45

O P Ć I D I O

I - GLAVA PRVA - ZNAČENJE IZRAZA U OVOM ZAKONU

Literatura: Stanojević, N., (1975), O značenju zakonskih izraza u krivičnim zakonima, JRKK, 4/1975, str. 579-583; Komentar Krivičnog zakona SRJ, Beograd, 1995., str. 415-424 (autor tog dijela je dr. F. Bačić); Tahović, J., (1953), Pojam službenog lica, Arhiv, 1/1953, str. 215-224; Zlatarić, B., (1956), Krivični zakonik u praktičnoj primjeni, I. svezak, Zagreb, 1956, str. 317-331; Lazarević, Lj., (2003), Krivični zakon RS, sa kraćim komentarom, Beograd, 2003., str. 31-33; Horvatić, Ž., (1997), Novo hrvatsko kazneno pravo, Zagreb, 1997, str. 301-304; Čejović, B., (1983), Krivično pravo u sudskoj praksi, (o.d.), Beograd, 1983, str. 637-654; Komentar KZSKiV (redakcija: Nikola Srzentić), Beograd, 1981, str. 89-99; J. Tahović, (1997), Komentar KZ, Beograd, 1957, str. 288-299; Pavišić - Veić, (1998), Komentar Kaznenog zakona, Zagreb, 1998, str. 220-248; Rječnik kaznenog prava (redakcija: Željko Horvatić), Zagreb, 2002, str.77, 97, 532, 643, 644, 658; Babić, M., (2000), Krivični zakonik RS, kratki komentar, B. Luka, 2000, str. 170-173.; Babić, M., Osvrt na neka rješenja Krivičnog zakona BiH, Pravni savjetnik, 6/2003, str. 20-28; Aleksić, Ž., Milovanović, M., (1993), Leksikon kriminalistike, Beograd, 1993. str. 46-47; Bećirević, E.,(2003), Međunarodni krivični sud – International Criminal Court, Međunarodni centar za mir, Sarajevo, 2003; Haški Tribunal, Fond za humanitarno pravo, Beograd, 1999, str. 020-039; Škulić, M., (2003), Maloletnici kao učinioci i kao žrtve krivičnog dela, Beograd, 2003, str. 79-103.

Član 1.

(1) Krivično zakonodavstvo Bosne i Hercegovine sačinjavaju krivično-pravne odredbe sadržane u ovom zakonu i u drugim zakonima Bosne i Hercegovine.

(2) Teritorija Bosne i Hercegovine je suhozemna teritorija, obalno more i vodene površine unutar njenih granica, kao i zračni prostor nad njima.

(3) Službena osoba je izabrani ili imenovani funkcioner u organima zakonodavne, izvršne i sudske vlasti Bosne i Hercegovine i u drugim državnim i upravnim ustanovama ili službama koje vrše određene upravne, stručne i druge poslove u okviru prava i dužnosti vlasti koja ih je osnovala; osoba koja stalno ili povremeno vrši službenu dužnost u navedenim upravnim organima ili ustanovama; ovlaštena osoba u privrednom društvu ili u drugoj pravnoj osobi kojoj je zakonom ili drugim propisom donesenim na osnovu zakona povjereno vršenje javnih ovlaštenja, a koja u okviru tih ovlaštenja vrši određenu službenu dužnost, te druga osoba koja vrši određenu službenu dužnost na osnovu ovlaštenja iz zakona ili drugog propisa donesenog na osnovu zakona.

(4) Kad je kao učinilac određenog krivičnog djela označena službena osoba, osobe iz stava 3. ovog člana mogu biti učinilaci tih djela, ako iz obilježja pojedinog krivičnog djela ili iz pojedinog propisa ne proizilazi da učinilac može biti samo neka od tih osoba.

46

(5) Odgovorna osoba je osoba u privrednom društvu ili drugoj pravnoj osobi kojoj je s obzirom na njenu funkciju ili na osnovu posebnog ovlaštenja povjeren određeni krug poslova koji se odnose na primjenu zakona ili propisa donesenih na osnovu zakona ili općeg akta privrednog društva ili druge pravne osobe u upravljanju i rukovanju imovinom, ili se odnose na rukovođenje proizvodnim ili nekim drugim privrednim procesom ili na nadzor nad njima. Odgovornom osobom smatra se i službena osoba u smislu stava 3. ovog člana kad su u pitanju radnje kod kojih je kao učinilac označena odgovorna osoba, a nisu propisane kao krivično djelo u odredbama glave o krivičnim djelima protiv službene i druge odgovorne dužnosti, ili odredbama o krivičnim djelima učinjenim od strane službene osobe propisanim u nekoj drugoj glavi ovog zakona ili drugim zakonom Bosne i Hercegovine.

(6) Kad je kao učinilac krivičnih djela označena službena ili odgovorna osoba, sve osobe iz st. 3. i 5. ovog člana mogu biti učinilaci tih djela, ukoliko iz zakonskih obilježja pojedinog krivičnog djela ne proizlazi da učinilac može biti samo neka od tih osoba.

(7) Strana službena osoba je član zakonodavnog, izvršnog, upravnog ili sudskog organa strane države, javni funkcioner međunarodne organizacije i njezinih organa, sudija ili drugo službeno lice međunarodnog suda, na službi u Bosni i Hercegovini.

(8) Dijete je, u smislu ovog zakona, osoba koja nije navršila četrnaest godina života.

(9) Maloljetnik je, u smislu ovog zakona, osoba koja nije navršila osamnaest godina života.

(10) Pravna osoba je, u smislu ovog zakona, Bosna i Hercegovina, Federacija Bosne i Hercegovine, Republika Srpska, Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine, kanton, grad, općina, mjesna zajednica, svaki organiza-cioni oblik privrednog društva i svi oblici povezivanja privrednih društava, ustanova, institucije za vršenje kreditnih i drugih bankarskih poslova, za osiguranje imovine i osoba, kao i druge finansijske institucije, fond, političke organizacije i udruženja građana i drugi oblici udruživanja koji mogu da stiču sredstva i da ih koriste na isti način kao i svaka druga institucija ili organ koji ostvaruje i koristi sredstva i kojem je zakonom priznato svojstvo pravne osobe.

(11) Privredno društvo je, u smislu ovog zakona, korporacija, preduzeće, firma, partnerstvo i svaki organizacioni oblik registriran za obavljanje privredne djelatnosti.

(12) Udruženje je bilo koji oblik udruživanja tri ili više osoba. (13) Više osoba je najmanje dvije osobe ili više njih. (14) Skupina ljudi je najmanje pet osoba ili više njih. (15) Grupa ljudi je udruženje od najmanje tri osobe koje su povezane radi

trajnog, ponovljenog ili povremenog činjenja krivičnih djela, pri čemu svaka od tih osoba daje svoj udio u učinjenju krivičnog djela.

47

(16) Organizirana grupa ljudi je grupa ljudi koja je formirana, a nije spontano nastala, radi neposredno slijedećeg učinjenja krivičnog djela i čiji članovi ne moraju imati formalno definirane uloge, koja ne mora imati kontinuitet članstva ni razvijenu organizaciju.

(17) Zločinačka organizacija je organizirana grupa ljudi od najmanje tri osobe, koja postoji neko vrijeme, djelujući u cilju učinjenja jednog ili više krivičnih djela za koja se po zakonu može izreći kazna zatvora tri godine ili teža kazna.

(18) Osoba pod međunarodnom zaštitom je šef države, uključujući bilo kojeg člana kolektivnog organa koji obavlja funkciju šefa države prema ustavu te države, predsjednik vlade i ministar vanjskih poslova, kadgod se bilo koja od tih osoba nalazi izvan svoje države, kao i članovi njihovih obitelji koji su u njihovom društvu, te svaki funkcioner ili predstavnik države ili funkcioner ili drugi predstavnik međunarodne organizacije koja ima međudržavni karakter, koji je u vrijeme i na mjestu kada je nad njim, njegovim službenim prostorijama, privatnim stanom ili prijevoznim sredstvom učinjeno krivično djelo, prema međunarodnom pravu ima pravo na posebnu zaštitu od napada na njegovu osobu, slobodu ili dostojanstvo, kao i članovi njegove obitelji koji čine njegovo domaćinstvo.

(19) Izbjeglice i raseljena lice su, u smislu ovog zakona, više osoba koje su napustile svoju imovinu na teritoriji Bosne i Hercegovine, u vremenskom periodu između 30. aprila 1991. i 4. aprila 1998. godine na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine, a između 30. aprila 1991. godine i 19. decembra 1998. godine na teritoriji Republike Srpske, za koje se pretpostavlja da su izbjeglice ili raseljena lica po Aneksu 7. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini.

(20) Državna tajna je podatak ili isprava koja je zakonom, drugim propisom ili općim aktom nadležnog tijela donesenim na osnovu zakona, određena državnom tajnom, a otkrivanjem koje bi nastupile štetne posljedice za nacionalnu sigurnost ili nacionalni interes Bosne i Hercegovine.

(21) Vojna tajna je podatak ili isprava koja je zakonom Bosne i Hercegovine, Federacije Bosne i Hercegovine ili Republike Srpske, drugim propisom Bosne i Hercegovine, Federacije Bosne i Hercegovine ili Republike Srpske, ili aktom nadležnog organa Bosne i Hercegovine, Federacije Bosne i Hercegovine ili Republike Srpske donesenim na osnovu zakona proglašena vojnom tajnom.

(22) Službena tajna je podatak ili isprava koja je zakonom Bosne i Hercegovine, drugim propisom Bosne i Hercegovine ili općim aktom nadležne institucije Bosne i Hercegovine donesenim na osnovu zakona proglašena službenom tajnom.

(23) Isprava ili dokument je svaki predmet koji je podoban ili određen da služi kao dokaz kakve činjenice koja je od značenja za pravne odnose.

48

(24) Novac je metalno i papirnato sredstvo plaćanja koje je na osnovu zakona u opticaju u Bosni i Hercegovini ili u stranoj državi.

(25) Znaci za vrijednost podrazumijevaju i strane znakove za vrijednost. (26) Pokretna stvar je i svaka proizvedena ili skupljena energija za davanje

svjetlosti, toplote ili kretanja, kao i telefonski i drugi impulsi. (27) Motorno vozilo je svako prometno sredstvo na motorni pogon u

suhozemnom, vodenom i zračnom saobraćaju. (28) Sila je i primjena hipnoze ili omamljujućih sredstava s ciljem da se neko

protiv svoje volje dovede u nesvjesno stanje ili onesposobi za otpor. (29) Opojna droga je medicinski lijek ili opasna supstanca s adiktivnim i

psihotropnim svojstvima, ili supstanca koja se lahko može pretvoriti u takvu supstancu, ako podliježe kontroli prema međunarodnoj konvenciji koju je Bosna i Hercegovina ratificirala, ili supstanca koja je proglašena opojnom od strane nadležne institucije Bosne i Hercegovine ili nadležne institucije entiteta.

(30) Hemijsko oružje je svaka hemikalija koja svojim djelovanjem na životne procese može prouzrokovati smrt, privremenu nesposobnost ili trajna oštećenja na ljudima, životinjama ili biljkama, bez obzira na njeno porijeklo ili proizvodnju (otrovna hemikalija); svaki hemijski reagens koji sudjeluje u bilo kojoj fazi u proizvodnji neke hemikalije bilo kojim načinom (prekursor); municija i naprava namijenjena izazivanju smrti ili drugog zla ili štete te svaka oprema posebno načinjena za neposrednu upotrebu u vezi s primjenom te municije ili naprave, ako takva hemikalija, reagens, municija, naprava ili oprema podliježu kontroli po međunarodnoj konvenciji koju je Bosna i Hercegovina ratificirala ili po propisima Bosne i Hercegovine.

(31) Međunarodni krivični sud podrazumijeva Međunarodni krivični sud za područje bivše Jugoslavije.

(32) Izražavanje u jednom gramatičkom rodu, muškom ili ženskom, uključuje oba roda fizičkih osoba.

Odredbe ovog poglavlja (tzv. zakonske definicije) u svim zakonima imaju

zadatak da se definisanjem izraza i pojmova koje koriste u svojim odredbama olakša tumačenje i primjena zakona. Međutim, valja imati u vidu da je krajnja i osnovna svrha ovih odredaba obezbjeđivanje pravilne primjene zakona u slučajevima kada bi upotrijebljeni pojmovi mogli izazvati dileme u pogledu njihovog značenja, odnosno dovoditi do različitog tumačenja i arbitrernosti u primjeni zakona. Kao takve, ove odredbe su interpretativnog karaktera kojima sam zakon tumači pojedine pojmove koje upotrebljava u odredbama opšteg ili posebnog dijela. To je jedan vid zakonskog odnosno autentičnog (vjerodostojnog) tumačenja koje je obavezujućeg karaktera, ali kako se ne radi o opšteinterpretativnim

49

pravilima ove definicije važe samo za Krivični zakon Bosne i Hercegovine1. Iako to ne proizilazi iz naslova ovog poglavlja, ipak ne bi trebalo biti sporno da ove odredbe važe i u odnosu na sporedno krivično zakonodavstvo na nivou BiH. U pogledu entitetskog krivičnog zakonodavstva, važe odredbe ovih zakona u kojima su ovi pojmovi definisani (član 147. KZ RS i član 2. KZ FBiH i KZ BD BiH).

U najvećem broju zakonodavstava ovakve odredbe ili poglavlja su svrstana na kraju odredaba opšteg dijela. Kada je u pitanju KZ BiH ne postoji zvanično obrazloženje zašto je ovo poglavlje u legislativnoj hijerarhiji dobilo poziciju najznačajnije odredbe, koja u kontinentalnom zakonodavstvu tradicionalno pripada uglavnom načelu zakonitosti. Ni jedan drugi krivični zakon sa prostora bivše Jugoslavije nema ovakvo rješenje. Inače, po svom sadržaju odredbe ovog poglavlja su najsličnije ovim odredbama u KZ RH.

Pored ove, u odnosu na ranije zakonodavstvo, u ovom poglavlju su učinjene i neke druge izmjene koje se odnose na uvođenje nekih sasvim novih pojmova, ali i redefinisanje nekih već postojećih. Nekoliko pojmova, uglavnom onih koji se odnose na različite vrste tajni, preneseno je iz odredaba posebnog dijela, kako se ne bi kod svake inkriminacije kod koje se pojavljuju objašnjavali, što je svakako legislativno tehnički ispravnije.

Od novih pojmova treba navesti pojam "stranog službenog lica", koji je neophodan radi toga što su neka lica na službi u BiH kao članovi zakonodavnog, izvršnog, upravnog ili sudskog organa strane države, javni funkcioneri međunarodnih organizacija i njezinih organa, itd. Neki izrazi su opet rezultat potreba suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu, kao što je "zločinačka organizacija", "organizovana grupa ljudi", "grupa ljudi", itd. Navedeni broj pojmova se mogao redukovati na manji broj, ali je moglo biti i više. Moglo se, npr. poput KZ Slovenije ili BJR Makedonije, na ovom mjestu definisati i pojmove koji se kao opisni izrazi javljaju kao zakonska obilježja nekih krivičnih djela (npr., veća, velika, značajna imovinska korist, šteta ili vrijednost, itd.), čime bi se izbjegli određeni problemi oko njihovog tumačenja od strane sudske prakse. Međutim, valja imati u vidu da ovakvo definisanje određenih zakonskih izraza i pojmova ima dobre ali i loše strane: nekada adekvatno objašnjava određeni pojam, ali ponekad premnogo ograničava mogućnosti interpretacije određenog krivičnog djela. Ipak se dobija utisak da je, makar neke pojmove, posebno one koji se odnose na organizacione forme učešća više lica u izvršenju nekih krivičnih djela, trebalo svesti na manji broj i nešto jasnije definisati, kako bi se izbjegli problemi u praktičnoj primjeni onih inkriminacija u kojima se oni pojavljuju.

1Krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24.01.2003. godine Odlukom br. 101/03 i objavljen je u “Sl. glasniku BiH” br. 3/03. od 10. 02. 2003. godine. Ispravke KZ BiH su objavljene u „Sl. glasniku BiH“, br. 32/03. od 28. 10. 2003. godine. Navedeni tekst KZ BiH usvojila je i Parlamentarna Skupština BiH, nakon čega je objavljen kao prečišćeni tekst KZ BiH u „Sl. glasniku BiH“, br. 37/03. od 22. 11. 2003. godine. KZ BiH stupio je na snagu 01. 03. 2003. godine (v. čl. 252.). Izmijenjen je Odlukom Visokog predstavnika o izmjenama i dopunama KZ BiH, objavljenom u „Sl. glasniku BiH“, br. 54/04 od 8.12.2004. i Zakonom o izmjenama i dopunama KZ BiH koji je usvojila Parlamentarna skupština BiH, objavljenom u „Sl. glasniku BiH“, br. 61/04. od 29. 12. 2004. godine.

50

(1) U st. 1. ovog člana definisan je pojam krivičnog zakonodavstva Bosne i Hercegovine koje sačinjavaju sve krivičnopravne odredbe u ovom zakonu kao i u drugim zakonima BiH. Ova odredba je od posebnog značaja s obzirom da je u materiji krivičnog zakonodavstva u BiH došlo do podjele nadležnosti između BiH i entiteta, odnosno BD BiH. Izraz "krivično zakonodavstvo Bosne i Hercegovine" upotrijebljen je u odredbama čl. 8. do 12. ovog zakona.

(2) Pojam teritorija Bosne i Hercegovine kako je definisan u st. 2. obuhvata suvozemno ili kopneno područje, vodene površine unutar granica BiH, obalno more, kao i vazdušni prostor nad tim površinama. Cjelokupnost suvozemne ili kopnene teritorije određena je državnom granicom koja je utvrđena međunarodnim sporazumima (v. čl. I/1. Ustava BiH). Državna granica je određena linija koja razdvaja površine susjednih država i određuje dokle se proteže suverenitet svake od država. Ta granica može da se razlikuje od tzv., carinske granice, što ponekad može da ima određeni značaj za neka krivična djela, uglavnom fiskalnog karaktera. Ukoliko se radi o granici kopnene teritorije, ona je obilježena određenim znacima, a ako su u pitanju granične rijeke ili jezera, onda državna granica prolazi sredinom rijeke ili jezera, odnosno granicom utvrđenom međunarodnim sporazumima država. Isto vrijedi i ako se dvije države graniče mostovima. Teritorijalni suverenitet svake države proteže se na svaki dio koji pripada njenom teritoriju i na tom cjelokupnom teritoriju država ima pravo i obavezu da vrši svoju represivnu vlast, tj. da određena ponašanja proglašava krivičnim djelima i da njeni sudovi sude svim učiniocima takvih djela.

(3)(4) Definisanje pojma službenog lica (st. 3.) je u funkciji određivanja kruga lica koja mogu da se pojave kao učinioci onih krivičnih djela u čijem zakonskom opisu se zahtijeva da njihov izvršilac ima navedeno svojstvo (delicta propria). Pojmom službenog lica obuhvaćen je veći broj subjekata koji vrše funkcije u različitim državnim organima, upravnim ustanovama ili službama na nivou BiH. Kod takvih djela službenim licima se smatraju sva lica koja su navedena u ovoj odredbi, osim ako iz obilježja pojedinog krivičnog djela ili iz pojedinog propisa ne proizilazi da učinilac tog djela može biti samo neko od tih lica (st. 4.).

Krivična djela kod kojih je svojstvo službenog lica konstitutivno obilježje njegovog osnovnog oblika su brojna i ona su prava delicta propria, dok jedan broj delikata, kod kojih je svojstvo službenog lica kvalifikatorno obilježje, spada u grupu nepravih delicta propria. Kako se radi o službenim licima u institucijama BiH, ovo je istovremeno i diferencirajuće obilježje koje sve navedene delikte razdvaja od istovrsnih djela predviđenih u entitetskim krivičnim zakonodavstvima.

(5) Definicija pojma odgovornog lica (st. 5.) data je slično pojmu službenog lica, pa stoga u odnosu na ovaj pojam uglavnom vrijedi sve što je rečeno za pojam službenog lica.

(7) Pojam stranog službenog lica (st. 7.) je nov zakonski pojam čije značenje je bilo neophodno odrediti radi toga što su neka lica na službi u BiH kao članovi zakonodavnog, izvršnog, upravnog ili sudskog organa strane države, javni funkcioneri međunarodnih organizacija i njezinih organa, itd. Ovakvo rješenje je na liniji zahtjeva koji proizilaze iz nekoliko veoma značajnih dokumenata Komiteta

51

ministara Savjeta Evrope, prije svih Rezolucije Savjeta Evrope, broj 24/97 o dvadeset osnovnih načela za borbu protiv korupcije od 6. novembra 1997. godine, Rezolucije od 5. maja 1998. (br. 7/98) pod nazivom "Grupa zemalja protiv korupcije" (Group of States Against Corruption) pod operacionalnim nazivom GRECO, te najznačajniji dokument Krivičnopravna konvencija protiv korupcije (Criminal law convention on corruption) od 27. januara 1999., br. 173. Ovo je od posebnog značaja u odnosu na krivična djela protiv službene dužnosti, a posebno u odnosu na ona krivična djela koja čine korpus korupcionih delikata. Ovaj pojam je slično određen i u KZ Slovenije (čl. 126. st.1. t. 5, 6., i 7.) i KZ RH (čl. 89. st. 3.).

(8)(9) Određivanje pojmova dijete i maloljetno lice (st. 8. i 9.) značajno je radi njihovog krivičnopravnog položaja, bilo da su izvršioci ili žrtve krivičnog djela. Sam KZ BiH (član 8.) isključuje svoju represivnu vlast prema djeci, tj. prema licima uzrasta do četrnaest godina života. To znači da se prema licima ovog uzrasta ne mogu primijeniti nikakve krivične sankcije, odnosno da je državna vlast kažnjavanja (ius puniendi) prema njima isključenja. Prema odredbi čl. 341. ZKP BiH kada se u toku postupka utvrdi da maloljetnik u vrijeme izvršenja krivičnog djela nije navršio četrnaest godina života, krivični postupak će se obustaviti i o tome će se obavijestiti organi starateljstva. Međutim, to ne znači da se ova lica ne mogu pojaviti kao izvršioci krivičnih djela, što može biti značajno posebno kod institucije saučesništva (više o ovome v. komentar uz čl. 8.). Maloljetna lica su lica uzrasta od četrnaest do osamnaest godina života koja imaju poseban krivičnopravni položaj i prema kojima se primjenjuje krivično zakonodavstvo u skladu sa pravilima Glave X ovog zakona koja obuhvata pravila o vaspitnim preporukama, vaspitnim mjerama i kažnjavanju maloljetnika, pa u tom smislu v. i komentar uz te odredbe (član 9.). Ove pojmove na istovjetan način reguliše i KZ RH.

(10) Pojam pravno lice (st. 10.) takođe spada u nove pojmove ovog poglavlja i njegova osnovna karakteristika je da pravno lice u okvirima svog redovnog poslovanja ostvaruje i stiče sredstva koja koristi i sa njima raspolaže. O pravnom licu kao subjektu krivičnog djela v. komentar uz Glavu XIV.

(11) Kako se ne bi u svim slučajevima posebnog dijela u kojima se pojam privrednog društva koristi, posebno određivalo njegovo značenje, zakon je u ovom poglavlju na jednom mjestu definisao ovaj pojam (st. 11.).

(12 - 17) Fenomen organizovanog kriminaliteta koji podrazumijeva kriminalne kolektivitete odnosno različite oblike učestvovanja više lica u izvršenju krivičnih djela, determinisao je potrebu da se u krivičnom zakonodavstvu definišu neki od tih vidova zajedničkog vršenja krivičnih djela (st. 12. – 17.). Ovakvo rješenje je bilo potrebno i radi izostavljanja organizovanja zločinačkog udruženja kao posebnog oblika saučesništva koje je poznavalo prethodno zakonodavstvo kao opštu ustanovu. Prema vladajućem stanovištu u krivičnopravnoj teoriji taj oblik saučesništva je odstupao od opštih pravila krivične odgovornosti (djelimično se kroz ovu ustanovu u krivično pravo provlačila objektivna odgovornost (slično instituciji conspiracy anglosaksonskog prava), jer je organizator odgovarao i za djela koja su proizašla iz zločinačkog plana i koga kao opštu instituciju uglavnom ne poznaju savremena krivična zakonodavstva.

52

Izvršenje ili učestvovanje više lica u krivičnom djelu uređeno je odredbama koje se odnose na saučesništvo (v. čl. 29. – 32.) koje mogu izuzetno da se primjenjuju i na ove oblike učešća u izvršenju krivičnih djela, ali treba imati u vidu da se ovdje ipak radi o krivičnim djelima koja po svojoj zakonskoj strukturi odnosno opisu njihovih zakonskih bića obuhvataju više lica međusobno povezanih, a to znači da je ovdje primjena propisa o saučesništvu iz opšteg dijela uslovljena okvirima koji su određeni propisom posebnog dijela krivičnog zakona (v. Pavišić- Veić, str. 229).

Zakon je naveo više formi i oblika u kojima više lica kao kolektivitet može učestvovati u krivičnom djelu, sa različitim stepenom razvijenosti organizacije udruženja. To su udruženje, više lica, skupina ljudi, grupa ljudi, organizovana grupa ljudi i zločinačka organizacija (zadnji pojam uveden tek Ispravkama). Prva tri oblika se bitno razlikuju od ostalih, jer ovi podrazumijevaju razvijenije oblika kriminalnog povezivanja više lica, kolektivitete koji su po svojoj strukturi i organizovanosti organizacione forme višeg stepena. Grupa ljudi ipak predstavlja najniži, početni ili osnovni stepen kriminalnog povezivanja ili udruženja, dok kriminalna udruženja višeg stepena karakteriše viši stepen organizovanosti, jasno postavljeni ciljevi i planovi, disciplina i hijerarhija. Ipak ostaje utisak da neki od navedenih pojmova nisu jasno određeni, što može stvoriti izvjesne probleme oko primjene inkriminacija u kojima se oni pojavljuju kao njihova obilježja. Ovo posebno vrijedi za grupu ljudi i organizovanu grupu ljudi, ali donekle i zločinačku organizaciju, koja prema zakonu može da bude organizovana za izvršenje samo jednog krivičnog djela, iako je jedan od neophodnih (minimalnih) uslova za ovaj organizacioni oblik postojanje najmanje tri lica koja su se udružila za vršenje (više) krivičnih djela. Stoga bi bilo bolje da su ovi pojmovi svedeni na manji broj, sa jasnijim i preciznim sadržajima i uslovima za njihovo postojanje, pa i adekvatnijim nazivima (v. šire, Babić, rad u čas. PS, str. 23.).

Najzad, treba imati u vidu da se u ovom smislu više lica u krivičnim djelima može javiti kao saučesnici, odnosno saizvršioci datog krivičnog djela, ali i kao pasivni subjekti odnosno kao žrtve krivičnog djela. To znači da određivanje navedenih pojmova nije samo u funkciji pojmovnog određivanja zločinačkih oblika kriminalnog djelovanja, već ima i šire značenje u tumačenju pojedinih kažnjivih djela.

Kao zakonsko obilježje niza krivičnih djela, posebno njihovih kvalifikovanih oblika, više lica u različitim oblicima navodi se kod više krivičnih djela, kao što su djela iz čl. 176.; čl. 193. st.2; čl. 195. st.2.; čl. 215.; čl. 249., čl. 46., st. 1. i 2., čl. 186. st. 3., čl. 249. i dr. Ponekad je organizovanje grupe ljudi za vršenje nekih krivičnih djela inkriminisano kao posebno krivično djelo, kao što je na primjer u čl. 215. Više lica je u izvjesnim slučajevima predstavlja objekat radnje krivičnog djela, kao što je kod djela iz čl. 173. – 175.; 177. stav 2.; čl. 175., itd.

(18) Pojam lica pod međunarodnom zaštitom (st. 18.) je takođe nov pojam koji je u ovim odredbama definisan, jer za razliku od ranijeg krivičnog zakonodavstva, ovaj zakon poznaje i posebnu inkriminaciju kojom se pruža krivičnopravna zaštita ovim licima (čl. 192.). Detaljnije o pojmu ovih lica v. komentar uz navedeni član kao i Konvenciju o sprečavanju i kažnjavanju krivičnih

53

djela protiv lica pod međunarodnom zaštitom, uključujući i diplomatske agente (v. komentar uz čl. 192.; takođe i Komentar KZJ, str. 531.).

(19) Nov je i pojam izbjeglice i raseljena lica (st. 19.) i u tom smislu v. komentar uz član 146. ovog zakona u kojem je inkriminisano sprečavanje povratka izbjeglica i raseljenih lica, kao i Aneks 7. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH.

(20) Pojam državne tajne (st. 20.) nije nov, ali do sada nije bio u ovom poglavlju već je njegovo značenje bilo određeno u posebnom dijelu, uz krivično djelo odavanja državne tajne. Kao i u prethodnom zakonodavstvu, državna tajna predstavlja podatke ili dokumente navedene u tački 20. čijim bi otkrivanjem nastupile štetne posljedice za nacionalnu bezbjednost ili nacionalni interes BiH. Na istovjetan način ovaj pojam je definisan u članu 89. KZ RH. Zapravo, u ovoj odredbi nije definisan pojam državne tajne, već ona samo upućuje na posebne propise kojima je ona određena, tzv. upućujuća definicija (to su zakoni, drugi propisi ili akti nadležnih organa). Stoga su krivična djela u čijim se opisima navodi državna tajna blanketnog karaktera (špijunaža i odavanje državne tajne iz čl. 163. i 164.; v. komentare uz te odredbe).

(21) Pod vojnom tajnom (st. 21.) smatraju se podaci ili dokumenti koji su navedenim propisima BiH ili odgovarajućim entitetskim propisima, ili aktima nadležnih organa proglašeni vojnom tajnom. Kao ni kod državne tajne, KZ BiH ni ovdje ne daje definiciju ovog pojma, već samo ukazuje na propise kojima se ona određuje, pa su stoga krivična djela u čijim se opisima navodi vojna tajna takođe blanketnog karaktera. U KZ BiH vojna tajna je navedena samo kod krivičnog djela špijunaže (čl. 163.), s obzirom da su tzv., vojna krivična djela u entitetskom krivičnom zakonodavstvu. Za razliku od prethodnog krivičnog zakonodavstva, u definiciji pojma vojne tajne KZ BiH, pored prvog konstitutivnog elementa ovog pojma koji se sastoji u tome da je određeni podatak ili dokument proglašen vojnom tajnom, ne zahtijeva i drugi koji se sastoji u tome da bi njeno odavanje imalo ili moglo imati (teže) štetne posljedice za odbranu ili bezbjednost zemlje. Takvo limitiranje je učinjeno kod definisanja državne tajne u stavu 20., jer se zahtijeva da bi otkrivanjem državne tajne nastupile štetne posljedice za nacionalnu bezbjednost ili nacionalni interes BiH. Na identičan način ovaj pojam je definisan u čl. 89. tač. 13. KZ RH.

(22) U odnosu na pojam službene tajne (st. 22.), mutatis mutandis vrijedi sve što je istaknuto kod vojne i državne tajne. Kao i kod vojne tajne, ni ovdje KZ BiH ne navodi drugi limitirajući uslov koji se sastoji u tome da bi odavanje takve tajne imalo ili moglo da ima štetne posljedice za službu, što je sadržavalo ranije zakonodavstvo. Identičnu definiciju ovog pojma ima i KZ RH. I entitetsko zakonodavstvo i KZ BD BiH na isti način regulišu ovaj pojam. Službena tajna je navedena u opisu krivičnih djela odavanja službene tajne iz čl. 225. i špijunaže iz čl. 163., kao objekat radnje tih djela.

(23) Dokument ili isprava (st. 23.) dati su u njihovom najširem značenju: kao svaki predmet koji je podoban da može poslužiti kao dokaz kakve činjenice koja je od značenja za pravne odnose. Dakle, u smislu ove odredbe, pod dokumentom ili ispravom podrazumijevaju se, ne samo pismena izdata od

54

nadležnog organa koja sadrže izjavu volje od značaja za pravne odnose, tj. isprave u užem smislu, već i svaki drugi predmet koji je po svom sadržaju takav da je podoban i/ili namijenjen za dokaz istinitosti neke činjenice značajne za pravne odnose. Prema stanovištu naše judikature to može biti i fabrički broj utisnut na motornom vozilu jer je podoban za dokazivanje pravno relevantne činjenice identiteta, odnosno vlasničke pripadnosti vozila, zatim registarske automobilske tablice, ulaznice na određene sportsko-zabavne manifestacije, granični kamen (kao dokaz državne granice ili granične linije između parcela i sl., v. Komentar KZJ, str. 421.). Kao ispravu, sudska praksa smatra i poruku koja je poslata putem teleksa koja obuhvata ponudu za zaključivanje određenog pravnog poslova (Presuda Okružnog suda u Beogradu, Kž. 1046/93, v. S. Vuković, 1999., str. 22.).

Ovi pojmovi se koriste u opisima krivičnih djela iz člana 154. i 155. kao izborne isprave, ali se u inkriminaciji iz člana 155. koristi i pojam isprave u širem smislu, jer se navodi i "predmet koji služi za izbor ili za glasanje o opozivu", te u članu 226. i to kao "službena ili poslovna isprava".

(24) Novac (st. 24.) je definisan kao metalno ili papirno sredstvo plaćanja koje je na osnovu zakona u opticaju u BiH ili u stranoj državi, što je istovjetno određenju ovog pojma u odredbi iz čl. 89. tač. 25. KZ RH. Termin novac spominje se u odredbama čl. 12. st. 1. tač. b), čl. 111. st. 1., u opisu krivičnih djela falsifikovanje novca, čl. 205.; pranje novca, čl. 209.; pronevjera u službi, čl. 221.; posluga u službi, čl. 223. Značajan je i kod svih imovinskih krivičnih djela ili krivičnih djela sa koristoljubivom motivacijom bez obzira u kojoj su grupi krivičnih djela, a naravno i kod imovinskih sankcija. Na isti način ovaj pojam je definisan i u entitetskom krivičnom zakonodavstvu.

(25) Pojam znaci za vrijednost (st. 25.) zapravo nije u ovoj odredbi ni definisan, već je samo navedeno da se pod tim pojmom podrazumijevaju i strani znaci za vrijednost. S obzirom da se ovaj pojam koristi kod krivičnog djela falsifikovanje znakova za vrijednost iz čl. 207. kao objekat radnje, za njegovo značenje v. komentar uz ovaj član.

(26) Pojam pokretne stvari (st. 26.) određen je tako da obuhvata pored ostalog i svaku proizvedenu ili sakupljenu (pravilnije nego "skupljenu" kako stoji u zakonu) energiju za davanje svjetlosti, toplote ili kretanja, kao i telefonske ili druge impulse. Pojam pokretne stvari je od naročito značaja kod krivičnih djela protiv imovine iz entitetskog krivičnog zakonodavstva gdje predstavlja predmet većeg broja krivičnih djela, pa o ovom pojmu treba v. komentar uz ta djela. Možda stoga ovaj pojam nije ni trebalo definisati u ovoj odredbi, jer djelo iz čl. 178. nije dovoljan razlog za to.

(27) Za pojam motornog vozila (st.27.), kako je određeno u ovoj odredbi, odlučujuće je da se radi o vozilu na motorni pogon i da se koristi kao saobraćajno sredstvo u suvozemnom ili vodenom saobraćaju. Dakle, u smislu ovog zakona, motornim vozilom se ne smatraju ona saobraćajna sredstva koja se koriste u vazdušnom saobraćaju, za razliku od entitetskih KZ i KZ BD BiH. I KZ RH pod motornim vozilom podrazumijeva i saobraćajna sredstva koja se koriste u vazdušnom saobraćaju (čl. 89. st. 28.).

55

(28) Pojam sile (st.28.) u ovoj odredbi je određen samo djelimično, jer se pri njegovom definisanju samo kaže da je sila i primjena hipnoze odnosno omamljujućih sredstava s ciljem da se neko protiv svoje volje dovede u nesvjesno stanje ili onesposobi za otpor. Sila u krivičnom pravu ima višestruki značaj i uglavnom se pod njom podrazumijeva upotreba fizičke ili druge snage prema nekom licu kako bi se od njega iznudilo neko ponašanje. Redovno se dijeli na neodoljivu ili apsolutnu (lat. vis absoluta) i odoljivu ili kompulzivnu (lat. vis compulsiva). Apsolutna sila postoji kada je njen intenzitet takav da isključuje mogućnost izbora ponašanja od strane onoga na koga se primjenjuje, kada dakle isključuje njegovu mogućnost odlučivanja. Kao takva ona je osnov negiranja radnje a time i samog krivičnog djela. Takvom silom se smatra i sila iz ove odredbe. Sila je elemenat određenog broja krivičnih djela ili njihovih kvalifiko-vanih oblika, odnosno obilježje njihove radnje izvršenja, npr. kod djela iz čl. 156., 157., 168., 197., 198., 201., itd. Odoljiva ili kompulzivna sila predstavlja prijetnju određenim zlom koje se primjenjuje i u tom smislu ona se javlja kao psihološka sila. Ovoj sili slična je prijetnja koja se od kompulzivne sile razlikuje u tome što se ovdje zlo samo stavlja u izgled, a kod sile se primjenjuje. Uz ispunjenje određenih uslova kompulzivna sila i prijetnja mogu imati karakter opasnosti koja zasniva situaciju krajnje nužde, pa u tom smislu v. komentar uz čl. 25. KZ BiH.

(29) Pod pojmom opojna droga ili narkotik (st.29.) podrazumijevaju se supstance ili materije koje imaju psihoaktivni efekat i utiču na promjene stanja svijesti, mišljenja, zapažanje, raspoloženje, itd., i koje u kontinuiranom uzimanju mogu dovesti do stanja zavisnosti i izazvati ozbiljne zdravstvene i socijalne probleme. KZ BiH daje opširnu definiciju pojma droge i naglašava da su to određene supstance koje su domaćim propisima proglašene opojnom drogom, ili supstance koje se lako mogu pretvoriti u takve supstance, ako podliježu kontroli prema međunarodnoj konvenciji koju je BiH ratifikovala. Prema svom porijeklu droge se mogu klasifikovati na prirodne i sintetičke, a Svjetska zdravstvena organizacija ih klasifikuje u četiri osnovne grupe, s obzirom na njihovo djelovanje na centralni nervni sistem: depresante, stimulanse, halucinogene i kanabis. Zloupotreba droga i kriminalitet vezan za narkotike predstavlja jedan od najozbiljnijih problema sa kojima se suočava savremeni svijet, a BiH naročito u novije vrijeme. Procjenjuje se da se godišnje u svijetu proizvede i proda droge u vrijednosti preko 350 milijardi dolara. Širenje ovog vida kriminala i pogubne posljedice uživanja narkotika, prvenstveno od strane mlade populacije, nagnale su međunarodnu zajednicu da već početkom prošlog vijeka preduzme određene mjere kojima će uspostaviti efikasniju i organizovaniju borbu protiv ilegalne proizvodnje, prometa i uživanja pojedinih narkotičkih sredstava. U tom smislu je već 1909. godine održan prvi međunarodni kongres o drogama u Šangaju, nakon čega slijedi niz međunarodnih konvencija: iz Haga 1912.; Ženeve 1925., 1931., 1936. i 1939., zatim Njujorka 1964., Beča 1971., Ženeve 1975., itd., pa sve do Konvencije UN protiv nezakonitog prometa opojnih droga i psihotropnih supstanci od 20. decembra 1988. koja predstavlja jedan od najznačajnijih međunarodnopravnih izvora koji se odnosi na suzbijanje zloupotreba droga.

56

(30) Pojam hemijsko oružje (st. 30.) je uveden Zakonom o izmjenama i dopunama KZ BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 61/04. od 29. 12. 2004.). Pod tim se podrazumijeva svaka hemikalija koja može štetno djelovati na ljude, životinje ili bilje, odnosno koja svojim djelovanjem može prouzrokovati smrt, privremenu nesposobnost ili trajna oštećenja na ljudima, životinjama ili biljkama. Pored toga, taj pojam obuhvata i svaki hemijski reagens koji se u bilo kojoj fazi u ili na bilo koji način koristi u proizvodnji neke hemikalije (prekursor), zatim municija ili naprava namijenjena izazivanju smrti ili druge štetne posljedice, te svaka oprema posebno izrađena za neposrednu upotrebu u vezi s primjenom municije ili naprave, ako takva hemikalija, reagens, municija, naprava ili oprema podliježu kontroli po međunarodnoj konvenciji koju je BiH ratifikovala ili po propisima BiH. BiH je 14. decembra 1995. godine ratifikovala Konvenciju o zabrani razvijanja, proizvodnje, gomilanja i korišćenja hemijskog oružja i o njegovom uništenju.

(31) Pod Međunarodnim krivičnim sudom (st.31.) podrazumijeva se Međunarodni krivični sud za područje bivše Jugoslavije. Kolokvijalni naziv za ovaj sud je "Haški ili Međunarodni tribunal" ili samo "Tribunal", a puni naziv ovog suda je Međunarodni krivični sud za gonjenje lica odgovornih za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava na području bivše Jugoslavije od 1991. (MKSJ), naravno uz svoj originalni naziv na engleskom jeziku sa skraćenicom - ICTY. Osnovan je Rezolucijom br. 827 Savjeta bezbjednosti 25. maja 1993. godine, kojom je usvojen i njegov Statut. Specifičnost Haškog tribunala sastoji se u tome što se radi o ad hoc sudu, nastalom izvan klasičnog koncepta suverenosti država, primjenom normi Povelje UN koje se mogu smatrati kogentnim normama međunarodnog prava. Za razliku od ovog suda, stalni Međunarodni sud je konsenzualnog karaktera i nastao je usvajanjem odgovarajuće međunarodne konvencije (Rimski statut Stalnog međunarodnog suda BiH je ratifikovala). Nadležnost Tribunala proizilazi iz ovlašćenja ustanovljenog u paragrafu 1. Rezolucije 808 (1993). Prema Statutu Tribunala (čl. 1.) stvarna nadležnost (ratione materiae) odnosi se na gonjenje lica za teške povrede međunarodnog humanitarnog prava učinjene na teritoriji bivše Jugoslavije od 1991. godine za teške povrede Ženevskih konvencija iz 1949. (čl.2.), kršenje ratnog prava i ratnih običaja (čl. 3.), genocid (čl. 4.), te zločine protiv čovječnosti (čl. 5.). Nadležnost ratione personae (lična nadležnost) obuhvata suđenje svim fizičkim licima koja su činila teške povrede međunarodnog humanitarnog prava, odnosno koja su planirala, inicirala, naredila, izvršila ili na drugi način pomogla ili učestvovala u tim radnjama (čl. 6. i 7.), čime je uspostavljeno načelo lične krivične odgovornosti za navedene zločine. Teritorijalna nadležnost (ratione loci) obuhvata navedena kršenja na prostoru bivše Jugoslavije, dok vremenska nadležnost (ratione temporis) obuhvata vrijeme od 1991. i koje nije ograničeno (čl.8.), što govori da se u tom trenutku očekivao nastavak sukoba i njegovo širenje (Kosovo, Makedonija). Haški tribunal je nadležan da istovremeno s nacionalnim sudovima progoni lica za navedene povrede (tzv., paralelna nadležnost), ali on ima prioritet u odnosu na ove sudove i može u bilo kojoj fazi postupka od njih preuzeti suđenje, dok obrnuto to nije moguće (čl. 9. - sukob nadležnosti). Pri Sudu BiH uspostavljeno je Vijeće za ratne zločine koje je otpočelo sa radom početkom 2005. godine.

57

Sudska praksa: Pojam odgovornog lica u smislu čl.35. st. 3. KZ SRBiH ne određuje rukovodeći

položaj radnika u društveno pravnom licu, već činjenica da je tom radniku povjereno ovlašćenje i dužnost kontrole raspolaganja sredstvima društveno pravnog lica. Zbog toga svojstvo odgovornog lica ima i radnik banke na poslovima dinarske i devizne likvidature jer u taj krug poslova spada i kontrola pravilnosti obračuna kamate na štedne uloge građana.

Odluka VS BiH, Kž. 18/88 od 16.6.1988.

Poslovođa ugovorne organizacije udruženog rada ima svojstvo odgovornost lica u

smislu čl. 35. st. 3. KZ SRBiH i stoga može biti izvršilac krivično djela zloupotrebe ovlašćenja u privredi iz čl. 121. KZ SRBiH.

Odluka VS BiH, Kž. 29/90 od 25.04. 1990.