitect�nica que o mesmoLoos considera allea � que � propia-mente unha actividade art�stica; nestesentido chega a expresar que Òa arqui-tectura non � unha arteÉ calqueracousa que te�a unha finalidade concre-ta est� exclu�da do �mbito da arteÉÓ.


DOUS PUNTOS DE VISTA CONTRASTABLES: OS ESTADOSUNIDOS E FRANCIA

Nas figuras dun norteamericano,Frank Lloyd Wright (1867-1930), e uneuropeo, Charles-�douard Jeanneret ÑLe CorbusierÑ (1887-1965), a histo-ria da arquitectura do XX ten dousautores que souberon desenvolver unpensamento en constante renovaci�n �longo das s�as traxectorias. Eviden-temente, non poden subtraerse �mba-las biograf�as, sobre todo nos seusmomentos iniciais, dunha l�xica cone-xi�n co que as s�as respectivas culturasÑa norteamericana e a europeaÑ fra-guaran, no que a aspectos renovadoresse refire, nos �ltimos anos. As�, a rela-ci�n entre o primeiro Wright e Sullivan� evidente, como tam�n o � a dun LeCorbusier inicial co traballo de arqui-tectos como Garnier, Perret, Behrens ouo propio Hoffmann.

Existen, non obstante, no ambien-te sociocultural, unha serie de circuns-tancias que animan � concreci�n dunhaArquitectura renovada que, en xeral,v�n a considerarse como a propia xa domovemento arquitect�nico moderno.A carreira imparable dos progresos t�c-nicos ofrece, d�a a d�a, novas posibili-dades de dicci�n arquitect�nica.

Por outra parte, vanse forxandoante o profesional da construcci�nnovas esixencias, presentadas en oca-si�ns como novas tem�ticas Ñporexemplo, edificios de oficinasÑ paradesenvolver, moitas veces, en tama�osantes impensados, o que, entre outras

cuesti�ns, xesta a necesidade de novaslecturas.

Tam�n, e en relaci�n co puro exer-cicio da edificaci�n, hai que ter enconta o feito de que a utilizaci�n denovos materiais sup�n, consecuente-mente, a posta en marcha de novas lin-guaxes. O entendemento da reflexi�nno eido da Arquitectura dentro dunÔterritorioÕ art�stico de horizontes m�isamplos leva os profesionais m�is crea-tivos a teren en conta as capacidadesintr�nsecas doutras linguaxes. � o casoda pintura, que nos primeiros compa-ses do XX resulta tan renovadora e queofrece, xa que logo, posibilidades �soutras artes moi dignas de ser tidas enconta.

Tense relacionado unha parte daindubidable achega de Wright co queben pode denominarse a est�tica dam�quina. No caso de Le Corbusier haique destacar sobre todo as s�as expe-riencias co formig�n armado e as s�asteor�as urban�sticas. En �mbolos casosha de valorarse como moi importante opeso das s�as formulaci�ns te�ricas,algo que fundamenta non s� a s�a pro-pia obra sen�n que tam�n v�n marcar,� tempo, unha direcci�n que � tida enconta por unha parte substancial daarquitectura do seu tempo.

Contra o 1910, e co destacadopapel destes dous arquitectos, comezaun tempo para a Arquitectura quealg�ns tratadistas consideraron desdeunha �ptica com�n que pode valorarsedesde o termo purismo. Daquela, aspalabras clave que se empregan nun




contexto internacional non son outrasque as de Ôm�quinaÕ, ÔindustriaÕ, Ôestan-darizaci�nÕ e Ôplanificaci�n racionalÕ.

Unha corrente que ten, nestemomento, un especial interese naArquitectura � a que se co�ece comofuncionalista. Desde este contexto al�-dese �s veces a unha Ôlei do aforroÕ queleva, po�o por caso, a realizar edificioscon teitos baixos e a emprega-lo brancona pintura de interiores. Aquela co�eci-da frase de Le Corbusier pola que sesinala que Òa casa � unha m�quina parahabitarÓ � abondo representativa � res-pecto.

A opini�n de Wright, mantidanunha conferencia pronunciada por1901 ÑÒArte e oficio da m�quinaÓÑmanifestando unha aceptaci�n dam�quina como un instrumento impor-tante no proceso do dese�o �, tam�n,sumamente significadora dun novotalante. Que sinale, polo demais, a sin-xeleza como un obxectivo �, as�mesmo, obviamente caracter�stico.Marca, neste aspecto, para o labor doarquitecto, posici�ns paralelas �s dunCez�nne Ñque considera a naturezamediante o cono, o cilindro e a esfe-raÑ.

Le Corbusier sup�n tam�n unnovo modo de entende-la forma deconstru�r. As s�as consideraci�ns sobreo papel da columna ou do piar sobre aindependencia funcional do ÔesqueletoÕe do muro, a s�a interpretaci�n do quechama o Ôplan libreÕ e a Ôfachada libreÕou a s�a valoraci�n da terraza-xard�npresentan alternativas que moitos

arquitectos ter�n en conta tras serexemplarmente interpretadas en edifi-cios como a denominada Villa Savoye,en Poissy (1928-1930).

POLAS SENDAS MARCADAS A PARTIR DE NOVAS PREMISASESTÉTICAS

Como � f�cil supo�er, por moiimportantes que sexan os seus respecti-vos legados, os exemplos de Wright eLe Corbusier han integrarse, � hora deser debidamente valorados, nun con-texto no que existen m�ltiples alterna-tivas na busca da renovaci�n. Son espe-cialmente representativas do grao deinquedanza e da heteroxeneidade da�poca as que se desenvolven enAlema�a, sobre todo desde a Bauhaus,en Italia Ñco movemento futuristaÑ,en Holanda Ñco suprematismoÑ e enRusia, onde ten un particular interese osuprematismo.

En todos estes casos atop�monoscon movementos que son, ante todo,esculcadores de futuro.

Le Corbusier-Ch. Jeanneret. Villa Savoye, 1928-1930,no seu estado actual.


A importancia que poden te-losprocesos de industrializaci�n anal�zan-se as�, sobre todo, nunha Alema�a naque o xurdimento da Bauhaus haentenderse como un l�xico desenvol-vemento do Werkbund. En relaci�n codito centro deben valorarse as figurasde Walter Gropius, nun primeiromomento, e de, case � tempo, Mies vander Rohe Ñtam�n, m�is tarde, � fronteda BauhausÑ. Hai que dicir que ass�as premisas non xorden, nin moitomenos, nun panorama homox�neo. Aobra de arquitectos como Eric Men-delson, tan pr�ximo a posici�ns expre-sionistas, marca a existencia de alterna-tivas certamente importantes.

Tras un primeiro per�odo daBauhaus en Weimar, entre 1919 e 1927,no que as posici�ns mantidas ve�en aser continuadoras das posici�ns revo-lucionarias de William Morris e do quesup�n o movemento ingl�s Arts andCrafts, vir�n, xa en Dessau Ñsededesta instituci�n ata 1932Ñ novos tem-pos nos que se marcan formulaci�nscertamente salientables; por exemplo,que se entenda formalmente que baixoo coidado do arquitecto han fundirset�dalas artes, outorg�ndolle unha granrelevancia � pr�ctico. Cambia-lo uso doproxecto polo do apuntamento e o tra-ballo en equipo como f�rmula de tra-ballo sup�n tam�n novos fitos destaca-bles; as propostas dos electricistas, dosenxe�eiros e dos soci�logos, entreoutros, t��ense agora moi en conta nodesenvolvemento dun traballo quecoordina o arquitecto.

Coa difusi�n dos gustos que pro-pugna a Bauhaus iranse incorporando�s construcci�ns o emprego do aceirocromado, do aluminio, as luces indirec-tas, o vidro, os materiais pl�sticos. Asobras resultantes asumir�n, por outraparte, valores propios da producci�nindustrial e tam�n da puramente arte-sanal; e deste xeito, se a industria ache-ga cantidade, na artesan�a ent�ndeseestar representada unha calidade ta-m�n moi valorada.

Que se busque a sinxeleza nonquere dicir que no realizado se reco�e-za como v�lido calquera resultado. Sonben co�ecidas, neste sentido, as opi-ni�ns de Mies van der Rohe, quen �tempo que fai uso do principio deÒcanto menos, m�isÓ aludindo � nobre-za do proxecto en funci�n do seumenor n�mero de li�as, sin�lanos queÒo edificio ha de empezar por estar benaparelladoÓ, d�ndolle valor as� � traba-llo do albanel e o propio doutros ofi-cios. O pavill�n alem�n na exposici�nde Barcelona de 1929 � unha obra bensignificativa das ideas que, sobre arqui-tectura, lle interesan a este arquitecto.

O futurismo sup�n a alternativam�is creativa que ofrece a Italia destesanos. O voceiro deste movemento �Filippo Tommaso Marinetti, quen elo-xia afervoadamente os resultados datecnolox�a moderna.

En Antonio Sant« Elia (1888-1916)ten a Arquitectura o principal impulsordo pensamento futurista. Entende estemovemento como positiva a imaxedunha cidade na que prime o ru�do e a




contaminaci�n, na que a vida urbanaconviva coa industria enaltecendo deforma apaixonada a valoraci�n dam�quina.

O neoplasticismo, pola s�a parte,desenv�lvese a partir de Holanda. Nas�a posta en marcha � determinante aasociaci�n De Stijl e, polo que se refire� Arquitectura, a figura m�is senlleira �Gerrit Thomas Rietveld (1888-1964). As�a principal obra Ña Casa Schr�der,en Utrecht, 1924Ñ pode considerarsecomo testemu�o relevante do propostopola propia De Stijl no seu segundomanifesto, que se data en 1923. Nelafirm�base: ÒEn estreita cooperaci�nexamin�mo-la arquitectura como unhaunidade pl�stica composta de indus-tria e tecnolox�a e establecemos que,como resultado, naceu un novo estiloÓ.

A proposta rusa dun maior intere-se � a denominada suprematismo.Kasimir Malevich � o seu principalrepresentante. � sobre 1924 cando,desde as s�as premisas, se cuestiona oseguinte: Òo carro, o arado primitivo, ocabalo, a casi�a de campo, a pintura depaisaxe, as estatuas da liberdade, osarcos triunfais, as f�bricas de alimentose, por riba de todo, edificios de estilocl�sicoÉ todo � eclecticismo se se miradesde a idade do avi�n e da radioÓ.

Dende ese talante, toda unhanova xeraci�n Ños irm�ns Leonid(1880-1933) e Victor Vesnin (1882-1950),Konstantin Melnikov (1890-1974),Jaskov Chernikov (1899-1951)Ñ tratade inventar unha Arquitectura real-mente nova procurando forzar � m�xi-

mo as s�as posibilidades creativas eempregando t�dolos logros que po��annas s�as mans os avances tecnol�xicos.

ESPAÑA

Arquitectos como os galegosAntonio Palacios e Antonio Fl�rez ini-cian na Arquitectura espa�ola un ache-gamento �s linguaxes propias do XX.Polo que se refire � primeiro, apr�ciasenalg�ns detalles do Palacio de Co-municaci�ns de Madrid (1904-1918)unha certa aproximaci�n � arquitectu-ra de Otto Wagner. Polo que respecta a Fl�rez, manifesta na concepci�n da Residencia de Madrid (1911-1915)unha depuraci�n formal que expresa apartir dunha boa e simple utilizaci�ndo ladrillo; o resultado acadado foientendido polo propio Walter Gropiuscomo un claro expo�ente do novo fun-cionalismo.

Xa na segunda d�cada do s�culo,arquitectos como Casto Fern�ndezShaw Iturralde, Luis Guti�rrez Soto eJos� Manuel Aizpur�a ocupan unlugar destacado entre os que formulandesde algunhas das s�as obras clarosnexos coa vangarda europea.

Fern�ndez Shaw fai uso na esta-ci�n de servicio para Petr�leos Porto Pi,en Madrid (1927), dunha imaxinaci�nmoi destacable e consegue unha solu-ci�n pr�xima �s achegas futuristas. Entanto que Guti�rrez Soto, en obrascomo o Cine Europa (Madrid, 1928),prop�n no recanto que edifica unhaconstrucci�n en curva que, con raz�n,


se ten relacionado coa arquitectura deErich Mendelsohn e Richard Neutra.

E canto a Aizpur�a, hai que lem-brar que � levanta-lo Club N�utico deSan Sebasti�n (1928-1929) leva a cabounha obra claramente vinculable �esp�rito e as formas de Le Corbusier.

Tam�n cabe inclu�r neste mesmocontexto a Manuel S�nchez Arcas e aLuis Lacasa Navarro, os autores doHospital Cl�nico de Madrid (1928--1936), claro expo�ente do interese de�mbolos arquitectos polas alternativasxeradas en Alema�a; a Bauhaus podeser evocada, como non, desde unhaobra como esta.

3. NOVAS DISXUNTIVAS XURDIDAS ENTRE 1930 E 1960

O AMERICANO

A crise econ�mica de 1929 podeser entendida, desde o plano da Arqui-tectura norteamericana, como o mo-mento no que se levan a cabo determi-nadas reformulaci�ns dignas de sertidas en conta.

Se alg�ns edificios como oChrysler Building (1929) � a�nda unhaconstrucci�n amante do luxo, os mate-riais refinados e cunhas premisas quecabe vincular co art d�co, como unhasoluci�n substancialmente alternativa� tipo de ra�aceos citado hai que sina-la-la construcci�n do Rockefeller Cen-ter, tam�n en Nova York. Neste casoempeza a prima-la idea de procurar

baixos custos sopesando axeitadamen-te as cuesti�ns relativas a planificaci�ne dese�o (1929-1935).

Canto �s arquitectos, debe consi-derarse a figura de Frank Lloyd Wrightcomo fomentadora tam�n de cambiossubstanciais que se levan a cabo, preci-samente, nestes anos. Xa no traballoque realiza para as oficinas administra-tivas da Johnson (Racine, Wisconsin,1931-1939) manifesta un singular inte-rese polas formas curvas que xeran,neste caso, un tipo de obra que se apro-xima �s postulados organicistas.

� por 1936-1937 cando Wright le-vanta a denominada Casa da Cascada,


Willen van Alen, Chrysler Building, 1927-1930, vistaxeral e detalle do remate.



en Bear Run, Pensilvania. Chama aqu�a atenci�n a valoraci�n da natureza naque se inmisce; o uso � tempo de placasde formig�n e de pedra sen pulir sina-lan, as� mesmo, unha determinadaintencionalidade � hora de configura-laobra.

A planta redonda e a secci�n ba-leira dan lugar a unha arquitectura devalores abstractizantes no caso concre-to do Museo Guggenheim, en NovaYork (1946-1959). O modo en queWright trata o problema arquitect�nicopropicia un revolucionario espacio pa-ra un museo no que a propia ramplaque articula os distintos niveis se con-verte en axeitado �mbito para a arteasumindo funci�ns propiamente expo-sitivas.

Mies van der Rohe asenta nos Es-tados Unidos tras deixar Alema�a. Oseu papel vai ser relevante na configu-raci�n da arquitectura deste gran pa�s.A consecuci�n de estructuras nas quete�en unha importancia grande os p�r-ticos as� como a soluci�n das fachadasa trav�s de superficies acristaladas con-tinuas deron corpo a un ideario que

Tafuri denominou Òlinguaxe da au-senciaÓ.

Tam�n a arquitectura de EeroSaarinem (1910-1961) resulta claramen-te significativa das contribuci�ns quese fan desde Am�rica neste momento.Entre os seus traballos at�pase a pistade h�ckey David S. Ingalls HockeyRing da Universidade de Yale (1956--1959). � esta unha obra t�pica domovemento organicista caracterizadapola s�a planimetr�a elipsoidal, a s�acuberta de grandes superficies camba-das e pola maneira de aplica-lo formi-g�n a este tipo de formas.

O EUROPEO

O uso do formig�n armado en-samblado a grandes obras p�blicas vaiter un desenvolvemento moi importan-te neste momento. As�, Robert Maillart(1872-1940) leva a cabo obras tan clari-ficadoras � respecto como a Ponte so-bre o Schwandbach, no Cant�n de Ber-na, unha ponte estrada en trazadocurvo na que se elimina todo aquiloque non fose estrictamente funcional,outorg�ndolle, deste xeito, os m�ximosvalores � estructura.

O movemento moderno que sedesenvolve nestes anos ten, por outraparte, en Le Corbusier unha referenciafundamental que supera, pola dimen-si�n da s�a obra, o �mbito propiamen-te continental. Este arquitecto, comoWright, � unha constante fonte de solu-ci�ns novas, capaces de xerar cami�osdistintos. O seu Unit� d«habitation, enMarsella (1947-1952), achega un bo

F. LL. Wright, Casa da Cascada, 1936-1937.


n�mero de vivendas asociadas a unhaplanta comercial. Desenvolve aqu�,polo demais, a idea de ÔdeitarÕ un ra�a-ceos deixando debaixo del unha amplasuperficie transitable, xa que a masa doedificio est� sostida por pesados sopor-tes. O feito de concibi-la sala de estardas vivendas como espacios �s que llescorresponde unha dobre altura propor-ci�nalle outro aspecto novo a esta cons-trucci�n se se ten en conta que estamosante unha arquitectura pensada asu-mindo a idea de achegar desde unha�nica obra un bo n�mero de espaciosdedicados a habitaci�n.

En Alvar Aalto (1898-1976) tenEuropa posiblemente o seu expo�enteno mundo da Arquitectura m�is inno-

vador desta �poca. O seu interese polasformas cambadas, a s�a valoraci�n demoi diferentes materiais Ñentre ou-tros, a madeiraÑ, a s�a moi atenta ava-liaci�n dos problemas constructivosxurdidos fan del un profesional moidestacado. Unha obra como a denomi-nada Villa Mairea resulta ben represen-tativa dun organicismo n�rdico preo-cupado, neste caso, por adapta-laconstrucci�n �s gustos Ñprogresistas ede tendencia ut�picaÑ dunha familiaen concreto, � tempo que vincula coi-dadosamente o edificio en cuesti�n �marco natural, boscoso, no que se in-tegra.

Polo que respecta � �mbito ita-liano, arquitectos como Giussepe


Alvar Aalto, Villa Mairea, vista xeral do volume exterior.



Terragni e Ignacio Gardella moveranse,sobre todo, dentro dun racionalismorenovado. Na chamada Casa do Fascio(Como, 1932-1936) a estructura de for-mig�n coa que se articula o conxuntoimpr�melle un aspecto � tempo austeroe vigoroso, non exento dunha certaforza cl�sica nun esp�rito que, con for-mas monumentalizadoras, ser� o pro-pio da Italia de Mussolini.

Na Alema�a de Hitler tam�n ser�caracter�stico o desenvolvemento du-nha arquitectura de formas tardocl�si-cas. A Adolf Hitler-Platz concibida porWilhelm Kreis (Dresden, 1942) resulta,nese sentido, o mellor exemplo.

Xa nun momento posterior,tam�n en solo alem�n, cabe salienta-laimportancia da obra de Hans Scha-roun. No seu Auditorio da Fi-lharm�nica de Berl�n faise unha sabia integraci�n do expresionismo e o orga-nicismo a trav�s dunha obra na queprima o criterio de centralidade desen-volvido dun xeito certamente com-plexo.

O CASO HISPANO

O inicio da Arquitectura espa�olano segundo tercio do XX est� cheo designos alusivos � interese por involu-cra-lo noso panorama est�tico namodernidade. O edificio Carri�n (Ma-drid, 1931-1933), levantado por LuisMart�nez Feduchi e por Vicente EcedEced, sup�n levar adiante unha obrana que est� patente a preferencia polasformas aerodin�micas. A�nda est� pre-sente un c�digo ornamental vinculable

� art d�co neste edificio plurifuncional eno que chega a usarse un tipo de vigade 31 metros de luz de procedencia ale-mana.

Polo que se refire a Catalu�a, haique ter en conta a relevancia que tennos anos trinta a figura de Jos� LuisSert. En colaboraci�n con Josep TorresClav�, leva a cabo a chamada Casa Bloc(Barcelona, 1932-1936), unha obra des-de a que cabe facer determinadas refe-rencias a Le Corbusier, dentro dunesp�rito que intentan po�er de modagrupos como o G.A.T.E.P.A.C. e revis-tas como A.C.

Co triunfo do r�xime franquista aArquitectura espa�ola tende a adquirirformas propias dos r�ximes fascistas,fundamentalmente nas obras levanta-das por iniciativa oficial. Como expo-�entes senlleiros destes novos ideaispode citarse o Arco de Triunfo, naMoncloa (Madrid, 1946-1956), realiza-do por Modesto L�pez e PascualBravo. O tema, as s�as enormes medi-das, a forma en que se concibe, o honorque se lle pretende outorgar a Franco,son sumamente adoutrinadores. Omesmo cabe dicir do Valle de losCa�dos (1939-1959). Neste caso PedroMuguruza e Diego M�ndez Gonz�lezson os responsables dunha construc-ci�n na que as referencias � escurialen-se son igualmente significativas, e tes-temu�an o interese que existe porvincula-lo espa�ol do momento �sp�xinas m�is excelsas da historia dopa�s.


Haber� que agardar �s anos cen-trais do s�culo para atopar en Espa�anovos indicios de conexi�n da arqui-tectura que aqu� se fai con experienciasrealmente modernas. Tres personalida-des son perfectamente distinguiblesneste aspecto. Refer�monos a MiguelFisac, Jos� Antonio Coderch e Fran-cisco Javier S�enz de Oiza.

O Consello Superior de Inves-tigaci�ns Cient�ficas enc�rgalle unhaserie de obras a Miguel Fisac. A trav�sdos ditos traballos det�ctase claramen-te o compromiso deste arquitecto cunmundo de formas renovadoras quetam�n pon de manifesto no seu moi borepertorio de igrexas levantadas nestesanos. A que pertence �s dominicos enAlcobendas (1959) amosa ese talanterigoroso e innovador.

O Coderch deste momento ten noedificio da r�a Compositor Bach 7, enBarcelona (1958-1961), un exemploabondo representativo. O seu modo devitaliza-la fachada co emprego de for-mas angulares as� como o interese quemanifesta por garda-la intimidade dasvivendas, pechando con persianas delibrillo-diafragma a meirande parte dosocos, out�rganlle � seu traballo un sen-tido diferenciador no contexto no queinsire a s�a obra.

O sentido novo que S�enz deOiza pretende agora involucrar nosseus traballos pode verse na fotomon-taxe do proxecto que realiza para unhacapela no Cami�o de Santiago (1954).Por medio de formas acristaladas, nasque est� subxacente o interese polas

propostas de Mies van der Rohe,desenvolve unha proposta sumamentenova que se afasta moi conscientemen-te das formas habituais neste tipo deconstrucci�ns.

4. AS ACHEGAS DO TRABALLOARQUITECTÓNICO A PARTIR DE 1960

A partir de 1960 a chamada Ar-quitectura moderna deriva nunhadiversidade de soluci�ns que Jencksaglutinou, no que el entende como unsistema bipartidista, baixo os ep�grafesde tardomoderno e posmoderno, che-gando a valorar toda unha serie de tra-zos que particularizan cada unha desasd�as tendencias.

A posici�n posmoderna tende aconsidera-lo edificio como algo que haique vincular intimamente cun lugar eunha historia concretos. O ornamento eo simbolismo van ter, desde esta postu-ra, unha notoria importancia.

Polo que se refire �s modos cuali-ficables de tardomodernos, oc�pansesobre todo dos problemas, tanto deorde t�cnica coma m�is abstractos, pro-pios da edificaci�n. A preocupaci�npolo tecnol�xico, que outorga boaparte do car�cter a moitas das edifica-ci�ns asimilables a esta tendencia, tenpara moitos arquitectos unha relevan-cia fundamental.

O AMERICANO

A�nda que Louis Isidore Kahn(1901-1974) desenvolvera boa parte da




s�a carreira nos inicios dos sesenta, �na �ltima fase da s�a biograf�a candose poden ver no seu traballo obras real-mente novas. Tanto � as� que, con ra-z�n, Zevi o cualificou de Òvieux pro-digeÓ lembrando c�mo este mestreapuntaba que Òa arquitectura � unhaconstrucci�n meditada de espacios.Significa crear un espacio que evoqueun sentimento de usoÉ O proxectodun edificio lese como unha harmon�ade espacios na luzÉÓ.

Dende este modo de razoar chegaa distinguir entre espacios servidos eespacios servidores. O resultado doque pode entenderse como forma kahniana trad�cese na configuraci�nde formas esenciais, puras, desorna-mentadas, a�nda que non exentas demonumentalidade. A trav�s deste tipode posici�n, este arquitecto practica oque � unha aut�ntica revisi�n damodernidade mediante obras como oCentro de Artes e Estudios Brit�nicosda Universidade de Yale (1969-1970).

Tam�n Frank O. Gehry (1929) �claramente definitorio do papel senllei-ro que ten Am�rica na revitalizaci�n dopanorama das alternativas no mundoda Arquitectura. � reco�ecido como unmoi cualificado herdeiro do �ltimoWright. A dislocaci�n que fai do racio-nalismo experimentado na problem�ti-ca da vivenda familiar nun determina-do momento ÑFamilian House, SantaM�nica, California, 1978Ñ, as� como oseu interese pola abstracci�n e a figura-ci�n que na mesma �rea de traballospresenta posteriormente, exemplificana s�a capacidade creativa tan valorada

en obras como o Museo Guggenheimde Bilbao, relacionado, por outra parte,co deconstructivismo, f�rmula da queparticipa con outros arquitectos.

Foi a partir de 1972 cando adqui-riron gran notoriedade internacional osÒFive ArchitectsÓ. î lado de CharlesGwathmey e John Hejduk rec�llese nolibro que os valora conxuntamente otraballo de Peter Eisenman, RichardMeier e Michael Graves. Naquel mo-mento vincul�base estes mestres cunneorracionalismo propiamente nortea-mericano.

î Peter Eisenman daqueles mo-mentos inquiet�banlle sobre todo osproblemas formais nos que o raciociniodesde a xeometr�a ti�a unha grandeimportancia. En certo modo entronca oseu discurso de ent�n con determina-das posici�ns de Le Corbusier eTerragni. Co paso do tempo este arqui-tecto chegar�a a ser figura principal no�mbito do deconstructivismo. O ante-proxecto que presentou para a Cidadeda Cultura en Santiago de Compostela(1999) foi o elixido para ser realizado.Nun espacio un tanto afastado don�cleo urbano, sobre un outeiro,Eisenman evoca o trazado das vellasr�as compostel�s aproximando a s�adisposici�n � formato da cuncha devieira, achegando as� a idea do que vailevantar � que, desde un plano simb�-lico, pode considerarse como esenciamesma do lugar para o que, neste caso,presenta o seu traballo.

Richard Meier e Michael Graveste�en puntos de partida semellantes �s


de Eisenman. Tam�n ha de ser moi tidaen conta en �mbolos casos a contribu-ci�n do purismo courbesiano e do neo-rracionalismo de Terragni. A partirdeste tipo de conceptos Meier chega apostula-lo que pode entenderse comoposta en valor, de forma actualizada,dos c�digos racionalistas desenvolvi-dos en edificios de formas brancascomo as do seu famoso Atheneum(New Harmony, Indiana, 1975-1979).

O devir biogr�fico de MichaelGraves ser� substancialmente distinto.Tanto � as� que a posmodernidade ter�nalg�ns dos seus traballos adoutrina-dores exemplos. O Portland Building

(Portland, Oreg�n, 1980) conta cunz�colo que evoca os antigos estil�batasgregos cun gran cubo encima sobre oque nos deixa ve-las formas dunhaspseudocolumnas xigantes. A inspira-ci�n no hist�rico pres�ntase dun mododiferente buscando unhas formas acor-des cos gustos dunha clientela quepoden cualificarse de ÔfigurativosÕ.

O EUROPEO

A personalidade de Alvar Aaltosegue a presentar alternativas intere-santes nesta nova fase da Arquitecturaeuropea. As�, en edificios como o dabiblioteca universitaria de Helsinki


Peter Eisenman, maqueta da Cidade da Cultura, Santiago de Compostela.



(1962-1969), o mestre finland�s apostapor soluci�ns que se afastan das li�asmestras do organicismo que propicia-ra. Na s�a ansia de levar adiante unhaconstrucci�n consecuente coa cidadeantiga, prefire para a fachada unhasoluci�n en muro-cortina que, en defi-nitiva, concorda con f�rmulas propiasde Mies van der Rohe. Xa no interiordeste mesmo conxunto opta, en cam-bio, pola planta libre. Estamos, pois,ante un arquitecto capaz de manexarsea partir dun amplo repertorio de for-mas superadoras do horizonte marca-do pola s�a propia creatividade ante-rior e levar adiante, deste modo, unhaarquitectura na que prime a idea deconsegui-la mellor soluci�n do proble-ma arquitect�nico por riba de posiblesgustos vinculados co que puideraentenderse como unha determinadaposici�n estil�stica.

A oferta francesa nestas d�cadasfoi moi variada. Curiosamente supuxounha especie de s�mbolo da s�a arqui-tectura dos setenta unha obra realizadapor arquitectos estranxeiros (RenzoPiano e Richard Rogers). Refer�monos� Centro Cultural de Arte GeorgesPompidou (1971-1977), que � froito daselecci�n do correspondente proxectoentre os 681 presentados. Reco�e-c�ronse nesta proposta valores de fun-cionalidade, flexibilidade e polivalen-cia. Estamos, en definitiva, ante unhasoluci�n relacionable, nos seus princi-pios, �s manifestados xa na d�cadaanterior polo grupo ingl�s Archigram,postuladores da alta tecnolox�a aplica-da � Arquitectura.

Ben distinta �, pola contra, aforma con que se dese�a outra grandeobra p�blica parisiense tan importantecomo a Biblioteca Nacional de Francia(1989-1995), vinculable a un Domi-nique Perrault que prop�n unha gransoluci�n de ra�z racionalista, xeradorade grandes volumes transparentes queemerxen, coas s�as plantas en L cadaun, como libros abertos, a partir dunhagran base com�n. Hai que ter en contac�mo Perrault � quen de introducirunha determinada carga simb�licanunha enorme construcci�n sen caerpor iso no anecd�tico e establecendo �tempo unha especie de ponte co quepuideramos valorar como unha esenciaclasicista que est� impl�cita en boaparte da arte francesa dos melloress�culos.

Polo que se refire � contribuci�nitaliana, ten en Aldo Rossi � s�a m�isimportante referencia. O seu proxectopara o cemiterio de M�dena (1971--1984) ofr�cenos, na s�a simplicidade,esquematismo e emprego de elementosrepetidos, facetas moi particulares dunmodo de facer af�n � sensibilidadesurrealista, pr�ximo, por outra parte, �minimal e tam�n � na�f. A planificaci�ndesta arquitectura cemiterial ev�canos,polo demais, algunhas das melloressensibilidades da Arquitectura pintadada �poca dos Ilustrados e, por outraparte, conecta claramente coa escolametaf�sica italiana.

Norman Foster (1935) � quen per-sonaliza mellor a contribuci�n inglesadas �ltimas d�cadas � panorama daarquitectura internacional. A s�a obra


m�is significativa ata a data quizaissexa o edificio da Hong-Kong&Shan-gai Banquing Corporation, en Hong--Kong (1979-1986). Estamos ante unmagn�fico expo�ente da ÒHigh TechÓ,xeradora dunha arquitectura na que serelacionan principios do racionalismocon outros que prove�en do organicis-mo, dando lugar a unha obra na que seidentifican forma e estructura. A altatecnolox�a xerou, deste modo, o queJencks chama Òmonumento supremodo tardomodernoÓ, � tempo que nosrecorda que foi considerada a Òoitavamarabilla do mundoÓ.

Da obra concibida desde Alema-�a nos �ltimos anos pode resultar unbo exemplo o concurso para a Alexan-derplatz de Berl�n (1993), do que resul-tou ga�ador Hans Kolhff (1946). Odebate establecido xiraba � redor ded�as posibilidades: o interese por unhanova simplicidade ou a opci�n porunha experimentaci�n de car�cter van-gardista. Ou tam�n caber�a dicir que seentende que hai dous posibles cami-�os: un vir�a marcado pola aposta polaorde; o outro, polas sendas deconstruc-tivistas. O que se elixe � un proxectoque aposta por cuadras pechadas,ra�aceos graduados e unha linguaxe,se se quere, convencional aplicada �Arquitectura.

No portugu�s çlvaro Siza (1933)ten a Arquitectura europea actual unhadas s�as voces m�is significativas. Oseu traballo para o Banco Pino&SottoMaior (1971-1974), en Oliveira de Az-meis, vincula racionalismo con expre-sionismo org�nico nunha construcci�n

que se inmisce maxistralmente nolugar para o que � pensada. Esa �ptimarelaci�n entre edificio e espacio adoitaser fundamental en toda a obra de Siza.D�as arquitecturas compostel�s s�asÑCentro Galego de Arte Contempo-r�nea e Facultade de XornalismoÑexemplifican moi ben esta faceta tancaracter�stica da s�a arte.

O HISPÁNICO

A calidade dos arquitectos espa-�ois en exercicio durante estes �ltimosanos colocou a Arquitectura actual nunalto nivel internacional. Entre os nadosantes de 1936 cabe citar parte da obra


Álvaro Siza. Centro Galego de Arte Contemporánea,Santiago de Compostela. Detalle do interior.



de Alejandro de la Sota, FranciscoJavier S�enz de Oiza e Julio Cano Laso.

O discorrer creativo de Alejandrode la Sota nestes anos l�vanos desdeobras de notorio interese desde o puntode vista tecnol�xico Ñno ximnasio doColexio Maravillas de Madrid empregatrabes ponte de vinte metros de luzÑ aoutras que te�en valores fundamental-mente est�ticos. Hai que ter en contaas� o sentido de levidade que consegueimprimir no Centro de C�lculo deCaixa Postal, en Madrid, ou a simbiosede esencialidade e funcionalidade quesabe inculcar no edificio de Correos eTelecomunicaci�ns de Le�n.

S�enz de Oiza levantou tam�nalgunhas das obras m�is representati-vas da Arquitectura espa�ola dos �lti-mos anos. O seu empe�o en indagarcami�os diferentes l�vao, por exemplo,a aplicar con singular fortuna o uso doformig�n no madrile�o edificio deTorres Blancas, atendendo �s dictadosdas correntes organicistas e expresio-nistas. Uns anos despois, cando ga�a oconcurso restrinxido para levanta-loBanco de Bilbao en Madrid, mesturadunha maneira realmente maxistralunha estructura f�rrica autooxidante covidro, conseguindo unha arquitecturacertamente relevante.

Julio Cano foi tam�n o responsa-ble de importantes propostas realiza-das ultimamente. Corresp�ndelle,po�o por caso, o proxecto de s�ntese daExposici�n Universal Colombina de1992, en Sevilla. O aspecto pr�ximo aun parque de atracci�ns en que se ulti-

mou este conxunto non debe agocha-lomagn�fico traballo urban�stico queamalgama unha serie de edificios pro-xectados por outros autores, de valormoi desigual e que tiveron, moitasveces, na s�a condici�n ef�mera, araz�n que xustifica as soluci�ns �s querespond�a a s�a factura.

Rafael Moneo, Ricardo Bofill eSantiago Calatrava deben entenderse,por outra parte, como figuras de singu-lar relevancia entre os profesionais daArquitectura nados despois de 1936.

Sáenz de Oiza, Banco de Bilbao, Madrid.


Valorouse o traballo de Moneocomo o propio dun arquitecto Òconciso,incisivo, eleganteÓ. Estamos, en calque-ra caso, ante un bo co�ecedor da histo-ria da Arquitectura, capaz de articularsoluci�ns que fan uso dos recursos queproporcionan os avances propios dos�ltimos tempos � servicio dunha cons-trucci�n que aspira � consecuci�n deformas af�ns � cl�sico. A fortaleza das�a linguaxe desenv�lvese, � longodunha fecunda carreira, en obras tansignificativas como o Museo Nacionalde M�rida ou a pr�xima ampliaci�n doMuseo del Prado.

Ricardo Bofill � o m�is preclaroexpo�ente da modernidade entre osprofesionais da Arquitectura espa�ola.A s�a traxectoria levouno desde a ten-

dencia realista que practicaba nos anossesenta a optar pola concreci�n dunestilo que el reco�ece como universal eque se basea en figuras como Palladio,Ledoux e Durand. As s�as contribu-ci�ns � urbanismo son certamen-te importantes, e p�dense entender algunhas delas como moi dignas suce-soras das achegas barrocas. ÒLesEchelles du BaroqueÓ, en Par�s (1983--1986), testemu�a adecuadamente estetipo de propostas.

En Santiago Calatrava ten aArquitectura espa�ola m�is internacio-nal un claro expo�ente do formalismoneorg�nico. A s�a formaci�n de arqui-tecto e enxe�eiro levouno � busca deresultados nos que o chamado a serpura soluci�n enxe�eril se traduce,


Santiago Calatrava, Ponte do Alamillo, Sevilla.



dada a expresividade que aplica � obra,nun resultado que pode ter, incluso, aconsideraci�n dunha escultura concibi-da a grande escala. A s�a ponte doAlamillo, en Sevilla, ou a torre daTelef�nica levantada en Barcelona pre-sentan este tipo de consideraci�ns.

Entre os arquitectos nados enGalicia e que desenvolveron no seulugar de orixe a parte m�is significativada s�a obra merecen unha cita espec�fi-ca Manuel Gallego e C�sar Portela. Afundaci�n do Colexio Oficial deArquitectos de Galicia ÑCOAGÑ en1973, a da Escola Superior de Ar-quitectura na Coru�a (1975) e a darevista especializada neste tipo detemas, Obradoiro (1978), han entendersecomo acicates importantes para xustifi-ca-la renovaci�n que se detecta nunhaparte significativa da construcci�nlevada a cabo en Galicia nos �ltimosanos.

Tanto Manuel Gallego comaC�sar Portela representan un xeito defacer moi consecuente co que a s�aterra maila cultura e sociedade que avive significan. Dende este contexto,por diferentes v�as, souberon facerunha obra moi persoal. Gallego parteda arquitectura popular � hora de cons-tru�-la s�a vivenda unifamiliar enOleiros (A Coru�a), adapt�ndolle �construcci�n de sempre compo�entesracionalistas que fan indubidablemen-te actual o resultado final. Noutra obras�a tan sintom�tica como o MuseoProvincial da Coru�a, entre os moitosvalores que cabe salientar do seu traba-llo, un dos m�is senlleiros � a sensibili-

dade coa que trata ese espacio urbanono que se insire, vinculando a s�a obra� construcci�n barroca � que se asocia eintegrando todo o conxunto muse�sticonun �mbito urbano sumamente hetero-x�neo.

Portela leva adiante unha obraque se en parte adecua os postuladosde Rossi con singular criterio � casogalego, noutras ocasi�ns pres�ntanosresultados nos que a s�a lectura do queha ser unha construcci�n intimamentevinculada � cultura galaica � altamenteeloxiable. Unha obra s�a como o Farode Punta Nariga � un prodixio deadaptaci�n a un espacio concreto e aunha funci�n determinada. A pedrabruta na base, a fermosura do granitorosa do Porri�o no torre�n cil�ndrico ea cabeza-lanterna en ferro fundido con-figuran, neste caso, unha construcci�nrealmente lograda.

5. NOVAS PERSPECTIVAS PARA UNHA NOVAARQUITECTURA

A �ltima centuria estableceu unhasingular tensi�n entre o que � o punto

Manuel Gallego Jorreto, vivenda unifamiliar, Oleiros (A Coruña).


de partida na propia historia da cons-trucci�n e a adopci�n de novas pautas,en boa medida dictadas polas achegasque supo�en os continuos valores tec-nol�xicos e, tam�n, as novas necesida-des que a propia evoluci�n da socieda-de implica.

Que a Arquitectura ÔfuncioneÕ foiun obxectivo que tivo, por outra parte,moi diferentes soluci�ns � longo destescen anos. O racionalismo supuxo unmodo de achegarse � problema, � ver-dade, pero tam�n o organicismo foi unmovemento que quixo ser congruentecon tal obxectivo.

Dentro deste longo e complexoproceso foron moitos os arquitectosque, afast�ndose moi consecuentemen-te do que puidera ser calquera tipo derelaci�n coa historia, si en cambio apos-taron por consegui-lo que se podeentender como valores eternos, ouconstantes, do pasado. Por esta v�a dereflexi�n da problem�tica arquitect�ni-ca moitos pretenderon arreda-los seusproxectos da an�cdota en tanto queoutros valoraron os resultados doutroscampos das Artes buscando neles ideassusceptibles de seren adaptadas � seutraballo.

Raz�n, historia e t�cnica est�n,polo demais, na base de moitas dasachegas dos �ltimos tempos. Existenarquitectos que te�en no substratodunha cultura cl�sica o punto de arrin-que da s�a funci�n creativa. Dendeesta v�a ent�ndese o traballo de todosaqueles que cabe cualificar de neorra-cionalistas. Hai outros que apostan

polos valores e polas formas da historiainterpretadas � luz dos novos materiaise a adecuaci�n �s necesidades actuais.Neste tipo de discurso reco��cese, enxeral, a posmodernidade. Por outraparte, e dentro do que uns chaman tar-domoderno e outros neomoderno,p�dense valorar moitos tipos de resul-tados; entre os m�is significativosenc�ntranse cami�os como o decons-tructivista e o que os valedores da altatecnolox�a proporcionaron.

Neste punto estamos. Como sem-pre, nunha encrucillada de cami�os econ multitude de opci�ns. Un mundocada vez m�is globalizado, no queimpera o poder da informaci�n, subli-�ar� a tendencia � homoxeneidade for-mal entre o que hoxe entendemos,a�nda, como distintas sociedades e cul-turas.

Pero por outra parte, a� est� opeso significado por cada historia pro-pia, polos distintos patrimonios cultu-rais sobre os que os arquitectos han delevanta-las s�as obras nas diferenteslatitudes. Tam�n c�mpre facer menci�na raz�ns de orde econ�mica e xeogr�fi-cas como xeradoras de diferencias �sveces desexables e outras non tanto.

Rematamos. Dende a tensi�nentre o global e o particular hase con-forma-la Arquitectura nova. Esa dobreopci�n Ñeuropea e americanaÑ sobrea que proxect�mo-lo desenvolvementoda Arquitectura do XX cada vez ser�menos n�tida. Os sucesores deEisenman ou Graves traballar�n cadavez m�is f�ra de Am�rica, como tam�n




os De Moneo ou Siza o far�n en espa-cios alleos � propiamente europeo.

Pero, por outra parte, o peso dasnecesidades, as posibilidades econ�mi-cas das que se parte, os condiciona-mentos xeogr�ficosÉ xustifican a esi-xencia dunha arquitectura ad hoc.

E dunha forma inevitable, o talen-to das novas xeraci�ns de profesionaisda Arquitectura seguir� tendo que pro-xecta-la s�a obra desde o concreto senque iso lle impida, sen�n todo o con-trario, participar dunha sociedade m�isglobal e facer que a s�a obra tam�ncomparta ese esp�rito.

BIBLIOGRAFÍA SELECCIONADA

Baldellou, M. A., Arquitectura modernaen Galicia, Madrid, 1995.

Baldellou, M. A., e A. Capitel, Arqui-tectura espa�ola del siglo XX, Summa Artis, XL, Madrid, 1995.

Benevolo, L., Historia de la arquitecturamoderna, Barcelona, Gustavo Gili,1974.

___ÒEl arte y la ciudad contempor�-neaÓ, en Dise�o de la ciudad 5,Madrid, Gustavo Gili, 1986.

Capitel A., Arquitectura europea y ameri-cana despu�s de las vanguardias,Summa Artis, XLI, Madrid, 1996.

Curtis, W., La arquitectura moderna desde1900, Madrid, Hermann Blume,1981.

Chueca Goitia, F., ÒEl siglo XX. Lasfases finales y Espa�aÓ, enHistoria de la arquitectura occiden-tal, Madrid, Editorial Dossat,1980.

___ÒEl siglo XX. De la Revoluci�nIndustrial al RacionalismoÓ, enHistoria de la arquitectura occiden-tal, Madrid, Editorial Dossat,1981.

De Fusco, R., Historia de la arquitecturacontempor�nea, Madrid, HermannBlume, 1981.

Frampton, K., Historia cr�tica de la arqui-tectura moderna, Barcelona,Gustavo Gili, 1981.

Futagawa, Y., e K. Frampton, DocumentModern Archichecture 1851-1945,Tokio, A.D.A. edita, 1987.

Garc�a Iglesias, J. M., Galicia. Hacia laModernidad, A Coru�a, Fundaci�nCaixa Galicia, 1998.

Giedion, S., Espacio, tiempo y arquitectu-ra, Barcelona, Cient�fico-M�dica//Hoepli, 1955.

G�ssel, P., e G. Leuth�user, Arquitecturadel siglo XX, Colonia, Taschen,1991.

Hitchcock, H.-R., Arquitectura de los si-glos XIX y XX, Madrid, C�tedra,1981.

Jencks, Ch., Movimientos modernos enarquitectura, Ep�logo: tardomodernoy postmoderno, Madrid, HermannBlume, 1983.


___Arquitectura internacional, Barcelo-na, Gustavo Gili, 1989.

L�pez V�zquez, J. M., e I. SearaMorales, Arte contempor�nea, Gali-cia, Arte, XV, A Coru�a, H�rculesde Ediciones, 1993.

March�n Fiz, S., Fin de siglo y los prime-ros ÒismosÓ del XX (1890-1917), Summa Artis, XXXVIII, Madrid,1994.

___Las vanguardias hist�ricas y sus som-bras (1917-1930), Summa Artis,XXXIX, Madrid, 1995.

Montaner, J. M., Despu�s del movimientomoderno: arquitectura de la segundamitad del siglo XX, Barcelona,Gustavo Gili, 1993.

Navascu�s Palacio, P., Arquitecturaespa�ola 1808-1914, Summa Artis,XXXV**, Madrid, 1993.

Pevsner, N., Pioneros del dise�o moderno:de Wiliam a Walter Gropius, BosAires, Infinito, 1958.

Ram�rez, J. A. (dir.), ÒEl mundo con-tempor�neoÓ, En Historia del Arte,4, Madrid, Alianza Editorial, 1997.

Tafuri, M., e F. Dal Co, Arquitectura con-tempor�nea, Madrid, Aguilar, 1978.

Urrutia, A., Arquitectura espa�ola sigloXX, Madrid, C�tedra, 1997.

Zevi, B., Historia de la arquitecturamoderna, Espacios de la arquitecturamoderna, Barcelona, Poseid�n,1980.



1. DIVERSIDADE ESTÉTICA NA ESCENA DE ENTRESÉCULOS

Para o teatro occidental, o princi-pal fen�meno que presenta o s�culo XX� a paulatina delimitaci�n de p�blicos.A causa est� na espl�ndida sa�de quegozaba a escena, � dicir, na abundanciade espectadores que acud�an a todotipo de locais da �poca. Neles prod�ce-se unha pluralidade de formas esc�ni-cas definidas por dous conflictos, unsocial, outro literario. Comezaremospolo primeiro, pois explica de formaadecuada o segundo.

Nos �ltimos anos do s�culo XIX, aburgues�a, como clase pr�spera e vigo-rosa, ocupaba os principais postos dasociedade. ç s�a sombra, e cada vezcon maiores diferencias culturais, aobreira crec�a apartada de calquera sis-tema educativo. Tal foi as� que a bur-gues�a, polo seu poder econ�mico, ade-cuaba os seus gustos e esixencias atodo canto a rodeaba, inclu�da a arte

esc�nica. Posuidora do capital, cons-tru�u teatros da mesma maneira quemoldeou a s�a preferencia por come-dias novas. Nelas preferiu ve-la reali-dade tal e como a daban os artistas desempre, malia a ter que aturar algu-nhas das s�as queixas. O exercicio dacr�tica serviulles de vacina para d�ca-das sucesivas. î tempo, a clase obreirasegu�a atopando nas formas popularesda escena o mellor xeito de ocupa-loseu ocio. Coma en s�culos anteriores,non fac�a falta ler nin escribir para ir �teatro. No XIX, superada a borracheirarom�ntica que dic�a Zola1, os escena-rios brindaban unha enorme variedadede x�neros, cada un deles en locaisespec�ficos, suficientes para abastece-lomercado.

A segunda circunstancia antesmencionada procede da adscrici�n daburgues�a � f�rmula do realismo2, nass�as moi diversas variantes, fronte �contestaci�n que encabezou o simbo-lismo decimon�nico. A�nda que to-dos e cada un dos que se opuxeron a

311


O TEATRO NO SÉCULO XX

C�sar Oliva*Universidade de Murcia

* Catedrático de Teoría e Práctica do Teatro.1 Zola [1973] di textualmente que os románticos se “embriagaron con sus propios gritos” (páx. 105).2 Para máis precisións sobre o termo realismo ver Lukacs e outros [1982].


312 César Oliva

f�rmulas relacionadas coa tradici�n(Paul Fort, Lugn�-Poe, Alfred Jarry...)proced�an desa mesma burgues�a,principiaron li�as alternativas na con-sideraci�n art�stica do teatro. Esa con-testaci�n alcanzou t�dalas artes, de a�que os primeiros pasos ofertados tive-ran sempre dif�ciles recepci�ns: estreade Ubu Roi, de Jarry, en 1896, noTh��tre de lÕOeuvre, con direcci�n deLugn�-Poe, e esc�ndalo inclu�do; pri-meiras reacci�ns ante Plato con fruta ycopa, de Braque, con orixinal t�cnica decolaxe con papel, en 1912; fracaso enPar�s de La consagraci�n de la primavera,de Stravinsky, en 1913; entre outrasefem�rides significativas3. As� pois, asf�rmulas m�is habituais hainas queconsiderar pr�ximas tanto � inmobilis-mo burgu�s coma � ignorancia das cla-ses inferiores. Non obstante, alg�nsdos modelos populares orixinaron bri-llantes innovaci�ns, como foi o exem-plo de Wedeking, que se valeu do tea-tro-cabar� para as s�as Lul�, en Gnomo(1895) ou La caja de Pandora (1902); ou oteatro de monicreques, que celebrou oseu primeiro congreso na Praga de1904; como a mesma zarzuela espa�o-la, procedente do sainete costumistadesprezado pola intelectualidade do98.

A situaci�n social da Europa deentre s�culos vi�a marcada pola activi-dade dos movementos obreiros, coacorrespondente influencia en t�dalasordes da vida p�blica. Bresci asasinoua Humberto I, rei de Italia, en 1900. As

revoltas sociais cubrir�an Europa atachegar � emblem�tico outubro de 1917.Ese alegre Par�s de principios de s�cu-lo, capital cultural do mundo, sede daExposici�n Universal e dos II XogosOl�mpicos, celebrou a V InternacionalSocialista. Daquela o�ase nun disco decera a voz de Sarah Bernhart declamarÒSer ou non ser...Ó. Nun dos hoteis doBarrio Latino morr�a un tal Halmont,que non era outro c� escritor OscarWilde. Nese Par�s de 1900, o valencianoSorolla obti�a a medalla de honra deBelas Artes, mentres que outra espa�o-la, a Bella Otero, triunfaba nun escena-rio tan popular como o do FoliesBerg�re, que era as� descrito por un cro-nista da �poca: ÒUn teatro que non �teatro, un corredor onde quedas senta-do, un espect�culo que non est�s obri-gado a ver, todo con dous mil homesfumando, bebendo e chanceando, esetecentas e oitocentas mulleres rindo,bebendo e ofrec�ndose a si mesmas tanfelizmente como poder�as desexarÓ.

O teatro realista elaborara un dis-curso que part�a da proposta dunhasregras do xogo, dadas polo espectador,que deb�an quedar dentro da ordesocial na que se desenvolv�an. Este tea-tro consist�a, a grandes trazos, nunhaestructura en tres actos, na que o con-flicto estivera presente desde o comezo,fora complet�ndose a trav�s de distin-tas peripecias e se desencadeara dexeito parcial en cada final de acto, e demaneira total, coa �ltima ca�da dopano. çs veces, eses actos chegaban a

3 Para máis datos sobre este momento, ver capítulo XII, II. “Simbolismo y teatro total”, en Oliva/TorresMonreal [1990].


catro, ou part�anse en cadros, circuns-tancia que proporcionaba intermediossuficientes para, por un lado, alternarnos amplos vest�bulos concibidos � res-pecto; e, por outro, dar lugar a que amaquinaria substitu�ra os pesados edetallados decorados. Entre estes, ofundamental era a sala de estar da casa,centro e eixe da vida burguesa, ade-mais de l�xico paso de t�dolos caracte-res, movidos por h�biles carpinter�asteatrais. O xogo de entradas e sa�das, asdistintas combinaci�ns de dialogarentre personaxes, eran a base da escri-tura esc�nica do novo modelo de come-dia burguesa. Esquema que non sediferencia demasiado do establecidopolo Neoclasicismo e as s�as variantes

(a pi�ce bien faite), boa parte da produc-ci�n de Ibsen Ñdesde a realista � m�issimbolistaÑ, Chejov, Bernard Shaw,OÕNeill e, por suposto, os espa�ois:Gald�s, Benavente e ata o propioGarc�a Lorca. En certas dramaturxias, oteatro serve tam�n como acicate a unsentido nacionalista, e o realismo t�n-guese de aberto compromiso social. OAbbey Theatre irland�s fundouse en1904, e t�dolos dramaturgos que por elpasaron (Lady Gregory, Synge, Yeats)estaban relacionados co conflicto pol�ti-co xurdido da independencia do seupa�s. Irlanda abr�ase a unha poes�a dram�tica baseada nas s�as virtudesorixinais e o seu pertinaz sentido idea-lista. Pola s�a parte, os irm�ns Capek

O Teatro no século XX 313

Tartuffe, de Molière. Dirección: Antoine. Théâtre de L’Odéon, 1907.


314 César Oliva

satirizaron o talante burgu�s da come-dia con El juego de los insectos (1920) eR.U.R. (F�brica Universal de Robots)(1921). Era unha Checoslovaquia inde-pendizada en 1918. De xeito similar,para os polacos o teatro era o gransigno de liberdade. O d�a despois das�a independencia, Le�n Schiller fun-daba o teatro monumental: unha artedram�tica pol�tica, no seu contido, epopular en canto a p�blico. Sen embar-go, as s�as formas esc�nicas estar�nm�is preto de Gordon Craig, do que foidisc�pulo, que do naturalismo impe-rante.

A configuraci�n do personaxerealista ant�llase imprescindible. Parao naturalismo, o personaxe era o centroe o eixe da comedia. Os autores coida-ban con esmero t�dolos detalles (o f�si-co, o ps�quico e ata o moral), que sedescrib�an de maneira minuciosa nasacoutaci�ns. Stanislavski deu clavest�cnicas para a s�a interpretaci�n �

falar de Òla biograf�a del personajeestablecido en los ensayosÓ4, � longodos cales o actor pr�stalle os seus bra-zos, pernas, o seu corpo e inspiraci�n.Desa maneira o int�rprete d�ixase levarpolo personaxe, para non o contaminarcoa s�a propia realidade. A cr�tica da�poca �a advertir maiores virtudes naactuaci�n conforme m�is Ôvida propiaÕencontrara en cada un dos personaxes.

Sen embargo, o realismo non con-tara cunha po�tica esc�nica espec�fica,m�is al� das imposibles teor�as de Zola,que nunca souberon, ou puideron,po�erse en pr�ctica. Os sistemas deinterpretaci�n e posta en escena queda-ban ben lonxe da verdade perseguida.Tiveron que chegar os pedagogos rusospara empezar a soluciona-lo problema.O caso da estrea de La gaviota, deChejov, � sumamente representativo.En 1896, cando a montaron no TeatroAlexandrine de San Petersburgo, cons-titu�u un rotundo fracaso. î parecer,aqueles actores non estaban prepara-dos para interpretar unha obra comoesa. Stanislavski pediulle a Chejov quepermitira a s�a revisi�n cun elencoadestrado para esa ocasi�n e conseguiuque o coraz�n falara, que o silencio foraelocuente, que �s espectadores lles che-gara unha suave melancol�a, aquelaresignaci�n tan rusa dos personaxes,en opini�n glosada do director. O tea-tro entrara nun proceso de renovaci�ninterpretativa, a�nda que hab�a tardaren chegar a outros pa�ses europeos.

4 Ver La construcción del personaje, Stanislavski [1975]. As obras completas están editadas en castelán, porQuetzal, Arxentina, en cinco tomos; o último deles é Correspondencias, de 1986.

El jardín de los cerezos, de Chejov. Teatro de Arte deMoscova. Dirección: Stanislavski, 1904.


O actor segu�a vivindo o ton declama-torio herdado de s�culos atr�s, sen queos grandes int�rpretes do XIX se des-prenderan de tan arraigados h�bitos.

Unha nova arte, o cinemat�grafo,ent�n ignorado como tal, hab�a serdeterminante para a modificaci�n dasestructuras interpretativas. Malia anacer en 1895, non deu cunha linguaxepropia, m�is al� da escena fotografada,ata que Griffith fixo El nacimiento de unanaci�n (1915). Se ben as primeiras pel�-culas se inclinaron cara a conceptosantinaturalistas (ausencia de voz,m�mica como linguaxe esencial, carac-terizaci�n de arquetipos como Charlotou Pamplinas) axi�a advertiu que �anecesitar unhas formas de interpreta-ci�n que deixaran anticuados os vellosexcesos expresionistas. Os actores che-gaban � cine a trav�s da naturalidadedo oficio (Gary Cooper era un debu-xante metido a extra de cine, CaryGrant empezara no teatro como lumi-not�cnico, Audrey Hepburn proced�ada escuridade do coro de modestosmusicais, Greta Garbo era empregadanunha sombreirer�a de Estocolmo...)a�nda que, para daquela, empez�base aacepta-la doutrina stanislavskiana; esaque se resum�a na di�fana sentenciaÒAma a arte en ti mesmo, m�is que a timesmo na arteÓ.

Non se trataba tanto de renova-laconstrucci�n da comedia como deincorporar �s seus temas un novo enfo-que e ata determinadas licencias deexpresi�n. Os autores de principios des�culo part�an dunha especial conside-raci�n social do teatro. Non � necesario

repeti-la influencia que en todos exer-ceu Casa de mu�ecas, pero si alg�ns dosefectos externos m�is notables. Shawescribiu para o teatro comedias realis-tas, de grande axilidade de di�logo enotable carga cr�tica contra as inxusti-zas, a hipocris�a e outras tachas da bur-gues�a inglesa. Hombre y superhombre(1903) parte de formulaci�ns evolucio-nistas, e Pigmali�n (1914), a�nda queelabora o mito do creador que queredar vida � s�a criatura, explica a forzaque pode exercer a educaci�n para asclases humildes. Outro irland�s, o cita-do Wilde, poeta que resultou malditopara o puritanismo brit�nico, trazara omaior ataque contra a burgues�a con Laimportancia de llamarse Ernesto (1895),comedia na que desenvolve t�dalasconvenci�ns posibles do x�nero. Per-fecta adecuaci�n das modernas teor�asrelativistas � comedia moderna supuxoJ. B. Priestley que, con El tiempo y losConway (1937) principalmente, revelouas posibilidades que desempe�a otempo dram�tico en relaci�n co espacio(o p�blico, no terceiro acto, co�ece dospersonaxes m�is do que eles mesmossaben). Einstein conseguira o premioNobel en 1922 polos seus estudiospublicados en 1915 co nome de Teor�ade la relatividad generalizada.

Por conseguinte, o s�culo XX pre-senta a elecci�n entre a comedia realis-ta, renovada nos seus contidos e nonnas s�as formas, e unha alternativa quese chamar� vangarda, en sucesivas emoi diversas caras. A pintura e a m�si-ca quizais foran os marcos nos que sedesenvolveu de maneira m�is decisiva



316 César Oliva

esta renovaci�n, a�nda que a s�a recep-ci�n tardara en ser aceptada. Las se�ori-tas de Avignon (1906), de Picasso, xurd�ado Art Nouveau, movemento que seidentifica en moitas das s�as bases coModernismo. En 1909 apareceu o mo-vemento futurista de Marinetti, � tem-po que Francia asist�a � primeira mani-festaci�n colectiva cubista. MadameButterfly (1904), de Puccini, fracasa-ba en Mil�n, mentres que La viuda alegre (1905), de Lehar, triunfaba en Vie-na. O teatro non desaproveitaba aoportunidade de mostra-la s�a caraalternativa. Jarry dera o seu grito con-tra o naturalismo zolesco, en 1896, xun-to a Lugn�-Poe e Paul Fort, enfront�n-dose abertamente a Antoine, a pesar das�a achega fundamental do conceptode cuarta parede. Gordon Craig lanza-ba as s�as ideas en The art of theatre(1905), mentres que Alema�a prohib�a-lle actuar � s�a amante, Isadora Dun-can. Adolphe Appia insistiu no concep-to de facer un teatro teatral, que tivese

como punto de partida a convenci�nque Zola desde�ara. La puesta en escenadel drama wagneriano (1895) deu paso �idea de espacio r�tmico, matizada poloautor en La reforma de la puesta en escena(1904). A luz colaboraba a un modernoconcepto de posta en escena, como algovivo e cambiante, apartado das vellas einmobilistas soluci�ns5.

La interpretaci�n de los sue�os(1899), de Freud, e as secuelas subse-cuentes, abrira v�as para a imaxinaci�ndas distintas formulaci�ns est�ticasdeses anos. A teor�a do co�ecemento danatureza humana a trav�s do subcons-ciente latente nos so�os foi ben co�eci-da por Nietzsche e Rainer Maria Rilke.Tam�n afectou a Strindberg, que se ini-ciou no expresionismo con El camino deDamasco (1898), configurando unmodelo de heroe que carece de an�cdo-tas. O seu itinerario in�ciase nos so�os.A escena �nchese de berros, de violen-cia, de acci�ns f�sicas. � a apertura �futurismo e da reacci�n de Meyerholdfronte � realismo de Stanislavski. Asobras tenden � esquematizaci�n: che-gar� a m�quina como s�mbolo m�ximodunha nova concepci�n do mundo.Meyerhold6 tentaba romper de vez coconvencionalismo do teatro burgu�s.Para el, a escenograf�a non pod�a enga-nar na s�a imitaci�n da realidade. As�a idea de convenci�n consciente aclaradefinitivamente os seus principios anti-naturalistas. Propuxo o Òpunto de iro-n�a dunha situaci�nÓ que desemboca

5 Estes e outros creadores da época están amplamente estudiados por Bentley [1976].6 En España ofrecéronse os seus textos máis significativos en dous volumes, Meyerhold [s/d] e Meyerhold

[1972].

Prometeo. Dirección: Jacques-Dalcrose. Decorado:Appia, 1910.


no constructivismo. O seu problemafoi, unha vez m�is, poder contar conactores preparados para o efecto. Denovo a teor�a �a demasiado por dianteda pr�ctica, � contrario do que sucedeuno clasicismo.

Se a li�a imaxinativa na pl�sticaÑlonxe do modelo figurativo que rom-peran os pintores parisienses de entres�culos, e que Picasso ratificar�a unhavez si e outra tam�nÑ se multiplicabaen innumerables ismos, a m�sica nonhab�a ficar atr�s nesa carreira en derei-tura � imaxinativo. Debussy estreabaEl martirio de San Sebasti�n (1911) �tempo que Richard Strauss fac�a o pro-pio con El caballero de la rosa (1911), enDresde. Niyinsky presentaba en Fran-cia o Preludio a la siesta de un fauno(1912), de Debussy, mentres que Stra-vinsky fracasaba no seu primeiro inten-to parisiense de dar a co�ecer La consa-graci�n de la primavera (1913). Por aquelent�n, o teatro musical consolid�rasecomo primeira forza teatral nun inci-piente Broadway neoiorquino. PeterPan (1905), de James M. Barrie, foi un

dos seus �xitos pioneiros (con 263representaci�ns) e Zeigfeld Folies en-contraba unha atractiva combinaci�nde m�sica e baile. Entrementres Es-pa�a daba dous compositores de cate-gor�a internacional, Falla e Granados.O primeiro, co seu sorprendente Elamor brujo (1915), mentres que o segun-do estreaba Goyescas (1916) en NovaYork.

Nesta li�a de busca de novas for-mas, Maeterlink presentaba en Bru-xelas El p�jaro azul (1908), Lugn�-Poeestreaba La anunciaci�n de Mar�a (1912),de Claudel, e Copeau inauguraba oVieux-Colombier (1913), respectuosopero firme grito contra o naturalismode moda. Isadora Duncan segu�aactuando polos escenarios europeosunha sorte de danza r�tmica non culmi-nada por poses est�ticas codificadas.As vangardas principiaran o seu baileparticular con supostos est�ticos nonreco�ecibles m�is que por uns poucosiniciados. Entre aquelas cabe cita-lasexperiencias de Apollinaire, Mallarm�,Villiers de lÕIsle Adam ou Maeterlink.S� Claudel soubo conectar cun p�blicoreal, a pesar dos seus supostos simbo-listas. Outras alternativas contra aonda da convenci�n hab�an vir de pa�-ses sen tradici�ns teatrais.

2. A INFLUENCIA DA PRIMEIRA GUERRA MUNDIAL

A Primeira Guerra Mundial supu-xo un impulso e, asemade, un freo � desenvolvemento das anteriores


El inspector, de Gogol. Dirección: Meyerhold. TeatroMeyerhold, 1926.


318 César Oliva

tendencias esc�nicas. Impulso porqueos movementos art�sticos proliferaronde xeito extraordinario, en sucesivasformas que agred�an as distintasopci�ns do vello realismo. Freo, xa quening�n deses impulsos chegou � fondoda cuesti�n: substitu�-las vellas estruc-turas da comedia convencional. Estacontinuaba cun formidable desenvol-vemento, pois asum�a as novidadesm�is permeables da innovaci�n, aque-las que eran do agrado dun p�blicocada vez m�is estratificado. Por outrolado, os horrores da Gran Guerra abri-ron o cami�o cara � frivolidade e o de-sexo irrefreable de pasalo ben. Am�ricaempezou a importar novos ritmos ebailes que axi�a pasaron �s escenariosde Europa. Mentres, o cine buscabavoz. En 1927, El cantor de jazz conver-teuse na primeira pel�cula sonora,a�nda que Al Jolson, pouco ou nadadado � pr�ctica do novo ritmo, maqui-llado de negro representaba a imaxe daintolerancia racista.

Atop�monos cun per�odo no que:1) o progreso industrial chegaba � tea-tro mediante avances t�cnicos querevolucionaban a vella maquinariaesc�nica; 2) consolid�base a figura dodirector de escena, como grande inno-vaci�n do s�culo, con cometidos quesuperaban os do antigo regisseur oudirector art�stico; 3) a informaci�n axil�-zase de contino, a trav�s da letra impre-sa, pero tam�n do documental filmado,de modo que os creadores se ven influ�-dos polas novidades que proced�an de

calquera lugar do mundo; 4) o cine �aga�ando pouco e pouco a batalla dop�blico, � rebaixa-los prezos das locali-dades e populariza-los seus productos.Todas estas circunstancias enriquecen ocampo da escena conforme avanza os�culo, malia � terrible cataclismo quesupuxo a guerra mundial.

Por uns anos, ser anovador nonvai supor ning�n desdouro na conside-raci�n social do autor, todo o contrario;� respectado e reverenciado, a pesar das�a escasa repercusi�n comercial. Aguerra asistiu �s pinturas metaf�sicas deDe Chirico (1915), � exposici�n dad� enZ�ric (1916), � primeira edici�n deRetrato de un artista adolescente (1916),de Joyce, e � que Le Corbusier chamouDespu�s del cubismo (1918). GordonCraig7 continuou publicando as s�asteor�as na revista La Marioneta (1918),as� como o tratado te�rico El teatro enmarcha (1919). Meyerhold definir�a oseu Octubre teatral (1920) para publicar,a seguir, El trabajo del actor (1922), con-testaci�n absoluta � naturalismo stanis-lavskiano. Reinhardt e Piscator abr�ana porta � moderno traballo de direc-ci�n, con montaxes cheas de imaxina-ci�n, nas que a utilizaci�n da novaluminotecnia ser�a elemento esencial.Brecht inici�base na escritura dram�ti-ca con Baal (1918), texto que lembra aRimbaud. En 1925 tivo lugar a primei-ra grande exposici�n surrealista; entreos artistas figuraban Picasso e Mir�.Este novo movemento reclamaba Òofuncionamento real do pensamento en

7 Un recente estudio da súa achega encontrámolo en Grande Rosales [1997].


ausencia de todo control exercido polaraz�n e � marxe de calquera preocupa-ci�n est�tica ou moralÓ. Andr� Bretonencabezaba esa tendencia. A mostracinematogr�fica m�is representativadela foi Un perro andaluz (1928), de LuisBu�uel, mentres que a teatral ser�aunha obra que non se hab�a representarata cincuenta anos despois, El p�blico(1936), de Federico Garc�a Lorca.

A li�a realista crebaba por partedo grande innovador das linguaxesteatrais do s�culo XX, Bertolt Brecht8. Oseu acerto foi uni-la s�a capacidade dedirector esc�nico, debedor das formaspopulares do teatro como o cabar�, eunha grande aptitude como poeta. Aobra de Brecht, iniciada no simbolismo,atravesa t�dolos modelos xen�ricos ataconforma-lo concepto de teatro �pico,que segue a ter como base o realismopero que achega unha fragmentaci�ninhabitual ata o momento. Para el, a

acci�n debe ser oscilante (non crecen-te), cada escena ter� sentido de seu(non est� en funci�n da seguinte), men-tres que a tensi�n dram�tica se espaciapor toda a obra e non s� � principio oufinal do acto. A s�a teor�a conduce �rexeitamento das emoci�ns que pertur-ban unha toma de conciencia ante osproblemas que ofrece o texto. De a� quelle pida � escena un curioso conceptode estra�amento ou distanciamento. As�se logra presentar Òalgo estra�o �mundo do coti�n, do evidente, do es-peradoÓ.

Maior sorpresa levaron os espec-tadores de 1921 cando un italiano,Luigi Pirandello, estreou Seis personajesen busca de autor. O autor, con 53 anos,inici�rase serodiamente na literaturaa�nda que axi�a definira un novomodelo de drama no que a convenci�nteatral (paredes do escenario, tremoia,a propia sala) fac�a parte do drama. A


La zapatera prodigiosa, de García Lorca. Dirección:Francisco Enríquez. Decorado: Emmanuele Luzzati.Teatro de la Fenice, Venecia, 1959.

El señor Puntila y su criado Matti, de Brecht. Dirección:Antón Krilla. Theater der Stadt, Bonn, 1956.

8 Entre os moitos estudios sobre a obra do dramaturgo alemán recomendamos Dort [1973] e Sánchez[1992].


320 César Oliva

intelectualidade toda saudouno coninterese, a s�a influencia foi lenta peroprogresivamente importante, porque as�a arte era tan inimitable que houboque deixar pasar anos para que a s�asombra fora tanxible9. Ese car�cterinnovador curiosamente non chocoucon Mussolini, que chegaba � gobernoen 1922, permit�a o voto feminino unano despois e subvencionaba un Teatrodas Artes dirixido polo propio Piran-dello desde 1925. Era o tempo da pri-meira redacci�n de Mi vida en el arte(1925), de Stanislavski, cando un mozoe elegante autor ingl�s chamado No�lCoward estreaba La fiebre del heno(1925), e o cine, aquela inicial arte debarraca de feira, produc�a d�as pel�cu-las fundamentais que lle hab�an abrirenormes posibilidades na s�a conside-raci�n como arte. Unha, La quimera deloro, dirixida e interpretada por CharlesChaplin, c�mico ingl�s chegado anosatr�s a Hollywood desde Londres, eoutra, El acorazado Potemkin, mostra dorealismo socialista sovi�tico, asinadapor Einsenstein. Poucos anos despois,Gropius dese�aba o edificio da Bau-haus10 (1926), en Dessau, Brecht lograbao seu primeiro grande �xito en Berl�n,La �pera de los dos centavos (1928), conm�sica de Kurt Weill, Ravel estreaba oseu Bolero en Par�s e Gershwin, Un ame-ricano en Par�s (1928), en Broadway. EnEspa�a, Falla presentara en Sevilla Elretablo de Maese Pedro (1923), Pilar Mi-ll�n Astray triunfaba con La tonta delbote (1925), Dal� fac�a os decorados para

Mariana Pineda (1927), de Garc�a Lorca,e os irm�ns Machado consegu�an ungrande �xito con Las adelfas (1928).

Os movementos culturais deentre guerras mantiveron o conflictodesas d�as ramas irreconciliables queeran o teatro comercial e o de vangar-da. D�as ramas que se identifican dexeito admirable no exemplo de Fede-rico Garc�a Lorca, a�nda que optase cla-ramente pola primeira cando tratabade comunicarse cun p�blico maiorita-rio. No terreo do novo realismo desta-caba un dramaturgo norteamericano, oprimeiro que se pode considerar comotal na s�a historia, chamado EugeneOÕNeill; o seu sangue irland�s explicadeterminados d�bitos a autores comoSynge ou Yeats. Este autor consegu�ainaugurar unha desco�ecida tradici�nesc�nica, na que un certo realismo psi-col�xico aglutinaba formas naturalis-tas, simbolistas e expresionistas. Con-forma unha dramaturxia vigorosa,coma o novo pa�s do que xorde, cheo

9 Ver a propósito, Pirandello y su teatro, de Monner [1947].10 Schlemmer e outros [1975] fan un conciso estudio e descrición do teatro da Bauhaus.

Moon of Caribbees, Eugene O’Neill. Dirección: JamesLight. Provincetown Playhouse.


de aventureiros, mari�os, mulleres de-sarraigadas, non exento de referenciascl�sicas, como amosa a s�a admiraci�npor Esquilo na descomunal A Electra lesienta bien el luto (1931). Con Largo viajehacia la noche, estreada en 1956, tresanos despois da s�a morte, propuxo acreaci�n dun teatro testemu�al, cat�rti-co respecto �s seus demo�os familia-res, do que non ser�n alleos ArthurMiller (sobre todo o de Despu�s de laca�da, 1964), e case todo de TennesseWilliams. A dramaturxia americanachegara con forza � escena universal.Creadores como Elmer Rice, CliffordOdets ou Thorthon Wilder proporcio-naban novos matices a un especialnaturalismo americano. O �ltimo nonesquece a sombra de Pirandello no seumemorable Nuestra ciudad (1938).

Non obstante, por momentospareceron aumenta-las alternativas �modelo de comedia comercial. î teatrode verso, que segu�a cultivando Clau-del (El libro de Crist�bal Colon, 1930),unir�ase o do ingl�s Eliot (Asesinato enla catedral, 1935), que resucitaba odrama lit�rxico co seu correspondentecoro, e o propio Garc�a Lorca, coa cita-da Mariana Pineda. Tam�n o verso erautilizado por Brecht en moitas das s�asobras, a�nda que de maneira parcial.Mentres, Antonin Artaud, desde o seuTeatro Alfred Jarry, fundado en 1926,po��a en pr�ctica outra forma de ritua-lismo esc�nico a trav�s do concepto deteatro da crueldade. En 1931 viu o teatroBalin�s en Par�s e creu cegamente nos

poderes m�xicos do teatro, Òxogo per-petuo de espellos que van desde unhacor ata un aceno, e desde un berro a unmovementoÓ. En 1935 estreou sen �xitoLos Cenci, adaptaci�n de Shelley eStendhal, probablemente polas esixen-cias da primeira actriz e asemade pro-ductora. î tempo que se dedicaba �interpretaci�n, sobre todo en cine,publica textos te�ricos de interese,entre eles El teatro y su doble11 (1938).

Estamos nun momento conflicti-vo no que se alterna a conquista socialque supuxo interpretar Porgy and Bess(1935), de Gershwin, s� con actores ne-gros, a triunfante convencionalidadede Me and my girl (1937), en Londres, asupervivencia da Lul� de Wedeking,estreada en Z�ric con m�sica de Berg(1937), con significativos �xitos na pan-talla debidos a James Whale (Fran-kenstein, 1931), o famoso King-Kong(1933), o humor absurdo dos irm�nsMarx (Una noche en la �pera, 1935), ata achegada da cor co primeiro grande�xito da industria de Hollywood: Loque el viento se llev� (1939).

Eses anos previos � maior conflic-to b�lico do s�culo viron a morte degrandes renovadores da escena, comoun ignorado Valle-Incl�n, en 1936, omesmo ano ca Pirandello, Unamuno eGarc�a Lorca, ou Stanislavski, en 1938,despois de deixar ben fonda a semen-te da s�a docencia nos Estados Unidos.Eses anos outorgaron unha nova fun-ci�n � experiencia esc�nica. En Espa�a,e durante a s�a guerra civil (1936-


11 Seguímo-la edición de Gallimard, de 1964.


322 César Oliva

-1939), o teatro conv�rtese en incesanteveh�culo de propaganda para �mbolosbandos, a�nda que o seu talante est�ticofoi a penas considerable.

3. A ARTE DRAMÁTICA DESPOIS DA SEGUNDAGUERRA MUNDIAL

A primeira metade do s�culo XX,aquela que chega � Segunda GuerraMundial, ve tantas renovaci�ns, tantosregresos � convenci�n teatral, tantosexperimentos sobre o mundo da crea-ci�n en xeral, e da escena en particular,que semella que a arte dram�tica �a serquen a ofrecer novos �ngulos no trata-mento dos problemas do home dos�culo XX. A guerra veu por algo m�isca un choque de ideolox�as: no af�n dedominar economicamente o mundobateron conceptos tan rotundos como oaf�n expansionista de Alema�a, ina-ceptable para as potencias aliadas. Apintura El grito do noruegu�s Munch �a m�is clara referencia � desconcertodo home contempor�neo. A primeirabomba at�mica fora experimentada enterra xaponesa.

Hollywood empezaba a dicta-las�a lei como ampla e complexa indus-tria, que se serv�a da guerra para lanzarunha publicidade sobre a afouteza eval�a do esp�rito norteamericano, e ti�acomo obxectivo ir al�n das fronteirasda ficci�n. En 1940 estr�ase ese monu-mento � antifascismo que foi El grandictador, de Chaplin. î ano seguinte,1941, Orson Welles inaugura a s�acarreira con Ciudadano Kane, unha

advertencia sobre as grandes fortunasque dominaban o mundo. O teatrosegu�a pola tradici�n da comedia bur-guesa, a�nda que trala guerra se tinxadun tipo de denuncia que alcanzat�dolos estamentos da sociedade. Talcircunstancia adv�rtese no enxe�o ehumor de No�l Coward, a elegancia deTerence Rattigan ou a obsesi�n poladefensa da conciencia individual dePriestley. En Sue�o de un d�a de verano(1949), este �ltimo autor enfrontaba omundo inxenuo dun primitivo pa�s coaameaza at�mica da posguerra. EnFrancia, a cr�tica social material�zase enGiraudoux, para quen Òel teatro no esun teorema, sino un espect�culo; nouna lecci�n, sino un filtro. Debe entrarmenos en nuestra mente que en nues-tra imaginaci�n y nuestro sentimientoy por esa raz�n, a mi juicio, le es indis-pensable el arte del escritorÓ (Mignon[1973], p�xs. 50-51). A�nda que ti�aconseguido xa grandes �xitos antes do39, como Intermezzo (1933) ou No habr�guerra en Troya (1935), La loca de Chaillot(1945) � a gran denuncia sobre a invisi-ble ameaza da paz coti�.

Noutra orde est�tica, pero consimilares compo�entes estructurais,Jean-Paul Sartre estreaba, en 1943, oseu primeiro drama, Las moscas. Temascomo a liberdade do home ou o seucompromiso pol�tico, sobrevoaban porriba dun aparente ensaio sobre traxe-dias cl�sicas; como fixera Anouilh coas�a Ant�gona (1944), propo�endo ovello mito � luz do Par�s dominado. � oano de A puerta cerrada (1944), na queSartre manexa a convenci�n esc�nica


para golpea-lo espectador co pecheabsoluto de tres personaxes nunhahabitaci�n de hotel. O autor, parademostra-la s�a oposici�n � conven-ci�n reinante trala contenda mundial,rexeitou o Nobel de Literatura concedi-do en 1964. O teatro tomara un carizpol�tico, que o manter� vivo duranteunha posguerra de ama�os na quetriunfaba o esp�rito militar. Alg�nsheroes da guerra rexer�n o novo siste-ma: De Gaulle, en Francia; Tito, enIugoslavia; Eisenhower, nos EstadosUnidos. Na mesma li�a de compromi-so, Camus ofrec�a un teatro de escasatremoia, di�logos cargados de inten-ci�ns e sistem�tico esp�rito existencia-lista. El malentendido (1945), cumio das�a obra, foi estreada o d�a seguinte daliberaci�n de Par�s. Los justos (1949)ofreceu con maior entidade o tema dadesesperaci�n e dunha inxustiza sem-pre dif�cil de exercer.

A�nda que semellaba que a guerradeixara ferido un teatro incapaz dereflecti-lo estado en que quedara Europa, vemos nos anteriores exem-plos que non foron poucos os que consolidaron sistemas expresivos fun-damentais para a historia da represen-taci�n. Brecht, canso de viaxes e exilios,atopou no Berliner Ensemble, en 1949,o lugar onde repousa-la s�a propia teo-r�a est�tica e ideol�xica. Estas viron aluz en El peque�o Organon, publicadoun ano antes, aut�ntica recompilaci�nde t�dalas ideas que chegara a experi-

mentar � longo da s�a traxectoria.Logo dalgunhas xiras por importantescidades europeas, actuando en Par�s en1954, o autor de Vida de Galileo morr�aen 1956, precisamente durante osensaios da citada obra. Por esas alturasEuropa empezaba a lle dar un reco�e-cemento que non tivo en vida.

Contra a metade do s�culo chega-ba a moda dos festivais internacionaisdurante os ver�ns. Edimburgo eAvi��n comezaron as s�as actividadesen 1947. Un ano antes, unha pol�tica dedescentralizaci�n en Francia dera p� amostra-lo feito teatral asociado a artis-tas que popularizasen a arte. � o casode G�rard Philipe, actor principal deJean Vilar12 na aventura da vella cidadedos Papas. Ou de Laurence Olivier,nomeado sir pola ra��a ese mesmo1947. Os festivais fac�anse en lugaresonde, � vez que se daban a co�ecermonumentos do pa�s, puideran verseobras dos grandes cl�sicos. A mensaxeque se transmit�a era que as guerrasnunca acabar�an coa cultura. Mais paraque estes festivais se celebrasen erafundamental a contribuci�n do sectorp�blico. En Francia, a IV Rep�blicareorganizou a actividade esc�nica. Sub-vencion�banse as �peras primas dosnovos autores, favorec�ase a calidade,cre�base unha rede de teatros en pro-vincias, ou, cando non hab�a, moder-nas casas de cultura. En Inglaterra fun-d�base, en 1940, o Council for theEncouragement of Music an the Arts,


12 As ideas de Vilar reflíctense con precisión en De la tradición teatral, 1972. A edición orixinal, De la tradi-tion théâtrale, está publicada por Gallimard, en 1955.


324 César Oliva

que, con pequenas axudas iniciais rom-p�a a norma da primac�a do sector pri-vado. En 1946 constit�ese o ArtsCouncil of Great Britain. Un ano des-pois, o Bristol Old Vic combinaba orepertorio habitual con obras cl�sicas. Een 1963 cr�ase o National Theatre,baixo a direcci�n de Laurence Olivier.En Espa�a, � que rematou a guerranacen os teatros nacionais, con mode-los que proced�an da experiencia ale-mana. Foron dous, Teatro Espa�ol eTeatro Mar�a Guerrero, e ambos esta-ban en Madrid, marcando claramenteunha pol�tica centralista que, co tempo,intentar� mitigarse gracias �s chama-dos Festivais de Espa�a.

As posibilidades de renovaci�nda vella maquinaria teatral multiplic�-ronse, � entrar o sector p�blico na pro-ducci�n esc�nica. Grandes teatros egrandes producci�ns enarboraron abandeira da espectacularidade, xuntoco t�pico que outorgaba � escena unimportante papel na cultura universal.Pero o perigo do cine, como competi-dor, era cada vez m�is evidente. Osgrandes creadores, Welles, Coward,Cocteau, Visconti, Eduardo de Filippo ,o propio Laurence Olivier, preferironas c�maras �s escenarios. O cine absor-b�a os gui�ns dos mellores dramatur-gos do momento (Rice, Rattingan,Miller, Williams...), a�nda que � precisoengadir que Hollywood se viu someti-do a unha das s�as �pocas m�is negrase dolorosas, a chamada caza de bru-xas, que iniciou en 1946 o senadorMcCarthy, levou m�is de trescentosprofesionais �s listas negras para seren

acusados de simpatizantes do comu-nismo.

A influencia m�is importantepara o teatro vir�a da necesidade dedarlle outro sentido � interpretaci�n,debido �s esixencias que a pantallatrouxera. O uso xeneralizado do pri-meiro plano, o sonoro, a actuaci�n enespacios naturais, desterrou de vez osvellos procedementos declamatorios.En 1947 inaugurouse o Actors Studio,en Nova York, como consolidaci�n daidea de dar contido te�rico � incesantepr�ctica de busca da verdade. Sta-nislavski estaba detr�s desta escola,fundada por Elia Kazan, CherylCrawford e Robert Lewis. Mentres, ocine italiano romp�a moldes nesteterreo. î non ter actores de cine, s�caosde onde pode. O neorrealismo de pos-guerra mostroulles �s int�rpretes ade-m�ns, risos e acenos da r�a. Ladr�n debicicletas, de Vittorio de Sica, � de 1948.î tempo, Europa intentaba sa�r davella norma actoral sen o conseguir. Aescola cl�sica a�nda se percib�a no cineingl�s dos corenta, pero moito m�is nofranc�s e o espa�ol, cheo de afectaci�n.Pouco a pouco ir�n sa�ndo do erro.Italia (Rossellini, Lattuada, Visconti,Zampa, o citado De Sica) foi espellodos novos realizadores hispanos(Bardem, Berlanga, Nieves Conde), eFrancia preferiu imitar Hollywood copolicial negro e as aventuras de espa-dach�ns. Alg�ns anos despois, a Nou-velle Vague, mesmo sen agocha-la s�a admiraci�n polo cine americano,volveu a cara � Europa, cargando deintelectualidade as s�as pel�culas. Le


Beau Serge (1958), de Claude Chabrol, eA Bout de Soufle (1959), de Jean LouisGodard, foron os t�tulos iniciais m�issignificativos. Desde 1953, un novopersonaxe vi�a asom�ndose �s panta-llas, Monsieur Hulot, a pintoresca crea-ci�n de Jacques Tati.

En 1951, cando se produc�a a pre-sencia do grupo de pintura tachista(Mathieu, Pollock...), Dal� pronuncia enMadrid a s�a conferencia Picasso y yo.Acababa de pintar Dal� a la edad de seisa�os, cuando cre�a que era una ni�a, levan-tando la piel del agua para ver un perrodormido a la sombra del mar (1950).Alg�ns anos antes alcanz�rase o expre-sionismo abstracto na arte. En 1954,Xenakis compo��a Metasteis con orde-nador. Nos Estados Unidos inici�base opop art, coas composici�ns de AndyWarhol e as grandes vi�etas de RoyLichtenstein. A m�sica moderna empe-zaba a calar de maneira decisiva naxuventude, creando mitos �s que se-guir coas s�as modas e h�bitos sociais.En 1954, un mozo de Tupelo, Missisipi,chamado Elvis Prestley, gravaba o seuprimeiro disco. î cantante cham�ronlleo rei do rock and roll. Ese ano, Mattisemorr�a �s 84 anos. En 1961, un BobDylan novo entusiasmaba o p�blico deNova York co seu estilo folk. Mentres,ese mesmo ano, os chamados novos rea-listas pl�sticos (Tinguely, Klein, Chris-to...) expo��an as s�as obras. Dous anosdespois, Chagall pintar� a c�pula daîpera de Par�s.

O �nico referente esc�nico, certo eclaro, segu�a a se-lo realismo, coa tintu-ra social e pol�tica antes citada. A pos-

guerra non daba ofrecido novas v�asest�ticas. Par�s entoaba o seu canto docisne como capital do teatro durantes�culos. Coma se quixera vingarse con-tra esa situaci�n, ofrec�a unha escenadespoxada dos seus elementos consti-tu�ntes b�sicos, aqueles que o definironcomo arte desde Arist�teles. Eug�neIonesco primeiro, Samuel Beckett des-pois, inventaron o teatro menos teatrode t�dolos tempos: o antiteatro. La can-tante calva (1949) descubriu unha obrana que a acci�n xa non era n�cleo esen-cial da estructura esc�nica, nin o perso-naxe, o habitual ente definidor de con-tidos humanos. Esperando a Godot(1953) supuxo para o teatro o queUlises, de Joyce, para a narrativa, nonsendo casual que o seu autor, SamuelBeckett, fora antigo secretario do nove-lista. As estreas destas obras resultaronespecialmente conflictivas. O que ofre-c�an estaba nos ant�podas de cantodurante m�is de vintecatro anos se vi�aentendendo como teatro. Sen embargo,estes peculiares dramas eran intelixen-tes combinaci�ns de palabras que, enefecto, � non servir para nada Ñcomotampouco serviran para evitar cat�stro-fes como a guerraÑ supo��an o m�isrotundo exemplo da incomunicaci�ncontempor�nea. Anos despois, MartinEsslin [1972] definiu este teatro comodo absurdo. A pesar dos seus elementosconstitutivos realistas, a dificultade das�a descodificaci�n relegouno a posi-ci�ns vangardistas, � dicir, s� para ini-ciados. O espa�ol Fernando Arrabalanimou este movemento coa forma-ci�n do grupo p�nico, en 1962.



326 César Oliva

Tampouco non acadou notoriedadeentre o p�blico.

4. O TEATRO DESDE 196813

A partir de 1968 o teatro tomouconciencia dunha crise que, en certosentido, cuestionaba o concepto deconvenci�n. Todo proced�a da propiacrise que atravesaba a sociedade,reflectida de xeito directo na manifesta-ci�n do 7 de maio dese ano, na que trin-ta mil estudiantes se enfrontaron � poli-c�a de Par�s. A revolta empezara porunha protesta xeneralizada contra aguerra do Vietnam, signo evidente dunabuso do poder militar non acorde costempos. Similar exercicio demostrou oex�rcito sovi�tico que, ese mesmo ano,invad�a Praga. O pacifismo encarnadono movemento hippy foi a inmediataresposta. A militancia pol�tica estaba �orde do d�a. Por iso o Arco de Triunfoasistiu, aquel emblem�tico mes demaio, � canto multitudinario daInternacional. Alg�ns anos antes, o SanFrancisco Mime Troupe inventara ochamado teatro da guerrilla, proposta naque a pol�tica era elemento central, poistrataban temas como a guerra, a ecolo-x�a, o servicio militar ou a liberaci�n damuller.

En 1968, Inglaterra po��a fin a unlongo per�odo de censura, m�is oumenos tolerante. Un grupo de rock,The Beatles, adiantaba desde Liverpool

o inconformismo da �poca. En 1963gravaran Please Please Me. Nos anosseguintes espertaron un extraordinariofuror. En 1969, Hair leva �s escenariosde Londres o primeiro nu total. En ÁOh,Calcuta! (1969), o nu est�ndese a t�do-los int�rpretes. Latinoam�rica comezaa espertar no teatro, que ser� un dosseus principais aliados para combaterpol�ticas dictatoriais. Os festivais deManizales, Caracas e Bogot� marcan anecesidade de contactar con Europa eos movementos m�is radicais. Perotam�n algunhas daquelas dramatur-xias deron exemplos tan representati-vos como as tentativas de creaci�ncolectiva proposta polo colombianoEnrique Buenaventura, ou o espect�cu-lo brasileiro Macunaima (1978), dirixidopor Antunes Filho, por unha compa��aque desde ent�n levar� o nome daquelgrande �xito, contemplado en festivaisde todo o mundo.

A arte debat�ase entre a protesta eo inconformismo. Os grandes int�rpre-tes non chegaban a vivi-lo seu �xito. Asdrogas imped�ano en moitas ocasi�ns.Jimi Hendrix morre �s 27 anos, omesmo ano en que os Beatles se disol-v�an, 1970. Alg�ns m�is tarde, o reiPrestley falec�a en Memphis �s 42 anos,tam�n por sobredose. A m�sica dossetenta evolucionaba cara � heavy metal,e a s�a alternativa, o glam rock, queanuncia un cambio cara a certo neorro-manticismo nos oitenta. A tecnolox�achegaba en todo o seu esplendor �s

13 Para obter datos para este epígrafe foron fundamentais os primeiros Cuadernos de Teatro da Universiddede Málaga, así como o seguimento da revista El Público, do Centro Nacional de Documentación Teatral doMinisterio de Cultura.


escenarios, a�nda que fora para concer-tos. A comedia imitar�ao no seu mo-mento, a�nda que para iso tivera quecambia-lo nome � x�nero. Esa supera-ci�n t�cnica empezaba a verse con nor-malidade nas pantallas. A ciencia-fic-ci�n hab�a se-lo medio id�neo. Con Laguerra de las galaxias (1977), de GeorgeLucas, conseguiuse un grande �xito dep�blico. Como tam�n ocorreu conAlien (1979), de Ridley Scott, e E. T.(1983), de Steven Spielberg. î tempo,as novas t�cnicas de gravaci�n abr�an-lles o cami�o �s mellores orquestraspara experimenta-lo son dixital, un dosmaiores logros do s�culo. En 1979, aOrquestra Filharm�nica de Viena efec-t�a unha gravaci�n co novo procede-mento.

î cine sa�ralle un competidorforte, a televisi�n, que en principio nonera m�is ca unha c�moda alternativana informaci�n de imaxes. Fora experi-mentada en 1929, cando a BBC empe-zou a emitir programas diarios. Des-pois da Segunda Guerra Mundial, osfogares americanos ench�ronse destesaparellos que, na s�a popularidade,facilitaron a chegada de vellos filmes eoutros realizados para ese medio. En1950 hab�a sete mill�ns e medio de tele-visores nos Estados Unidos. En Europapopularizouse � longo dos sesenta, e osseus espectadores empezaron a roubar-lle tempo �s artes da representaci�n.Moi pronto, determinadas series reti-�an familias enteiras diante do televi-sor. A competencia era un feito.

A moda do teatro do absurdo pro-long�rase durante uns poucos anos,

nos sesenta, xusto os que a escena nece-sitou para tentar sa�r da s�a crise deidentidade. Crise que, por primeira vezna historia, proced�a do propio p�blico,que cuestionaba que o teatro seguiraestancado nas s�as vellas convenci�ns.O espectador dos sesenta empezaba adarlle as costas. O teatro morr�a.Kantor, pintor e director polaco inicia-do na pr�ctica do happening, chegou adefinir un teatro que chamaba da morte.O seu primeiro manifesto � de 1959,pero as s�as producci�ns m�is signifi-cativas foron La clase muerta (1957) eWielopole, Wielopole (1980), que se vironnos escenarios de todo o mundo.Barrault, Strehler, Ronconi, Brook, osgrandes creadores de finais de s�culo,resucitan formas e textos do pasado.Outro polaco, Jerzy Grotowski p�chaseen 1959 nun laboratorio para facerrepresentaci�ns para corenta persoas.Pensa que pode haber teatro sen vestia-rio, sen decorado, sen luces e ata sentexto. Como nunca pode ser � sen acto-res e p�blico. O actor xustifica a ideafundamental da s�a proposta: es�xelle


La conferencia de los pájaros. Dirección: Peter Brook,1979. Festival de Aviñón, 1979.


328 César Oliva

que testemu�e, que comunique a s�avida interior. A s�a teor�a res�mese noseu artigo Hacia un teatro pobre (1965).Un grupo de Nova York, o LivingTheatre, iniciado en 1948, chegou aconverterse nun suceso na Europa dossesenta. Representaron a vida dohome, do seu pasado e mais do presen-te, con rituais constitu�dos por move-mentos e sons dos corpos. Bread anPuppet alternaba os seus espect�culosen escenarios coa r�a, sorprendendocon actores que son bonecos e recrutan-do espectadores inhabituais. O feitosupo��a unha gran ruptura contra oteatro literario, xa que os seus persona-xes propiciaban a escena antinarrativa.O Open Theatre, fundado tam�n enNova York, en 1963, propo��a novasformas expresivas que se opo��an �smotivaci�ns psicol�xicas de Stanis-lavski, The serpent (1968) foi un ÒritualÑsonidos, gestos, danza y mimoÑ querelaciona el G�nesis con los horrores delmundo actualÓ (Miralles [1974], p�x. 99).

O p�blico empezara a aceptarmovementos marxinais, elevados �sveces � categor�a de comerciais. Uncreador de orixe universitaria, BobWilson, asombrou no Festival deNancy cun extraordinario espect�culovisual, La mirada del sordo (1971), queromp�a con toda medida temporal dasacostumadas, abundando no teatro deimaxes. O exemplo cundiu e o visualempezou a tomar corpo nos escenariosdas d�cadas seguintes. Lindsay Kempextra�a simbolicamente toda a maxiade Flowers (1978), de Genet. Nese

desenvolvemento do espectacular, osescenarios resultaban pequenos, poloque houbo que pasar �s r�as comoespacios novos. En Espa�a a modacatapultouna Comediants, con habi-tuais presencias en festivais internacio-nais, e, anos despois, en 1983, La Furadels Baus, que apostaron por abertastransgresi�ns a todo o que ata daquelaera considerado como linguaxe teatral.Para isto, como a inmensa maior�a degrupos e compa��as da fin de s�culo, oapoio nas novas tecnolox�as resultafundamental. O teatro incorporara omicroprocesador, tanto no avance dailuminaci�n coma no son. As posibili-dades son totais para os novos creado-res.

Na li�a do alternativo fundam�n-tase o chamado teatro contempor�neo,que non � sen�n unha actualizaci�n doteatro experimental, en tanto que facul-ta un espacio para a investigaci�n e aimaxinaci�n. Leva o concepto de mini-malismo � escena, con producci�ns nasque todo xira derredor dunha especiede obxectos que te�en sempre funci�nesc�nica concreta. A palabra serve s�para subli�ar movementos, acenos,ru�dos, adem�ns que completan asevoluci�ns dos actores. En 1991, e enAmsterdam, ten lugar o Touch time: xor-nadas de teatro experimental a cargodo grupo Mickery. Pero as posibilida-des desta nova tendencia son moiamplas: desde o teatro-danza (PinaBausch) ata as formas de anti-teatro (aschamadas performance: Karen Finley,Laurie Anderson), pasando polo teatroxestual (no que o mellor exemplo ser�a


La Fura dels Baus), teatro f�sico (VimVandekeybus, Corsetti), teatro r�tmicoou teatro complexo. A arte esc�nicanavega hoxe con imaxes nas que com-bina as artes visuais contempor�neas(pintura-instalaci�n), m�sica, ru�dos,ritmos e comunicaci�ns non verbais.Para Jos� Antonio S�nchez [1994], Òlaaceptaci�n de la multiplicidad, como laasunci�n de la complejidad, no implicala proclamaci�n f�cil del todo vale. Alcontrario, exige estar mucho m�s aten-to al gesto, a la disposici�n, al compro-miso que subyace a la creaci�nÓ (p�xs.18-19).

En tanto, o mundo deb�tesenunha cada vez m�is evidente separa-

ci�n da riqueza, sen que as artes deanconta de tan dolorosa realidade. En1984 a televisi�n mundial mostrouimaxes desoladoras da fame en Etiop�a.Anos despois vir�an novas similares deSud�n. A estas alturas do s�culo, nonhai cine nin teatro que dea expresadocon maior verismo tan terrible situa-ci�n. S� a solidariedade de cantantes egrupos de m�sica consegue palia-lomal. Do they know itÕs Christmas recadouen 1984, gracias a Bob Geldof e corentam�sicos que traballaron de balde, m�isde mil mill�ns de pesetas. E o exemplocontinuou. A ca�da do muro de Berl�n,en 1989, e o comezo da debacle do sis-tema comunista, foron noticias capacesde competir nesta fin de s�culo. A


Dimonis, Comediants, 1989. Teatro de rúa.


330 César Oliva

guerra fr�a puxera o seu punto final. Ogrupo brit�nico Pink Floyd celebrounoen 1990 cun concerto gratu�to en Berl�nco significativo t�tulo de The Wall. Poroutra parte, a ca�da do muro suxireunha nova arquitectura, na que oMuseo Guggenheim, en Bilbao, dese-�ado por Frank Gehry, e inauguradoen 1997, aparece como a obra m�isrepresentativa das �ltimas d�cadas.

Coma se dun pesadelo se tratase,o teatro remata o s�culo cunha buscaincesante do tempo perdido, unhabusca da palabra. Claro est� que nonvolver� ser, ou usarse, como se fixo aprincipios de s�culo, nin sequera noseu ecuador, cando se debat�a entre oabsurdo e o compromiso social. A pala-

bra finisecular est� cargada de efectosou, por mellor dicir, a palabra comple-ta o efecto. A finais dos oitenta, esteprotagonismo p�dese resumir en tresdiferentes exemplos de escrituras quemante�en en com�n o coidado polapalabra. Tres autores de tres dramatur-xias con amplo radio de difusi�n:Francia, Alema�a e os Estados Unidos.Bernard-Marie Kolt�s (1948-1989) conEn la soledad de los campos de algod�n(1986), dirixida e interpretada porPatrice Ch�reau, presenta un Òreperto-rio de signos t�citos, sobrentendido ydi�logos de doble sentido entre pro-veedor y clienteÓ (El P�blico, febreiro1991. Memoria de una d�cada, p�x. 43).Anteriormente, outra producci�n do

Público congregado nunha sala contemporánea. Teatro San Martín, Bos Aires, 1988.


mesmo autor, Combate de negro y deperros (1983), impactara en toda Eu-ropa. A palabra de Kolt�s Òse convierteen veh�culo privilegiado de la acci�n yel dibujo de los personajes es de ro-tunda consistenciaÓ, segundo P�rezCoterillo [1989]. Heiner M�ller (1929--1995), disc�pulo directo de Brecht, queestrea e dirixe desde os anos cincuenta,chega �s oitenta como Òel dramaturgode mayor poder verbal, y el m�s rigu-roso y exigente tanto en lo pol�ticocomo en lo te�rico, del espacio germa-nohablanteÓ, segundo Genia Schulz.Grande innovador das modernas for-mas da traxedia, para el a palabra �Òprecario y poderoso condensador deenerg�a hist�ricaÓ (Jorge Riechman[1999], p�x. 46). As s�as obras m�isreco�ecidas son Hamletmaschine (1977),Quartett (1981) e Muerte de German�a enBerl�n (comezada en 1956 pero reescritaen sucesivas versi�ns). David Mamet(n. 1947) comeza no teatro, pasa enseguida a escribir gui�ns de pel�culas emesmo as dirixe. A mestizaxe entrecine e escenario produce unha peculiarescritura a base de reiteraci�ns, xogosde situaci�n e rupturas temporais. As�a axilidade verbal contrasta coa s�a tendencia � quietude, coma enChejov, un dos seus reco�ecidos mes-tres. American Buffalo (1977), Edmond(1983), Glengarry glen ross14 (1984) eOleanna (1994) son algunhas das obrasm�is representativas do autor nor-teamericano.

O s�culo remata coa represi�nxen�foba da antiga Iugoslavia, a reapa-rici�n dos nacionalismos, as migra-ci�ns dos pa�ses pobres cara �s ricos e aconsolidaci�n do imperio dos ordena-dores. A arte instalouse en c�modossof�s, escasamente comprometidos coseu contorno. A globalizaci�n tende �comprensi�n das linguaxes, polo queos m�is aptos para a inmediata comu-nicaci�n (m�sica, expresi�n corporal,danza) ga�an a batalla da oferta. O queconduce a un tipo de xeneralizaci�nque tende � correcci�n formal. î finaldo s�culo, desest�manse as propostaspol�ticas por anticuadas. Os artistasparecen axeitarse �s circunstancias. îteatro, como arte m�is vella, s� llequeda o cami�o de resistir coas s�aspropias armas: a palabra e a s�a capa-cidade de suxesti�n. Para a convencio-nalidade ten xa un medio que serve enpor si: a televisi�n.

BIBLIOGRAFÍA BÁSICA

AA. VV., The Cambridge Guide of WorldTheatre (ed. Martin Banham),1988.

Artaud, A., Le th��tre et son double, Ga-llimard, 1964.

Bentley, E., The Theory of the ModernStage, Penguin, 1976.

Corvin, M., El teatro nuevo, Barcelona,Mini-Tau, 1973.


14 Esta obra, xunto con Casa de juegos, foi editada por Cátedra, Letras Universales, Madrid, 2000, cunhaben informada introducción de Catalina Buezo.


332 César Oliva

Dort, B., Lectura de Brecht, Barcelona,Seix Barral, 1973.

____Tendencias del teatro actual, Madrid,Ed. Fundamentos, 1975.

Esslin, M., The Theatre of the Absurd, An-chor Books, 1961.

Grande Rosales, M. A., La noche esteti-cista de Edward Gordon Craig. Po�-tica y pr�ctica teatral, Universidadde Alcal�, 1997.

Lukacs G., e outros, Pol�mica sobre el rea-lismo, Barcelona, ed. Buenos Ai-res, 1982.

Meyerhold, Textos te�ricos (ed. J. A.Hormig�n), Madrid, Alberto Co-raz�n ed., vol I s/d e vol II, 1972.

Mignon, P. L., Historia del teatro contem-por�neo, Madrid, Guadarrama,1973.

Miralles, A., Nuevos rumbos del teatro,Barcelona, B. Salvat de GrandesTemas, 1974.

Monner Sans, J. M., Pirandello y su tea-tro, Bos Aires, Losada, 2» ed., 1959.

Oliva, C., e F. Torres Monreal, Historiab�sica del arte esc�nico, Madrid,C�tedra, 1» ed., 1990.

P�rez Coterillo, M., intr. a Combate denegros y perros, de Kolt�s, teatro 3,El P�blico, Madrid, 1989.

Revista El P�blico, Centro Nacional deDocumentaci�n Teatral, Madrid.

Riechmann, J., intr. a Teatro Escogido 1 deHeiner M�ller, Madrid, Primer Ac-to, 1990.

Salvat, R., El teatro de los a�os 70, Bar-celona, Ed. Pen�nsula, 1974.

S�nchez, J. A., Dramaturgias de la com-plejidad: sobre la g�nesis de la nuevaescritura esc�nica, Cuadernos deTeatro 3, Universidad de M�laga,1994.

____Brecht y el expresionismo, Univer-sidad de Castilla/La Mancha,1992.

Schlemmer, O., e outros, Il teatro delBauhaus, Tur�n, Giulio Einaudi,1975.

Serreau, G., Histoire du Ònouveau th��-threÓ, Ed. Gallimard, 1966.

Stanislavski, C., La construcci�n del per-sonaje, Madrid, Alianza Ed., 1975.

Szondi, P., Teor�a del drama moderno.Tentativa sobre lo tr�gico, Barce-lona, Ensayos/Destino, 1978.

Toporkov, V. O., Stanislavsky dirige, BosAires, Fabril Ed., 1961.

Vilar, J., De la tradici�n teatral, Bos Aires,La Pl�yade, 1972.

Zola, �., El Naturalismo, Barcelona, Ed.Pen�nsula, 1972.


Con relativa frecuencia a centuriaque rematou ten sido definida como oÔs�culo da imaxeÕ; esta expresi�n, utili-zada adoito coloquialmente, podelevarnos a unha concepci�n equivoca-da se a aplicamos dunha maneira radi-cal e pensamos que o s�culo XX foi o�nico no que as representaci�ns ic�ni-cas acadaron unha alta notoriedade.Pola contra, se relativizamos esta afir-maci�n, p�denos servir como punto departida para comprend�rmo-la impor-tancia que tiveron as imaxes animadas(e en concreto as cinematogr�ficas) �longo dos �ltimos cen anos.

� un feito incuestionable que ocine ocupa un lugar significativo noconxunto da sociedade contempor�-nea; sen chegar �s l�mites da cinefilia,que no seu radicalismo roza o absurdo,ningu�n pode negar que a presenciadas imaxes nas nosas vidas e o consu-mo que facemos delas reviste unha sin-gularidade moi especial.

Sendo isto certo, non podemosparar nunha mera constataci�n sen�nque � preciso reflexionarmos sobre a

s�a importancia concreta e sobre aque-les aspectos que fixeron que � longodos anos fora consolid�ndose comounha das formas de espect�culo m�isdifundidas deste s�culo, � vez queunha manifestaci�n chea de facetasmerecentes de estudio. De acordo conisto analizaremos en primeiro lugaralgunhas das contribuci�ns coas queeste medio colaborou na consolidaci�ndunha nova mentalidade para det�r-monos posteriormente naqueles v�ncu-los especialmente relevantes entre aimaxe animada e o contexto social noque xorde.

CONTRIBUCIÓNS A UNHA NOVA VISIÓN DOMUNDO

O primeiro que destaca cando nosaproximamos � an�lise do mundo cine-matogr�fico � o seu profundo car�cterespectacular. Desde o seu nacemento, ocine sempre estivo claramente vincula-do � mundo do espect�culo, as� que �esta a s�a faceta m�is popular e a que

333


CONTRIBUCIÓNS CINEMATOGRÁFICAS A UN SÉCULO QUE REMATA

çngel Luis Hueso Mont�n*Universidade de Santiago

de Compostela

* Catedrático de Historia do Cine.


334 Ángel Luis Hueso Montón

lle permite establecer un nexo m�isforte e permanente coa xente.

Neste mesmo concepto de espec-t�culo atopamos xa alg�ns trazos sin-gulares. A universalidade que o presi-de, e que se foi reafirmando � longo detodo o s�culo, pl�smase sobre todo endous aspectos: o xeogr�fico e o social.Se no primeiro encontramos unha dis-persi�n � longo e � ancho do globo, deforma que non hai zona del onde o cinenon se atope presente en maior oumenor grao, a menci�n social fainosconstatar un achegamento a t�dolos�mbitos humanos, sen distinci�n derazas, crenzas ou educaci�n. Pode sersignificativo lembrar en relaci�n conestes aspectos c�mo durante moitasd�cadas a cinematograf�a de maiorproducci�n mundial foi a hind�, quecos seus diferentes tipos de pel�culasquixo chegar � gran diversidade degrupos sociais que coexisten no seuconxunto.

Desta maneira podemos reco�e-cer que, � longo de todas estas d�cadas,o cine consolidouse como un dos es-pect�culos con acceso a un maior n�-mero de persoas, a�nda que non po-demos esquecer que pola s�a propiadin�mica interna e a dos medios audio-visuais no seu conxunto, nos �ltimosanos se produciron unha serie de cam-bios radicais nas f�rmulas de exhibi-ci�n que vi�an desenvolv�ndose desdeo principio de s�culo. De a� que nomomento actual o maior contacto coa

imaxe cinematogr�fica e os seus espec-tadores se produza, non nas pantallas,sen�n a trav�s dos medios electr�nicos(fundamentalmente televisi�n e v�deoen t�dalas s�as modalidades).

Tendo isto en conta podemosfacer nosas as consideraci�ns de WalterBenjamin sobre a evoluci�n art�stica,cando falaba do nivel masivo dos es-pectadores e afirmaba que Òla cantidadse ha convertido en calidadÓ1; estareflexi�n par�cenos moi pertinente �contempla-la evoluci�n do propio cinee reco�ecer que a busca masiva dep�blico indiscriminado se converteununha das m�ximas aspiraci�ns destemedio. Non podemos esquecer quedesde formulaci�ns moi distintas dasociolox�a da arte se incidiu neste ca-r�cter masivo do cine, de tal forma quese resalta o feito de que o cine adquireben axi�a o trazo distintivo de ser unhaarte para un p�blico de masas, culmi-nando as� un proceso que se �a precipi-tando desde finais do s�culo XIX e quecontinuar�a de xeito crecente en todos�culo XX.

Sen embargo, dentro do que su-p�n ese feito radical, xorden unha seriede matices que non se poden desde�ar:se � indubidable que o espectador �considerado dunha forma xen�rica eindiscriminada, temos de reco�ecerasemade a s�a profunda singularida-de, a s�a unicidade ante as imaxes quepercibe e valora desde o seu individua-lismo (lembr�mo-la co�ecida frase

1 Walter Benjamin, “La obra de arte en su época de reproductibilidad técnica”, en Discursos interrumpidos I,Madrid, Taurus, 1975, páx. 52.


segundo a cal Òcada espectador ve as�a pel�culaÓ).

Porque non podemos esquecerque un dos trazos profundos quepos�e o cine � o formidable poder sesuxesti�n que absorbe por completo apersoa que se sit�a perante as imaxes;o home abandona as s�as actividades,preocupaci�ns ou pensamentos paraverter toda a s�a sensibilidade e ilusi�nnun mundo que coa s�a seducci�n oarrastra f�ra dos �mbitos do coti�n.

� esta dial�ctica entre o car�ctercomunitario do espect�culo e a profun-da individualidade do espectador,unha das primeiras contribuci�ns docinemat�grafo � estructura social dos�culo XX, tendo en conta que confor-me avanzou este per�odo �mbolos tra-zos foron adquirindo unha maior com-plexidade, de xeito que se, por unhaparte, se intenta conseguir un p�blicocada vez m�is numeroso e fiel �s dicta-dos da imaxe, por outra b�scanse aspreferencias de cada espectador quedesta forma se chega a considerarcomo �ltimo e singular destinatario decada filme.

Pero este mundo do cine pos�e,en paralelo a este matiz espectacular,outra serie de trazos que incidiron dexeito radical na visi�n que o home dos�culo XX desenvolveu tanto de simesmo coma do contorno no que sedesenvolve.

Nada desde�able � o car�cter demanifestaci�n art�stica propia e repre-sentativa desta �poca que foi medran-do � longo de todo este tempo; porque

unha das s�as peculiaridades � a espe-cial fusi�n que se d� entre t�cnica e es-t�tica, aspectos que sempre foron uni-dos no mundo da arte, pero quealcanzan un nivel especial cando nosreferimos � cine.

Os continuos avances que se pro-duciron durante todo o s�culo tiveron,en primeiro lugar, unha repercusi�n napropia linguaxe do medio, pero deforma case inmediata foron utilizadosdesde unha perspectiva m�is rica ecomplexa, aquela que leva a lograr unsentido da beleza. A frase dun te�rico

Contribucións cinematográficas a un século que remata 335

Ciudadano Kane (1940, Orson Welles). Unha das obrasmáis importantes desta manifestación artística chamadacine.



como Francastel cando dic�a ÒPienso enel cine. La t�cnica pura ha hecho posi-ble reproducir el movimiento. Pero estagran conquista se habr�a agotado pron-to sin el apoyo de la fantas�a, o m�sexactamente del arte, que ha venido aofrecerle programas a realizarÓ2, pon-nos de manifesto que o home se atopaante unhas imaxes cheas de complexi-dade e que lle ofrecen m�ltiples posibi-lidades expresivas.

Esta situaci�n do cine nun puntoequidistante entre as artes pl�sticas e asfuncionais � a que dotou dunha espe-cial singularidade para o home con-tempor�neo que non v�a nel unha ex-presi�n de elite e arredada do mundocoti�n, sen�n que, pola contra, respon-d�a a moitas das s�as inquedanzas eera testemu�o da s�a propia realidade,na que coexisten, coma no cine, asd�bedas mutuas entre a mera indus-trializaci�n e o profundo car�cter art�s-tico3.

Porque non debemos esquecer enning�n momento (e isto adquire espe-cial singularidade nun tempo de claraaceleraci�n tecnol�xica como o quevivimos no final do milenio), que nocine os avances t�cnicos adquiren unrelevo tan singular que se converten nomotor dunha depuraci�n est�tica enarrativa que � percibida polo especta-dor dunha maneira sinxela e inmedia-ta; p�nsese por exemplo o que supuxe-ron logros tan singulares como o son

ou a cor que, ademais de condicionan-tes t�cnicos e industriais, abriron cami-�os de riqueza est�tica dunha maneiraprogresiva.

Pero esta arte dotada de tantacomplexidade tam�n contribu�u � crea-ci�n dun novo concepto da imaxe. Sexa desde as s�as orixes o cine estabacondicionado polo desexo de transmi-ti-la sensaci�n de movemento e as� o

2 Pierre Francastel, La realidad figurativa I. El marco imaginario de la expresión figurativa, Barcelona, Paidós,1988, páxs. 73-74.

3 Jean Mitry, Estética y psicología del cine I. Las estrucuturas, Madrid, Siglo XXI, 1978, páx. 25.

Tres fotografías de 2001: Una Odisea en el espacio(1968, Stanley Kubrick). O ritmo crecente do movemen-to e a inmersión nos espacios infinitos.


logrou, a�nda que dun xeito elementaldebido �s condicionantes t�cnicos domomento, � longo da s�a existencia foiofrec�ndolles �s espectadores un mun-do cargado de dinamismo, dun ritmocrecente no que os elementos b�sicosdesa imaxe animada (o tempo e mailoespacio) adquir�an un novo sentido.

Ser� precisamente a nova concep-ci�n do tempo e o espacio xurdida daimaxe cinematogr�fica a que adquirir�unha especial repercusi�n na configu-raci�n do home contempor�neo, aquelque se foi consolidando � longo da cen-turia e que encara o inicio dun novomilenio cunhas inquietudes practica-mente ilimitadas.

î longo desta �poca o cine mani-pulou os elementos espacio-temporaiscunha liberdade total, de forma que osespectadores foron asimilando uns c�-digos e unhas posibilidades expresivasmoi amplas; a linealidade narrativarompeu de m�ltiples maneiras e osavances que se foron alcanzando con-solid�ronse de xeito irrenunciable decara � futuro. Pero, ademais, non pode-mos pasar por alto o feito de que suce-sivas xeraci�ns foron asimilando estesnovos conceptos desde a s�a infancia,de forma que vi�eron a ser consubstan-ciais coa s�a maneira de entende-lomundo.

Isto pode constatarse, igualmente,� contempla-las interrelaci�ns do mun-do cinematogr�fico con outras formasexpresivas coet�neas, pois as achegasque proced�an da imaxe animadav�molas presentes non s� en manifesta-

ci�ns fortemente narrativas como asliterarias, sen�n noutras moitas (musi-cais, c�mic, televisi�n, etc.) propiasdeste longo ciclo.

Pero non se trata unicamente deque o espacio e o tempo adquiranunhas posibilidades manipuladorasexcepcionais, sen�n que � tempo queos estamos dotando dun novo sentido,est�molo facendo cunha imaxe queest� nun presente continuo para oespectador.

Cremos que � esta unha das cla-ves ontol�xicas m�is importantes decara � home contempor�neo, pois nonse trata s� de que poidamos ofrecertempos moi diferentes (pasado, futuro,on�ricos, futuribles, etc.) e espaciosarredados dos reais (desde os clara-mente fant�sticos ata a distorsi�n da-queles que son facilmente reco�eci-bles), e que o espectador os percibacomo tales, sen�n que ademais o im-pacto sobre o receptor � maior poisl�grase a trav�s dunhas imaxes que sepresentan con total proximidade.

� indubidable que, coma en t�do-los procesos narrativos, tam�n no cinehai que recorrer a determinados c�di-gos que permitan ter conciencia de quenos encontramos ante unha transici�nespacio-temporal (se na literatura era ouso dos tempos verbais, no noso casoser�n a imaxe detida, o flou ou outrosdiversos recursos); pero isto non � obs-t�culo para que de maneira ineludibleo espectador se encontre ante unhasimaxes que se lle ofrecen en presente e




que como tales adquiren o sentido daproximidade e do coti�n.

As consecuencias que poden deri-var desta nova visi�n espacial e tempo-ral sobre o home contempor�neo sonmoi amplas e diversas; en primeirolugar, e como conclusi�n m�is inme-diata, o espectador percibe un cambionas estructuras que presidiron durantes�culos o ritmo temporal e a sensaci�nespacial da humanidade. Se tradicio-nalmente o home se v�a condicionadopolas s�as propias limitaci�ns f�sicas,merc� � imaxe en movemento podeabranguer un mundo moito m�isamplo ca aquel que o rodea (prod�ceseunha aut�ntica reducci�n espacial exeogr�fica a niveis que non son contro-lables) e ademais manipulalo con totalliberdade e posibilidades ilimitadas.

No campo temporal, a superaci�ndas restricci�ns propias do ser humanoconduce a un c�mulo de novas opci�nsque gardan unha estreita relaci�n coasque se producen no espect�culo cine-matogr�fico, de forma que podemospasar dunha sensaci�n de aceleraci�nm�xima (algo profundamente arraiga-do a nivel vital no home dos nososd�as) � dilataci�n ou � comprensi�ndos acontecementos de acordo cosnosos sentimentos ou estados an�mi-cos.

Pero esta sensaci�n de presentecontinuo na que se sit�a o espectadorcontempor�neo ten outra serie de con-secuencias que de xeito imperceptible,pero inexorable, foron condicionando apropia concepci�n que do mundo ten o

home actual. As�, podemos destacarque a nova visi�n da realidade que seofrece como totalmente pr�xima, con-verte o espectador en copart�cipe dasvivencias doutros seres e en coprotago-nista dos acontecementos que, destamaneira, adquiren unha nova perspec-tiva tanto no nivel individual comocolectivo. Esta situaci�n reviste unhadimensi�n ilimitada � adquirir carta denatureza noutros medios audiovisuaisque desta forma facilitaron unha inter-conexi�n cada vez maior entre os ho-mes e unha presencia Ôcase realÕ doindividuo en calquera tipo de acontece-mento.

De maneira similar, esta proximi-dade do contorno que rodea o homefacilitou unha visi�n distinta da propiarealidade e de diversos factores (opi-ni�ns, crenzas) que est�n presentes nosacontecementos. O home at�pase decontino perante unhas imaxes que lleamosan formas de vida, personaxesque se relacionan entre si, sucesos queinciden nas vivencias; e todo istoestructurado dunha forma narrativa, oque desenvolveu unha visi�n especialdos acontecementos: o home contem-por�neo � profundamente narrativo,busca unha f�rmula sucesiva dos fei-tos, preoc�pase por atopa-los nexos(sobre todo pola relaci�n causa-efecto)ante os sucesos, aplica �s s�as activida-des e � xeito de presentalas unha suce-si�n encadeada, e todo isto para some-ter a un control o m�is f�rreo posible oque ten diante dos seus ollos.

Tampouco non podemos esquece--lo feito de que esta narratividade que


envolve t�dolos aspectos da vida tencomo un dos soportes m�is importan-tes a Ôrepetici�nÕ das imaxes4, que polass�as propias caracter�sticas poden serreiteradas ata a s�a destrucci�n f�sica.Esta posibilidade, que en principio pui-dera semellar intranscendente, adquireunha importancia significativa, poisafixo os espectadores a consideraren asimaxes cun alto grao de subsistencia(isto poderiamos constatalo na persis-tencia de determinados filmes por ribado paso dos anos) que se difundiu en�mbitos moi diversos da realidadesocial.

Todo isto l�vanos a reafirmardunha forma radical a repercusi�n dasimaxes cinematogr�ficas tanto sobre ohome, considerado individualmente,como sobre a sociedade no seu conxun-to. Porque � moi interesante recordaragora, no cambio de s�culo, as palabrasque escribiu Luigi Chiarini e mediadosda centuria:

La primera mitad de este siglo quedar�ciertamente caracterizada, entre otrascosas, por el nacimiento y afirmaci�n deeste nuevo medio de comunicaci�n,cuyo alcance trasciende los l�mites de laexpresi�n art�stica e incluso del espect�-culo. Sea cual fuere su suerte futura... nohay duda de que el esp�ritu del cine, queha instaurado una nueva civilizaci�nvisual, seguir� sobreviviendo a trav�s delos cambios de formas que aporten laspermanentes revoluciones t�cnicas.5

� indubidable que aquelas afir-maci�ns, profundamente vinculadas �impacto que producira determinado

tipo de pel�culas nos anos centrais dos�culo, adquiren especial significaci�nno momento presente, xa que botan luzsobre as transformaci�ns das �ltimasd�cadas e permiten constata-la granrepercusi�n das imaxes animadas noconxunto da sociedade.

O CINE, TESTEMUÑO DA SOCIEDADE

Se nos par�grafos anteriores con-sider�mo-las achegas do cine � crea-ci�n dunha nova concepci�n domundo, isto debe conducirnos en para-lelo a considerar que esas mesmas ima-xes se producen nunhas condici�nsmoi precisas, inseridas nunha realida-de social concreta que �, pola s�a vez, as�a impulsora m�is clara.

A afirmaci�n de que as imaxescinematogr�ficas se producen en �nti-ma conexi�n co mundo social determi-nado necesita certas matizaci�ns sobreo sentido en que se realiza; de nin-gunha maneira pensamos que existaunha relaci�n causa-efecto entre asociedade e o mundo do cine, de xeitoque o extremismo do v�nculo nos leve apensar que determinadas circunstan-cias orixinen sempre o mesmo tipo depel�culas.

Pola contra, estimamos que estarelaci�n � moi rica e plural, vai al�ndun determinismo estricto e pos�eunha gran variedade de posibilidades;desta concepci�n � de onde deriva o


4 Román Gubern, Mensajes icónicos en la cultura de masas, Barcelona, Lumen, 1974, páx. 17.5 Luigi Chiarini, El cine, quinto poder, Madrid, Taurus, 1964, páx. 15.



noso convencemento de que o cine � unÔtestemu�oÕ da sociedade, pero cunhadiversidade de matices que fai que nonpoidamos velo dunha forma simplista,sen�n con niveis de implicaci�n moidiferentes e sempre interesantes parapoder co�ecer mellor o noso s�culo.Ademais, consider�mo-lo car�cter tes-temu�al nun dobre nivel cronol�xico:un inmediato, en canto os filmes apare-cen pr�ximos �s acontecementos, coe-t�neos con aquilo que sucede; pero, �vez, hai un testemu�o a medio prazoen canto que a sociedade volve sobreeses sucesos e os reinterpreta de acordocoa visi�n dese momento preciso. Esta

dobre perspectiva par�cenos moi inte-resante pois demostra que a preocupa-ci�n por determinados temas do nosos�culo non � s� ocasional sen�n quepode transcende-los l�mites cronol�xi-cos dunha etapa.

Tendo estas circunstancias enconta poderiamos facer unha enumera-ci�n moi ampla de filmes e situaci�nssociais, que ir�a moito m�is al� dosl�mites deste traballo; pola contra, coi-damos que abondar� con seleccionaralg�ns grandes momentos ou aspectosdo s�culo XX, � vez que facemos men-ci�n de pel�culas que testemu�an a sin-gularidade destas situaci�ns.

Lo que el viento se llevó (1939, Victor Fleming). Ás veces os testemuños sociais transceden os límites cronolóxicosdunha etapa.


En primeiro lugar podemosempezar por uns acontecementos tanreco�ecibles como son os conflictosarmados. � indubidable que o s�culoque rematou foi testemu�a dunha seriede enfrontamentos armados dunhacrueza e efectos sociais verdadeiramen-te impresionantes; non � anecd�tico ofeito de que por primeira vez se fale deÔguerras mundiaisÕ pola s�a repercu-si�n que supera os �mbitos nacionais,pero a isto s�mase o feito de que con-flictos que se poder�an considerar limi-tados na s�a localizaci�n xeogr�fica(guerras de Corea ou Vietnam) tiveronunha transcendencia mundial de acor-do co reduccionismo espacial quecomentabamos m�is arriba.

Son moi numerosas as pel�culasnas que ficaron testemu�adas estasconflagraci�ns pero, � vez, non pode-mos esquecer que foron obras que dei-xaron constancia de maneiras ben dis-tintas da crueza da guerra, o seuinfluxo sobre as persoas (tanto milita-res coma civ�s), a violencia que chega afacerse consubstancial cun xeito de ve--la vida e de actuar, ou mesmo os senti-mentos positivos que poden xurdir nomedio de circunstancias totalmenteadversas.

� significativo que desde pel�cu-las producidas sobre a Primeira GuerraMundial se consagraran unha serie demodelos que logo foron seguidos reite-radamente, como suced�a en El grandesfile (The Big Parade, 1925, KingVidor), La gran ilusi�n (La grande illu-sion, 1937, Jean Renoir) ou Senderos degloria (Paths of Glory, 1957, Stanley

Kubrick); a partir destas pautas foronmoitas as obras (tanto documentaiscomo de ficci�n) verbo da Guerra Civilespa�ola, a Segunda Guerra Mundial,a de Corea, as guerras de descoloniza-ci�n (digna de lembranza � unha obracomo La batalla de Argel, La battaglia diAlgeri, 1966, Gillo Pontecorvo, na quese define a guerra urbana e contraterro-rista), o conflicto de Vietnam, dunhatranscendencia social que ficou reflecti-da en filmes como Apocalypse Now,1979, Francis F. Coppola, chegando ataas loitas m�is pr�ximas � nosa actuali-dade como a desintegraci�n da antigaIugoslavia nos anos noventa (Under-ground, 1995, Emir Kusturica, aut�ntico


Apocalypse Now (1979, Francis Ford Coppola) reflictea transcendencia do conflicto de Vietnan.



pol�ptico sobre a evoluci�n hist�ricadesa terra).

Pero, en paralelo, non podemosesquece-la diversidade de r�ximespol�ticos que tiveron o seu arraigo �longo do s�culo XX e configuraronunha variedade de opci�ns que debu-xaron un crebacabezas de consecuen-cias xigantescas e por veces impredici-bles. � indubidable que non todostiveron a mesma expresi�n cinemato-gr�fica nin un tratamento de intensida-de cuantitativa e cualitativamentesemellante; pero a trav�s dun abano depel�culas moi diversas entre si, pode-mos chegar a intu�-la forza desesmovementos durante este longo pe-r�odo.

De acordo cos criterios apuntadosanteriormente, neste caso � moi intere-sante diferencia-las obras coet�neasdaqueloutras que xorden con posterio-ridade, xa que dese xeito se evidencia ov�nculo favorable a determinadas ideo-lox�as ou a cr�tica que unicamente podexurdir � cambia-las circunstancias his-t�ricas.

Non nos pode sorprender que osr�ximes totalitarios marcaran o mundoda imaxe animada co seu f�rreo controlen t�dolos niveis; de a� derivaron mul-titude de obras no mundo do nazismoalem�n, do fascismo italiano, do fran-quismo espa�ol m�is r�xido, da autar-qu�a ou do comunismo sovi�tico; este�ltimo, pola s�a dilatada traxectoria,ofrece unha diversidade que denota opaso por �pocas de exaltaci�n revolu-cionaria (Octubre, Oktjabr, 1927, Sergei

M. Eisenstein), de consagraci�n doÔrealismo socialistaÕ (Chapaiev el guerri-llero rojo, Chapaiev, 1934, Sergei eGiorgi Vassiliev), a cr�tica � stalinismo(La confesi�n, LÕaveu, 1979, CostaGavras) ou o desxeo dos anos cincuen-ta (Cuando pasan las cig�e�as, LatjatZhuravli, 1958, Mihail Kalatozov).

Nas �ltimas d�cadas puidemosseguir constatado c�mo o cine se fac�atestemu�a dos acontecementos pol�ti-cos e das ideolox�as subxacentes neles,con exemplos tan claros como a cr�ticainterna � propio desenvolvemento docomunismo que atopabamos nunhaobra tan significativa como El hombre dehierro (Czlowiek z zelaza, 1981, AndrzejWajda), testemu�o do principio da finco auxe do sindicato Solidariedade, ouas numerosas obras que reflectiron asconsecuencias da ca�da do muro deBerl�n e as transformaci�ns acaecidastanto na propia Alema�a coma nadesaparecida Uni�n Sovi�tica.

No mundo americano atopamoscontrastes que evidencian a diversida-de de f�rmulas pol�ticas que se foronproducindo naquel continente � longodo s�culo. Desde a defensa dos grandesprincipios do mundo democr�tico esta-dounidense que fixo Frank Capra endiversas pel�culas dos anos trinta (Eldeseo de vivir, Mr. Deeds goes to Town,1936 ou Caballero sin espada, Mr. Smithgoes to Washington, 1939, por exem-plo) cargadas de bos sentimentos edunha simplicidade pr�xima � inxe-nuidade, ata as obras que defenderon omundo revolucionario cubano sobretodo nos anos sesenta e setenta (bos


exemplos ser�an Luc�a, 1968, HumbertoSol�s, ou Memorias del subdesarrollo,1968, Tom�s Guti�rrez Alea), sen es-quece-los testemu�os cr�ticos das dicta-duras do Cono Sur, sobre todo a orixi-nada polo golpe de Augusto Pinochet(La batalla de Chile, 1975-1978, PatricioGuzm�n) ou as fortes repercusi�ns so-bre t�dalas capas da sociedade da dic-tadura militar na Arxentina (Los chicosde la guerra, 1984, Bebe Kamin ou La his-toria oficial, 1985, Luis Puenzo).

Pero se cadra un dos trazos m�isricos e representativos do s�culo XXforan as numerosas e profundas crises

sociais que se viviron con grande crue-za e con fortes repercusi�ns sobre gru-pos moi amplos da sociedade. A enu-meraci�n de todas elas converter�a estetraballo nunha lista sen fin, por isomencionaremos s� algunhas das m�issignificativas.

Sempre se resaltou a singularida-de dos anos vinte como un per�odo noque se empezan a concretar algunhasdas claves da nova sociedade destes�culo (masificaci�n progresiva, cam-bios nas estructuras familiares tradicio-nais, crecente protagonismo laboral damuller, estructuras econ�micas moi


El acorazado Potemkin (1925, Sergei M. Einsenstein). Narración sublime dun movemento revolucionario na Rusiazarista de principios do século XX.



Charles Chaplin é recoñecido por tódalas xeracións posteriores de cineastas como un dos máis grandes actores edirectores.


febles e ligadas en todo o mundo, etc.)e podemos encontrar m�ltiples filmesque, en distintos pa�ses, ofrecen teste-mu�o de todo isto. Desde as comediasdirixidas por Cecil B. De Mille queexemplifican os novos c�digos matri-moniais, ata as diversas obras con tendencias distintas (expresionismo,kammerspiel, nova obxectividade) ofr�-cenno-las complexas situaci�ns dunhasociedade convulsa como a alemana daRep�blica de Weimar.

Tampouco non podemos esque-cer achegas individuais que reflexiona-ban sobre o sentido desta d�cada, comoson os casos de El gran Gatsby (TheGreat Gatsby, 1973, Jack Clayton) sobrea magn�fica novela de Scott Fitzgerald,Y el mundo marcha (The Crowd, 1928,King Vidor) co contraste entre as ilu-si�ns da mocidade e a dureza da reali-dade coti�, ou Scarface, El terror delhampa (Scarface, Shame of the Nation,1932, Howard Hawks), magn�fico tes-temu�o da criminalidade xurdida ara�z da implantaci�n da Lei seca.

Pero non debemos perder de vistaque moitas destas situaci�ns se ofrece-r�n cun maior radicalismo na d�cadados trinta, recollendo as consecuenciasda gran crise de 1929. Se unha obracomo Las uvas de la ira (The Grapes ofWrath, 1940, John Ford) chegou a con-verterse no paradigma das pel�culassobre a crise econ�mica no mundorural, podemos afirmar que Tiemposmodernos (Modern Times, 1936, CharlesChaplin) � un dos mellores exemplosdesa mesma crise no medio urbano edo impacto que produciu naquela

sociedade o mecanismo levado �s s�asderradeiras consecuencias.

Todas estas claves alcanzan unhaexpresi�n maior nos anos inmediatos �fin da Segunda Guerra Mundial. Oexemplo do neorrealismo italianopasou por riba do tempo e permanecea�nda hoxe como un dos modelos decine social m�is representativos dos�culo que rematou; pel�culas comoLadr�n de bicicletas (Ladri di biciclette,1948, Vittorio de Sica), Germania, annozero (1947, Roberto Rossellini) ou Arrozamargo (Riso amaro, 1948, Giussepe deSantis) seguen estudi�ndose comomodelos dunhas imaxes que con gransinxeleza, pero cunha forza e un impac-to indubidables, ofrecen unha visi�ninmediata da sociedade italiana da�poca.

Con esquemas semellantes enxeral, a�nda que a trav�s dunha grandiversidade de f�rmulas, ofr�cese aprofunda transformaci�n que viven osanos cincuenta no mundo occidental; aaparici�n de novas xeraci�ns quedesde a s�a xuventude buscan cami�osdiferentes ser� un dos problemas m�isvivos do momento, o cal se plasmar�en m�ltiples exemplos na cinematogra-f�a con personaxes como James Dean eMarlon Brando ou grupos de diversarepercusi�n como os reflectidos no freecinema brit�nico ou na nouvelle vaguefrancesa.

Podemos, por outra banda, lem-bra-la importancia que tiveron � longodo s�culo (e seguen tendo hogano) circunstancias sociais doadamente




reco�ecibles como son as emigraci�nsde todo tipo. Existen no cine magn�fi-cos testemu�os desta diversidade demovementos, tales como a procura deAm�rica como a terra de promisi�n(Am�rica, Am�rica, 1963, Elia Kazan; ElPadrino II, The God Father, part II, 1974,Francis F. Coppola) ou o traslado �cidade co que isto sup�n de rupturados esquemas sociais rurais (Surcos,1951, Jos� Antonio Nieves Conde;Rocco y sus hermanos, Rocco e i suoi fra-telli, 1960, Luchino Visconti).

Nas �ltimas d�cadas adquirironespecial relevancia os grandes despra-zamentos que desde os pa�ses m�isdeprimidos economicamente se produ-cen cara �s m�is desenvolvidos, con-tando con bos testemu�os ic�nicoscomo son Lam�rica, 1994, de GianniAmelio, sobre a crise do pobo alban�s;Las cartas de Alou, 1990, de MontxoArmend�riz, na que recolle a presenciada poboaci�n africana en Espa�a; MyFamily, 1995, de Gregory Nava, sobreos problemas de integraci�n dos chica-nos nos Estados Unidos, e moitasoutras similares en cinematograf�asespecialmente sensibilizadas con estetema como a francesa ou a alemana.

Nesta mesma li�a de testemu�ossociais � interesante resaltar c�mo ocine mantivo unha relaci�n peculiar comundo m�dico durante todo o s�culo.As pel�culas foron veh�culos nos que seplasmaba a preocupaci�n por determi-nado tipo de doenzas, entre as que des-tacaron a principios de s�culo o alcoho-lismo e as enfermidades ven�reas; as�,difund�ronse filmes entre grupos

sociais moi concretos (os soldados, porexemplo) nos que se expo��an os peri-gos deste tipo de males.

M�is adiante atop�monos contendencias singulares, como � a preo-cupaci�n pola psiquiatr�a e a s�a difu-si�n popular nas d�cadas dos corenta ecincuenta, que deixaron testemu�oscinematogr�ficos memorables, comoRecuerda (Spellbound, 1945, AlfredHitchcock) ou anos m�is tarde Alguienvol� sobre el nido del cuco (One flew overthe cuckooÕs nest, 1975, Milos Forman)na que estaba presente outro tema inte-resante como � a preocupaci�n polasinstituci�ns hospitalarias. Nos �ltimosanos dedicouse unha atenci�n crecente� inquietude pola difusi�n da sidaentre amplos grupos de poboaci�n e asposturas do resto dos cidad�ns anteeste problema (filmes como Phila-delphia, 1993, de Jonathan Demme ouLos amigos de Peter, PeterÕs Friends,1992, de Kenneth Branagh, ser�anexemplos disto).

O car�cter testemu�al no cine vaial�n dos acontecementos concretospara plasmarse tam�n en relaci�n coasgrandes ideas do pensamento quemoven a sociedade; � indubidable queisto se acha dun xeito subxacente nungran n�mero de filmes (moitos dos quecitamos anteriormente serven de mo-delo) pero tam�n se nos presentadunha forma expl�cita noutras moitaspel�culas.

Os enfoques de forte carga relixio-sa tiveron cabida nas imaxes cinemato-gr�ficas, de forma que principios fun-


damentais do cristianismo como a con-fianza na providencia (Francesco giulla-re di Dio, 1959, Roberto Rossellini), acomu��n dos santos (Los �ngeles delpecado, Les anges du pech�, 1943,Robert Bresson), a vida al�n da morte(Jes�s de Montreal, Jes�s de Montr�al,1989, Dennys Arcand), a comprensi�nda dor do outro (Gritos y susurros,Viskningar och rop, 1972, IngmarBergman) ou a forza da fe por riba darealidade coti� (a sempre recordable Lapalabra, Ordet, 1955, Carl Th. Dreyer)ofr�cense � home do noso tempo congran proximidade.

Xunta estas hai outras ideas con-tempor�neas que as pel�culas plasma-ron: un mundo persoal cargado de difi-cultades como � o que responde �sprincipios do existencialismo quelevou �s s�as imaxes MicheangeloAntonioni (Las amigas, Le amiche, 1955ou Desierto rojo, Deserto rosso, 1964,por citar s� alg�n dos seus filmes), afraternidade por riba das diferencias deraza, idade ou cultura (Dersu Uzala,1974, Akira Kurosawa), a loita de clasescomo motor da historia (Novecento,1976, Bernardo Bertolucci), o hedonis-mo e en concreto o pracer da comida(La gran comilona, La grande bouffe,1973, Marco Ferreri), a xenofobia e oracismo (Adi�s muchachos, Au revoir, lesenfants, 1987, Louis Malle), o uso dasdrogas e o consumismo total dalg�nsmozos de hoxe (Historias del Kronen,1994, Montxo Armend�riz ou La carna-za, LÕapp�t, 1994, de Bertrand Ta-vernier) e moitas outras obras que nosdeixaron exemplos sempre memora-

bles de c�mo o home se sente impulsa-do por unha serie de principios.

Como culminaci�n destas refle-xi�ns sobre o car�cter testemu�al docine, e a pesar do desexo de non sermosexhaustivos, debemos menciona-laprofunda relaci�n, en t�dolos niveis,que se constata entre as imaxes anima-das e o mundo cultural. Os nexos quese estableceron � longo destes cen anosentre t�dalas facetas da literatura (tea-tro, novela, conto, poes�a) e o cinereborda calquera tipo de enumeraci�ne � algo doadamente perceptible paraun espectador cun m�nimo de sensibili-dade; non podemos considerar soa-mente a mera adaptaci�n, sen�n quedebemos lembrar que os v�nculos quese crearon entr�mbalas expresi�nsnarrativas acadaron unha pluralidadede matices que abrangue todo tipo decampos.

Xunto a isto est� a tantas vecesestudiada relaci�n entre as imaxes e osmovementos vangardistas, que encon-traron nelas unha forma de innegableforza e que respond�a �s s�as formula-ci�ns de ruptura e renovaci�n est�tica.Se o expresionismo vai intimamenteunido a El gabinete del doctor Caligari(Das Kabinett des Dr. Caligari, 1991,Robert Wiene), qu� dicir das obrasbu�uelianas Un chien andalou (1929) eLÕ�ge dÕor (1930) e do testemu�o querepresentan das claves m�is singularese atractivas do surrealismo, xunto doreflexo que quedou nas imaxes demovementos como o futurismo ou aabstracci�n.




Pero neste matiz testemu�al queestamos a resaltar agora, hai un aspec-to que nos interesa destacar: o feito deque o cine se converteu no veh�culo atrav�s do cal puidemos co�ecer, maliao paso do tempo, con toda a s�a forza econ esa proximidade que comentaba-mos anteriormente, a artistas que dou-tro xeito s� nos ser�an accesibles porinformaci�n escrita. Casos significati-vos (e que se citaron en reiteradas oca-si�ns) son os de grandes actrices doteatro como Sarah Bernhardt ou Fran-cesca Bertini, ou actores como Lau-rence Olivier, sen esquecer pel�culasdunha alta singularidade como El mis-

terio Picasso (Le myst�re Picasso, 1956,Henri-Georges Clouzot) ou El sol delmembrillo (1991, V�ctor Erice) nos quevemos traballando dous pintores espa-�ois tan importantes como Picasso eAntonio L�pez.

DIRECTORES E PELÍCULAS PARA UN SÉCULO

Queremos remata-las nosas consi-deraci�ns sobre a singularidade docine dentro do contexto do s�culo XXfacendo unha reflexi�n que pode pare-cer moi simple pero que, � noso xeitode ver, adquire unha especial impor-tancia; tr�tase da valoraci�n das contri-buci�ns individuais.

Das p�xinas anteriores cremosque se deduce a forte pegada que asimaxes cinematogr�ficas deixaron so-bre sectores moi amplos da sociedadecontempor�nea; unha persoa poder�ser m�is ou menos consumidora desasimaxes, pero � incuestionable que consideradas socialmente marcaron, eseguen fac�ndoo, de forma significati-va alg�ns momentos da nosa existen-cia.

Pero a isto �nese a contribuci�nque representan alg�ns cineastas edeterminadas obras do acervo cultu-ral deste s�culo; o mesmo que sucedecon outras manifestaci�ns humanas,por moi diferentes que sexan as s�ascaracter�sticas, sabemos que o cinecolaborou � configuraci�n do conxun-to do que se considera como a ba-gaxe desta era, ese n�cleo de co�ece-mentos e trazos que calquera persoa

Buñuel, fotografado por Man Ray no ano 1929. Buñuelé por excelencia o director do surrealismo.


minimamente culta debe reco�e-cer como propios do contexto no quevive.

î longo de todas estas d�cadasforon numerosas as contribuci�ns, peromant�ndonos dentro do principio demoderaci�n enumerativa que aplica-mos ata aqu�, podemos destacar alg�ncineasta que, malia a ter desenvolvidoo seu traballo principalmente na pri-meira metade do s�culo, foi reco�ecidopolas xeraci�ns posteriores; � o caso deCharles Chaplin, un home que marcoudun modo profundo moi diferentesgrupos humanos e demostrou a rique-za e ÔseriedadeÕ que pode te-lo mundoda comicidade.

Tampouco podemos esquecer directores que responderon co seu cinea unha serie de c�digos moi estruc-turados, de xeito que os fac�an doada-mente reco�ecibles para o p�blico; per-sonalidades como John Ford ou AlfredHitchcock (vinculados de maneira radical � western e � suspense, respecti-vamente) superaron os l�mites do cinecomercial e realizaron reflexi�ns degran profundidade sobre o home ensituaci�ns moi concretas.

Canda eles traballaron cineastasque, cunha forte individualidade, loita-ron durante toda a s�a vida por trans-mitiren visi�ns persoais de gran rique-za e suxesti�n; Luis Bu�uel, OrsonWelles ou Luchino Visconti ser�an mag-n�ficos exemplos de c�mo as imaxescinematogr�ficas adquiren unha grancomplexidade e unha interrelaci�n conoutros �mbitos culturais (surrealismo,

mundo teatral, e en concreto Shakes-peare, o mundo oper�stico e por exten-si�n o conxunto dos elementos daposta en escena, respectivamente).

E en relaci�n co m�is achegado an�s podemos lembrar dous personaxesque, mesmo sendo moi discutidos ediscutibles, sen embargo pos�en unhaserie de trazos de valor: Woody Allen eSteven Spilberg representan dous modelos radicalmente distintos deentende-lo cine, pero o impacto que ass�as pel�culas (sobre todo conside-radas como un conxunto homo-x�neo) produciron sobre as �ltimas xeraci�ns do s�culo son un bo teste-mu�o da importancia do cine nestesanos.

î lado dos cineastas p�densecitar alg�ns filmes que � longo do s�cu-lo XX destacaron como cimas inalcan-zables ou puntos de referencia paratoda persoa que se achega � suxesti�nda imaxe: El acorazado Potemkin (Bro-nenosetz Potiomkin, 1925, Segei M.Eisenstein), Lo que el viento se llev�(Gone with the Wind, 1939, VictorFleming), Ciudadano Kane (Citizen Ka-ne, 1940, Orson Welles), 2001: Una odi-sea del espacio (2001: A Space Odyssey,1968, Stanley Kubrick), Muerte enVenecia (Morte a Venezia, 1971, LuchinoVisconti) e Apocalypse Now (1979, Fran-cis F. Coppola) forman un conxunto deobras que, dentro da s�a pluralidade,demostra as posibilidades do cine paraconseguir crear un mundo propio etransmitilo cun alto nivel de seducci�n�s espectadores.




Buñuel, Hitchcock, Spielberg e Woody Allen. Catro directores significativos para un século.


BIBLIOGRAFÍA

Allen, R., e D. Gomery, Teor�a y pr�cticade la Historia del Cine, Barcelona,Paid�s, 1995.

Andrew, J. D., Las principales teor�ascinematogr�ficas, Madrid, Rialp,1992.

Bazin, A., ÀQu� es el cine?, Madrid,Rialp, 1966.

Bordwell, D., J. Staiger, e K. Thompson,El cine cl�sico de Hollywood: estilocinematogr�fico y modo de produc-ci�n hasta 1960, Barcelona, Paidos,1997.

Burch, N., El tragaluz del infinito.Contribuci�n a la genealog�a del len-guaje cinematogr�fico, Madrid,C�tedra, 1987.

Casetti, F., Teor�as del cine. 1945-1990,Madrid, C�tedra, 1994.

Ferro, M., Historia contempor�nea y cine,Barcelona, C�tedra, 1994.

Gomery, D., Hollywood: el sistema deestudios, Madrid, Verdoux, 1991.

Gubern, R., Mensajes ic�nicos en la cultu-ra de masas, Barcelona, Lumen,1974.

____La mirada opulenta. Exploraci�n de laiconosfera contempor�nea, Barce-lona, Gustavo Gili, 1987.

Hueso, A. L., El cine y el siglo XX,Barcelona, Ariel, 1998.

Morin, E., El cine o el hombre imaginario,Barcelona, Seix Barral, 1972.

Rosenstone, R. A., El pasado en im�genes.El desaf�o del cine a nuestra idea de lahistoria, Barcelona, Ariel, 1997.

Sadoul, G., Histoire G�n�rale du Cin�ma,Par�s, Deno�l, 1946-1975.

Scott, J. F., El cine, un arte compartido,Pamplona, EUNSA, 1979.

Sorlin, P., Sociolog�a del cine: la aperturapara la historia del ma�ana, M�xico,FCE, 1985.

VV. AA., Historia General del Cine,Madrid, C�tedra, 1995-1998, 12vols.

Wyver, J., La imagen en movimiento.Aproximaci�n a una historia de losmedios audiovisuales, Valencia, Fil-moteca de la Generalitat Valen-ciana, 1992.



INTRODUCCIÓN

O s�culo XX comeza de formacase espectacular en case todo o que serefire � mundo das artes. A m�sica veseimplicada nun torrente de acontece-mentos que van marca-las diferentessensibilidades dos compositores e dop�blico en xeral, e por suposto a eternabusca dunha comunicaci�n entre obrade arte, creador e receptor. O p�blicoasistir� asombrado a cambios de actitu-des, de linguaxes, de conceptos quea�nda hoxe rompen os esquemas doo�nte do ano 2000. Esta idea relaci�naseperfectamente con outra: os consumi-dores de m�sica Ôcl�sicaÕ (prefiro adenominaci�n de culta) do noso s�culoo�ron case con exclusividade a produc-ci�n do XIX e como moito, dos iniciosdo XX. � moi rechamante que compo-sitores como Alban Berg, ArnoldSchoenberg, etc., se consideren autoresÔcontempor�neosÕ, con todo o que levaconsigo de pexorativo.

Outra idea fundamental parareflexionar sobre a nosa �poca pasada

�, sen d�bida ningunha, que as m�si-cas que tiveron un impacto social sobrea poboaci�n son as denominadaspopulares: jazz, pop, rock, etc. Os esfor-zos feitos polos dirixentes culturais ecompositores para acheg�rense � granp�blico son, en diferentes casos emomentos, desmesurados e case fali-dos, xa que o erro � de base e inamovi-ble: separa-lo concepto de cultura dode educaci�n. Nesta direcci�n e coaimplantaci�n na �ltima d�cada dareforma educativa no Estado espa�ol(LOXSE), a m�sica entra por primeiravez no sistema educativo, e non queda� marxe como historicamente vi�asucedendo, e materias como Jazz ouFlamenco aparecen dentro das ensi-nanzas do novo Grao Superior nos con-servatorios superiores de m�sica. E xano plano da aut�ntica necesidade for-mativa do alumnado, a nova lei articu-la o seu obxectivo arredor da orquestrae prop�n un ÔfreoÕ �s conservatorios,que se converteran en centros de ensi-no musical case dirixido � piano, a gui-tarra e en moi menor medida � corda,tan necesaria nas nosas orquestras.

353


UNHA REFLEXIÓN SOBRE A MÚSICA DO SÉCULO XX

Roberto Relova Quinteiro*Conservatorio Superior de M�sica

Vigo

* Catedrático de Estética e Historia da Música.


354 Roberto Relova Quinteiro

Non ocorr�a as� en Europa, ondese desenvolveu verbo da m�sica unhatradici�n hist�rica envexable e queactualmente vive dese pasado quemarcou definitivamente a din�micadas ensinanzas musicais e a s�a respec-tiva cultura. Pa�ses como Francia,Alema�a, Italia ou Inglaterra conside-raron a m�sica como un elemento t�c-nico dentro da educaci�n e non est�ticocomo ocorreu en Espa�a. Por iso, engran parte destes estados a m�sica c�n-trase na educaci�n do neno e separa aformaci�n de futuros m�sicos dos nonprofesionais que s� desexan achegarse� m�sica como unha forma m�is devivi-lo ocio.

En Espa�a, ata a entrada daLOXSE, calquera persoa pod�a estudiarm�sica sen tela como un obxecto clarodo seu futuro, ou simplemente porentretemento; o curioso � que s� osconservatorios recib�an toda esta po-boaci�n de estudiantes, co cal o fracasofoi estrepitoso. A�nda hoxe, a pr�cticainstrumental est� separada das ensi-nanzas universitarias; � comprensibleque a Universidade, logo de observa-lolamentable estado dos conservatoriosnos anos setenta e oitenta, non desexa-se integrar nos seus mapas de titula-ci�ns este tipo de ensinanzas. S� oEstado e as cuesti�ns pol�ticas, creo,deben considerarse responsables destasituaci�n de atraso na educaci�n e cul-tura musical na sociedade espa�ola,pois pa�ses cunha escasa tradici�n ÑNoruega por exemploÑ, en pouqu�-simo tempo est�n a unha altura real-mente envexable. Ata 1972 a educaci�n

musical en Noruega estivera en mansde conservatorios privados nas gran-des cidades, sen intervenci�n estatal esen ning�n tipo de bolsas ou axudas �sestudiantes de m�sica. Os grandestalentos estaban destinados a marchar� estranxeiro para formarse. Os propie-tarios do conservatorio de m�sica deOslo doaron os edificios, inclu�dost�dolos instrumentos e equipamento, �Estado noruegu�s. Iniciouse as� unenorme labor para crear un plan deestudios, e o Estado preocupouse deadquirir conservatorios privados rexio-nais. Estes centros est�n ou ben dentrodo sistema de escolas universitariasrexionais, ou ben forman parte daUniversidade; os estudios m�is avan-zados real�zanse na Escola Superior deOslo, que ofrece unha licenciatura.Hoxe en d�a, co aproveitamento dosrecursos que ofrec�a o propio pobo emais con vontade pol�tica, conseguiuser un dos pa�ses m�is importantes domundo en cuesti�ns musicais, tantoque a Orquestra da Radio Nacional deNoruega se converteu nunha dasmellores dentro do actual panoramainterpretativo.

� un exemplo que invita � refle-xi�n. E non s� � Noruega: Portugal,desde a incorporaci�n � ComunidadeEuropea, co�eceu un crecente desen-volvemento da educaci�n musical eposiblemente estea nun nivel superior� do noso Estado. Portugal preocupou-se de desenvolve-la m�sica en t�dolos�mbitos e mesmo se arriscou coa postaen funcionamento dos centros integra-dos, nos cales unha persoa nova pode


realiza-los seus estudios obrigatorios ecompaxinalos � vez cos de m�sica nomesmo centro, co cal, o ensino ten unsrendementos excepcionais e chega a serde notable calidade.

As perspectivas en Espa�a sonrealmente boas, sempre que se poten-cien as escolas de m�sica, os centrosintegrados e se desenvolva por partedas administraci�ns educativas unhaespecial sensibilidade cara a este tipode ensinanzas. Os conservatorios de grao medio e superiores loitan polaprofesionalizaci�n dos m�sicos, nu-nhas condici�ns, �s veces, lamen-tables.

Orquestras, coros, discos, int�r-pretes, publicidade, concertos, bandassonoras, cr�tica, etc., ser�an temas mere-centes dun tratamento pormenorizado,pero resulta aqu� imposible reflexionarsobre todo isto.

1. ¿CANDO COMEZA O NOSO SÉCULO MUSICAL?

O ano 1600 � a data m�is c�modapara inicia-lo estudio do principio doBarroco musical europeo. Arredordesta data comezan a aparecer s�nto-mas importantes dun novo cambio naestructuraci�n da linguaxe musical,pois tanto antes coma despois de 1600se consolida lentamente o que van se--las novas formas musicais, teatrais,etc. O ano 1900 � unha data con moitasposibilidades. � evidente que hai quemarcar un territorio espacial e cronol�-xico, pero resulta dif�cil. O paso � gra-dual, e a herdanza do XIX, espectacu-

lar, por iso se moveu aparentementecon certa lentitude. � importante sina-lar que a nova m�sica se basea ensupostos t�cnicos e est�ticos moi dife-rentes.

Creo que � fundamental nos cam-bios, e como punto de partida, o quemarca Arnold Schoenberg (1874-1951)contra 1907, cando decide romper cosistema tonal tradicional. Tam�n pode-r�a ser considerada como a figura clavepara pecha-lo ciclo creativo da m�sicado s�culo XIX, a�nda que eu, e desde opunto de vista est�tico, o compartir�acon Richard Strauss (1864-1949) oupolo menos con certa parte da s�a obraque se desenvolve na primeira d�cadado s�culo XX. Os grandes compositoresque van ter unha influencia determi-nante nos acontecementos do novos�culo nacen no anterior: C. Debussy(1862-1918), M. Ravel (1875-1937), B. Bartok (1881-1945), I. Stravinsky(1882-1971), A. Webern (1883-1945) e A. Berg (1885-1935).

2. DO XIX Ó XX: A TRANSICIÓN

Xa case desde os inicios do esta-blecemento do sistema tonal, moitoscompositores ti�an d�bidas sobre a s�avalidez; cuestion�base, a�nda que pare-c�a existir un relativo acordo para queas cousas seguisen un cami�o f�cil parao o�do humano. Pero a gran construc-ci�n tonal non se derrubaba. � certo emoi importante que exist�an desexosde cambios relacionados coa tonalida-de e a est�tica da composici�n, e

Unha reflexión sobre a Música do século XX 355



posiblemente son estes desexos os quenos unen directamente coa ligaduraestablecida entre o s�culo XIX e o XX, epor suposto coa s�a clara vinculaci�ncreativa.

Non � s� a tonalidade separa-da. Son os novos ritmos, a creaci�n dun espacio novo e dun novo son paraun novo desprazamento no tempo; e mesmo se desenvolve unha novacapacidade auditiva do ser humano, � vez que se complica a alma do home.

Resulta imposible separa-la her-danza do XIX dos novos acontecemen-tos. ç fin e � cabo, compositores comoBach, Mozart, Beethoven, Schubertcoinciden nunha busca, que de formadesesperada contin�a en Wagner coass�as construcci�ns musicais e est�ticas.

Gustav Mahler (1860-1911), paramoitos o elo derradeiro da gran cadeasinf�nica dunha serie de autores aus-tro-alem�ns, mestura na s�a conflictivapersonalidade un amor polo pasado eunha constante renovaci�n pola expre-si�n. Director exemplar e compositorque enche as s�as obras dun lirismoexcepcional, de feito na s�a producci�nsinf�nica introduce a experiencia vocalde forma extraordinaria. A sona comodirector de orquestra de RichardStrauss (1864-1951) Ño mesmo caMahlerÑ pasou a entrar plenamenteno mundo do mito da interpretaci�nmusical. Gran co�ecedor dos recursosorquestrais, � desde o meu punto devista un dos creadores m�is impactan-tes dos primeiros anos do s�culo XX eun verdadeiro nost�lxico da tradici�neuropea. Con Salom� (1905) e Electra(1908), �peras dun s� acto, Straussdesenvolve unha forza indescritible naorquestra: as bases tonais sofren unhatensi�n que as arrastra � bordo da rup-tura, as� como a intensidade da evolu-ci�n musical que complica cos argu-mentos das propias �peras. A m�sicade Strauss en Salom� e Electra trata derepresenta-las obsesi�n das s�as perso-naxes femininas. E aqu� entramos decheo nun dos aspectos m�is interesan-te: a presencia e importancia da muller

Retrato de Richard Strauss no Wagnermuseum deBayreuth.


en obras dunha singular transcenden-cia para o devir dos acontecementosmusicais. Desde a Isolda e Brunilda deRichard Wagner ata a Lul� de AlbanBerg, a atenci�n dos compositores elibretistas c�ntrase na poderosa forzacreativa e poli�drica que ten a almafeminina. � evidente que a traxediagrega e as teor�as de Freud te�en moitoque ver con isto e cunha sociedade queacepta na arte a determinaci�n do serhumano.

Strauss e o seu libretista Hugovon Hofmannsthal non son alleos �pasado proposto por Wagner. A impor-tancia vocal, musical e dram�tica que amuller ten (escenas finais de Trist�n eIsolda e O ocaso dos deuses) marcan unhaserie de condicionantes que � hora darepresentaci�n nos estremecen.

Salom� obsesi�nase de xeitoenfermizo polo desexo sexual deposu�-lo amor de Juan. Unha expresio-nista escena final co mon�logo deSalom� diante da cabeza de Juan (aobra bas�ase na do propio OscarWilde) sust�ntase cunha m�sica na quea tonalidade, a�nda controlada, se arre-da a l�mites extremos. A sucesi�n pro-gresiva dos acordes (igual que enElectra) cond�cese cara �s momentoscoloristas, sen que sexa unha preocu-paci�n o discurso l�xico e definitorioda propia tonalidade.

As disonancias e o cromatismoextremo non facilitan a claridade dasbases harm�nicas tri�dicas. Electra, omito do desexo da vinganza, artic�lasebaixo estas compulsivas obsesi�ns e

sanguentos momentos que nos envol-ven nun estado de violencia psicol�xi-ca, case imposible de soster: a orques-tra ruxe coma un animal, o mesmo queElectra, que non atopa repouso en nin-g�n momento: o seu sufrimento l�vaa adesfalecer.

O nivel de saturaci�n crom�tica efluctuaci�n tonal destas d�as �perasabre ÑÀou pecha?Ñ un cami�o no quese ten que decidir se se contin�a ou nonnel, pois � imposible seguir sen romperalgunhas das bases do sistema tonal, xadebilitado abondo. Strauss decide nonseguir e moitos criticaron esta actitudepor considerala un claro retroceso.P�blico e cr�tica non souberon valorarna s�a xusta medida o que estaba aocorrer coas emoci�ns que suscitaba naescena, acostumados a un repertoriol�rico e con personaxes moito m�ishumanos (Traviata, de Verdi, Norma, deBellini, etc.); atop�ronse ante unhanova dimensi�n da alma. Os perf�s psi-col�xicos de Salom� e Electra marcannon s� a nova sensibilidade do p�blico,tam�n dos futuros personaxes. Se com-paramos unha personaxe de Puccini,Mim� (La Boh�me), antes da chegadadas hero�nas straussianas, con outra domesmo autor, posterior, Turandot,observaremos que converte a sopranodram�tica nunha nova enferma mentalobsesionada con vinga-la morte da s�aavoa. Turandot permanece aparente-mente fr�a coma o xeo ante os crimesque ela mesma desencadea. A�nda que� certo que xa con Tosca, Puccini perfi-laba un tipo de personaxe conflictivodesde o seu m�is profundo interior.




Pero a innovaci�n straussiana ficabaagochada baixo as aparencias dosmonstros femininos. Algo semellantelle ocorreu a Stravinsky: a s�a m�sicacase pasa inadvertida en A consagraci�nda primavera pola espectacularidade doballet mais pola provocadora coreogra-f�a de Nijinsky. Debussy (1862-1918)favorece, polo seu mundo musical(medieval e outras culturas), unhasonoridade sen precedentes, xa non s�no plano da orquestra como tal, tam�nnoutros instrumentos, como � o casodo piano, � vez que hai unha evocaci�npo�tica dos sentimentos, entre asimpresi�ns e as atmosferas. Debussyd� creado un novo concepto de melo-d�a, que se basea no que el mesmodenominou arabescas: curvas naturais,melod�a libre, son algunhas das defini-ci�ns posibles para unha m�sica que seconduce desde o ÔexteriorÕ.

Dentro desa transici�n � posiblenon mencionar a Busoni, Reger, Satieou Scriabin.

3. A MÚSICA ATONAL E O CAMIÑO CARA Ó SIS-TEMA DODECAFÓNICO

Schoenberg (1871-1951) probable-mente � unha figura que contin�a porun cami�o de necesaria l�xica; o seuimpacto na creaci�n musical do XX �de m�xima importancia. Establecer enqu� punto o compositor se despoxa doconcepto tradicional da tonalidade �un pouco arriscado, xa que nalgunhasobras encontramos fronteiras ou l�mi-tes dif�ciles de determinar. Entre 1907-

-1908 ocorren feitos que marcan o pro-ceso atonal. Os tons non harm�nicoslevar�n o o�nte a non detecta-lo contex-to tri�dico existente, xa que se perde oseu movemento cara � resoluci�n tonal.Hai logo unha emancipaci�n da disonancia: os conxuntos harm�ni-cos disonantes son series libres, as�,estes acordes xa non se relacionan cosfundamentos tri�dicos consonantesm�is sinxelos.

Outro aspecto important�simodentro da proposta de Schoenberg �que xa non existe unha referencia fun-cional que se soste�a para o resto dostons: cr�ase un novo e libre espacio.Logo dun proceso creativo, de refle-xi�n e experimentaci�n, Schoenbergchega a un per�odo no que desenvolvepropostas tan interesantes comoErwatung (A espera), un monodrama devinte minutos para soprano e orques-tra, atonal e atem�tico. A historia c�n-trase nunha muller que agarda encon-trarse nun bosque co seu amante. Notranscurso da obra, a protagonistaparece tolear � non se reunir con el, porfin topa o seu cad�ver. A m�sica dina-m�zase desde unha formulaci�n librede Àideas?, e cun car�cter mutante.Non sabemos qu� vai ocorrer, o nosoo�do est� en continua tensi�n.

Entre Schoenberg e o pintor W. Kandinsky estableceuse unha rela-ci�n na que observamos un interesanteparalelismo das s�as obras e ideas.

Webern (1883-1945) � outra daspersonalidades clave no proceso dam�sica atonal. O compositor, herdeiro


dunha tradici�n, igual ca Schoenberg,aband�naa despois dun proceso dereflexi�n e experimentaci�n. Sempre sefala na s�a obra da tendencia � brevi-dade, a concisi�n e a transparenciamusical. Obras importantes son as Seispezas para orquestra, Op. 6, Cinco lieder,Op. 3, etc.

En canto a Alban Berg (1885--1935), a s�a obra, tanto instrumentalcoma vocal, marca, posiblemente, ÔunÕdos finais de d�as tradici�ns: a moder-na e a tardo rom�ntica. Para esta refle-xi�n do XX interesa incidir nas s�as�peras Wozzeck e Lul�. Xa comentabam�is arriba a importancia que ti�a apresencia da muller na �pera de finaisdo s�culo XIX e inicios do XX.Ademais, creo que son d�as obras queresultan verdadeiramente apaixonan-tes dentro da producci�n do nosotempo. O rigor, a percepci�n formal e oequilibrio de Alban Berg na s�a m�sicason impecables.

A orquestra en Wozzeck � empre-gada en poucas ocasi�ns na s�a totali-dade. Berg ten moi presentes as ensi-nanzas do mestre Schoenberg e o seuselo camer�stico, por exemplo doPierrot lunaire ou a sinfon�a de c�maraOp. 9. En Wozzeck atopamos unha escri-tura orquestral fragmentada e con refi-namento t�mbrico espectacular; recorrea elementos moi concretos e mesmonon dubida en introducir instrumentospouco tradicionais na orquestra comoson o piano desafinado, a guitarra, oacorde�n e a celesta. En Lul� chegamosa unha nova consideraci�n do amor:fuxir do inferno do amor, busca-la libe-

raci�n do amor. Lul� � unha personaxeque nos envolve na s�a desesperaci�ne no concepto do demo do amor e doanxo da morte. A fatalidade e mailamorte son a esencia desta �pera quemarca todo un fito no XX. Dunhariqueza orquestral e un desenvolve-mento de m�ximo equilibrio, Bergintrod�cenos no seu mundo sonoroque v�n marcado pola propia realidadeexpresionista e a tradici�n do seu mes-tre, pero que non renuncia � funci�ndos elementos t�cnico-creativos e est�-ticos da s�a concepci�n. Lul� � a gran-de e �ltima personaxe feminina musi-cal do noso s�culo, con ela p�chase unciclo musical e est�tico que, coido,a�nda non produciu t�dalas s�as con-secuencias. Berg entrar� no s�culo XXIcomo un dos m�is grandes Ôcl�sicosÕ.De feito, as representaci�ns de Lul�, oseu concerto para viol�n e orquestra oua s�a obra para piano son cada vezm�is interpretados.

Arredor destes tres compositores,Schoenberg, Webern e Berg, desenv�l-vese o expresionismo como un cami�ode l�xica evoluci�n desde as bases epresupostos da m�sica de finais do s�-culo pasado. Dalgunha forma, foi deci-siva a amizade que Arnold Schoenbergmantivo cos pintores expresionistasalem�ns, especialmente cos compo�en-tes do grupo Der Blaue Reiter (O xine-te azul). En 1911, exp��ense traballosdeste grupo en M�nic e o propioSchoenberg inclu�u os seus cadros.M�sicos e pintores interrelaci�nan-se nunha busca da expresi�n na que achan soluci�ns verdadeiramente




transcendentais. As obras deste pe-r�odo manifestan unha tendencia areduci-lo son � s�a esencia m�is pura.A m�sica atonal abrir� as portas � abs-tracci�n, que a conducir� cara � codifi-caci�n dodecaf�nica da linguaxe musi-cal.

4. OS OUTROS CAMIÑOS

A obra de Stravinsky (1882-1971)escapa a un r�xido esquema de enca-dramento; a s�a producci�n pasa polos�culo recollendo t�dalas posibilidadesque a el lle interesan. Desde logo que adivisi�n da s�a obra en per�odos resul-ta moi c�moda, pero pouco crible aestas alturas. A consagraci�n da primave-ra (1913) pasa a ser un exemplo desaespectacular relaci�n que viviron asartes nos primeiros anos do XX. A con-sagraci�n � unha obra que se basea naacentuaci�n e en breves fragmentosmel�dicos e simples que evocan as can-ci�ns folcl�ricas, e que chegan a produ-cir unidades m�is extensas e complica-das. O trazo r�tmico nesta obra � unhacuesti�n altamente significativa, pasa-xes nas cales se muda case arreo demedida. Debe recordarse aqu� a ultimaparte de obra, a ÒDanza do sacrificioÓ,onde se suceden de forma extrema osditos cambios. O son desa partitura,unha das m�is c�lebres do noso s�culo,radica no tratamento que ten a orques-tra: un xigantesco instrumento de per-cusi�n. O concepto e a propia defini-ci�n que lle d� Stravinsky � seutraballo dentro da tonalidade, �chaseno sentido da centralidade tonal e no

principio b�sico da atracci�n polar, sus-tentado por un conxunto referencial denotas que serven como centro do mate-rial que o forman e que xiran arredordeles, incluso o crean. Diatonismo, cro-matismo, son cuesti�ns tam�n de m�xi-ma importancia que nos axudan aco�ece-la formulaci�n creativa e est�ti-ca deste xenio do XX.

Compositores como Bartok, Rach-maninov, os futuristas, Janacek, Ko-daly, Sibelius, Nielsen ou Ravel, axu-dan a compo�e-lo marco creativo exeogr�fico da producci�n musical dos�culo XX. � dif�cil en poucas li�as rea-lizar unha reflexi�n sobre a s�a impor-tancia.

Moitos destes autores �s que nosreferimos mostran � longo da s�a vidadiferentes transformaci�ns l�xicas co-mo ocorre co dodecafonismo (porexemplo, Schoenberg, Berg) ou postu-ras m�is radicais ou conservadoras.Neste sentido, ser�a necesario volverconsidera-las novas actitudes que setoman dentro de obras xa comentadas(Lul�, Wozzeck).

5. ESPAÑA

En Espa�a, a producci�n musicalc�ntrase en gran medida na zarzuel�sti-ca. Cumprir�a un profundo estudio xaque actualmente, gracias � desenvolve-mento musicol�xico dos �ltimos vinteanos, p�dense ter criterios e elementosnovos para desenvolver unha novaobservaci�n dos acontecementos quemarcan a fin de s�culo.


Sen d�bida os tres m�sicos m�isimportantes desta �poca son IsaacAlb�niz (1860-1909), Enrique Granados(1867-1916) e Manuel de Falla (1876--1946). Este �ltimo � considerado comoo m�is importante da primeira metadedo XX e nada alleo � m�is pura tradi-ci�n da riqueza folcl�rica do seu pa�s edas tendencias que viv�a a m�sicaeuropea a comezos do s�culo. Obrascomo Noches en los Jardines de Espa�a(1915) ou as Siete canciones popularesespa�olas para voz y piano (1915), demos-tran unha destreza compositiva na quese unen tradici�n, modernidade e orixi-nalidade. O seu co�ecemento da m�si-

ca antiga espa�ola e o seu xeito de inte-gralo nas s�as obras (Concierto paraclave, 1926) � asombroso. A s�a obraAtl�ntida , unha gran cantata esc�nicaÑrematada polo seu alumno ErnestoHalffter base�ndose no material quedeixou o propio FallaÑ demostra ogran sentido dram�tico e l�rico que ti�ao seu autor.

Joaqu�n Turina (1882-1949) suce-de, a priori, en importancia a Falla, perohai que destacar compositores comoRoberto Gerhard (1896-1970) que ofre-ce un traballo de enorme interese paraa cultura europea: o seu mundo sinf�-nico, oper�stico e obras como La peste,po�en de manifesto un dos creadoresm�is importantes que Espa�a ofreceunesta segunda xeraci�n.

Xa no plano de m�xima actualida-de destacan compositores comoJoaqu�n Rodrigo, Luis de Pablo,Carmelo Bernaola, Cristobal Halffter,Tom�s Marco, Xavier Montsalvatge,Ant�n Garc�a Abril..., que se ven alta-mente implicados co seu mundo: osdereitos humanos, o pacifismo, etc., e amedida que discorre o tempo desde a chegada da democracia a Espa�a,diferentes obsesi�ns que se enmarcandentro dunha tradici�n culta.

6. A CREACIÓN CONTEMPORÁNEA EN GALICIA

Coido que � moi importante resal-ta-los actuais creadores galegos, xa queson un exemplo do dinamismo queleva vivindo Galicia desde 1980. � bencerto que compositores como Rogelio


Manuel de Falla, de Vázquez Díaz; Teatro Real deMadrid.



Groba ou Juan Trillo tiveron unha rele-vante importancia nos diferentes campos da m�sica galega. Pero consi-dero moi apaixonante poder mencio-nar autores galegos que demostran oenorme interese que te�en pola comu-nicaci�n e a creaci�n nesta fin de s�cu-lo.

Enrique Mac�as (Vigo, 1958-1995),autor autodidacta, consegue situarsecon �xito na vangarda europea. O seucat�logo est�ndese por unha est�ticacomplexa que abrangue obras electroa-c�sticas, conxuntos instrumentais, ins-trumentos s�s e orquestra. Clamores yalegor�as (1995), obra p�stuma, foiencargada para ser estreada no FestivalInternacional de Canarias o 24 dexaneiro de 1996.

Manel Rodeiro, un dos m�isnovos expo�entes, tende a creaci�nscamer�sticas e conxuntos instrumentaisonde tam�n desenvolve unha t�cnicaautodidacta, de grande emoci�n inti-mista, recorre � expresi�n m�is fermo-sa na procura da beleza. O seu laborc�ntrase outros� no eido da investiga-ci�n e da educaci�n. Como responsabledo Departamento de M�sica no Cen-tro de Arte Contempor�nea Galega(CEGAC) en Santiago de Compostela,desenvolveu unha intensa actividadesen precedentes en Galicia, que secaracterizou pola difusi�n da m�sicacontempor�nea a trav�s de interesant�-simos seminarios, master class, concer-tos e as Xornadas de M�sica Con-tempor�nea que situaron Santiago nunnivel europeo no traballo de divulga-

ci�n e investigaci�n da m�sica do nosotempo.

Manuel Balboa (A Coru�a, 1958) �un m�sico considerado como artes�ndentro do seu propio tempo; creadorde �peras, m�sica sinf�nica, instru-mental, bandas sonoras..., obtivo oreco�ecemento do p�blico. M�sicoculto, admirador da tradici�n wagne-riana e straussiana, foxe de etiquetas esofre as influencias dos m�sicos m�isimportantes do XX. As� como outrosmozos que triunfan ante o p�blico deconcerto: Xavier de Paz, Juan Vara,Juan Dur�n. Interesantes propostas sonas que desenvolven Ant�n Pulido(1971), Paulino Pereiro (1957), XavierArias Bal (1964), Xes�s Gonz�lez(1965), Canco L�pez (1964) ou EligioVila.

Un cap�tulo � parte merece, comohomenaxe p�stuma, o desaparecidoprematuramente Xan Via�o (1960--1991). Desde 1985 e 1986 participa noscampos internacionais de Villafrancadel Bierzo, onde procura novos veh�cu-los de expresi�n. Co�ece a Crist�balHalffter, Bernaola e Tom�s Marco, quelle encarga m�is adiante unha com-posici�n para estrear nos festivais dem�sica de Alacante. Os diferentes pre-mios e reco�ecementos que obt�n e ass�as viaxes, case sempre productorasdun efecto m�xico (Bayreuth, Granada,Cuenca, etc.), situaban a Xan nun lugarde privilexio e respecto. Nas s�as obrashai un inquietante mundo de intimida-des e atmosferas, introd�cense diferen-tes campos experimentais da man deVaggione e de D. Teruggi. As s�as �lti-


mas composici�ns caracter�zanse poloexpresionismo e a admiraci�n polaobra de A. Schoenberg: Nubes blancas� densa, dram�tica, cun tema utili-zado na s�a obra para piano Visi�nsserias (editada pola Universidade deSantiago). Por fin encontraba o cami�o.No manuscrito de Nubes blancas con-tin�a a segunda parte que titula Nubesgrises; a s�a escritura � de cor vermella,as graf�as est�n nalg�n momento moi debilitadas, semellan case dunneno que desesperadamente que-re expresarse antes dun inesperadofinal.

Galicia vive, non s� no eido dacreaci�n, un aparente ascenso: tresorquestras de importancia, festivais dem�sica, conservatorios estatais, socie-dades filharm�nicas, etc., que prome-ten novos tempos para o acontecermusical.

7. INGLATERRA E A MÚSICA ANGLOAMERICANA

Walton, Britten e Tippett abren unrenacemento musical no seu pa�s queconecta con compositores anteriorescomo por exemplo G. Holst.

� Benjamin Britten (1913--1976) unha das personalidades m�ispoderosas deste s�culo e que domi-na xunto con Tippett a escena musi-cal inglesa nos anos posteriores �Segunda Guerra Mundial. Britten � un grande amante e co�ecedor da tradici�n e a historia do seu pa�s, que plasma nas s�as obras dunhaforma realmente asombrosa, como

ocorre en Gloriana, So�o dunha noite dever�n, etc. Da s�a producci�n creativadestaca Peter Grimes, �pera complexaque segue aparentemente unha tra-dici�n conservadorista. O persona-xe, gracias a un tratamento musicalinnovador, consegue emociona-lo p�-blico malia a ser un s�dico. Moitos his-toriadores ven nesta �pera clarasinfluencias de Alban Berg pola atmos-fera que se crea arredor dela e o pesi-mismo que nos inspira a trama. En1961, comp�n o seu famoso R�quiem deguerra.

Dentro dos Estados Unidos deAm�rica, destacan Copland e a presen-cia do franc�s Var�s.

Villa-Lobos representa a xera-ci�n de m�sicos de Am�rica Latina,que consegue fama internacional baseando a s�a m�sica nos elemen-tos nacionais. Este m�sico brasileirodef�nese como autodidacta e defen-sor da cultura popular, e combina aaprendizaxe da m�sica tradicional bra-sileira cos elementos m�is innovadoresque chegan de Europa, por iso o con-verten nun m�sico con certo car�c-ter ecl�ctico. Entre 1930 e 1945 comp�nas Bachianas brasileiras onde mestu-ra o car�cter popular da m�sica bra-sileira con aspectos estil�sticos da obra de Bach. Ch�vez e Ginastera forman xunto con Villa-Lobos o con-xunto de autores m�is importante e destacado e conseguiron que a s�a m�sica se escoite en Euro-pa.




8. A CREACIÓN MUSICAL DESPOIS DA SEGUNDAGUERRA MUNDIAL (A MÚSICA SERIAL)

Posiblemente nos atopemos nu-nha etapa de nova creatividade. Osacontecementos pol�ticos e sociais quese viviron no s�culo marcan de vezunha estra�a ruptura, cr�tica, con todoo anterior, sen poder desligarse dascuesti�ns m�is candentes que Schoen-berg, Webern e Debussy desenvolve-ran. Francia, dentro do serialismo,ocupa un lugar de relevo na din�mica

das posici�ns na segunda metade doXX.

Oliver Messiaen, figura clave donoso pasado m�is inmediato, � consi-derado como un profesional dun rigorextraordinario na s�a obra. A s�a ten-dencia asenta en trata-las caracter�sti-cas individuais do son musical: timbre,din�mica, melod�a e ritmo, potenci�n-doas e desenvolv�ndoas. � fundamen-tal a s�a idea do cambio no concepto ÑinusualÑ do ritmo, que nos conducea unha m�sica sen medida. En 1935 uti-liza a s�a particular visi�n en ANatividade do Se�or, onde desenvolveun grupo de sucesi�ns r�tmicas moicomplexas. Outra achega de Messiaen� o que se denomina o ritmo non retr�-grado, � dicir, un ritmo no que as suce-si�ns de duraci�ns permanecer�niguais se se len desde o principio ou sese comeza polo final. O autor encontraunha fonte destacada na musica hind�e as s�as caracter�sticas r�tmicas e unhaadmiraci�n profunda polos sons danatureza. A todo isto engadir�mo-loseu interese polo canto gregoriano.Pero, sen d�bida, un traballo de inves-tigaci�n como base creativa � o queleva a cabo co estudio dos cantos dospaxaros, que transforma dot�ndoosdun material musical (O espertar dospaxaros, 1953). Obras como O cuartetopara a fin dos tempos (1940) e a sinfon�aTurangalila (1948) pasan a se converternos piares dunha nova est�tica creativae indispensables na historia do s�culoXX.

Pierre Boulez (1925) busca na s�am�sica poder expresa-lo seu contido

Messiaen entre os seus alumnos de París.


po�tico e sensual por medio dunharigorosa organizaci�n dos elementossonoros. A s�a sorprendente obra, Omartelo sen dono (1954) desenv�lvese apartir do determinismo matem�tico.Xa en obras como Polifon�a X (1951) ouEstructuras (1952), Boulez aplicou oconcepto de serie xeneralizada.

En Alema�a, a figura m�is desta-cada do serialismo � Stockhausen(1928), en Am�rica, Milton Babbitt(1916); o propio Stravinsky amosa ungrande interese pola evoluci�n dam�sica serial, que intenta plasmar nal-g�ns momentos das s�as obras.

9. AS NOVAS PAISAXES SONORAS

A partir de 1948 in�ciase unha dasgrandes revoluci�ns do s�culo. Despoisde trescentos anos dunha l�xica conti-nuidade nos instrumentos musicais,unha nova perspectiva na utilizaci�ndas fontes sonoras cambia a produc-ci�n musical revolucionando o modono que o compositor desenvolve eexperimenta a s�a propia concepci�n.O m�sico abandona a s�a mesa de tra-ballo e o seu piano para se instalar nunnovo espacio: primeiro, o estudio ra-diof�nico e, m�is tarde, segundo a evo-luci�n, o estudio electroac�stico. Ob-servaremos c�mo de forma gradual osinstrumentos tradicionais sofren unintento de renovaci�n � vez que seintroduce a electricidade para xerarson, desde os futuristas italianos,ondas martenot, a ondolina, que inci-den na posible asociaci�n dos instru-

mentos e a nova x�nese de sons.Importante � o desenvolvemento tec-nol�xico que se asocia � reproducci�nsonora e a acumulaci�n de materialelectr�nico e mec�nico de reproduc-ci�n e xeraci�n de son nas emisoras deradio, onde se pod�an experimentarnovos procedementos por parte de per-soas sumamente arriscadas no futuroda creaci�n.

Establ�cense d�as li�as mestras: aconcreta, representada por PierreSchaeffer e Pierre Henry, en Par�s, naRadio Francesa, a partir de 1948; e aelectr�nica, que ten como principaisrepresentantes a Herbert Eimert eKarlheinz Stockhausen na Radio deColonia a partir de 1950.

Schaeffer concibiu o son comounha fonte abstracta de creaci�n; unru�do ou unha fonte instrumental po-d�an servir en tanto que obxecto decomunicaci�n utilizando a particulari-dade de separar o son da s�a orixe. Aproposta de Stockhausen base�baseprincipalmente na cuesti�n instrumen-tal, buscando unha extensi�n do mun-do instrumental a novos procedemen-tos de producci�n sonora. As d�ascorrentes compart�an a ausencia do ins-trumentista como xerador sonoro e adependencia dunha tecnolox�a que cotempo e as necesidades mellorabasubstancialmente.

Diferentes pa�ses demostrar�n uncrecente interese polos acontecementosdesenvolvidos en Alema�a e Franciaque, pola s�a vez, actuaban como pun-tos de especial reuni�n de persoas




interesadas en experimenta-las novascorrentes, e que ven nacer obras xa cl�-sicas dentro do repertorio do s�culoXX, como o Gesang der J�nglinge deStockhausen ou o Voile dÕOrph�e deHenry. Os avances e a difusi�n destam�sica emprenden, ademais, un cami-�o cara � investigaci�n musical, por isoSchaeffer crear� o Groupe de Recher-che en Musique Concr�te en 1955 e oGruope de Recherches Musicales en1958, nos que se traballa a integraci�nde actividades relacionadas como a creaci�n contempor�nea, a investiga-ci�n tecnol�xica e o pensamento m�si-co-te�rico.

A principios dos anos setentacomeza a seguinte xeraci�n que seimplica directamente co desenvolve-mento dos ordenadores e a aparici�ndos convertedores dixital anal�xicos,que permiten a descrici�n dos sonsnumericamente, co cal se afonda a�ndam�is no proceso sonoro e no controldos sons e as s�as posibles combina-ci�ns. O ordenador dos oitenta facilitoua�nda m�is o labor do compositor, queti�a tam�n � seu alcance os sintetizado-res dixitais, que permit�an o principioda modulaci�n de frecuencia e a simu-laci�n de sons ac�sticos instrumentais.O uso do sampling, procedemento degravaci�n de pequenas mostras sono-ras de sons ac�sticos reais en memoriasr�pidas que poden ser lidas e traspos-tas a partir dun teclado, ter� unha difu-si�n important�sima neste proceso. Achegada do MIDI (c�digo com�n decomunicaci�n entre os distintos fabri-cantes de sintetizadores, samplers e

outros aparellos) permite unha librecomunicaci�n de informaci�ns entredistintos sistemas e garante unha des-crici�n com�n da informaci�n. Os anosnoventa contin�an cun aumento dacapacidade das t�cnicas dos sistemas edo tratamento do son e da modifica-ci�n do son en tempo real. Xa desde oscomezos dos medios electroac�sticosse desenvolveron d�as tendencias: pri-meiro a que utiliza os medios tecnol�-xicos, en vista da expansi�n do mundoinstrumental, xa como xeraci�n denovos sons que mesturar�n con outrosproducidos por instrumentos tradicio-nais, ou ben como elemento que inte-ract�a co accionar dos instrumentistas,analizando e reaccionando en funci�ndos que estes executan; e segundo, aescola que utiliza a tecnolox�a coa fina-lidade de traballa-lo son co fin de reali-zar m�sicas nas cales a construcci�nsonora constit�e o elemento motor,organizado segundo unha concepci�nmorfol�xica do son na cal as caracter�s-ticas estructurais e espectrais son m�isimportantes c�s par�metros cl�sicos dealtura e duraci�n.

Contra 1972 aparece un novotermo relacionado coa m�sica electroa-c�stica, m�sica acusm�tica, que permiteagrupar aquelas m�sicas que volunta-riamente fan abstracci�n do int�rprete.Nesta situaci�n asistimos a un cambiototal de situaci�n auditiva: o concertoperde o int�rprete como elementomotor e o auditor at�pase somerxidodentro do fen�meno sonoro percibindoimaxes complexas de sons articuladosconformadores do fen�meno musical


(Daniel Teruggi: Po�tica electr�nica.).Edgar Var�se (1885-1965) vai influ�rdirectamente en todo o proceso creati-vo a partir de 1945, vinculado � mundoda m�sica concreta e electroac�stica.John Cage, m�sico californiano, �obxecto dun crecente reco�ecementocomo creador e como pensador do feitomusical do noso tempo. Nas s�asobras, a indeterminaci�n � moi signi-ficativa e quizais a liberdade do compositor se ve reducida. Exis-ten composici�ns nas que se observanas superposici�ns sonoras que se reali-zan durante a manifestaci�n da obra. �importante sinala-la influencia da filo-sof�a budista na s�a vida e creaci�nmusical. Outras das grandes obsesi�nsson as intervenci�ns nos instrumentostradicionais (piano preparado) ou osilencio dentro da m�sica. O seu cues-tionamento do material sonoro cl�sicodeb�a conducilo a desbotar igualmenteos aspectos discursivos da herdanzamusical. Existen propostas, por exem-plo, varios instrumentos poden ter quetoca-la s�a parte sen se preocupar undo doutro, mentres que certas acci�ns,non medidas, confiren a esta parteunha variabilidade considerable. Estamaneira de facer demostra un optimis-mo moi estendido, unha confianza casecega nas virtualidades significativas doreal.

Luigi Nono � posiblemente undos compositores m�is emblem�ticosda segunda metade do s�culo XX; ita-liano nado en 1924 e morto en 1990, ini-cia unha etapa de afondamento persoalnas t�cnicas serialistas. Comp�n Il

canto sopeso, a obra m�is importante doseu cat�logo dos anos cincuenta.Interesado na m�sica electroac�stica,comeza a frecuenta-lo estudio de fono-lox�a da RAI para manter � cabo unharelaci�n co estudio de m�sica electr�ni-ca da Fundaci�n Heinrich Str�bel deFriburgo.

Iannis Xenaquis � un claro expo-�ente da relaci�n entre m�sica, cienciae arquitectura. Matem�tico e arquitec-to, colaborou con Le Corbusier e intere-souse por encaixar tipos de c�lculosmatem�ticos a dese�os visuais para osseus proxectos arquitect�nicos. As s�asteor�as e experiencias relaci�nansedirectamente coa teor�a da probabilida-de que reflicte en obras como Duel(1959) e Strat�gie (1962), nas que se esta-blece unha especie de competici�nentre dous grupos instrumentais.

A fin de s�culo caracter�zase porunha crecente admiraci�n e posiblescombinaci�ns entre os achados dosgrandes compositores. Innovaci�n,reacci�n, crise da modernidade, etc.,son algunhas das posturas que indicana fin e o comezo dun espacio cronol�xi-co dif�cil de limitar e mesmo de com-prender. A experiencia aconsella reali-zar unha construcci�n positiva domomento que actualmente vivimos, acreaci�n contempor�nea � menos con-tempor�nea ca na �poca de Bach ouMozart, e isto abre o debate sobre oafastamento dos nosos compositoresactuais (un exceso de intelectualidadeneles) do p�blico que foxe de escoitarm�sica actual, e que, � ben certo, est�cheo de prexu�zos � hora de se enfron-




tar cunha audici�n de Boulez ou deLuis de Pablo.

Unha das posturas creativas m�isinteresantes que viviu o s�culo XX � axeraci�n de compositores que seenmarcan na chamada m�sica es-pectral (Murail, Grisey) e que � defi-nida por Anne Sedes da seguinteforma:

La aportaci�n espectral revelar�a m�sbien una s�ntesis de los conocimien-tos todav�a sumarios en los a�os se-tenta, relativos a los datos ac�sticos y su vinculaci�n con la m�sica, alimenta-dos por otra parte por la experiencia del estudio electroac�stico y por la infor-m�tica balbuciente. Esta s�ntesis ser�despu�s aplicada a la escritura y al ins-trumentarium del momento, gracias auna aproximaci�n m�s fina al dato so-noro, haci�ndose eco de las v�as previa-mente esbozadas, entre otros por Varese,Ligeti, Xenaquis o Stockhausen (ÒGe-neraciones espectrales... porvenires...Ó,Revista de M�sica Doce Notas, 1997).

10. REFLEXIÓN E FINAL

O jazz, o rock, o pop e as manifes-taci�ns musicais denominadas popula-res son sen d�bida as que tiveron oimpacto social de primeira orde nadin�mica dos acontecementos culturaisdo s�culo XX. O que moitos amantes dam�sica cl�sica desco�ecen � que bas-tantes autores dos que falamos se rela-cionaron con estas formas de expre-si�n, desde a tradici�n m�is culta no�mbito do popular, ata a visi�n parti-cular do jazz dalg�ns destes composi-tores que o incorporaron �s s�as obras.

En 1967, o compositor LucianoBerio escrib�a nun artigo a s�a admira-ci�n polas tendencias progresistas dosgrupos rockeiros como os Beatles. Peroa m�sica contempor�nea tam�n influ�uen autores ou figuras do rock tanimportantes como Frank Zappa; o pro-

Os Beatles e Frank Zappa, dúas importantes tendencias da música rock.


pio Boulez dirixiu e gravou obras destem�sico moderno, e non s� iso, os avan-ces da m�sica electroac�stica deix�ron-se sentir na proxecci�n da de consumohabitual. Son moitas as tendencias quese imbricaron co son dunha sinf�nica; orock sinf�nico, a m�sica minimalista, apropia banda sonora, etc. Pero tam�n �certo que cada vez existe unha maiordemanda dos instrumentos tradicio-nais da orquestra, por exemplo nam�sica folk, o viol�n, o piano, a frautason case sempre invitados de honranos concertos dos grupos folk e dem�sica �tnica. O s�culo XX p�chase coadesesperada busca da autenticidade.

Se realmente hai que falar dunharevoluci�n no que se refire � consumode m�sica, esta � a que se levou a cabodesde os anos setenta, coa nova pers-pectiva da investigaci�n musicol�xica:o descubrimento das sonoridades deetapas anteriores. Xa antes da d�cadados setenta, exist�a a preocupaci�n porinterpreta-la m�sica barroca: Monte-verdi, Haendel, Bach, Mozart, desdeunha perspectiva historicista, � dicir,coas formulaci�ns interpretativas delae instrumentos conservados ou copiasdestes. Busc�base a sonoridade doXVII e do XVIII coa maior fidelidadeposible. Esta postura chocaba coasvellas escolas de instrumentistas, direc-tores de orquestra e do p�blico que nonestaba afeito a escoitar estas m�sicascon diferentes afinaci�ns e con instru-mentos orixinais, e incluso a cantantesque rescataban do pasado t�cnicas anti-gas para o canto e novas voces, como ado contratenor. Britten sab�a moito

diso. Os anos oitenta foron de asenta-mento e xa contra a fin dos noventa �impensable non contar con estasorquestras ou solistas nas programa-ci�ns dos grandes auditorios, que rom-peron cos esquemas dos m�is conser-vadores. P�dese falar, pois, dunhanova sensibilidade auditiva que seafianzar� de forma espectacular nos�culo XXI.

Dentro do marco deste n�meroespecial da REVISTA GALEGA DO ENSINO,o s�culo XX � obxecto dun balance.Prefer�n a reflexi�n ante m�is de cenanos de intensa creatividade, que osconverten nun dos per�odos m�is arre-piantes da �poca moderna enOccidente. Instaleime no que conside-rei, nun primeiro momento, os deto-nantes dunha etapa e despois nos queconsolidan, e posiblemente dese�an, osdiferentes cami�os desde finais dossetenta ata os primeiros anos do s�culoXXI.

Son anos de axitaci�n e disper-si�n creativa. Un compositor da nosa�poca, non s� ten problemas est�ticos ecomunicativos, sen�n que se enfronta aunha sociedade de agresivo consumo,onde triunfa a m�sica de escasa calida-de e, o que � m�is perigoso, a unha ver-dadeira crise de p�blico da que calque-ra dirixente cultural europeo �consciente. A m�sica ÔcultaÕ encami-�ouse cara � doado e falso brillo cultu-ral daqueles que a utilizan como un�xito de prestixio social. Por iso, entreoutras cousas, a �pera triunfa comoespect�culo, ou se fundan orquestrasque non te�en un claro futuro nin




definido obxecto. As xerencias deorquestras en toda Europa e Am�ricaprograman cada vez m�is concertos di-d�cticos para escolares ou os chamadosen familia, para ir preparando unp�blico que encha os seus auditorios eescoite no futuro as s�as orquestras. �aqu� precisamente onde entra de cheo aarticulaci�n da m�sica dentro da edu-caci�n, desde os inicios ata a formaci�ndo adulto. Se � certo que hai crise,dubido que sexa de creaci�n, pero si decomunicaci�n co receptor. A responsa-bilidade est� na propia educaci�n danosa sociedade.

BIBLIOGRAFÍA RECOMENDADA

Adorno, T., Introduction � la sociologie dela musique, Xenebra, Contre-champs �ditions, 1994.

Arias, J., e outros, M�is al�. Panorama dam�sica galega. X Xornadas de M�-sica Contempor�nea, V Cente-nario da Universidade de San-tiago de Compostela, Santiago deCompostela, Servicio de Publica-ci�n da Universidade, 1995.

Carreira, X. M., e M. Balboa, 150 anos dem�sica galega, Santiago de Com-postela, Xunta de Galicia, Gabi-

nete T�cnico de Presidencia, Ser-vicio de Publicaci�ns, 1979.

Lanza, A., El Siglo XX. Tercera parte, enHistoria de la M�sica, Madrid,Ediciones Turner, Col. TurnerM�sica, vol. 12, 1986.

L�pez, J., La m�sica de la modernidad,Barcelona, Anthropos, 1984.

_____La m�sica de la posmodernidad, Bar-celona, Anthropos, 1988.

Salvetti, G., El siglo XX. Primera parte,en Historia de la M�sica, Madrid,Ediciones Turner, Col. TurnerM�sica, vol. 10, 1984.

VV. AA., ÒLa m�sica en nuestros d�asÓ,Revista de Occidente, n�m. 151,Madrid, 1993.

VV. AA., Po�tica Electr�nica, Santiago deCompostela, Servicio de Publica-ci�ns do Centro Galego de ArteContempor�nea, 1995.

VV. AA., ÒLa encrucijada del soporteen la creaci�n musicalÓ, RevistaDoce Notas, Preliminares n�m. 2,Madrid, 1998.

VV. AA., O centro integrado de m�sica,Santiago de Compostela, Conse-llo da Cultura Galega, 1999.


Premios Nobel

3 PREMIOS NOBEL 4/4/01 21:53 Página 371

PREMIOS NOBEL DE LITERATURA

Ano Laureados Motivos

1901 Ren� Fran�ois Armand, Òen especial reco�ecemento da s�a obra po�tica, que d� pseud�nimo: Sully Prudhomme testemu�o dun elevado idealismo, de perfecci�n art�stica

e dunha rara combinaci�n das calidades do coraz�n e mais do intelectoÓ

1902 Christian Matthias Theodor Mommsen Òo m�is grande mestre vivo da arte da literatura hist�rica, con especial referencia � s�a monumental obra Unha historia de RomaÓ

1903 Bj¿rnstjerne Martinus Bj¿rnson Òcomo tributo � s�a poes�a nobre, magn�fica e vers�til, que sempre se distinguiu tanto pola frescura da s�a inspi-raci�n como pola rara pureza do seu esp�ritoÓ

1904 Fr�d�ric Mistral Òen reco�ecemento da fresca orixinalidade e inspiraci�n aut�ntica da s�a producci�n po�tica, que reflicte fidedig-namente o escenario natural e o esp�rito nativo do seu pobo, e, a maiores, o seu importante traballo en filolox�a provenzalÓ

Jos� Echegaray y Eizaguirre Òen reco�ecemento das numerosas e brillantes obras que, dun xeito persoal e orixinal, recuperaron as grandes tradi-ci�ns do drama espa�olÓ

1905 Henryk Sienkiewicz Òpolos seus destacados m�ritos como escritor �picoÓ

1906 Giosu� Carducci Ònon s� en consideraci�n da s�a profunda erudici�n e da s�a investigaci�n cr�tica, sen�n, e sobre todo, como tributo � enerx�a creativa, a frescura do estilo e a forza l�rica que caracterizan as s�as obras mestras po�ticasÓ

1907 Rudyard Kipling Òen consideraci�n � poder de observaci�n, a orixinalidade da imaxinaci�n, a virilidade das ideas e o notable talento para a narraci�n que caracterizan as creaci�ns deste autor mundialmente famosoÓ

1908 Rudolf Christoph Eucken Òen reco�ecemento da s�a sincera busca da verdade, o seu penetrante poder de reflexi�n, a s�a amplitude de miras e a calor e a forza de representaci�n cos que, nas s�as numerosas obras, reivindicou e desenvolveu unha filosof�a idealista da vidaÓ

1909 Selma Ottilia Lovisa Lagerl�f Òen agradecemento do elevado idealismo, a v�vida imaxi-naci�n e a percepci�n espiritual que caracterizan as s�as obrasÓ

1910 Paul Johann Ludwig Heyse Òcomo tributo � consumada arte impregnada de idealis-mo, que demostrou durante a s�a longa carreira producti-

Premios Nobel 373


va como poeta l�rico, dramaturgo, novelista e escritor de narraci�ns curtas de renome mundialÓ

1911 Maurice (Mooris) Polidore Òen agradecemento das s�as polifac�ticas actividades lite-Marie Bernhard Maeterlinck rarias, e especialmente das s�as obras dram�ticas, que se

distinguen pola rica imaxinaci�n e a fantas�a po�tica que revelan, �s veces � guisa de conto de fadas, unha profunda inspiraci�n, mentres, dun xeito misterioso, apelan �s senti-mentos propios do lector e estimulan a s�a imaxinaci�nÓ

1912 Gerhart Johann Robert Hauptmann Òsobre todo en reco�ecemento da s�a producci�n fruct�fe-ra, variada e sobresaliente no eido da arte dram�ticaÓ

1913 Rabindranath Tagore Òpolo seu verso profundamente sensible, fresco e fermoso, co que, cunha arte consumada, converteu o seu pensa-mento po�tico, expresado nas s�as propias palabras en ingl�s, nunha parte da literatura occidentalÓ

1915 Romain Rolland Òcomo tributo � alto idealismo da s�a producci�n literaria e � simpat�a e o amor pola verdade cos que describiu dife-rentes tipos de seres humanosÓ

1916 Carl Gustaf Verner von Heidenstam Òen reco�ecemento da s�a significaci�n como destacado representante dunha nova era da nosa literaturaÓ

1917 Karl Adolph Gjellerup Òpola s�a poes�a variada e rica, que se inspira en altos ideaisÓ

Henrik Pontoppidan Òpolas s�as descrici�ns aut�nticas da vida actual en DinamarcaÓ

1919 Carl Friedrich Georg Spitteler Òen especial agradecemento da s�a �pica, Primavera ol�m-picaÓ

1920 Knut Pedersen Hamsun Òpola s�a obra monumental Froitos da terraÓ

1921 Jacques Anatole Thibault, Òen reco�ecemento da s�a brillante obra literaria, que se pseud�nimo: Anatole France caracteriza pola nobreza do seu estilo, unha profunda sim-

pat�a humana, elegancia e un aut�ntico temperamento galoÓ

1922 Jacinto Benavente Òpolo xeito feliz co que lle deu continuaci�n �s ilustres tra-dici�ns do drama espa�olÓ

1923 William Butler Yeats Òpola s�a poes�a sempre inspirada, que, cunha forma alta-mente art�stica, expresa o esp�rito de toda unha naci�nÓ

1924 Wladyslaw Stanislaw Reymont Òpola s�a gran �pica nacional Os labregosÓ

1925 George Bernard Shaw Òpola s�a obra marcada tanto polo idealismo como pola humanidade; a s�a s�tira estimulante caracter�zase a mi�do por unha fermosura singularmente po�ticaÓ

374


1926 Grazia Madesani (nada Deledda), Òpolas s�as obras inspiradas nos ideais, que, con claridade pseud�nimo: Grazia Deledda pl�stica, retratan a vida na s�a illa de orixe, e que, con

profundidade e simpat�a, tratan dos problemas humanos en xeralÓ

1927 Henri Bergson Òen reco�ecemento das s�as ideas ricas e vivificantes e da brillante arte coa que foron presentadasÓ

1928 Sigrid Undset Òprincipalmente polas s�as poderosas descrici�ns da vida no Norte durante a Idade MediaÓ

1929 Thomas Mann Òprincipalmente pola s�a gran novela Os Buddenbrook, que foi ga�ando constantemente en reco�ecemento como unha das obras cl�sicas da literatura contempor�neaÓ

1930 Sinclair Lewis Òpolo seu xeito vigoroso e gr�fico de describir e a s�a habilidade para crear, con agudeza e humor, novos carac-teresÓ

1931 Erik Axel Karlfeldt ÒA poes�a de Erik Axel KarlfeldtÓ

1932 John Galsworthy Òpola s�a distinguida arte narrativa que acada a s�a forma m�is elevada en A saga dos ForsytheÓ

1933 Ivan Alekseievich Bunin Òpola arte estricta coa que lles deu continuidade �s tradi-ci�ns cl�sicas rusas en prosaÓ

1934 Luigi Pirandello Òpola s�a audaz e enxe�osa revitalizaci�n da arte dram�ti-ca e esc�nicaÓ

1936 Eugene Gladstone OÕNeill Òpolo poder, a honestidade e as profundas emoci�ns das s�as obras dram�ticas, que encarnan un concepto orixinal da traxediaÓ

1937 Roger Martin du Gard Òpolo poder art�stico e a autenticidade cos que represen-tou, no seu ciclo novel�stico Os Thiebault, os conflictos humanos e mais alg�ns aspectos fundamentais da vida contempor�neaÓ

1938 Pearl Walsh (nada Sydenstricker), Òpolas s�as descrici�ns ricas e autenticamente �picas da pseud�nimo: Pearl Buck vida labrega na China e polas s�as obras mestras biogr�-

ficasÓ

1939 Frans Eemil Sillanp�� Òpola s�a profunda comprensi�n do mundo labrego do seu pa�s e a arte exquisita coa que retratou o seu modo de vida e a s�a relaci�n coa naturezaÓ

1944 Johannes Vilhelm Jensen Òpola rara forza e a fertilidade da s�a imaxinaci�n po�tica, coa que se combina unha curiosidade intelectual de am-plas miras e un estilo audaz e refrescantemente creativoÓ

Premios Nobel 375


1945 Lucila Godoy y Alcayaga, Òpola s�a poes�a l�rica que, inspirada en poderosas emo-pseud�nimo: Gabriela Mistral ci�ns, converteu o seu nome nun s�mbolo das aspiraci�ns

ideais de todo o mundo latinoamericanoÓ

1946 Hermann Hesse Òpolos seus escritos inspirados, que, mentres crecen en audacia e penetraci�n, exemplifican os cl�sicos ideais humanitarios e as altas calidades estil�sticasÓ

1947 Andr� Paul Guillaume Gide Òpolos seus escritos extensos e artisticamente significati-vos, nos que as condici�ns e os problemas humanos se presentaron cun amor valente pola verdade e unha aguda penetraci�n psicol�xicaÓ

1948 Thomas Stearns Eliot Òpolas s�as contribuci�ns sobresalientes e pioneiras � poe-s�a actualÓ

1949 William Faulkner Òpola s�a contribuci�n poderosa e artisticamente �nica � moderna novela americanaÓ

1950 Earl Bertrand Arthur William Russell Òen reco�ecemento da s�a variada e significativa obra, na que defende os ideais humanitarios e a liberdade de pen-samentoÓ

1951 P�r Fabian Lagerkvist Òpolo vigor art�stico e a aut�ntica independencia de pensa-mento cos que, na s�a poes�a, procura atopar respostas �s eternas cuesti�ns �s que se enfronta a humanidadeÓ

1952 Fran�ois Mauriac Òpola profundidade espiritual e a intensidade art�stica coas que, nas s�as novelas, penetrou no drama da vida humanaÓ

1953 Winston Leonard Spencer Churchill Òpola s�a mestr�a na descrici�n hist�rica e biogr�fica e mais pola brillante oratoria coa que defendeu os elevados valores humanosÓ

1954 Ernest Miller Hemingway Òpola s�a mestr�a na arte narrativa, recentemente demos-trada en O vello e o mar, e pola s�a influencia no estilo con-tempor�neoÓ

1955 Halld�r Kiljan Laxness Òpola s�a v�vida forza �pica, que renovou a grande arte narrativa de IslandiaÓ

1956 Juan Ram�n Jim�nez Òpola s�a poes�a l�rica, que, na lingua espa�ola, constit�e un exemplo de alta espiritualidade e pureza art�sticaÓ

1957 Albert Camus Òpola s�a importante producci�n literaria, que, cunha cla-rividente sinceridade, ilumina os problemas da conciencia humana nos nosos temposÓ

1958 Boris Leonidovich Pasternak Òpola s�a importante obra de poes�a l�rica contempor�nea e no eido da gran tradici�n �pica rusaÓ

376


1959 Salvatore Quasimodo Òpola s�a poes�a l�rica, que, cunha fogosidade cl�sica, expresa a tr�xica experiencia da vida nos nosos propios temposÓ

1960 Alexis L�ger, Òpolo voo elevado e a imaxiner�a evocadora da s�a poes�a, pseud�nimo: Saint-John Perse que, dun xeito visionario, reflicte as condici�ns do noso

tempoÓ

1961 Ivo Andric Òpola forza �pica coa que recolleu temas e representou destinos humanos collidos da historia do seu pa�sÓ

1962 John Steinbeck Òpola s�a obra realista e imaxinativa, que combina un humor cordial e unha aguda percepci�n socialÓ

1963 Giorgos Seferiadis, Òpola s�a eminente obra l�rica, inspirada nun profundo pseud�nimo: Giorgo Seferis sentimento cara � mundo da cultura helenaÓ

1964 Jean-Paul Sartre Òpola s�a obra, que, rica en ideas e chea de esp�rito de liberdade e de busca da verdade, tivo unha influencia de longo alcance sobre a nosa �pocaÓ

1965 Michail Aleksandrovich Sholokhov Òpola forza art�stica e a integridade coas que, na s�a �pica do Don, lle deu expresi�n a unha fase hist�rica na vida do pobo rusoÓ

1966 Shmuel Yosef Agnon Òpola s�a arte narrativa profundamente caracter�stica, con motivos da vida do pobo xudeuÓ

Nelly Sachs Òpola s�a sobresaliente obra l�rica e dram�tica, que inter-preta o destino de Israel cunha forza conmovedoraÓ

1967 Miguel çngel Asturias Òpola s�a v�vida obra literaria, profundamente enraizada nos trazos caracter�sticos e as tradici�ns nacionais dos pobos indios de Am�rica LatinaÓ

1968 Yasunari Kawabata Òpola s�a mestr�a narrativa, que, cunha gran sensibilida-de, expresa a esencia da mente xaponesaÓ

1969 Samuel Beckett Òpola s�a obra, que Ñcon novas formas para a novela e o dramaÑ adquire a s�a grandeza nas privaci�ns do home modernoÓ

1970 Aleksandr Isaevich Solzhenitsyn Òpola forza �tica coa que continuou as indispensables tra-dici�ns da literatura rusaÓ

1971 Pablo Neruda Òpor unha poes�a que, coa acci�n dunha forza elemental, recrea o destino e os so�os dun continenteÓ

1972 Heinrich B�ll Òpola s�a obra, que, a trav�s da s�a combinaci�n dunha ampla perspectiva do seu tempo e dunha capacidade sen-sible para a caracterizaci�n, contribu�u a renova-la litera-tura alemanaÓ

Premios Nobel 377


1973 Patrick White Òpor unha arte narrativa �pica e psicol�xica, que introdu-ciu un novo continente na literaturaÓ

1974 Eyvind Johnson Òpor unha arte narrativa, clarividente verbo dos pa�ses e dos tempos, � servicio da liberdadeÓ

Harry Martinson Òpor unha obra que atrapa unha pinga de xeada e reflicte o cosmosÓ

1975 Eugenio Montale Òpola s�a caracter�stica poes�a, que, cunha gran sensibili-dade art�stica, interpretou os valores humanos baixo o signo dunha idea sobre a vida sen ilusi�nsÓ

1976 Saul Bellow Òpola comprensi�n humana e a sutil an�lise da cultura contempor�nea que aparecen combinadas na s�a obraÓ

1977 Vicente Aleixandre Òpor unha obra de creaci�n po�tica que ilumina a condi-ci�n do home no universo e na sociedade actual, e que � vez representa a gran renovaci�n das tradici�ns da poes�a espa�ola de entreguerrasÓ

1978 Isaac Bashevis Singer Òpola s�a apaixonada arte narrativa, que, coas ra�ces nunha tradici�n cultural polaca e xud�a, revive as condi-ci�ns humanas universaisÓ

1979 Odysseus Alepoudhelis, Òpola s�a poes�a, que, contra o pano de fondo da tradici�n pseud�nimo: Odysseus Elytis grega, representa con forza sensual e clarividencia intelec-

tual a loita do home moderno pola liberdade e a creativi-dadeÓ

1980 Czeslaw Milosz Òquen, cunha clarividencia inflexible, expresa a condici�n exposta do home nun mundo de graves conflictosÓ

1981 Elias Canetti Òpor unha obra marcada por unha ampla visi�n, a riqueza das ideas e o poder art�sticoÓ

1982 Gabriel Garc�a M�rquez Òpolas s�as novelas e narraci�ns curtas, nas que o fant�sti-co e o realista se combinan nun mundo de imaxinaci�n ricamente composto que reflicte a vida e os conflictos dun continenteÓ

1983 William Golding Òpolas s�as novelas, que, coa perspicacia da arte narrativa realista e a diversidade e universalidade do mito, ilumi-nan a condici�n humana no mundo de hoxeÓ

1984 Jaroslav Seifert Òpola s�a poes�a, que, dotada de frescura, sensualidade e rica inventiva, proporciona unha imaxe liberadora do esp�rito indomable e a versatilidade do homeÓ

1985 Claude Simon Òquen, na s�a novela, combina a creatividade do poeta e do pintor cunha profunda conciencia do tempo na descri-ci�n da condici�n humanaÓ

378


1986 Wole Soyinka Òquen, cunha ampla perspectiva cultural e con manifesta-ci�ns po�ticas, recrea o drama da existenciaÓ

1987 Joseph Brodsky Òpor unha literatura universal, imbu�da de claridade de pensamento e intensidade po�ticaÓ

1988 Naguib Mahfouz Òquen, a trav�s de obras ricas en matices Ñora perspicaz-mente art�sticas, ora evocadoramente ambiguasÑ, formou unha arte narrativa �rabe de alcance universalÓ

1989 Camilo Jos� Cela Òpor unha prosa rica e intensa, que, cunha compaix�n contida, forma unha desafiante visi�n da vulnerabilidade do homeÓ

1990 Octavio Paz Òpor unha literatura apaixonada de amplos horizontes, que se caracteriza por unha intelixencia sensual e unha integridade human�sticaÓ

1991 Nadine Gordimer Òquen, a trav�s da s�a magn�fica obra �pica, foi Ñcon palabras de Alfred NobelÑ de gran beneficio para a humanidadeÓ

1992 Derek Walcott Òpor unha obra po�tica de gran luminosidade, sostida nunha visi�n hist�rica, producto dun compromiso multi-culturalÓ

1993 Toni Morrison Òquen, en novelas caracterizadas por unha forza visionaria e un sentido po�tico, revive un aspecto esencial da realida-de americanaÓ

1994 Kenzaburo Oe Òquen, con forza po�tica, crea un mundo imaxinado no que a vida e o mito se condensan para formaren unha imaxe desconcertante das actuais dificultades humanasÓ

1995 Seamus Heaney Òpor unha obra de beleza l�rica e profundidade �tica, que exalta os milagres diarios e o pasado vivoÓ

1996 Wislawa Szymborska Òpola poes�a que, con ir�nica precisi�n, lle permite � con-texto hist�rico e biol�xico ve-la luz en fragmentos de reali-dade humanaÓ

1997 Dario Fo Òquen emula os buf�ns medievais cando fustriga a autori-dade e defende a dignidade dos reprimidosÓ

1998 Jos� Saramago Òquen, con par�bolas sostidas na imaxinaci�n, a compai-x�n e a iron�a, nos posibilita continuamente, unha vez m�is, aprehender unha realidade enganosaÓ

1999 G�nter Grass Òquen, coas s�as divertidas f�bulas negras, retrata a face oculta da historiaÓ

Premios Nobel 379


1901 Jean Henri DunantFr�d�ric Passy

1902 �lie DucommunCharles Albert Gobat

1903 William Randal Cremer

1904 Instituto de Dereito Internacional

1905 Bertha Sophie Felicita von Suttner (nada Kinsky von Chinic und Tettau)

1906 Theodore Roosevelt

1907 Ernesto Teodoro MonetaLouis Renault

1908 Klas Pontus ArnoldsonFredrik Bajer

1909 Auguste Marie Fran�ois BeernaertPaul Henri Benjamin Balluet dÕEstournelles de Constant

1910 Axencia Internacional Permanente da Paz

1911 Tobias Michael Carel AsserAlfred Hermann Fried

1912 Elihu Root

1913 Henri La Fontaine

1917 Comit� Internacional da Cruz Vermella

1919 Thomas Woodrow Wilson

1920 L�on Victor Auguste Bourgeois

1921 Karl Hjalmar BrantingChristian Louis Lange

1922 Fridtjof Nansen

1925 Austen ChamberlainCharles Gates Dawes

PREMIOS NOBEL DA PAZ

Ano Laureados

380


1926 Aristide BriandGustav Stresemann

1927 Ferdinand BuissonLudwig Quidde

1929 Frank Billings Kellogg

1930 Lars Olof Nathan (Jonathan) S�derblom

1931 Jane AddamsNicholas Murray Butler

1933 Norman Angell (Ralph Lane)

1934 Arthur Henderson

1935 Carl von Ossietzky

1936 Carlos Saavedra Lamas

1937 Edgar Algernon Robert Gascoyne Cecil

1938 Oficina Internacional Nansen para os Refuxiados

1944 Comit� Internacional da Cruz Vermella

1945 Cordell Hull

1946 Emily Greene BalchJohn Raleigh Mott

1947 The Friends Service Council (The Quakers)The American Friends Service Committee (The Quakers)

1949 John Boyd Orr of Brechin

1950 Ralph Bunche

1951 L�on Jouhaux

1952 Albert Schweitzer

1953 George Catlett Marshall

1954 Oficina do Alto Comisionado das Naci�ns Unidas para os Refuxiados

1957 Lester Bowles Pearson

1958 Georges Henri Pire

Premios Nobel 381


1959 Philip J. Noel-Baker

1960 Albert John Lutuli

1961 Dan Hjalmar Agne Carl Hammarskj�ld

1962 Linus Carl Pauling

1963 Comit� Internacional da Cruz VermellaLiga das Sociedades da Cruz Vermella

1964 Martin Luther King Jr.

1965 Fondo de Emerxencia Internacional das Naci�ns Unidas para a Infancia (Unicef)

1968 Ren� Cassin

1969 Organizaci�n Mundial do Traballo

1970 Norman Bourlaug

1971 Willy Brandt

1973 Henry A. KissingerLe Duc Tho

1974 Se�n Mac BrideEisaku Sato

1975 Andrei Dmitrievich Sakharov

1976 Betty WilliamsMairead Corrigan

1977 Amnist�a Internacional

1978 Mohamed Anwar Al-SadatManachem Begin

1979 Teresa de Calcuta

1980 Adolfo P�rez Esquivel

1981 Oficina do Alto Comisionado das Naci�ns Unidas para os Refuxiados

1982 Alva MyrdalAlfonso Garc�a Robles

1983 Lech Walesa

1984 Desmond Mpilo Tutu

382


1985 F�sicos do Mundo para a Prevenci�n da Guerra Nuclear

1986 Elie Wiesel

1987 îscar Arias S�nchez

1988 Forzas internacionais de mantemento da paz das Naci�ns Unidas

1989 Tenzin Gyatso (o decimocuarto Dalai Lama)

1990 Mikhail Sergueievich Gorbachov

1991 Aung San Suu Kyi

1992 Rigoberta Mench� Tum

1993 Nelson MandelaFrederik Willem de Klerk

1994 Yasser ArafatShimon PeresYitzhak Rabin

1995 Joseph RotblatConferencias de Pugwash sobre Ciencia e Asuntos Internacionais

1996 Carlos Filipe Ximenes BeloJos� Ramos-Horta

1997 Campa�a Internacional para a Prohibici�n das Minas PersoaisJody Williams

1998 John HumeDavid Trimble

1999 M�dicos sen Fronteiras

Premios Nobel 383


Normas para os autores

9 NORMASPA.RAO copia 4/4/01 21:54 Página 385

387

Os profesores interesados en remi-tir estudios, pr�cticas, recensi�ns delibros ou noticias para a s�a publicaci�nna Revista Galega do Ensino (RGE) debe-r�n aterse �s seguintes indicaci�ns,tendo en conta que non se aceptar�n ostraballos que non as respecten:

1») As colaboraci�ns ser�n in�ditas.Consistir�n en investigaci�ns te�ricas oupr�cticas relacionadas co ensino. Debenpresentar especial interese para calquerados tres niveis Ñprimario, secundario,universitarioÑintegrados no contidomultidisciplinar da RGE. Preferiranse ostraballos dun s� firmante e non se acep-tar�n os asinados por m�is de dous. O nome e os apelidos do autor, seguidosdo do centro docente ou instituci�n ondetraballe, figurar�n debaixo do t�tulo. Asrecensi�ns dar�n noticia de libros deactualidade (ent�ndese do mesmo anoen que se env�an � Revista) e nelas onome, apelidos e centro do autor poran-se � final. Cando se trate dunha primeiracolaboraci�n, indicaranse, en folio �parte nome, centro, enderezo e tel�fono.Axuntarase un breve curr�culo (15 a 20li�as).

2») Os autores presentar�n os traba-llos en disquete, acompa�ados de copiaimpresa en letra Courier tama�o 12, pasonon compensado. Cada p�xina debe ter2.275 matrices (caracteres + espacios enbranco), o que equivale a folios Din A4de 35 li�as con 65 matrices por li�a.

Aplicaci�ns soportadas.

Ficheiros de texto.Sempre que sexa posible, o ficheiro

deber� estar almacenado en formatoWord 97 para Windows.

Word 97 para Windows soporta fi-cheiros de:

Word Perfect ata a versi�n 5.x paraMS.DOS e Windows,

Microsoft Publisher 2.0E ficheiros MS.DOS e ASCIIWord Perfect 5.1 para MS-DOS.QuarkXPress 3.3 para Power MacintoshPostscript con formato MAC ou PC.

Follas de c�lculo:

O xestor de follas de c�lculo utiliza-do � Excel 97 para Windows.

Soporta conversi�n desde formato.


NORMAS PARA OS AUTORES

Comit� de Redacci�n


388

Lotus 1-2-3,QuattroPro/DOS,Microsoft Works,dBASE,versi�ns anteriores de Excel.Bases de datos:O xestor de base de datos � Acces 97

2.5 para Windows. Os ficheiros con formatodBASE son reco�ecidos pola aplicaci�n.

3») Os orixinais deber�n estarcorrectamente redactados e puntuados, eescritos, se for posible, en lingua galega.A RGE, que seguir� as normas oficiais doidioma galego, incluso nas opci�ns pre-feridas por elas, res�rvase a capacidadede facer correcci�ns de estilo, maiormen-te naqueles puntos que poidan resultarescuros ou ambiguos. Non se usar� letranegra (grosa). A cursiva ou as comi�asdeber�n responder �s convenci�ns inter-nacionais. Toda sigla ha de ser desenvol-vida entre par�nteses a primeira vez quese cite nun traballo. Exemplo: RAG (RealAcademia Galega).

4») As� mesmo, a RGE pr�galles �sautores o env�o de ilustraci�ns de boacalidade, en cor ou en branco e negro(fotograf�as, fotocopias, mapas, debuxos,gr�ficos). Para a publicaci�n das recen-si�ns � imprescindible a fotocopia dacuberta do libro.

5») Os traballos ter�n a extensi�nseguinte (c�tanse a m�nima e a m�ximaen folios Din A4, entendendo inclu�doscadros e esquemas): ÒColaboraci�nsEspeciaisÓ, 15-25; ÒEstudiosÓ, 10-25;ÒPr�cticasÓ, 6-15; ÒRecensi�nsÓ, 3-5;ÒNoticiasÓ, 1-4.

6») No caso de estaren divididos enapartados e subapartados, os orixinaishan ir acompa�ados do correspondente�ndice, organizado con cifras ou letras.Este �ndice non se publicar�.

7») O Comit� de Redacci�n decidi-r� a conveniencia da publicaci�n dostraballos, que ser�n avaliados por espe-cialistas nas materias de que se trate.

8») Os colaboradores da RGE recibi-r�n unha ficha, que cubrir�n cos seus datose o seu perfil acad�mico e profesional.

9») A cada autor dun traballo publi-cado na RGE enviar�nselle tres exempla-res dela e vintecinco separatas.

10») Os estudios con notas presenta-r�n estas preferentemente a p� de p�xina.

11») As referencias bibliogr�ficasque aparezan no corpo do traballo dis-poranse abreviadamente segundo undos modos seguintes, m�is adiante deta-llados:

(A. Parrilla, La integraci�n..., p. 18)Ñ sistema europeo:

(Parrilla, 1992a, 18) Ñ sistema ame-ricano:

Debe terse en conta que o sistemaeuropeo prefire a substituci�n das refe-rencias bibliogr�ficas incrustadas nocorpo do traballo por chamadas e notas ap� de p�xina, nas que non hai orde alfa-b�tica e os nomes dos autores figuranantes dos apelidos; nelas adoitan usarseas referencias bibliogr�ficas cos datoseditoriais completos.


389

O sistema americano permite supri-mi-las notas a p� de p�xina cando sonexclusivamente bibliogr�ficas, polo queresulta indispensable unha bibliograf�afinal na que se detallen t�dolos datos.

12») A bibliograf�a consultada comobase das colaboraci�ns colocarase � finaldelas, ordenada alfabeticamente polosapelidos dos autores, seguidos dos seusnomes, completos ou abreviados coaletra inicial; despois po�erase coma oudous puntos. Debe entenderse que, feitacalquera destas elecci�ns, non se mestu-rar� coa outra.

Utilizarase sangr�a francesa, � dicir,sangraranse t�dalas li�as, ag�s a primei-ra de cada entrada.

Os t�tulos de libros, revistas e xor-nais ir�n en letra cursiva; os de cap�tulosde libros, de artigos aparecidos en revis-tas e xornais, ou de traballos en libroscolectivos po�eranse entre comi�as,indicando a continuaci�n o xornal, revis-ta ou libro en que se integran.

Escribiranse logo t�dolos datos edi-toriais, sempre pola mesma orde: lugarde edici�n, editorial, ano (se non se citouantes, segundo o sistema americano) e,se se desexa, colecci�n. No caso dasrevistas abonda con po�e-lo n�mero e oano; no de xornais, a data completa.

Indicarase o n�mero da edici�n dolibro, abreviadamente ou voado, s�cando non sexa a primeira.

Sinalaranse as p�xinas que com-prenden o cap�tulo ou o artigo �s que sefai referencia.

Cando se citen dous ou m�is traba-llos dun autor, ordenaranse cronoloxica-mente, pero o apelido e o nome s� apare-cer�n na primeira entrada: nas seguintessubstituiranse por un trazo longo � queseguir�, sen puntuaci�n intermedia, ot�tulo que corresponda.

Elixido un sistema (o europeo ou oamericano), non se mesturar� co outro.

Pr�gase un uso atento e rigoroso dapuntuaci�n, tal como se observa nosexemplos que seguen. Os apartados, queaparecen aqu� por raz�ns de claridade,non se reproducir�n na lista de referen-cias bibliogr�ficas, que debe compo�ersecon atenci�n exclusiva � orde alfab�tica.

Reit�rase, as� mesmo, que esta ordenon se respecta nas notas a p� de p�xina,nas que os nomes propios van antepos-tos �s apelidos. En todo caso, os n�merosxa publicados da RGE poden servir degu�a para estas ou outras d�bidas.

SISTEMA EUROPEO

A) LIBROS dun s� autor:

Goldstein, A., Prescription for childmental health and education, New York,Pergamon, 1978.

Parrilla, A., La integraci�n escolar ylos profesores, Madrid, Cincel, 2» ed., 1992(ou 19922).

Tarr�o Varela, A., Literatura galega.Aportaci�ns a unha Historia cr�tica, Vigo,Xerais, 1995.

★ ★ ★


390

B) LIBROS de varios autores:

Cando os autores son dous ou tres,s� se inverte o nome do primeiro. Se sonm�is de tres ad�itase citar s� o primeiro,seguido de Òe outrosÓ. Se foran moitos ening�n deles figurase como coordinador,editor, director, recompilador, etc., utiliza-ranse as siglas AA.VV. ou VV. AA. (VariosAutores).

Ares V�zquez, M. Carme, e outros,Diccionario Xerais da Lingua, Vigo, Xerais,1986.

L�pez Casanova, A., e E. Alonso, Elan�lisis estil�stico. Poes�a /Novela. Valencia,Bello, 1975.

Santamar�a, Andr�s, Augusto Cuartase Joaqu�n Mangada, Diccionario de incorrec-ciones, particularidades y curiosidades del len-guaje, Madrid, Paraninfo, 1995.

VV. AA., Comprensi�n ling��stica enestudiantes de Primaria y ESO, Madrid,Ministerio de Educaci�n y Cultura, 1996.

★ ★ ★

C) ARTIGOS aparecidos en revistase xornais:

La�n Entralgo, P., ÒÀGeneraci�n del98?Ó, El Pa�s, 26-XI-1996, pp. 13-14.

Sigu�n, M., ÒO ensino biling�e.Unha perspectiva de conxuntoÓ, RevistaGalega do Ensino, 1, 1993, pp. 13-30.

Theilgaard, A., ÒAggression and theXYY personalityÓ, International JournalLaw & Psychiatric, 6, 1983, pp. 413-421.

★ ★ ★

D) CAPêTULOS de libros dun s�autor:

Moreno B�ez, E., ÒManierismo yBarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,Madrid, Prensa Espa�ola, 19712, pp. 107--125.

★ ★ ★

E) TRABALLOS en publicaci�ns co-lectivas (libros de varios autores, dicciona-rios, enciclopedias, actas, miscel�neas...):

Fern�ndez Mosquera, S., ÒQuevedoy los emblemas: una comunicaci�n dif�-cilÓ, en S. L�pez Poza (ed.), Literaturaemblem�tica hisp�nica. Actas del I SimposioInternacional, A Coru�a, Universidade,1996, pp. 447-459.

Oliveira, A. Resende de, ÒPaiG�mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G.Lanciani (eds.), Diccionario de LiteraturaMedieval Galega e Portuguesa, Lisboa,Caminho, 1993, pp. 502-503.

Requejo Osorio, A., ÒDesarrolloComunitario y Educaci�nÓ, en J. M.Quintana (coord.), Iniciativas sociales eneducaci�n informal, Madrid, Rialp, 1991,pp. 349-360.

SISTEMA AMERICANO

O sistema americano permite unhamaior brevidade debido �s referenciasbibliogr�ficas intercaladas no corpo dotraballo e � aforro de notas a p� de p�xi-na. Na bibliograf�a todo se pon igual cano europeo, con excepci�n da data, quefigura entre par�nteses despois do nomedo autor. Cando se mencionen varios


391

libros dun autor publicados no mesmoano, usaranse letras min�sculas comezan-do polo a. Daremos s� alg�ns exemploselixidos entre os dos apartados anteriores:

A)Parrilla, A. (1992a): La integraci�n esco-

lar y los profesores, Madrid, Cincel, 2» ed.

Tarr�o Varela, A. (1995): Literaturagalega. Aportaci�ns a unha Historia cr�tica,Vigo, Xerais.

B)L�pez Casanova, A., e E. Alonso

(1975): El an�lisis estil�stico. Poes�a/Novela,Valencia, Bello.

C)Sigu�n, M. (1993): ÒO ensino bilin-

g�e. Unha perspectiva de conxuntoÓ,Revista Galega do Ensino, 1, 13-30.

D)Moreno B�ez, E (19712): ÒManierismo

y BarrocoÓ, en Reflexiones sobre el ÔQuijoteÕ,Madrid, Prensa Espa�ola, 107-125.

E)Oliveira, A. Resende de (1993): ÒPai

G�mez CharinhoÓ, en G. Tavanni e G. Lanciani (eds.), Diccionario de Lite-ratura Medieval Galega e Portuguesa,Lisboa, Caminho, 502-503.

13») Nas RECENSIîNS deben figu-rar sempre os mesmos datos e polamesma orde:

T�tulo: Letra cursiva min�scula.Autor: Nome e apelidos.Traductor: Cando sexa pertinente.Editorial: Nome dela, lugar e ano

de edici�n.Colecci�n: Se a hai e desexa men-

cionarse.N�m. pp.: N�mero de p�xinas.Tama�o: N�mero de cm de alto

por n�mero de cm de largo.

14») Os repertorios de NOVIDA-DES EDITORIAIS respectar�n as indica-ci�ns bibliogr�ficas descritas.

15») Ent�ndense como NOTICIAS asque informen sobre investigaci�n, educa-ci�n e ensino. Poder�n anunciarse congre-sos, cursos, certames, bolsas, actos cultu-rais, etc., sempre que sexa coa anticipaci�nconveniente e non resulten desfasadas nomomento da aparaci�n da RGE.

As� mesmo, mediante breves resu-mos, p�dense dar NOTICIAS de aconte-cementos recentes: congresos, cursos,exposici�ns, estreas teatrais, concertos eactos culturais diversos.

16») O Comit� de Redacci�n res�rva-se a facultade de introduci-las modifica-ci�ns que estime oportunas na aplicaci�ndas normas publicadas. Os orixinais nonser�n devoltos.


0 presenta.cin copia 4/4/01 21:50 página 1 - edu.xunta.es · que escoitaron a sœa chamada e a do...

Documents