07นราศหนองคายฉบบสมดฝรง: ประเดนวพากษบคคลและเหตการณทไมปรากฏในฉบบพมพ *

อรรถพร ดทสด **Atthaporn Ditisood

* บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง  “นราศหนองคายฉบบสมดฝรง:  การศกษาเชงวเคราะห” วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต (วรรณคดไทย) มหาวทยาลยเกษตรศาสตร โดยมรองศาสตราจารย ดร. เสาวณต วงวอน เปนอาจารยทปรกษา** นสตปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต  (วรรณคดไทย)  ภาควชาวรรณคด  คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

The Manuscript Version of Nirat Nongkhai: The Critical Issues Related to persons and Incidents Excluded in the Printed Versions

170 170

บ ท ค ด ย อ

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงเปนนราศหนองคายฉบบเนอความสมบรณซงไมไดถกแกไขตดทอน ท�าใหมเนอหามากกวาฉบบพมพเผยแพร สวนทเพมขนนนมเรองราวทางประวตศาสตรอยหลายเรอง  แบงได  2  ประเดน  ประเดนแรกคอบคคลในประวตศาสตร  ไดแก  เจาพระยามหนทรศกดธ�ารง  (เพง  เพญกล) สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ  (ชวง  บนนาค)  กรมพระราชวงบวรวไชยชาญ  และหลวงพฒนพงศภกด  (ทม  สขยางค)  ซงเปนผแตง  โดยกลาวถงบคลก ลกษณะนสยและพฤตกรรมของบคคลดงกลาว  ประเดนทสองคอ  เหตการณในประวตศาสตร ไดแก สาเหตแทจรงกรณเคลอนทพเขาสดงพญาไฟและเบองหลงคดความเกยวกบการแตงนราศหนองคาย ประเดนทางประวตศาสตรเหลาน  บางสวนบนทกไวในเอกสารทางประวตศาสตรอนๆ  แตบางสวนไมไดบนทกในเอกสารใดๆ  โดยเฉพาะอยางยงสวนทเปนความรสกนกคดของกวและนสยใจคอของบคคล    ดวยเหตนนราศหนองคายฉบบสมดฝรงจงเปนวรรณกรรมทมคณคาทางวรรณคดและประวตศาสตร

ค�าส�าคญ: นราศหนองคายฉบบสมดฝรง, ประเดนวพากษ, บคคลและเหตการณ

171 171

A b s t r a c t

The manuscript version of Nirat Nongkhai is a complete version of  the  document which  has  never  been  amended.  This  document highlights the fact that there are additional historical issues that cannot be found in the printed versions. First, the characteristics, personalities and behaviour of people in history - Chaophraya Mahinthrasakthamrong (Pheng  Penkun),  Somdet  Chaophraya  Borommahasrisuriyawong (Chuang  Bunnak),  Krompraratchawangbowon Wichichan  and  Luang Phatthanaphongphakdi (Thim Sukkhayang), the poet himself, have all been mentioned. Second, the historical incidents such as the genuine reason of military mobilization  to Dong Pya Fai and  the background of  the Nirat Nongkhai composition. These historical  issues are partly recorded in historical documents but some are not found elsewhere, especially the poet’s point of views and the behaviour and personalities of historical figures. Therefore, the manuscript version of Nirat Nongkhai is invaluable both as literature and historical testimony.

Keywords: the manuscript version of Nirat Nongkhai, critical  issues, persons and incidents

172 172

บทน�านราศหนองคายแตงในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจา

อยหว  ผแตงคอหลวงพฒนพงศภกด  (ทม  สขยางค)  เมอครงเปนขนพพธภกด ท�าหนาทเปนทนายตดตามเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง (เพง เพญกล)  ผเปนแมทพไปปราบฮอทกอความวนวายในเมองหลวงพระบางเมอ  พ.ศ. 2418  นราศหนองคายพมพครงแรกเมอ  พ.ศ.  2421  ทโรงพมพหมอสมธ บางคอแหลม สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค) ไมพอใจอยางยง อางวามเนอหาพาดพงถงทานอยางรนแรง จงทลเกลาฯ ถวายฎกาตอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว  (ศนยจดหมายเหตและฐานขอมลเยรนนานาชาตดานสยามศกษา  2549:  2-3)    เมอทรงไตสวนเสรจ พระองค “จงใหลงพระราชอาญาเฆยนอายทม 50 ท สงตวไปจ�าไว ณ คก [...]  ตนรางหนงสอฉบบนกไดโปรดเกลาฯ  ใหเรยกมาท�าลายเสย  ฉบบทตพมพแลวยงไมไดขายไปนน ใหผซงสงไปลงพมพซอมาท�าลายเสยทงสน แตหนงสอทไดซอไปแตกอนแลวนน ถาผใดยงมหนงสอนน กใหฉกท�าลายเสย” (สมาคมกจวฒนธรรม 2546: 162)

ขนพพธภกดตองโทษนาน 8 เดอนกไดรบพระราชทานอภยโทษและออกมารบราชการอยกบเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงตามเดม มบรรดาศกดทขนจบพลรกษ (ศนยจดหมายเหตและฐานขอมลเยรนนานาชาตดานสยามศกษา 2549: 3) ตอมากวไดเขยนนราศหนองคายขนอกครงหนงหลงนราศ

นราศหนองคายฉบบสมดฝรง: ประเดนวพากษบคคลและเหตการณทไมปรากฏในฉบบพมพ

173 173

อ ร ร ถ พ ร ด ท ส ด

ถกท�าลาย และนาจะแตงเสรจไมเกน พ.ศ. 2458 ซงเปนปทกวถงแกกรรม สนนษฐานวากวน�าเนอความในนราศหนองคายฉบบทถกท�าลายมาเขยนใหม แตเพมเตมขอความลงไปเพราะมสวนทกลาวถงโทษโบยทตนไดรบ

ราว พ.ศ. 2458-2459  สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ ทรงขอคดลอกนราศหนองคายจากกวลงในสมดไทย  เพอเกบรกษาไวในหอพระสมดวชรญาณ  (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ  กรมพระยาด�ารงราชานภาพ 2498: ค) ตนฉบบนราศหนองคายฉบบสมดไทยนจดเกบเปนเอกสารลบของกรมศลปากรและหามเผยแพรโดยเดดขาดในสมยนน

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงนราศหนองคายฉบบสมดฝรงเกดจากนายสวสด  จนเลก  เจาหนาท

กรมศลปากรไดคดลอกนราศหนองคายฉบบสมดไทยด�าเลมท  1  เลมท  2 และบางสวนของเลมท 3 ดวยลายมอลงในสมดฝรง เสรจสนเมอ พ.ศ. 2494  จากนนนายหรด  เรองฤทธ  เจาหนาทกรมศลปากรกไดคดลอกสวนทเหลอลงในสมดฝรงจนจบเรอง  เมอ พ.ศ. 2496 (บญเตอน ศรวรพจน 2559 ก: 14) ปจจบนนราศหนองคายฉบบสมดฝรงทงสองสวนนเกบรกษาอยทส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร

เมอ พ.ศ. 2494 เนองในงานพระราชทานเพลงศพ พระยาสารศาสตรศรลกษณ (สรรเสรญ สขยางค) บตรชายของหลวงพฒนพงศภกด ทายาทได

174 174

มาขออนญาตพมพนราศหนองคาย แตกรมศลปากรไมอนญาต เพราะเหนวาเนอหาบางสวนอาจกระทบกระเทอนถงผอน  กรมศลปากรมอบหมายใหนายหรด เรองฤทธแกไขตดทอนเนอความทพาดพงผอนและบางสวนทตลกขบขนออกไป (บญเตอน ศรวรพจน 2559 ข: 84) กระบวนการช�าระสอบทานนราศหนองคายเรมขนเมอ พ.ศ. 2496 ผรวมช�าระสอบทานประกอบดวยนายธนต อยโพธ นายหรด เรองฤทธ นางสาวพวงทอง สรสาล และนายตร อมาตยกล  นราศหนองคายฉบบแกไขตดทอนไดพมพเผยแพรครงแรกเนองในงานพระราชทานเพลงศพ  รองอ�ามาตยโท  ขนสดทดวฒวถ  (สวน สนทดวฒ) เมอ พ.ศ. 2498 (บญเตอน ศรวรพจน 2559 ก: 10)  จากนนมการพมพอกหลายครง  นราศหนองคายทพมพเผยแพรทกฉบบลวนมาจากตนฉบบสมดฝรงทถกแกไขตดทอนแลวทงสน  ตอมาเมอตนป พ.ศ. 2559 กรมศลปากรไดน�านราศหนองคายฉบบสมดฝรงมาพมพเผยแพร โดยมการปรบอกขรวธและถอยค�าบาง ในบทความนผเขยนใชตนฉบบสมดฝรงในการศกษา เพราะเปนเอกสารชนตนทเกาทสดทสามารถน�ามาศกษาไดในขณะน

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงสวนแรกทคดลอกโดยนายสวสด จนเลก นน  ยงไมถกแกไขและตดทอนเนอความ  แตมรองรอยขดเขยนเพอระบต�าแหนงทตองการแกไขตดทอนอยางชดเจน  เนอความของนราศในสวนนจงแตกตางกบฉบบแกไขตดทอน แตในสวนทายมเนอความเหมอนกบฉบบแกไขตดทอนแลว  

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงแตงดวยกลอนแปดจ�านวน  2,869  ค�ากลอน  เนอหาหลกเหมอนกบฉบบแกไขตดทอนทพมพเผยแพรแลว  คอ บนทกการเดนทพไปปราบฮอโดยมเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงเปนแมทพ มการพรรณนาโวหารรกบางตามขนบนราศโบราณ แตเนอหาทปรากฏมากกวา คอ การยวลอเสยดสเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ  กรมพระราชวงบวรวไชยชาญ และขนนางคนอนๆ  ในกองทพ  รวมทงเรองทไมเกยวกบราชการทพอกดวย  เนอหาสวนทพบเพมขนนเปนทศนะของกวซงอาจมสวนจรงในประวตศาสตรหรออาจเปนมมมองของกว

175 175

ฝายเดยวกได  อยางไรกตามเนอหาในสมดฝรงทยงไมเผยแพรนนกนบวา เปนขอมลทพบใหมเพมขนจากนราศหนองคายฉบบพมพซงถกแกไขตดทอน  จดเดนอกประการหนงคอกวใชทวงท�านองเขยนเชงขบขนเพอท�าใหบรรยากาศทเครงเครยดดเบาลง

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงในสวนแรกทคดลอกโดยนายสวสด  จนเลก ถกแกไขตดทอนกลอนจ�านวน 1,355 วรรค จาก 3,137 วรรค เพอเปลยนเนอหา  ตดขอความ และรอยสมผส ดงนน ผศกษานราศหนองคายในระยะเวลาทผานมาจงใชตวบททมถอยค�าและเนอความตางกบฉบบดงเดมเปนอนมาก ยอมท�าใหผลการศกษาไมตรงกบความเปนจรงหรอไมกระจางชดในหลายๆ กรณ  ผเขยนจงตงวตถประสงคเพอศกษานราศหนองคายฉบบสมดฝรงในประเดนทางประวตศาสตรจากเนอความทพบเพมขน  เปนการน�าเสนอประเดนทางประวตศาสตรทตางกบนราศหนองคายฉบบพมพ ซงถกแกไขตดทอนแลวดงตวอยางตอไปน

บคคลในประวตศาสตรนราศหนองคายสวนทถกแกไขตดทอนกลาวถงบคลกภาพ  อปนสย 

พฤตกรรม  รวมถงความรสกนกคดของบคคลในประวตศาสตรผานสายตากวไวหลากหลายประเดน ดงเชนกลาวถงบคคลส�าคญตอไปน

1. เจาพระยามหนทรศกดธ�ารง (เพง เพญกล)จากขอมลประวตของนราศหนองคายนน  เปนทรบรโดยทวไปวากว

กลาวหมนประมาทสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศจนตนเองตองรบโทษ    สนนษฐานในเบองตนไดวาในนราศคงปรากฏเนอความทกลาวหมนประมาทสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศมากทสด แตนราศหนองคายฉบบสมดฝรงกลบปรากฏเนอความทยวลอเสยดสเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงผเปนเจานายทกวเคารพรกมากกวาเนอความทยวลอเสยดสบคคลอนๆ  ทงนหากกวไมไดมงยวลอเสยดสเจานายของตนเพอกระทบกระเทยบผใดแลว กเหนลกษณะนสยและพฤตกรรมของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง

176 176

ทไมปรากฏในฉบบพมพซงถกแกไขตดทอน ดงน

1.1 เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงเปนคนขลาดประเดนทกวยวลอเสยดสเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงผเปนแมทพ

หลายครง คอ ความขลาด กวกลาวย�าวาแมทพไมตองการเดนทางไปปราบฮอเพราะกลวในเรองตางๆ นานา เชน กลวพวกฮอ กลวไขปา กลวภรรยามช และกลวภยนตรายอนๆ ดงตวอยางวา

เหมอนนายเราทขรามาบนหลง  รปเปนพลายใจเปนพงดงแกลงวามยศศกดหนกไมเบาเจาพระยา  แตขขลาดเตมประดาเหมอนนารแตท�าศกฮกอวดขนขวดปอ  พงจะจอเขาในดงพงไพรสกลบแสนขลาดหวาดหวนพนทว  สดอขสดอลออตา

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 21) 

กวใชค�าวา  “นาร”  “พง”  และ  “สดอ”  มาเปนความเปรยบแสดงความขลาดวา แมทพเปนผมบรรดาศกดสงและเปนผชาย แตกลบขลาดกลวเหมอนผหญง หรอถาเปรยบกบสตวพาหนะทแมทพขอยในขณะนนกเทยบไดกบชางตวเมย หรอหากเปนชางตวผกเปนไดเพยงชางสดอเทานน นบวากวเสยดสถงความขลาดของแมทพอยางรนแรง

1.2 เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงทจรตและกดขไพรนอกจากความขลาดแลว กวยงกลาววาแมทพเปนผเอารดเอาเปรยบ 

และกดขขดรดผลประโยชนจากผอนอยเสมอ  ดงเชนความตอนทกลาวถงขบวนทพเดนทางถงวดประทมทองในเมองปทมธาน  แมทพมจตศรทธาบรจาคเงนแดพระสงฆรปละ 1 บาท กวเสยดสการอธษฐานจตของแมทพวา

.......................................  แมนถงการจะอบตภพใดๆใหไดเปนสศดทงขนง  ใหเฟองฟงวปรตผดนไสเลนละครเพรอพร�ากระหน�าไป  กดขไพรกวาจะถงซงนพพานใหพบกบสดใจพไชเสนา  รบสนบนคนมาแบงใหทาน

177 177

บงเงนหลวงถวงไวไดนานๆ  ....................................... (หลวงพฒนพงศภกด 2494: 6)

กวกลาววาแมทพตองการเกดเปนขาราชการกรมพระสรสวดอก  คอมหนาทเกยวกบการท�าบญชก�าลงคน  การเกณฑคนทงฝายทหารและพลเรอน  เรงรดเกบสวยและเงนแทนการเกณฑ  คดส�าเนาเอกสารทางราชการประกาศไปยงกรมตางๆ  และพจารณาคดความเกยวกบการแบงสงกดไพรพล  (ราชบณฑตยสถาน  2549:  130)  จงมชองทางรบผลประโยชนไดมาก  กวใชค�าวา  “นง” หมายถง  “คดโกง”  (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 2554: 490)  ในกลอนตอนนกวยกเรองการกดขขดรดหรอรบสนบนจากผอน  แมทพคงสนทสนมกบขนนางทมราชทนนามวา “พไชเสนา” ปลดขวาในกรมพระสรสวดกลางซงเปนผใตบงคบบญชาของทานเอง   ต�าแหนงนปรากฏในพระไอยการต�าแหนงนาพลเรอนในกฎหมายตราสามดวงวา “ออกพระราชสภาวะด ศรสจะเทพณรายสมหะมาตยาธบดศรสเรนทราเมศวร พระสรสวดกลาง ถอศกดนา 5000 ขนพไชยเสนาปลดขวา  ขนโยธาบรบาลปลดซาย  ทลฉลองนาคล  800”  (ราชบณฑตยสถาน 2550: 275)

1.3 เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงลมหลงภรรยาแมทพอาลยอาวรณภรรยาทรอคอยทานอยทบานจงร�าพงร�าพนถง 

“ไขขวน” ภรรยาทรกยง ความวา

เจาคณเลกหนาสทอนถอนใจใหญ  คดถงเมยกลวจะไมไดเหนหนาคนงโฉมไขขวนกลยา    เคยเหนหนาเชาเยนไมเวนวาย

. . .ถากะไรลกไปไดแลวอกหก    คงดกๆ ดบชวตรเปนแมนมน

 (หลวงพฒนพงศภกด 2494: 15)

“ไขขวน” หรอ “ไขขวญ” หมายถงหมอมไขผเปนนางละครคนโปรดของแมทพ (บญเตอน ศรวรพจน 2559 ข: 85)  สนนษฐานวาหมอมไขคง

178 178

มรปโฉมงดงามและช�านาญการละคร  แมทพซงเปนเจาของคณะละครจงโปรดปรานมากทสดในขณะนน    เหตการณตอนนเปนตอนทจดเตรยมพาหนะส�าหรบเดนทางเขาสดงพญาไฟ แมทพคดถงหมอมไขทเคยพบหนากนตลอดแตเมอตองมาราชการทพ กลววาจะไมไดกลบไปพบนางหรอกลบไปแลวแตไมพบนางอยทบาน จนเปนเหตใหแมทพเสยใจจนสนชวต  เหนไดวากวมงสอวาแมทพลมหลงภรรยามาก  แมจะไดรบหนาทส�าคญในยามศกสงครามกยงอาลยอาวรณถงนางเสมอ 

1.4 เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงลมหลงการละครนอกจากนางละคร แมทพยงลมหลงการละครมาก ดงเชนทกวเลาวา

แมทพมกจวตรเกยวกบละครระหวางพกทพ คอ

เวลาค�านงท�าบทลคร    เวลาดกฝกสอนลครหญงเหลออาไลยทจะอดลดละทง   ดตดยงเสยกวาฝนกนทกวนแมนใหอดเลนลครเวลาไร    คงจะไดคบแคนเปนแมนมนเหมอนหนงใสตะเกยงหดหมดน�ามน  วายชวนแมนแทแนจงๆ

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 11)

กจวตรยามค�าและดกของแมทพ คอ แตงบทละครและฝกนางละคร กวน�าเสนอวาแมทพโปรดปรานการเลนละครมาก โดยเปรยบวาตดละครยงกวาฝน  และหากไมไดเลนละคร  ชวตตองดบเหมอนกบตะเกยงทไสสนลงและหมดน�ามน  กวยงกลาวอกวาแมทพโปรดปรานละครผหญง สอดคลองกบทสมเดจฯ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ (2508: 197) ทรงเลาไวในต�านานละครอเหนาวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหคณะละครผหญงของแมทพเมอครงยงเปนพระยาราชสภาวด รวมแสดงในงานสมโภชครงส�าคญ  ดงเชนทปรากฏในโคลงดนเรองโสกนตเมอ พ.ศ. 2415 วา

  สคนด�ารสให     มลคร หญงนาของพระอนทรเทพวาร    หนงงว

179 179

สองวนนทฦๅขจร      ขาวเออก ออแฮราชสภาวดตงงตว      กวดตบง

(พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 2474: 18) 

เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงมโรงละครของตนเองชอวา ปรนสธเอเตอ  มการเกบคาเขาชมเปนครงแรกตามแบบตะวนตก  (สมเดจฯ  กรมพระยาด�ารงราชานภาพ  2508:  205)  นอกจากนทานยงเปนผรเรมละครพนทางโดยมผแตงบทละครคนส�าคญของคณะละคร คอ หลวงพฒนพงศภกดขณะเปนขนจบพลรกษ  (เสาวณต วงวอน 2555: 101, 105)

2. หลวงพฒนพงศภกด (ทม สขยางค)เนอความในนราศหนองคายฉบบสมดฝรงกล าวถงบคคลใน

ประวตศาสตรมากรองลงมาจากเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง  คอ  ตวกวเอง เชน

2.1 กวเปนผมอารมณขนอารมณขนของกวปรากฏอยทวไปในนราศหนองคายฉบบสมดฝรง 

โดยกวยวลอเสยดสผอนในเชงขบขน  เลนมกตลกดวยเสยงของค�า  ความหมายและภาพพจน ดงตวอยางวา

น�าคางใหญมใชหยอกพอหลอกคน เทาเมดฝนโตเทาบาตรอนาถใจแสนสงสารไพรพลททนหนาว  มาทกคราวน�าคางปดหยดเมดใหญจะกอไฟกไมตดคดอยางไร  เอาใบไมมงกรวถกหวคนถกชางสองสามตวหวหลดขาด  น�าคางชาตนระย�าท�าเอาปน

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 20-21)

เมอคราวกองทพเดนทางมาถงมวกเหลกซงปจจบนเปนอ�าเภอหนงในจงหวดสระบร ไดหยดพกทพ กวใชอตพจนแสดงอารมณขนเกยวกบน�าคางเมอยามค�าวา มเมดขนาดใหญเทาบาตร หยดทะลใบไมมาถกหวคนและหวชางจนขาดกระเดน  เพอน�าเสนออนตรายและความยากล�าบากระหวางเดนทพ

180 180

ในเชงขบขน 

2.2 กวคบหากบบตรสาวของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงขอมลประวตของกวระบวามภรรยาชอเสงยม ใชชวตรวมกนมาตงแต

สมยทกวยงไมไดรบพระราชทานบรรดาศกด  (สมเดจฯ  กรมพระยาด�ารงราชานภาพ 2498: จ) แตในนราศระบวากวคบหากบบตรสาวของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง ความวา

รวานายเปนแมทพรบอาษา  ปรารถนานงตามนายจงผายผนดวยพระเดชพระคณการญครน  ถงคบลกสาวทานกชอบใจ

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 2)

เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงมบตร-ธดารวม 26 คน (กลยา เกอตระกล 2552: 212) หนงในบตรสาวของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงอาจคบหารกใครกบกว แตไมมหลกฐานวาตอมาแตงงานกนหรอไม กวมภรรยาเพยงคนเดยวคอนางเสงยม อาจเปนไปไดวาเสงยมเปนบตรสาวคนหนงของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง    มฉะนนกอาจเปน  “เสงยม”  นกแสดงคนหนงในคณะละครของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงดงมชอระบในท�าเนยบวา  “เสงยม เปนตวยนเครอง ไดไปเปนครละครเจาอนทวโรรสสรยวงศ เมองเชยงใหม” (สมเดจฯ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ 2508: 206) หรอภรรยาของกวอาจเปนผอนทมชอพองกนกบเสงยมครละครกได

2.3 กวกลวฮอกวกลาวถงตนเองวาเกรงกลวภยนตรายตางๆ  ระหวางเดนทพ  เชน 

กลวไขปา กลวอาญาศก รวมถงกลวพวกฮอ ดงตวอยางทกวยอมรบวาตนกลวฮอในตอนตนของนราศวา

แสนอาไลยใจฝอกลวฮอหนก  อกทกทกหวพองสยองขนเจยนหวใจจะครากไปจากตน  พไรร�าพร�าบนดวยอาไลย

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 2)

181 181

3. สมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ (ชวง บนนาค)กวกลาวถงสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศวามความขลาด  

เนอความสวนนอาจเปนสวนทท�าใหทานฟองรองวา  “เปนความกระทบกระเทยบแรงนก” (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 2477: 258) ดงน

สมเดจทานฉลาดขลาดมาเกา  ชอทานเนาครงทพญวนกระบวนหน. . .

ทานสมเดจเจาพระยานกปราน  นกรทเลยสวนกนสวนสนตคดถงครงทพญวนภอควรกน  หวอกฉนหวอกเธอกคลายคลงการรบทพจบศกมใชงาย  จะขยายตอไปใหอ�าองจะขรทกกทมง  จะพดถงไปท�าไมขดใจกน

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 4, 13)

กลอนบาทแรกปรากฏในตอนกอนออกเดนทพจากกรงเทพฯ  สวนกลอน  4  บาทตอมาปรากฏในตอนสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศเดนทางมาเรงใหเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงยกทพออกจากหาดพระยาทด  เนอความกลาวถงสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศวา มความขลาดมาตงแตครงยงเปนจมนไวยวรนาถ ในเหตการณเมอ พ.ศ. 2384 ททานถอยทพเรอออกจากบนทายมาศ และมสวนท�าใหแพทพญวนทเมองโจดกเมอ พ.ศ. 2385  กวกลาววาเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงไมกลายกทพเขาดงพญาไฟไปปราบฮอโดยเทยบกบสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศครงทไมกลาสกบพวกญวน 

เมอครงทจมนไวยวรนาถเปนแมทพหนาของทพเรอในการรบกบญวนทบนทายมาศ  เกดเหตดงทเจาพระยาบดนทรเดชา  (สงห  สงหเสน) (2550:  426-427)  บนทกไววาสมเดจพระเจานองยาเธอ  เจาฟากรมขนอศเรศรงสรรคผทรงเปนแมทพหลวงมพระกระแสรบสงใหจมนไวยวรนาถสงใบบอกมาวา 

182 182

[…]  เวลาน�านอยเรอรบไทยจะเขาไปใกลฝงไมถนด  ดวยเปนก�าปนโตๆ แลวพวกญวนกจดกองทพบกเรอเพมเตมมารกษาบานเมองมนคงโดยสามารถ อกอยางหนงกเปนปลายมรสมฤดลมสลาตนอยดวย  

[…]  กลววาในระหวางนนเรอรบเรอไลของหลวงทออกมามากหลายสบล�าหลายรอยล�าจะพลอยแตกหกเสยหายยบเยนปนปไปดวยคลน

จากเหตการณขางตน  กวอาจมองวาแทจรงแลวจมนไวยวรนาถเกรงกลวก�าลงพลของญวนและตองการหนขาศก  จงอางตอเจาพระยาบดนทรเดชาวาแมทพหลวงมพระกระแสรบสงใหถอยทพ  และเหตทจมนไวยวรนาถเกรงกลวก�าลงขาศกญวนนน อาจเปนเพราะเกดสถานการณตามทเจาพระยาบดนทรเดชา  (2550: 424-425) บนทกไววาเชลยญวนสบคนใหการตรงกนวาเจาเมองไซงอนเรงใหยกทพใหญมาใกลถงบนทายมาศ  อกทงกองทพเรอส�าเภาใหญทเมองตรนกจะยกมาสมทบรวมไพรพลญวนทจะยกมาประมาณหาหมนคน  เมอกองทพเรอไทยถอยแลว ญวนไดโอกาสแบงก�าลงคนไปตกองทพไทยทเมองโจดก จากนน “กองทพญวนเมองโจดกและเมองบนทายมาศกสมทบกนชวยระดมตกองทพเจาพระยายมราช พระพรหมบรรกษ นกพระองคดวง […] กองทพไทยกแตกกระจดกระจายทกทพทกกองปนป” (เจาพระยาบดนทรเดชา 2550: 430) กวจงอาจน�าสวนทตนเชอวาเปนขอผดพลาดครงใหญของสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศ มากลาวยวลอเสยดสทานในเชงขบขน

4. กรมพระราชวงบวรวไชยชาญกวกลาวถงกรมพระราชวงบวรวไชยชาญวาทรงนยมวถแบบตะวนตก

มาก ดงตอนทบรรยายความรสกเมอเหนพระองคประทบบนต�าหนกแพของวงหนาเพอทรงรอสงกองทพวา

ทานเจาคณแมทพค�านบนอม  ปางพระปลอมมาเปนไทยในสยามพระกายไทยใจฝรงชงแสนงาม  พระภกตรสามสหนวยดรวยครน

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 4)

183 183

จากความขางตน แมวากรมพระราชวงบวรวไชยชาญจะทรงเปนคนไทย  แตทรงนยมวถชวตและวทยาการของชาวตะวนตกเปนอยางยง  อาจเปนเพราะทรงคนเคยกบชาวตะวนตกมาตงแตทรงพระเยาวและโดยเสดจพระราชนยมพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ดงทราชบณฑตยสถาน (2550: 126) กลาววา พระนามเดมของกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ คอ ยอชวอชงตน  ตงตามนามของประธานาธบดคนแรกของสหรฐอเมรกาและทรงมความรทางทหาร เครองจกรกล และการตอเรอรบแบบตะวนตกเปนอยางด  กรมศลปากร  (2556:  61)  ไดใหขอมลภมหลงเกยวกบพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวทมสวนหลอหลอมใหพระราชโอรสทรงนยมตะวนตกอกวา  พระองคทรงบงคบบญชาทหารปนใหญจงทรงศกษาวชาทหารแบบยโรป  อกทงทรงศกษาต�าราเครองกลจากมชชนนารเพอตอเรอก�าปนรบจนส�าเรจ  ทรงจดตงกองทหารบกและทหารเรอขนในวงหนาโดยจางเซอร  โทมส ยอรช นอกซ  (กงสลเยเนอราลองกฤษ) มาเปนครฝกวชาทหารแบบองกฤษ  ดงนนพระราชโอรสหลายพระองคจงทรงเปนทหารเรอดวย

นอกจากนเมอครงเกดเหตการณวกฤตวงหนา  กรมพระราชวงบวร วไชยชาญทรง “หนไปอาไศรยอยทบานกงสลเยเนราลองกฤษ […] ทานไดพดตอบสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงษ  แลทานเสนาบดวา  ทานไดไปอาไศรยอ�านาจฅอเวอนแมนตองกฤษแลว  ทานจะตองคอยฟงฅอเวอน-แมนตองกฤษจะวาประการใดกอน” (กรมศลปากร 2556: 250) นบวาเปนเหตการณทสนบสนนใหเหนความสมพนธใกลชดระหวางกรมพระราชวงบวรวไชยชาญกบชาวตะวนตกตามทกวเสนอไว  อยางไรกตามเนอความในนราศสวนนคงไมไดมจดประสงคเพอหมนพระเดชานภาพกรมพระราชวงบวร วไชยชาญแตประการใด    แตตองการยวลอบคคลในเชงขบขนตามอารมณหลกของวรรณกรรมเรองน

ดงทกลาวมาขางตน นราศหนองคายฉบบสมดฝรงมประเดนเกยวกบบคคลในประวตศาสตรทไมพบในฉบบพมพตงแต พ.ศ. 2498-2544 ซงถก

184 184

แกไขตดทอนแลว ไดแก เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงกลวการไปราชการทพ ทจรตกดขขมเหงประชาชน ลมหลงภรรยาและการละคร สวนหลวงพฒน-พงศภกดหรอตวกวเองนน  เปนผมอารมณขนแตกกลวฮอไมนอยกวาผอน และไดคบหากบบตรสาวของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง นอกจากนกวยงยกเหตการณเมอครงสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศมสวนท�าใหไทยแพศกญวนมายวลอเสยดสวามความขลาด อกทงวจารณกรมพระราชวงบวรวไชยชาญวาทรงนยมตะวนตกมากเปนพเศษ

หลวงพฒนพงศภกดกลาวถงลกษณะนสยและพฤตกรรมของบคคลตางๆ  สวนใหญเปนกรณทไมพบหลกฐานทางอนมายนยนจงไมสามารถสรปไดแนชดวาเปนขอเทจจรง ไดแก เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงกลวการไปราชการทพ ทจรตและกดขขมเหงประชาชน และลมหลงภรรยา รวมถงสวนทกวระบวาสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศมความขลาดเพราะไมกลาสขาศกญวน  แมแตสวนทกวกลาวถงตนเองวาคบหากบบตรสาวของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงและกลวขาศกฮอนนกไมพบหลกฐานอนมาสนบสนน  อยางไรกตามการทกวระบวาตนกลวขาศกฮออาจเปนความรสกอนแทจรงในใจของกว  หรออาจเปนเพยงกลวธการสรางอารมณขนในวรรณกรรมกเปนได 

อนงทศนะทกวเสนอไวบางประการนนมหลกฐานท�าใหเชอไดวาเปนความจรง ไดแก เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงชนชอบการละครเปนอยางยง ดงปรากฏหลกฐานวาทานมคณะละครเปนของตนเอง พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ  ใหแสดงในงานพระราชพธโสกนต พ.ศ. 2415 รวมถงกรณกรมพระราชวงบวรวไชยชาญมพระราชนยมวถแบบตะวนตกมากเปนพเศษ ดงทปรากฏหลกฐานเกยวกบการเฉลมพระนาม “ยอชวอชงตน” ทรงผานการฝกทหารแบบองกฤษ และทรงเขารวม กบชาวองกฤษในเหตการณวกฤตวงหนา  สวนขอเทจจรงเกยวกบตวกวทวาเปนผมอารมณขนนนกพบไดในตวบทอยบอยครงในลกษณะยวลอเสยดสผอนในเชงขบขนและเลนมกตลกกบภาษา

185 185

เหตการณในประวตศาสตรนราศหนองคายฉบบสมดฝรงกลาวถงเหตการณตางๆ ระหวางเดนทพ

ผานสายตากวอยหลายเหตการณซงไมปรากฏในฉบบพมพทถกแกไขตดทอน เชน

1. เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงอางวาไพรพลเจบปวย จงยงไมเคลอนทพเขาดงพญาไฟ

เมอกองทพมาถงหาดพระยาทด มไพรพลจ�านวนหนงเจบปวย แมทพและขนช�านาญภกด (พก) จงเรงรกษาไพรพลจนหาย ความวา

ใหผฟงทงหลายจงจ�าจด  คนหายหมดจากไขไมสบสนเพราะทานชวยค�าชอยทกคน  ใครขดสนทานใหทานชวยจานเจอไปขางหนาคงจะวาไมยกไป  เพราะพลไพรไขจบไมหลงเหลอคงหายกนกบททานไดเออเฟอ ประกอบเกอรกษาไขหายทกคน

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 10)

กวกลาววาในความเปนจรงนนไพรพลหายเจบปวยแลว แตแมทพใชทรพยสนตดสนบนดวยการ “ใหทานชวยจานเจอ” แกไพรพล ประกอบกบบอกไพรพลวาตองส�านกพระคณททาน “เออเฟอ” รกษาอาการปวยไขใหจนหาย จงตองชวยกนปดบงความจรงโดยใหบอกวาไพรพลยงคง “ไขจบไมหลงเหลอ” เพอทกองทพจะไดไมตองเดนทางเขาสดงพญาไฟ

2. เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงอางวาน�าทวม จงยงไมเคลอนทพเขาดงพญาไฟ

นอกจากขออางวาไพรพลเจบปวยแลว  แมทพยงอางตอฝายบญชาการทพวาเกดเหตน�าทวมหนก จงเคลอนพลตอไปไมได  กวไปตรวจสอบสภาพน�าแลวแตไมกลาเรยนแมทพวาน�าแหง  เพราะรวาทานพยายามหาเหตใหไมตองเคลอนพลโดยอางวาเกดเหตน�าทวม  ดงความวา

ครนจะเรยนตามจรงวาน�าแหง  พอจะเดนคลองแคลงไปท�าศกเหนเจาคณจะโกรธาควาเอาลก  อาญาศกมใชหยอกบอกอยางไร

186 186

ดกระแสแงเงอนทานเสยกอน  จะไปจรงแลวจะยอนขนเรยนใหมน�าขนไดลงไดไมเปนไร  ถงหลอกใหจบไมมนคนไมตายทจรงนนพวกพอคาบนดาอย  ทในหมเมองโคราชกมากหลายถาน�าทวมทางนนดงบรรยาย  คงฉบหายขาดคามาทกป

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 10-11)

เมอสมเดจเจาพระยาบรมมหาศรสรยวงศมาเรงใหเคลอนพลออกจากหาดพระยาทด บงเอญเกดฝนตกหนกตามทแมทพเคยอางไวจรง ความวา

ทานเจาคณดใจเหนไดถา  ฝนตกมาถกใจกระไรหนอสมกบทปดไวไดโกงคอ  ไดหลอกตอใหสนกนไมทกใจ

(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 13)

ดวยเหตทแมทพกลวไขปาและฮอ  จงอางเหตผลตางๆ  เพอไมตองเคลอนทพ  เมอฝนตกหนกเปนประจกษตอผบญชาการทพ  แมทพอางวาในดงพญาไฟเดนทางยากล�าบากและมไขปา  จงขอเลอนระยะเวลาไปอกเลกนอย

3. สาเหตการแตงนราศและโทษทกวไดรบกวใหการเมอครงถกสอบสวนวาแตงนราศหนองคายดวยความคด

และสตปญญาของตนเอง  ไมมผอนแนะน�าหรอสงใหแตง  จงขอรบโทษแตเพยงผเดยว (สมเดจฯ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ 2498: ค) แตในนราศระบชดวาผทสงใหกวแตงนราศคอเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง ดงความวา

ทานเจาพระยามหนทรเคาซลลอ  ออกนาหอขนพองสยองหว. . .

เลยบญชาใหขาพเจาน  ผเปนทเสมยรเขยนอกษรจดหมายเหตจ�าท�าเปนค�ากลอน  จะถาวรอยในคกสนกนนาน

. . .ฉนค�านบรบบญชาจดจาฦก  คดตรองตรกตามบณฑตยลขตไข

187 187

ปญญานอยหนมคะนองไมวองไว  พอทนไดหาสบทมลายงาม(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 1)

เนอความในนราศสอดคลองกบทกวบนทกในอตชวประวตวา “ครนเมอปกนสปตศก  จลศกราช  1237  ทานเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงเปนแมทพขนไปปราบปรามพวกฮอฆาศกทางเมองหนองคาย ทานเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง  มบญชาใหขาพเจาแตงนราศหนองคายกลาวเจอในทางราชการ” (ศนยจดหมายเหตและฐานขอมลเยรนนานาชาตดานสยามศกษา 2549: 2)  นอกจากนนราศยงระบถงโทษทกวไดรบคอจ�าคกและโบย 50 ท  สอดคลองกบทระบในราชกจจานเบกษา เลมท 5 น�าเบอร 161 วนอาทตยเดอน 9 แรม 12 ค�า ปขาล สมฤทธศก 1240 แผนท 21 ตอนท 1 วา “จงใหลงพระราชอาญาเฆยนอายทม 50 ท สงตวไปจ�าไว ณ คก” (สมาคมกจวฒนธรรม  2546:  162)  กลอนทยกมานแสดงใหเหนวากวแตงแทรกเพมเตมหลงจากรบโทษ 

4. เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงปกปองกวเมอเกดคดนราศหนองคายแมวากวเปนผช�านาญการแตงบทกลอน แตกคงไมกลากลาวพาดพง

ผอนลงในงานของตนได เมอคราวช�าระคดแตงนราศหนองคายกเปนททราบกนดวาผใดอยเบองหลงการแตงนราศหนองคาย (สมเดจฯ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ 2498: ค)  อยางไรกตามเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงผอยเบองหลงเหตการณดงกลาวกไมไดนงเฉยแตออกตวปกปองกว  ดงทกวกลาวไวในนราศวา

ถงเรานงสกเทาใดใครฟองแยง  ทานเถยงแขงรบเอาเปนเจาการ(หลวงพฒนพงศภกด 2494: 2)

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงตดสนคดใหญนดวยพระองคเองโดยไมผานศาลทหาร  (บญเตอน  ศรวรพจน  2559  ข:  88)  เพราะทรงเหนวาเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงยอมรบวาเปนผบงการให

188 188

กวแตงนราศ  พระองคอาจทรงตองการรกษาชวตของกวและทรงปกปองเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงไมใหไดรบโทษหนกกเปนได    ดวยวาในอดตผกอคดลกษณะนมโทษถงประหารชวต  ดงความในจดหมายเหตพระราชกจรายวนของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว  (2577:  257-258) วา  “แผนดนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว  จางวางเสอท�าหนงสอทงวาหมอมไกรสร  ทานกเอาโทษ    เจาพระยาบดนทรเดชาไปทพเขมร หมนไวยเพงนอกราชการ  นายเถอนคางแพะ  พดจาตเตยนแมทพนายกอง ทานกเอาโทษถงตายทงนน”  การลงพระราชอาญาของพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหวในครงนกเพอยตความขดแยงและความวนวายอนเปนผลเสยตอบานเมอง

นอกจากนเมอครงเกดคดความทพระปรชากลการ (ส�าอาง อมาตยกล)  ถกฟองรองกรณทจรตในการท�าบอทองทกบนทรบร  โดยถกตงขอหาวาเบกเงนลวงหนามากถง 15,500 ชง เพอด�าเนนการใหไดทองค�าเพยง 111 ชงเศษ  อกทงมหลกฐานจากอ�าแดงแขและอ�าแดงบวทลเกลาฯ  ถวายฎกาวาพระปรชากลการทจรตทองมาใหพระยากระสาปนกจโกศลผเปนบดา  (ไกรฤกษ  นานา  2551:  110)  เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงไดใชโอกาสนชวยใหกวพนโทษจ�าคกและกลบมารบราชการอกครงเพอเปนเสมยน  ดงความในอตชวประวตของกววา “ครน ณ ปเถาะ เอกศก 1241 เกดความเรองส�าอางปฤชาฯ  ทปรกษาราชการแผนดนเลอกทานเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงเปนกรมการออกไปช�าระความเรองส�าอางปฤชาทเมองปาจนบร  ทานเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงกราบบงคมทลพระกรณาฃอขาพเจาใหพนโทษไปเปนเสมยน”  (ศนยจดหมายเหตและฐานขอมลเยรนนานาชาตดานสยามศกษา 2549: 3)

เหนไดวานราศหนองคายฉบบสมดฝรงมประเดนเกยวกบเหตการณในประวตศาสตรทไมพบในฉบบพมพตงแต พ.ศ. 2498-2544 ซงถกแกไขตดทอนแลว  กรณไมพบหลกฐานทางอนยนยนจงไมสามารถสรปไดแนชดวาเปนขอเทจจรง  ไดแก  เจาพระยามหนทรศกดธ�ารงกลาวเทจวาไพรพล

189 189

เจบปวยและน�าทวมจงยงไมเคลอนทพเขาดงพญาไฟ  สวนกรณทกวกลาววาแตงนราศเพราะไดรบค�าสงจากเจาพระยามหนทรศกดธ�ารง  รวมถงกรณทเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงปกปองกวและชวยใหกวพนโทษเมอครงพจารณาคดความของพระปรชากลการนนอาจเชอวาเปนจรงได เพราะมระบในอตชวประวตของกวซงพระสารสาสนพลขนธ (เยรน) ไดบนทกไว 

บทสรปวรรณคดเปนศลปกรรมอยางหนงทประกอบดวยจนตนาการของ

กวและยอมมพนฐานความเปนจรงในสงคมอยบาง  ประกอบกบหลวง พฒนพงศภกดไดแสดงจดยนการแตงนราศเรองนวาเพอบนทกเหตการณในลกษณะจดหมายเหต แงมมตางๆ ทปรากฏในนราศหนองคายฉบบสมดฝรงเปนขอมลทแปลกใหม นาสนใจและเปนประโยชนตอวงวชาการ อยางไรกตาม ผศกษาตองค�านงอยเสมอวาขอมลในวรรณกรรมไมใชขอเทจจรงทางประวตศาสตรเสมอไป  จงตองอาศยการวเคราะหแยกแยะขอเทจจรงกบทศนะหรอความคดเหนเฉพาะตวของกวใหชดเจนดวย

ในภาพรวมของประเดนทางประวตศาสตรทพบเพมขนจากฉบบพมพซงถกแกไขตดทอนนน  เหนไดวา  กวน�าเสนอขอมลบางประเดนตรงตามเอกสารทางประวตศาสตร  นบเปนขอดในแงทวาวรรณกรรมชวยสอบทาน เอกสารทางประวตศาสตรได ในนราศหนองคายนนพบขอมลใหมทโดดเดน คอ ทศนะสวนตวของกว สวนใหญไมปรากฏหลกฐานอนมายนยนอยางชดเจนจงยงไมอาจสรปไดวาเปนขอเทจจรงทางประวตศาสตร ทศนะดงกลาว มจดเดนทการวพากษวจารณบคคลตางๆ ทงเชอพระวงศและขนนางในเชงตลกขบขน 

กวมกกลาวถงเรองราวแงลบชวนขนของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงผเปนเจานาย เปนทนาสงเกตวากวแตงเนอความยวลอเสยดสเจานาย ผเปนทรกอยางรนแรงมากทสดเมอเทยบกบบคคลอนๆ หากเนอความสวนน ปรากฏในนราศหนองคายฉบบพมพ  พ.ศ. 2421  ซงเปนฉบบทเจาพระยา

190 190

มหนทรศกดธ�ารงไดอานและสนบสนนใหพมพ  แสดงวากวตองไดรบความเมตตาอยางยง ผเปนเจานายจงยอมใหกวยวลอเสยดสได เปนไปไดวาทานอาจใชใหกวน�ากลวธทางวรรณคดในลกษณะนมายวลอเสยดสบคคลตางๆ จงไดมบญชาใหกวแตงนราศหนองคาย  “กลาวเจอในทางราชการ”  แตกตองมการกลาวเสยดสตวทานเองและตวกวไวดวยเพอไมใหแสดงลกษณะการหมนประมาทเฉพาะผอนอยางชดเจนเกนไป  แสดงใหเหนวาเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงและกวเขาใจลกษณะการแตงเรองทแสดงอารมณขนตามลกษณะวรรณคดแนวยวลอเสยดสซงปรากฏเรอยมาตงแตสมยรชกาลท  3 และนบวาทงสองมความชาญฉลาดในการใชคณสมบตของวรรณกรรมอนเปน “เรองแตง” มาระบายความรสกนกคดของตนอยางมชนเชง 

นราศหนองคายฉบบสมดฝรงถกแกไขตดทอนสวนทกระทบผอนและสวนทตลกขบขนออกไป  ท�าใหผ วเคราะหวจารณนราศหนองคาย คนส�าคญ คอ สทธ ศรสยาม (จตร ภมศกด) (2533: 47-48, 61) กลาวถง นราศหนองคายฉบบแกไขตดทอนในประเดนส�าคญแตกตางจากผวจยไปบาง  คอ กรณทวากวเปนชนชนกลางผมอดมการณเสรนยม อาจหาญต�าหนและเปดโปงความผดของชนชนศกดนานน ไมอาจสรปแนชดเชนนได เพราะการต�าหนและเปดโปงดงกลาว  อาจเปนสวนหนงของการใชทศนะของกวมายวลอเสยดสบคคลในเชงขบขนซงเปนลกษณะส�าคญของนราศหนองคายกอนแกไขตดทอน  อกทงไมมหลกฐานยนยนแนชดดวย  แตประเดนส�าคญ ทวเคราะหไวตรงกน คอ กวรบใชเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงผเปนนายดวยความซอสตยและกตญญ  นอกจากนหากสวนทกวระบวาตนเองกลวขาศกฮอและไมตองการไปทพ เปนความรสกในใจอนแทจรงของกวแลว กนบวา ผวจยกลาวไวตรงกนกบสทธ  ศรสยามในประเดนทวากวเกลยดชงการสงคราม

นราศหนองคายฉบบพมพซงถกแกไขตดทอนแลวไดรบยกยองวาเปน “หนงสอด 100 เลมทคนไทยควรอาน” (วทยากร เชยงกล และคณะ 2542: 86)   สวนนราศหนองคายฉบบสมดฝรงซงมเนอความมากกวายอม

191 191

มประเดนใหวเคราะหวจารณเพมขน    ผมสวนเกบรกษานราศหนองคายฉบบสมดฝรงยงกลาวยกยองขอดของเรองนไวดวย เชน นายตร อมาตยกล หวหนากองวรรณคดและประวตศาสตรบนทกไววา “ผแตงเกบเรองราวไดดมาก นาจะพมพรกษาไว” (กองวรรณคดและประวตศาสตร 2496)  หลวงรณสทธพชย อธบดกรมศลปากร กลาววา นราศหนองคาย “มเกรดความรเกยวกบภมศาสตร ความเปนอย และการเคลอนทพในสมยตนรชกาลท 5  อยมาก” (กรมศลปากร 2498: ค�าน�า)  นราศหนองคายฉบบสมดฝรงแสดงประเดนทางประวตศาสตรซงบางสวนบนทกไวในเอกสารทางประวตศาสตรอนๆ  แตบางสวนไมไดบนทกในเอกสารใดๆ  ประกอบกบกวใชกลวธทางวรรณศลปเสนอทวงท�านองเขยนแนวอารมณขน นราศหนองคายฉบบสมดฝรงจงมคณคาทางวรรณคดและประวตศาสตรซงนาจะเปน  “หนงสอดท คนไทยควรอาน” เชนกน

192 192

ภาพตวอยางท 1 หนงสอราชการจากหวหนากองวรรณกรรมและประวตศาสตรไปถงหวหนาแผนกเรยบเรยง กรณแกไขตดทอนนราศหนองคายฉบบสมดฝรง (เออเฟอใหถายภาพประกอบบทความ โดยส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร)

ภาพตวอยางท 2 นราศหนองคายฉบบสมดฝรงลายมอนายสวสด จนเลกปรากฏเครองหมายวงเลบ มความหมายวาตองตดเนอความในวงเลบออก  (เออเฟอใหถายภาพประกอบบทความ  โดยส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร)

193 193

บรรณานกรม

กลยา เกอตระกล, 2552. ตนตระกลขนนางสยาม. กรงเทพฯ: ยปซ.

กจวฒนธรรม, สมาคม, 2546. ราชกจจานเบกษาในรชกาลท 5 เลมท 5 และ 6. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ตนฉบบ.

ไกรฤกษ นานา, 2551. “ฟนปรศนาคดประวตศาสตร ‘นางแฟนน นอกซ’ แกตางความผดใหพระปรชากลการ.” ศลปวฒนธรรม 29 (7): 106-121.

จดหมายเหตและฐานขอมลเยรนนานาชาตดานสยามศกษา, ศนย, 2549. ประวตหลวงพฒพงษภกด. (ส�าเนาเอกสารตวเขยน).

จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, 2474. โคลงดนเรองโสกนต พระราชนพนธในรชกาลท 5. พมพครงท 3. พระนคร: โรงพมพพระจนทร. 

__________,  2477. จดหมายเหตพระราชกจรายวน พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ภาค 7. พระนคร: โรงพมพโสภณพพรรฒธนาการ.

__________, 2554. พระราชพธสบสองเดอน. กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร.

ด�ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา, 2498. “ประวตหลวงพฒนพงศภกด.” นราศหนองคาย. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, ก-จ.

__________, 2508. ต�านานละครอเหนา. พระนคร: คลงวทยา.

บดนทรเดชา (สงห สงหเสน), เจาพระยา, 2550. อานามสยามยทธ วาดวยการสงครามระหวางไทยกบลาว เขมร และญวน. กรงเทพฯ: โฆษต.

บญเตอน ศรวรพจน, 2559 ก. “ค�าชแจงการตรวจสอบตนฉบบนราศหนองคาย.” นราศหนองคาย. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

__________, 2559 ข. “นราศหนองคาย ท�าไมตองเผา.” ศลปวฒนธรรม 37 (4): 80-88.

พฒนพงศภกด, หลวง, 2494. นราศหนองคาย.  (คดลอกโดยนายสวสด จนเลก เมอ 27 ตลาคม 2494).

ราชบณฑตยสถาน,  2549. สารานกรมประวตศาสตรไทย: ฉบบราชบณฑตยสถาน.  กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน.

___________,  2550.  กฎหมายตราสามดวงฉบบราชบณฑตยสถาน เลม 2.  กรงเทพฯ: ราชบณฑตยสถาน.

วรรณคดและประวตศาสตร,  กอง,  2496.  เสนออธบดกรมศลปากรใหตรวจพจารณานราศหนองคายฉบบสอบช�าระและตดทอนเสรจแลว.  18  กนยายน  2496.  (ผเสนอ คอ  นายตร อมาตยกล).

วทยากร  เชยงกล  และคณะ,  2542. สารานกรมแนะน�าหนงสอด 100 เลมทคนไทยควรอาน. กรงเทพฯ: ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

194 194

ศลปากร, กรม, 2498. “ค�าน�า.” นราศหนองคาย. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

__________, 2556. กรมพระราชวงบวรสมยรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

สทธ ศรสยาม (จตร ภมศกด), 2533. นราศหนองคาย วรรณคดทถกสงเผา ผนวกนราศหนองคาย ของหลวงพฒนพงศภกด (ทม สขยางค). พมพครงท 3. กรงเทพฯ: สองศยาม.

เสาวณต วงวอน, 2555. วรรณคดการแสดง. กรงเทพฯ: ภาควชาวรรณคด และคณะกรรมการฝายวจย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.