0040-orhon türkçesi grameri -(talat tekin)(14.707kb)

8/13/2019 0040-Orhon Trkesi Grameri -(talat tekin)(14.707KB)

1/273


2/273

"i6/*ofrt #6{j

ryw

Orhon TtirkgesiGrameri


3/273

TURK DILLERi ARA$TTRMALART nizisi: gYayrmlayan:

Mehmetdlmez

Orhon TtirkgesiGrameri

Talat Tekin

Istanbul 2003


4/273

Talat Tekin

Orhon TiirkgesiGrameri

Istanbul 2003


5/273

Orhon Ttirkgesi GrameriTalat Tekin

Tiirk Dilleri Aragtrmalan Dizisi: 9Yayrmlayan: Mehmet 6hnezE-mail: [email protected]

@ Talat Tekin - Mehmet Olmez

istanbul 2003

2. Baskr

(1. Baskr 2000)

ISBN 975-7981-r9-2

isteme adresi:Sanat KitabeviKaranfil Sok. 5/206650 Krzrlay-AnkaraTel.&faks: (90.312) 418 6203

sanat@ sanatkitabevi.com.trhttp://www. sanatkitabevi.com.tr

TDAD ile.ltSim adresi:Mehmet OlmezYrldrz Teknik UnivenitesiFen-Ed Fak. T.D.E. BciltimiiDavutpaga Yerlegim Birimi3 4210 Esenler-ISTANBUL

Tel: (+90.212) M9 [email protected]

Baskr: Kitap MatbaasrTel: (90.212) 567 48 84


6/273


7/273


8/273


9/273


10/273

Yahn Durum ................... 105ilgi Durumu ...................106Belirli Nesne Durumu...... .................. 107Verme-Bulunma Durumu......."........' ............'......'. 110Bulunma-Qrkma Durumu ................'.. 113YtinelmeDurumu...... .....115Egitlik Durumu...... ......'.. 116Arag Durumu................. .................'.. 116Birliktelik Durumu...... '...................... 118

Tamirler ..... .......... 1lgKigi 2amir1eri................. ...... 119igaret 2amir1eri............... -..-.121Pekigtirme-Ddniigltiltik Zamirleri..... .....--123soru 2amir1eri............... ......125Belirsizlik Z,amirle1,..... ...----- 127

Sayrlar......... ......... 128Asrl

sayrlar....... 128

Onluklararasr Sayrlar...... ..... 128Niteleme Yaprlan....... -.....-....129Kesir Sayrlan .......".............. l3lYaklaErkhkSaylan.......... ..... 131Srra Saytlan ...... l3lTopluluk Sayrlan ..........-'..-.-132Katlama Sayrlan....... ...'........ 133Belirsizlik Sayrlan........ .'...... 1337arflar........ ..........135YerZarflan ......1357ama1.7,2rflan...,,... ...'......... 141Tar22arf1afl................... .'.'.' 143Miktar Zarflan...... ..........-'.-I44Kargrlagtrrma Tarflan .......'... 148Sayr Zarflan

....' 148

Soru Zarflan ....I49Sontakrlar.... .........149

Yalrn Durumu Ytineten Sontakrlar.... ........149Verme-Bulunma Durumunu Ycineten Sontakrlar.... ......154Bulunma-Qrkma Durumunu Ydneten Sontakrlar.... ......L54


11/273


12/273


13/273

Niteleme dUetteri ...............197Ad Obekleri .................... 198Betimleme ve Belirtme dUetteri .... 198

iyelik Obek1eri............... ................ 200Sayr Obek1eri................. .....................202Srfat Obekleri ................. ....................202

Zarf 6bek1eri................. ......203Sontakr OUetteri...... ............203

Eylem Ttimlegleri.. ...................203Egitleme Ttimlegleri.. ...........203Belirli Nesne Tiimlegleri .....204Zarf Tiimlegleri.............. .....204

Ciimle Yapsr ........206Ytiklem....... .....206

Eylem Asrlh Yiik1em................. ......206Ad Asrlh Yiiklem....... .....................207

Ytiklem Adlan barveyok ...................208O2ne........... .....208Ozne-Ytiklem Uyugmasr .....................210

Kigi Bakrmrndan Uyugma ..............210Sayrca Uyugma...... ....210

Ctimlede Stizctik Diizeni........ ......................210Devrik Ci.imleler..... .............211

Olumsuzluk .........211Ctimlelerin BirleEimi..... ...........212

Sralama..... ......212Ballagsrz Birlegik Ctmleler..... ..........212Baplagh Birlegik Ctimleler..... .......,.....213

Yan Ciimleli BirleEik Ciimleler..... ...........214Aktarma Sciz ve tip, teyin / tiyin.......... ....................214Yan Ctimle Ba$acr olarak iigiin............ ..................2I5

AraCi.imle.. .....216Ara Unlem.. .....216

METiN oRNgrr-eRi.................. ...................217KiilTigin Yazfir (732)........... ....219Bilge Kagan Yazfi(735) ..........221


14/273


15/273

Krsaltmalar

Yazrtlarla ilgili Krsaltmalar

B = Batr yiiziiBK = Bilge KaganyantrD

=DoEu ytizii

G = Giiney yiiziiGB = Giiney-batr yiiziiGD = Giiney-do[u yiiziiHem.-Qrr = Hemgik-Qrrgakr yazrtr

IB = Irk BitigK = Kuzey ytiztiKQ = Ktili Qor (ihe-Htigcitii) yazrtrK.-Hovu = Kejeelig-Hovu yaztrKT = Ki.il Tigin yazrtrMQ = Moyun Qor ($ine Usu) yazrtrO = Ongin yazrtrOzn. = OznagennoyeT = TunyukukyazfitT ar. = Taryat (Terhin) yaatr

Genel Ksaltmalar

ag. bk. = a$aErya bakrmzbk. =bakrruzFund. = Philologiae Turcicae

Fundamenta | (Wiesbaden 1959)yuk. bk. = yukanya bakmz


16/273

oNsoz

Elinizdeki gramer, yaztmrna 1963 gtiziinde Bloomington'da baEladrlrm ve1965 Mayrsrnda Los Angeles'taki California Universitesi'ne sundufum AGrammar of OrkhonTurkic adh doktora tezimin Tiirkgesidir. Yazrmrndan tigyrl sonra, 1968'de, indiana Universitesi'nce yayrmlanmrg olan bu gramerbaglrca Mololistan'daki 2. Dolu Ttirk Ka[anh[r (682-74) d


17/273

l6 TAT-ATTEKiN

sdzliik bdliimti eklenmigtir. Bu gramerin i.iniversitelerimiz Tiirk dili tipren-

cileri ile Orhon-Yenisey yazrtlan dilini


18/273

ciRi$1. Orhon Ttirkgesi, yazrh belgeleri bize kadar gelmig olan en eski Tiirk

diyalektidir. Bu ad ile, daha gok, 8. yiizyrhn ilk yansrnda, ikinci TiirkKalanlr[r (682-7 M) dcineminde, bugiinkii Mo[olistan'da konuEulmug olaneski Ttirk diyalekti anlagrlr. Bu diyalekt, hig gtiphesia Bfuinci Tii* Kaganhgt(550-630) dtjneminde aynr bdlgede konugulmug olan eski Tiirk diyaleltinindevamr idi. ikinci Tiirk Ka[anhlrndan sonra ayru b


19/273


20/273

ORHON TURKCESI GRAMERi

Clauson "Orhon Ttirkgesi" igin Tiirkii adrm (Turkish and Mongolian

Studies,london 1962), O. Pritsak da "Tiirkiitge"(Tiirkiltiscft)

teriminikullandrlar ("Das Altti.irkische", Handbuch der Orientalistik, Turkologie,Leiden/Koln 1963, s. 27 vb.).

Bu terimlerden "Ttirkii" yazrtlardaki Tiirilk sozci,[iinii Clauson'rn yanltgolarak Tilrkii okumasrna dayanan bir rineridir. Pritsak'rn tinerdi$i Tilrkiltterimi ise Pelliot'nun oldukga gi.ipheli bir varsayrmrna dayamr, uygun olmaz.Baskakov'un dnerdili "Eski Ofuzca" terimi de Orhon Tiirkgesi igin uygundefildir; gtinkti O[uzlar ya da Tokuz O[uzlar ikinci Do[u Ttirk Ka$anhfrnadahil olan etnik gruplardanyalnrzcabiri idi.

iqte bu dtiqiincelerle ben Thomsen'in "Orhon T{irkgesi" terimini dahauygun bulmug ve 1968'de yayrmlanan gramerime de "Orhon Ttirkgesi"adrnr vermigtim (A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana UniversityPublications, Bloomington 1968). Bu gramerin dayandr[r dil malzemesiikinci Do[u Trirk Ka$anhfr dcineminden kalma gu yazrtlardt: Ktil Tigin yazrtr(732),Bilge Ka[an yantl (735), Tunyukuk yazfi (720-725 ?), Ongin yazrtr

(732-735 ?) ve Ktili Qor (ihe-Fttlgdtii) yazrtr (719-723 ?).Bu Ttirkge gramerin dayandrlr dil malzemesine gelince, bunlar yukandabelirtilen yantlara ek olarak gu runik harfli yazrtlar ve yazmalardtr:

l. Mofiolistan'daki Uygur Kalanhfr (744-840) dcineminden kalmayazrtlar: Moyun Qor ya da $ine-Usu yhzrtr (760), Taryat ya da Terhin yazrtr(753), Tes yanfi(75O);

2. Krgtz yaztlan: Suci yazrtr (840 ?), 8. ve 9. yiizyrllardan kalma YeniseyyaztJu1'

3. Do[u Ttirkistan'da bulunan runik harfli yazmalar,dzellikle de lrk Bitigadh fal kitabr.

l9


21/273

YAZI

2. Runik Alfabe

Eski Tiirk yazftlarnda kullanrlan en eski Ttirk alfabesi golu dik ve elikgizgilerin ti.irliibigimlerde birlegtirilmesi ile tiiretilmiE harflerden olugur. Bazrharflerde eSri gizgiler de bulunur; ancak yatrk gizgiler pek azdrr. Bu en eskiTiirk alfabesindeki harfler eski iskandinav runik yazrsrndaki harflerebenzedilinden bu yazya Batrh rtirkologlar "eski rtirk runik yazlsl" admr davermiglerdir. Bizde ise bu alfabe genellikle "Gdktiirk alfabesi', ya da"Orhon alfabesi" diye anrhr.

Eski riirk runik yazrsr sa[dan sola do$ru yazilr. Az sayrda bazr yeniseyyazttlannda safirlann soldan sa[a dofru yazildrpr da g


22/273

ORHON TURKCESi GRAMERI

ko, ku/ ve /6k, tik, kci, kiV harfleri, ilbtir ikisi de /rk, k/ ve lig, gil harfleridir.

Eski Ttirk runikyazrsm

da lgl,lml,

lfrl,l4l,

lpl,lgl ve lzl harflei igin yalnrzca

birer iqaret vardtr ve bunlar iinliibakrmrndan yanstzdrr. Bagka bir deyigle,bunlar hem art iinlfilrihem de


23/273

22 TAI-ATTEKiN

RUNiK ALFABE TABLOSU

Orhon Yazrtlarrnda kullanrlan iqaretlerin tablosu

Harfler Yazlcevrimi Ses DeEerleri.t A 4aI I lri

U oruN U O'U

d o,KcJ) B bt X o,o,KCQ) b b

|)trClll D dx d d

T rt'l''r G oGrol o oil K k

l(t,ol,rci) k kJ LY I

) N nill n n{ R rf r t

YGY,KCT)) S SI S s

t 1T, o, KC '6, o dl T tk t tD Y v? v vA a a

lfrrEl m m


24/273

Harfler Yazlcewimi Ses DeEerleri

J n n) n n

1 p p

Y s $h rr, o, #t Z z

+ UK, KU ok/uk.ko/ku

F(r,oB,reB) Ur, tU 6k / iik. k6 / kii) rK- Kr ft/krY lc. cl lc

A cl cl

M LT It

) nc nc9(TCl,o@,rco) nt nt

tr aS aQ>< bas baq

oRHoN rUnreesi cRAMERi

Yenisey Yazrtlarmda kullanrlan farkh iEaretlerin tablosu

23

Harfler YaacevrimiSes DeEerleri

I a ?i (acrk e)x e e ftapah e)o n n (art tinltilti scizctiklerde)a m mn $ s T ta diim diim

.8. B Un up, tip (Irk Bitie, Yenisey)

A ot ot (Irk Bitig)X krr krs (Tuva I, iki kez)


25/273

YAZJM

3. Runik harfli eski riirk yazrm sistemi hece yazrm sistemi ile alfabetikyanmsisteminin birkangrmrdrr. Unlii igaretlerinin kullammr oldukga smrrhdrrve belirli yaztm kurallarrna ba$rdrr. Alfabenin biiytik yantlarda kullamlantiiriinde ddrt iinlti iqareti vardrr. Bunlar ale,li, o/u ve tiliiharfleridir. BazrYenisey yazrtlannda beginci ve alhncr i.inlti igaretleri olarak kapah lelharfi ileagrk lal harfi de kullanrlmrgtrr.

Runik alfabedeki i.insiiz igaretleri lal ve /iil tinliileri ile baglayan ve ilgiliiinsiizle sona eren heceleri gdsterir. Belirli durumlarda, yani


26/273

ORHONTURKCESi GRAMERI

lmgU rim-g-dk, yani rimgcik "acl, rstlrap" (KT D 19)

5. Scizbagr uzun l-al tinliisii KiilTigin ve Bilge Kapan yaztlannda seyrekolarak ve yalnrz Ag "a9", ag- "actkmak" ve at "ad, unvan" stizciiklerindeyazrlmrgtr:

lAgl a-ag,yanidg "ag" (BK D 38)/AgSK/ ags(t)k "ag olma" (BK K 6), /AgsK/ dgs(r)k (KT G 8, 8),

/A9SR/ dgsar "acrkrnca" (BK K 6)lATl at "ad, unvan" (BK D 4l),lATGl dt(t)g"adm, unvailnl" (KT B 2,

KQ B 1), lATlnl atin"unvanlanm" (KT D7,l),vb.Do[u Tiirkistan yazmalanndan lrk Bitig'de yazrmda gdsterilen sdzbaEr

tzun lAl iinliileri igin daha gok cirnek vardr:lAKlAk"ak,beyaz" (IB 5, 19)IALAI ala"ala, alacah" (IB 2)/ARA/ dra "arasrnda" (IB 10, 38, 52, 52)/ART/ drt "dap gegidi" (IB 6)

/ATN/ dtan- inlenmek, tinlti olmak" (IB 55)lAzl dz"az" (lB 57)lAzl dz- "yoldan grkmak" (IB 15, 15, 15)

6. Scizbagr agrk (ve uzun?) /iil iinliisi.i, krsa /a/ iinliisii gibi, yazrmda gcis-terilmez. Bu iinlti yalnn Minusinsk yaztrnda ve cisiz s


27/273

TAT.ATTEKiN

kendi ozel harfi ile g


28/273

ORHON TURKqESi GRAMERi

lUTzl ot(u)2 "30" (KT K l)

lUgzluEfu)z

"kolay"(T

l3)lUrgl ur(u)E "savag" (O sag 2)iUtgU t)lgtiti "cilmek igin" (KT K l0)lUgnl iig(ii)n"igin" (KT B 1)lUgzl iig(il)z "rrmak" (KT D 17)lUzglll i)zgrili "ktrmak igin" (T l3), vb.

Yuvarlak lol ve lultinli.ilerinden sonraki tinstiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ yada luV ses tibeli /UK/ harfi ile yazrlabilir:

/UKN/ ok(u)n "ok ile" (KT D 33,36), vb.

Yuvarlak lolve luliinliilerinden sonraki tinstiz dndamaksrl /k/ ise /tik/ ya da/tiU ses tibe[i /Uk/ hece iqareti ile yazrlabilir:

lfunl r)k(ii)n "piEman ol " (BK D 19)tUkgt Ak1ii1E "gok" (KT G 10), vb.

Ilk Hece Unliileri

10. ilk hecedeki krsa ve uzun lal ve /iV iinliileri genellikle yazrda gciste-rilmez:

IBL I balft "gehif' (T 19)/TBG9/ tabgag "Qin" (T l, vb.)/TBSGN/ tab(t)Sgan "tavqan" (T 8)

/sbnp/ scib(i)n(i)p "sevinip" (BK D 2)lbglrl brigkir "beyler" (KT D 7, vb.)/brms/ berm(i)E "vermig" (KT D 14)lyrl yer "yer" (BK K 10, vb.)

Orhon yazrtlannda yalntz gu sdzctikte ilk hecedeki uzun lN tinltisii yazrl-m$ur:

lTAmKAi fimka "duvara, duvarlara" (KT GD)

Irk Bitig'de ve Yenisey yazrtlanndan birinde de qu s


29/273

TAIATTEKiN

lY Agl ydS "yag, taze" (IB 17 , 17 , 53).

11. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisii Yenisey yazrtlannda 6zel harfi ile g


30/273

tt{^. . t. "JoRHoNTURKQESiGRAMERI Hfp'p*rc 2e

/tuktl/ ttilcriti"tamamiyle" (KT D 2),vb.

14. Yuvarlak tinliiden sonraki tinsiiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ ya da /ukl ses

dbegi ruK/ igareti ile g


31/273

30 TALATTEKiN

20. Unlii ile biten stizctikler ek aldrlrnda temel stizctikteki stizsonu /a/ ve

/iV iinliilerinin gosterildi[i de olur. Ancak bu yazrm i.inlti uzunlufu ile ilgilidelildir:

/pAm/ apam"atalanm" (KT D I vb.)lpAmzl apam(t)z"atalanmlz" (KT D 19 vb.)/SIGTAmq/ xgtam(i)S "aflamtg" (BK D 5, KT D 4)/YUGLAmgl yoglam(i)S "yas tutmug" (BK D 5, KT D 4)/UNAn4/ unamaa "onaylamaytn " (T 35), /RKAsInl arkasin "arkaslnl"

(KQ D 9), vb.

21. ilk hece drErndaki hecelerin diiz-dar hl ve lil tinliileri genellikle ya-zilmaz:

/DGRG/ adg(t)r(t)g "aygrn" (KT D 36)/DRLmLm/ adr ( t ) lmal( t ) m " ay rrlmayahm" (O sap 3 )lBUqszl burls(t)z "eksiksiz, fazlasiyle" (T 48)/Ulskrln/ tils(i)k(i)ufln "cilecefini" (KT G I0)

/tUrgs/ tilrg(i)s "Ttirgiq" (KT K l3), vb.

Ancak bu dtiz-dar iinliilerin ara-slra yazrldr[r da olur:lKlTmzl aht(n)m(t)z (KT K 8), fakat lKTDmzl ak(r)td(t)m(t)z (T 35)

Siizsonu Unliileri

22. Biitiin scizsonu iinliileri yaztmda gtisterilir. Bu kural, runik yazrdakitinsi.iz igaretlerinin /a/ ya da lN ile baglayrp ilgili iinsiizle sona eren heceler yada ses dbekleri de$erinde olduklan g


32/273

ORHONTURKCESIGRAMERi 31

/yIrDalYN/ ytrd(t)nt(a) yan"kuzey taraftndan" (T I l)

/eltUrsU/ el tdr((i) sri "halk, tcire ve ordu(yu)" (Elegest I 7)

Unsiizlerin Yazrmr

Qift Unsiiz iEaretleri Sistemi

24. Eski Ttirk runik alfabesi, yukanda da delinmig olduSumuz gibi, iinsiizigaretleri bakrmrndan gok zengindir. Bu yaztrun gok tinemli bir


33/273

32 TALATTEKiN

On /s/ Harfi

25. 6n iinltil{isdzciiklerdeki /s/ iinsiiztinii yazmak iEin kullanrlan


34/273

oRHON TURKCESi GRAMERI

/yILpGUTI/ yilpagun (BK D 3l)lyILsGl yils(r)s (KT D 26)/yISGRU/yrygaru (T l5), vb.

2. 6n lyl harfi art tinliiliis


35/273

TAL-ATTEKiN

kullamldr[rnda yalnzca art /k/ tinstizii deferindedir:

/KUUqtR/ ko ntur - (genellikle)/KUUTV ko(t)tt (BK G 12)/KUBRT/ kubrat- (KT G 10, vb.)/KUUL/ kzl (genellikle)/KUUTM/ kut(u)m (KT D 29,vb.)/KUULKKNI kulkak(t)n "kulak ile" (BK K 1l)/BYRKUU/ bay(t)rku (KT D 34)/KUURKUURIkorkur (T 39), vb.

fin, tUl Hece iEareti

28.llJk, kU/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardr: l. /


36/273

ORHON TURKCES| GRAMERi

/kUUrg/ kr)r(ii)g (T T 29,33)/KiU/ kii"in, gdhret" (KQ B 12)/kUUms/ kiim(ii)s G 48)/kUUn/ kiin (KT D 4)lkullntzl kiint(ii)z (T 52)/kUUq/ kiis (KT D t2)

4. $u scizctklerin yaammda ard arda kullamlan /Ulq kU/ hece igaretindenbirincisi /k/ ikincisi de /d,k/ de[erindedir:

/ultrkuuk/ dttik-dk(T l6)fftrtgltUUl tit( ii)rtcisik-itk (T 2 I )

AK, Kr/ Hece iqareti

29. lrK, Kr/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardrr: 1. /rk/ ses tibefi, 2./kr/ ses obe[i, 3. sciz bagrndave ltli.inliistinden


37/273

TALATTEKIN

/KTISLTA/ hsilta (BK D 37)/[IgN/ hEm (BK G 2)l5j,lzl h.z(T48, vb.)l&IzLlklz(r)l(T 52), vb.

lig, gil Hece igareti

30. Yazrtlarda gok seyrek olarak kullanrlan hece igaretlerinden biri de /ig,gil hece igaretidir. Bu igaret ligl ve /gi/ ses tibekleri ile /i/ tinliistnden oncekisrizbaEr /g/ iinsiiztinii yazmak igin kullamlmrqtrr.

l. /igl ses


38/273

ORHON TURKCESi GRAMERj

2. lAgl hece igareti Hemgik-Qrrgak yazrtrnda /iiy' ses


39/273


40/273

ORHONTURKqESiGRAMERI 3e

IKI II kilfi"ktldt" (BK D 7,14), fakat /KILTV (BK D 7)/Yr3[. gI/ yar1ft)Itaq "yantlacak" (KT G I l)lY4Wllya1(t)ltt"yanidr" (KT D 20)NIj{_-N yolta"yolda" (T 16), fakat /YULTA/ (KT K 9), vb.

3. lpl gift tinstiz igareti yalntzca bir kez


41/273

40 TALATTEKIN

/ng/ Qift tinsiiz iqareti

40. Bu igaret /ang/, /iing/ ses


42/273


43/273


44/273

SES BiLGiSi

Unliiler

43. Orhon Ttirkgesinde gu iinltiler vardrr: lal, ldl, lel, lil,lil,lol,lol, lul ve lul.Bu tinliiler, kapah /e/ iinli.isii drgmda, iig boyutlu bir sistem iginde birbirlerinekargrt olurlar: art tinltilere (a, l, o, u) karqr on tinliiler (e, i, 6, ii), algak tinltilere(a, 5, o, 6) karqr ytiksek iinltiler (t, i, u, i.i) ve dtiz tinltilere (a, 6, t, i) kargtyuvarlak iinliiler (o, ci, u, [i).

Orhon Ti.irkgesi iinlii sisteminin cinemli bir iizelli$ de bu iinltilerin uzunttirlerinin de bulunmasrdrr. Bagka bir deyigle, Orhon Tiirkgesinde tinlti uzun-lufu fonemiktir, yani anlam farkr yapar:

ag- "agmak" '. dg- "aclkmak" ve dg "ag"at "at" : at "ad, unvan"ak-"akmak, akrn etmek" : ak"ak,beyaz",vb.

ilk Hece Untiileri

/a/ iinliisii

4.Ktsa lalilk hecedekikrsa lali.inliisii yaamda hig gcisterilmez: ag- "agmak" (T

28), adak "ayak" (KT K 7), adg(r)r "ayglr" (BK K lI), bar- "varmak,gitmek" (BK D 35), kab(t)S- "kavugmak, bulugmak, bir araya gelmek" (Tl2),yau "ova" (KT G 7), vb.

45.Uzun /a/

Orhon Tiirkgesinde ilk hecede uzun bir /a/ tinltistiniin var oldu[u ya-zrmdan anlagrhyor. Orhon yazrtlarrnda scizbagr krsa lal iinliisti yazrmda gos-terilmedi[i halde uzun /a/ iinli.isii seyrek de olsa yazir:

lAgl ag "ag" (BK D 38)lAgl ag- "aclkmak" (KT G 8,8; BK K 6,6)lATl at "ad, unvan" (BK D 4l; KT D7,7, B 2, Kq B 1)


45/273

TALATTEKIN

ilk hecedeki uzun laliinliisti igin Yenisey yaatlan ile Irk Bitig'de daha

gok cirnek vardrr:dk*ak, krr" (IB 5, l9)ala"ala,alaca" (IB2)ara"arastnda" (IB 10, 38, 52,52)drt "da gegidi" (IB 6)cs "kakrm" (Uybat III l)dtan- "inlenmek, iinli.i olmak" (IB 55)dy "ay" (K.-Hovu 3)tiz "az" (IB 57)az-"yolu yitirmek" (IB 15, 15, l5)

Unsiizle baglayan sozcfiklerin ilk hecelerindeki uzun /a/ tinliisti de genelolarak belirtilmez. Orhon yazrtlannda yalnrzca gu sd,zctikte ilk hecenin uzun/a/ tinliisti belirtilmigtir: tdmka "duvara" (KT GD).

Yenisey yantlan ile Irk Bitig'de bu ttir yazrm igin baEka


46/273


47/273

46 TAI-ATTEKiN

rur Onnsa

50. Krsa /u/ng- "ugmak, vefat etmek" (KT E 16), ud- *kovalamak" (T 41), ul(u)g

"bliytik" (BK G 9), bul(u)y "krige, bucak" (KT D 2), kul "kul, erkekkcile" (KT D 7), uz(u)n"trzak" (T 52), vb.

51. Uzun /u/Orhon Ttirkgesinde bir uzun /u/ iinltistiniin varh$r buka "bopa" s(iz-

cii[iiniin yazrmrndan anlaqrlmaktadrr. Tunyukuk yazrorun 5. satmnda d


48/273

ORHONTURKQESi GRAMERi

Kapah /e/ Unliisii

54. Orhon yazttlarnda bazr scizciiklerde ilk hecenin algak on iinltisti(kapalr lel) ya /iV iinliisii gibi hig igaret edilmez ya da ill harfi ile yaz:/rlr: br- -bjr- "vermek", b$ - biS "5" vb. gibi. Bu sdzctiklerin yazrmmdaki tutarsrzhk,Thomsen'in daha 1896'da belirtmig oldu$u gibi (IO, ss. l5-16), scizkonusuiinliiniin niteligi ile ilgiliolmahdrr. Bu iinliiniin daha sonra ele ahnan bazrYenisey yazrtlarnda


49/273

TATATTEKiN

y(e)r"yer" (BK K 10) -yir(KT K 4, IB 16 vb.), vb.

56. Uzun kapah /e/b(e)r- "vermek" (KT D 12) - Dir- (KT D 8)b(e)s "5" (T 49) ' D,S KT D 18, K 4) - Yenisey bep(e)ki"2" (T 18 vb.) * ik(d)Sii "iki, iki bltik" (KT K 3) - Yenisey e&i(e)l"halk, boylar, devlet" (KT D 4) - il (BK D 5) - Yenisey e/(e)t- "yapmak, diizenlemek" (KT D I l) - it'(genel olarak) - Yenisey el-k(e)rii "geri" (Kq D 4. O saf 3) - kirii "geriye, batrya" (KT D 2)k(e)srd "sonra" (O


50/273

ORHONTURKQESi GRAMERI

/ii/ Untiisii

59. Krsa /ii/bdkci "gijglij, cesur, yi[it" (KQ D 5), bdk- "doymak" (Uyuk-Turan l,

vb.), ag "anne" (KT D 25), tiiril- "ttiremek, yaraulrnak" (KT K 9), vb.

60. Uzun /


51/273

TAI^ATTEKiN

ilk hece drgrndaki hecelerin iinltileri damak ya da arthk-dnliik uyumukurallanna gcire bulunur. Damak ya da

arthk-tinliik uyumugciyle

tanrm-lanabilir: Bir sdzctikte ya yalnrz art iinltiler ya da yalnrz


52/273

ORHON TURKQESi GRAMERI

Damak Uyumuna Girmeyen Ekler

65. Asrl Orhon yantlannda damak ya da arthk


53/273


54/273

ORHON TURKQESi CRAMER|


55/273

54 TATATTEKN

Dudak Uyumn

69. Dudak ya da diizliik-yuvarlakhk uyumu g


56/273

oRHON TURKqESi GRAMERi

kinl(i)S misk kokulu (BK K l1)

tonlug donlu (lB 22,42)busuSlug kederli (IB 52)kutlug mutlu, talihli (IB 56)murllug dertli (lB 22)kiiglilg giiglti (IB 3,20, 60), vb.

73. {+lXK}eki:tizliik-i binek atr (KQ B 4, D 3)iizliik-in binek atrnr (KQ D 3)top(u)lguluk delmek igin (T 13)ilzg(ii)lilk krrmak igin (T 14), vb.

74. l. ve 2. kigi tekil ve go[ul kesin gegmig zarnan ekleri:al-t(t)m fethettim (BK D 27), biti-d(i)m yazdrm (KT GD), buz-

d(u)m bozguna u$rattrm (BK D 24), kriliir+(ii)m getirdim (KT G 1l),

bar-d(t)g gittin (BK D 20), bir-t(i)m(i)z verdik (KT D 20), buz-d(u)m(u)z bozguna u[rattrk (KT D 3l), silry(il)S-d(il)m(ii)z savagtrk(BK D 28), ig(i)k-d(i)ry baprmh oldun (T 3), kigiir-t(il)g soktun (KT D23), bar-d(t)l?)z gittiniz (KT GD), vb.

75. Yer ve ycin zarflan eki {+DXn}:kur(t)-d(t)n batlda (KT B l), ytr-d(t)n-ta yan kuzeyden, kuzey

tarafindan (T 1l), b(i)r-d(i)n-yrin gtineyden, gtiney tarafindan (T 1l),riU-d(ii)n-yrin doSudan, dolu tarafindan (T I l), vb.

Dudak Uyumuna Girmeyen Ekler

76. Orhon Ttirkgesinde dudak ya da diizltik-yuvarlakhk uyumunagirmeyen ekler gunlardrr: Olumsuz srfat eki [+slz], addan eylem ttireten{+sIrA-}eki, gelecek zaman-gereklilik eki {-sIK},ba$ama eki {+lI},belirli

nesne eki {+nI}, pekigtirmeli buyurma eki {+GIl},kesin gegmig zaman 3.kiEi eki {-DI},aitlik eki [+GI], zarf el,t {+TI},gegmig zaman srfarfiil eki {-mIg).

77. Olumsuz srfat eki {+slz}:Yaamdan anlagrldr$rna grire {+slz} eki ve onun genigletilmig bigimi olan

55


57/273

TALATTEKiN

{+slzln} eki Orhon Ttirkgesinde dudak uyumuna girmez:

lBUrjslzl burlnz "pek gok, bol bol" (Agura 7)lBU$szl buus(t)z "pek gok, bol bol" (T 48)lYULsznl yolsA)z(t)n "yolsuz olarak" (T 35)

Ancak, bazr Yenisey yazftlarr ile Irk Bitig'de bu ekin dudak uyumunagirdi[ini gtisteren tjmekler vardr:

burlusuz"dertsiz, srkrnfisz" (Bank II 3, Barrk 6IlI2)otsuz "otslJz" (IB 45)subsuz "susuz" (IB 45), vb.

78. Addan eylem ttireten {+sIrA-} eki:ur(u)gsQ)rat- "ddlsiiz brrakmak" (KT D l0) vb.; krg. Uyg. kutsra-,

kiig s ird-, d g s irti- vb.

79. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiil eki {-slk}:/ULRsKm/ ol(o)rs(t)k(t)rn "oturasrm" (T 22)

/TUSK/ tos(t)k "doyma, doyacak olma" (KT G 8, BK K 6)/TUGsKDA I tugs(r)Ma "(giin) do[ar tarafinda" (KT D 4) vb.lUtstgl ttls(i)Ki)u "mutlak rileceksin" (BK K 5), vb.

80. Ballama eki {+lI}:tiln+li kiln+li "gece ve giindiiz" (KT GD)adrg+h touuz+lt "(bir) ayr ile (bir) domuz" (IB 6)

81. Belirli nesne eki {+nI}:/KUUnI/ ku+m "(General) Ku'yu" CI9), vb.

82. Pekiqtirmeli buyurma eki {-GIl}:urg(t)l "mutlak koy " (T 34)

83. 3. kiEi kesin gegmi$ zaman eki {-DI}:ugdt "ugtu" (KT KD), dlti

*oldij"(KT D 33), vb.

84. Aitlik sfatlan eki {+GI}:gdlgi "bozktdaki" (T 23)bod(u)nh "(diigman) halkmrnki" (Tar. B 5)


58/273


85.Zart eki {+DI}:

ddgiiti "iyice" (KT G 2)

86. Gegmig zaman srfat-fiil eki {-mlg}:boSgurm(i)S "e itmi$" (KT D l3), bolm(i)E "olmug" (KT D 21)'

siiA&);m(i)p "savagmrg" (KT D 40), ol(o)rm(i)E "tahtta oturmug" (MQ K4), tutm(i)E (MQ D l2), sokusmig "rastlamtg" (lB 2), to1miE "donmug" (IB57), vb.

tinlii NiibetleEmeleri

87. Orhon Ttirkgesinde pek az sozciikte a - t ve a - i tinlti n


59/273

TAIATTEKiN

ylg ormanh da[ (KT G 6, vb.) -y$ Cf Z), vb.), yry-garu (T l5)yiE-da (KT G 4,D 35;BKD27) - yS4a CI 31, 32)yiS-ka (KT D I l, BK D 37\


60/273

ORHON TURKQESi GRAMERi

tinlii Benzegmeleri

iterleyici Benzegme

Yakrn Benzegme

91. Orhon Tiirkgesinde hem yakrn hem de uzak iinlti benzegmeleri igindrnekler vardr.

l. Orhon yazrtlarrnda 3. kigi iyelik eki /+(s)i/ art tinli.iliisdzciiklerde tinlii

uyumuna girme epilimi gtrsterir:agr{m servetini (KT GB) < *agry-in

barft)mm mallnt mtilkiinti (KT GB)


61/273


62/273

0RHON TURKqESi GRAMERi

J.lt-ol > lu-ol:silAdk(il)S "kemiklerin" (BK D 20, vb.) < sirldkiiry (KT G 24)

4.lu-al > l;j-a/:biinttigi "bunun gibisi, bdylesi" (T 57) < *buntdgi < *buru trig-i

Unlii Diigmesi

igseste Unlii Diigmesi

94.Vurgusuz orta hecelerin dar ve zayrf iinltileri


63/273

\..,'ilr

TAL-ATTEKiN

95. Aynr i.inlii diiEmesi gu stizciiklerde lu ve /r/ tinliimstilerinden sonra

meydana gelmi$ olmahdnilt- gotirmek, sevk etmek (BK D t9, vb.) - elt- (KT D 23, vb.) < *elit'

(krg. Uyg. elt-, elit-,MK ekit-,Trk. ilet-, Az. iildt- ay.; kr$. bir de Mo' i/e- gcindermek )

kork- korkmak (T 39, vb.)


64/273

ORHONTURKQESi GRAMERi

2. igseste lr1gl, lqsl ve lgrltinstiz giftleri arasmda:bdrligil "ebedi, sonsuz" (O Ek 2)

-brirlgil (genellikle)

burlusuz "dertsiz" (Bank II 3, Bank III 2) - burls(t)z "bol bol,sililntrsrzca" (T 48), burlaz ay. (Agura 7)

igirdki "has, saraya mensup" (Miran 4, vb.) - igrriki (genellikle)

3. Taryat (Terhin) yazfirnda da igseste iinlii ttiremesi drnekleri vardrr.Orneklerde gdriileceli tizere tinlii llgl velll? tinsiiz giftleri arasmda tilrer:

b(i)ligd "akrlh" (Tar. K 6,6) - bilgti (genellikle)(iligriril"ileriye do ru, doluya do ru" (Tar.B 5) - ilgriril (genellikle)yil*n "yl/rnda" (Tar. D 9; G l, 2, 3, 5; B 2) - yilka (Tar. B l, l, G 4, D 5)

Bu oldukga $a$ilhcr ve beklenmedik


65/273

64 TAIATTEK|N

tinsiizler

101. Orhon Tiirkgesinde $u iinsiiz fonemler vardr: /p, b, t, d, k, g, g, s, z, q,In, [, D, fr, l, r, y/.

Bu iinstiz fonemler bo[umlanma yerlerine gcirc giiyle srnrflandrnlabilir: 1.dudak tinstizleri: /p, b, m/; 2. dig ve digeti tinsiizleri: /t, d, g, s, z, g, n, l, r/; 3.dndamak i.instizleri: I fi y I ; 4. artdamak iinstizleri: R, g, 4l .

/d,9,0, ft, r, zl drgrndaki ttim iinsiizler sdz bagrnda bulunur; /1, p, g/tinstizleri yalnz almfi s


66/273

ORHON TURKQES| GRAMERI

/m/ Unsiizti

104. Qiftdudak-geniz tinsiizii lmlher durumda bulunur.1. /m/ tinsiizii s


67/273

66 TAI-ATTEKIN

, ,3-/9./ unsuzu

107. Otiimsiiz digeti kau+F /{ her durumda bulunur.l. Sdz bagrnda: gtkan "kuz*n", gab(t)E "yaver", grir(i)g "otdu", gtgafi

"yoksul", gorak"susvz ve gorak ye(, g?il "bozklr, ova, 961", vb.2. Sdz iginde: egi "amc{, iigii "edag atalar", igik- "ba$rmh olmak",

kigri "akgamleyin", uguz"kolay", tglti)n *igin", iggrir- "balrmh ktlmak",yoggt"ya.s tutucu, ailaYrcr", vb.

3. Stiz sonunda: ag- 'qmak", dg- *acrkrnak", t84g "apag", kilg "gig,kuvvet", iig(ii)ng'iigiincfr olarak", 6t(ii)ng *rica", yurg "kaytn birader",vb.

/d Unsfizii

1lI& Otiim-stiz diE srzrcrsr /V her durumda bulunur.l. 56z bagrnda: sab"s6z", saktn- "dtigiinmek", siibin- "sevinmek",

sd*iz'8", vb.2. Stiz iginde: dgstk "actkacak olma", aEstz "yiyeceksiz", asra"aga[lda", elsirti- "devletsiz kalmak", ktsil "dar da gegidi", ftlsgc "ktsa",tlsrd "sonra", vb,

3. Soz sonunda: bas- "baskrn yapmak", yablus"yalntz",bars"leopzt'',vb.

/2./ Unsiizii

l(D. Ottimlti dig srzrcrsr lzl sdz iginde ve sonunda bulunur.l. Sdz iginde: azu "veya, ya da" , ktztl, iizti "yukanda", azktfia "gok az,

aztcrk", knzgan- "kazanmak", tizlig "gtiglii, kuvvetli" (harf. "dizli"), vb.2. Siiz sonunda: dz- "yoldan sapmak, aynlmak", buz- "bozmak, bozguna

uffatmak", otul"30", iigiiz"rmak", yabt| "kdtti", yutuz"kadtn", vb.

/q/ tinstizii

110. fuimsiiz Ondamak slzrcrsr /g/ 6z sdzci.iklerde yalntz sd,z iginde vesonunda bulunur. Alnu s


68/273

oRHONTURKCESI GRAMERi

yiyeceksiz , kamEat- sarsrlmak, sendelemeF', yitnEak yumuqak , vb.

3. S


69/273

TALATTEKIN

2. Soz sonunda: adgt "aygf' , bar "var'', bar- "varmak, gitmek", ber-

"vermek", bor "fttrna, kasrga", yurg "kaytn birader", bark, ktrk, kork-, 6rt"ateq, alev", yurt "terkedilmig kamp yeri", yiigiirt- "akttmak", bars"leopar", vb.

Ondamak Onsfizleri

/y/ Unsiizii

114. Ondamaksrl /y/ iinsiizii her durumda bulunur.l. Sciz bagrnda: yabtz"kotti", yer, yil, yol, yuh- "yalma etmek", vb.2. Sdz iginde: keyik "vahSi btiyiikbag hayvan", ktytn "ceza", tciycirl

"sincap", yaytn "yaztn", e t- "sormak", yuyka "ince", vb.3. Stiz iginde /r/den sonra: biryri "giineyde", ytrya "kuzeyde", kurya

"geride, batrda" < *kurrya

4. Sdz sonunda: ay, ay- "sdylemek", bay "zengin", kunguy "prenses"

(< Qin.), kotay "ipek" (< Qin.), taloy "deniz" (< Qin.), /cy "biiytik" ( olorstktm kdlmciz drti "...

geceleri uyayasrm gelmiyordu, gtindiizleri oturasrm (dinlenesim) gelmi-yordu" (T 22), vb.

yafidok yolta yrimri 6lti-k dk "Bozguna ulrayrp dalrlanlar (da) yollardaitltip gittiler" (T l6)

4.0zneeylem sfatr:igikigmn igil


211/273

210 TAI-ATTEKiN

tiiriik bodun trimir kaprykn tinsi ogh aytrymL tagka tagmiS I idi yok dnniE..Tiirk

hallanrn Demir Kapr'ya ve Tensi o[lu (Tann o lu) denilen dallaravardr$ hig olmamrg" (T 4647),vb-

Bk. {-miq}tiEylem Adt.

Ozne-Yiiklem UyuEmasr

Kigi Bakrmrndan Uyugma

477.62ne ile ytiklem arasrnda kigi bakrmrndan uyugma zorunludur:

btin anga ter mcin "Ben gdyle diyorum" (T 37)

biz az biz"Biz aztz" (O ttn 7)ol at anta tilti*O at orada 6,ldti" (KT D 33), vb.dzi anga krirgcik bolmis "Kendileri 6ylece vefat etmig" (KT D 3-4), vb.

Sayrca Uyugma

478.5znetekil ve goful birinci ve ikinci kigi ve tekil i.igtincii kigi ise 6zneile yiiklem arasmda sayrca uygunluk vardrr. Ozne go$ul iigtincii kiqi ise, dzne

ile ytiklem arasrnda bigim balomrndan bdyle bir uygunluk yoktur.

brigldr kopm yanaltm tedi "Beyler hep birden "Ddnelim " dedi(ler)" (

r 36)tiiriik brigldr tilriik Afin {t)n"Tirkbeyleri Tiirk unvanlannt braktt(lar)"

(Kr D 7)tabgagg bdgkir tabgag dtin tatupan tabgag kaganka kbrrnis "Qin'deki

beyler Qin unvanlanm altp Qin hakamna bafrmh olmug(ar)" (KT D 7)anta kisrci oglti l


212/273

oRHONTURKCESI GRAMERI

kagani I dlti Hakanr cildii KT D m)

boduni I kilg kul boltt Halkt cariye ve k6k oldu (KT D 20), vb.

Trimleg (nesne, vb.), normal olarak yfiklemdcn 6occ ve rizneden sonragelir:

oguzyag I ordug I basdt Dtigman O[uz karargih h Cf 3l)

Bazr durumlarda, cizellikle ciznenin vurgulanmast istendifindc, ciimledevrik olabilir, yani 6zne ttmlegten sonraya ahnabilir:

kagan at bunta biz birtimiz Hakan unvanlnl (ona) burada biz verdik(KT D 20)

Devrik Ciimleler

480. AgaErdaki ciimlede 6zne ytiklemden sonraya ahnmrgtr:kamuS ara I bagtm Bagrm kamrg(lar) arasrnda (IB 10)

$u cirneklerde de ctimlenin tilmleci (sontakr iibegi) yiiklemden sonraya a-l-rnmrgtrr

ilirndti tdrt tdgzindim I cirddmim ilgtin Ulkemi dtirt (kez) dolandrm(erlik) erdemim igin (Altrnkttl II6)

elimdri beE kata tdgzintim I tir rirdrimim iigiln lJlkemi beg kez dolandlm,erlik erdemim igin (Elegest III 2)

Olumsuzluk

481. Olumsuz ctimlelerde yiiklem bir olumsuzluk 6pesi tagrr. Bu ya birolumsuz eylem bigimi ya da olumsuzluk igeren bir s6,zctikttir.

1. Ytiklem olumsuz eylem bigimi:mrinirl sabtmrn stmadt Benim ricamr (siiztimii) lcrmadr (KT K 1l), vb.

2. Yiiklem yok yok, delil scizctilii ile izlenen bir ad (sfat):ol amfi atug yok Onlar gimdi (hig de) ktttti defil (KT G 3)

3. Ytiklem olumsuzluk stizcii[ti yok yok, mevcut defil, olmaz :tiirilk kagan citiikin yir olorsar, ittri burl yok Tiirk hakanr Ottiken

da$annda oturursa, iilkede (higbir) srkrnfl olmaz (KT G 3)

2tl


213/273

212 TALATTEKiN

titilkrin yir olorup arhg tirkis nar, nriry burlug yok (Ey Ttirk Halkr),

Ottiken iilkesinde oturup (oradan) kervanlar gdnderirsen, higbir derdinolmaz (KT G 8)bizirl sil ati toruk, azuh yak rirti Bizim ordunun atlan zayf (idi), azt[t

(da) yok idf'(KT D 39)rir rirdrimim rigsiiki yok Erlik erdemimin eksipi yok (Uyuk-Oorzak I

l)ilkilS athg dgrilngilrl yok (Sende) gok atlan olan birinin negesi yok (IB

36)

kobt athg korhngul yot (Sende) atlan olmayan birinin korkusu (da)yok (IB 36)

ugruglug kututJ yok (Ugugan) bayraklarla kutlanacak iyi talihin (de)yok (IB 36)

Ciimlelerin Birlegimi

482. Orhon Ttirkgesinde ctimleler ya sualama ya da balrmh krlma yolu ilebirleqtirilir.

Srralama

4E3. Srralama yolu ile olugturulan birlegik ciimleler de iki tiirliidiir:l.Ba$agsrz birlegik ctimleler, 2. ba$agh birleqik ciimleler.

Ba$agsrz Birlegik Ciimleler

484. Orhon Tiirkgesinde en yaygrn olarak kullanrlan birlegik ciimle tiirtibudur:

qgafi bodunug bay kilttm, azbodunug ilkilE kilnm Yoksul halkr zenginettim, az halkr gofaltum (KT G 9)

bilgri kagan drmiE, alp kagan cirmiS (Onlar) akrlh hakanlar imig, yi[ithakanlar

imig(KT

D 3)anta kisrd inisi kagan bolmiE dring, oglfii lagan bolmig ciring Ondansonra erkek kardegleri hakan olmuglar giiphesiz, olullan hakan olmuglargtiphesiz (KT D 4-5)

d7i yar1iltt, kagani dlti, boduni kilry kul bolu Kendisi (bize) ihanet etti,hakanr rildii, halkr (da) cariye (ve) kiile oldu (KT D 20)


214/273

oRHoNnimqesl cReueni

yuyka lcalm fuka, topulguluk alp rirmis, yinggri yogan bolsar ilzgilliikalp rirmig *Yufta kahn olursa delmek zor imig, ince yopun olursa krmak zorimig (T 13), vb.

485. Oznesi zamir olan bu ttir birleqiklerde ikinci ciimlenin ciznesikaldtnh

biz az iirtimiz, yabu rirtimiz Biz az idik, kdtti (durumda) idik (BK D32), vb.

486. Bu tiir birlegik ciimlelerde yiiklem ba$layrcrsr da birinci ya da ikinciciimlede kaldrnlabilir:

1. Ytiklem baflayrcrsr birinci ciimlede kaldrnlmrE birlegik ctimle:tabgag bodun sabi siigig, agtsi yimgak cirmiE Qin halkrnrn sdzleri tath,

ipekli kumaglan (da) yumugak imig (KT G 5)bizirl sil ati toruk, azuh ydk cirti bizim ordunun atlan zayfi, azrSr (da) yok

idi (KT D 39), vb.

2. Ytiklem ba$layrcrsr ikinci ciinrlede kaldmlmrg birleqik ciimle:yuyka drkli topulgah uguz rirmiE, yinggri rirklig ilzgdli uguz Yufka olanr

delmek kolay imig, ince olanr krrmak kolay (T l3), vb.

Ballagh BirleEik Ciimleler

487. Srralamah birlegik ciimlelerde ciimleler gu ba$aglarlaba$lanr uduveyrimd.

1. Ctimleciklei udu ile ba$lanan birlegik ctimleler:tarl ta1lardr, udu yir yarudt, udu kiln tugdt $afak scjktti ve dtinyaaydrnlandr ve giin do$du (IB 26)

Tunyukuk yazrtrnda temel ciimleye bafrmh ctimleciklerin uduba{lacr ileba$landr[r cimekler de vardrr:

ilteriE kagan kazganmasar, udu btin \ziim kazganmasar, ... ilterigHakan baganh olmasaydr ve (ben) kendim baganh olmasaydrm... (T 54-55)

kazgantokin iigiln, udu dziim kazgantokum iigiin, ... (Ilteriq Hakan)baganh oldupu igin ve (ben) kendim baganh oldu$um igin... (T 55)

2. Ctimlecikleriycimti ve, dahi, dalde ile baflanan birlegik ctimleler:on ok siisin siikitdim, biz ycimti siilcidimiz On Ok ordusunu sefere

grkarttrm, biz de sefere grktrk (T 43-44),vb.

213


215/273


216/273

oRHoNrUnxEHi GRAMERi

4. teyin I rtyinve np ba$laglan terel ciimle eyleminin amacrnr belirtmekigin de kullaruh

sogdak bodun itiiyin Win... ilnir krytgka 6gi frhdiniz *SoEdak hallanrdrgiitleyeyim diye Demir kapr'ya kadar sefer eniF (BK D 39)

arhs tdmaz teyin siikiclitn Kervan gdndermiyor diye sefer eaim (BKD 2s)

ant ayftayin tip sillddim (Kervanlan gelmedi). Onu sorayrm diye seferettim (BK D 41), vb.

Yan Ciimle Baflact olarak iigiin

490. iigiinsontakrsr da bir ve birden gok yan ctimleyi, ytiklemi bar yada

{-DOk} ekli bir eylem sdah olan yan ciimleleri temel ciimleye ballamak iginkullamlr:

1. Yiiklemi bar olan bir ya da daha gok yan ciimleyi baplar:iiziirn kutum bar iigiin, kagan olortum ... benim talihim oldu[u igin

hakan olarak tahta oturdum (KT G 9)kutum bar ilgiin, iiliigiim bar ilgiln, dltrigi bodunug tirgilrii igi(t)tim

Talihim oldulu igin, gansrm oldulu igin, Olecek halkr hayatta tutup.doyurdum (KT D 29)

tdrt oglum bar iigiin, bci1kiimin t[ikdi] Ddrt ollum oldufundan mezarta$rmr diktiler (Qaa-Hiil Vm l)

on inisi tokuz oglt bar ilgiin, gabry tun tarkan beirliisi tikri bertim Onerkek kardegi (ve) dokuz oflu oldu$u igin Qabrg Tun Tarkan'nrn yazrttntdikiverdim (Uybat I sol 1-2), vb.

2. Ytiklemi {-DOk} ekli bir eylem srfan olan yan ctimleyi ba$ar:tdrlri yarltkadok ilgiin, mcin kazgantok iigiin, iilttigi bodunug tirgiirii

igi(]tim Tann (tiyle) buyurdufu igin, ben baEanh oldulum igin, tilecek halktdiriltip doyurdum (BK D 33)

ilzri trirlri as[ra] yer yarl*adok iig[iin]... bodunumtn... konturtum

Yukanda gtik agalrda(da)

toprak(ilyle) buyurdufu igin... halkrmr...

yerlegtirdim (BK K 10-11)ttirl ri yarl*adok iigiin, iUi gig ils irritmi S, ka ganlryt g l


217/273

216 TAI-ATTEKIN

Ara Ciimle

491. Bir birlegik ciimlenin ya bairmh yan ciimlesi ya da temel ciimlesiigine - birlegik ciimlenin yap$mr bozmadan - ek bilgi vermek igin bir ya daiki ara ctimle ya da bir siiz


218/273

METiN 6nnBxr nni


219/273


220/273

220 TALATTEKIN

bodunug tikiig krltrm. Azu bu sabtmda igid bar gu?

Ti.iriik biigl2ir, bodun, bunr egidig Ttiriik lbodun ti]rip il tutstkr4m buntaurtum; yalrhp


221/273

oRHoN rumqrsi cRAMERi

Bilge Kagan Yantr (735)

22t

Do[u Yiiziinden

(D 2)....Uzii kdk tiigri, as[ra yagn yer krhntokda ekin a1a kryi oghkrhnmrgl. (D 3) Kili oghnta iiz?i iigiim apam iqtiimi Kagan, Bnmrn K4rnolormrg. OlorupanTtirtik [b]odunul ilin tcirdsin tuta birmig, iti birmi$.

Ttirt bulu4 kop yagr iirmig. Sti stiliip2in tcirt bulurjdakr bodunug kop elmtl,

kop baz krlmrg. Baghgrg yiiktinttirmiq, tizligig sdkiirmiq. itgaru Kadutenyrgka tiigi, kirii (D 4) Tiimir Kaprgka tiigi konturmig. Ekin ara idi oksuz K6kTtiriik iti anga olorur iirmig. Bilgii kagan iirmig, alp kagan ?irmig. Buyrukr bilgii ?irmig iiring, alp iirmig ?iring. Biigliiriyiim?i boduni yiimii tiiz2irmig. Anr iigi.in ilig anga tutmr$ aring. ilig tutup ttlr siil2iyti birmiE. Tabgag kaganka ilin tdrtisin ah birmig.

Ttiri.ik kara kamag bodun anga timi$: "illig bodun [iirtim; ilim amtr kanr?Kiimkii ilig kazganur mdn?" tir ?irmigl. (D 9) "Kaganhg bodun ?irtim;kaganrm kanr? N?i kaganka igig ktigtig birtir miin?" tir ?irmig. Anga tipTabgag kaganka yagr bolmrg. Yagr bolup itinii yaratrnu umadok, yana igikmig.

Bunga igig kiigiig birtrik(k)iirii sakrnmatr "Tiirtik bodunug oltiriiyin,urugsratayin " tir iirmig.


222/273

222 TAL"ATTEKiN

Tunyukuk Yazrtt (725 ?)

I. Bah Yiizii

(1) Bilga Tuflukuk, b?in tiztim, Tabgag ilijiikrhntrm. Tiirk bodunTabgagka ktrriir iirti.

(2) Tiirk bodun kanin bulmayin Tabgagda adnltr, kanlantr. Kanin kodupTabgagka yana igikdi. Tiir3ri anga temiE iiring: "Kan bertim; (3) kantqinkodup igikdi4." igikdcik tigiin Tiigri "Ol " temi$ iiring. Tiirk bodun


223/273


224/273

TALATTEKIN

Ongin Yantt (732?)

(l) Agi.imiiz apamrz Yamr Kagan tiirt bululug etmiE, yrgmig, yaymig,basmig. Ol kan yok boltokda k(i)sre [el] yitmig, rggrnmig.........

(2) kaganladok kaganrg rggrnr idmig. Tiirk bodun ii4rd ktin tugsrkrja,k(i)sre kfin batsrkrla tiigi, b(i)rya Tabgagka yrryii yig[ka tiigi.........

(3) Alp erin balbal krgfu. Tiirk bodun atr yok bolu barmig iirti. Tiirk boduny(i)tmitz(ii)n teyin Uze T2igri [ter iirmig]......

(4) Kapgan El-terig kagan eligii krhntrm. El-etmig Yabgu ogh, (I)gbaraTamgan Qor Yabgu in(i)si Bilgii lgbara Tamgan Tarkan. Yamaghg [.... el]-

I etmig atam....(5) b[asa] Tabgagda yrryzi At(i)g, Oguz ara yeti iiren yagr bolmig. Kar3rm...

T2iqrikiin eyin anta yor(r)mig, igig ktiE(i)n fbermig erti]....(6) Tar:rikenkii igig bertirj teyin yarh(k)kami9. $ad atrg anta bermig

boltokda Tokuz Oguz, At(i)g, bad{ik iirmig. Tiigrikiin y[onmig]....(7) "Yabrz bat biz. Azrg iiki.iqiig kdrtiig erti. Stil[el]im " ter iirmig. "Amtl

biiglZirim d " ter drmiE, "B(i)z azb(i)z teyin kork[mahm]..."(8) Kar3rm $ad anga citiinmig: Tii4rikiin al[krnmaz(u)n, bodu]n anta [kut]

tirmiizkii t(u)q[ulmaz(u)n (?)]........(9)Kamlrll bahk(k)a tiigdim. Kunladrm, altrm. Siisi kiilti. Kar(a)s(i)n

y(r)gdrm. Biigi kagdr... Buzkunga(10) kalir iirtimiz. Ekin ara At(i)g yagr bolmig. "Tiigmiigi mdn " teyin

sakrnfim. T?i1ri Bilgii kaganka [t]akr igig ktigtig bersigim bar iirmiq iiring.Tagd[im].......... sangdrm. AUta tagatittim. Urug krhp

(11) tagip inimii ogluma anga citliidim: "Ka4 yor(r)p El-terig Kagankaadnlmadok; Tiirlri Bilg?i Kaganta adnlmahm, azmahm " teyin anga citliidim.Kerii barrgma bardr. Bilgii Kaganrrj bodunr...... bardt, tilgZin atka igig ktigiigberti.

$\ Oziitii4ri; kofr yrlka yeting ay ki.iltig alp kaganrmda adnlu bardrrjrz.Bilgii atagrm Yogu4 koragrgm ko[radr]m....

Ek Yazt

(l) [Atagrm]ka bitig tlaqdg (2) ltokrt]drm, bdqigi.i (3) [taErg urturtu]m.

2A

llF

I


225/273


226/273


227/273

oRHON TURKqESi GRAMERI

bunta (3) yasr tagka yaratr[t]drm, tulku taqka tokrtdrm- Uza tOt Uigriyarlt(k)kadok

iigtin, asra'yagz yer igi(t)tdk iigtin elimin tetuh ctinttiml.Ogrii kiin tugsrkdakr bodun, k(i)sr?i ay tugsrkdakr bodun, (4) ffi hhqdakrbodun ig kiig beriir.

Yagrm Btiltik yok bol[tr. OtUkan et, Tiigriis eli] ekin ara rlgam ErglegmSiikiz Siil2igd, Orkon, Togla, Siibiin, Teladii, Karaga, Burgu. Ot ycdminsubumm konar kcig2ir b?in.

(5) Yaylagrm: Ottittin kua, kedin ugr, Tiiz ba r; 60dtini Kafluy, Kaiffiy...... ig rlgam: OtUkan yeri, Or3r Tarkan stiy, yagr bodunkr, kagangr. BirgftE

ugr Altun yig, kedin ugr Kdgmiin, iligiirti ugr Kcilt[i].(6) TegridA bolmrg, El-etmig bilgii kanrm igriiki bodum altmrg.ig buyruk bagr: Inangu Baga Tarkan;Ulug buyruk: Tokuz Bolmrq Bilgii Tay Si{iin;O4r: beg ytiz bagr Kiiltig Or3r;Oz rnangu: beg yi.iz bagr Ulug Oz Inangu; (7)Urugu: ytiz bagr Ulug Uru4u;T6li9 biigliir ogh: bu3 bagr Tciliq Kiiltig Ariin;Tardug bAgliir ogh: brr3 bagr Tardug Ktiltig Ariin;Tarduq Igbaras: beg bq ?ir bagr Igbara Siirjiin Yaglakar

(8)

Tokuz yl,j,z'dr bagr: Tuykun Ulug Tarkan Bukug Brga;(9) .............. bodum brr;a; Kagas Ataguk, bodum brr1a...........

Moyun Qor ( ine Usu) Yazrfr (759-760)

Kuzey Yiizii(K 1) TAt:rildii blolmig, El-etmig Bilgii Kagan [ben] ....,......(K 2) Otfiken ehl, Tiigr2is eli ekintii oflormrg]. Subr Siiliiqii iirmiq. Anta eli

...... [iir]mig barmig(K 3) ... Anta kalmigi bodun On Uygur, Tokuz Oguzijzd yiiz yrl olorup

Orkon iigtiz ................(K 4) Tiir[iikKr]bgak elig yrl olormig. Tiiriik ilirliialtr otuz yagrma rduk

lkluttl .........


228/273

TALATTEKiN

(K 5) yana ...... Tokuz Oguz bodunumrn tirii kubratr altrm. Kaqrm KiillBillgte Kaganl ......

(K 6) Sti yondt. Ozi.imin


229/273

oRrNoN TITRKCESI GRAMERI 229

kiigiig birgil " tidim. Eki ay kiitdiim, k[lmiidi.

siikizing ay bir yajrka sii yonyrn tidim. Tug tagrkar iirkli (D 6) yiilm:i arikelti. "Yagt ft?ililr " tidi. Yagrn bagr yonyu kZilti. siikizing ay eki yalrka

Qrgrltrr kdltii, Kasuy kiizii siir]iigdtim. Anta sanqdtm. Anta udu yondrm. Ol

ay big yegirmikii Kiiyrii bagr, Ug Birkiidii Tatar birl?i katr tokrdrm. Sr4an

bodun (D 7) igikdi, sqan bodun [...'k]a kirti'

Anta yana ttigdtim. Otiikan irin krgladrm. Yagrda boquna bognuldum' F.ki

ogluma yabgl, gad at birtim; Tardug, Ttllig bodunka birtim.

Angrp bars yrlka Qik tapa yondrm. Ekinti ay ttirt yegirmikA Kemde (D 8)tokrdrm. Ol ytrl......... ............T)azbagt anta, Kasar kundrn drgin anta ititdim,

grt anta tokrtdrm. Yay anta yayladrm, yaka anta yakaladrm. Biilgiimin

bitigimin anta yarautdrm.

Angrp ol yrl ktiztin ilg?irii yondrm. Tatang ayrtdrm.

Tabrqgan yrl (D 9) biging ayka............ yrllka Ottikan yrg baqt,anta, ........... bagt anta, Iduk bag kidintii, Yabag Tokug biiltirint?i, [anta]

yayladrm. orgin anta yaratrtdrm, glt anta tokrtdrm. Br4 yrlhk, tiiman kiinltikbitigimin biilgiimin anta yasr taqka (D 10) yaratrtdrm.

Suci Yazrfi (840?)

l. Uygur yirintii Yaglakar Kan Ata k[altim].2. Ktklzogh miin. Buyla Kutlug Yargan

3. miin. Kutlug Baga Tarkan Ogii buyrukr miin.4. Kiim surugum kiin tugsuk(k)a, batsrk(k)a

5. tiigdi. Bay bar iirtim. Agrhm on, ytlkrm sansz drti.

6. inim yiti, unm iig, krzrm tig iirti. AUtadim. Oglumin,7. krzrmin kahqsrz birtim. Manma yiiz iir turug b[ir]tim.

8. Yegiinimin atrmin ktlrttim. Amtr tildiim...

9. Oglamm Ardii manmingii bol Kanka tap, katrglan

10. Ulug oglum s[iik]ii bar&;11. ktirmiidim. Ar[..]m ogul.


230/273

Yenisey Yazrtlarr

Uyuk-Tarlak (Malov E 1)

1. Asiz, elim ii, oglanrm a, bodunum a Asizim ii Altmrq yagrmda.

2. Atrm El Togan; Totok biin. Tiiryi elimke elgisi iirtim. Altr bag bodunka

biigi iirtim.

Uyuk-Turan (Malov E 3)

1. Kuyda kunguyum, 6zdii oglum, yrta, dsizim ii, brikm?idim, adrrltrmKinim kadagrm, yrta, adnlhm

2. Altunlig kegig belimtii bantrm. Tiirjri elimke Mkmadim. Asizim ii Yrta3. Ogin Kiiliig Tirig biin. Tii4ri elimtii yZimlig biin.

4. Ug yetmiE yagunka adnltrm. Agiik Katun yerimkii adnltrm...

5. Telri elimkii kazgakrm: Oglum, 6z oglum, altr bi yunt.um...6. Kamm Tdlbdri, kara bodun, kiili.ig kadagrm, iisizim igigim iir, iikiig iir,

oglan iirkiidiigiil?irim, krz kiilinliirim b


231/273

ORHON TURKQESI GRAMERi

5. Kttrtll(e) Kan Alp Uru4u. Altunlug keq ignin y(t)fim, beldA ban(t)rm.

Tokuz sdkiz on ya$rm.6. Urupu Ktiltig Tok B6gti T?irk?in ii Kalrm beg ard5m 69[n tirle bddr.7. Kara bodunum Katrglamrj El t6(ti) sii rdmag Yrta Asiz Elim keir8. Elim ugnnta sti bolup iir (o)l(i.i)rmad yrlkrm, siikiz adakftg banmrm. Bulum yok iirdirn12. Kadagrma kenim?i adnltrm a Kara bodunuma adnltrm. Ytta M(ii)n

Begre (Malov E 11)

1. Tdr Apa igriiki biin. Beg yegirmi yagda ahnmrgrm kunguyuma, bu4 a,adnldrm a

2. Ug ogluma adnldrm. Yrta Bdkmiidim Katrglangrl

3. Beg yegirmi yagrmda Tabgag kanga bardrm. Ar 2irdiimim tigtn alpun(?), altun, kiimtigtig agri tebA, eldii kiEi kazgandrm.

4. Yeti bdri bliirdtim. Barstg, kiikmiikig tilijrmiidim.

5. Yerimii, yrta, subuma adnldrm a Buq a Asizim ii Ylta6. Bodunuma, kinimd, kadagrma adnldrm Bcikmiidim

7. Elimii kamma bbkm?idim Yagtm yeti yetmig. Azdrm.

8. Yatda tii4iirtimiiadnldrm.

9. Anthg adaErma, antszda iidgti egimii adnldrm a

10. S?ikiz adakhg banmrg iigtin yrlkr ttik2iti bardrm a A4a bdkmiidim iiYrta Uriiniimtig karamrg azdrm a

Qaa-HiilI(MalovE13)

1. Kadagrm adnldrm, ryu Kuyda kunguyum adnlttm. ikiz unm adnldtm,lyu

2. ...um. Ugdag elimkii tapdrm. B(i)lge 6g?im tapdrm, kadagrm tapdrm. Ariird?imim

231


232/273


233/273


7. ... bakrn bu4stz drti, kara sagm teg.

8. Yagftkal tiigmiq sti tiigi yiti big oglan iirti.9. ...Fliiz ?ir, yiizi biigl2ir bii4zi begfik kaglt] .'.10. [Alt]mrq dr adaqqz, ilig iir ?idgii egi4iz tiz elir3iz ...

I l. Asiz, bagrr Kdztiriin unakfa kdrmiiz irtigiz. tAlgrgI 2. OkinmAdi4iz, y [rta], k


234/273

TALATTEKiN

6. Sfiz krk yagrma

7. ?ir iirdiim tigiin T


235/273

oRHoN rUnxqrsi cRAMERi

B?igigim

8. Ardiimlig elintii b


236/273


237/273

sozlUxa / ii seslenme tinlemi (T 22,vb.)ab av (KQ B 9)Aba etnik ad (Tar. K 3,4)abrngu cariye (tB 38)

abla- avlamak (KQ B 9)ag- agmak (T 28)eg a9 (BK D 38)69- acrkmak, ag olmak (BK K 6)ag a ne acr (Ozn. I 1, vb.)Sgsrk acrkacak olma (KT G 8, 8;

BKK6)adak ayak (KT K 7, BK D 30)

adart- zarar vermek (Toy.24,29)adaq arkadag, yoldag (Agura 10,vb.)

adgrr aygrr (KT D 36, vb.)adrg ayr (IB 6)adrngrg gagrlasr, ola[aniistii (KT G

12, BK K 14)adrrl- aynlmak (T 12, vb.)

adnn- aynlmak (Uybat III 10, l l)ag bacak arasr (Hem.-Qr. 9)ag- yiikselmek, trrmanmak (BK D

37)agr ipekli kumag (KT G 5, vb.)agrl alrl (Suci 5)agrr a[rr;dnemli (BK D 2,G 15)ag$ servet, mal mtilk, deferli egya

(Kr GB)agrt- hezimete ufratmak, kagrrtmak(KT K 7, vb.)

agn- hastalanmak (BK G 9)agtur- trrmandrmak (T 25)Agu yer a& (BK D 34)agulug zehirli (Toyok 28)

ak ak,lar (at donu) (KT D 36, Yb.)Ak Tiirmiil rmak adt (T 25)akrngu akmcr (unvan) (Tar. K l)akrt- akrn ettirmek (KT K 8, T

35)aku- akrn ettirmek(Tes

9)al- almak, yakalamak, iggal etmek(BK D 24,vb.)

dla ala, alaca, benekli (IB 2)alrt- yakalatmak (Alhnkitl I5)alk- bitirmek, sona erdirmek,

tamamlamak (KT KD)alkln- ttikenmek, mahvolmak, yok

olmak (KT G 9, vb.)alku herkes (IB 66)alp zor, giig; cesur, yilit savaggrAlp Uru4u Totok kigi adr (Qaa-

H6l rv l)alpagu yi[it savaggrlar (bk. yrlpa-

gut)alh altr

altrz- aldrrtmak, yakalatmak (KT D38)

altmry altmrgaltun altrnAltun Yq Altay DallanAmga Korgan yer adr (KT K 8)amrak sevgili, aziz(IB 66)amtr gimdi (KT G 3, vb.)

anga dyle, onca, o kadar; gdyleangak


238/273

TALATTEKiN

anl /oV zamirinin nesne durumu armakgr aldafict, kandrnct (KT D 6)Anr rmak a&(T 24,27) Arslan Kiiliig Tirig kigi adr (Krzrlantn onunla (loll zamirinin arag QrraaII6)

durumu) (T 24) 5rt daf gegidi (IB 6); bk. artanta orada (loU zamiirnin bulunma- art [art] ard, arka; son (Hem.-Qrr.

grkma durumu) 10, Altrnkdl I 7); bk. drtantag


239/273

ORHON Tu RKeESi GRAMER.I

Ataman Tarkan ytiksek bir unvan azu yoksa" ube (ICT G l0)(BK

G 14)s2q[ ezrk, yiyec* (Iff D 39)

iitan- iinlti olmak, iinlenmek (IB55);bk. atan- bd-ba$amak(tB l4vb-hbt.b

atan- unvan sahibi olmak (Tar. B l) ba- [ba] ballamak $n\bt. Eatt ye$en, kardeq o$lu (KT G 13, bag birleEik boylar, konftdcnsym

vb.) (Bay-Bulun II,4, vb.)Atig (?) etnik ad (Qin kaynakla- baga kilgtik, riitbece aSaF (?); +

nndaki A-tie etnik adr mr?) (O 5, bk.

6,10) Baga Tarkan TunYukuk'unun-

atlan- ata binmek (KQ D 8) vanlanndan biri (T l)atlat- ata bindirmek (T 25) bagrr ne acr yazrk (Agura I l)athg ath, siivari (BK G 1, vb.) bagrq ip, gadrr ipi (IB 18)athg [6thg] unvanr ya da rtitbesi bakrr bakrr (Agura 7)

olan (BK D 41) balbal oldtir{ilen diigmanrn tagay [ay] ay, otuz giinliik siire; kamer heykeli; bk. balbar (< Mo.

(BK G 10, Elegest I 3, vb.) barimal)ay- sdylemek, demek (T 5,31,32) balbar (Tuva III4); bk. balbalayak fincan, tas, kadeh (IB 42) bahk gehiraygugl hakan adtna emir veren, bahk balgrk, gamur (KT K 8)

stizcii (T 10,29, vb) ban- beline ba$amak (okluk hak.)ayrgma hakan adrna emir veren, (Uyuk-Turan 2,vb.)

siizcii (T 5) ba4a l. kigi zamirinin verme du-aym- korkmak (IB 19) rumu; bk. ma4aayrt- sormak (BK D 41, MQ D 8); ba4aru l. kigi zamirinin ydnelme

bk. ayt- durumu (T 34)ayt- sdylemek, demek (T 24,vb.) bar var, mevcutaytrgma denen, denilen (T 4,47) bar- varmak, gitmekAz etnik ad (KT K 2, vb.) banm mal mtilk, servetaiz san (at donu?) (KT K 5, 8) bark ev, konut; arut-mezardz, az az, birkag (IB 57, KT G 10, bars leopar

vb.) Bars kigi adt-az-, az- yoldan grkmak, sapmak, bas- baskrn yapmak; hiikmti altrnda

yolunu yitirmek (IB 15, vb.; T 19, tutmakvb.) b[asa] sonra, yine (O 5)azga birkag (T 43) b[asr]k- batrrmak, igine sokmakuagaa digi (IB 6) (KT K 8)anghg azh, korkung (KQ D 6) basm- yenilmek, ma$up olmakazkrfra azrcrk (T 9) basrt- (diigmana) basrlmaka,anan igdiS (?) (KT K 5,6) Basmrl etnik ad


240/273

- 240 TALATTEKiN

bag bag; doruk, zirve; lider, cinderbaqad- bagrnda olmak, yedmek,

liderlik etmekba$gu bagrnda beyaz leke olan (at)baEla- baErnda olmak, liderlik etmekbaqlayu dnce, ilk 6ncebaElry bagr (dik) olan, magrur; lideri

olanbat kdtii, de[ersiz (O 7)bat- batmak (giineg)batrm batrm, derinlikbatsrk batlm (giine$)batur yifit, bahadrr (Altrnk


241/273

ORHON TURKCESi GRAMERi

bintiir-. (ata) bindirmek yapmak, diizene sokmakbiry 1000; bk. br4, mi4 boqun- serbest kalmakbir bir; bir kez; aynr bognul- serbest kalmakbir- vermek; bk. ber- boto poduk, deve yavrusubirdin gtiney, gtineyden botola- (deve) dolurmak (IB 5)birgiirti gtineye dofru; bk. biri- boymul beyaz boyunlu (IB 64)

giirii bozbozbirigiirii (Tar. B 5); bk. birgiirii Biigii hakanhk ya da hanhk adrbirki birlegik, mtittehit (Biigii Kagan, Biigii Tiirkiin)Birkii + Ug Birkii biik- doymak, doyasrya birliktebirlii ile, birlikte olmakbiryii giineyde biikii yigit sava grbiryiiki gi.ineydeki biikiiq- doymak, doyasrya birliktebig beg; bk. beE olmak (Herbis-Baan 2)biq- pigmek, olgunlagmak (IB 53) biiliin bakan, vekil, ytiksek grirevlibiqing beginci, beginci olarak; bk. (< Tib. blon)

beqing biiri kurtbiEiik akraba (KT G 6) biirt kurt yavrusu (?) (Altrnkdl I4)biti- yazmak bu bubitig yazr; yazrt, kitabe; kitap bugiigii bu iigiibitit- yazdrrmak budla deve burunduru[u (IB 5)bizbiz bugra erkek deve (T 20)bizintii bizden (T 40) bugrahk aygrr olmaya layrk devebiziry bizim bfika bola (T 5, 5, 6); bk. bukabizi4ii bize (KT D 19, 40; BK D buka boga (T 6); bk. bfrka

16) Bukarak Eehir adr, Buharabizni bizi Bukug bir unvan (Tar. B 8)bod boy, kabile bukursl saban (IB 25)bodrak krzrhmsr kahverengi (at bul- bulmak (KT D 3l,T 23)

donu) (K.-Hovu 8) bulga- ortahlr kangtrrmak, diizenibodun boylar, kabileler, halk bozmakboguz bo[az, mide bulgak krgkrrtan, tahrik eden, is-boguzlan- bofazlanmak yankarbol- olmak bulg[ang] kangrk, diizensizBolgu yer adr (T 35) bulrt bulut (IB 52, 53)bolug var olma, varlk (IB 19) bu[]na- esir almak, tutsak etmekbor boran, kar firtrnasr, kasrrga (KT bulun esir, tutsak (KQ B 5)

D 37,BKD 27) bulu4 kdge, bucakboq serbest Bumrn kigi adr (Bumln Kagan)boggur-


242/273

TALATTEKIN

bunr bunubunta buradab un t(u) t- (?) (uykusunu)

kagrrtmak (?) (T t9)bug ihtiyag, yokluk; dert, sil


243/273

oRHoNrUnrqesi cneunni

iigri tiibi hdrgilglii deve (I48, vb.) fisiz yazrkagsiik eksik (Knl

QraaII

5)iisiz

iieyvah yazrk

Agiik kigi adr (Uyuk-Turan 4) hsizim yazrklit< tag yer adr (l 44) iisizim ii eyvah yanktikii abla dsnd- esnemek (IB l0)iildiim erdem (Tuva I 3); bk. iisni-hatrrlamak,anmak(tuval3)

drdSim iisri alacah (B 4,41, vb.)iilig el iig- at egkin gitmek, atr egkin siirmekiiligelli (IB2)

iilik geyik (IB 63, vb.) [gin- (atr) egkin siirmek (Hem.-Qr.iimgiik acr, strap, eziyet 4)iimgiit- Aqin kigi adr (To4ra AEim) (T 9)iimig meme (1824) [t et (IB 23)iimsi- zehirlenmek (lB 27) iit- bd$ilrmek; (gdk) giirlemek; gar-flt; btyiik bag av hayvanr kr sciylemekd4lii- avlamak (IB 49) iiziingii rstrrap, acl[r adam, adamlar, halk Azginti Kadrz yer adriir- olmak (bk. ir-)iirddm erkeklik, yilitlik, cesaret; egi amca; alabey (bk. igi)

yi[it, cesur; bk. iildiim edi hig, asla, tamamiyle (T ZI);bk.iirdiimlig yilit, cesur, de$erli (IB idi

10, vb.) eki iki; bk. ekin, ikiiiriin adamlar Eki AOiz etnik ad (BK D 2)iiring gtiphesiz, muhakkak ki, ger- ekin iki; bk. eki, iki

gekten ekinti ikinci, ikinci olarakiirkfin iken (Abakan 8) ekintii ikinci (MQ K 2); bk. ekintiArkin bir unvan (Tar. K 6) el devlet, iilke, halk (bk. il)6rkli olan; iken El Qor Tigin kigi adrfirklig gtiglti, kuwetli, muktedir elgi elgi; haberci, kuryeArkHg yeraltr tannsr (Altrnkdl I sa Eletmig hiikiimdarhk adr

2) ellig devleti olaniirmiilihrzh at (D (Kq 9, 21) elsirii- devletsiz kalmak, bafrmsrzh[rArsin yer adr (Tokuz Arsin) yitirmek (KT D 13)iirt- gegmek elsir[t- devletsiz brrakmakflrtin- vazgegmek, pigman olmak elt- gdtiirmek, iletmek, sevketmek

(BK D le) (bk. itt-)iirti4ii pek, gok, agrn derecede Eltlbiir yiiksek bir unvan, genelri*ig rrmak adr (irtig rrma[r) vali (bk. iltiiner)iirtiir-yaptrrmak Elterig hiikiimdarhk adriisiin sa[, salim (IB 15, vb.) er- ermek, erigmek, varmak


244/273

TALATTEKiN

erig eriqilebilir (KT G 13, l3)eringim ne yazrk (Altrnkdl

II2)eq eE, arkadag, yoldag; bk. iEeEgiti ipekli kumaE (bk. iqgiti)egi hamm, harumefendiegid- igitmek (bk. eEit-)egilik hanrm olacak, hanrm olmaya

laykegit- igitmek (bk. egid-)

et- dtizenlemek, diizene sokmak,


245/273


ilsiriit- bk. elsirflt-

ilt- iletmek (Altun Kttl I 1); bk. elt-ilginnr bk. Ertiibiiritterig bk. Elteriqin in, yilan ini (IB 8)in- inmekiniil veliaht (Kapgan Kagan'rn og-

lunun unvanr) (T 31,45)inangu (KT K 13); bk. Inangu,

iniinguiniingu (KT B 2); bk. Inangu,inangu

ingiik inek (IB 4l)ingiik gcil adr (T 15)ingiin digi deve (Altrnkdl I3,IB 5)ini erkek kardeginiygiin erkek kardegler toplulu[u

ir kuzey (bk. nr)ir- olmak (KT G l3);bk. iir-ir- ermek, erigmek (T 45, vb.); bk.

er-iril- ayrrlmak (Altrnkril I 1); bk.

yiril-irkiik erkek (IB 24,41)irkin yiiksek bir unvan; bk. Ulug

irkin, Sir irkinirtiir- erigtirmekisig sevgili, aziz (IB 67)isirkii- birinin ciltimiine iiztilmek,

kederlenmek (Altmkdl II 4)ig ig, hizmetiE bk. egiggiti ipekli kumag; bk. eqgiti

tqfiimi kigi adr (tgtiimi kagan)it- dtizenlemek, tanzim etmek (bk.

et-)itaguk kigi adr (IB 67)itgiigi yapan, eden, ustaitin-


246/273

TALATTEKiN

kamga- hareket etmek, krmrldamak(IB

16, vb.)kamqag sarsmfih, sarsilmrg, kangftkamgat- sarsilmak, sendelemekkan kankan ytiksek bir unvan, hanka4 babakanat kanat (IB 3, 35)kanga nereye (IB 42)

kant hani, neredeka4rg babacrk (Abakan 14)kantg (?) g


247/273

ORHON TURKEESI CRAMERI

kiittiigi gelecek olanlar krlmghg mizagh, yaranl$h (toyok Ikiiliir-getirmek arka 3)Kiim rrmak adr (Yenisey rrma[r) krrgaghg kenarlan iglenmiS, kryr-kiim kim (KT D 22,vb.) lanmrg (kuma;)Kii4iiriis yer adr (KT D 39); a$. bk. krk krrkK54kiiriis yer adr (Tes K 4); yuk. Krrkz etnik ad (Krrgrz'lar)

bk. krs- krsmak, bastrmak, hiikmii almkii6riin- homurdanmak, mrnldan- almak

mak (IB 22) krcga krsakiintii kendi, ciz; kendin krsrl dar da gegidi (BK D 37)Kii4iiTarban yer adr ktE ktgkiriikii Eadr, gadrr iskeleti (IB 18) krq- birlikte yapmak, etmek (KT DkiirAkiiliiggadrrh, gtigebe (BK D 32,vb.)

1) krqrn krgrn (BK G 2)kiirgiik gerek, yok, namevcut krqla- krglamak, krqr gegirmekkiirgiiksiz fazlasiyle, eksiksiz, bol krylag krq gegirilen yer (IB 5l, 56)

bol Krtafi etnik ad (Hrtay'lar)Kiirgiin SakrE yer adr (MQ D 4) krytn ceza (T 32)klis- kesmek (IB 8) klzk:nKiiyriiyer adr (MQ D 6, vb.) krz- krzmak, rjfkelenmek (T 40)kez. gezmek, dolaqmak, dolanmak kzrl krzrl

(MQ D 6) kigii akgamleyin (MQ D l,IB 1,2,kedin bk. kidin 22)ken akraba (Elegest I 12); bk. kin kigig az, pek az, hiE; ki.igiikkerii geri, geride (Kq 16, O 1l); kidin geri, batr (Tar. B 1,2, vb.);

bk. kirti bk. kedinkesril sonra; bk. kisrii kidiz kege (IB 33)keg okluk, sadak (Uyuk-Turan 2, kigiir- sokmak

vb.) kikEiir- krgkrrtmak, aleyhe tahrikkeyik yaban hayvanr; bk. kiyik etmekkr tinl. hey (Bay-Bulun I 2) kin akraba (Begre 6); bk. ken[Kr]bgak etnik ad (Krbgaklar) (MQ kin sonra (IB 57)

K 4) kinlig misk kokulu (BK K 1l)krd- krymak, Oldiirmek (KT G 6, kir- girmek, atrlmak, dalmak; sr-

BK K 4) Ernmak, tabi olmakkrl- krlmak, yapmak, etmek kirii geri, geride (KT D 2); bk.kiltq krhg (IB 8) keriikilrgla- krhgtan gegirmek kisi kadrn, zevce (KQ B 5, vb.; IBkrlm- yaratrlmak, do[mak 29, etc.)kiltng (?) ig, amel ((Mq K 12) kisrii geri, geride, batrda; sonra

247


248/273

TALATTEKIN

kig samur Kiigmiin yE yer adt (Tannu Tuva

kiqii-(atr) kcisteklemek (IB

58)daglan)

kiEi insan kiiggin tuma (Abakan 13)kit- gitmek, (mec.) 6lmek (Qaa-Hiil kiilk mavi

III2) kdtmiik bir tiir geyik (Begre lC)kiyik yaban hayvant, geyik (IB l5); kdkfimiik gdliis zrrhr (Miran C 6)

bk. keyik k6l gtilkobr boE, kof kiil' (


249/273

ORHONTURKCESi GRAMERI

kulad- k


250/273

TALATTEKiN

Hind. mahdrdc)Mangud etnik ad (T 45)manrstan manastrr (IB 67)ma4a bana (bk. ba4a)mar


251/273

ORHONTURKQESi GRAMERI

oz- dne gegmek, ileri gitmek; kag- iing iig (?) (Abakan 9)mak, kurtulmak O4 yer adr (Kiik On) (T 15)

Ozmrq kigi adr (Ozmrg Tigin) ii4 meskun olmayan, rssrz yer (IB(MQ K 9, vb.) 17)

ii4diin dn taraf, doEuii- diigiinmek, akrl etmek, bilmek ii4i ayn, aynlmrq (IB 42)

(KT G 5, vb.) ii4r[


252/273

I

,

ItHE.

Et+

ffiFu.tsEl:Iri

i t

ii

i

:

I

iIt :r

TALATTEKIN

salla- (rrma r) sal ile gegmek (MQ Silig kiqi adr (Yigiin Silig Beg)G 1) sin viicut, ceset (Alhnk


253/273

ORHON TURKQESi GRAMERI 253

siir- stirmekt":tr-":"#*frf[Htf"$ad ytiksek bir unvan (bk. Qad) Tarduq etnik ad

$adaprt ytiksek bir unvan tang hububat, ekin (IB 53)$algr kigi adt (Alp $algr) tarrglag tarla (Tar. B 4)$antu4 yer adr ($antung ovasl) Tarkan ytiksek bir unvan$tp yer adr (MQ D 3,4) TarkatTarkan unvanrnrn go$ulu

tarklng huzursuz, memnun olma-tabar davar (MQ G 5) yanTabar yer adr (Tabaristan) Tarman yer adr; bk. TarbanTabgag Qin, Qinli tag ta$, kaya; kayahk yertabilku bitki adr (Spiraea, spiraea taE drq

altaica) (I832,32) taEgar- (orduyu) sava$a grkarmaktabqgan tav$an (T 8,IB 44) (MQ D l0)tad geng (hayvan) (Altnkttl I 7) tagrk- grkmak; dala grkmak, isyanTadtk kigi adr (Tadrk Qor) etmektag da taEra drqan, drganyatagrk- dapa grkmak Tat etnik ad (iranhlar)takr dahi, daha; heniiz (KT G 3, O Tatabl etnik ad

10,IB 33) Tatar etnik ad (Otuz Tatar,takrgu tavuk (yrl adr) Tokuz Tatar)tahm yrrtrcr; cesur, ciiretkar (IB 3, tatlghg tath (Toyok I tin 6)

vb.) Tay Bilgii Totok kigi adr (MQ Ktaloy deniz, okyanus l l)talula- segmek (IB 19) Tay Siirytin yiiksek askeri riitbetdm duvar (KT G-D) (Tar. B 6)Tamag yer adr (Tamag Iduk Baq) taygun tay gibi olullar (harf. "tay-tamgagr damgacr, miihtirdar, sek- lar")

reter; bk. Makarag, Bilgfl Taygiintan yer adr (< Qin.Ta-yunTamgan kigi adr (Tamgan Tar- t'ang) (IB 67)

kan) t5bii deve (IB 5, 46); bk. fiibitamkahg damgah (Agura 6); bk. tiibi deve (T 48, vb.)tan beden, viicut (IB 3) tiiblig hilekar, aldatcrta4 tan, pfak (IB 26) fiig gibita4lar- tan atmak, gafak s


254/273

TALATTEKiN

Egliik kcir (IB 24)

tiigrii etrafta; gevre, etrafTiigriis yer adr (Tar. D 3)tiigiir- erigtirmek, ulaghrmak (IB

3s)tigzin- dolanmak (Altrnkcil II 5,

vb.); bk. tidrzgin-Tiiledii rrmak adr (Tar. B 4)tiilin- delinmek (KT D 22, BK D

l8)Tiimir Kaprg yer adrtii4 sayr, miktar (Qin. teng) (Agura

8)tii4ri gcik, sema; tanntii4rikiin dindar hakantiiryrilig dindar, dinine bagh (IB 13)tiir ter

Tiirbiin kisi adr (KQ G 2)tiiri deri (IB 44)tiirit- terlemek (IB 50)Tiirkiin unvan (Elegest I 6, vb.)tiirkliiyiigabuk, gabucak (IB 7)Tlirmiil rmak adr (Ak Tiirmiit) (T

25)tiirtriigaprazlarna (IB 39)

tiiyii4 sincap (BK K 12,G 12)Tiiz rrmak adr (Tar. B 1,5)tiiz- kagmakttizdktezek,kuq pislifi (IB 23)t5zighrzh kogan (Krzrl QraaII2)tdzgin- dolanmak (Uybat III 8);bk.

tfrgzin-Tiizik etnik ad (Tacik'ler)

te- demek; bk. ti-Tensi, Tinsi yer adr (< Qin. T'ien-tzu "g6 iin o$lu")

teril- toplanmak, bir araya gelmek;bk. tirit-

teyin diye, diyerek; bk. tiyinttd- engel olmak

hg sanmtrak; bu renkte at (IB 39,

s0)til (diigman hakkrnda) bilgi; g


255/273


256/273


257/273


urugsrrat- dtilsiiz btrakmak, ziir- iirk- iirkmek, korkmak (MQ G 7,riyetsiz brrakmak IB 40)

Uru4u yiiksek bir unvan iirkiit- iirkiitmek, korkutmak (IBurug sava$ (O l0) 2l)ut- oyunda ya da bahiste kazanmak iirii4 beyaz; soylu, aristokrat (BK

(IB 29) K I l, Begre 3); bk. Yiiriiryutru kargr, karqrda (IB 2, vb.) iiz aksi, inatgt, baqrna buyruk (T 34)utuz- oyunda ya da bahiste kay- iiz- kesmek, krrmak, koparmak

betmek (IB 29) iizii yukanda, tistte; iizerineuya yuva, in (IB 31) iiziik krnk, kopuk (IB 48)uya akraba (Qaa-Hitl III 3)Uygur etnik ad (Uygur'lar) Yabag rmak adr (MQ D 9)uyur muktedir (IB 28, vb.) Yabgu yiiksek bir unvanuz stis, tezyinat, desen yabz fena, kcitiiuzun uzak; uzun (T 52,18 22,42, yablak fena, kcitii; k6tiiliik, nifak

47) yabnt' bozguna u$ratmak, hezi-mete ugratrnak

tigtiE

Yadag YaYa; PiYadeUg Kunkan etnik ad yadrat- (atr) yere yattrmak, de-Ug Oguz etnik ad virmek (IB 50)iigiigiiiigi.i, iigti birlikte yag- yalmak (IB 53, 53)iigiin iEin, nedeniyle, u runa yagak ceviztigiing iigiincti olarak yagl diigmaniigiirgii eyer altrna konulan kege yagrd- dtigman olmak; bk. yaglt'

(IB 50) yagrgr savaggr, sava$l ycineten,iigiir krsrak siiriisti, hara (IB 56) kumandan (T 50)iigiiq- yolunmak, ytpranmak (IB 44) yagrsrz banqrk, dostiigiiz rrmak yagrt- diigman olmak (KQ 18); bk.tikiiq gok, saylsrz yagtd-iilgiin biiyiik, ytice yagrzya$tz,karayapniiltig talih; kader, krsmet; ktstm, Yaglakar Kan Ata kigi adr

bdliik yaghg yagh (IB 13)iimiilii-misafirlile gitmek (IB 47) yagrr- atrn strtr yara olmak(IB 24)tin- grkmak, trmanmak; ytikselmek, yagru yahn

kalkmak (IB 49, vb.) yaguk yakrniintiir- (gtineg) gftmak, (tan) atmak, yagut- yaktna getirmek, yaklagtrr-

(Safak) sokmek (T 35) maktiniiE- derisi yolunmak, pargalan- yaka yaka, ug, slnr

mak (IB 44) yakala- smrn tutmaktipgiik ibibik kugu, htithiit (IB 21) yalabag elgi; haberci (BK D 39,I8


258/273

258 TALATTEKIN

ll) yaratrt- (yaat) diktirmek (BK Kyalag grplak 14)yalbar- yalvarmak (IB 19,54 yaratun- kendini


259/273

oRHoN TURKCESi cneueni

yaz ilkbahar getirmekyan ova yll yrlyazrg koyu kahverengi (at donu); yrlan yrlan (IB 8)

koyu kahverengi at (IB 11, 5l) yllkr at, at si.inisti; giftlik hayvanlan,yazrn- hata etmek (BK D 16,17) sr[ryazuklug kabahatli (MQ D 2) yrlla- yrh gegirmek (Tar. G 2)yiigir geng ceylan (KQ 18) yrlhk yrlhk (Tar. B 2)yiigriin kestane rengi (at) (KQ 15, yrlpagut yifit savaggrlar; bk.

2l) alpaguyiil- (au) drirtnala siirmek (T 26,27) yrlsrg refah iginde, miireffehyiilmii ijncii birlikler, kegif kolu, Yilun Kol rrmak adr (MQ D 3)

kegif stivarisi; sefer yrpar misk, gi.izel kokuyiiltiir- akrn ettirmek, ddrtnala kog- ylr kuzey; bk. ir

turmak yra- (zaman) gegmek, uzaklagmakyimd ve, dahi;dalde ylrdrn kuzeyyiimlig gtizel (Uyuk-Turan 3) yrrgaru kuzeye do ruyiin yan, taraf, -den dofru (birdin yrya, yrryii kuzeyde

yiin, ii4diin yiin) (T 11, l1); bk. yrryakr kuzeydekiyan yry ormanh da ; bk. yig

ye- yemek; bk. yi' yrta tinl. yazrk (Uyuk Turan 1, vb.)yeg daha iyi; bk. yig yrtu tinl: eyvah yazkr. (Altrnkdl I4)yegiin ye[en (Suci 8, MQ B 8) yi- yemek; bk. ye-Yegfln kigi adr (Yegfln Silig B:ig) yigii yine, yeniden, tekrar (KT D 16,yegdi daha iyi bir qekilde BK D 14, MQ D 5)yegirmi yirmi; bk. yigirmi yig daha iyi; bk. yegYengii iigiiz rrmak adr (Srrderya); Yigiin Qor kigi adr

bk. Yingii iigiiz Yigiin Silig Biig kigi adryer yer, dtinya; toprak, iilke; bk. yir yigirmi yirmi; bk. yegirmiyergi rehber, krlavuz yigit gengyet- yedmek, gotiirmek; (bir atr) yil yele (IB 16)

yedekte giittirmek yimEak yumugak, ince (KT G 5,Yingii iigiiz (KT D 39, vb.); bk. vb.)

Yengii tigiiz yinggii ince (T 13)yet- yetmek, eriqmek (MQ D 1, 3) yir yer, drinya; toprak, tilke; bk. yeryeti yedi; bk. yiti yir kuzey (Tar. B 5); bk. ir, yrrdm,yeting yedinci; bk. yiting yrryayetmiq yetmig Yir Bayrrku etnik adyrd- gdndermek (T 34); bk. rd-, id- yiril- ayrrlmak (Hem.-Qrr. 6); bk.yrdtt- kokutmak (IB 59) iril-ylg- yrfmak, toplamak, bir araya yig ormanh da[ (Tar. B 5, IB 17);


260/273

TAT-ATTEKiN

bk. ytE yurt yurt, kamp yeri, karargahyit- kaybolmak yut aghk, kthk (BK D 31)yiti yedi; bk. yeti yutuzeg, zevce, kadrnyitiglig muktedir (IB 55) yuyka yufka, inceyiting yedinci;bk. yeting yiigii(d)tiir- terfi ettirmek (KQ Byitiir- yitirmek, kaybetmek; bk. 2')

yiitiir- yrig@iirti yukan, yukanyayog cenaze tcireni yiigiir- koEmak; akmakyogan yolun, afrr yiigiirt- ddkmek, ahtmakyogg cenaze tdrenine katrlan yiik yiik (Altrnkdl I 3)yogla- yas tutmak ytikiin- efilmek, diz gtikmek, itaatyoglat- cenaze tcireni dtizenlemek etmekyogur- tehlikeli bir yeri gegmek yiikiintiir- diz gokttirmekyok, yok yok yiir- ytiriimek (Mq D 4)yokad- yok olmak yiiriikytirek (Krzrl Qraa II 1)yok(k)aru, yokaru yukan yiiru{ beyaz, rgrk; bk. iiriiryyokla- yiikselmek, yukarr grkmak yiitiir- yitirmek, kaybetmek (IB

(rilmek) (Ozn. I 6, Uybat III 3, 6) 24);bk. yittir-yol yol yizyijz, sima (KT D 33)yolaggr dncii (?) (BK GD) yiiz 100yoh kez, kere, defa yiiz baEl ytizbagr (Tar. B 7)Yollug kigi adr (Yollug Tigin) yiiziit- ytizdiirmek (BK D 30)yoluk- yolda kargrlagmak (MQ G I,

Elegest I l0)yo ur- kargrhkh iftira ettirmekyorr- ytiri.imek; ilerlemek geligmek;

yagamakyont- yiiriitmek; ilerletmek, gelig-

tirmekyubul- yuvarlanmakyugur- yopurmakyuh-, yul- ya[malamak (BK D 32,

lB 8, vb.)yuluggr yalmacryuluk ya malanmrg, yok olmug (O

3)ymug ig, hizmet ( an-gi III 1)Jnmt at (IB 5, vb.)5rurg kayrn birader (KT D 32, Qaa-

H6l v 2)


261/273

ORHONTURKQESI GRAMERi

KAYNAKqAPennti Aalto, G. J. Ramstedt ve J. G. Granri, Materialien zu den

alttiirkischen Inschriften der Mongolei , JSFOu LX: 7 (1958).Regid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig,TDK,istanbul 1947.W. Bang, Uber die tqiktiirkische Inschrift auf der Sildseite des Killttigin-

Denkmals, Leipzig 1 896.

-, 2u den Ktik-Tiirk-Inschriften der Mongolei , T' oung Pao YII ( I 898),325-355.

-, Ztr den kciktiirkischen Inschriften , T'oung PaoIX (1896), ll7-141.-, Turcica , Mitteil. d. Vorderasiat. Ges. (1917),270-294.i. A. Batmanov ve A. Q. Kunaa, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti

Tuvt,I ve II: Krzrl 1963,III: Krzrl1965.Ahmet Caferoplu, TilrkDiliTarihi I, istanbul 1970.Sir Gerard Clauson, The Ongin Inscription , JRAS (1957),177-192.

-, Notes on Irk Bitig , UAJbXXXIII:3-4 (1961), 218-225.

-,Turkish and Mongolian Studies, London 1962.

-, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxfordt972.

Sir Gerard Clauson ve Edward Tryjarski, The Inscription at Ikhe-Khuslrotu , RO 34 (I971),7-33.

A. von Le Coq, Kdktiirkisches aus Turfan , SBAW 1909, 1047-1061.K. Czegl6dy, do1ay-Quzi, Qara-Qum, Kcik-6ng , AOXY: I-3 (1962),55-

69.

Gerhard Doerfer, Zum Vokalismus nicht erster Silben im Alt-tiirkischen ,WZKM 73 (1981), 47-87;74 (1982),103-128.

Otto Donner, Sur l'origine de l'alphabet turc du nord de I'Asie , JSFOuXIV: 1(1896).

Ahmet Cevat Emre, Tilrk lzhgelerinin Muknyeseli Grameri Fonetik, istanbul1949.

Marcel Erdal, Irk Bitig tizerine yeni notlar , TDAY-Belleten 1977,87-119.

-, Old Tuikic Word Form.ation, I-II, Wiesbaden I 99 I .

Karl Foy, Tiirkische Vocalstudien , MSOS ( 1900), 180-215.A. von Gabain, Alttiirkische Grammatik,Leipzig 1941;2. baskr: Leipzig

1950; 3. basla: Wiesbaden 1974.

-, tiber Ortbezeichnungen im Alttiirkischen , SO XIV: 5 (1950).-, Zur Geschichte der ttirkischen Vokalharmonie , UAJU XX*IY (1952),

105-l 1 l.

261


262/273

TALATTEKiN

-, Altti.irkische Datierungsformen , UAJb XXVII(1955), l9I-203.

-,Das Alttiirkische , Philologiae Turcicae Fundamenta | (Wiesbaden1959),2l-45.

Ren6 Giraud , L'inscription de Bain Tsokto, Paris 1961 .Kaare Grdnbech, Der Tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.V. Grgnbech, Forstudier til tyrkisk lydhistorie, Copenhague 1902.Inscriptions de l'I4nissei, recueillies et publi6es par la Soci6td finlandaise

d'Arch6ologie, Helsingfors 1 889.Inscriptionss de l'Orkhon, recueillies par I'exp6diton finnoise 1890 et

publi6es par la Soci6t6 finno-ougriene, Helsingfors 1892.James Hamilton, Le colophon de I'Irk Bitig , TurcicaVll (1975),7-19.F. G. Ishakov, Dolgrye glasnrye v tyurkskih yaztkah , issledovaniya po

s r av nit e l' noy gr ammat ike ty ur ks kih y ankov, I : F o ne tilca (Moskva 1 955 ),160-174.

i., V. Kormugin, Zyursftiye yeniseyskiye epitafii. Teksti i issledovaniya,Moskva 1997.

W. Kotwicz ve A. N. Samoilovitch, Le monument turc o'Ikhekhuchetu enMongolie centrale , RO 29-26 (1928),60-107.

A. N. Kurat, Gdk Ttirk Kafanh$r , DTCFD X: l-2 (1952),55-77 .L. Ligeti, Les voyelles longues en turc , JA (April-June 1938), 177-204.Mao-Tsai Liu, Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken

(T' u-kile), Wiesbaden 1958.S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosd, Moskva 1951.

-, Yenis ey skny a pis' menno st' tyurkov, Moskva I 952.

-,Yank jolnh uygurov, Alma:ata 1957.-, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti mongolii i kirgizii, Moskva

t959.P. M. Melioranskiy, Pamyatnik ve Eest' Kyul-Tegina , Zapiski

Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russkago ArheologigeskagoObsgesna XII: 2-3, Sanktpeterburg I 899.

D. M. Nasilov, K voprosu o modalnrh slovah ciring, cirki i rirkrin vdrevnetyurkskih yazrkah , Trudt s amarkandsko go gosudar stv e nno gowdversiteta im. A. Navoi, No. 102 (Samarkand 1960), 127-132.

-, 'O nekotonh slojmh glagolnrh formah v drevnetyurkskih yazrkah , Trudrsamarkandskogo gosudarstvennogo universiteta im. A. Navoi, No. 102(Samarkand 1960), 133-143.

-, Yenisey vii Or[un yadg?irlikliiridiigi riivigdag kategoriyasi , 6zbek Tilivd Afuibiyati Mrisrildldri I (Taqkent 1961),48-53.


263/273


264/273

TALATTEKIN

TalatTekin, On KijkTurkic biintdgi , CA IVIII: 3 (I963), 196-I98.

-, On misinterpreted word in the Old Turkic inscriptions , UAJb 35(1964), r34-rM.

-, A Grammar of Orkhon Turkic,Indiana University Publications, Uralicand Altaic Series, No. 69, Bloomington 1968.

-, The Tariat (Terkhin) Inscription , AOH 37: l-2 (1983), 43-68;Tiirkgesi: Kuzey Mofolistan'da yeni bir Uygur yazttt , TTK BelletenXLVI: Sayr 184 (Ankara 1983),795-838.

-, Orhon YazttIan,TDK, Ankara 1988.

-,Nine notes on the Tes inscription , AOH 42: 1 (1988), 111-l 18.

-, Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993.-, Tunyukuk Yaufi ,Simurg, Ankara 1994.- , Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anh)ler, T . C. Kiilttir Bakanh$r-Simurg,

Ankara 1995.

-, Some Remarks on the Tunyukuk Inscription , Bekik Bitig,Sprachstudien fiir Gerhard Doerfer zum 75. Geburgtstag, heraus. vonMarcel Erdal und Semih Tezcan, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995,

209-222.

-, Elegest (Ktirtle Han) Yazrtr , Tilrk Dilleri Arastrmalan 5, 1995(Ankara 1995),19-32.

-, The ftst Alnnkdl inscription , Turkic Languages l-2 (1997),210-226.-, The Second Altrnktjl Inscription , Tilrk Dilleri Arastrmalart 8

(Ankara 1998),5-14.Semih Tezcan, Tonyukuk yazrtrnda birkag dtizeltme , TDAY-Belleten

197 5-197 6 (Ankara 197 6), 173- 1 8 1.V. Thomsen, Inscriptions de I'Orkhon dchffides (= MSFOU 1896),

Helsinki 1986.

-, Alttiirkische Inschriften aus der Mongolei (Dancadan geviren H. H.Schaeder), ZDMG 1924125, l2l-17 5.

-, Dr. M. A Stein's Manuscripts in Turkish 'Runic' script from Miranand Tun-huang ,,IRA^S 1912, l8l -227 .

-,*Ein Blatt in tilrkischer'Runen' Schrift , SBAW 1910,296-306.

-, lJne lettre m6connue des inscriptions de I'I6niss6i , JSFOu 30:4(1913), l-9.

-, Twcica (= MSFOv 19 16), t-107.D. D. Vasil'yev, Korpus tyurkskih runigeskih pamyatnikov basseyna

Yeniseya, Leningrad 1983.


265/273

Runik Harfli Metinlerden Ornekler

N>.' : )Til : tSYm : RTFk : YH'Jld : "lxrf{k:Gktf-tk$#ntci#r : >D$ : Ycxil : mrilk : )$J9 : po{J> i trtxYCICf1r}Y : .ftfll : fi')t)|d : $Y)'c)' : flflt : lf)J'r(} :

#C> : fYe* : +{D>.t : Otltl6' : .lD{m : f4'rl I xtll lkFGx : #[.lY]J : t)*]dffYGt : #)'or#>J.6'Fi : FTfll : .l}lY''(>e : #Ft : FfGYf : JJ{lk : ft}',(: >{T{f? : f{f{lO.t: #trl : >{,'(lry+: >{{fDe{> : #

r+ : ?+ : )t)>.t : Ilt ll: .l*, : >{{f'e+}i$i}+fi: ittFktt : )"11 : Ffirlt: +DTt : f3.|l$ : tfxkl : 1}+: tcktff#D: {}(,)+ : r{feYr : +DJ}d : rkYr : {Yt{$:: #>.t6' : ffGTll': lt'x$Ck : e$l : filD>J4' I tl'xYtttrry+ : ,t'x$ek : elH : .flkFlt{h: rfxYFl : rq_h; {1flf

SNf{}l : >{"c: >+t{Ddf?: >{,rqn: pxYpl : fGk:.|il',clilt*k:.ll:l: Pt|6'tl>D : lSk : fifn : l}}.t: fi'xYtrl : fGk: fJFTnFkt{ : f tll : ilY6'>e'Yr: H't : .}Drxr: en : l}vr9 : #Fktl: .lYflt : )l)>J : L"(.t3' :1Il$ : fxft$d: Yt|fYn: #: #yJ>d: D6'>.t : rke lr: YpFt: )>6'J: pkY#Fk: dYfn : nl'f : $lpl : rdY : )r|>d : ITde : fNTril)]cDf : ,r9|).til{f :1{ : #f"(: ilYPt:)dY: eflill : lt{'T

t r)

(n)

(r)

(r)

Kiil Tigin Yaao, guney yiiztinden, Malov'a gdre (1951: 19)


266/273

26 TALATTEKIN

f{v) : SYfl'ft : f,Tlfl : Jt}l(j)>-t : >{'D : ll|T : TfA>: IFT:fr{?: tFT : po{}D : ciln1J : Fex : eilU : f$ym I FGx*f{:f Ck : .f{lHllt: f)t}>,1 :fT}'}:{YJ{D: llflTftR: 1+3'{ : f{lll',(: il+'f? : {{f.tY: ClAtrl : Yr+T : $: J'?Tf : {llYN: )$>,t : FTI'rk: ekYf{: )t}}d : RTf{k: ll{

: kYer{k : Yl9 : D$A

t{l

(?l

tar

fs)

I r0l

(,r)

KiilTigin lazls, giincy yiizlindcn, Malov'a gttrc (1951: 20)

(r r)


267/273

oRHON TURKCESI GRAMERI 267

t:tT{hrrr (...)) : I ') { .l ) r } } I t t h t : t y ,l ) t > J : ,} } ,l ,} l. I : I f f . t g, I I T } : t I } t r: I ,} t I' r i h t : I t T t r I t > a : t I r T I t I j t y t : J ) I ) J : i T I I : ) .t { .lY ) t >., : I d l I .l ) d : I T f 'h :#,1 y t I t I : ItT ]T ) :,t > { | {.1 r : hT r h

eY#ih:l'1rt Y.{I.l:i.T r h i r t rtt d ) t x t : lt.t l.t : I *{: ) .|' : t c b } d T,l t t}[ r

>., : l r) T : ) T il I .l : l t ? ) y i : I G y i r : I ) t { > { .t ) : .r } r h ;| ) I ) J : l)t tf y tt : l T I tT.t.l : ) T I tf : tt y f.I: t + { }r T r | l a ) tG Y t: ) T t' s >a.l : t r

r : Y I t Y f I, I t Y t r t :tl d t T > a rf t r : r){ r : } l aT f' I : }l f > )t : t t t' t : { t a * a > : ) rl t' { > { A l' : # d I t : } I ) 'l { 't I h lt 't I h : t T JT) T rt t Y l.tTr:Tlt.lT)D:YDltf tl:l.tY\:)t>J:t'>J:t'da

r :, T l'}.t>.1 :,Trl : tl'IT > : IY d : I I t Y t I : I T + t t ).t't d : t h t l t d : t .l T > :, T {. t } ).l } d

T I' T # I t Y t t : lt t : t" + { D > d : i t Vl {.t > : ) T d i *.t J ) : tTtt{Yth: ) r > J:.l'YJS:tr1f il Itph:t )t)J:lTyQt: Ttlf ;d.lJ ):

Yf t:JAt:Jt .:#l.tYTl.t> ) T t t : t l. y i : I x y t : )

'> .f : i t r h : > I I t : # ;. t tt > y I >, 36. rI)

t Y t t : I d ) ] > d : l T J a : y t t l. t T h i t : t l. ) T d i .t | .l ) T d I y ,) ,Y tI : n T r t : t n t d.t F I : f l.l T >{ } { t y I : t3.l t d..t > { :I t.t f ) } I ) :

Ydt:rYt J3: flt:aTrh:Tlf'l tY \ rl:l*l T )8:11.1: r.T t y t Trl,Tt^t: f l r t t lt ta (8)Y D T I t : f t Y f I : t

'lT l d : t D h : ) { f { > + : y t t t t : f t y I I : t t l, : t d

t ) i, : T t} d ; .1 I rl : $ T f h : Y:} T I f t { : # } I T l. h : # t y } : t,l ).f ,l l t( ., S :)'>J:fYfi:Y*|ttr:)

l f t t ll: ll')T 'ltt: r )'t:' )T,t'|tT: ) l>d: T.t ) h ss (9).,1 > c, : i T D : Y t .l ) d : t T D : I d ) T ,t t y J t : 1 g. h t , : V t T T l. h : #

)T r T

: f T R hT lt : C l l.t t I F: t., >., : vtt y : l ) D : + tt) :) ) f { D, f f h } :1T Y F : Y )t >cl :RT Ir h : l.t' ),{ t

Bilgs Kagan Yazri, dofu yiiztindc4 Fin Atlasr esas alnm$urQwcriptianss dc l'0rklwn: 17-18)

(3)

(4)

(5)t.

(6)

l"t:


268/273

268 TALATTEKiN

dlfFk

0040-orhon türkçesi grameri -(talat tekin)(14.707kb)

Documents