01โบราณคดชวงกอนสมยทวารวด: ขอมลใหมจากเมองโบราณอทอง*

ดร. สฤษดพงศ ขนทรง ** Dr. Saritpong Khunsong

* เปนสวนหนงของโครงการวจยเรอง “พฒนาการของเมองอทองจากหลกฐานทางโบราณคด” โดยไดรบทนสนบสนนจากสถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร** รองศาสตราจารย ประจ�าภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

The Archaeology of Pre-Dvaravati Period: New Evidence from Ancient U-Thong

12 12

บ ท ค ด ย อ

เมองอทอง จงหวดสพรรณบร เปนเมองโบราณทมความส�าคญทสดแหงหนงในการศกษาโบราณคดสมยทวารวด ซงมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 12-16 (ประมาณ 1,450-1,000 ปมาแลว) นกวชาการในอดตตางสนนษฐานวา บรเวณเมองอทองมมนษยอยอาศยมาตงแตยคกอนประวตศาสตร กอนเตบโตเปนเมองทาคาขายในยคหวเลยวประวตศาสตร แตโบราณวตถสวนใหญของยคนกมทมาหรอบรบททางโบราณคดไมแนชด และยงมขอมลไมมากนกเกยวกบรองรอยหลกฐานของการอยอาศยหรอการประกอบกจกรรมอนใดของชมชนโบราณในยคดงกลาว

การขดคนทางโบราณคดบรเวณบานเนนพลบพลา ภายในเมองอทองเมอ พ.ศ. 2558 ท�าใหไดพบหลกฐานส�าคญทเกยวของกบกจกรรมการอยอาศยและการฝงศพทารก ซงมการก�าหนดอายดวยวธเรดโอคารบอนอยในชวงพทธศตวรรษท 7-11 (ประมาณ 1,950-1,450 ปมาแลว) ขอมลใหมทางโบราณคดนจงชวยสนบสนนขอสนนษฐานของนกวชาการในอดต และยงชวยยนยนไดอยางดวาบรเวณเมองอทองมประชากรอยอาศยมาตงแตยคหวเลยวประวตศาสตรหรอชวงกอนสมยทวารวดแลว

ค�าส�าคญ: โบราณคด, ชวงกอนสมยทวารวด, เมองโบราณอทอง

13 13

A b s t r a c t

Ancient U-Thong in Suphan Buri Province is one of the most important sites in the Dvaravati period, circa 7th-11th century (1,450-1,000 years ago). Most scholars previously assumed that U-thong had been inhabited since the prehistoric period and became a trading port in the proto-historic period. The archaeological context of the proto-historic artifacts, however, are unclear, and there is no solid evidence for habitation or other activities dated to the proto-historic period.

The archaeological excavation at Noen Phlab Phla in 2015 shows some important evidence such as domestic activities including an infant burial which was dated by Radiocarbon dating (AMS) to the 2nd-6th century (approximately 1,950-1,450 years ago). So, this new archaeological evidence supports the assumption of previous scholars and also confirms the presence of an ancient community that settled around U-Thong in the proto-historic or “Pre-Dvaravati” period.

Keywords: Archaeology, Pre-Dvaravati period, Ancient U-Thong

14 14

บทน�าเมอ พ.ศ 2546 แอนดรว บารแรม (Andrew Barram) ไดเผยแพร

บทความเรอง “การก�าหนดอายสมยทวารวด” (Dating Dvaravati) โดยน�าขอมลทไดจากการขดคนทบานทามวง อ�าเภออทอง จงหวดสพรรณบร ในชวง พ.ศ. 2509-2513 มาวเคราะหใหม เขาตงขอสงเกตวาเศษภาชนะดนเผาทผาสข อนทราวธ ผเชยวชาญโบราณคดสมยทวารวดไดก�าหนดไวในหนงสอดรรชนภาชนะดนเผาสมยทวารวด (ตพมพเมอ พ.ศ. 2528) นน กลบขดคนพบในชนวฒนธรรมชวงพทธศตวรรษท 6-12 แลว (Barram 2003) ขอสงเกตนบารแรมและเอยน โกลฟเวอร (Ian Glover) ไดน�ามาขยายผลเผยแพรเปนบทความอยางตอเนองโดยไดสรปวา บรเวณบานทามวงคงมการอยอาศยมาแลวตงแตชวงกอนสมยทวารวด หรอททงสองทานเสนอใหก�าหนดเรยกเปนศพทบญญตใหมวา “ทวารวดตอนตน หรอชวงกอนทวาร-วด” (Early- or Proto-Dvaravati) แทนค�าวา “สมยหวเลยวประวตศาสตร” (proto-historic period) ทนกโบราณคดไทยนยมใชกน เพอแสดงใหเหนถงความตอเนองทางวฒนธรรม เพราะทบานทามวงยงมการอยอาศยตอมาในสมยทวารวดดวย (Barram & Glover 2008; Glover 2010, 2016)

ตอมาใน พ.ศ. 2559 สตเฟน เมอรฟ (Stephen A. Murphy) ไดสงเคราะหขอมลดานประวตศาสตรศลปะรวมกบหลกฐานทางโบราณคด ทพบจากเมองโบราณหลายแหง ไดแก เมองจนเสน จงหวดนครสวรรค, เมอง

โบราณคดชวงกอนสมยทวารวด: ขอมลใหมจากเมองโบราณอทอง

15 15

ด ร . ส ฤ ษ ด พ ง ศ ข น ท ร ง

นครปฐม เมองก�าแพงแสน จงหวดนครปฐม, เมองอทอง, บานพรหมทนใต จงหวดลพบร, เมองขดขน จงหวดสระบร, เมองเสมา จงหวดนครราชสมา และเมองฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ เพอหาค�าอธบายเกยวกบสงคมวฒนธรรมของชมชนชวงกอนสมยทวารวด โดยเขาก�าหนดวาใน “ชวงกอนสมยทวารวด” นน ชมชนมลกษณะเปนเมองกอนรฐ (proto-state level) และมอายอยในชวงราวพทธศตวรรษท 9-10 ขณะท “สมยทวารวด” นนเรมตนขนในชวงพทธศตวรรษท 12 และพฒนาเปนรฐ (state-level) แลว เหนไดจากแบบแผนทก�าหนดมาจากศนยกลาง เชนมรปแบบของภาชนะดนเผา ลกษณะคน�าคนดนของเมองโบราณ และรปเคารพทางศาสนาทมความคลายคลงกน (Murphy 2016: 380, 392)

ประเดนปญหาเกยวกบงานโบราณคด “ชวงกอนสมยทวารวด” และการก�าหนดอายเวลาทแนนอนของ “สมยทวารวด” นดจะไมคอยไดรบความสนใจกนมากนกในแวดวงโบราณคดไทย ดงจะเหนไดเสมอๆ ถงการระบอยางคราวๆ วาสมยทวารวดมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 11 หรอ 12-16 (จารก วไลแกว 2534: 174; กรมศลปากร 2541: 7; ผาสข อน- ทราวธ 2542: 101; ภทรพงษ เกาเงน 2545: 25-26; สถาพร เทยงธรรม 2554: 40) ซงไมสอดคลองกบขอเสนอของเมอรฟขางตน และยงขดแยงกบขอมลทางประวตศาสตรทงในเอกสารจนทบงชวา รฐทวารวดเตบโตขนในชวงพทธศตวรรษท 12 ไมใชพทธศตวรรษท 11 (สฤษดพงศ ขนทรง

16 16

2558: 129-135) นอกจากนเรายงไมไดสงเคราะหขอมลใหมๆ มากนก ทงๆ ทการขดคนตามเมองโบราณสมยทวารวดหลายแหงในชวงทศวรรษทผานมานไดเปดเผยใหเหนถงขอมลทนาสนใจของโบราณคด “ชวงกอนสมยทวารวด” แตในบทความนจะขอน�าเสนอเฉพาะขอมลใหมจากเมองอทองเทานน

ผลการศกษาทผานมาเกยวกบ “ชวงกอนสมยทวารวด” ทเมองโบราณอทอง

ไมอาจปฏเสธไดวา อทองเปนเมองโบราณทไดรบการศกษาทางโบราณคดมากทสดแหงหนงของประเทศไทย เนองจากพบหลกฐานทางโบราณคดสมยทวารวดเปนจ�านวนมาก แตชมชนโบราณทเมองอทองกมพฒนาการมากอนหนาสมยทวารวดแลว ดงจะเหนไดจากขอมลหลกฐานและขอสนนษฐานของนกวชาการในอดตดงตอไปน

การขดศกษาทางโบราณคดโดยควอรตช เวลซควอรตช เวลซ (Quaritch Wales) ไดขดตรวจบรเวณเนนเจดย

หมายเลข 3 เมอ พ.ศ. 2479 แตกไมไดพบหลกฐานอะไรมาก เขารายงานวาคนพบชนทบถมของเศษภาชนะดนเผา เปลอกหอย และกระดกสตว โดยพบเศษหมอมสนเปนจ�านวนมาก แตไมพบเครองเคลอบเลย (Wales 1969: 6-7; กรมศลปากร 2509: 6, 10) ตอมาใน พ.ศ. 2511 เวลซจงสนนษฐานวาเศษภาชนะลายเขยนสแดงเปนรปคลน 3 เสนทเขาพบในชนดนตอนลางจากการขดคนครงกอนนนคงเกยวของกบอาณาจกรฟนน (เจรญขนในชวงพทธศตวรรษท 6-11)

เวลซเสนอวาอทองคอ “จนหลน” หรอ “ดนแดนทอง” บานเมองโบราณทถกกลาวถงในเอกสารจน (Wales 1969: 7) ซงจนระบถง “จนหลน” วาพระเจาฟนชมนแหงฟนนไดยกทพมาปราบในชวงพทธศตวรรษท 8 โดยจนหลนตงอยหางจากฟนนมาทางตะวนตกราว 2,000 ล เปนแหลง

17 17

แรเงน และประชาชนนยมคลองชางเพอเอางา (Wheatley 1973: 15, 116-117) ซงพอล วทลย (Paul Wheatley) เคยระบวาจนหลนอยทใด ทหนงบรเวณอาวไทยตอนบน แตแรเงนคงน�ามาจากรฐฉานของเมยนมาในปจจบน (Wheatley 1973: 117)

ควรกลาวไวดวยวา เวลซเปนนกวชาการคนแรกๆ ทกลาวถงค�าวา “ชวงกอนสมยทวารวด” โดยเฉพาะ ในกรณของเมองอทองททานเหนวามอายตงแตพทธศตวรรษท 6-11 โดยทานใชศพทวา Pre-Dvaravati (Wales 1969: 4, 6-7) ไมใช Early- or Proto-Dvaravati ตามทบารแรมและโกลฟ-เวอร เสนอใหเรยกใหมเมอเกอบ 40 ปใหหลง

ความส�าคญของเมองอ ทองในงานของศาสตราจารย ชอง บวสเซอลเยร

ชอง บวสเซอลเยร (Jean Boisselier) ผเชยวชาญดานประวตศาสตรศลปะชาวฝรงเศส ระบวาเมองอทองมพฒนาการสบเนองมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร จนถงพทธศตวรรษท 17 หรอ 18 (ชอง บวสเซอลเยร 2509 ก: 6) โดยทานไดใหความส�าคญกบหลกฐานทแสดงใหเหนถงการตดตอกบจน อนเดย และตะวนตก มาตงแตประมาณพทธศตวรรษท 6 เชน ลกปด ทประทบตรา เหรยญ เครองประดบทท�าจากทองค�า ดบก หรอส�ารด ซงมลกษณะคลายกบโบราณวตถจากเมองออกแกว ประเทศเวยดนาม (ชอง บวสเซอลเยร 2509ก: 7)

ในบทความเรอง “ทฤษฎใหมเกยวกบสถานทตงของอาณาจกรฟนน” บวสเซอลเยรยงเสนออกวา ในชวงเวลาหนงบรเวณลมแมน�าเจาพระยาโดยเฉพาะเมองอทองอาจเปนราชธานของอาณาจกรฟนน ซงกอนหนานนเชอกนวามราชธานอยบรเวณดนแดนสามเหลยมปากแมน�าโขง เพราะตามเมองโบราณในภาคกลางของไทย ไดพบทงหลกฐานทมลกษณะตอเนองไปจนถงชวงปลายสมยทวารวด อนแสดงใหเหนถงความสบเนองของวฒนธรรม ฟนนและทวารวด (ชอง บวสเซอลเยร 2509ข: 18) ทส�าคญคอ เมองอทอง

18 18

เปนสถานททคนพบโบราณวตถทางศาสนาทมความเกาแก เชน แผนดนเผารปพระสงฆอมบาตร และภาพปนปนพระพทธรปนาคปรก ซงมลกษณะของศลปะอนเดยแบบอมราวด (ภาพท 1-2) นอกจากนกมทประทบตรามจารก เครองประดบ ตะเกยงดนเผาแบบโรมนหรออนเดย ซงหลกฐานทงหมดนอาจมอายอยในราวพทธศตวรรษท 9-10 (ชอง บวสเซอลเยร 2509ข: 18)

การขดคนทางโบราณคดทบานทามวงวลเลยม วตสน (W. Watson) และเฮลมต ลฟส (H. E. Loofs) ไดขด

คนทบานทามวงใน พ.ศ. 2509 แตกรายงานเฉพาะชนดนและโบราณวตถทพบอยางคราวๆ ไดแก ภาชนะดนเผา แวดนเผา ขวานหนขด ลกปดแกว ใบมดเหลก และหวงตะกว (Watson & Loofs 1967: 247) โดยเสนอวาบานทามวงอาจมการอยอาศยของมนษยมาแลวตงแตชวงพทธศตวรรษท 6 (Watson & Loofs 1967: 248) และมการขดคนทบานทามวงอกครงในชวง พ.ศ. 2512-2513 โดยพบโบราณวตถทมลกษณะคลายกบโบราณวตถทเมองออกแกว เชน หนบด หวงโลหะ เชงเทยน และพวยกา (Loofs 1979: 346) โดยลฟสเสนอวาอาจมการอยอาศยมาตงแตประมาณพทธศตวรรษ ท 8 และมการอยอาศยสบเนองทงยงมความหนาแนนมากขนในสมยทวาร-วด (Loofs 1979: 349-351)

ตอมามการน�าคาอายทางวทยาศาสตรของวตสนและลฟสมาวเคราะห ใหมโดย แอนดรว บารแรม เขาพบวาคาอายทไดนนเมอน�ามาค�านวณอายใหม (calibrated date) จะอยในชวงพทธศตวรรษท 6-12 แตกไมไดหมายความวาจะมการทงรางแหลงโบราณคดไปภายหลงจากพทธศตวรรษท 12 (Barram 2003: 60) อนน�าไปสการตงขอสงเกตเกยวกบการก�าหนดอายสมยทวารวดดงกลาวแลวในตอนตนของบทความเรองน

19 19

บทบาทของเมองอ ทองจากการศกษาของศาสตราจารย เกยรตคณ ดร. ผาสข อนทราวธ

ผาสข อนทราวธ ไดน�าเสนอผลการศกษาถงพฒนาการของเมองอทอง โดยแสดงใหเหนวาอทองมบทบาทอยางนอย 2 ประการ คอ

1) อทองเปนศนยกลางการตดตอแลกเปลยนสนคากบตางถนตงแตชวงกอนสมยทวารวด ดงไดพบโบราณวตถ เชน ตางหรปสตวสองหว ลกปดหนกงมคาทงแบบทมสเดยวหรอแบบทมการฝงส (etched bead) ซงเปนสนคาจากอนเดยในสมยราชวงศโมรยะ-ศงคะ ประมาณพทธศตวรรษท 3-5 ตอมาในชวงพทธศตวรรษท 5-9 กไดพบลกปดหนกงมคาและลกปดแกวเปนจ�านวนมาก โดยพบลกปดแกวมแถบหลายสสลบ (stripped bead) และลกปดมตาซงมแหลงผลตอยในแถบทะเลเมดเตอรเรเนยนและเปอรเซย นอกจากนยงไดพบเหรยญโรมนของจกรพรรดวคโตรนส (พ.ศ. 811-813) ซงทเมองออกแกวกไดพบจรปจกรพรรดโรมนดวยเชนกน ดวยเหตนอทองจงเปนเมองทาโบราณซงจะพฒนาตอมาในสมยทวารวด (ผาสข อนทราวธ 2548: 106-109)

2) เมองอทองเปนศนยกลางทางศาสนาทเกาแกทสดของรฐทวารวด เพราะไดพบแผนดนเผารปพระสงฆอมบาตรและภาพปนปนพระพทธรปนาคปรก มอายราวพทธศตวรรษท 9-10 ทมรปแบบคลายกบศลปะสมยอมราวดทางภาคตะวนออกเฉยงใตของอนเดย ตอมาในสมยทวารวดชวงพทธศตวรรษท 11-16 กไดพบงานสถาปตยกรรมและประตมากรรมทางพทธศาสนาและศาสนาพราหมณจ�านวนมาก (ผาสข อนทราวธ 2548: 110-114) โดยทานยงระบดวยวาเมองอทองนาจะเปนเมองหลวงและเมองทาของรฐทวารวดยคแรก ในชวงพทธศตวรรษท 9-13 ขณะทเมองโบราณนครปฐมนาจะเปนเมองหลวงและเมองทาของรฐทวารวดยคหลงในชวงพทธ- ศตวรรษท 13-16 (ผาสข อนทราวธ 2542: 101) ขอเสนอนจงชใหเหนวาทวารวดมสถานะเปนรฐและเปนเมองทาคาขายทเจรญรงเรองมากอนชวงพทธศตวรรษท 12 แลว

20 20

ขอสงเกตเกยวกบโบราณวตถชวงกอนสมยทวารวดทเมองอทอง

ผเขยนมขอสงเกตวาโบราณวตถส�าคญ 2 ชน คอแผนดนเผารปพระสงฆอมบาตร และปนปนภาพพระพทธรปนาคปรก ซงนกวชาการในอดตใหความส�าคญมากเปนพเศษนนมทมาไมชดเจน เพราะชอง บวสเซอลเยร ระบวาพบแผนดนเผารปพระสงฆอมบาตรทเจดยหมายเลข 2 (Boisselier 1965: fig.16) ซงเปนโบราณสถานทตงอยรมคเมองอทอง เปนแหลงทพบชนสวนศลาธรรมจกร กวางหมอบ และพระพมพดนเผาสมยทวารวด ทงนเชษฐ ตงสญชล ไดศกษารปแบบของเจดยสมยทวารวด และเสนอวาเจดย ทอยในผงสเหลยมยกเกจ 2-3 เกจ (ทวรถะและตรรถะ) แบบเจดยหมายเลข 2 นนาจะมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 14 เปนตนมา (เชษฐ ตงสญชล 2558: 44-47, 56-57) ขณะทพรยะ ไกรฤกษ เสนอวาเจดยหมายเลข 2 นคงสรางขนในชวงกลางพทธศตวรรษท 15 (พรยะ ไกรฤกษ 2555: 270-272)

นอกจากนทเมองอทองไมมโบราณสถานประเภทสถปทรงกลมทมมขยนออกมา 4 ดาน และมก�าแพงวงกลมลอมรอบ และอาคารในผงสเหลยมผนผาทมหองเลกๆ แบงเพอใชเปนทอยของพระสงฆ อนเปนแผนผงเดนของพทธสถานสมยอมราวดทางตะวนออกเฉยงใตของประเทศอนเดย แตแผนผงของสถปและอาคารเชนน กลบพบแลวทเมองเบกถาโน (Beikthano) ซงเปนเมองในวฒนธรรมปย (Pyu) ในประเทศเมยนมา (ผาสข อนทราวธ, 2548: 70) และไดพบหลกฐานของการอยอาศยและการตดตอกบอนเดยตงแตราวพทธศตวรรษท 3-7 อกดวย (ผาสข อนทราวธ 2548: 71)

สวนภาพปนปนพระพทธรปนาคปรกนนกยงก�าหนดอายไดยากยง เพราะรปแบบทานงขดสมาธราบหลวมๆ ขอพระบาทไขวกนเชนน แมวาจะเปนลกษณะของศลปะอนเดยสมยอมราวด แตพระพทธรปศลปะสมยทวารวดองคอนๆ กยงคงประทบนงเชนน เชน ประตมากรรมพระพทธรปนาคปรกพบทเมองฝาย จงหวดบรรมย ก�าหนดอายราวพทธศตวรรษท 12

21 21

(หมอมเจาสภทรดศ ดศกล 2540: 219) และภาพสลกพระพทธรปนาคปรกบนใบเสมาจากเมองฟาแดดสงยาง จงหวดกาฬสนธ ก�าหนดอายประมาณพทธศตวรรษท 13-14 (Phiromanukun 2009: 101, fig.15)

ขอมลใหมจากการขดคนทางโบราณคดทเมองอทองเมอ พ.ศ. 2558 ภาควชาโบราณคดไดท�าการขดคนทแหลงโบราณคด

เนนพลบพลาในพนทโครงการสวนพฤกษศาสตรเมองอทอง โดยมหลมขดคนขนาด 2 x 8 เมตร 2 หลม (T.1 และ T.2 ยอมาจาก Trench 1 และ Trench 2) การขดคนในหลม T.2 ซงอยบนเนนดนขนาดใหญไดพบแนวโบราณสถานกออฐสมยทวารวด สวนในหลมขดคน T.1 พบชนวฒนธรรมสมยโบราณทมความหนาเฉลย 190 เซนตเมตร พบเศษภาชนะดนเผา ชนสวนกระดกสตว เปลอกหอย ตะคน แวดนเผา ลกปดแกว เครองถวยจนสมยราชวงศถง ฯลฯ ตลอดจนพบรองรอยทเกยวของกบกจกรรมการอยอาศยทวไปและการฝงศพทารกพรอมของอทศ โดยชนวฒนธรรมโบราณทขดคนพบนมความตอเนองกนของหลกฐานตงแตระดบชนดนตอนลางจนถงชนดนตอนบน คอเปนวฒนธรรมเดยวกนตงแตระยะแรกเรมทมการเขามาใชพนทจนถงระยะสดทายกอนเกดการทงรางแหลงโบราณคดไปในทสด (ดรายละเอยดทงหมดใน สฤษดพงศ ขนทรง 2559ข)

เศษภาชนะดนเผาและโบราณวตถชนพเศษทพบจากหลมขดคน T.1 เกอบทงหมดเปนรปแบบของวตถทเนองในวฒนธรรมสมยทวารวด โดยในระดบชนดนตอนกลางถงตอนลางกไดพบโบราณวตถแบบสมยทวารวดดวย แตจากการก�าหนดอายตวอยางถานและเปลอกหอยโขงจ�านวนทงสน 6 ตวอยางดวยเทคนค Accelerator Mass Spectrometry (AMS) ณ มหาวทยาลยไวกาโต กลบพบวาชนวฒนธรรมนนาจะมอายตงแตชวงครงหลงของพทธศตวรรษท 7 ถงครงแรกของพทธศตวรรษท 11

การขดคนในหลม T.1 ทระดบความลก 170-178 เซนตเมตรจาก ผวดน ยงไดพบการฝงศพทารก 1 โครง โดยวางศพตามแนวทศตะวนตก

22 22

เฉยงใต-ตะวนออกเฉยงเหนอ วางศรษะไปทางทศตะวนตก หนใบหนาไปทาง ทศเหนอ และมสรอยลกปดแกวทรงกระบอกสฟาอมเขยว มดเขาทงสองขางรวมกนไว แมวาจะพบในสภาพเกอบสมบรณ แตกระดกกเปราะบางมาก (ภาพท 3-4) การวเคราะหโดยนฤพล หวงธงชยเจรญ (อาจารยภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร) สามารถประเมนอายผตายไดประมาณ 36-40 สปดาหในครรภ เรยกวา การตายปรก�าเนด (perinatal) คอเปนการเสยชวตของทารกทมอายมากกวา 28 สปดาหขนไปตงแตในครรภจนถงชวงเวลา 7 วนหลงจากการคลอด แตไมสามารถวเคราะหเพศและสวนสงของทารกได โดยโครงกระดกทารกทพบนาจะมอายอยในชวงครงหลงของพทธศตวรรษท 8 เพราะไดพบชนสวนถานบรเวณเหนอศรษะทารกซงน�าไปก�าหนดอายดวยเทคนค AMS ไดคาอายอยท 1720 ± 23 BP ตรงกบชวง พ.ศ. 750-796 อกทงเปลอกหอยโขงทอยในบรเวณใกลกบโครงกระดกกมคาอายตรงกบชวง พ.ศ. 764-804 ดวย จงเปนขอมลใหมทแสดงใหเหนถงกจกรรมการฝงศพทารกในชวงกอนสมยทวารวด

แหลงโบราณคดเนนพลบพลาจงเปนทตงของชมชนโบราณมาตงแตประมาณครงหลงของพทธศตวรรษท 7 ถงครงแรกของพทธศตวรรษท 11 โดยมกจกรรมการอยอาศยทวไป มการฝงศพทารก (ชวงครงหลงของพทธศตวรรษท 8) และมการใชวตถสงของทมาจากตางถน (คอลกปดแกวสฟาอมเขยวทอทศใหกบศพ) ชมชนในระยะแรกเรมนคงมประชากรเพมมากขนตามล�าดบและมพฒนาการมาอยางตอเนองในชวงสมยทวารวด เหนไดจากการกอสรางศาสนสถานขนเปนศนยรวมจตใจของชมชน

ชมชน “ชวงกอนสมยทวารวด” ในภาคกลาง ของประเทศไทย

เมอ พ.ศ. 2552 ผเขยนไดท�าการขดคนทแหลงโบราณคดหอเอก ต�าบลพระประโทณ อ�าเภอเมองนครปฐม พบชนกจกรรมทก�าหนดอายอยางกวางๆ จากการเปรยบเทยบรปแบบของโบราณวตถและคาอายจาก

23 23

วธเรองแสงความรอนวามอายอยในชวงพทธศตวรรษท 8-11 โดยโบราณวตถชนส�าคญคอ เศษภาชนะดนเผาเพยง 1 ชนทมลายเขยนสคลายรปดวงอาทตยคลายกบลายเขยนสทปรากฏบนกณฑจากเมององกอร บอเรย (Angkor Borei) และแหลงโบราณคดภมสนาย (Phum Snay) ทางตะวนตกเฉยงเหนอของประเทศกมพชา ซงก�าหนดอายแหลงภมสนายดวยวธเรด- โอคารบอนอยในชวงพทธศตวรรษท 6-11 โดยหลกฐานชนนแสดงใหเหนถงเครอขายการตดตอสมพนธระหวางชมชนโบราณทเมองนครปฐมกบแหลงโบราณคดทงสองแหงในประเทศกมพชาซงปรากฏหลกฐานการตดตอกบวฒนธรรมอนเดยแลว (เพราะกณฑคอภาชนะแบบวฒนธรรมอนเดย) (สฤษดพงศ ขนทรง 2559ก: บทท 4)

อยางไรกด ขอมลเทาทมอยในขณะนทงจากเมองโบราณอทองและนครปฐมตางแสดงใหเหนวามประชากรอาศยอยในแถบนมากอนทจะมการสรางเมอง (ขดคน�าคนดน) ซงสนนษฐานวาเกดขนในสมยทวารวด และประชากรในชวงเวลานคงมการตดตอสมพนธกบชมชนตางถนทตงอยไกลออกไป ทงชมชนทอยในเครอขายการคาทางบก (คอแหลงโบราณคดภม สนาย) และเมองส�าคญหรอเมองทาหลกในการคาทางทะเล (คอเมององกอร บอเรย และเมองออกแกว) โดยในชวงเวลานชมชนทเมองอทองคงพฒนาเปนเมองทาคาขายแหงหนงแลว เพราะชมชนแถบนนาจะมพฒนาการสบเนองมาจากชมชนยคเหลกในแถบแมน�าจระเขสามพน ขณะทในปจจบนยงไมพบชมชนยคกอนประวตศาสตรสมยเหลกในบรเวณใกลเคยงกบเมองนครปฐมเลย

ขอมลทางโบราณคดอกชดหนงทแสดงถงรองรอยหลกฐานของ “ชวงกอนสมยทวารวด” มาจากเมองโบราณจนเสน จงหวดนครสวรรค เบน-เนท บรอนสน ไดวเคราะหภาชนะดนเผาทขดคนพบอยางละเอยด โดยประมวลเขากบผลการก�าหนดอายดวยวธการทางวทยาศาสตรเพอจดล�าดบพฒนาการของเมองจนเสน บรอนสนสามารถจดล�าดบอายสมยของเมองไดเปน 6 สมยยอย ตงแตยคกอนประวตศาสตร สมยเหลก สมยทมการตดตอ

24 24

กบอนเดย สมยฟนน สมยทวารวด และการอยอาศยในระยะหลง (Bronson 1976: 14-15) ดงนนชวงเวลาแรกเรมของการปรากฏรองรอยการอยอาศยทแหลงโบราณคดเนนพลบพลาและหอเอก ทผเขยนก�าหนดใหอยในชวงกอนสมยทวารวด จงตรงกบ “สมยฟนน” ของเมองจนเสน ซงบรอนสนก�าหนดอายไวตงแต พ.ศ. 793-1043 (ปลายพทธศตวรรษท 8 ถงครงแรกของพทธศตวรรษท 11) ทงยงอธบายดวยวาเปนชวงทชมชนนมลกษณะเปนหมบาน และมหลกฐานการตดตอกบเมองออกแกวแลว (Bronson 1976: 14-15)

ขอมลทงจากเมองอทอง เมองนครปฐม และเมองจนเสน (ในขณะนผเขยนสามารถเชอมโยงขอมลไดเพยง 3 แหลงโบราณคดขางตนเทานน เนองจากเปนแหลงทมคาอายทางวทยาศาสตรทนาเชอถอ) ลวนแสดงใหเหนวามประชากรอาศยอยในแถบนมากอนทจะมการสรางเมอง (คอมการขดคน�าคนดน) ซงสนนษฐานวาเกดขนในสมยทวารวด เพราะผลการขดคนคนดนทางตะวนตกของเมองอทอง พบวานาจะมการกอคนดนระยะแรกในชวงพทธศตวรรษท 13-14 (สนต ไทยานนท 2554: 204) ชมชนโบราณในสมยนคงมความสมพนธกนและมการตดตอกบชมชนตางถนทตงอยไกลออกไป เหนไดจากการคนพบสรอยลกปดแกวสฟาอมเขยว ซงนาจะมาจากตางถนและถกใชเปนของอทศใหกบศพทารก ณ เมองอทอง หรอรปแบบลวดลายบนภาชนะดนเผาจากเมองนครปฐมทคลายกบกณฑจากชมชนโบราณในกมพชา และทเมองจนเสนนนยงไดพบหวงาชางสลกลวดลายมงคลตางๆ คลายศลปะอนเดย มอายประมาณพทธศตวรรษท 7-8 (พรยะ ไกรฤกษ 2533: 180)

เปนทนาสงเกตวาทเมองอทองพบตราดนเผาอยางนอย 3 ชน ไดแก ตราดนเผามอกษรพราหม สมยราชวงศคปตะ มอายราวพทธศตวรรษท 10-11 อานไดเพยงวา “...พฤ” (อนนต กลนโพธกลบ 2547: 104) และตราดนเผารปตรศล โคนอน ครฑ และจนทรเสยว (มตราแบบน 2 ชน) เบองลางมจารกภาษาสนสกฤต อกษรพราหม สมยราชวงศคปตะ มอายประมาณพทธศตวรรษท 10-11 เชนกน อานไดวา “ศว� พรหสปต” แปลวา “พระศวะผ

25 25

ยงใหญ” (อนนต กลนโพธกลบ 2547: 105) (ภาพท 5) ตราดนเผารปตรศล มจารกสรรเสรญพระศวะนยงไดพบทเมองจนเสนดวย (อนนต กลนโพธกลบ 2547: 170) ขณะทเมองนครปฐมไมพบตราดนเผาแบบดงกลาว

ถงแมวาตราดนเผาจะเปนโบราณวตถทมขนาดเลกสามารถพกพาไดงาย และอาจถกน�าเขามายงเมองอทองและเมองจนเสนเมอใดกได แตนาสงเกตวายงไมพบตราดนเผารปตรศลมจารกสรรเสรญพระศวะทแหลงโบราณคดอนๆ ในประเทศไทยเลย ทเมองอทองยงไดพบซมบญชร (จนทรศาลา) ท�าจากดนเผา มพระวรกายทอนบนของเทวดาประดบอยภายใน (ภาพท 6) ซง พรยะ ไกรฤกษ มความเหนวานาจะมอายอยในชวงครงแรกของพทธศตวรรษท 11 และเสนอแนะวาทเมองอทองคงมการสรางเทวาลยในศาสนาพราหมณขนแลวในชวงนน (พรยะ ไกรฤกษ 2555: 116-117) ขณะทไฮแรม วดวารด (Hiram Woodward) ระบวา เทวดาภายในซมนมทรงผมเปนลอนๆ คลายกบศลปะอนเดยสมยคปตะ ซงมอายราวพทธศตวรรษท 10-11 เชนกน (Woodward 2005: 42-43)

นอกจากนยงไดพบเทวรปพระวษณอยางนอย 2 องคทเมองอทอง องคหนงอยทศาลเจาดานหนาวดเขาพระ สวนอกองคอยทศาลเจาพอพระยาจกร (ภาพท 7) และทศาลหลกเมองสพรรณบรกมเทวรปพระวษณอก 2 องค (คอเจาพอหลกเมอง) ดวย ถงแมวาจะไมสามารถระบต�าแหนงทพบเทวรปไดชดเจนและยงก�าหนดอายไดยาก เพราะเทวรปถกปดทองทบไปมากและมการดดแปลงลกษณะรปภาพไปบางสวนแลว แตผเขยนมความเหนวาเทวรปพระวษณทศาลเจาพอพระยาจกรนนมลกษณะเกาแก เพราะพระหตถขวาและซายดานหนาทรงถอวตถบางอยางแนบตดกบบนพระองค และมรองรอยของผาหอยโคงรปตว U เบองหนาพระวรกาย อนชวนใหนกถงเทวรปพระวษณรนเกาจากจงหวดนครศรธรรมราช ทก�าหนดอายประมาณพทธศตวรรษท 10 (พรยะ ไกรฤกษ 2523: 106-109) โดย พรยะ ไกรฤกษ เสนอวา เทวรปลกษณะเชนนคอ พระวาสเทว-กฤษณะ ในนกายภาควต ซงแพรหลายอยในอาณาจกรฟนน ดงปรากฏในจารกของเจาชายคณวรมน

26 26

ทกลาวถงนกบวชในนกายภาควต ชวงครงแรกของพทธศตวรรษท 11 (พรยะ ไกรฤกษ 2555: 101)

สงทายจากขอมลขางตน ผเขยนจงขอเสนอวา “ชวงกอนสมยทวารวด” ควร

มอายอยในชวงประมาณพทธศตวรรษท 7-11 หรอราว 1,950-1,450 ปมาแลว โดยวฒนธรรมทางศาสนาและศลปะจากประเทศอนเดย ซงไมเคยปรากฏมากอนในยคกอนประวตศาสตรตอนปลายสมยเหลก ไดแพรหลายเขามาและเปนทยอมรบนบถอกนตามชมชนโบราณบางแหง ทงในเขตภาคกลาง (เมองจนเสน) และภาคกลางฝงตะวนตก (เมองอทองและเมองนครปฐม) ของประเทศไทย (ภาพท 8)

ขอมลใหมทส�าคญนนมาจากแหลงโบราณคดเนนพลบพลาในเมองอทอง โดยจากการขดคนไดพบหลกฐานของการปลงศพทารกทมของอทศ ซงเปนประเพณทปฏบตมาแลวตงแตยคกอนประวตศาสตร และพบชนวฒนธรรมทมการอยอาศยสบเนองมาจนถงสมยทวารวด ขณะเดยวกนทเมองอทองกไดพบจารกบนตราดนเผาและศลปกรรมบางชนทสะทอนใหเหนถงรองรอยของการนบถอศาสนาพราหมณ ดวยเหตนการตดตอแลกเปลยนในเชงเศรษฐกจและโดยเฉพาะการแพรหลายเขามาของศาสนาจากประเทศอนเดย (ทงทางตรงและทางออมผานชมชนโบราณรวมสมยอนๆ) จงเปนปจจยทางวฒนธรรมทส�าคญอนจะกอใหเกดการพฒนาของชมชน (เมองกอนรฐ?) จนกลายเปนสงคมระดบรฐในเวลาตอมา

โดยเมอไมนานมาน ปแอร-อฟ มองแกง (Pierre-Yves Manguin) ไดเสนอแนวคดใหมวา ศาสนาพราหมณลทธไวษณพนกายมบทบาทมากในการแพรหลายของอารยธรรมอนเดยในเอเชยตะวนออกเฉยงใต เพราะพบจารกหลายหลกในชวงพทธศตวรรษท 9-11 ทงทฟนนและเกาะชวาของอนโดนเซย กลาวถงการบชาพระวษณของพระราชาหรอบคคลในราชส�านก ดงนนแนวคดของไวษณพนกายทยกยองพระวษณจงมสวนตอการ

27 27

วางรากฐานการปกครองระบอบกษตรยของรฐโบราณในเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวย (Manguin 2010: 174-175)

อยางไรกตาม หลกฐานทขดคนพบแลวในขณะนทเมองอทองกยงมไมมากพอทจะตความไปไกลถงบานเมองทชอ “จนหลน” หรอชออนๆ ทระบอยในเอกสารจน และในปจจบนเรากยงมขอมลเกยวกบบรบททางเศรษฐกจของชมชนในชวงเวลานเพยงเลกนอย ดงนนการศกษาขดคนทางโบราณคดอยางเปนระบบและใชวธการก�าหนดอายสมยทมความนาเชอถอในอนาคต อาจชวยเตมเตมภาพของงานโบราณคด “ชวงกอนสมยทวารวด” ไดชดเจนมากยงขน

28 28

ภาพท 1 แผนดนเผารปพระสงฆอ มบาตร พบทเมองอ ทอง จดแสดงอยทพพธภณฑสถาน แหงชาต อทอง จงหวดสพรรณบร

ภาพท 2 ภาพปนปนพระพทธรปนาคปรก พบทเมองอทอง จดแสดงอยทพพธภณฑสถาน แหงชาต อทอง จงหวดสพรรณบร

29 29

ภาพท 3 ภาพลายเสนโครงกระดกทารก ทพบจากการขดคนใน พ.ศ. 2558 (ภาพจาก อาจารยนฤพล หวงธงชยเจรญ)

ภาพท 4 สรอยลกปดแกวสฟาอมเขยว พบทเขาของโครงกระดกทารก จากแหลงโบราณคดเนนพลบพลา เมองอทอง อ�าเภออทอง จงหวดสพรรณบร

30 30

ภาพท 5 ตราดนเผารปตรศล โคนอน ครฑ และจนทรเสยว พบทเมองอทอง จดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาต อทอง จงหวดสพรรณบร

ภาพท 6 ซมบญชรดนเผามเทวดาประดบอยภายใน พบทเมองอทอง จดแสดงอยทพพธภณฑสถาน แหงชาต อทอง จงหวดสพรรณบร

31 31

ภาพท 7 เจาพอพระยาจกร (เทวรปพระวษณ) พบทเมองอทอง อ�าเภออทอง จงหวดสพรรณบร

32 32

ภาพท 8 แผนทแสดงต�าแหนงของชมชนและเมองโบราณสมยทวารวด

33 33

กตตกรรมประกาศ

สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยศลปากร องคการบรหารการพฒนาพนทพเศษเพอการทองเทยวอยางยงยน (อพท.) อาจารยนฤพล หวงธงชยเจรญ และนกศกษาโบราณคดทกคน ทชวยเหลอในการขดคน

บรรณานกรม

ภาษาไทย

กรมศลปากร, 2509. รายงานการส�ารวจและขดแตงโบราณวตถสถาน เมองเกาอทอง อ�าเภออทอง จงหวดสพรรณบร. พระนคร: ศวพร.

________, 2541. คบว: ความสมพนธกบชมชนทวารวดในบรเวณใกลเคยง. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

จารก วไลแกว, 2534. โบราณคดเมองอตะเภา. กรงเทพฯ: ฝายวชาการ กองโบราณคด กรมศลปากร.

ชอง บวสเซอลเยร, 2509ก. “เมองอทองและความส�าคญของเมองอทองในประวตศาสตรไทย.” ใน โบราณวทยาเรองเมองอทอง. แปลโดย อไรศร วรศะรน. พระนคร: กรมศลปากร. (พมพในงานเสดจพระราชด�าเนนทรงเปด พพธภณฑสถานแหงชาต อทอง 13 พฤษภาคม 2509).

________, 2509ข. “ทฤษฎใหมเกยวกบสถานทตงของอาณาจกรฟนน.” ใน โบราณวทยาเรองเมองอทอง. เกบความ เรยบเรยงโดย หมอมเจาสภทรดศ ดศกล. พระนคร: กรมศลปากร. (พมพในงานเสดจพระราชด�าเนนทรงเปด พพธภณฑสถานแหงชาต อทอง 13 พฤษภาคม 2509).

เชษฐ ตงสญชล, 2558. ศลปะไทยภายใตแรงบนดาลใจจากศลปะอนเดยแบบปาละ. กรงเทพฯ: โรงพมพมตชนปากเกรด. มลนธสมเดจพระเทพรตนราชสดา ในพระราชปถมภสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร จดพมพเพอเฉลมพระเกยรตในโอกาสฉลองพระชนมาย 5 รอบ 2 เมษายน 2558.

ผาสข อนทราวธ, 2542. ทวารวด การศกษาเชงวเคราะหจากหลกฐานทางโบราณคด. กรงเทพฯ: โรงพมพอกษรสมย.

________, 2548. สวรรณภมจากหลกฐานทางโบราณคด. กรงเทพฯ: ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

พรยะ ไกรฤกษ, 2533. ประวตศาสตรศลปะและโบราณคดในประเทศไทย. กรงเทพฯ: บรษท อมรนทร พรนตง กรพ จ�ากด.

________, 2555. รากเหงาแหงศลปะไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: รเวอรบคส.

________, 2523. ศลปทกษณกอนพทธศตวรรษท 19. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. (กรมศลปากรจดพมพเนองในโอกาสวนเฉลมพระชนมพรรษา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว 5 ธนวาคม 2523).

34 34

ภทรพงษ เกาเงน, 2545. “พฒนาการของเมองอทองหลงพทธศตวรรษท 12.” ใน โบราณคดเมองอทอง. นนทบร: ส�านกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 2 สพรรณบร.

สถาพร เทยงธรรม, 2554. ศรเทพ: เมองศนยกลางความเจรญแหงลมแมน�าปาสก. เพชรบรณ: อทยานประวตศาสตรศรเทพ กรมศลปากร.

สนต ไทยานนท, 2554. การศกษาล�าดบพฒนาการวฒนธรรมทางโบราณคดเมองอทอง. วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต (โบราณคดสมยประวตศาสตร) ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, กรงเทพฯ.

สฤษดพงศ ขนทรง, 2558. ทวารวด: ประตสการคาบนเสนทางสายไหมทางทะเล. กรงเทพฯ: ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

________, 2559ก. โบราณคดเมองนครปฐม: การศกษาอดตของศนยกลางแหงทวารวด. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน).

________, 2559ข. เมองโบราณอทอง: ผลการขดคนทางโบราณคดทเนนพลบพลาป 2558. กรงเทพฯ: ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

หมอมเจาสภทรดศ ดศกล, 2540. “ววฒนาการของประตมากรรมสมยทวารวด.” ใน ทองอารยธรรม: การคนควาเกยวกบโบราณคดในประเทศไทย (หนา 218-223). พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ส�านกพมพธรกจกาวหนา.

อนนต กลนโพธกลบ, 2547. การศกษาความหมายและแบบของตราประทบสมยแรกเรมประวตศาสตรในพพธภณฑสถานแหงชาต อ ทอง อ�าเภออทอง จงหวดสพรรณบร. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, กรงเทพฯ.

ภาษาตางประเทศ

Barram, Andrew, 2003. “Dating ‘Dvaravati’.” Indo-Pacific Prehistory Association Bulletin 23 (1): 59-62.

Barram, Andrew & Ian Glover, 2008. “Re-thinking Dvaravati.” In Jean-Pierre Pautreau et al. (eds.), From Homo erectus to the Living Traditions (pp. 175-182). Choice of papers from the 11th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists. Chiang Mai: Siam Ratana.

Boisselier, Jean, 1965. “Recherches archéologiques en Thaïlande. Rapport préliminaire de la Mission (25 juillet-28 novembre 1964).” Arts Asiatiques Tome XII: 125-176.

Bronson, Bennet, 1976. Excavation at Chansen and the Cultural Chronology of Protohistoric Central Thailand. Ph.D. dissertation, University of Pennsilvania, USA.

Glover, Ian C, 2010. “The Dvaravati Gap-Linking Prehistory and History in Early Thailand.” Bulletin of the Indo-Pacific Prehistory Association 30: 79-86.

35 35

Glover, Ian C, 2016. “Connecting prehistoric and historic cultures in Southeast Asia.” Journal of Southeast Asian Studies 47 (3): 506-510.

Loofs, H.E., 1979. “Problems of Continuity between the pre-Buddhist and Buddhist Periods in Central Thailand, with special reference to U-Thong.” In Early South East Asia: Essays in Archaeology, History, and Historical Geography. New York, Kuala Lumpur: Oxford University Press.

Manguin, Pierre-Yves, 2010. “Pan-Regional Response to South Asian Inputs in Early Southeast Asia.” In Bérénice Bellina et al. (eds.), 50 Years of Archaeology in Southeast Asia: Essays in Honour of Ian Glover (pp. 171-181). Bangkok: River Books.

Murphy, Stephen A., 2016. “The case of proto-Dvaravati: A Review of the art historical and archaeological evidence.” Journal of Southeast Asian Studies 47 (3): 366-392.

Phiromanukun, Rungrot, 2009. “Les bornes rituelles du nord-est de la-ThaÏlande.” en Pierre Baptise et Thierry Zéphir (eds.), Dvãravatî aux sources du bouddhisme en Thaïland. Paris: Musee Guimet.

Wales, Quaritch, 1969. Dvaravati: The Earliest Kingdom of Siam (6th to 11th century A.D.). London: Bernard Quaritch, LTD.

Watson, William & Helmut H.E. Loofs, 1967. “The Thai-British Archaeological Expedition A Preliminary Report on the Work of the First Season 1965-1966.” Journal of the Siam Society 55 (2): 239-248.

Wheatley, Paul, 1973. The Golden Khersonese. reprinted of the 1961 ed. Kualar Lumpur: University of Malaya Press.

Woodward, Hiram, 2005. The Art and Architecture in Thailand from Prehistoric Times through the Thirteenth Century. 2nd edition. Leiden: Boston: Brill.

36 36