ETNOLOGICZNA INTERPRETACJA I ANALOGIE ETNOGRAFICZNE W POSTPOWANIU BADAWCZYM ARCHEOLOGII I PRAHISTORII

Uwagi krytyczno-polemiczne

. . .aby sobie dokadnie uwiadomi i oceni wasne postpowanie badawcze, chociaby na pozr jak najbardziej specyficzne, trzeba je umie mocno zwiza z caoksztatem tendencji przejawiajcych si w tym samym czasie w innych dziedzinach wied z y ...

(M. Bloch. Pochwala historii, Warszawa 1962, s. 43)

K IL K A U W AG W STPNYCH

O znaczeniu analogii etnograficznych w badaniach prahistorycznych pisano ju niejednokrotnie, wskazujc na niebezpieczestwa wynikajce z mechanicznego przenoszenia danych etnograficznych pochodzcych z rnych okresw i subiektywnie przez poszczeglnych badaczy wybieranych krgw kulturowych. Nie sformuowano jednak do tej pory konkretnych zasad korzystania z tych analogii, jak rwnie nie podjto na szersz skal prby opracowania teoretycznych zaoe, na jakich powinno si opiera w tym zakresie wspdziaanie badawcze midzy prahistori a etnologi.

Dosy powszechny, chocia z reguy publicznie nie wypowiadany jest pogld, i wszelkie problemy teoretyczno-metodoogiczne mog by przedmiotem odrbnej refleksji odbywajcej si poza waciw dziaalnoci warsztatow , a codzienna praktyka badawcza nastawiona jest gwnie na poszukiwanie najbardziej uytecznych i zarazem uniwersalnych wskazwek metodycznych. W zwizku z tym wyania si pytanie, czy obecnie mamy ju moliwoci opracowania oglnych zasad wykorzystywania analogii etnograficznych w prahistorii? Jeeli nie, to w jakiej mierze mamy prawo odwoywa si do ustale wspczesnej etnologii?

Na sformuowane wyej pytanie czytelnik nie znajdzie jednoznacznej odpowiedzi w niniejszym artykule. Brak w nim rwnie konkretnych wskazwek metodycznych. Autorom przywiecaa jedynie myl zainicjowania nowej fali dyskusji, ktra mogaby przynie efekty w postaci wikszej samowiedzy na temat wsppracy etnologii i prahistorii oraz moliwoci uzasadnionego stosowania metody analogii. O tym, i dyskusja taka jest niezbdna, przekonalimy si sami ledzc dotychczasow literatur archeologiczn, w ktrej obok nurtu sceptycyzmu co do moliwoci takiej wsppracy, egzystuje czsto bezrefleksyjny nurt etnograficznej komparatystyki . Przedstawiciele pierwszego odgradzaj si od dorobku nauk etnologicznych zraeni schematyzmem dotychczasowych ustale1, reprezentanci drugiego nurtu nie czyni natomiast nic, aby udoskonali swoje sposoby postpowania i nie d do przeksztacenia ich z dowolnej gry w analogie, w konkretn metod wnioskowania.

Wydaje si, i w tak potrzebnej dyskusji nie moe zabrakn nie tylko etnologw, ale i metodologw nauk historycznych, ktrzy czuwa bd nad logik proponowanych rozwiza i wskazywa jednoczenie na niebezpieczestwa nieliczenia si z oglnie przyjtymi reguami wnioskowania. Na temat wykorzystywania analogii etnograficznych w archeologii i prahistorii wypowiedzia si ostatnio D. L. Ciark w swoim niewtpliwie wanym dla rozwoju wspczesnej archeologii dziele pt. Analytical Archaeology. Stanowisko zajte przez Clarkea w sprawie zasad czerpania przez wspczesn archeologi z dorobku etnologii, jakkolwiek miejscami dyskusyjne, jest pod kilkoma przynajmniej wzgldami znamienne i godne podkrelenia2. Trudno byoby z uwagi na konieczno zachowania zwizoci wypowiedzi zaj stanowisko wobec wszystkich poruszanych przez Clarkea problemw. Bardziej trafne i zarazem praktyczne wydao si wskazanie na moliwoci interpretacyjne, jakie stwarzaj wnioskowania przez analogie etnograficzne w zakresie kultury techni- czo-uytkowej (rekonstrukcja systemw gospodarczo-spoecznych) oraz symbolicznej (kidtw i wierze) wraz z uwypukleniem typowych bdw popenionych w toku takiej procedury.

Do truizmw naley ju dzisiaj stwierdzenie, i etnolog zajmujcy si badaniem tzw. spoeczestw opnionych w rozwoju powienien zna fakty historyczne i umie z nich korzysta w prowadzonej przez siebie analizie. Poniewa s one formuowane przez aparatur pojciow odkrywajcych je nauk (m. in. archeologii i historii), dlatego te musi on zapozna si ze stosowanymi przez wspomniane dyscypliny metodami badawczymi, aby prowadzone przez niego studia etnohistoryczne day podane efekty. Bwnie prahistorykowi nieobce powinny by metody i wyniki bada dyscyplin pokrewnych, do dorobku ktrych zmuszony jest si odwoywa przy prbach

1 Tak postaw reprezentuje np. ostatnio B. G ediga, ladami religii Prasowian, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1976, s. 23 - 24.

8 W yd. pierwsze: Londyn 1968, drugie: tame 1971. Zob. take obszerne omwienie tej pracy: S. T a b a czy sk i i E. P leszc zy sk a , O teoretycznych podstawach archeologii (Prezentacja i prba analizy pogldw D. L. ClarJcea). Arch. Polski, t. 19, 1974, s. 76 - 85.

rekonstrukcji procesw historycznych. Jeeli jednak przyjmujemy, i przedstawiciele rnych dyscyplin naukowych mog i powinni w sposb komplementarny wyjania zjawiska z rozwoju spoeczestw pradziejowych nie zakadamy jednoczenie tego, by hodowa formule o penej integracji nauk, ktra w dobie postpujcej specjalizacji musi brzmie naiwnie. W przypadku dwch szczeglnie interesujcych nas dyscyplin (etnologii i prahistorii) oglny cel bada pozostaje jeden, a caa trudno polega na zrozumieniu istotnych rnic w przedmiocie studiw, ich specyfice i w odmiennych w zwizku z tym metodach postpowania badawczego.

Podejmujc prb rekonstrukcji procesw kulturowo-historycznych w pradziejach pamita musimy o tym, i przez cay okres swoich dziejw czowiek jako jednostka dziedziczy zawsze okrelone cechy fizyczne (tzn. podlega jednakowym prawom biologicznym), przyswaja sobie okrelony jzyk i wrasta w zorganizowan w okrelony sposb spoeczno, pozostajc tym samym na przeciciu si zbiorw zjawisk: kulturowych, spoecznych, jzykowych i biologicznych3. Zbiory te wyznaczaj nam dyscypliny (etnologia, lingwistyka, antropologia fizyczna, ekologia), bez ktrych pomocy nie sposb si obej. Rodzi si zatem problem ksztatu i formy takiej kooperacji4.

Spostrzeenia na temat wykorzystywania analogii etnograficznych w prahistorii mona by uzna za banalne, gdyby nie nastpujca okoliczno. Ot ostatnio moemy zaobserwowa znaczny i intensywny rozwj wsppracy prahistorii z szeregiem dyscyplin przyrodniczych, (np. antropologi, palyno- logi, archeozoologi itp.) przy jednoczesnym odwracaniu si od tradycyjnych zwizkw ze studiami etnologicznymi. Podwaane zaczynaj by rwnie, na skutek rozwoju metodologii i oglnej wiedzy o kulturze, dotychczasowe zasady wsppracy archeologii i etnologii.

Jest rzecz oczywist, i w miar nieuniknionego obecnie postpu specjalizacji wzajemne porozumienie obu dyscyplin bdzie niewtpliwie trudniejsze, dy jednak naley do przezwycienia impasu, aby mc wsplnymi siami podj si analizy takich problemw, jak charakter stosunkw zachodzcych midzy etnograficznymi odpowiednikami kultury materialnej objtej obserwacj archeologiczn a miejscem i funkcj tego segmentu kultury w caoksztacie ycia spoeczestw pierwotnych5. Realizacj tego rodzaju niewtpliwie susznych zamierze badawczych utrudnia fakt, i etnologowie bardzo rzadko badaj kultur materialn w sposb odpowiadajcy wymogom stawianym przez tak sformuowany program bada.

Perspektywy penej realizacji wsppracy midzy archeologi a etnologi s jeszcze w dalszym cigu odlege. Jednake w chwili obecnej dy musimy

3 D. L. Ciark, op. cit., 1971, s. 385.4 Zdecydowana wikszo badaczy zdaje sobie obecnie spraw z faktu, i nie jest

moliwe uprawianie prahistorii jedynie na podstawie rde archeologicznych. Zob.S. T a b a czy sk i, Kultura. Znaczenie, pojcia i problemy interpretacyjne w badaniach archeologicznych, Areh. Polski, t. 16, 1971, s. 29, przyp. 35.

6 D. L. Ciark, op. cit.

do moliwie wszechstronnego opracowania zasad wykorzystywania analogii etnograficznych, ktre w ujciu K. C. Changa s podstawowym aparatem teoretycznym, przy pomocy ktrego archeolog korzysta z dorobku etnograficznego 6.

Zwrmy obecnie uwag na dominujce dotychczas w polskiej literaturze archeologicznej tendencje odwoywania si do analogii etnograficznych. W ich rozwoju wyrni moemy kilka wanych momentw. I tak po okresie fascynacji materiaami etnologicznymi, widocznej zwaszcza w latach midzywojennych, nastpuje powolny spadek zainteresowa dorobkiem etnologii. Jednoczenie dyskusja koncentrowa si zaczyna wok zagadnie etnicznej klasyfikacji rde archeologicznych. Na tym odcinku dy si do wypracowania waciwych metod postpowania badawczego, jak rwnie wypracowania zaoe metodycznych7.

Obok tego nurtu w dalszym cigu ywe s jednak tradycje wsplnoty etnografii i archeologii, szczeglnie w odniesieniu do rekonstrukcji kultury i dziejw Sowian8.

Rozwj polskiej szkoy archeologicznej w zakresie doskonalenia i wypracowania nowych metod badawczych, odwoywanie si w coraz to wikszym stopniu do dorobku nauk przyrodniczych, posugiwanie si na szersz skal metodami statystycznymi wszystko to sprawio, i luki wypeniane dawniej materiaem etnologicznym zaczto zastpowa wynikami szerokopaszczyzno- wych analiz uzyskanych bezporednio w trakcie bada materiau rdowego. W tym samym okresie nie nastpi jednak istotny postp w zakresie wykorzystywania danych etnologicznych. Ta dziedzina wsppracy interdyscyplinarnej zacza wyranie zostawa w tyle za uzyskujcym coraz to powaniejsze rezultaty wspdziaaniem badawczym archeologw z przedstawicielami dyscyplin przyrodniczych. Sygnalizowany wyej niedorozwj wsppracy etnologii i prahistorii z jednej strony zosta spowodowany powolnym rozchodzeniem si tradycyjnie wsppracujcych w Polsce dyscyplin9, z drugiej rosnc i uzasadnion fal krytyki odnonie do wykorzystywania analogii etnograficznych w badaniach prahistorycznych10.

8 K . C. Chang, Major Aspect of the Interrelationship of Archaeology and Ethnology, Current Anthropology, vol. 8, 1967, s. 229.

7 Zob. zwaszcza artyku W . H ensla , Zagadnienie etnicznej klasyfikacji rde archeologicznych, w: W . H ensel, Archeologia i prahistoria, WrocawWarszawa Krakw Gdask 1971, s. 465 - 491. Tam take bogata literatura.

8 Zob. np. uwagi na temat metodycznych zaoe interdyscyplinarnej wsppracy w zakresie bada nad pochodzeniem Sowian zawarte u W . H ensla , Etnogeneza Sowian niektre problemy, S. Ant. t. 20, 1973, s. 1 - 14.

* O takiej wsppracy pisali m.in. A. N asz, Etnograficzne aspekty bada archeologicznych w Polsce, Archeologia, t. 3, 1949, s. 28 - 44 i 413 - 415 oraz W . H ensel, Z dziedziny metodyki bada kultury materialnej Prasowian, w: W . H ensel, Archeologia i prahistoria, op. cit., s. 492 - 508.

10 Charakterystyczna jest m.in. wypowied K . Jadewskiego, pochodzca z 1957 r., w ktrej skrytykowa niemerytoryczne i przypadkowe wykorzystywanie analogii etno-

Mimo wielu susznie formuowanych zastrzee archeolodzy w swojej praktyce badawczej w dalszym cigu odwouj si do analogii etnograficznych, prbujc za ich pomoc objania i zinterpretowa materiay rdowe odnoszce si przede wszystkim do zakresu stosunkw spoecznych i kultury duchowej. Najczciej jednak ograniczaj si do zestawiania dowolnie dobranych analogii etnograficznych, ktre maj peni funkcj konfirmacji hipotez lub stanowi barwn ilustracj oywiajc martwe rda archeologiczne11.

Rwnie i w zagranicznej literaturze archeologicznej pojawiy si gosy krytyczne kwestionujce zasady dotychczasowej wsppracy archeologw z etnografami, jak rwnie wypowiedzi, w ktrych prbowano formuowa konkretne zasady korzystania z analogii etnograficznych12. Podstawa krytyczna, cho w peni zrozumiaa na obecnym etapie rozwoju archeologii, powinna jednak doprowadzi nas nie tyle do zarzucenia moliwoci wsppracy z etnologi na tym polu, ile do wypracowania nowych zasad korzystania z analogii jako pomocniczego narzdzia umoliwiajcego uprawianie prawdziwej prahistorii. Obok wic gosw sceptykw, pojawiaj si take gosy umiarkowanych, krytycznych optymistw, ktrzy jak u nas np. J. Kowalczyk13, postuluj otwarcie opracowanie tego rodzaju zasad. Jak maj one wyglda na ten temat nie mona jeszcze znale informacji w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Jedno nie ulega wtpliwoci, i nie mog to by zasady jednolite, nie ma bowiem jednej metody analogii etnograficznych i takiej rzecz jasna, bygraficznych. Zob. K . Jadew ski, Analogie etnograficzne w praktyce archeologicznej, w: Pierwsza Sesja Archeologiczna IH K M P A N , Warszawa Wrocaw 1957, s. 161 - 162.

11 Powoywanie na analogie cieszyo si najwikszym powodzeniem wrd badaczy zajmujcych si analiz obrzdkw pogrzebowych. Zob. np. T. M alinow ski, Obrzdek pogrzebowy ludnoci kultury uyckiej w Polsce, Prz. Archeol. t. 14, 1962, s. 5 - 135, oraz tene, Obrzdek pogrzebowy ludnoci kultury pomorskiej, WrocawWarszawa Krakw cz. I, 1969. Mimo daleko idcej akceptacji metody analogii etnograficznych Malinowski da wyraz swemu sceptycyzmowi co do moliwoci wypowiadania si na tematy wyobrae religijnych spoeczestw pradziejowych w art.: W sprawie obrzdku pogrzebowego ludnoci kultury uyckiej w Polsce, Fontes Arch. Posn. t. 20, 1969, (wyd. 1970), s. 317.

12 Zob. np. L, S. Leshnik , Archaeological Interpretation of Burials in the Light of Central Indian Ethnography, Zeitschrift fiir Ethnologie, Bd. 92, 1967, H . 1, s. 23 - 32; F. de Laguna, The Story of a Tlingit Community: A Problem in the, Relationship between Archaeological, Ethnological and Historical Methods, Bulletin of Smithsonian Institution. Bureau of American Ethnology, vol. 172, 1960, Washington; E. R. Service, Archaeological Theory and Ethnological Fact, w: E. R. Service, Cultural Evolutionism. Theory in Practice, New York 1971, s. 137 - 149; M. R. K le in d ien st, P. J. W a tso n , Action Archaeology: The Archaeological Inventory of a Living Community, Anthropology Tomorrow vol. 5, 1956, s. 75 - 78; I. Sellnow , Grundprinzipien einer Periodisierung der Urgeschichte. Ein Beitrag auf Orundlage eines ethnographischen Materials, Berlin 1961; zob. take dyskusja nad art. K . C. Changa, op. cit., w: Current Anthropology, vol. 8, 1967, nr 3.

13 J. K o w a lczy k , Zagadnienie przeobrae kulturowych w neolicie, w: Na granicach archeologii, Acta Archaeologica Lodziensia t. 17, 1968, s. 82 - 84 oraz tene, rdo- znawcza problematyka archeologii, w: Z bada nad neolitem i wczesn epok brzu w Mao- polsce, Prace Komisji Archeologicznej Oddzia PAN, Krakw Nr. 12, Wrocaw W arszawaKrakwGdask 1973, s. 14 - 18.

nie moe. W zalenoci od problematyki badawczej, jej specyfiki, charakteru stawianych sobie pyta metody te musz by odmienne.

Silnie zakorzenione przekonanie o skutecznoci wnioskowania za pomoc analogii etnograficznych w archeologii jest nie tylko spucizn tradycji i dawnego zblienia si obu dyscyplin, ale wydaje si rwnie by powodowane powszechnoci i skutecznoci stosowania tej metody na gruncie czysto archeologicznym w odniesieniu do materiaw uzyskiwanych w trakcie bada wykopaliskowych (midzykulturowe lub wewntrzkulturowe analogie archeologiczne). Ale i tu czyhaj na nieostronych badaczy niebezpieczestwa, gdy stosunkowo atwo jest posuy si najpierw analogi celem naprowadzenia do sformuowania okrelonej hipotezy, aby nastpnie tak sformuowan hipotez uzasadnia wykorzystan ju uprzednio analogi14.

POZIOMY W SPPRACY PRAHISTORII I ETNOLOGII

Ugruntowujc si cech wspczesnej prahistorii jest coraz wyraniejsze denie do objcia badaniami wszystkich dziedzin ycia zbiorowoci ludzkiej, ktrej kulturowymi pozostaociami stay si dostrzegalne przez archeologa zmiany rodowiskowe i artefakty. Cel tych usiowa jest cakowicie jednoznaczny. Chodzi przecie o to, aby wyj poza krg formalnych analiz taksonomicznych, ktre z celu samego w sobie powinny sta si drog wiodc do rekonstrukcji procesu kulturowo-historycznego spoeczestw pradziejowych. Mona wic rzec, i szczeble postpowania naukowego prahistorii i etnologii staj si podobne, przebiegajc zblionymi sekwencjami i prowadzc w istocie w tym samym kierunku. Jeli z jednej strony przyjmiemy schemat zaproponowany przez W. Hensla odnonie do prahistorii, a z drugiej propozycj C. Levi-Straus- sa w kwestii trjstopniowego przechodzenia do uoglnie w ramach etnologii 15, to wwczas okae si, i wsppraca obu tych dyscyplin powinna przebiega na trzech rnych poziomach.

Poziom pierwszy reprezentowany jest przez idiograficzn archeologi wydobywajc, opisujc, systematyzujc, okrelajc funkcj i chronologi zabytkw oraz ich wzajemne relacje czasoprzestrzenne. Tern u wykopaliskowemu etapowi pozyskiwania danych rdowych odpowiada stadium etnograficznych bada terenowych, ktrych zadaniem jest zebranie w toku bezporedniego kontaktu z yw spoecznoci materiaw przydatnych do dalszych studiw.

Etap kolejny, to domena prahistorii i etnologii, na ktrym na podstawie przetworzonych danych archeologicznych i etnograficznych oraz waciwych dla kadej z tych dyscyplin teorii, dochodzi si do analizy konkretnej martwej

14 A. P au b ick a , Pozytywistyczne oraz instrumentalistyczne ujcia tzw. kultur archeologicznych, Studia Metodologiczne, t. 12, 1974, s. 102 - 104.

16 W . H ensel, Zakres i zadania archeologii, SI. Ant. t. 20, 1973, s. 131 - 135; C. Lv i-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970, s. 453 - 455.

czy ywej kultury. Prahistoryk na podstawie dokumentacji rekonstruuje obraz kultury i spoeczestwa pradziejowego oraz bada jego zmienno. Etnolog zajmuje si mechanizmami funkcjonowania i strukturami poszczeglnych systemw kulturowych w ramach rozpatrywanych jednostek spoecznych oraz bada te zjawiska na moliwie najszerszym tle porwnawczym.

Wreszcie zamykaj ten schemat: z jednej strony powszechna historia kultury stanowica ukoronowanie wysikw archeologw i prahistorykw, koncentrujca si na wykrywaniu praw rozwoju kulturowego ludzkoci w pradziejach, z drugiej strony antropologia kulturowa zajmujca si najbardziej oglnymi uniwersalnymi zasadami funkcjonowania, budowy i przeobrae kultury, wypracowujca teoretyczne podstawy nauki o czowieku i jego kulturowej egzystencji. Na tym szczeblu nie ma ju podziau na studia nad spoecznociami ywymi i martwymi kulturami, a jest tylko, lub powinno by, denie do wszechstronnego ukazania zasad funkcjonowania ludzkiej kultury w jej czasoprzestrzennej zbienoci i rozbienoci. Na tym etapie wypracowuje si zazwyczaj teorie, ktrych zastosowanie moe by przydatne zarwno dla analiz etnologicznych, jak i prahistorycznych, gdy mwi nam one po prostuo tym, jakie zachodziy reguy korelacji midzy faktami kulturowymi orazo tym, jak dziaaj mechanizmy rozwoju kulturowego w okrelonych sytuacjach spoecznych i ekologicznych. Zadaniem prahistoryka i etnologa jest podanie tych teorii zabiegom adaptacyjnym w celu przystosowania ich do analizy swych wasnych problemw redniego zasigu. T i tylko t drog suy one mog jako uyteczne narzdzia badawcze. W toku naukowej praxis mog one ulec zweryfikowaniu, a co za tym nastpuje przyczyni si na zasadzie sprzenia zwrotnego do dalszego rozwoju oglnej wiedzy antropologicznej o czowieku i tworzonym przez niego rodowisku kulturowym.

Wsppraca prahistorii i etnologii w zakresie wykorzystania analogii etnograficznych i towarzyszcych im teorii przebiega na kadym z tych trzech poziomw w nieco odmienny sposb i obejmuje odrbne grupy problemw. Na specyfik tych poszczeglnych grup analogii susznie zwrci uwag A. Prinke16. Ot rozwijajc dalej te trafne spostrzeenia mona stwierdzi, i poszczeglne

16 Zob. A. Prinke, Moliwoci porwnawczego stosowania danych etnograficznych w archeologii, Etnografia Polska, t. 17, 1973, s. 41 - 66. aowa naley, i artyku ten przeznaczony w zasadzie dla archeologw, opublikowany zosta na amach pisma etnograficznego, co si rzeczy osabio jego oddziaywanie w rodowisku prahistorykw. Zawarte tam tezy koncentruj si na zasadnoci stosowania metody analogii, problemach weryfikacji, specyfice interpretacji analogii w zalenoci od rekonstruowanego dziau kultury oraz na roli danych etnograficznych w analizie pojedynczych zjawisk kulturowych, rozwizywaniu poszczeglnych problemw i tworzeniu teorii prahistorycznych. Uwagi i refleksje Prinkego oparte zostay na analizie materiau odnoszcego si do sytuacji w badaniach archeologicznych za granic. Niemniej wysunite wnioski odnosi si mog z powodzeniem take do archeologii polskiej. Tezy te zostay omwione znacznie szerzej w nie publikowanej pracy magisterskiej pt.: Moliwoci porwnawczego stosowania danych etnograficznych w archeologii, Pozna 1971 (mps), za ktrej udostpnienie autorzy skadaj wyrazy podzikowania.

sposoby stosowania analogii etnograficznych s odzwierciedleniem przedstawionych wyej punktw stycznych midzy badaniami prahistorycznymi a etnologicznymi.

Na pierwszym etapie wsppracy wykorzystanie analogii dotyczy gwnie faktw jednostkowych ze sfery materialno-technologicznej (narzdzia, konstrukcje, wykonawstwo, funkcje obiektw). Materia etngraficzny umoliwia wic w tym przypadku interpretacj artefaktw. Odmienn rol speniaj analogie na kolejnym etapie analiz prahistorycznych i etnologicznych. Su one tam zazwyczaj W charakterze przesanek w toku formuowania uoglnie redniego zasigu. Wykorzystanie analogii obejmuje wic zazwyczaj procedur przyswajania na grunt prahistorii niektrych etnologicznych koncepcji na temat kultury i spoeczestwa. Su one formuowaniu ram interpretacyjnych dla poszczeglnych zespow artefaktw, uatwiajc rekonstrukcj badanej kultury (archeologicznej). Przykadem moe tu by (nadmierna) popularno etnologicznej teorii totemizmu, ustroju plemiennego, systemu podziau pracy midzy grupy rwienicze i pciowe i wiele innych. W trakcie adaptacji tych koncepcji zwiksza si gwatownie niebezpieczestwo bdu i zafaszowa, wynikajcych z ignorowania podstawowych zasad stosowania analogii etnograficznych.

Bardziej pozytywne rezultaty uzyska jednak mona w zakresie wsppracy na najwyszym szczeblu . Ten etap docieka zblia ku sobie w najwikszym stopniu prahistorykw i etnologw ze wzgldu na wsplnot zainteresowa takimi oglnymi problemami, jak teoria rozwoju spoecznego,periodyzacja, rekonstrukcja zachowa w pewnych kluczowych sytuacjach spoecznych i gospodarczych, zagadnienia zmiany kulturowej, dyfuzji i innowacji itp. Ale i na tym pitrze czyhaj na badaczy rnorakie niebezpieczestwa w postaci np. bezrefleksyjnego akceptowania ewolucjonistycznych zaoe i koncepcji naszych yjcych przodkw 17, czy te schematyczne stosowanie paraleli- zacji kultur pradziejowych oraz wspczesnych. Tymczasem chodzioby tu0 innego rodzaju wspprac i wymian dowiadcze.

Za najbardziej poznawczo podne w studiach prowadzonych przez prahistorykw wydaje si wykorzystanie oglnej wiedzy o czowieku i jego kulturze, ktra umoliwiaaby wypracowanie teoretycznych zaoe okrelajcych charakter, typy oraz rodzaje prawidowoci kulturowego rozwoju w pradziejach. Na tym szczeblu antropologicznej wsppracy komplementamo prahistorii1 etnologii wydaje si najwiksza. Pierwsza dostarcza bogatego materiau do historii kultury pradziejw oraz rekonstruuje przebieg etnicznych procesw, druga natomiast dostarcza modeli regu ycia spoecznego, koncepcji' religijnych, wzorw zachowa, bez ktrych trudno byoby zinterpretowa martwe zabytki przeszoci. Materia archeologiczny zostaje ponadto wykorzystany do konstrukcji rnego rodzaju modeli i schematw teoretycznych, z kolei

17 E. R. Servioe, Our Contemporary Ancestors: Extant Stages and Extinct Ages, w: E. R. Service, Archaeological Theory... s. 151 - 157.

za antropologiczne teorie su pomoc w ustalaniu sekwencji rozwojowych, spoeczestw pradziejowych18.

Wsppraca midzy etnologi a prahistori wyglda na gruncie praktyki nieco odmiennie od wizji zarysowanej powyej. W rzeczywistoci spotykamy si bowiem z postpujcym rozchodzeniem si zainteresowa, rosnc rozbienoci problematyki i ucieczk od wsplnych inicjatyw badawczych. Jeli bowiem pierwszych bardziej interesuje wspczesny prd przemian i rola tradycji w procesie ksztatowania si dzisiejszego oblicza kultury poszczeglnych krajw i etnosw, to drugich nurtuj gwnie problemy funkcjonowania kultur w pradziejach. Natomiast potencjalnie wsplne paszczyzny badawcze, takie jak etnogeneza, periodyzacja dziejw kultury, teoria rozwoju spoecznego, kulturotwrcza rola rodowiska przyrodniczego, nie ciesz si dotychczas zbyt wielkim zainteresowaniem.

W konsekwencji prahistoria w znacznie wikszej mierze skonna jest wykorzystywa materia etnograficzny i teoretyczny dorobek etnologii, anieli czyni to przedstawiciele tej ostatniej specjalnoci, z rzadka tylko sigajc do rde archeologicznych i ustale prahistorykw. Wrd konsekwencji tej sytuacji natrafiamy na zbyt czste niemetodyczne wykorzystywanie danych etnograficznych, siganie do przypadkowych rde, uleganie wpywom dawno przebrzmiaych koncepcji itp. Czy sytuacja w zakresie tej wsppracy moe ulec zmianie i w jakim stopniu, na to obecnie nie sposb odpowiedzie. Jednake wydaje si, i pogldy niektrych badaczy postulujcych mniej lub bardziej otwarcie konieczno przeorientowania etnologii zgodnie z potrzebami bada prahistorycznych s czyst utopi zabarwion dyscyplinarnym partykularyzmem. Z konstatacji, i dla prahistorii etnologia jest nauk pomocnicz, bynajmniej nie wynika fakt, i dyscyplina ta z punktu widzenia oglnej klasyfikacji nauk spoecznych i humanistycznych peni powinna przede wszystkim rol suebn na rzecz prahistorii, dostarczajc jej niezbdnych danych porwnawczych i interpretacji. Etnologia rozwija si zgodnie ze swymi prawami i celami badawczymi, stanowicymi efekt oddziaywania zmieniajcego si przedmiotu bada, a wic otaczajcego czowieka rodowiska kulturowego. Jest wprawdzie faktem, i w przeszoci wsppraca i blisko obu tych dyscyplin byy znacznie wiksze, jednake etap ten nalea do okresu, w ktrym zarwno przedmiot poznania, jak i metody studiw, nie byy jeszcze cile sprecyzowane19. Powolna specjalizacja i doskonalenie warsztatu naukowego pogbiy

18 Program taki realizuj w duym stopniu tzw. neoewolucjonici. Zob. np. D. R i- beiro, The Culture-Historical Configurations of the American People, Current Anthropology! vol. 11, 1970, no. 4 - 5 , s. 403 -434 ; tene, The Civilizational Process: Stages of Sociocultural Evolution, Washington 1968; L. A . W h ite , The Evolution of Culture. The Development of Civilization to the Fall of Rome, New YorkToronto London 1959. Omwienie zaoe teoretycznych przedstawicieli pierwszej fazy rozwojowej tego kierunku zob. A . P osern -Z ieli sk i, Odrodzenie ewolucjonizmu. Podstawowe problemy i zaoenie teoretyczne anglosaskiego neoewolucjonizmu, Etnografia Polska, t. 15, 1971, s. 103 - 136.

19 Z. Sokolew icz, Szkoy i kierunki w etnografii polskiej (do 1939 r.), w: Historia

granice kompetencji, nie likwidujc wszake wymiany myli i dowiadcze. Powrt zatem do sytuacji sprzed lat nie jest obecnie moliwy. Jednake w ramach studiw etnologicznych cz badaczy bdzie wykorzystywaa materia zebrany w okresach wczeniejszych, a dotyczcy tzw. kultur tradycyjnych . Dociekania te potrzebne s nie tylko dla ponownych prb rekonstrukcji obrazu kultur z niedalekiej przeszoci z ich przedakulturacyjnego okresu rozwoju, ale suy mog studiom weryfikacyjnym, teoretycznym i porwnawczym. W tym zakresie dokonuje si co pewien czas powanych przewartociowa dawnych schematw i koncepcji, przedstawiajc ponownie klasyczny ju dzi materia dotyczcy np. szamanizmu, totemizmu czy klasyfikacji systemw pokrewiestwa w nowym wietle20. Jednoczenie poznanie wspczesnych procesw zmiany kulturowej, umoliwi zastosowanie wypracowanych w toku tych bada teorii do reinterpretacji dawniej zbieranego materiau, ktry stanowi przecie potencjalny arsena danych porwnawczych rwnie dla prahisto- ryka.

Wynika z tego wniosek, i rozwj bada etnologicznych, cho odmienny od oczekiwa prahistorii, moe okaza si take poyteczny dla docieka nad pradziejami. Po drugie za prahistoryk nie moe si ogranicza wycznie do mechanicznego wyszukiwania czysto formalnych podobiestw, gdy jeli ju zamierza wykorzysta dane etnograficzne, to powinien to czyni w taki sposb, aby ich interpretacja stosowana w procesie wyjaniania elementw kultury martwej bya zgodna ze wspczesnym stanem wiedzy i teorii kultury wypracowanej przez etnologw. W tym zakresie przydatna moe si okaza nie tylko gbsza znajomo stanu dyskusji w naukach antropologicznych, ale i konsultacje ze specjalistami.

FA K T ETNOGRAFICZNY I JEGO INTERPRETACJA

Liczne bdy w wykorzystywaniu dorobku etnologii oraz sceptycyzm codo dalszych moliwoci interdyscyplinarnej wsppracy z prahistori wynikaj nie tyle ze specyfiki obu tych dyscyplin, ile ze sposobu ich kooperacji. Wykorzystanie dorobku etnologicznego przebiega gwnie w ten sposb, i prahistoryk siga do faktw kulturowych zebranych przez etnografa, lub, co czstsze, po prostu do takich faktw, ktre tylko z tej racji, i pochodz ze spoeczestw stanowicych potencjalny przedmiot bada etnologa, traktowane s jako fakty etnograficzne, choby zebrane byy przez przypadkowych obserwatorw. W rezultacie tak zebrany materia porwnawczy jest czsto niereprezentatywny, znieksztacony lub fragmentaryczny, a wic nieprzydatny do proce-

Etnografii Polskiej, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1973, s. 154 - 160; A. P osern -Zielisk i, Ksztatowanie si etnografii polskiej jako samodzielnej dyscypliny naukowej (do 1939 r.) tame, s. 105.

20 Zob. np. C. L vi-S trau ss, Totemizm, Warszawa 1968; M. E liad e, Shamanism. Archaic Techniques of Ecstasy, New York 1964; H. R. H . Prince P eter o f Greece and D enm ark, A Study of Polyandry, The Hague 1963.

dury interpretacji kultur pradziejowych. adne powoywanie si na fakt, e w spoecznoci X jej czonkowie w okrelonych sytuacjach zachowuj si w sposb Z , nie moe by uprawomocnion form wykorzystania analogii czy dorobku etnologii w analizie prahistorycznej. Dopiero bowiem wykorzystanie interpretacji etnologicznej wybranej serii przykadw moe rzuci pewne wiato na analizowany problem.

Przecie etnologia jest obecnie nauk, rozwoju przeksztacia si w nomotetyczn dyscyplin antropologiczn, posugujc si wzorami, strukturami, modelami, konfiguracjami, skadajcymi si na zesp biecych teorii antropologicznych. Nie jest zatem form kolekcjonerstwa izolowanych faktw kulturowych rozszerzon o ich mniej lub bardziej cisy opis. Mona nawet rzec, i poza teoriami nie istniej w zasadzie adne fakty etnograficzne. S one bowiem dla badacza wane tylko o tyle, o ile wyjaniane s przez jaki system teoretyczny. Na ten aspekt wspczesnych bada etnologicznych zwrci ju uwag C. Lvi-Strauss21 i trudno byoby t konstatacj lekceway. Ma ona take wane znaczenie i dla naszych rozwaa, gdy mwi nam, e bdem jest ignorowanie teorii etnologicznych, a siganie tylko do samych faktw . W rzeczywistoci bowiem, cho bymy cakiem wiadomie odcinali si od tej teoretycznej otoczki faktu i tak przejmiemy j bezwiednie na grunt prahistorii, tyle tylko, e w znieksztaconej postaci i czsto bez zrozumienia jej istoty. Zasada stosowania. metody analogii etnograficznych polega wanie na tym, i poszukujemy serii analogii zbienych pod pewnymi wzgldami z analizowanymi faktami archeologicznymi, aby na tej porwnawczej podstawie wykorzystywa nie tyle same fakty etnograficzne, co zwizan z nimi teori etnologiczn dla interpretacji prahistorycznej.

Wydaje si te w zwizku z tym, i najwiksz zalet etnologii z punktu widzenia prahistoryka nie jest wcale to, i dysponuje ona, jak si niektrym wydaje, nieskoczon iloci faktw kulturowych, stanowicych potencjalny magazyn analogii, ale przede wszystkim to, i dysponuje ona rnego rodzaju teoriami kultury, jej rozwoju, zmiany, funkcjonowania, struktury itp. Te teorie kultury wyjaniaj nam fakty etnograficzne, a ich interpretacja i ich kontekst eksplikacyjny pomagaj nam przy formuowaniu hipotetycznych wyjanie poszczeglnych problemw archeologii i prahistorii. Std te samo stosowanie tzw. czystych analogii nie jest i nie moe by w najmniejszej mierze przejawem wsppracy etnologii i prahistorii czy te sposobem wykorzystania dorobku etnologicznego. Wyniki analiz bd bowiem zaleay od tego, w jaki sposb dobierzemy analogie, od ich wartoci na gruncie etnologii oraz od stopnia znajomoci ich teoretycznej interpretacji i to zgodnej ze wspczesnym stanem wiedzy.

Warto take zauway, i moliwo zwikszenia czy wzbogacenia iloci analogii etnograficznych, ktre byyby zbierane z myl o ich pniejszym wykorzystaniu dla celw prahistorycznych co czasami si postuluje jest

21 C. L vi-S trau ss, Antropologia strukturalna..., s. 77.

ttra z fazv sweco idioerafLezneffo

4 Slavia Antiqua, t. XXIV

niewielka. Przyczyn jest przede wszystkim gwatowny prd zmian kulturowych, ktry ogarn najbardziej nawet dotd izolowane regiony Nowej Gwinei czy Amazonii. W sumie coraz trudniej znale spoeczno, ktra kontynuowaaby tradycyjny model ycia odpowiadajcy w potocznych opiniach poziomowi rozwoju spoecznoci pradziejowych. Ta sytuacja powinna sta si take bodcem do wikszego zainteresowania prahistorykw teoretycznym dorobkiem nauk antropologicznych, w tym etnologii, dziki ktremu te rda, ktre do nas dotrway z X IX w. i z czasw wczeniejszych, zyskuj now wymow.

W tym wietle sprzeczno midzy archeologiczn kultur martw a etnograficzn kultur yw 22 rysuje si nieco odmiennie. Jeli bowiem pra- historyk zmuszony jest coraz czciej odwoywa si do materiau etnograficznego pochodzcego z okresw wczeniejszych, anieli wspczesny etap bada, to czy dane te zasuguj nadal na opini, i reprezentuj one ywe kultury? W rzeczywistoci obejmuj one fakty z przeszoci, czsto takich grup lub kultur, ktre pod wpywem impaktu cywilizacji wymazane zostay cakowicie z kulturowej i etnicznej mapy wspczesnego wiata. Ich weryfikacja na gruncie konfrontacji z yw spoecznoci jest zatem obecnie rwnie niemoliwa, gdy materia, ktrym dysponujemy, ma walor typowego rda etnohistorycznego. Do tego trzeba doda, i rda te, przywoywane czsto przez prahistorykw na poparcie tworzonych hipotez, zbierane byy nader czsto bez zastosowania regu pracy terenowej i prawide naukowych. Opis poszczeglnych faktw zawiera rwnie w rzeczy samej nie tylko czyst informacj, ale i zawart w niej implicite lub explicite interpretacj, obcion wczesnym filozoficznym wiatopogldem i panujcymi w okresie zbierania tych materiaw antropologicznymi koncepcjami. Takie fakty , jeli s przejmowane bezkrytycznie jako analogie etnograficzne, staj si realn przeszkod na drodze do wyjanienia procesu kulturowego w pradziejach, gdy utwierdzaj faszywe pogldy, na ktrych kolejn weryfikacj trzeba czeka zwykle dosy dugo. Przywoywana zatem na pomoc etnograficzna kultura ywa okazuje si wic w duej mierze martw kultur etnohistoryczn, tworzc rwnie wycinek nie istniejcej ju dzi rzeczywistoci spoeczno-kulturowej.

Konstatacja ta prowadzi nas do problemu wstpnej weryfikacji rde etnograficznych majcych potencjalnie suy jako analogie w toku docieka prahistorycznych. Chodzioby tu oczywicie o waciwy dobr i selekcj danych, co pozwolioby wyeliminowa te przypadki, ktre z punktu widzenia etnograficznej krytyki rde nie kwalifikuj si jako materia pomocniczy dla wnioskowa przez analogi. Jest rzecz oczywist, i na tym wstpnym etapie postpowania bezporednia wsppraca z kompetentnymi etnologami jest ab

22 Na charakter tych sprzecznoci zwracali m. in. uwag K . G od ow sk i, Uwagio niektrych zagadnieniach interpretacji irdel archeologicznych, Pr. i Mat. MAE, Seria Archeologiczna nr. 8, 1962, s. 79 - 99; S. T a b a czy sk i, O aktualnych problemach badawczych warsztatuprahistoryka, Arch. Polski t. 9, 1964, s. 235 i n.; J. K . K o zo w sk i, Model postpowania badawczego w archeologii, Historyka, t. 5, 1975, s. 25 - 46; K . G o d o - w sk i, W sprawie modelu postpowania badawczego w archeologii, tame t. 6 ,1976 ,8 .73- 78.

solutnie niezbdna. Tymczasem praktyka badawcza nie potwierdza tego do oczywistego postulatu. Czerpie si wic obficie z rnego rodzaju podejrzanych rde etnograficznych, a w przypadku krytyki wskazuje si po prostu na niewaciw weryfikacj wykorzystanych analogii, obciajc tym zarzutem etnologi, jako nauk dostarczajc niepewnych lub wrcz niewaciwie dobranych danych. Rozumowanie takie przerzuca niejako ciar odpowiedzialnoci za bdy wnioskowania na barki etnologii. Zadajmy sobie jednak pytanie, czy jest to zawsze sprawa weryfikacji rde etnograficznych, jeli nie przygotowany badacz siga do trzeciorzdnych opisw podrniczych, posuguje si przestarzaymi pracami, powouje si na przypadkowe publikacje akurat znajdujce si pod rk czy siga do popularnych sownikw etnograficznych lub antropologicznych23?

Problem weryfikacji rde etnograficznych to przede wszystkim sprawa, waciwego doboru literatury, umiejtnoci wydobycia z niej potrzebnych informacji, znajomoci podstawowych teorii i koncepcji antropologicznych zwizanych z danym dziaem kultury, np. religi, sztuk, struktur pokrewiestwa. Ta oglna wiedza pozardowa, jeli bdzie odpowiednio wykorzystana, stanie si pierwszym niezbdnym narzdziem umoliwiajcym ucilenie metody porwnania przez analogie zarwno na etapie selekcji danych, jak i ko' cowej weryfikacji hipotez na podstawie ich konfrontacji z materiaem archeologicznym24. A wic nie chodzioby tu o sam weryfikacj czystego faktu etnograficznego sucego jako analogia, gdy w wielu przypadkach byoby to zbyt skomplikowane lub wrcz niemoliwe. Trudno sobie bowiem wyobrazi, aby tylko w tym celu etnolog udawa si na wyspy Trobrianda i powtarza raz jeszcze badania Malinowskiego lub by cofa si w wellsowskim wehikule czasu do XIX-wiecznej Polinezji czy wczesnofeudalnych monarchii afrykaskich. Zamiast tego proponujemy, aby wysiki skoncentroway si przede wszystkim na weryfikacji samej metody doboru faktw oraz na konfirmacji lub falsyfikacji ich etnograficznego kontekstu interpretacyjnego, bez ktrego analogia staje si nieprzydatnym do niczego przerywnikiem.

ILUSTRACJA I KAM UFLA A INTUICJA

Brak waciwej weryfikacji, co jest niestety do jeszcze czstym przypadkiem, prowadzi do przeksztacenia analogii z instrumentu uatwiajcego archeologowi korzystanie z dorobku etnografii w mniej lub bardziej sugestywn

23 Ostatnio wielkim powodzeniem wrd wielu autorw cieszy si np. May Sownik Antropologiczny, Warszawa 1969 zawierajcy rwnie spor liczb hase etnograficznych, niestety opracowanych w sposb czsto baamutny, z wieloma bdami i pogldami odstajcymi wyranie od wspczesnej wiedzy kulturowo-antropologicznej.

24 Ta wiedza peni funkcj ukadu sterowniczego w procesie badawczym wsp- okrelajc nie tylko sposb eksploracji rde, lecz i charakter uzyskanych rezultatw. Zob. J. T op olsk i, O pojciu i roli wiedzy pozairdowej w badaniu historycznym, Studia Metodologiczne, t. 3, 1967, s. 19.

a*

ilustracj pozbawion walorw wyjaniajcych. Zwykle odbywa si to na drodze wstpnej analizy materiau archeologicznego, prowadzcej do wysunicia pewnej hipotezy roboczej. Jej tre kieruje ju dalszymi poszukiwaniami odpowiednich analogii etnograficznych, ktrych zadaniem jest potwierdzenie owej hipotezy po to, aby wykaza, i zaoona interpretacja naley do rozwiza moliwych ze wzgldu na ustalony przez etnografi fakt ewidencji podobnego zjawiska kulturowego. W takim kontekcie analogia moe peni funkcje czysto ilustracyjne, miast by jedn z przesanek w toku weryfikacji hipotezy.

Przykadem stanowiska, ktre skania si ku traktowaniu analogii jako przydatnego przerywnika uatrakcyjniajcego prezentacj martwego materiau archeologicznego, moe by np. wypowied M. Cabalskiej, ktra pisaa, e dziki zebranemu materiaowi etnograficznemu mogam uzupen i, oyw i i w y t u m a c z y (podkr. autorw) szereg zjawisk znanych nam ze znalezisk archeologicznych oraz d o p o m c (podkr. aut.) w ten sposb do zrozumienia ich sensu ideologicznego i funkcji w caoksztacie ycia spoeczno- -obyczajowo-religijnego pierwotnego czowieka 25. Obfity materia etnogra- ficzno-historyczny przytoczony w tym samym artykule, dotyczy rnych form obrzdku ciaopalnego i potraktowany porwnawczo w skali wiatowej skania tymczasem do nieco odmiennych wnioskw. Z jednej strony takie poyteczne zestawienia synchroniczno-morfologiczne dostarczaj przecie materiau zawierajcego elementy uniwersalne analizowanego zjawiska, ktre wyselekcjonowane t drog sta si mog uyteczne w rozwaaniach i intepretacjach archeologicznych, z drugiej strony uwidoczniaj si w nich wyrane elementy specyficzne w postaci wielu rnych odmian lokalnych, ktre stanowi mog doskonay przykad ukazujcy jak niebezpieczne i zwodnicze moe by powoywanie si na przypadkowo dobrane pojedyncze fakty kulturowe, raz zgodne z wysunit koncepcj, to znw jej przeczce. Rnorodno tych odmian obrazuje nam bogactwo alternatywnych rozwiza badanego zjawiska, uczulajc na kryteria wyboru najwaciwszego dla konkretnych studiw wariantu.

Obok analogii traktowanej jako ilustracja, spotykamy si take z analogi etnograficzn uyt w charakterze naukowego kamuflau, majc wnioskowaniu nada cechy prawdopodobiestwa i stworzy wraenie, i zaprezentowane wnioski oparte s na konkretnych dowodach .

Przykadem tego rodzaju naduywania metody analogii etnograficznych mog by rozwaania wok problemu kanibalizmu. W toku tej dyskusji prowadzonej od pewnego czasu na amach czasopism archeologicznych26 odczuwa si wyrany brak wykorzystania bogatych i dobrze udokumentowanych analogii etnograficznych, ktre zostay nawet w celach porwnawczych

25 M. C abalska, Zagadnienie obrzdku ciaopalnego, Wiadomoci Archeologiczne, t. 30, 1964, s. 20. Zob. take te je , Ze studiw nad systemami religijnymi zwizanymi z obrzdkiem ciaopalnym (Prba rekonstrukcji), Wiad. Arch. t. 37, 1972, s. 3 - 18.

26 Zob. np. T. M alin ow sk i, The Problem of Cannibalism among Tribes of the Lusa- tian Culture in Poland, Arch. Polona, vol. 10, 1968, s. 147 - 153.

zestawione w szeregu prac etnologicznych27. W tej sytuacji skpy materia archeologiczny zostaje uzupeniony rozwaaniami opartymi w duym stopniu na fantazji i oryginalnej pomysowoci poszczeglnych uczestnikw dyskusji, Pisze si wic np. o domniemanych rytualnych ucztach kanibalistycznych organizowanych w toku ceremonii pogrzebowych znacznych wodzw lubo smakoszostwie pradziejowych ludoercw, co nabiera ju wydwiku humorystycznego28. Jest przy tym spraw cakowicie oczywist, i stwierdzenia tego rodzaju nie maj adnej wartoci poznawczej, gdy pod wzgldem logicznym s po prostu puste . Nie mona ich bowiem ani potwierdzi, ani te cakowicie zanegowa. Tymczasem wydaje si, i odwoanie si w tym przypadku do materiau etnograficznego pozwolioby przede wszystkim wydoby na powierzchni te elementy ideologii, ktre s powszechnie zwizane z praktykami kanibalistycznymi. Okazaoby si wwczas, i nie tyle istotna jest sprawa formy samego rytuau (uczty), co jego religijne uzasadnienie zwizane np, z koncepcjami transmigracji dusz lub z ide wykorzystania si tkwicych w ciele zmarego. Mona by rwnie pokusi si o dokonanie poszukiwa motywu smakoszostwa wrd rnych znanych etnologom przypadkw an- tropofagii. Nie sdzimy jednak, aby poszukiwania te przyniosy pozytywne rezultaty, gdy wydaje si, i koncepcja ta dostaa si na grunt archeologii prawdopodobnie z przygodowej literatury doby kolonialnej, w ktrej do czstym motywem byy wystajce z wielkiego kota nogi dzielnego eksploratora dziewiczych dungli. Takie analogie jak smakoszostwo czy kaniba- listyczne stypy naczelnikw nie s wic w istocie analogiami etnograficznymi, lecz paralelami literackimi, jeli za zamierzamy uprawia dziaalno naukow, musimy porzuci pisarsk fantastyk, gdy czc oba podejcia nieuchronnie wkroczymy w obszar science fiction .

Ilustracyjny i kamuflaowy charakter niewaciwego stosowania analogii etnograficznych uzupenia metoda domylnego powoywania si na nieokrelone bliej przykady etnograficzne majce potwierdza i wzmacnia argumenty prahistoryka. W tym przypadku enalogie te peni funkcj typowej wiedzy pozardowej 29, badacz bowiem nie zamierza siga do etnograficznych rde, by tam znale konkretne przykady, lecz zamiast tego posuguje si zespoem uznanych w swym rodowisku oglnych twierdze etnograficznych, wyniesionych czy to z lat studiw, czy te z pniejszych mniej lub bardziej

27 Zob. np. H . B ecker, Die endokanibalistischefl Riten als frheste Erscheinungsform der Anthropophagie, Zeitschrift fr Ethnologie, Bd. 92, 1967, H. 2, s. 248 - 253; A. M traux, L anthropophagie rituelle des Tupinamha, w: A . M traux , Religions et magies indiennes d'Amrique du Sud, Paris 1967, s. 43 - 78. W polskiej literaturze etnograficznej na temat kanibalizmu i nekrofagii pisaa m. in. M. P aradow ska, X V I I - wieczna relacja Krzysztofa Arciszewskiego jako rdo bada nad wierzeniami Indian wybrzea Brazylii, Etnografia Polska t. 16, 1972, s. 151 - 170. Dalsza literatura w bibliografiach cyt. artykuw.

28 Zob.: J. C hudziakow a, Siady kanibalizmu odkryte na grodzisku kultury uyckiej w Ozinie pow. Chemno, Wiad. Arch. t. 40, 1975, s. 295 - 296.

28 J. T op olsk i, Metodologia historii, Warszawa, 1973, s. 355 - 365.

przypadkowych lektur. W ten sposb uwalnia si on niejako od, obowizku mudnego wyszukiwania etnograficznych paralel kulturowych, zabezpieczajc si jednoczenie przed zarzutem niewaciwego doboru przykadw. Zamiast tego stwierdza po prostu, i wysunita przez niego interpretacja potwierdzana jest przez analogie etnograficzne lub i zjawisko, o ktrym pisze, jest znane szeroko na gruncie etnografii lub, i o hipotetycznym fakcie mwi nam take relikty etnograficzne . Stwierdzeniom tym nie towarzysz zwykle wskazwki bibliograficzne stwarzajc sytuacj, w ktrej czytelnik zmuszony jest uwierzy, i problem jest tak powszechnie znany, i doprawdy nie ma potrzeby powoywania si na dodatkowe niezliczone rda. Warto przy tym zwrci uwag, i tam, gdzie do czynienia mamy z powoywaniem si na analogie archeologiczne, liczba odsyaczy do literatury i rde jest zwykle imponujca. Odnosi si wic wraenie, i samo sowo analogia etnograficzna nabiera czasami pewnych cech niemal magicznych, uwalniajc badacza od obowizku dokumentacji swych intuicyjnych sugestii.

W zwizku z t krytyk niektrych najbardziej jaskrawych naduy metody analogii etnograficznych nasuwa si uwaga na temat roli wiedzy pozard- owej w badaniach prahistorycznych w trakcie wykorzystywania dorobku etnologii. Ot jest oczywiste, i od poziomu oglnej etnologicznej wiedzy poza- rdowej zaley w duym stopniu rezultat wnioskw formuowanych na gruncie prahistorii. Im bardziej ta wiedza jest szcztkowa, przypadkowa, zdezaktualizowana, tym trudniej badaczowi przej od oglnej intuicji potwierdzonej przez dane etnograficzne do konkretnych przykadw wybranych wedug okrelonych kryteriw. I odwrotnie im wiedza ta jest peniejsza, oparta na wyselekcjonowanych reprezentatywnych opracowaniach i uzupeniona biec interpretacj teoretyczn, tym bardziej zwiksza si gwarancja waciwego wykorzystania materiau etnograficznego. Nie chodzi przy tym, aby prahisto- ryk wgbia si w skomplikowane problemy warsztatowe etnologii, ale o to, aby zgodnie z zasadami integracji nauk umia i potrafi wykorzysta dorobek dyscypliny wspomagajcej jego specjalno30.

TRWAO DOGMATW I ICH FUNKCJE

Elementami wiedzy rdowej prahistoryka majcymi zwizek z etnologi i wykorzystaniem etnograficznych analogii s take paraliujce postp naukowej refleksji spekulatywne konstrukcje hipotetyczne. Niektre z nich maj walor aksjomatw i jako takie su do budowy pewnych podstawowych zaoe prahistorycznych. W tych konstrukcjach napotykamy i na takie twierdzenia, ktre zostay swego czasu wywiedzione z etnologii czy antropologii kulturowej. Przewanie odnosz si one do periodyzacyjnego aspektu rozwoju kultury i spoeczestwa. Wikszo z nich to spucizna XIX-wiecznego klasycz

30 H . ow m ia sk i, Zagadnienie wspdziaania w badaniach historycznych, Studia Metodologiczne, t. 4, 1968, s. 10.

nego ewolucjonizmu, ktr przyswojono sobie przede wszystkim za porednictwem pracy F. Engelsa31 opartej na synnym dziele L. H. Morgana32. W postaci zdogmatyzowanej ewolucjonizacji teorii rozwoju spoecznego koncepcje te przedostay si do wspczesnej praktyki naukowej33 i zakorzeniy do gboko w wielu pracach prahistorycznych. Kumulacja nowych faktw, postp teoretycznej refleksji i zaostrzenie rygorw postpowania naukowego sprawiy, i na zwizek materializmu historycznego z ewolucjonizmem w jego klasycznej wersji zaczto spoglda krytycznie, starajc si wyzwoli koncepcj rozwoju spoeczestw pradziejowych z rudymentw ubiegowiecznego schematyzmu. Przezwycianie jednak dugiego okresu ewolucjonizacji nie jest bynajmniej atwym zadaniem. Chodzi przecie o eliminacj szeregu utartych pogldw, ktre przez sam fakt czstego wystpowania uznane zostay za oczywiste i nie podlegajce refleksji. Akceptacja szeregu takich zdezaktualizowanych koncepcji i hipotez, bez niezbdnych wspczenie korektur i ucile sprawia, i wykorzystanie antropologicznego dorobku zwizanego z teori rozwoju spoeczestwa i kultury oparte jest czsto na wiedzy przestarzaej, nie odpowiadajcej ani zaawansowaniu wspczesnej etnologii ani te poziomowi studiw prahistorycznych.

Operowanie pojciami zaczerpnitymi z takich schematw ewolucyjnych prowadzi nawet niekiedy do sprzecznoci midzy deklaratywn postaw badawcz historyzmu a rzeczywistym ahistoryzmem metody ewolucyjno-porw- nawczej. Sojusznikiem szerokiego stosowania metody analogii etnograficznych jest bez wtpienia koncepcja unilinamego ewolucjonizmu, w myl ktrego wszystkie kultury przechodz przez takie same oglne stadia rozwojowe, podobnie zreszt jak i poszczeglne segmenty tych kultur (religia, rodzina, sztuka). Takie zaoenie daje nam podstawy do rozumowania, w myl ktrego analogie odmiennych kultur i okresw chronologicznych s zawsze przejawem podobnych czy nawet takich samych szczebli rozwojowych. W konsekwencji zaoenie takie nie uwzgldnia wpywu czynnikw rodowiskowych ani te nie liczy si z tym; i chocia wspczesne ludy opnione w rozwoju pod wzgldem poziomu rozwoju si wytwrczych stoj na podobnym etapie spoeczno- -ekonojnicznego rozwoju, co ludy wymare, to jednak rni si od spoeczestw paleo- czy neolitycznych przebiegiem swej historii, ktra odcisna swe pitno na kulturowym obliczu kadej etnicznej grupy34.

31 F. E n gels, Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa. W zwizku z badaniami Lewisa H . Morgana, Warszawa 1948.

32 L. H. M organ, Spoeczestwo pierwotne, czyli badania kolei ludzkiego postpu od dzikoci przez barbarzystwo do cywilizacji, Warszawa 1887.

33 Pisa o tym np. T. M argul, Porwnawcza historia religii w Zwizku Radzieckim, Euhemer. Przegld Religioznawczy t. 11, 1967, nr 6 (61), s. 21 - 25. take M. N*(owaczyk), Ewolucjonizm w religioznawstwie w: Maa encyklopedia religioznawstwa marksistowskiego, Euhemer. Przegld Religioznawczy, t. 14, 1970, nr 3 - 4 (77 - 78), s. 62.

34 A. P osern -Z ieli sk i, Rozwj i morfologia religii spoeczestwa rodowo-plemiennego. Kontrowersyjne zaoenia teorii S. A . Tokariewa, Etnografia Polska, t. 17, 1973, s. 144.

Na negatywn funkcj tego rodzaju zaoe zwrci m. in. uwag God- owski, ktry susznie stwierdzi, i czsto rol zaoe speniaj pogldy odziedziczone po dawniejszych badaczach [...], ktre w okresie swego powstania byy co prawda oparte na analizie materiau rzeczowego, w obecnej jednak chwili s w znacznej mierze zdezaktualizowane. Nowo odkryty materia nie mieci si ju w starych ramach, ktre utrzymuj si jednak si bezwadu, s w ygodne bo si do nich p r z y z w y c z a j o n o (podkr. autorw)35. Ten sam autor pisa dalej, e pojcia tego rodzaju dziaaj [...] niemal jak dogmaty lub magiczne zaklcia. Mona si nimi wietnie posugiwa i rozwizywa za ich pomoc wiele niejasnych kwestii bez cisego definiowania, co si konkretnie ma na myli w danym wypadku 36. Te dogmaty wyznaczaj nam ramy, w ktrych badacz zazwyczaj si porusza, poszukujc etnograficznego materiau ilustracyjnego. Spotykamy si tu zatem z rozumowaniem, ktre mona by sprowadzi do nastpujcego schematu. Zakorzeniony przez bezwad tradycji dogmat o etnologicznym pochodzeniu choby przywoywany nagminnie totemizm staje si archeologicznym paradygmatem, ktry wyznacza nam charakter sugerowanego rozwizania. Aby podbudowa tak hipotez goszc zwizek pewnych faktw z totemistycznym systemem wierze, siga si do danych etnograficznych, ktre ju uprzednio suyy budowie owego dogmatu. W takiej sytuacji nie sposb nie znale potwierdzenia dla wysunitej hipotezy i t drog u- twierdzi si w przekonaniu o przydatnoci paradygmatu w procesie wyjaniania pradziejowej rzeczywistoci. A zatem od etnologicznej koncepcji przechodzi si do hipotezy prahistorycznej, aby zweryfikowa j z kolei w konfrontacji z przesankami owej etnologicznej konstrukcji teoretycznej. I tak zakrelone koo zamyka si idealnie, uniemoliwiajc wykroczenie poza jego obrb.

Do najpowszechniejszych przykadw tego rodzaju rozumowania zaliczy mona sposoby wykorzystywania wspomnianej ju koncepcji totemizmu37, powszechnoci matriarchatu czy te ustroju plemiennego. Zatrzymajmy si chwil nad tym ostatnim przykadem. Ot w wielu przypadkach dostpne rda nic nam nie mwi o formach ycia spoecznego konkretnych populacji, a mimo to przyporzdkowujemy im nie tylko etniczn ale i spoeczn interpretacj, wykorzystujc etnologiczne kategorie pojciowe typu rd , klan , plemi . Wraz z tymi pojciami przejmujemy cakiem bezwiednie na grunt archeologii ich szeroki etnologiczny kontekst38, zawierajcy takie

35 K . G odow ski, op. cit., s. 82.38 Ibidem, s. 90.37 Na temat podstawowych sposobw naduywania koncepcji totemizmu w odnie

sieniu do materiau sowiaskiego, zob. A . P osern -Z ieli sk i, Totemizm, w: Sownik Staroytnoci Sowiaskich, t. 6 (w druku).

38 W dotychczasowej literaturze tylko w nielicznych przypadkach znale mona zastrzeenia wskazujce na umowny charakter tego rodzaju terminw. Zob. w tej kwestii suszne stanowisko T. W ila sk ie g o , Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce pnocno-zachodniej, WrocawWarszawa Krakw Gdask, 1969, s. 321 -- 324.

elementy jak zwizek plemion , rada plemienna , wdz , ,,starszyzna plemienna itp., ktrych wprowadzenie do prahistorycznej interpretacji jest ju cakiem nie uzasadnione, bez odpowiedniego materiau rdowego. Nie chodzi tu wic tylko o czysto formaln zmian sownictwa, ale o prb wyzwolenia si ze sztywnych ram interpretacji utwierdzonych przez niewaciw terminologi-

Pojcia wsplnoty terytorialnej czy spoecznoci lokalnej okrelonego- szczebla zyskuj sobie od dawna uznanie w studiach etnologicznych i uzasadnione byoby, aby stosowa je w szerszym zakresie i na gruncie prahistorii. Zreszt na plemienn interpretacj grup etnicznych dali si rwnie zapa i etnologowie, ktrzy niejednokrotnie w takich wanie kategoriach systematyzowali materiay poudniowo-amerykaskich Indian czy australijskich tubylcw. Dopiero dokadniejsze studia empiryczne, odrzucenie dawnych schematw oraz opracowanie modelu plemienia umoliwiy zarzucenie tych koncepcji. Okazao si bowiem, i na wielu terytoriach nie istniaa organizacja i wi plemienna, gdy dominujcymi formami ycia spoecznego byy w kulturach myliwskich wsplnoty koczownikw (bandy, hordy), a w kulturach ko- pieniaczych wsplnoty wioskowe.

Na ten aspekt niewaciwego uycia aparatury pojciowej etnologii zwrci ostatnio uwag J. K. Kozowski, gdy trafnie pisa, i spotykamy si jeszcze czsto z bezporednim przechodzeniem od intuicyjnej czysto klasyfikacji do interpretacji z pominiciem faktu, e archeologiczny wycinek prahistorycznej rzeczywistoci nie odpowiada caoksztatowi tej rzeczywistoci . Rezultatem tego jest przypisywanie poszczeglnym jednostkom klasyfikacyjnym [...] bezporednich znacze z zakresu kultury ywej w rodzaju pozostaoci dawnej wsplnoty plemiennej 39. Tymczasem chodzi (tu o rnego rodzaju jednostki zrnicowania kulturowego, ktre mog by interpretowane w kategoriach wsplnoty tradycji i wizw spoeczno-ekonomicznych, jednake bez uciekania si do rekonstrukcji organizacji politycznej tej jednostki ze wzgldu na brak moliwoci weryfikacji.

Nawet atrakcyjna metoda analizy, choby bya oparta na nowoczesnym warsztacie metodologicznym i osigniciach nauk cisych, nie prowadzi do podanych wnioskw, jeli dane wyjciowe, ktrymi si posugujemy, bd niewaciwie dobrane. Rezultatem ich przetworzenia stanie si jedynie wzrost marginesu bdu tym niebezpieczniejszy, gdy trudny do okrelenia. Przykadem moe by prba Clarkea, w ktrej stara si on uchwyci relacje zachodzce midzy kultur materialn a reszt systemu spoeczno-kulturowego, oraz jzykiem i ras40. Wybr materiau afrykaskiego pochodzcego z krgu jzykowo-kulturowego Bantu by oczywicie arbitralny i zosta uyty wanie po to,

39 J. K . K o zo w sk i, op. cit., s. 26.40 Zob. schemat publikowany w pracy S. T a b a czy sk ieg o i E. P le szc zy sk ie j,

op. cit., s. 79. Temat ten podjli E. i S. T a b a c zy sc y w art. Archeologiczne problemy etnogenezy i ekspansji ludw Bantu, Arch. Polski, t. 18, 1973, s. 201 - 213.

fb y dobrze zilustrowa wywody autora, nie znajdujce potwierdzenia w kon- arontacji z materiaem z innych kontynentw. Nawet obwarowane zastrzeeniami przyporzdkowanie archeologicznych podkultur, kultur i kompleksw technologicznych takim jednostkom, jak grupa rodzin, plemiona, grupy plemion i wreszcie zwizki plemienne jest zawodne, gdy przykad Bantu nie ma po pierwsze walorw uniwersalnych, a po drugie instytucja plemienia nie bya bynajmniej powszechna u wszystkich ludw niecywilizowanych . Jest rzecz charakterystyczn, i w zbudowanym przez Clarkea interpretacyjnym modelu etnologicznym znajduj si jednostki taksonomiczne, dzi ju coraz rzadziej stosowane w etnologii. Zamiast bowiem ukadu: rodzina grupa rodzin (rd) plemi grupa plemion federacje plemienne mwi si coraz czciej o rodzinie (rodzie) spoecznoci lokalnej grupie kulturowo-jzykowej areale kulturowym i kulturowej wsplnocie his- toryczno-geograficzne j .

REKONSTRUKCJA PRAHISTORYCZNYCH ZACHOWA

Posugujc si analogiami etnograficznymi, musimy uzmysowi sobie niebezpieczestwo wynikajce z zestawienia elementw kultur archeologicznych stanowicych tylko typologiczne konstrukcje rdoznawcze z elementami kultur ywych , wyrwanych z funkcjonujcych caoci strukturalnych o konkretnych parametrach spoeczno-etnicznych41. Wytwory kultury odkrywane' przez archeologa pisze susznie K. Godowski nie s ju tym, czym byy pierwotnie elementami ywej kultury, powizanymi fu nk c jonaln ie z jej caoci. Do nas dochodz jedynie jako i zo lowane (podkr. autorw)i zachowane czciowo (od strony formalnej, a nie funkcjonalnej) elementy kultury archeologicznej 42. Powstaje zatem pytanie, czy stosowanie metody analogii etnograficznych jest konieczne, wskazane czy tylko moliwe, aby od izolowanych faktw przej do rekonstrukcji owej funkcjonalnej caoci. Na kwesti t nie sposb udzieli jednoznacznej odpowiedzi, gdy z pewnoci s takie dziay prahistorii, w ktrych bez odwoania si do etnologii postp jest moliwy i wskazany. S rwnie i takie dziedziny, czy specjalizacje, w ktrych wyjtkowa fragmentaryczno rde skania badaczy do przerzucenia pomostu midzy archeologicznymi artefaktami a etnograficznymi treciami kulturowymi, aby t drog osign powodzenie mierzone stopniem rekonstrukcji fragmentu rzeczywistoci pradziejowej.

Dla lepszej ilustracji tego typu wnioskowania posumy si przykadem ukazujcym rnice midzy etnologicznym a archeologicznym sposobem rekonstrukcji spoeczno-kulturowej rzeczywistoci konkretnej populacji. W pier

41 A. P alu b ick a , op. cit., s. 102.42 K . G odow ski, op. oit., s. 80.

wszym etapie etnologicznych prac badawczych rejestracji podlegaj zwykle rezultaty zachowa oraz same zachowania czonkw badanej spoecznoci. Dalsza analiza tych danych empirycznych umoliwia okrelenie wzorw zachowa oraz struktury i funkcji rezultatw tych zachowa (np. narzdzi, idei, instytucji). Tak przetworzony materia suy ju do budowy hipotetycznego wzoru kultury okrelajcego model badanego spoeczestwa. Cel prahistorii jest podobny. Rwnie chodzi tu o rekonstrukcj wzoru kultury i modelu pradziejowego spoeczestwa, lecz jedynie szczupo i fragmentaryczno danych uniemoliwia pen realizacj podobnej drogi badawczej. W pierwszym etapie przedmiotem.obserwacji s jedynie materialne rezultaty zachowa, stanowice niky procentowo zbir faktw wyodrbniony z caoci nieznanej nam kultury. Te materiay nie daj nam wielkiej szansy na bezporednie odtworzenie wzorw zachowa i ich niematerialnych rezultatw. Mimo tego dy si jednak do ustalenia oglnego zarysu kultury i spoeczestwa pradziejowego. Wanie na tym porednim etapie analizy wykorzystywane s w dociekaniach dane etnograficzne, ktre maj wesp z materiaem archeologicznym stanowi podstaw umoliwiajc hipotetyczn rekonstrukcj wzorw niektrych zachowa spoecznoci wymarych. Najczciej tak analizowan sfer dziaalnoci kulturowej s oczywicie wierzenia i instytucje spoeczne, a wic ,,nietechnologiczne dziedziny ycia pradziejowej zbiorowoci.

Wnioskowanie na podstawie analogii etnograficznych oparte jest wic na zaoeniu istnienia pewnych staych korelacji midzy artefaktami (kultur martw, materialnymi rezultatami zachowa) a samymi zachowaniami (kultur yw). Prawo takiej korelacji najlepiej weryfikowa mona na gruncie samej etnologii, jeli dostarcza nam ona danych umoliwiajcych uoenie caej serii midzykulturowych analogii, w ktrych konkretna forma materialna odpowiada zawsze podobnym typom zachowa. Taki eksperyment dostarcza uzasadnienia dla zastosowania ustalonej korelacji rwnie w odniesieniu do badanych spoecznoci pradziejowych. T drog, dziki stwierdzeniu w pierwszej fazie postpowania serii etnograficznych analogii midzykulturowych, w fazie drugiej mona prbowa wykorzysta wynikajce z niej korelacje do interpretacji prawdopodobnego kontekstu kulturowego okrelonego artefaktu, lub zespou zabytkw. W przypadku analogii typu technologicznego korzyci wynikajce z zastosowania tego rodzaju metody mog by podwjne. Raz bowiem dane etnograficzne pomc mog w rekonstrukcji brakujcych fragmentw artefaktu i jego identyfikacji funkcjonalnej, po drugie za umoliwi okrelenie kulturowego kontekstu tego obiektu. O sposobie takiego postpowania pisa trafnie R. Ascher: Wedug definicji, dane archeologiczne skadaj si z rezultatw ludzkiego zachowania. Pocztkowym celem archeologii jest rekonstruowanie zachowania z jego rezultatw. Aby speni ten cel, archeolog zwraca si do opisu zachowania i jego produktu tam gdzie rezultaty s podobne do tych ktre wydobyto z ziemi. T drog przez zwrot od rezultatw dziaania do dziaania, ktre jest znane jako dajce podobne rezultaty, staje si moliwe formuowanie twierdze na temat zachowania mimo braku bezporedniej

obserwacji 43. Przy takim rozumieniu wykorzystania analogii etnograficznych archeolog zamienia si jakby w etnologa prahistorii studiujcego zachowania spoecznoci, z ktrymi zetkn si jedynie przez martwe rezultaty ich dziaalnoci. Nakada to na niego obowizek kompetencji w sprawach interpretacji etnologicznej, przede wszystkim za w zakresie analizowanej problematyki. Stosowanie w takich przypadkach pojedynczego modelu etnograficznego jednego typu spoecznoci i przypasowywanie wzorcw zachowa Murzynw Bantu, Eskimosw czy Australijczykw do materiau archeologicznego jest niewaciwe. Tylko bowiem konfrontacja z szerokim wachlarzem alternatywnych rozwiza dostarczy moe podanych efektw. Cokolwiek jednak bymy czynili to w kadym przypadku rekonstrukcja prahistorycznych zachowa, cho nie jest cakowicie niemoliwa, to jednak jest strasznie trudna 44.

Szczeglnego rodzaju trudnoci wi si z badaniami nad religi spoeczestw pradziejowych. Wprawdzie ilo obiektw przypuszczalnie wicych si z wierzeniami systematycznie ronie, to jednak ten kwanty taty wny czynnik nie ma zasadniczo wikszego wpywu na to, by w gruncie rzeczy nadal szczupe materialne pozostaoci dawnych kultur odsoniy przed nami sw waciw tre. Ukazuj nam one tylko pewne mgliste zarysy idei, tworzcych niegdy wraz ze zmistyfikowanym obrazem wiata form pierwotnej wiadomoci spoecznej. Dociekania na temat struktury, roli i znaczenia tej wiadomoci wie zatem musz od analizy dostpnego wspczenie materialnego wyposaenia tyche kultur ku studiom nad zrekonstruowanym poziomem si wytwrczych. Ustalone fakty i prawidowoci umoliwi dopiero wnioskowanie o stopniu rozwoju spoecznego i charakterze stosunkw spoecznych, determinujcych przecie w ostatniej instancji funkcje pierwotnych wierze. Droga zatem od naukowo opracowanego zabytku archeologicznego do jego interpretacji etnograficzno-religioznawczej jest wprawdzie moliwa, ale nastrcza badaczowi niemao kopotu, przynoszc w rezultacie niezbyt efektowne wnioski o do oglnikowym charakterze. Natomiast prby uszczegowienia i skonkretyzowania analizy stwarzaj ogromne niebezpieczestwo popadnicia w spekulacj, ktrej sprzyjaj arbitralnie wybrane analogie i skonnoci czowieka wspczesnego do obdarzania poczyna ludzi pierwotnych naszymi motywacjami psychologicznymi45. Dlatego te naley, jak trafnie podkrela B. Gediga,

43 R. A scher, Ethnography for Archaeology. A Case from the Seri Indians, Ethnology, vol. 1, 1962, s. 360. Na temat sposobw rekonstrukcji zachowa zob. rwnie tab. 1 (Levels of archaeological interpretations for predocumantary periods) u E. Mac- W h ite , On the Interpretation of Archaeological Evidence in Historical and Sociological Terms, w: P. B. H am m on d (ed.), Physical Anthropology and Archaeology. Selected Readings, New York London, 1964, s. 225.

44 K . G. H eider, Archaeological Assumptions and Ethnographical Facts. A Cautionary Tale from New Guinea, Southwestern Journal of Anthropology, vol. 23, 1967, s. 63.

46 A. P osern -Z ieli sk i, Rozwj i morfologia religii..., s. 143. Dobrym przykadem potwierdzajcym te uwagi mog by prace powicone interpretacji sztuki paleolitu.

rezygnowa niejednokrotnie z barwnoci opisu, a na problematyk wierze patrze przede wszystkim przez pryzmat dostpnych rde archeologicznych46. Sceptycyzm jednak w tym zakresie nie moe paraliowa dalszych inicjatyw badawczych, ktre jeli we waciwy sposb wykorzystaj metod porwnawcz w odniesieniu do kwestii zwizanych w oglnoci z rozwojem religii u rnych ludw , mog przynie interesujce rezultaty47.

RODZAJE ANALOGII I ICH W ER YFIK ACJA

Porwnujc dane etnograficzne z materiaami archeologicznymi, musimy zdawa sobie spraw, i zbienoci w tych zestawieniach maj w duym stopniu (trudnym zreszt do cisego okrelenia) charakter formalny i e zazwyczaj porwnywane elementy dzieli kontekst kulturowy, rodowiskowy i historyczny. Z drugiej za strony sam dobr analogii jest wynikiem poszukiwa takich wanie formalnych podobiestw czcych wybrane paralele kulturowe pod wzgldem ich zbienoci morfologicznych, funkcjonalnych i strukturalnych.

Podobiestwa te zachodzi mog nie tylko midzy przedmiotami, artefaktami, np. kamiennymi siekierami, ceramik, typami odzi, ale i midzy zjawiskami, np. formami kultu drzew, struktur rodu. Analogiami nazwa moemy rwnie podobiestwa zachodzce w procesach spoeczno-kulturowych, nj). w przebiegu rozwoju instytucji maestwa czy w fazach ksztatowania si organizmw miejskich. Owe wybrane jako analogie przedmioty, zjawiska czy te procesy suy mog do wnioskowania na temat cech innych pod pewnymi wzgldami podobnych przedmiotw, zjawisk i procesw, o ktrych nasza wiedza jest niepena. Jednake tego rodzaju wnioskowanie, choby byo przeprowadzone w zgodzie ze wszystkimi rygorami metodyki oraz z uwzgldnieniem postulatw gosw krytyki, mie bdzie zawsze tylko walor uprawdopodobniajcy. Poniewa sposoby wnioskowania przez analogie nie nale jednak do najbardziej rozwinitych, margines bdu jest w wielu przypadkach niemay.

W krytyce wskazuje si, i najczciej wybr analogii dokonywany jest mechanicznie, by nie powiedzie przypadkowo, co sprawia, i jedne fakty mo-

Krytyczny przegld niektrych koncepcji z tym problemem zwizanych daa E. N o wicka, Spoeczny aspekt sztuki ludw prehistorycznych, Studia Socjologiczno-Polityczne, t. 18, 1965, s. 97 - 113.

46 B. G ediga, op. cit., s. 22 - 24.47 W . H ensel, (gos w dyskusji) w: Religia pogaskich Sowian. Sesja naukowa

w Kielcach, Kielce 1968, s. 101. Przykadem pozytywnym moe by np. artyku R. T o m ickiego, m ij, migrody, way mijowe. Z problematyki religii przedchrzecijaskich Sowian, Arch. Polski t. 19, 74, z. 2, s. 483 - 508, w ktrym autor daje prb interpretacji obiektw archeologicznych wykorzystujc rda etnograficzno-folklorystyczne. Szczeglnie interesujce jest zaoenie Tomickiego, wedug ktrego archeologia nie tylko moe odwoywa si do elementw kultury ywej , czyli archaizmw, ale i w pewnych przypadkach do struktur kulturowych decydujcych o sensie [...] poszczeglnych elementw , ktre czsto (tj. struktury) s trwalsze anieli obserwowane na poziomie zjawiskowym pojedyncze fakty kulturowe (s. 484).

g wspiera zaoon hipotez, inne natomiast, zwykle przez badacza pominite, mog przeczy jej susznoci. Po drugie podkrela si, e wiele analogii zostaje wybranych z dowolnego rodowiska kulkirowego i naturalnego, co osabia powanie moc formuowanych uoglnie. Po trzecie zwraca si uwag na nieuwzgldnianie odpowiednioci rozwojowej midzy kulturami, z ktrych pochodz wykorzystywane przykady. Wreszcie wskazuje si take na ignorowanie aspektu diachronicznego na korzy podejcia synchronicznego. Te punkty krytyki s zazwyczaj powodem nieufnoci do metody analogii etnograficznych, ktrej zarzucano moliwo uatwiania faszywej rekonstrukcji pradziejowych wydarze, bez moliwoci ich dalszej weryfikacji. Z tego rejestru zarzutw wynika jednoznacznie, i podstawowym problemem, z ktrym naleaoby si upora, aby ograniczy maksymalnie margines bdu i zmniejszy zakres twierdze probabilistycznych, jest opracowanie zasady uprawomocnionej selekcji analogii.

Ot po pierwsze, wnioskowanie za pomoc analogii jest odmian indukcji enumeracyjnej i jako takie daje najlepsze efekty wwczas, gdy zestawia si ze sob zbiory strukturalnie do siebie podobne, np. spoeczestwa bdce na podobnym etapie rozwoju lub zjawiska kulturowe stanowice efekt adaptacji do podobnego rodowiska geograficznego48. Jeli pierwszy z wymienionych tu typw zbienoci strukturalnych (ewolucyjny) cieszy si popularnoci w rodowisku zwolennikw koncepcji naszych yjcych przodkw , to dragi typ (ekologiczny) zyska sobie aprobat w nowoczesnej prahistorii analitycznej . Dowodem na to mog by opinie Changa, Childea oraz stanowisko Ashera, ktry pisa, i najlepsze efekty zastosowa analogii etnograficznych mona osign wwczas, gdy szuka si analogii w kulturach, ktre wykorzystuj podobne rodowiska w podobny sposb 49. Nie ulega wtpliwoci, i najlepsze rezultaty osign mona wwczas, gdy rozwaania obejmowa bd zbienoci technologiczno-gospodarcze. Znacznie gorsze efekty towarzyszy bd interpretacjom spraw spoecznych i religijnych, gdy wwczas automatycznie zwiksza si warto niewiadomej okrelajcej liczb moliwoci rnorodnych rozwiza podobnych ludzkich problemw. W obu jednak przypadkach wymagana jest daleko idca ostrono i umiar. Ci bowiem, ktrym wydaje si, i za pomoc materiau etnograficznego pokonaj barier poznawcz archeologiii prahistorii, nie zdaj sobie sprawy z tego, i nawet w zakresie rekonstrukcji pradziejowych technologii nie sposb jest odtworzy caoksztat kulturowego kontekstu towarzyszcego produkcji konkretnych artefaktw60.

Po drugie, wnioskowanie per analogiam staje si metod bardziej skuteczn, jeli dy bdziemy do doboru paralel z takich kultur, ktrych wzgldny sto-

48 J. T o p o lsk i, op. cit., s. 420.19 R. A scher, Analogy in Archaeological Interpretation, Southwestern Journal of

Anthropology, vol. 17, 1961, s. 319.60 K . M. A n derson , Ethnographic Analogy and Archaeological Interpretation. Past

and Present. Southwestern Indian Cultures Serve as Test of the. Interpretation of Prehistoric Artefacts, Science, vol. 163, nr 3863, 1969, s. 138.

pie zaawansowania cywilizacyjnego odpowiadaby z grubsza tym fazom rozwoju dziejowego, do ktrych zaliczylimy archeologiczn kultur martw . Przy tym naleaoby wyzwoli si z klasycznego podejcia ewolucjnistycz- nego i koncepcji naszych yjcych przodkw , a bardziej respektowa zalecenia neoewolucjonistycznej szkoy ekologicznej. Z powodzeniem zastpia ona schematyczny unilinearyzm rozwojowy dialektyczn konstrukcj ewolucji generalnej jako syntezy szeregu regionalnych ewolucji specyficznych zachowujcych swj lokalny, ksztatowany przez rodowisko charakter51. Wynika std wniosek, i najbardziej idealne warunki, niestety nie zawsze moliwe do spenienia, daje porwnywanie takich zespow kulturowych, ktre cechuje jednoczesna zbieno ekologicznych i ewolucyjnych parametrw.

Innym sposobem realizacji postulatu stosowania ogranicze czasowo- -przestrzennych przy wyszukiwaniu podobiestw, moe by porwnywanie zjawisk kulturowych z tego samego terenu, ale z rnych okresw chronologicznych. Tego rodzaju sposb postpowania wystpuje np. w studiach nad wczesnoredniowieczn Sowiaszczyzn52, z jeszcze wikszym sukcesem czyni to pnocnoamerykascy etnohistorycy badajcy prekolumbijskie kultury Indian poudniowego zachodu (grupy Pueblo), gdzie cigo kuturowa bya znaczna, a mae wahania zmian rodowiskowych okreliy du stabilno lokalnych systemw kulturowych53. Spotykamy si tu z tak sytuacj, w ktrej analizie nie s poddawane izolowane od siebie fakty czy ich zespoy, lecz treci kidturowe wyodrbnione z dwch lub wicej chronologicznych faz rozwojowych tej samej sekwencji kulturowej. Tego rodzaju postpowanie stanowi zatem odmian retrogresywnej metody porwnawczej, w ktrej znajomo kultury ywej wykorzystana zostaje do interpretacji i rekonstrukcji kultury spoeczestw pradziejowych, powizanych ze spoecznoci yw wizami etnogenetycznymi.

Po trzecie, naley zdawa sobie spraw ze specyfiki metod postpowania w trakcie wykorzystywania wszystkich trzech podstawowych kategorii analogii. Chodzi tu po prostu o rozrnienie midzy analogiami, ktre speniaj warunek zgodnoci typu kulturowego i rodowiska naturalnego (analogie klasyfikacyjne)1 oraz s ponadto tylko elementami zbiorw pochodzcych z rnych faz rozwojowych tego samego cigu kulturowego (analogie lokalne), a takimi, gdzie

51 Bliej o tych koncepcjach zob. M. D. Sahlins, E. R. Service (ed.) Evolution and Cidture, Ann Arbor 1961 oraz polski przekad jednego z rozdziaw tej pracy pira M. D. Sahlinsa, Ewolucja: konkretna i oglna, w: Elementy teorii socjologicznych. M ateriay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s. 350 - 373.

62 W . H ensel, O przydatnoci metody etnologicznej w prehistorii, ZOW , t. 17, 1948,. s. 63; tene, Stosowanie metody etnologicznej w prehistorii, Roczniki Humanistyczne, t. 1, 1949, s. 60.

53 O stosowanym przez etnohistorykw podejciu zob.: J. V an sina , Studying Cultures through Time, w: P. B. H am m on d (ed.) Cultural and Social Anthropology. Introductory Readings in Ethnology, New York London 1975, s. 434 - 448, a take M. H arris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture, New York 1970, s. 669 - 687.

0 zgodnoci w powyszym sensie nie ma ju mowy ze wzgldu na ich walory uniwersalne, przekraczajce bariery ekologiczne i ewolucyjne. S to zwykle zjawiska o zasigu wiatowym, wynikajce np. z procesu technologicznego, jednorodnoci psychiki ludzkiej, czy biologicznych determinant zachowa kulturowych. Zwykle analogie typu uniwersalnego suy powinny jedynie uprawomocnieniu hipotez powstaych wycznie na gruncie analizy materiau archeologicznego. W tym przypadku analogia wskae nam jedynie, i okrelone zachowania jako powszechnie wystpujce w etnograficznej rzeczywistoci nie mog rwnie zosta wykluczone z interpretacji przeszoci pradziejowej.

Przestrzeganie tych oglnie sformuowanych zasad selekcji analogii oraz dalsze wysiki zmierzajce do ich ucilenia powinny przyczyni si do eliminacji takich regu postpowania, ktre s jedynie woln gr analogii lub, jak pisze dosadnie J. Topolski, swoist naukow zabaw w klocki 54.

Punktem wyjcia dla rozwaa powinny by materiay archeologiczne1 prahistoryczne teorie. Natomiast analogie etnograficzne suy jedynie mog sformuowaniu pewnych hipotez na podstawie znajomoci regularnoci procesu kulturowego, ktre musz by weryfikowane znw na podstawie materiau archeologicznego. Rwnorzdne traktowanie obu kategorii materiaw prowadzi w konsekwencji do budowy agregatu faktw tworzcych synchroniczno- -diachroniczn konfiguracj treci o rnej kulturowo-rodowiskowej proweniencji, ktry ma wyjania bardzo konkretne pradziejowe sytuacje kulturowe. Innymi sowy, materia etnograficzny moe uzupenia w specyficzny sposb braki archeologicznej interpretacji. Niedopuszczalne jest natomiast, aby tworzy podstawowe ramy rekonstruowanego obrazu kultury, w ktry wkomponowuje si nieliczne i jakby drugorzdne dane archeologiczne. Wwczas bowiem uzyskamy jedynie swoist wizj rzeczywistoci etnograficznej w jej archeologicznej interpretacji.

Na konieczno weryfikacji analogii etnograficznych na podstawie materiau tworzcego trzon rdowy przedmiotu docieka, a wic na faktach archeologicznych szczegln uwag w polskim pimiennictwie zwrci Prinke55. W swym stwierdzeniu nawizuje on wyranie do postulatu Childea, ktry pisa, i analogia etnograficzna zawiera waciwie tylko wskazwki, w ktr stron si uda, by znale wytumaczenie w samym rdle archeologicznym 56. W przeciwnym bowiem wypadku grozi nam, jak pisa A. Leroi-Gourhan, to, i bdziemy np. spoglda na wizerunki paleolityczne okiem typowego czo-

I64 J. T o p o lsk i, Przedmowa, w: P. B agb y , Kultura i historia. Prolegomena do po

rwnawczego badania cywilizacji, Warszawa 1975, s. 19.65 W art. pt. Moliwoci porwnawczego stosowania... op. cit., s. 65, zauway, i

niepowodzenia wielu dotychczasowych prb stosowania metody etnograficznej w archeologii tumaczy si brakiem ostatniego, absolutnie niezbdnego czonu rozumowania tj. wyboru jednej z moliwoci na podstawie cech materiau archeologicznego . Tam take schemat caego toku tego postpowania.

S6 V . G. C hilde, Piecing together the past: The interpretation oj archaeological data, New York 1956, s. 49.

wieka Zachodu, patrzcego przez szka lekko przydymione w Australii 57, ktry to kontynent jest nadal dla wielu badaczy niewyczerpanym rezerwuarem kulturowych elementw objaniajcych najstarsze etapy rozwoju spoeczestwa58.

Wrd sposobw weryfikacji analogii dwa wydaj si mie znaczenie podstawowe. Pierwszy z nich polega na tym, i analiza materiau archeologicznego dostarcza moliwoci sformuowania kilku roboczych hipotez interpretacyjnych. Po ich sprecyzowaniu przystpuje si do analizy materiau porwnawczego (etnograficznego) konfrontujc go z owymi hipotezami. W rezultacie dokonujemy wyboru ktrej z wysunitych uprzednio alternatyw intepre- tacji archeologicznej. Druga moliwo postpowania to rwnie wyjcie od materiau archeologicznego, po czym nastpuje jego zestawienie z porwnawczym materiaem etnograficznym. Efektem tego porwnania jest wysunicie alternatywnej intepretacji, za na jej podstawie prowadzenie np. dalszych bada archeologicznych, ktre j potwierdz lub obal. Rnica jest tutaj do wyrana. Jeli w pierwszym przypadku analogie suyy gwnie do selekcji alternatywnych hipotez, to w drugim przede wszystkim do ich konstrukcji.

M ANKAM ENTY EKSPERYM ENTU Z ANALOGI.PODSUMOWANIE

Wnioskowanie przez analogie, jak wszystkie metody z kategorii porwnawczych, zawiera du doz niepewnoci. Mimo to chronologiczna i przestrzenna powtarzalno wielu zjawisk kulturowych tak bardzo nadaje si do rnorodnych analiz, i postpowanie tego typu uznano za pewnego rodzaju substytut metody eksperymentalnej. O niektrych waniejszych niebezpieczestwach i bdach powstajcych w toku takiego eksperymentu bya ju mowa w poprzednich podrozdziaach. Obecnie dokonamy podsumowujcego zestawienia najwaniejszych wad tego sposobu wnioskowania, konfrontujc je z oglnymi propozycjami ucilenia metody analogii etnograficznych. Wydaje si, i dobrym sposobem takiej prezentacji moe by rozbir uproszczonego schematu tego rodzaju postpowania badawczego.

Odwoujc si do materiau etnograficznego dobiera si po pierwsze, z przysowiowego worka faktw podobne pod wzgldem formalnym elementy kulturowe, ktre ze wzgldu na zbienoci budowy, funkcji i innych cech uznane zostaj za analogie etnograficzne. Po drugie, po znalezieniu takiej analogii,

67 A. Leroi-G ourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa 1966, s. 121.58 Problem ten interesujco nawietla A. L am ing, Skarby w grocie Lascauz, W ar

szawa 1968, s. 143 - 156. W polskiej literaturze archeologicznej prac stanowic po czci realizacj inkryminowanego zaoenia jest W . A n to n iew icza , Historia sztuki najdawniejszych spoeczestw, Warszawa 1957, cz. 1. O roli materiau australijskiego w badaniach archeologicznych pisa take B. K o h u tn ick i, Zagadnienie rekonstrukcji archeologicznej na podstawie materiaw etnograficznych, cz. 1. Ukady spoeczno-kulturowe ludw Australii, Etnografia Polska, t. 11, 1967, s. 334 - 335.

5 Slavia Antiqua, t. XXIV

co czsto nastpuje jako rezultat przypadku, jeli chodzi o wybr terenu, rodzaju rodowiska, chronologii czy typu kulturowego, siga si do interpretacyjnego materiau etnologicznego, ktry wybrany fakt (analogi) wyjania i osadza w realiach kulturowych okrelonej ywej kultury konkretnej grupy etnicznej. A wic zwraca si teraz uwag nie tyle na cechy formalne decydujce o tym, czy dany wytwr jest analogi, czy te ni nie jest, ale analizuje si jej funkcje, znaczenie, miejsce itp., sowem siga si do caego kontekstu spoeczno-kulturowego obiektu etnograficznego wyselekcjonowanego jako analogia. Po trzecie, przyjmuje si zaoenie, i jeli formalne cechy kulturowe porwnywanych wytworw s podobne lub tosame, to rwnie ich konteksty musz najprawdopodobniej by zbiene. Przyjcie takiego zaoenia umotywowane jest zamiarem znalezienia niewiadomej, ktrej szuka si nie drog eksploracji, tylko wykorzystujc podejcie komparatystyczne. Po czwarte, postpujc konsekwentnie dalej, przyjmujemy taki schemat wnioskowania za uprawomocniony zakadajc, i jeli analogie cech formalnych odpowiadaj analogiom ich kontekstw, to wwczas domniemany kontekst kulturowy faktu archeologicznego musi by zbliony do znanego nam ze rde etnograficznych kontekstu kulturowego obiektu okrelonego jako analogia. W ten sposb uzyskujemy archeologiczn wersj wykorzystanego kontekstu etnograficznego. Po pite, tak interpretacj wmontowujemy w rekonstruowany obraz spoeczestwa pradziejowego, dostosowujc j jedynie do innych ju uprzednio odtworzonych realiw.

W podobnej kolejnoci rozpatrzmy teraz najwaniejsze mankamenty i propozycje ich likwidacji. W punkcie pierwszym do najwaniejszych problemw, nastrczajcych niemao trudnoci, naley waciwa selekcja, a wic wybr najodpowiedniejszych i reprezentatywnych analogii. Najlepsze wyniki daj takie sposoby selekcji, ktre zamiast wyboru arbitralnych jednostkowych faktw etnograficznych koncentruj si na zbiorach analogii typu lokalnego , klasyfikacyjnego i uniwersalnego . Uwzgldniaj zatem takie czynniki, jak cigo rozwojowa w ramach krgu kulturowego, typ rodowiska naturalnegoi kulturowego oraz prawa korelacji niektrych zjawisk spoeczno-kulturowych. Bogaty materia komparatystyczny dostarcza rnorodnych mutacji analogii, a co za tym idzie i moliwoci wyboru spord szeregu alternatywnych rozwiza. Im wiksza bowiem liczba porwnywalnych zjawisk, tym bardziej zwiksza si prawdopodobiestwo wykrycia zmiennych analizowanych zjawisk0 istotnym dla naszej interpretacji znaczeniu59.

W punkcie drugim spotykamy si z niebezpieczestwem przeniknicia na grunt prahistorii faszywych lub przestarzaych, tj. niezgodnych ze wspczesnym stanem wiedzy, teorii lub hipotez etnologicznych. Zwykle kontekst analogii etnograficznej interpretowany jest zgodnie z pewn eksplikacyjn

59 H . V an der W ee, Zastosowanie w historii ilociowej poj i modeli wywodzcych si z nauk o czowieku, w: J. L esk iew icz, S. K ow alsk a-G lik m an (red.) Historia1 nowoczesno. Problemy unowoczenienia metodologii i warsztatu badawczego historyka WrocawWarszawaKrakwGdask 1974, s. 57.

konstrukcj etnologiczn. Jeli zatem jest ona bdna lub wystarczajco nie uzasadniona, wwczas jej przyjcie i wykorzystanie w trakcie rekonstrukcji archeologicznej prowadzi do powanych skrzywie uzyskanego obrazu przeszoci. Polecanym remedium moe tu by jedynie dbao o wyszy poziom wiedzy pozardowej, ktra zasilana by powinna w wikszym stopniu informacjami i pogldami aktualnymi. Sprzyja temu powinna interdyscyplinarna wymiana dowiadcze oraz konsultacje z kompetentnymi etnologami w przypadkach szczeglnie dyskusyjnych.

W punkcie trzecim natrafiamy na zwodnicze zaoenie goszce, i zbienociom cech formalnych odpowiadaj zbienoci ich kontekstw. Korelacja taka, cho czsto spotykana, wystpuje jednak u boku innych moliwych kombinacji, o ktrych zwykle atwo si zapomina. Jeden z reprezentantw relatywistycznej orientacji w pnocnoamerykaskiej antropologii kulturowej C. E. Osgood zajmujcy si studiami porwnawczymi nad kultur zwrci uwag na moliwo wystpowania a czterech rozmaitych interpretacji faktycznych czy domniemanych podobiestw midzykulturowych. Ot w sytuacji pierwszej to, co w rzeczywistoci jest tosame, moe by wyraone w odmienny sposb. Jednoczenie to, co wyraane jest podobnie, moe w rzeczywistoci wystpowa pod zupenie odmiennymi postaciami. Trzecia ewentualno zachodzi wwczas, gdy to, co wystpuje w rzeczywistoci pod zbien postaci jest rwnie wyraane w analogiczny sposb. Przypadek czwarty obejmuje sytuacje, w ktrych to, co w rzeczywistoci jest odmienne, wyraane jest take w odmienny sposb60. Z zestawienia tego wynika jasno, i tylko trzecia przytoczona przez Osgooda ewentualno podpada cakowicie pod schemat stosowany przez archeologw wykorzystujcych analogie. Zwykle za zupenie nie bierze si pod uwag moliwoci ujtych w pierwszym i drugim przypadku.

W punkcie czwartym najpowaniejszym mankamentem jest zwykle ignorowanie faktu, i analogie etnograficzne mog dostarcza jedynie pewnego zestawu ewentualnych moliwoci rekonstrukcji, nie maj natomiast mocy przesdzania o susznoci jednej tylko interpretacji. Std trafne wydaje si stwierdzenie A. Prinkego, ktry pisa, e ,,z reguy dane etnograficzne zdolne s bardziej pomc archeologowi w sposb poredni, ni wprost 61.

W ten sposb dochodzimy do punktu kocowego (pitego), przy ktrym naley powiedzie o bezwzgldnej koniecznoci weryfikacji wszystkich tych alternatywnych rozwiza na podstawie ich konfrontacji z materiaem archeologicznym i jego prahistoryczn interpretacj. Taka konfrontacja dostarcza argumentw podtrzymujcych lub odrzucajcych etnograficzne sugestie

60 C. E. O sgood, On the Strategy of Cross-National Research into Subjective Culture, w: The Social Sciences. Problems and Orientations. Selected Studies, The Hague Paris La Haye 1968, s. 499 - 507. W podobnym duchu, oho nie tak precyzyjnie wypowiada si ju znacznie wczeniej (1935 r.) T. K . Pennim an, A Hundred Years of Anthropology, New York 1974, s. 361 - 362.

61 A. Prinke, Moliwoci porwnawczego stosowania..., s. 65.

oraz spord wielu z nich umoliwia wybr koncepcji najwaciwszej. Moliwa rwnie do przyjcia jest czciowa akceptacja zachodzca wwczas, gdy tylko pewne elementy etnograficznego kontekstu zostaj wykorzystane w archeologicznej interpretacji, inne natomiast ulegaj wyeliminowaniu ze wzgldu na ich rozbrat z materiaem pradziejowym. A zatem w toku wykorzystania danych etnograficznych dwa razy dokona naley weryfikacji analogii: po raz pierwszy w trakcie ich wstpnej selekcji, wykorzystujc do tego celu ustalenia wspczesnej etnologii i po raz wtry, stosujc ju kryteria archeologiczne i prahistoryczne podczas rekonstrukcji kultury pradziejowej.

Na zakoczenie warto si przez chwil zastanowi nad warunkami i okolicznociami, ktre mogyby sprzyja wyeliminowaniu wad wystpujcych we wnioskowaniu przez analogie oraz jednoczenie upowszechnieniu tych zasad wykorzystania materiau etnograficznego, o ktrych pisalimy ju wyej.

Wydaje si, i krytyczna weryfikacja tych dotychczasowych ustale archeologii i prahistorii, ktre oparte zostay na etnograficznych analogiach byaby ze wszech miar wskazana i podana. W ten sposb udaoby si by moe cho w czci wyeliminowa z obiegu te powielane wci tezy, ktre nie maj uzasadnienia, s zdezaktualizowane i hamuj rozwj bada. Takiemu rozliczaniu si z dotychczasowymi hipotezami i teoriami powinna jednak towarzyszy wiksza dyscyplina metodologiczna i cilejsze przestrzeganie zasad metodyki bada porwnawczych w trakcie nowo podejmowanych studiw, co z ca pewnoci przyczynioby si do bardziej uprawomocnionego formuowania twierdze naukowych. Konieczne byoby take takie oddziaywanie, ktre przyniosoby dalsze wzbogacenie pozardowej wiedzy archeologwi prahistorykw o elementy biecych teorii etnologicznych. Pamitajmy przecie o tym, i od jakoci tej wiedzy zaley w duym stopniu tre pyta stawianych rdom62. Tymczasem odczuwa si stale niedostateczn znajomo rnorodnych drg i prawidowoci przebiegu procesw rozwoju i zmian kulturowych oraz sposobu i stopnia, w jakim odbijaj si one w materiale archeologicznym 63. Braki te mogyby zosta uzupenione ogln wiedz antropologiczn o regularnociach i mechanizmach kultury, co pozwolioby w duym stopniu zrelatywizowa wnioski i wzbogaci nowymi inspiracjami konstruowane teorie i hipotezy.

Aby postulat ten mg zosta speniony, naleaoby jednak kooperacji etnologii z prahistori nada wiksze znaczenie, zgodne z zajmowanym przez obie te dyscypliny miejscem w ramach nauk antropologicznych. Dyskusje, konsultacje wzajemne, wymiana dowiadcze oraz w pewnych uzasadnionych przypadkach nawet wsplne inicjatywy badawcze, np. w zakresie studiw nad wierzeniami czy sztuk, mogyby t wspprac uczyni interesujc i poyteczn

62 Zob. S. P iek arczyk , Metodologiczna rekonstrukcja humanistyki a praktyka badawcza historyka, Studia rdoznawcze, t. 15, 1971, s. 141.

63 K . G od ow sk i, op. cit., s. 96. O roli antropologicznych uoglnie w interpretacji pradziejw i historii kultury materialnej, zob. A . P osern -Z ieli sk i, (gos w dyskusji) Koncepcja historii kultury materialnej, Kw. H KM t. 19, 1971, s. 117 - 121.

dla obu stron. Z pewnoci znaczn pomoc w dziele rozszerzenia interdyscyplinarnego wspdziaania mogaby by nowelizacja programw studiw przyszych adeptw archeologii i prahistorii. Wane, cho moe nazbyt rozbudowane wstpy do etnograficznej faktografii warto byoby uzupeni wiedz prawdziwie etnologiczn o dziaaniu mechanizmw kultury i spoeczestwa. Wicej take czasu mona byoby powici na omwienie biecych orientacji etnologicznych oraz, co nie mniej wane, na krytyczny przegld starych kierunkw i szk, z ktrymi badacz, chcc nie chcc, bdzie styka si w trakcie swej pracy naukowej, sigajc wanie do prac rd