6. Hristolo {ke rasprave u 4. i 5. veku

(Arijanstvo: I vas. sabor 325. u Nikeji; 343. sabor pomirewa; 359. 2 sabora u Sirmiju i Riminiju gde se arijanstvo progla{ava za dr`. veru; II vas. sabor 381. u Carigradu, osu|eno arijanstvo (anti-fisitizam); III vas. sabor 431. u Efesu, osu|eno nestorijanstvo (dio-fisitizam); Razbojni~ki sabor u Efesu 449., monofisitstvo pobe|uje; IV vas. sabor 451. u Halkedonu, osu|en i dio- i mono-fisitizam; 482. Henotikon ; 512. monofisitska re~enica u himni Trojesvjatih; V vas. sabor 553. u Carigradu, osuda Triju (nestorijanskih) poglavqa; mono-enerizam za vreme Iraklija, {ibaju ga ---> monotelitizam, 634. Ektesis ; 680. VI vaseqenski sabor u Carigradu na kome se osu|uju monoenergizam i monotelitizam; 691/2. Peto{esti/Trulski sabor; 787. VII vaseqenski sabor u Nikeji, vaspostavqeno ikonofilstvo).

Prvi period postojawa Vizantije obele`ile su seobe naroda i hristolo{ke rasprave. Jo{ uvek se ne mo`e re}i da je Zapadno rimsko carstvo prestalo da postoji, ve} se ~e{}e govori o ranovizantijskom ili kasnorimskom periodu. To je vrlo buran period u kome su se iskristalisale karakteristike koje }e obele`iti sveukupno postojawe Vizantije: gr~ki jezik, hri{}anska religija i rimsko dr`avno ure|ewe.

Pojava jeresi imala je uticaja i na definitivno odvajawe Istoka i Zapada, jer se de{avalo da vladari polovina tada jo{ povremeno aktuelnog Rimskog carstva imaju razli~ita religiozna opredeqewa, a u nekim delovima Imperije (npr. na Istoku) preovladala su jereti~ka shvatawa, koja se mogu protuma~iti kao izraz te`wi za osamostaqewem. Hristolo{ke rasprave su, tako|e, ~as ujediwavale a ~as sukobqavale crkvene poglavare Istoka i Zapada.

1. ARIJANSTVO

(aleksandrijska {kola,

od vremena Konstantina Velikog do Teodosija)

Prva jeres, odn. odstupawe od zvani~ne hri{}anske crkvene dogme, javila se u prvoj polovini 4. veka, za vreme vladavine cara Konstantina. Aleksandrijski prezviter Arije je, polaze}i od monoteisti~kih shvatawa, odbijao da prihvati jednakost Oca i Sina, i stoga nije priznavao Hrista za boga. Zbog pojavqivawa ove jeresi, arijanstva, Konstantin je sazvao

I Vaseqenski sabor u Nikeji 325. To je bio prvi u nizu vaseqenskih sabora koji su stvorili temeq dogmatskog i kanonskog sistema hri{}anske crkve. Na saboru je Arijeva nauka osu|ena, on ekskomuniciran,

i usvojeno da je sin jedn(ak)osu{tan () Ocu, i tako je formulisana dogma koja, sa dopunama Drugog vaseqenskog sabora u Carigradu 381.g. ~ini simvol vere hri{}anske crkve. Prvi vaseqenski sabor u Nikeji je i najja~a i istorijski najzna~ajnija manifestacija hristijanizacije Rimskog carstva u vreme Konstantina.

Konstantin, ina~e nefanatik, a usto potceniv{i snagu protivni~ke strane, izdejstvova da se Arije vrati u Crkvu. Time do{ao u sukob sa Atanasijem Velikim, aleksandrijskim episkopom. Verski problem podelio i Konstantinove sinove. Konstantije (337.-361.), upraviteq nad isto~nim delom, bio je arijanac, dok su bra}a mu Konstantin II (337.- poginuo 340.) i Konstant (337.- gine u borbi sa usurpatorom Magnom Magnentijem 350.) bili pravoverci.

Sabor sazvan 343. jedino zbog nadmo}nosti brata koji dr`i ceo zapad, ne donosi pomirewe, samo Konstantin vra}a pravoslavne episkope. Arijanstvo politi~ki pobe|eno pa se dele na:

1) tvrda arijanska struja: Sin je jedn(ak)osu{tan Ocu ()

2) poluarijanci: Sin je sli~nosu{tan Ocu ()

Konstant 350. pogine, kod Murse usurpatora slede}e godine pobedi Konstantin pa kao jedini car, crkvena opozicija silom suzbijena, pa sazvana 2 sabora u Sirmijumu i Riminiju 359. na kojima se arijanstvo progla{ava za dr`avnu veru. Tad se semiarijanci opet dele na dve struje: jedni prilaze tvrdoj struji, a drugi se sve vi{e pribli`avaju nikejcima. Otad po~iwe prevlast arijanstva kao dr`avne religije i u to vreme su pokr{teni Goti !!! Vulfila rukopolo`en za episkopa od arijanca Jevsevija Nikomedijskog te se jo{ dugo posle propasti arijanstva u Vizantiji ono kod ve}ine Gota odr`alo kao veroispovest.

Konstantin I (1. maj 305.-337) - nikejac

Konstantin II zapadni deo (337.-340.) - nikejac

Konstant zapadni deo (337.-350.) - nikejac

Konstantije II isto~ni deo (337.-361.) - arijanac

Julijan (361.-363.) - paganin

Jovijan (363.-364.) - hri{}anin

Valentinijan I zapadni deo (364.-375.) - трпељиви nikejac

Valent isto~ni deo (364.- гине код Једрена 9.августа 378.) - arijanac

Gratijan син и наследник Valentinijanа I (375.-383.) - ватрени никејац

Теодосије (379.-395.) - ватрени никејац

Valentova poginija ubrza slom arijanstva. Za vreme vladavine cara Teodosija I odr`an je II Vaseqenski sabor u Carigradu 381.na kome su potvr|ene i dopuwene odluke Nikejskog sabora. Zanimqivo je da je u wegovom tre}em kanonu bilo odre|eno da najvi{i rang posle pape pripada carigradskom patrijarhu. Teodosije I je svim silama podr`avao pravoslavqe i progonio paganstvo i jereti~ke hri{}anske sekte. Za vreme wegove vlade, hristijanizacija Imperije je zavr{ena, a pravoslavno hri{}anstvo je postalo jedina dopu{tena dr`avna vera,dok su

druge veroispovesti stavqene van zakona.

U Italiji je posle ubistva Aetija (454.) i Valentinijana III (455.) zavladao potpuni haos, i tu su se postepeno stvarale nove germanske kraqevine: u severnoj Africi vladali su Vandali, a u Galiji i [paniji zapadni Goti. Iznad tog haosa dizala se jedna nova sila: Rimska crkva. Usred najdubqeg politi~kog opadawa, papa Lav I (440.-461.) sna`no je istakao primat rimske dr`ave.

2. NESTORIJANSTVO

(antiohijska patrijar{ija,

od Teodosija II)

Po{to je u borbi protiv arijanstva ustanovqena dogma o savr{enoj bo`anskoj prirodi Sina i wegovoj jedinosu{nosti sa Ocem, sada se postavilo pitawe odnosa bo`anskog i ~ove~anskog na~ela u Hristu. Prema antiohijskoj bogoslovskoj {koli, u Hristu su postojale dve prirode, odvojene jedna od druge (diofisitizam): bo`anstvo se ovaplotilo u Hristu, ~oveku ro|enom od Marije, pa se, prema tome, Marija ne sme nazivati Bogorodicom, ve} samo

Hristorodicom. Suprotno ovom shvatawu bilo je aleksandrijsko misti~ko u~ewe o bogo~oveku, u kome se bo`anska priroda spojila sa ~ove~anskom.

428.g. na carigradsku episkopsku stolicu do{ao je Nestorije, predstavnik antiohijske {kole, i po~eo da {iri weno shvatawe. Wegov protivnik bio je aleksandrijski patrijarh Kiril, na ~ijoj strani su bili i egipatsko mona{tvo i Rim. I pored podr{ke koju je Nestoriju pru`ila carigradska vlada zbude se

III Vaseqenski sabor u Efesu 431. gde Nestorije bude osu|en kao jeretik. Time je aleksandrijska patrijar{ija stekla prevlast u isto~noj crkvi.

3. MONOFISITSTVO

(aleksandrijska patrijar{ija,

u vreme Teodosija II i Markijana)

Arhimadrit Jevtihije, predstavnik aleksandrijske stranke u Carigradu, polaze}i od Kirilovog u~ewa, oti{ao je korak daqe, tvrde}i da su se dve Hristove prirode, posle wegovog ovaplo}ewa, pretvorile u jednu bo`ansku prirodu. Tako se u borbi protiv jeresi nestorijanstva, kao wena suprotnost, pojavila jeres monofizitizam - u~ewe o jednoj prirodi u Hristu. Patrijar{ijski sinod u Carigradu osudio je Jevtihija kao jeretika, a protiv monofizitizma izjasnio se i papa Lav I ( Thomus ). Tako su se Rim i Carigrad ujedinili u borbi protiv premo}i Aleksandrije. Ipak, doti~na aleksandrijska stranka organizuje tzv. Razbojni~ki sabor u Efesu 449. i na wemu trijumfuje. Tada je pod predsedni{tvom aleksandrijskog patrijarha Dioskora, posle nasilnog suzbijawa opozicije, monofizitizam progla{en za pravu veru.

Do naglog preokreta do{lo je stupawem na presto cara Markijana (450.-457.). On je sazvao IV Vaseqenski sabor u Halkedonu 451.koji je

prihvatio dogmu o dvema prirodama u Hristu, nedeqivim ali nespojivim, osudiv{i time i nestorijanstvo i monofizitizam. Ni{ta mawa od dogmatske nije bila ni crkveno-politi~ka pobeda Carigrada. Znameniti 28. kanon Halkedonskog sabora priznao je, istina, papi prvi po~asni rang, ali je u ostalom potpuno izjedna~io episkope Starog i Novog Rima. Time se nagovestilo suparni{tvo ova dva crkvena sedi{ta, koje }e se vremenom pretvoriti u ogor~enu borbu.

Neposredna posledica halkedonskih odredadaba bila je ta da se jaz izme|u centralnih pokrajina Vizantije i wenih isto~nih provincija jo{ vi{e produbio. Egipat i Sirija su prihvatili monofisitizam, i on je postao odraz wihovoh te`wi za osamostaqewem.

Za vreme vladavine cara Zenona (474.-475.; 476.-491.), hristolo{ke rasprave su se nastavile. Zenon je poku{ao da putem kompromisa izmiri monofizite i pravoslavce,, pa je objavio Henotikon 482., {to je edikt o ujediwewu, koji nije branio ni monofisitsku ni diofisitsku nauku, izbegavaju}i i same izraze dve prirode ili jedna priroda. Usled toga su se pojavile tri zava|ene strane. ube|eni monofiziti, ube|eni diofiziti i pristalice Henotikona. Papa se izjasnio protiv Henotikona i bacio anatemu na carigradskog patrijarha, koji je, zauzvrat, izbrisao papino ime iz diptiha. Time je izme|u Carigrada i Rima do{lo do prvog otvorenog raskida, koji je trajao preko 30 godina.

Za vreme vladavine Zenonovog naslednika Anastasija (491.-518.), dr`avna politika je vremenom sve vi{e dobijala monofisitski pravac, {to je izazivalo ogor~ewe pravoslavaca. Prestoni~ko stanovni{tvo nalazilo se se u stalnom uzbu|ewu, a

borbe dema dostigle su neobi~nu `estinu. Plavi su bili pripadnici gr~kog pravoslavqa, i uglavnom potomci stare gr~ko-rimske senatorske aristokratije, dok su zeleni bili pristalice monofisitizma i drugih isto~wa~kih sekti, a wih su ~inili pripadnici novijeg ~inovni~kog stale`a. Anastasije

je podr`avao zelene, a plavi su istupali protiv wegove vlade. Po carevom nalogu monofisitska re~enica uneta u pesmu Trojesvetih, 512. te u Carigradu izbila pobuna koja Anastasija umalo nije stajala krune. Vrhunac krize ozna~io je ustanak zapovednika tra~ke vojske Vitalijana 513.g. On

je tri puta dolazio sa svojom vojskom do samih carigradskih zidina. U trenutku najve}e opasnosti, Anastasije je ~inio odre|ene ustupke, ali ~im bi zategnutost popustila, on se vra}ao svojoj politici, tako da se Carstvo stalno nalazilo u krizi. Anastasijeva

vladavina dokazala je da monofisitska politika nije bila pravi izlaz iz te{ke situacije. Prividno izmirewe u Egiptu i Siriji pla}eno je stalnim nemirima u centralnim pokrajinama.

Prekid sa Anastasijevom monofizitskom politikom bio je Justinijanovo

(527.-565.) delo, kao i izmirewe sa Rimom, {to je bio neophodan uslov za ostvarewe krupnih politi~kih ciqeva na Zapadu. Najva`niji crkveno-politi~ki problem bio je jo{ uvek isto~ni monofizitizam. Po{to je organizovao V Vaseqenski sabor u Carigradu 553. gde se sprovela osuda tzv. Triju poglavqa - spisa Teodora Mopsuestijskog, Teodorita Kirskog i Ive Edeskog, koji su izgledali sumwivi zbog nestorijanskih tendencija - on je izazvao nove sporove, a monofisite nije zadovoqio.

Hristolo{ke rasprave su se nastavile i tokom kasnijih vekova, npr. u 7. veku, za vreme vladavine cara Iraklija, koji je povratio isto~ne oblasti koje se pre toga bile potpale pod vlast Persijanaca. Povratak isto~nih provincija ponovo je stavio Carstvo pred problem monofisitizma.

4. MONOENERGETIZAM

(carigradska patrijar{ija,

u vreme Mavrikija, Foke i Iraklija)

Oko 600.g. u Egiptu je po~elo da se {iri u~ewe prema kome Hrist ima dve prirode, ali samo jedno delovawe (). Patrijarh Sergije je usvojio mono-energetsko u~ewe, a zatim je monoenergetizmu pri{ao i sam car Iraklije. Vo|a pravoslavne opozicije, monah Sofronije, koji je 634.g. postao jerusalimski patrijarh, nemilosrdno je {ibao novu nauku, a ni papa Honorije nije imao u potpunosti pozitivan stav.

5. MONOTELITIZAM

(u vreme Iraklija)

Zato je Sergije ubla`io svoje prvobitno u~ewe i ostavio po strani pitawe energija, a u~io da je Hrist, i pored svoje dve prirode, ima samo jednu bo`ansku voqu (). Ova nova formula - monotelitizam - le`i u osnovi edikta koji je Sergije sastavio a car 638. obnarodovao pod naslovom Ektesis, narediv{i da se istakne u narteksu

Svete Sofije. Ni pravoslavni, ni monofisiti nisu hteli da prime carev edikt, a i Honorijevi naslednici u Rimu su ga odlu~no odbacili.

680. odr`an VI vaseqenski sabor na kome se dotad osu|ivana nauka o dvema energijama i dvema voqama progla{ava za dogmu. Wega organizuje Konstantin IV. Sabor imao neobi~no veliki broj sednica: 18.

I kasnije neki carevi monoteliti npr. Filipik Vardan, ali od ovog sabora nadaqe monotelitizam jewava.

691/2. odr`an Peto{esti/Trulski sabor nazvan tako jer potvr|uje zakqu~ke i odluke petog i {estog vaseqenskog sabora, a trulski jer je odr`an u Trulskoj sali na carskom dvoru. 102. kanona ovog sabora reguli{u pitawa crkvenog ure|ewa i u~vr{}uju}i hri{}anski moral zabrawuju razne obi~aje i paganske praznike npr. Brumalije. Zanimqivo da se studentima Carigradskog universiteta zabrawuje da prire|uju predstave.

Papa odbio da prizna odluke ovog sabora. Justinijan {aqe legata da ga uhapse, ali ovaj jedva sa~uva `ivu glavu od rimske i ravenske milicije i to jedino papinom milo{}u. Justinijan nije stigao da osveti ovaj ~in jer ga 695. obore s vlasti, odseku

mu nos i po{aqu u Herson, no on se pomo}u Bugara 705. IPAK vrati na presto.

VII Vaseqenski sabor, posledwi koji priznaje pravoslavna crkva sastao se 787.g u Nikeji. Vizantijska vlada u `eqi da vaspostavi

ikonofilstvo stupila je u vezu sa Rimom i isto~nim patrijarsima koji su poslali svoje predstavnike na sabor. Ovom prilikom prvi put se ispoqio anatgonizam izme|u radikalne kalu|erske stranke tzv. zilotâ (revnosnih) i umerene struje tzv. politikâ koji su se prilago|avali politi~kim prilikama i dr`avnim potrebama. U Nikeji je pobedila ova umerena struja. Sabor je osudio ikonoborstvo kao jeres, naredio uni{tewe svih ikonoklasti~kih spisa i vaspostavio kult ikona.