03kant-hegel

Ρ. Γασπαράτου- 3η ΟΣΣ 2010: Κάντ & Χέγκελ

1

Εισαγωγή στη φιλοσοφία του Immanuel Κant (1724-1804).

Τι µπορώ να γνωρίσω; Τι πρέπει να πράξω; Τι µπορώ να ελπίζω;

1. Τα πνευµατικά ερείσµατα της σκέψης του Καντ: 1.1. Ο ρασιοναλισµός του Λάιµπνιτς- Βολφ ... και γενικά η «ρασιοναλιστική» παράδοση: Ντεκάρτ, Λαιµπνίτς, Σπινόζα:

- Προτεραιότητα στα πορίσµατα του Λόγου έναντι της εµπειρίας. Η µαρτυρία των αισθήσεων επισφαλής.

- Μαθηµατικά: πηγή έµπνευσης, σύµβολο ενότητας και εσωτερικής διασύνδεσης όλης της γνώσης.

- Σύλληψη ενός σύµπαντος που κυβερνάται από αναγκαιότητες – κάποιες έστω από αυτές θεωρούνται κατανοήσιµες από την ανθρώπινη νόηση.

- Όλη η πραγµατική γνώση πηγάζει από τις έµφυτες ιδέες του ορθού λόγου. Οι αισθήσεις µας δείχνουν µόνο τα φαινόµενα και δεν είναι αξιόπιστες. Η «ουσία» των πραγµάτων αποκαλύπτεται µόνο από τον Ορθό Λόγο.

1.2. Η νευτώνεια φυσική. Η φιλοσοφία να µιµηθεί την µέθοδο της επιστήµης (της φυσικής του Νεύτωνα)- την επαγωγική (σε αντίθεση µε την απαγωγή των ορθολογιστών)- και να επανασυνδεθεί µε την εµπειρία. 1.3. Ο Ζ.Ζ. Ρουσσώ. Και ο Αιµίλιος του- στροφή του ενδιαφέροντος στην ανθρώπινη φύση. Κριτική στον αυστηρό ορθολογισµό, εξύµνηση των φυσικών παθών και προδιαθέσεων του ανθρώπου. 1.4. Ο Χιούµ (και οι «εµπειριστές») -Η γνώση µας πηγάζει από την κατ’ αίσθηση εµπειρία. -Η ορθή µέθοδος έρευνας είναι η εµπειρική- βασίζεται στα δεδοµένα των αισθήσεων για τη διατύπωση θεωριών. Αντιστρόφως, για να ελέγξουµε µια θεωρία, ελέγχουµε αν είναι αναγώγιµη στην εµπειρία.

Άρα: - Δεν µπορεί να υπάρξει καµία γνώση χωρίς εµπειρία. - Η επαγωγή δεν έχει καµία λογική εγκυρότητα. - Η αιτιότητα συνίσταται απλώς σε µια συνήθεια. - Το εγώ δεν υπάρχει. - Επίθεση στη µεταφυσική. - Απόλυτος σκεπτικισµός Χιούµ.

• Νεύτωνας, Ρουσσώ, Χιούµ αποµακρύνουν τον Καντ από τη ρασιοναλιστική παράδοση της εποχής και του τόπου του. Ο Καντ προσπαθεί να συνδυάσει εµπειρισµό και ρασιοναλισµό (παραδόσεις που ο ίδιος διαχωρίζει και µας κληροδοτεί τη διάκριση). Ταυτόχρονα κρίνει και τις δύο αυτές παραδόσεις.


2

2. Η «κοπερνίκεια στροφή». Αλλαγή προοπτικής στην «κοσµοθεωρία» µας: Στροφή από τα αντικείµενα της γνώσης στο υποκείµενο της γνώσης (το γνωρίζον υποκείµενο) -> στροφή από το ερώτηµα τί µπορώ να γνωρίσω; στο ερώτηµα πώς, υπό ποιες προϋποθέσεις, µε ποιούς όρους µπορώ να γνωρίσω;... Αναζήτηση των προϋποθέσεων και των όρων δυνατότητας της γνώσης. 3. Η συνεργασία αίσθησης και νόησης: Σύµφωνα µε τον Καντ ο άνθρωπος κατέχει τρεις διακριτές νοητικές δυνατότητες: την αίσθηση, τη νόηση και τον καθαρό λόγο. Με τη συνεργασία των δύο πρώτων ο άνθρωπος µπορεί να έχει εµπειρίες και µέσω αυτών να γνωρίσει την πραγµατικότητα. 3.1. Κατ’ αίσθηση εµπειρία. Η «υπερβατολογική αισθητική» του Καντ. Διάκριση ύλης- µορφής της αίσθησης. Ο Καντ ενδιαφέρεται για την a priori µορφή: ο χώρος (ως εξωτερική) και ο χρόνος (ως εσωτερική) αίσθηση αποτελούν τις a priori µορφές εποπτείας µας. Είναι τα «γυαλιά» που πάντοτε φοράµε. 3.2. Νόηση: αντικείµενό της οι έννοιες και οι κρίσεις. Ο άνθρωπος είναι προικισµένος µε την ικανότητα να εκφέρει κρίσεις, χρησιµοποιώντας έννοιες. Οι Κρίσεις (Urteile) διακρίνονται ως προς: Τη λογική υφή τους Τη γνωστική σύλληψη Το µεταφυσικό status αναλυτικές Λογικά αληθείς -«το κατηγόρηµα ενυπάρχει στο κατηγορούµενο». Η άρνηση λογικά αντιφατική. Πχ «Ο οφθαλµίατρος είναι ο γιατρός για τα µάτια).

a priori αληθείς πριν από την εµπειρία/ ανεξάρτητα από εµπειρικές κρίσεις. Πχ «τίποτα δεν µπορεί να είναι ταυτόχρονα άσπρο και µαύρο ολόκληρο.»

αναγκαίες αληθείς σε κάθε πιθανό κόσµο

συνθετικές a posteriori ενδεχοµενικές

-Ο Καντ δέχεται ότι υπάρχουν συνθετικές a priori κρίσεις (στα Μαθηµατικά, την Φυσική, τη Μεταφυσική). [Οι ορθολογιστές φιλόσοφοι δέχονται την ύπαρξη συνθετικών a priori κρίσεων σε αντίθεση µε τους εµπειριστές, αλλά κατά τον Kant δεν εξηγούν ικανοποιητικά τη δυνατότητα και την προέλευσή τους (κατ’ αυτούς είναι έµφυτες ιδέες) - οι εµπειριστές αρνούνται ότι υπάρχει συνθετικό a priori.] Για να υπάρξει αισθητική εµπειρία απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συνεργασία

αίσθησης και νόησης: όταν αντιλαµβανόµαστε κάτι το αντιλαµβανόµαστε ήδη ως

κάτι. Η διαµεσολάβηση των εννοιών (και κρίσεων) είναι προαπαιτούµενη.


3

Ο Kant αναπτύσσει σχετικά την θεωρία του για την αναγκαία συνεργασία των

γνωστικών µας δυνάµεων (αίσθησης και νόησης) και για τη συνύπαρξη a posteriori

και a priori στοιχείων.

«..Και αν ακόµα κάθε γνώση µας πρωτοαρχίζει µε την εµπειρία, αυτό δε σηµαίνει ότι και καθε-µιά πηγάζει από την εµπειρία.» (ΚΚΛ, Β1, µτφ. Α. Γιανναρά).... «Eννοήµατα χωρίς περιεχόµενο είναι κενά, εποπτείες χωρίς έννοιες είναι τυφλές» (Α51 /Β75)

Εδώ έγκειται και η κριτική του στον εµπειρισµό: δεν µπορεί να υπάρξει ωµή

αισθητηριακή εµπειρία. Κάθε αισθητηριακό µου «δεδοµένο» είναι ήδη

διαµεσολαβηµένο από έννοιες. Εµείς ως γνωστικά υποκείµενα συνεισφέρουµε

δηµιουργικά στην κατανόηση του κόσµου.

Μεταφυσική παραγωγή των κατηγοριών (από τη σχέση µεταξύ εννοιών και κρίσεων). Σε κάθε τι που αντιλαµβανόµαστε «εφαρµόζουµε» αυτόµατα τις έννοιές µας. Αντιλαµβανόµαστε την εξωτερική πραγµατικότητα δια µέσω των κατηγοριών της νόησης: έννοιες ικανότητα διατύπωσης κρίσεων συγκριµένου είδους.

κρίσεις κατηγορίες

Ποσότητας

καθολικές µερικές ενικές

ενότητα πολλαπλότητα ολότητα

Ποιότητας

καταφατικές αποφατικές άπειρες

πραγµατικότητα άρνηση περιορισµός

Σχέση

κατηγορικές υποθετικές διαζευκτικές

ουσία αιτία1 αλληλεπίδραση

Τρόπος

προβληµατικές βεβαιωτικές αποδεικτικές

δυνατότητα ύπαρξη αναγκαιότητα

Υπερβατολογικές κατηγορίες, συγκροτησιακές των φαινοµένων. Εξηγούν τη δοµή της κατανόησής µας- πώς εµείς ταξινοµούµε κάθε τι σε συγκεκριµένες έννοιες, µπορούµε να εκφέρουµε κάποια είδη κρίσεων γι’ αυτό και το κατανοούµε υπάγοντάς το σε αντίστοιχες κατηγορίες. Μια επιτοµή της ανθρώπινης κατανόησης. Η συνεισφορά του γνωστικού υποκειµένου στον αντικείµενο κόσµο. Το «εµείς» του Καντ.

1 Θεωρώντας την αιτιότητα ως κατηγορία του νου µας ο Καντ αποπειράται να λύσει το πρόβληµα της αιτιότητας του Χιουµ.


4

3.3. Ο «υπερβατολογικός ιδεαλισµός» του Καντ. -Η έννοια του υπερβατολογικού ιδεαλισµού : Yπερβατικό (Transzendent) : ό,τι κείται πέρα από τα όρια της εµπειρίας µας. Υπερβατολογικό (Transzendental) : ό,τι αναφέρεται σε “κάθε γνώση που γενικά δεν ασχολείται τόσο µε αντικείµενα όσο µε το δικό µας µονάχα τρόπο γνώσεως αντικειµένων, εφόσον αυτός πρόκειται να είναι a priori δυνατός” (Α11/Β25) «Υπερβατολογικό»: αναφέρεται σε όρους δυνατότητας, συγκροτησιακούς όρους. Υπερβατολογικός ιδεαλισµός: H θέση ότι η µορφή - δοµή της εξωτερικής

πραγµατικότητας θεωρούµενης ως συνόλου φαινοµένων εξαρτάται από το πνεύµα

του γιγνώσκοντος υποκειµένου, δηλ. από (α) τις a priori µορφές της εποπτείας - τον

χώρο και τον χρόνο και (β) τις a priori συνθετικές λειτουργίες της νόησης - τις

κατηγορίες.

Κατά τον Kant ο υπερβατολογικός ιδεαλισµός είναι αναγκαίος για τη στήριξη εµπειρικού ρεαλισµού – ο υπερβατολογικός ιδεαλισµός, δηλαδή, χρειάζεται για να δείξουµε ότι η εµπειρία µας µπορεί να συνεισφέρει στη γνώση του εξωτερικού κόσµου. Όµως, αυτό σηµαίνει ότι η ύλη των φαινοµένων υπάρχει ανεξάρτητα από το πνεύµα

του γνωστικού υποκειµένου και παρέχεται από την εξωτερική πραγµατικότητα

θεωρούµενη ως σύνολο νοουµένων - πραγµάτων καθ’εαυτά.

Ο Καντ διακρίνει σε: Νοούµενα Υπερβατολογικά αντικείµενα Πράγµατα καθ’ αυτά

φαινόµενα εµπειρικά αντικείµενα φαινόµενα

Εδώ προκύπτουν προβλήµατα ερµηνείας ης υπερβατολογικής διάκρισης µεταξύ φαινοµένων και νοούµένων: α) “Ισχυρή” ερµηνεία: διάκριση “δύο κόσµων”. β) “Ασθενής” ερµηνεία: διάκριση “δύο όψεων” µιας πραγµατικότητας Πάντως ο Καντ αρνείται ότι µπορούµε να προσεγγίσουµε την πραγµατικότητα sub

specie aeterni (υπό την οπτική της αιωνιότητας). Αυτή η ιδέα, κατά τον Kant,

αποτελεί το κοινό σφάλµα όλων των µορφών «προκριτικής φιλοσοφίας» καθώς


5

προκαλεί πλάνες, παραλογισµούς και αντινοµίες, και µοιραία οδηγεί στον

σκεπτικισµό ή στον εµπειρικό ιδεαλισµό (τύπου Hume, Berkeley).

- Κριτική από µεταγενέστερους ιδεαλιστές (Fichte, Schelling, Hegel). - Σύγχρονες κριτικές. Η θέση του αυτή προκαλεί την κριτική καθότι αποκαλύπτει µια σκεπτικιστική ή αγνωστικιστική πλευρά της καντιανής φιλοσοφίας : H πραγµατικότητα καθ’ εαυτήν είναι γνωστικά απροσπέλαστη από τον άθρωπο.

Δεν µπορεί να την προσεγγίσει µε τη συνεργασία νόησης-αίσθησης, αλλά ούτε και µε τον θεωρητικό Λόγο (µπορεί όµως, όπως θα δούµε, να την προσεγγίσει υπερβατολογικά από τον πρακτικό). 4. Ο Καθαρός Λόγος. 4.1. [Θεωρητικός] Καθαρός λόγος: Οι παραλογισµοί του Καθαρού Λόγου. Ο Καντ διακρίνει µεταξύ εµπειρικής ψυχολογίας (το «σκέφτοµαι» έχει εµπειρικό περιεχόµενο) από ορθολογική ψυχολογία (το «σκέπτοµαι», ο Καθαρός Λόγος, δεν έχει κανένα εµπειρικό περιεχόµενο). Ο Καντ ενδιαφέρεται για την ορθολογική ψυχολογία. Ο καθαρός Λόγος αποτελεί την δυνατότητά µας να σκεφτόµαστε αφηρηµένα και να αναλογιζόµαστε αφηρηµένα (ή µεταφυσικά) ερωτήµατα. Αντικείµενά του οι Ιδέες. Ο Καθαρός Λόγος έχει την παρόρµηση να θέτει ερωτήµατα που ξεπερνάνε την

εµπειρία, να σκέφτεται χωρίς εµπειρικό περιεχόµενο. Από τη παρόρµηση αυτή

οδηγείται σε µεταφυσικές πλάνες.

Οι παραλογισµοί του ορθού Λόγου προκύπτουν κάθε φορά που ο Λόγος θέλει να

ξεπεράσει τους περιορισµούς της κατανόησής µας (την εµπειρία µας) και να µιλήσει

για τον κόσµο ως όλον, το θεό κλπ. Χρησιµοποιεί υπό αµφισβήτηση προτάσεις (για

την ψυχή, για την ουσία, την απλότητα, την προσωπικότητα...) ως κατηγορίες ή ως a

posteriori κρίσεις που µπορούν να εφαρµοστούν στην εµπειρία επειδή έχουν

προκύψει από αυτή.

Ο Καθαρός Λόγος οδηγείται µε τον τρόπο αυτό σε αντινοµίες.

Η αντινοµία είναι ένα ζεύγος αντίθετων επιχειρηµάτων που µπορούν να οδηγήσουν σε αντίθετα συµπεράσµατα (θέση- αντίθεση). Ο Καντ, για να δείξει τις απατηλές τάσεις του ορθού Λόγου καταγράφει τέσσερις αντινοµίες:

1. ο κόσµος έχει χωρικό και χρονικό όριο. - ο κόσµος είναι άπειρος. 2. κάθε ουσία συνιστάται από απλά µέρη. - κανένα σύνθετο πράγµα δεν συνιστάται από απλό- το απλό είναι µια µεταφυσική εµµονή.


6

3. Υπάρχει µια αιτία πρωταρχική και αρχέγονη, η οποία θέτει σε κίνηση το σύµπαν, ενώ η ίδια είναι ελεύθερη. - κάθε τι στον κόσµο υπόκειται στην αιτιότητα. 4. στον κόσµο υπάρχει κάτι το οποίο είτε ως µέρος είτε ως ουσία είναι ένα απολύτως αναγκαίο ον. - δεν υπάρχει απολύτως αναγκαίο ον, ούτε στον κόσµο ούτε έξω από αυτόν.

Ο Καθαρός Λόγος δεν µπορεί να απαντήσει στα ερωτήµατα αυτά διότι ξεπερνούν την

εµπειρία. Κάθε τέτοια απόπειρα θα εξαντληθεί σε διαµάχη µεταξύ αντίθετων

ισοσθενών επιχειρηµάτων.

Στο 1 (την κοσµολογική αντινοµία) βλέπουµε τις πλάνες του ρασιοναλισµού από την µία και του εµπειρισµού από την άλλη. Το 2 και το 3 (καθώς και κάθε κρίση που αφορά τον θεό, την ελεύθερη βούληση, τη σταθερότητα της προσωπικότητας) δεν µπορούν να αποδειχθούν. Όπως θα δούµε όµως, ισχύουν ως ρυθµιστικές αρχές. 4.2. Ο ρυθµιστικός ρόλος του καθαρού Λόγου: Ο Πρακτικός [καθαρός] Λόγος. Ο Καντ επαναφέρει τη διάκριση θεωρητικού- πρακτικού Λόγου (ανενεργή από τον Αριστοτέλη): Ο θεωρητικός καθαρός Λόγος µπορεί να πέσει σε αντιφάσεις- υπόκειται σε περιορισµούς. Δεσµεύεται από την κυριαρχία του κόσµου των πραγµάτων καθ’ αυτών και δεν µπορεί να αρθεί πάνω από την εµπειρία µα, προκειµένου να τον κατανοήσει θεωρητικώς. Οι Ιδέες, τα αντικείµενα του Καθαρού Λόγου δεν µπορούν να εφαρµοστούν στην

αντίληψη και έτσι δεν µπορούν να χρησιµεύσουν στη θεωρητική γνώση του κόσµου

γύρω µας. Έχουν όµως ρυθµιστική χρήση, η οποία είναι απαραίτητη για τους

θεωρητικούς µας συλλογισµούς:

- Καθοδηγούν τη σκέψη σε συγκεκριµένους σκοπούς.

- Συστηµατοποιούν τις κρίσεις µας, δίνουν συστηµατικό χαρακτήρα στην

κατανόησή µας και στις θεωρίες µας για το κόσµο (επιστήµη).

- Θέτουν τα ιδανικά κριτήρια, τα όρια.

Οι «ως εάν» αιτιολογήσεις της Ιδέας- εδώ ενυπάρχει και η έννοια της χρησιµότητας. Χρήσιµη η υπόθεση ότι έχουµε εαυτό, ότι είµαστε ελεύθεροι κ.λπ...- {πραγµατιστές}

Ο θεωρητικός Λόγος, εποµένως, δεν µπορεί να µας οδηγήσει σε θεωρητικά

αποδεδειγµένη γνώση διότι του λείπει ο δίαυλος στην εµπειρία. Μπορεί, όµως, ως

Πρακτικός Λόγος (δηλ. στην πρακτική λειτουργία του) να αρθεί πάνω από τη


7

δυσκολία αυτή, και να ορίσει ρυθµιστικές (υπερβατολογικές) αρχές = συγκεκριµένες

αρχές/ προϋποθέσεις που θα µας χρησιµεύσουν ως γνώµονας της συµπεριφοράς µας.

Ο Καντ αναγνωρίζει τα όρια της γνώσης, συµπληρώνει, όµως, τα κενά µε τη

ρυθµιστική λειτουργία του Λόγου: ορισµένα ερωτήµατα δεν µπορούµε να τα

απαντήσουµε, ξέρουµε, όµως πώς να συµπεριφερθούµε απέναντί τους.

Μπορεί να µην γνωρίζει θεωρητικά και πέραν πάσης αµφιβολίας τι ισχύει, ξέρει όµως πως πρέπει να αντιδράσει απέναντι σε αφηρηµένους ή µεταφυσικούς ισχυρισµούς, προτάσεις, προκλήσεις. Ο πρακτικός Λόγος δίνει απαντήσεις σε ερωτήµατα που ο θεωρητικός δεν µπορεί καν να θέσει. Π.χ. όταν αναρωτιόµαστε για την ελευθερία της βούλησής µας: δεν µπορούµε να επιλύσουµε το παράδοξο µε τον θεωρητικό Λόγο, ο πρακτικός, όµως, Λόγος έχει τη λύση. Ο πρακτικός Λόγος δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια, άρα δεν θα επιβάλει έννοιες στα αντικείµενά του- δεν θα επιβάλει µια άποψη για το ζήτηµα. Πρακτικά όµως «ξέρουµε» και ασκούµε την ελευθερία. Παροµοίως, αποδεχόµαστε: Τον θεό ως ρυθµιστική αρχή για την ηθική πράξη. Την αθανασία της ψυχής. Την υπερβατογική ελευθερία- το υπερβατολογικό υποκείµενο. Οι αρχές αυτές αποτελούν απαραίτητους όρους δυνατότητας για την κάθε πράξη µας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο πρακτικός Λόγος δίνει στον άνθρωπο διαστάσεις µεγαλύτερες από την εµπειρία του και του επιτρέπει να αρθεί πάνω από αυτή, και να κρίνει, να αποφασίσει και να πράξει ελεύθερα από τις δεσµεύσεις που του θέτει ο κόσµος ή η εµπειρία. Να ρυθµίσει τελικά τη συµπεριφορά του έτσι ώστε να καταστεί ηθικό υποκείµενο. Τελικά, ο άνθρωπος, κατά τον Καντ, δεν κρίνει µόνο το τι ισχύει αλλά, µε τη βοήθεια του Λόγου, αποφαίνεται και για το τι θα έπρεπε να ισχύει. Ορίζει τα γεγονότα, αλλά επίσης έχει τη δυνατότητα να τα προκαλεί να συµβούν.

«Έπρεπε λοιπόν να καταργήσω τη γνώση, για να κερδίσω τόπο για την πίστη» Στη φιλοσοφία η γνώση ορίζεται συνήθως ως (1)αληθής (2)δικαιολογηµένη (3)πεποίθηση. Και τα τρία συστατικά είναι απαραίτητα για να θεωρήσουµε κάτι ως γνώση. Πίστη µπορεί να είναι και η «µεταφυσική» πίστη στο θεό, την ελευθερία, κ.λπ., ακριβώς επειδή είναι µια µη επαρκώς δικαιολογηµένη και µη αποδεδειγµένη ως αληθής πεποίθηση. Ο Καντ δια µέσω του πρακτικού Λόγου «κερδίζει χώρο» για πεποιθήσεις/ πίστεις µας, οι οποίες δεν µπορούν να ανταποκριθούν στις µαξιµαλιστικές απαιτήσεις της γνώσης. Το τίµηµα όµως, που αναγκάζεται να «πληρώσει», προκειµένου να αφήσει χώρο για τέτοιες πεποιθήσεις, είναι να αποδεχθεί ότι ορισµένες (µεταφυσικές) προτάσεις είναι απροσπέλαστες από τις γνωστικές δυνάµεις µας.


8

Αυτή παράλληλα είναι και η κριτική του στον ρασιοναλισµό: µε τον Ορθό/Καθαρό

Λόγο ΔΕΝ µπορούµε να γνωρίσουµε την πραγµατικότητα. Μπορούµε µόνο να

προβάλουµε κάποια ρυθµιστικά ιδεώδη, π.χ. για την ηθική πράξη.

4.2.1. Ηθική Η ηθική µας πράξη [πρέπει να] καθοδηγείται από τον πρακτικό Λόγο. Υπερβατολογική προϋπόθεση κάθε θεωρίας περί ηθικής κατά Καντ είναι το αυτόνοµο υποκείµενο- η αποδοχή της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου. Το αυτόνοµο ελεύθερο υποκείµενο αποτελεί τη βάση της καντιανής ηθικής. Ο άνθρωπος ως φαινόµενο υπάγεται στη φυσική αναγκαιότητα, ως πράγµα καθ’ αυτό, όµως, δεν υπόκειται αναγκαστικά στους ίδιους νόµους. Η ιδέα της ελευθερίας της βούλησης στηρίζεται, εξάλλου, και στην καθηµερινή µας (ηθική) εµπειρία. Η Ελευθερία / Αυτονοµία ορίζεται ως η ικανότητα να κυριαρχείται κάποιος από τη λογική. Η λογική θα του δείξει το ηθικό καθήκον. Πάθη, επιθυµίες, «ευτυχία», συµφέροντα δεσµεύουν το υποκείµενο είναι εµπειρικοί περιορισµοί που οδηγούν το υποκείµενο πίσω στον κόσµο της εµπειρίας. Ο πρακτικός Λόγος µπορεί να αρθεί πάνω από τις δεσµεύσεις αυτές και να ορίσει µόνος του τις ρυθµιστικές αρχές: τα καθήκοντά του. Η καντιανή ηθική αποτελεί µια δεοντολογική θεωρία: Πρέπει πάντοτε να πράττω σύµφωνα µε το καθήκον µου, το οποίο πηγάζει από τον

[πρακτικό] Λόγο.

Ποιο όµως, είναι το καθήκον µου: Εδώ ο Καντ διακρίνει µεταξύ κατηγορικής και υποθετικής προσταγής Υποθετική προσταγή: ανάλογα µε τον στόχο σκεφτόµαστε—εάν [θέλω αυτό]... τότε [θα κάνω εκείνο]. Η κατηγορική προσταγή όµως, είναι απόλυτη διότι πηγάζει από τον Λόγο. Ο στόχος είναι µόνο το καθήκον µου. Ηθικό ζητούµενο η απόλυτη καθολικευσιµότητα του ηθικού νόµου. Πρέπει πάντα να πράττω σύµφωνα µε την κατηγορική προσταγή:

«Πράξε έτσι ώστε ο κανόνας της πράξης σου να µπορεί να καταστεί καθολική

ρυθµιστική αρχή.»

«Πράξε έτσι ώστε να µεταχειρίζεσαι πάντα την ανθρωπότητα, είτε στο πρόσωπό

σου είτε στο πρόσωπο του συνανθρώπου σου, ως σκοπό και ποτέ ως µέσο για την

επίτευξη άλλου σκοπού.»

Η ηθική είναι αξία, οικουµενική κανονιστική αρχή- υπακούει στην κανονιστική «γλώσσα» του πρακτικού λόγου. Δεν µπορεί να αναχθεί σε περιγραφές της


9

ανθρώπινης φύσης ή της κοινωνικής/προσωπικής ωφέλειας. Το κριτήριο της ηθικής πράξης δεν µπορεί να είναι ούτε το κίνητρο της πράξης ούτε η συνέπεια αυτής. Κριτήριο ηθικής πράξης είναι το καθήκον µου να πράττω ως αυτόνοµο, ελεύθερο και ηθικό (έλλογο) υποκείµενο που υπακούει στον πρακτικό λόγο. Η ηθική θεωρία του Καντ ασκεί κριτική στις διαδεδοµένες ηθικές θεωρίες της εποχής του: τις θεωρίες φιλαυτίας (ή εγωϊσµού), ωφελιµιστικές θεωρίες και θεωρίες ηθικού συναισθήµατος. Κι αυτό διότι: - Αποτελούν απόπειρες να ορίσουν την ηθική µε µη-ηθικούς όρους. - Οι ωφελιµιστικές θεωρίες και οι θεωρίες ηθικής αίσθησης ταυτόχρονα προϋποθέτουν την ηθική, την οποία προσπαθούν να ορίσουν (κυκλικότητα επιχειρήµατος). - Ελλοχεύει ο κίνδυνος υποκειµενισµού, σχετικισµού, αισθησιαρχίας. Πιο µετριοπαθής η κριτική του Καντ στις θεωρίες ηθικού συναισθήµατος/αίσθησης: η ηθική αίσθηση (moral sense) είναι απαλλαγµένη από συµφεροντολογίες. Αποτελεί πηγή άµεσης επιδοκιµασίας της ηθικής πράξης- αποτελεί αρετή. Όµως, διαφωνεί ως προς: - τη µέθοδος προσέγγισης της ηθικής από τον Χιουµ: η ηθική δεν µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο εµπειρικής έρευνας. Η εµπειρική έρευνα µπορεί να αναδείξει µόνο ενδεχοµενικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου ως «φαινοµένου». Οι ηθικές αρχές, αντιθέτως, αποτελούν ρυθµιστικά ιδεώδη του ανθρώπου ως αυτόνοµου «καθ’αυτού» όντος. Άρα µπορούν να αναδειχθούν µόνο µε a priori αναστοχασµό. - τον ρόλο που αποδίδει ο Χιουµ στην λογική (τον λόγο) και το συναίσθηµα: Ο Καντ αντιστρέφει τους ρόλους. Ο πρακτικός Λόγος µας δίνει τον ηθικό κανόνα (την κατηγορική προσταγή), το συναίσθηµα είναι βοηθητικό και µας δίνει υποθετικές προσταγές. - το ‘στάτους’ του ηθικού κινήτρου: δεν µπορεί να είναι ενδεχοµενικό- πρέπει να είναι a priori αναγκαίο, κανονιστικό (και άρα πλήρως οικουµενικό). Η διαφωνία του δεν είναι καθολική καθώς αποδέχεται και χρησιµοποιεί στην θεωρία του και τα ηθικά συναισθήµατα- αποτελούν φυσικά χαρίσµατα του ανθρώπου, δεν είναι όµως αρκετά για τη θεµελίωση µιας οικουµενικής ηθικής. Σχόλια Μεγαλειώδης απόπειρα σύγκλισης θεωρητικού- πρακτικού Λόγου, γνωσιολογίας και ηθικής . Με τη συνεργασία όλων των δυνάµεων της νόησης (αίσθησης, κρίσης, [θεωρητικού κ’ πρακτικού] Λόγου) αποπειράται απάντηση και στα τρία φιλοσοφικά ερωτήµατα: Τι µπορώ να γνωρίσω; Τι πρέπει να πράξω; Τι µπορώ να ελπίζω... [αντί του τι υπάρχει...]


10

Εισαγωγή στη φιλοσοφία του Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831).2 1. Τα πνευµατικά ερείσµατα της σκέψης του Χέγκελ: 1.1. Ο Καντ. 1.2. Η πρόσληψη του Καντ από τον Φίχτε, τον Σίλερ, τον Σέλινγκ κ.α. :

- Κριτική στην διάκριση πράγµατος καθ’ αυτό- φαινοµένου: αν δεν έχουµε πρόσβαση στο πράγµα καθ’ αυτό (1) πως ξέρουµε ότι υπάρχει και (2) πώς ξέρουµε ότι είναι ένα (µια δυνατή πραγµατικότητα); Ο Καντ αντιφάσκει... Αντίθετα ο Φίχτε υπέρµαχος του Καντ: ο κόσµος αντλεί υπόσταση µέσω του ανθρώπινου νου. - Κριτική στη διαίρεση του ανθρώπου σε λόγο και πάθη. Η ηθική µια αιώνια πάλη µεταξύ των δύο. Όµως δεν ήταν πάντα έτσι (π.χ. στην αρχαία Ελλάδα). Άρα η διάκριση του Καντ δεν αποτελεί περιγραφή της ανθρώπινης κατάστασης αλλά µια τυχαία φάση της. (Σίλερ) 1.3. Ο ροµαντισµός. Σίλερ, Γκαίτε κ.α. 1.4. [Η γαλλική επανάσταση και ο Ναπολέοντας;]

2. Η φιλοσοφία της ιστορίας. Ανάγνωση [στιγµών- σταθµών] της ιστορίας ως µια αναγκαία πορεία του ανθρώπινου πνεύµατος προς την κατάκτηση της ελευθερίας: Ανατολικός κόσµος (Κίνα- Ινδία - Περσία). Ο αυτοκράτορας, οι κάστες, ο ηγεµόνας εµπόδιο στη συνείδηση της αυτονοµίας. Ο Πέρσης ηγεµόνας βήµα προόδου διότι η εξουσία του βασίζεται σε µια γενική αρχή και δεν θεωρείται φυσικό γεγονός. Άρα µπορεί να αλλάξει. Αυτός και ο µόνος ελεύθερος. Ελληνικός κόσµος. Μορφές ελεύθερης ατοµικότητας όµως:

- Απαραίτητος ο θεσµός της δουλείας. - Η ελευθερία υπόδουλη των κοινωνικών ηθών και εθίµων. Το άτοµο δεν

µπορεί να ορθώσει ανάστηµα ή να έχει αυτόνοµες επιθυµίες. Μοναδική εξαίρεση ο Σωκράτης και θανατώνεται.

Ρωµαϊκός κόσµος. Επάνοδος του µονάρχη. Αυστηρή πειθαρχία. Διέξοδος οι φιλοσοφικές σχολές (στωικοί, σκεπτικοί, επικούρειοι) αλλά τελικά το άτοµο δεν µπορεί να ξεφύγει από το αίσθηµα ανελευθερίας.

2 Βασική πηγή αυτού του σχεδιαγράµµατος είναι το βιβλίο του P. Singer, Χέγκελ, Πολύτροπον, 2006, το οποίο και προτείνω µε ενθουσιασµό!


11

Ο χριστιανισµός ιδιαίτερος: ο Ιησούς άνθρωπος - υιός θεού: χαρίζει στον άνθρωπο την «θρησκευτική αυτοσυνείδηση», τη συνειδητοποίηση δηλαδή, ότι ο ανθρώπινος κόσµος αφορά το πνεύµα. Το Βυζάντιο διεφθαρµένος χριστιανισµός. Γαλλική επανάσταση- ένδοξη επανάσταση του λόγου αλλά συγχρόνως τροµοκρατία/ τυραννική επιβολή του ορθού λόγου. Γερµανικός κόσµος. Η θρησκευτική µεταρρύθµιση. Στον γερµανικό κόσµο, µετά τις νίκες του Ναπολέοντα βρίσκουµε την ολοκλήρωση της ελευθερίας:

- τα άτοµα µπορούν να αποφασίζουν για τον εαυτό τους - ο κόσµος µπορεί να οργανωθεί ορθολογικά.

3. Ελευθερία, ηθική και κοινότητα. 3.1. Κριτική στην «αρνητική ελευθερία». Πραγµατική ελευθερία υπάρχει όταν τα άτοµα µπορούν να έχουν πραγµατικές επιθυµίες και να τις πραγµατώνουν. Το ιδεώδες της ελευθερίας των φιλελευθέρων (δηλ. της απουσίας καταναγκασµών) οδηγεί σε επίπλαστες επιθυµίες και άρα σε υποδούλωση του ατόµου. 3.2. Ο Χέγκελ για την ηθική θεωρία του Καντ. Ηθική πράξη είναι η ελεύθερη πράξη. Αν κάποια επιθυµία πηγάζει από τη φύση µας ή «επιβάλλεται» από την κοινωνία τότε δεν είναι ελεύθερη. Ελεύθερη είναι η πράξη όταν πηγάζει από την λογική (τον λόγο) µας και µας υπαγορεύει το καθήκον µας/ η συνείδησή µας. Η λογική µας είναι οικουµενική. Άρα και η ηθική είναι οικουµενική. Έως εδώ ο Χέγκελ συµφωνεί µε τον Καντ. Όµως, - Για να µιλήσουµε για ηθική χρειαζόµαστε περισσότερες λεπτοµέρειες: ποια ακριβώς είναι τα καθήκοντά µας; Ο Καντ θεωρεί ότι ο ηθικός κανόνας πρέπει να είναι «καθαρός», γενικός, οικουµενικός, όµως έτσι καταλήγει µια κενή φόρµα. Η κατηγορική προσταγή στερείται περιεχοµένου. Διότι οποιαδήποτε ανθρώπινη επιθυµία µπορεί να τεθεί σε καθολική µορφή και να ακολουθείται ως κανόνας. - Επιπλέον, ο Χέγκελ δεν µπορεί να δεχθεί ότι µόνο όταν πράττει κανείς από ψυχρό καθήκον, πράττει ηθικά. - Η θεωρία του Καντ χωρίζει τον άνθρωπο σε δύο µέρη: από τη µια τα πάθη/συναισθήµατα και γενικά το φυσικό-υλικό τµήµα του ανθρώπου και από της άλλη το λογικό. Η λογική αναλαµβάνει και το βάρος να επιβάλει ηθικούς κανόνες. Τα πάθη δεν δικαιούνται καµία ικανοποίηση. Γιατί όµως; Γιατί δηλαδή να υποβληθώ σε αυτή τη συνεχή «καταπίεση», γιατί να είµαι ηθικός; Ο Καντ δεν απαντά, κατά Χέγκελ, σε αυτό το ερώτηµα. Και από τη στιγµή (ή από την εποχή) που τέθηκε αυτό το ερώτηµα, χρειάζεται απάντηση. Ο Χέγκελ θεωρεί ότι µια επαρκής θεωρία ηθικής θα πρέπει να µην αποξενώνει τον άνθρωπο από τον εαυτό του. - Η θεωρία του Καντ µιλά για το ανθρώπινο υποκείµενο αποκοµµένο από το κοινωνικό του περίγυρο. Όµως η ηθική πράξη δεν γίνεται σε κενό. Αυτή είναι µια επιπλέον µορφή αποξένωσης. Μια επαρκής θεωρία ηθικής θα πρέπει να τοποθετεί την ανθρώπινη πράξη εντός της οργανικής κοινωνίας.


12

3.3. Η οργανική κοινωνία και το ήθος/ η ηθική ζωή/ Sittlicheit. Ο άνθρωπος µπορεί να κατακτήσει την ικανοποίηση, την ελευθερία και την ηθική µόνο ως µέλος µιας οργανικής κοινότητας. Η κοινότητα που προτείνει ο Χέγκελ καλλιεργεί τις αξίες που ωφελούν την ίδια και το άτοµο, καθώς καθένας αποτελεί οργανικό µέρος του συνόλου. Τα άτοµα υπακούν στη συνείδησή τους και στους θεσµούς που έχουν θεσπιστεί µε οδηγό τον ορθό λόγο. Η διαδικασία αυτή είναι εξελικτική και διαλεκτική και δεν µπορεί να γίνει µε την επιβολή του λόγου (όπως αποπειράθηκε η Γαλλική επανάσταση), αλλά µόνο µέσω της διαρκούς βελτίωσης της υπάρχουσας κατάστασης της κοινωνίας µας. Είµαστε ηθικοί µόνο όταν δρούµε χωρίς φυσικούς/βιολογικούς, κοινωνικούς κ.α. περιορισµούς, αλλά µε οδηγό τη λογική µας- δηλαδή όταν είµαστε πραγµατικά ελεύθεροι. Όµως για να είµαστε ελεύθεροι πρέπει και η κοινωνία µέσα στην οποία ζούµε είναι λογικά οργανωµένη και το ατοµικό και συλλογικό συµφέρον είναι σε αρµονία. Αυτό είναι το ιδεώδες του Χέγκελ. Διαµέσου της κοινωνικής ζωής λοιπόν µπορεί να επιτευχθεί το ήθος/η ηθική ζωή, σύµφωνα µε την οποία η ατοµική ηθική θα είναι ταυτόχρονα και κοινωνική. Δεν µπορεί κανείς να είναι ηθικός µέσα σε µια ανήθικη κοινωνία, όπως δεν µπορεί κανείς να είναι ελεύθερος µέσα σε µια δεσποτική κοινωνία. Η έννοια του ήθους/της ηθικής ζωής εµπνέεται από τον ελληνικό κόσµο, από ένα ιδεώδες όπου το άτοµο έβλεπε τον εαυτό του ως µέρος της κοινότητάς του. Όµως η οργανική κοινωνία του Χέγκελ δεν θα πάσχει από τα προβλήµατα του ελληνικού κόσµου, διότι το άτοµο δεν θα θυσιάζει την αυτονοµία του και τις επιθυµίες του για το συµφέρον της πόλης. Επίσης δεν θα φέρει ούτε τα µειονεκτήµατα µιας κοινωνίας όπως την ευαγγελίζονται οι φιλελεύθεροι διότι δεν θα υποβάλλει πλασµατικές ανάγκες στους πολίτες της. Στην οργανική κοινωνία κάθε άτοµο αποτελεί ένα πολύτιµο µέλος. Η χεγκελιανή ηθική δεν µπορεί να διαχωριστεί από τις θέσεις του περί ελευθερίας και κοινωνίας. Η οπτική του προσπαθεί να συνδυάσει µια καντιανού- τύπου ηθική µε µια αριστοτελικού- τύπου αρεταϊκή ηθική και να την τοποθετήσει στο κέντρο της οργανικής κοινότητας. [Αυτή την οργανική κοινότητα φαίνεται να θεωρεί ότι έχει επιτύχει η πρωσική αυτοκρατορία. Κριτική του Χέγκελ στην αντιπροσωπευτική δηµοκρατία.] 4. Η φαινοµενολογία του πνεύµατος/νου/geist. 4.1. Γνώση και πραγµατικότητα. Ο Χέγκελ συνυπογράφει τη Καντιανή ιδέα ότι κάθε γνώση αναγκαία διαµεσολαβείται από έννοιες. Δεν σταµατά όµως στην καντιανή παραδοχή ότι µπορούµε µόνο να γνωρίσουµε τον τρόπο που εµείς κατανοούµε τον κόσµο. Αρνείται έτσι την διάκριση µεταξύ φαινοµένων και πραγµάτων καθαυτών. Θεωρεί ότι εµείς συγκροτούµε τον κόσµο µέσω των εννοιών και των πράξεών µας. Άρα µπορούµε να γνωρίσουµε πλήρως τον κόσµο. Μπορούµε να φτάσουµε στην απόλυτη γνώση: την αυτοσυνειδησία, τη γνώση του απόλυτου (και πράγµατι


13

φτάνουµε δια στόµατος Χέγκελ, στις τελευταίες σελίδες της φαινοµενολογίας του πνεύµατος!). 4.2. Τα στάδια της πορείας του πνεύµατος προς την αυτοπραγµάτωση. Το πνεύµα πορεύεται διαρκώς προς την απόλυτη γνώση/ελευθερία/ αυτοπραγµάτωση, διαµέσου αναβαθµών εξέλιξης: της τέχνης, της θρησκείας και τελικά της φιλοσοφίας. Κινητήρια δύναµη: - η σχέση άρχοντα- δούλου. - η ιστορία. - η διαλεκτική.


14

Παράρτηµα: Προτεινόµενο σχεδιάγραµµα της 3ης ΓΕ: 1. O Kant περί ηθικής: -Προϋπόθεση της ηθικής πράξης η ελευθερία. [δυο λόγια] -Έµφαση στο καθήκον, έτσι όπως απορρέει από την ανθρώπινη λογική. Η κατηγορική προσταγή. Η αγαθή βούληση. [+ αυτό αναπτύσσετε +++] -Για να είναι ηθική µια πράξη ο κανόνας της πρέπει να είναι «οικουµενοποιήσιµος» (µιας και βασίζετε στην πανανθρώπινη/ οικουµενική λογική), αλλά παραµένει προσωπική απόφαση του καθενός. [δυο λόγια] 2. Ο Hegel περί ηθικής: -Βάση του η Καντιανή θεωρία: η σηµασία της λογικής ως πηγή της ηθικής, η ελευθερία ως προϋπόθεση της ηθικής. [δυο λόγια] - Όµως ταυτόχρονα κριτική/ εξέλιξη της Καντιανής θεωρίας: Ο Χέγκελ δίνει έµφαση στο κοινωνικό υποκείµενο, στην ελευθερία και την «ηθική ζωή» του (ή το «ήθος» του) ως µέλος µιας κοινότητας («Sittlichkeit»). [+ αυτό αναπτύσσετε +++]

03kant-hegel

Documents