03 รูปแบบฉันทลักษณ์ร้อยกรองที่ ... ·...

03รปแบบฉนทลกษณรอยกรองทไดจากการศกษาขอความในจารกจงหวดเชยงใหม *

ณฐพงษ ปญจบร * Nuttapong Punjaburi

* อาจารยประจำาภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฎเชยงใหม

Forms of Poem Found in Inscription in Chiang Mai Province

88 88

บ ท ค ด ย อ

บทความนมงเนนนำาเสนอจารกจงหวดเชยงใหมทมการใชภาษาแบบรอยกรอง โดยทำาการศกษาจากขอความทปรากฏในจารกแลวสรปออกมาเปนรปแบบฉนทลกษณ วามความสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองประเภทใด หรอมลกษณะเฉพาะตวทไมสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองใดๆ ซงจารกกลมตวอยางททำาการศกษามจำานวน 6 หลก ไดแก จารกวดศรสพรรณ (ชม.25) จารกกวดเสาหน (ชม.24) จารกสวรรณปราสาท (ชม.8) จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40) จารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) และจารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 เมอวเคราะหจารกทง 6 หลกแลว พบรปแบบฉนทลกษณอย 3 รปแบบ คอ รปแบบราย รปแบบกลอนส และรปแบบทไมสอดคลองกบฉนทลกษณใดๆ นอกจากนพบวาผประพนธจารกสวรรณปราสาท (ชม.8) และจารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40) อาจจะเปนบคคลเดยวกน เนองจากจารกทงสองมขอความในตอนตนทคลายคลงกน พบการใชฉนทลกษณแบบรายเหมอนกน และวนทสรางจารกเปนวนเดยวกน รปแบบฉนทลกษณทไดจากการศกษาจารกทง 6 หลก จะเปนประโยชนตอการศกษารปแบบฉนทลกษณทปรากฏจากขอความในจารกตอไป

ค�าส�าคญ: รอยกรอง, จารกจงหวดเชยงใหม

89 89

A b s t r a c t

This article aims to study inscriptions located in the Chiang Mai Province. All of the selected pieces were written in poem, which was then analyzed and categorized. The six inscriptions comprise of Wat Sri Suphan inscription (CM 25), inscription at the cemetery of Wat Sao Hin (CM 24), Suwan Prasat Inscription (CM 8), inscription on ivory Buddha image (CM 40), inscription in front of Wat Phra Singha (CM 12), and Wat San Sai Luang inscription (B.E.2466). The study found that they were written differently using three different poetry styles. In addition, it was also found that the poet of Suwan Prasat inscription (CM 8) and the inscription on the ivory Buddha image (CM40) might be the same person due to the same writing style at the beginning and the same date when both inscriptions were created. This can be helpful for further studies in other pieces of inscription.

Keywords: verse, Chiang Mai inscription

90 90

บทน�ารอยกรอง คอ ถอยคำาสำานวนภาษาทเรยบเรยงขนอยางมบทบญญต

หรอฉนทลกษณตามแบบทมมาแตเดม รวมถงฉนทลกษณทผแตงคดขนเองได (ชลธรา กลดอย 2517: 161-162) ถอยคำาทนำามาประกอบกน จะมขนาดมาตราเสยงสงตำา หนกเบา และสนยาว รวมทงมการกำาหนดสมผส และกำาหนดจงหวะไวอยางแนนอน (สทธา พนจภวดล 2520: 10)

ในภาคเหนอของประเทศไทยเปนพนททมวฒนธรรมเปนเอกลกษณเฉพาะตน โดยเฉพาะในดานของภาษา ในงานวรรณกรรมลายลกษณของภาคเหนอมการใชภาษาทงแบบรอยแกวและรอยกรอง สำาหรบฉนทลกษณรอยกรองทพบในภาคเหนอ ไดแก คราว โคลง กาพย คำารำา ราย (อดม รงเรองศร 2546: 27) ซงแตละประเภทตางมรปแบบและหนาทการใชงานทแตกตางกนไป

จารกเปนวรรณกรรมลายลกษณอกประเภทหนง เปนเอกสารขนตนทมความสำาคญ เนองจากเปนแหลงขอมลทางดานประวตศาสตร ศาสนา วฒนธรรม ความเชอและวถชวตของคนในยคทสรางจารกนน (กรรณการ วมลเกษม 2549: 201) การบนทกขอความลงในจารก จะตองเลอกใชคำาทมความสละสลวย ดงนนผประพนธยอมเปนผททรงความรในเรองภาษาเปนอยางด จารกในภาคเหนอสวนมากจะบนทกดวยภาษาแบบรอยแกวเพอบรรยายเรองราวเหตการณตางๆ แตอยางไรกตามยงพบวามจารกภาค

รปแบบฉนทลกษณรอยกรองทไดจากการศกษาขอความในจารกจงหวดเชยงใหม

91 91

ณ ฐ พ ง ษ ป ญ จ บ ร

เหนอบางหลกมการบนทกดวยภาษาแบบรอยกรองรวมอยดวย มการใชคำาทมเสยงสมผสกน ทำาใหเกดความสละสลวยในการใชภาษามากยงขน สำาหรบบทความนจะไดนำาเสนอจารกภาคเหนอ โดยเลอกศกษาจารกจงหวดเชยงใหมทมการใชภาษาแบบรอยกรองรวมอยดวย จารกกลมตวอยางทใชในการศกษาม 6 หลก ไดแก จารกวดศรสพรรณ (ชม.25) จารกกวดเสาหน(ชม.24) จารกสวรรณปราสาท (ชม.8) จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40) จารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) และจารกวดสนทรายหลวง พ.ศ.2466 ซงจะไดสรปเปนรปแบบฉนทลกษณทปรากฏอยในจารกแตละหลกวามลกษณะอยางไร และสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองประเภทใด หรอมลกษณะเฉพาะตวทไมสอดคลองกบฉนทลกษณใดๆ

รปแบบฉนทลกษณรอยกรองทไดจากการศกษาขอความในจารกจงหวดเชยงใหม

1. จารกวดศรสพรรณ (ชม.25)จารกวดศรสพรรณ สรางขนเมอป พ.ศ. 2052 เปนจารกทบนทกลง

บนแผนหนรปใบเสมาเปนภาษาไทย โดยใชตวอกษรฝกขามบนทกทง 2 ดาน สรางโดยพระเมองแกว กษตรยผครองอาณาจกรลานนาในสมยนน และพระราชมารดาของพระองค เนอหากลาวถงพระเมองแกวและพระราชมารดาไดอญเชญพระพทธรปมาประดษฐานในศรสพรรณอาราม เพอถวาย

92 92

เปนพระราชกศลแดพระเจาแผนดน 2 พระองค และไดนมนตมหาเถรญาณรตน วดหมนลานใหมาอยเปนสงฆนายกในศรสพรรณอารามนดวย นอกจากนยงกลาวถงการสรางพระอโบสถและการประดษฐานพระธาตในมหาเจดย

จารกหลกนปรากฏขอความทเปนการใชภาษาแบบรอยแกวและรอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในดานท 1 ในบรรทดท 1 และชวงกลางบรรทดท 6 - ชวงกลางบรรทดท 10 สวนในดานท 2 ตงแตบรรทดท 1 - ชวงทายบรรทดท 8 และบรรทดท 11 - บรรทดท 21 สวนการใชภาษาแบบรอยกรองทพบ ปรากฏในขอความในดานท 1 ตงแตทายบรรทดท 1 - ชวงกลางบรรทดท 6 และทายบรรทดท 10 - บรรทดท 13 และในดานท 2 ตงแตทายบรรทดท 8 - บรรทดท 10 ดงน

“พทธาศกตยานภาพ ปราบธรณ มหาปถว มสรมพระเปนแดน แสนมหานครเมองใหญ มากราบไหวไ(ด)ชยอนด จงมแดสมเดจบพตรพระเปนเจาเจาแผนดน นรนทรเสวยเมองพงเชยงใหม เทาวนมหาศกราชได ๑๔๒๒ ตว”

“มศรทธาอฬาราชาไสยในศาสนา ปลงพระราชอานา หอมหาอมาตย ผประกาศดวยชอวาเจาหมนหลวงจาค�ารงการ เอาพระพทธรปเจามาประดษฐาน สรางมหาวหารอนนชอศรสพรรณอาราม”

“มสมเดจมหาสามศรสทธรรมโพธเจาเปนประธาน มาผกอโบสถาคารสมา แลวราธนาสมเดจพระราชครเจาเปนประธาน”

จากขอความในจารกวดศรสพรรณขางตนสามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการสงสมผสโดยแบงออกเปน 2 รปแบบ ดงน

93 93

รปแบบท 1

OOOOOO(O)(O)(O)(O)(O)(O)(O) OOOOOO(O)(O)(O)(O)(O)(O)(O)



ตวอยางท 1

พทธาศกตยานภาพ ปราบธรณมหาปถว

มสรมพระเปนแดน แสนมหานครเมองใหญ

มากราบไหวไ(ด)ชยอนด จงมแดสมเดจบพตรพระเปนเจาเจาแผนดน

นรนทรเสวยเมองพงเชยงใหม เทาวนมหาศกราชได ๑๔๒๒ ตว

จากตวอยางของฉนทลกษณรปแบบท 1 พบวาผประพนธจารกวดศรสพรรณไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคกอนหนาใหไปสมผสกบกบคำาแรกหรอคำาถดๆ ไปของวรรคถดไป โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน พบวาแตละวรรคมจำานวน 6 คำาขนไป รปแบบฉนทลกษณทปรากฏ เมอเทยบกบฉนทลกษณรอยกรอง พบวามลกษณะตรงกบราย


OOOO(O)(O)(O)(O) OOOOO(O)(O)(O)(O)(O)(O)

OOOO(O)(O)(O)(O) OOOOO(O)(O)(O)(O)(O)(O)

94 94


ในศาสนา ปลงพระราชอานา

หอมหาอมาตย ผประกาศดวยชอ


วาเจาหมนหลวงจาคำารงการ เอาพระพทธรปเจามาประดษฐาน

สรางมหาวหารอนน ชอศรสพรรณอาราม

จากตวอยางของฉนทลกษณรปแบบท 2 พบวาผประพนธขอความในจารกวดศรสพรรณไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคแรก ใหไปสมผสคำาสดทายของวรรคทสองและสมผสกบคำาทสามหรอหาของวรรคทสาม และคำาสดทายของวรรคทสามไปสมผสกบคำาทสองหรอสามของวรรคทส โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน ซงฉนทลกษณรปแบบนไมสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองใดๆ

จากการวเคราะหจารกวดศรสพรรณพบวามรปแบบฉนทลกษณรอยกรองปรากฏอย 2 รปแบบ ในจารกดานท 1 พบรปแบบฉนทลกษณ รอยกรองทง 2 รปแบบ รปแบบท 1 ปรากฏในทายบรรทดท 1 จนถงชวงกลางบรรทดท 6 หลงจากนนมขอความทเปนรอยแกวคนอย และปรากฏ รปแบบท 2 ในทายบรรทดท 10 จนถงบรรทดท 13 สวนในจารกดานท 2 พบฉนทลกษณรอยกรองเพยง 1 รปแบบ คอ รปแบบท 2 ในชวงทายบรรทดท 8 จนถงบรรทดท 10 สวนขอความในบรรทดอนๆ เปนรปแบบรอยแกว

2. จารกกวดเสาหน (ชม.24)จารกกวดเสาหน ไมปรากฏนามผสรางและปทสราง เปนจารกท

บนทกขอความลงบนแผนหนทรายสเทาเปนภาษาไทย โดยใชตวอกษร ฝกขามในการบนทกทง 2 ดาน เนอหาเปนการกลาวถงการถวายขาพระ

95 95

ทนา ขาวเปลอกและโค ไวใหแกศาสนสถาน โดยมการสาปแชงผทกระทำาการยงเกยวกบทดนและทรพยสนในทางทไมถกตองวาขอใหตกนรกอเวจ ในตอนทายมการกลาวถงชอผทเปนพยานรบรดวย

จารกหลกน มขอความขาดหายในบรรทดท 1-2 เนองจากจารกชำารด สวนขอความทสมบรณปรากฏการใชภาษาทงแบบรอยแกวและ รอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในดานท 1 ตงแตบรรทดท 19 (ชวงกลางบรรทด) - บรรทดท 22 และในดานท 2 ทงหมด สวนการใชภาษาแบบ รอยกรองทพบ ปรากฏในจารกดานท 1 ตงแตบรรทดท 3 - บรรทดท 19 (ชวงตนบรรทด) ดงน

“…..(ต)รา ญสบเสมา หอไดซาวคร(ว) (นา) สองรอย 50 ขาว แลทงตววว เผอไดชมชว ทงหลวแลเชา ใหเปนน�าอนน�ารอน แลดบรรเทา คนใดมาเกลา บาปรายหนกหนา คนใดมากวน แลลวนเสมา ตายลงเปงจา จงตองอเวจ ออกมาเปนเผด รปรายแสนทว ดจยกขณ ยงเพรล�าตาล คนใดแลไว หอไดต�านาน ดวยใจเชยงคราน บกลวบกวน เจานนขนธรรม จกพลนบรบวน บม แผผวน แกทานสกยาม จกเหนพระเจา ท......(ตาม) แทบเทาพระเมตไตย ค�าก(ตาน)ไว จงใหเปนพระไจ ร�าเพงเหนไกล (ช)วหนาชวหลง ดราทงหลาย หญงชาย(จก)หวง ฟงค�ากฝง (หอตง)เส(มา) หนศลาบาท ประเปนตรา จงหมนอยาคลา ตอหาพนป”

จากขอความในจารกกวดเสาหนขางตน พบวามการใชสมผสอยางเปนระเบยบ โดยสามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการใชสมผส ไดดงน

96 96

O O O O O O O O

O O O O O O O O

O O O O O O O O

O O O O O O O O

O O O O O O O O

O O O O O O O O


คนใดมากวน แลลวนเสมา

ตายลงเปงจา จงตองอเวจ

ออกมาเปนเผด รปรายแสนทว

ดจยกขณ ยงเพรลำาตาล

คนใดแลไว หอไดตำานาน

ดวยใจเชยงคราน บกลวบกวน

เจานนขนธรรม จกพลนบรบวน

บมแผผวน แกทานสกยาม


คำาก(ตาน)ไว จงใหเปนพระไจ

รำาเพงเหนไกล (ช)วหนาชวหลง

97 97

ดราทงหลาย หญงชาย(จก)หวง

ฟงคำากฝง (หอตง)เส(มา)

หนศลาบาท ประ(...)เปนตรา

จงหมนอยาคลา ตอหาพนป

จากตวอยางขางตน พบวาผประพนธขอความในจารกกวดเสาหน มการใชสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคท 1 ไปสมผสกบคำาท 2 ของวรรคท 2 และคำาสดทายของวรรคท 2 จะสมผสกบคำาสดทายของวรรคท 3 สวนคำาสดทายของวรรคท 4 ไปสมผสกบคำาสดทายของวรรคท 2 ในบทตอไปหรอทเรยกวาสมผสระหวางบท โดยกำาหนดใหแตละวรรคใชคำาจำานวน 4 คำาเปนหลก แตในบางวรรคอาจจะเพมเปน 5-6 คำา การสงสมผสเชนน มลกษณะคลายกบฉนทลกษณของกลอนส

จารกกวดเสาหนนบไดวาเปนจารกทมการสงสมผส การใชจำานวนคำาและการแบงวรรคอยางเปนระเบยบสมำาเสมอกน จงกลาวไดวาผประพนธขอความในจารกกวดเสาหนนเปนผทมความสามารถและเชยวชาญทางดานวรรณศลปเปนอยางด เนองจากจารกกวดเสาหนเปนจารกทไมปรากฏปทสราง จงไมสามารถกำาหนดอายทแนนอนของจารกได แตจากขอมลการสนนษฐานทปรากฏในหนงสอ “ประชมจารกลานนา เลม 4: จารกใน พพธภณฑฯ เชยงใหม” ไดกลาววาจารกหลกนไดปรากฏชอบคคลผหนงทมตำาแหนง “หมนดามพรา” ซงในตำานานพนเมองเชยงใหม และชนกาลมาลปกรณ ไดปรากฏชอตำาแหนงนในชวง พ.ศ. 2001-2026 เทานน (ฮนส เพนธ 2543: 62) ดงนนการสรางจารกกวดเสาหน จงนาจะสรางขนในชวง พ.ศ.2001-2026 และเปนหลกฐานยนยนวาการประพนธขอความรอยกรองดวยรปแบบกลอนสไดเกดขนมาตงแตสมยนนแลว

98 98

3. จารกสวรรณปราสาท (ชม.8)จารกสวรรณปราสาทสรางขนเมอป พ.ศ. 2347 เปนจารกทบนทก

ขอความลงบนแผนไมสกเปนภาษาไทยและภาษาบาล ดานท 1 บนทกดวยตวอกษรฝกขาม สวนดานท 2 บนทกดวยตวอกษรธรรมลานนา ไมปรากฏชอผสราง เนอหาเปนการกลาวถงพระบรมราชาธบดศรสรยวงศฯ หรอพระเจากาวละ เจาผครองนครเชยงใหม องคท 1 พรอมดวยพระอครราชเทวและพระโอรสไดมพระบญชาใหชางทงหลายไดสรางปราสาทแลวตกแตงดวยทองคำาและวาดลวดลายจตรกรรมประดบ นอกจากนยงไดสรางพระพทธรป และไดอญเชญพระบรมสารรกธาตทตงอย ในเมององครฏฐะหรอเมองจอมทองมาประดษฐานในเมองเชยงใหมดวย

จารกหลกนปรากฏขอความทเปนการใชภาษาแบบรอยแกวและ รอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในดานท 1 ตงแตบรรทดท 1 - บรรทดท 4 บรรทดท 18 (ครงบรรทดหลง) - บรรทดท 24 และในดานท 2 ทงหมด สวนการใชภาษาแบบรอยกรองทพบ ปรากฏในขอความในดานท 1 ตงแตบรรทดท 4 - บรรทดท 18 ดงน

“เทวดาสถตในสงหเตโชราศ มวฒมาณฉายาอนวเศษ เหตนนสมเดจเสฐาบรมบพตราธราชเจา ตนชอพระบ(ร)มราชาธบดศรสรยวงศ องคสรศกดสมญา มหาขตตยราช ชาตราชยศาคต เจาขนธเสมาพงตราเชยงใหม ตนไดตามราชธรรม กบทงราชโอรสสาบตร อตมสเนหา และอคคราชเทวตนเคาแกโอโรธาชคน มญาณยทธ วสทธศรทธาใส ในพทธศาสนามากนก มกใครหอรงเรองในศาสนาหาพนป ปนดอบนดาลปราสาท อวยโอดสมบตพรดตน สมเดจพระองคตรองตรส อรรถธรรมด มพระหฤทยบอมในอนบ�าเพญทานาทสจรตกรรมดยง จงใหชางทงหลายสรางแปลง แตงปราสาทแลวใส สวรรณค�าแสงใสจตรกรรม กระท�าลายดอกอนบวรมวล”

99 99

จากขอความในจารกสวรรณปราสาทขางตน สามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการสงสมผสไดดงน

OOOOOOOO(O)(O)(O)(O) OOOOOOOO(O)(O)(O)(O)




มญาณยทธ วสทธศรทธาใส

ในพทธศาสนามากนก มกใครหอรงเรองในศาสนาหาพนป


มพระหฤทยบอมในอนบำาเพญทานาทสจรตกรรมดยง จงใหชางทงหลายสรางแปลง

แตงปราสาทแลวใสสวรรณคำาแสงใสจตรกรรม กระท�าลายดอกอนบวรมวล

จากตวอยางขางตน พบวาผ ประพนธขอความในจารกสวรรณปราสาทไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคกอนหนาใหไปสมผสกบคำาแรกหรอคำาทสองของวรรคถดไป โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน พบวามตงแตวรรคละ 4 คำาขนไป รปแบบฉนทลกษณทปรากฏในจารกสวรรณปราสาท เมอเทยบกบฉนทลกษณรอยกรอง พบวามลกษณะตรงกบราย

4. จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40)จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง สรางขนเมอป พ.ศ. 2347 เปน

จารกทบนทกขอความลงบนแผนไมรปใบเสมาเปนภาษาไทยและภาษาบาล โดยใชตวอกษรฝกขามและอกษรธรรมลานนาในการบนทก เนอหา

100 100

กลาวถงพระบรมราชาธบดศรสรยวงศฯ หรอพระเจากาวละ เจาผครองนครเชยงใหม องคท 1 พรอมดวยพระโอรสและพระอครราชเทว มศรทธาในพระศาสนา สรางพระพทธรปจากงาชาง โดยใหพระมหาวงศไดสลกงาชางเปนรปพระพทธรปจำานวน 289 พระองค เพอใหเปนทบชาแกคนและเทวดาทงหลาย

จารกหลกนปรากฏขอความทเปนการใชภาษาแบบรอยแกวและ รอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในดานท 1 ในบรรทดท 1-5 (ครงบรรทดหนา) และดานท 2 ตงแตบรรทดท 3 (ครงบรรทดหลง) - บรรทดท 19 สวนการใชภาษาแบบรอยกรอง ปรากฏในจารกดานท 1 ตงแตบรรทดท 5-25 และในตอนตนของดานท 2 ตงแตบรรทดท 1-3 ดงน

“เทวดาสถตในสงหเตโชราศ มวฒมาณฉายาอนวเศษ เหตนนสมเดจเสฐาบรมบพตรา ราชาธราชเจา ตนชอพระบรมราชาธบด ศรสรยวงองคอนทสรศกด สมญามหาขตตยราช ชาตราชยสวรรค เจาขนฑเสมาพงตราเชยงใหม ตนไดตามราชธรรม กบทงพระโอรสาบตร อตมสเนหา แลอคคราชเทว ตนเปนเคาแกโอโรธาชตน มญาณยทธ วสทธศรทธาใส ในพทธศาสนามากนก มกใครใหรงเรองในศาสนา 5000 ป บญกบนดาลปราสาทอวยโอด ดวยวรสมบตพรศแหงตน สมเดจพระองคตรองตรส อรรถธรรมด มพระหฤทยอนบอม ในอนพ�าเพงทานาทสจรตกรรมดยง จงมพระราชจนดาปรารภรอ ตอมหานาคราชพลายสาร ตวเกดมาค�าชสมภาร มมรณากาลมวยมาง กกลบกลายถายชาตลวดละยงทนตาทงคงอนงาม ดงหวราชรถประเสรฐ พระรา(ช)..ค�า ซ�าบงเกดศรทธาใส ในคณศาส(ด)าโดยมาก จงร�าเพงเถงพระมหาวงศ องคตน(ส)ถตยงอรญา(วาส) (ต)นฉลาดดวยเลขากรรมขาพนมเมตตาธรรม กระท�ายงทนตาทงค ใหดวยรปพระสพพญ(ญ)ม 289 พระองค แลใสสวรรณาค�าแดง แสงดวยมณแกวแวน ใสแทนกง

101 101

ดวยฉตรค�า 1 ตางภายบนไว เพอใหเปนทไหวแลบชา แกนรานรเทพา ตราบศาสนา 5000 ป เพอใหรกษาฐตหมนยนยาวนานดหล”

จากขอความในจารกพระพทธรปสลกบนงาชางขางตน สามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการใชสมผส ไดดงน




มญาณยทธ วสทธศรทธาใส

ในพทธศาสนามากนก มกใครใหรงเรองในศาสนา 5000 ป


จงรำาเพงเถงพระมหาวงศ องคตน(ส)ถตยงอรญา(วาส)

(ต)นฉลาดดวยเลขากรรมขาพนมเมตตาธรรม กระท�ายงทนตาทงค


แลใสสวรรณาคำาแดง แสงดวยมณแกวแวน

ใสแทนกงดวยฉตรคำา 1 ตางภายบนไว เพอใหเปนทไหวแลบชา

แกนรานรเทพา ตราบศาสนา 5000 ป

จากตวอยางขางตน พบวาผประพนธขอความในจารกพระพทธรปสลกบนงาชาง ไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคกอนหนาใหไปสมผสกบคำาแรกหรอคำาทสองของวรรคถดไป โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน พบวามตงแตวรรคละ 4 คำาขนไป รปแบบ

102 102

ฉนทลกษณทปรากฏ เมอเทยบกบฉนทลกษณรอยกรอง พบวามลกษณะตรงกบราย

5. จารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12)จารกหนาอโบสถวดพระสงหสรางขนเมอป พ.ศ. 2354 เปนจารกท

บนทกขอความลงบนแผนหนสแดงเปนภาษาไทย โดยใชตวอกษรฝกขามในการบนทกทง 2 ดาน สรางโดยพระเจากาวละ เจาผครองนครเชยงใหม องคท 1 เนอหาไดกลาวถงเมอวนพธ ขน 15 คำา เดอน 6 เหนอ จลศกราช 1173 สมเดจเสฏฐาบรมบพตร พระมหาธรรมกราชาธราช (พระเจากาวละ) พรอมดวยพระมหาอปราชานรนทา เจาราชบตร-ราชนดดา พระอครมเหสและบรรดาเสนาอำามาตย ไดนมนตสมเดจพระสงฆราชมาเปนประธานในการสรางพระอโบสถ ประดบลวดลายสวยงามตามแบบโบราณใหเหมอนในสมยของบรพกษตรย คอ พระเจาแสนเมองมาและพระเมองแกว และไดกลาวถงการบรจาคเงนคาวสดในการประดบตกแตงพระอโบสถดวย

จารกหลกนปรากฏขอความทเปนการใชภาษาแบบรอยแกวและรอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในดานท 1 ในบรรทดท 1 - บรรทดท 4 (ครงบรรทดหนา) บรรทดท 17 (ทายบรรทด) - บรรทดท 19 และดานท 2 ทงหมด สวนการใชภาษาแบบรอยกรองทพบ ปรากฏในขอความตงแตบรรทดท 4 (ครงบรรทดหลง) - บรรทดท 17 ของจารกดานท 1 ดงน

“เทวดาปรากฏในกรกฏราศ มวฒมาณฉายาดวเศษ เหตนนสมเดจเสฏฐาบรมบพตร พระมหาธรรมกราชาธราชเจาตนบญใหญ ตนเสวยเมองเชยงใหมทนเปนเคา ถดนนพระมหาอปราชา นรนทา ตนเปนวรกนษฐา แลเจาราชบตราราชนดดา อครมเหส โอโรธา มหาเสนาในนอก ผ ใหญผ นอยทงหลายช ตน พรอมราชมโนค�าหฤเยศ แลยนดปตดวยพทธศาสนาเจา ใน(ลกข)มหา อารามาราชสณฐานสงหหลวงมากนก มกใครหอกวางขวางมนคงรงเรองไปภายหนา จงไดนมนตนา ภายในหมายมราชครเจา พระ

103 103

สงฆราชสมเดจเปนเคา สกโยมเจาชตนกระท�าสรางแปลงยงมหาอโบสถคารหลวงหลงนแลปราสาทค�า กระท�าเลขมตกรรม ดวย สวรรณกาญจนค�าแดงแสงงาม ตามแตโบราณพระราชกษตรา เชนทาวแสนเมองมา พระเมองรตนาเจาหากสรางแตง ไวเปนทกระท�าอปสม(บ)ทกรรมแลอโบสถกรรม”

จากขอความในจารกหนาอโบสถวดพระสงหขางตน สามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการใชสมผส โดยแบงออกเปน 2 รปแบบ ดงน




เทวดาปรากฏในกรกฏราศ มวฒมาณฉายาดวเศษ เหตนนสมเดจเสฏฐาบรมบพตร


พระมหาธรรมกราชาธราชเจาตนบญใหญ ตนเสวยเมองเชยงใหมทนเปนเคา


ใน(ลกข)มหาอารามาราชสณฐานสงหหลวงมากนก มกใครหอกวางขวางมนคงรงเรอง

ไปภายหนา

จากตวอยางของฉนทลกษณรปแบบท 1 พบวาผประพนธขอความในจารกหนาอโบสถวดพระสงหไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคกอนหนาใหไปสมผสกบคำาแรกหรอคำาถดๆ ไปของวรรคถดไป โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน รปแบบฉนทลกษณทปรากฏ เมอเทยบกบฉนทลกษณรอยกรอง พบวามลกษณะตรงกบราย

104 104



OOOOOOOO(O)(O)(O)(O)


แลเจาราชบตราราชนดดา อครมเหสโอโรธา

มหาเสนาในนอก


ภายในหมายมราชครเจา พระสงฆราชสมเดจเปนเคา

สกโยมเจาชตนกระทำาสรางแปลงยงมหาอโบสถคารหลวงหลงนแลปราสาทคำา


ตามแตโบราณพระราชกษตรา เชนทาวแสนเมองมา

พระเมองรตนาเจาหากสรางแตง

จากตวอยางของฉนทลกษณรปแบบท 2 พบวาผประพนธขอความในจารกหนาอโบสถวดพระสงหไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคแรก ใหไปสมผสกบคำาสดทายของวรรคทสองและสมผสกบคำาทสามหรอสของวรรคทสาม โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน ซงฉนทลกษณรปแบบนไมสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองใดๆ การสงสมผสขอความทปรากฏในจารกหนาอโบสถวดพระสงห เปนการใชรปแบบฉนทลกษณแบบท 1 และ 2 สลบกนไป

105 105

6. จารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466จารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 สรางขนเมอป พ.ศ. 2466 เปน

จารกทบนทกขอความภาษาไทยลงบนแผนทองเหลองตดในกรอบไมจำานวน 1 ดาน บนทกดวยตวอกษรธรรมลานนาและอกษรไทย เนอหากลาวถงเจาอาวาสวดสนทรายหลวงนามวา พระญาณ เปนประธานในการปฏสงขรณถาวรวตถตางๆ ในวดสนทรายหลวง เชน กำาแพง ประต แทนแกว พระพทธรป เปนตน

จารกหลกนปรากฏขอความทเปนการใชภาษาแบบรอยแกวและ รอยกรอง แบบรอยแกวปรากฏอยในบรรทดท 1 - ทายบรรทดท 9 กลางบรรทดท 11 - ทายบรรทดท 14 และตนบรรทดท 17 - บรรทดท 50 สวนการใชภาษาแบบรอยกรองทพบ ปรากฏในขอความในทายบรรทดท 9 - กลางบรรทด 11 และทายบรรทด 14 - ตนบรรทดท 17 ดงน

“เหตถกโบราณสงขยา ตามพทธศาสนาสงเกต เหตเอาเขาบวกคมสมกน กเตมหาพนพระวรรษาบเศษ เหตนนหมายมปฐมมหา มลศรทธาทงหลาย ทงสองฝายคณา”

“กมเอกฉนท สามคคพรอมกนทดแมน มฉนทะแกวนฉนทา มศรทธาปตชนปสา ไดปฏสงขารา รสนาสงขรณขนใหม ยงก�าแพงรอบไควสงหรปา ปญจจตรานบเปนตรา ม 90 วาแหงอาราม”

จากขอความในจารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 ขางตน สามารถเขยนเปนรปแบบฉนทลกษณการสงสมผสไดดงน

OOOOO(O)(O)(O)(O) OOOOO(O)(O)(O)(O)



106 106


เหตถกโบราณสงขยา ตามพทธศาสนาสงเกต

เหตเอาเขาบวกคมสมกน กเตมหาพนพระวรรษาบเศษ

เหตนนหมายมปฐมมหา มลศรทธาทงหลาย

ทงสองฝายคณนา


กมเอกฉนท สามคคพรอมกนทดแมน

มฉนทะแกวนฉนทา มศรทธาปตชนปสา

ไดปฏสงขารา รสนาสงขรณขนใหม

ยงกำาแพงรอบไควสงหรปา ปญจจตรานบเปนตรา

ม 90 วาแหงอาราม

จากตวอยางขางตน พบวาผประพนธขอความในจารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 ไดใชวธการสงสมผสระหวางคำาสดทายของวรรคกอนหนาใหไปสมผสกบคำาแรก หรอคำาท 2 ไปจนถงคำาท 6 ของวรรคถดไป โดยในแตละวรรคไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน พบวามตงแตวรรคละ 5 คำาขนไป รปแบบฉนทลกษณทปรากฏเมอเทยบกบฉนทลกษณรอยกรอง พบวามลกษณะตรงกบราย

สรปจากการศกษาจารกจงหวดเชยงใหมทง 6 หลก พบรปแบบ

ฉนทลกษณรอยกรองอย 3 รปแบบ คอ รปแบบราย รปแบบกลอนส และรปแบบทไมสอดคลองกบฉนทลกษณใดๆ

107 107

รปแบบรายพบในจารกวดศรสพรรณ (ชม.25) จารกสวรรณปราสาท(ชม.8) จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40) จารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) และจารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 กลาวคอในแตละวรรค ไมมการจำากดจำานวนคำาทแนนอน มการสรางสมผส โดยใหคำาสดทายของวรรคหนาสมผสกบคำาใดคำาหนงในวรรคถดไป เมอเปรยบเทยบกบบทประพนธรอยกรองเรองอนๆ ของลานนาทใชรปแบบราย กพบวามความคลายคลงกน ดงตวอยางตอไปน

“ในเมอเพนตกเดอนชปใหม คจกหวผมใสมาลา คจกนงสนกาสาใสสองมวณณ คจกเสยดลานฅ�าแลทดดอกไม ปกปนไวจงโขง คจกไพถงดวยชายหนมหนอย หอเขาองออยชมสงวน เชนแล”

(เวสสนดรชาดก ฉบบไมไผแจเรยวแดง)

รปแบบกลอนสพบในจารกกวดเสาหนเพยงหลกเดยว มลกษณะเหมอนกบฉนทลกษณกลอนสในคำาประพนธเรองอนๆ ดงตวอยางตอไปน

จกกรดจกกราย จกยายจกยอง

ไมเมนไมมอง ไมหมองไมหมาง

งามเนองามนม งามยมงามยาง

ดควดคาง ดปรางดปรง

(ศรวบลกตต ของ หลวงศรปรชา)

รปแบบทไมสอดคลองกบฉนทลกษณใดๆ พบในจารกวดศรสพรรณ(ชม.25) และจารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) เมอวเคราะหแลวพบวา ลกษณะของฉนทลกษณของจารกทงสองมความคลายคลงกบราย โดยมความแตกตางเพยงเลกนอย กลาวคอ คำาสดทายของวรรคแรกจะสงสมผสกบคำาสดทายของวรรคถดไป ซงหากเปนราย คำาสดทายของวรรคแรก จะสงสมผสกบคำาแรกหรอคำาถดไปของวรรคถดไป แตจะตองไมสมผสกบ

108 108

คำาสดทาย เปนเชนนไปเรอยๆ อกประการหนง พบวาจารกสวรรณปราสาท (ชม.8) จารกพระพทธรป

สลกบนงาชาง (ชม.40) และจารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) มขอความในตอนขนตนทคลายคลงกน ดงน

“เทวดาสถตในสงหเตโชราศ มวฒมาณฉายาอนวเศษ เหตนนสมเดจเสฐาบรมบพตราธราชเจา ตนชอพระบ(ร)มราชาธบดศรสรยวงศ องคสรศกดสมญา มหาขตตยราช ชาตราชยศาคต เจาขนธเสมาพงตราเชยงใหม ตนไดตามราชธรรม กบทงพระโอรสาบตร อตมสเนหา แลอคคราชเทว ตนเปนเคาแกโอโรธาชตน มญาณยทธ วสทธศรทธาใส ในพทธศาสนามากนก มกใครใหรงเรองในศาสนา 5000 ป บญกบนดาลปราสาทอวยโอด ดวยวรสมบตพรศแหงตน สมเดจพระองคตรองตรส อรรถธรรมด มพระหฤทยอนบอม ในอนพำาเพงทานาทสจรตกรรมดยง”

(จารกสวรรณปราสาท ชม.8)

“เทวดาสถตในสงหเตโชราศ มวฒมาณฉายาอนวเศษ เหตนนสมเดจเสฐาบรมบพตรา ราชาธราชเจา ตนชอพระบรมราชาธบด ศรสรยวงองคอนทสรศกด สมญามหาขตตยราช ชาตราชยสวรรค เจาขนฑเสมาพงตราเชยงใหม ตนไดตามราชธรรม กบทงพระโอรสาบตร อตมสเนหา แลอคคราชเทว ตนเปนเคาแกโอโรธาชตน มญาณยทธ วสทธศรทธาใส ในพทธศาสนามากนก มกใครใหรงเรองในศาสนา 5000 ป บญกบนดาลปราสาทอวยโอด ดวยวรสมบตพรศแหงตน สมเดจพระองคตรองตรส อรรถธรรมด มพระหฤทยอนบอม ในอนพำาเพงทานาทสจรตกรรมดยง

(จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง ชม.40)

109 109

“เทวดาปรากฏในกรกฏราศ มวฒมาณฉายาดวเศษ เหตนนสมเดจเสฏฐาบรมบพตร พระมหาธรรมกราชาธราชเจาตนบญใหญ ตนเสวยเมองเชยงใหมทนเปนเคา ถดนนพระมหาอปราชา นรนทา ตนเปนวรกนษฐา แลเจาราชบตราราชนดดา อครมเหสโอโรธา มหาเสนาในนอก ผใหญผนอยทงหลายชตน พรอมราชมโนคำาหฤเยศ แลยนดปตดวยพทธศาสนาเจา”

(จารกหนาอโบสถวดพระสงห ชม.12)

จากขอความขางตนพบวาจารกสวรรณปราสาท (ชม.8) และจารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40) มการใชคำาขนตนทคลายคลงกนมาก และหากพจารณาวนทสรางจารกแลวพบวาจารกทงสองสรางขนในวนเดยวกนคอ “ศกราชได ๑๑๖๖ ตว ในปกาบไจ ไดมาฆมาสปรณม กไดไทยภาษาวาเดอน ๕ เพง เมงวน ๕ ไทยกดไจ ในนกษตรฤกษตวชอมาฆ เทวดาสถตในสงหเตโชราศ” ตรงกบจลศกราช ๑๑๖๖ ปกาบไจ ขน ๑๕ คำา เดอน ๕ เหนอ วนพฤหสบด หรอตรงกบวนท ๑๔ กมภาพนธ พ.ศ. ๒๓๔๗ นนเอง สวนจารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12) กยงมขอความทคลายคลงกนอกดวย นอกจากนจารกทง 3 หลกมการใชรปแบบฉนทลกษณแบบรายเหมอนกนทงหมด จงสนนษฐานวาผประพนธจารกทง 3 หลกน อาจจะเปนบคคลเดยวกน

จารกจงหวดเชยงใหมทง 6 หลกทผเขยนไดนำามาเสนอในบทความน เปนเพยงสวนหนงของการศกษารปแบบฉนทลกษณรอยกรองทไดจากการศกษาขอความในจารก เพอสรปเปนรปแบบฉนทลกษณทปรากฏอยในจารกแตละหลกวามลกษณะอยางไร และสอดคลองกบฉนทลกษณรอยกรองประเภทใด เพอนำาไปสการวเคราะหตอยอดเพอพฒนาความรดานวรรณศลปทไดจากจารกตอไป

110 110

รปท 1 จารกวดศรสพรรณ (ชม.25)(ทมา : http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=16441)

รปท 2 จารกกวดเสาหน (ชม.24)(ทมา : http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=15624)

111 111

รปท 3 จารกสวรรณปราสาท (ชม.8)(ทมา : http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_image_detail.php?id=2157)

รปท 4 จารกพระพทธรปสลกบนงาชาง (ชม.40)(ทมา : http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=15941)

112 112

รปท 5 จารกหนาอโบสถวดพระสงห (ชม.12)(ทมา : http://www.sac.or.th/databases/inscriptions/inscribe_detail.php?id=14419)

รปท 6 จารกวดสนทรายหลวง พ.ศ. 2466 (ทมา : ประชมจารกลานนา เลม 4: จารกในพพธภณฑฯ เชยงใหม)

113 113

บรรณานกรม

กรรณการ วมลเกษม, 2549. ภาษาไทยถนเหนอ. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

__________, 2527. อกษรฝกขามทพบในศลาจารกภาคเหนอ. กรงเทพฯ: คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

คณะกรรมการชำาระประวตศาสตรไทย กรมศลปากร, 2551. จารกลานนาภาค 2 เลม 1-2 : จารกจงหวดเชยงใหมล�าปาง ล�าพน และแมฮองสอน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

ชลธชา กลดอย, 2517. การใชภาษา. กรงเทพฯ: เคลดไทย.

สทธา พนจภวดล, 2520. ความรทวไปทางวรรณกรรมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ดวงกมล.

หลวงศรปรชา (เซง), 2552. ศรวบลกตต. นนทบร: สำานกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

อดม รงเรองศร, 2546. วรรณกรรมลานนา. เชยงใหม: ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

__________, 2545. เวสสนดรชาดก ฉบบไมไผแจเรยวแดง. เชยงใหม: โรงพมพมงเมอง.

ฮนส เพนธ, 2543. ประชมจารกลานนา เลม 4: จารกในพพธภณฑฯ เชยงใหม. เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม.

114 114

03 รูปแบบฉันทลักษณ์ร้อยกรองที่ ... ·...

Documents