08จากตนแบบธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราช สบทบาทพระเจาชยวรมนท 7 พระราชาผบรรเทาทกขของทวยราษฎร : ภาพสะทอนจากจารกประจำาอาโรคยศาลา*

นพทธ แยมเดช**

Nipat Yamdate

From King Ashoka, the Great Paragon of Virtue, to King Jayavarman VII’s Dedication : Interpretations of the Inscriptions Found on the Aãrogyasãlã

* บทความน ขอมลสวนหนงนำามาจากวทยานพนธเรอง “การศกษาอลงการในจารกปราสาทตาพรหมของพระเจาชยวรมนท 7” ซงมอาจารย ดร.อเทน วงศสถตย เปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธหลก และผชวยศาสตราจารย ดร.จรพฒน ประพนธวทยา เปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธรวม ในบทความน ผเขยนใชคำาวา “อาโรคยศาลา” ในความหมายวาโรงพยาบาล ดงคำาอภปรายของ ผศ.ดร.สมบต มงมสขศร เนองในงานเสวนาทางวชาการเรอง “ภมปญญาอาเซยน : เวชศาสตรในจารกและเอกสารโบราณ” วนท 21 มนาคม พ.ศ. 2558 ทวาคนในรฐทางตอนใตของประเทศอนเดยมกเรยกสถานทบำาบดรกษาโรควา “อาตรศาลา” ซงแปลวา เรอนพกผปวย ดงนน คำาวาอาโรคยศาลาจงแสดงแนวคดของคนอนเดยแตโบราณในความหมายของโรงพยาบาลอยางชดเจน ** นกศกษาระดบปรญญาโท สาขาจารกศกษา ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

170 170

บ ท ค ด ย อ

บทความนมวตถประสงคเพอศกษาภาพสะทอนจากขอความในจารกประจำาอาโรคยศาลารชสมยพระเจาชยวรมนท 7 ทพบในประเทศไทยและประเทศลาว แสดงใหเหนอดมการณสำาคญของพระเจาชยวรมนท 7 ในการบรรเทาทกขของทวยราษฎรจากการรกษาพยาบาลผปวย โดยสถาปนาอาโรคยศาลาหรอสถานพยาบาลสำาหรบประชาชน 102 แหง ทวราชอาณาจกรของพระองค กลาวไดวาพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ในการดแลทกขสขของผปวย มาจากตนแบบความเปนธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราช พระราชาผทรงสรางสถานพยาบาลและมพระทยเมตตาตอสตวโลกทงปวง

คำาสำาคญ: จารกประจำาอาโรคยศาลา, อดมการณ, ธรรมกราชา

171 171

A b s t r a c t

This article examines the inscriptions found on the Aãrogyasãlã from the reign of King Jayavarman VII which were found in Thailand and Laos. These inscriptions represent the ideologies of King Jayavarman VII in relation to his people’s difficulty in establishing medical care. The Aãrogyasãlã or traditional hospital hall containing 102 residences was from the rein of Kingdom of King Jayavarman VII. The Model of the royal duties of King Jayavarman VII, in the welfare of the patient care was influenced by the Great Paragon of Virtue, King Ashoka, who built many hospitals and was considered to be very merciful to all people and creatures.

Keywords: Inscriptions of Aãrogyasãlã, Ideology, Paragon of virtue

172 172

ความนำา นบตงแตทพระเจาอโศกมหาราชทรงยตบทบาทยทธวชยเปลยนมา

สหลกการธรรมวชย พระองคไดรบการสรรเสรญวาทรงเปนธรรมกราชาทยงใหญในทางพระพทธศาสนาและในการปกครอง แนวทางปกครองโดยยดธรรมเปนหลกทำาใหพระองคมชยชนะโดยธรรม ไมตองใชศตราวธสงหารประชาชนใหยอมสยบอยภายใตอำานาจ ดงประจกษไดจากขอความในจารกประจำารชสมยของพระองคทแสดงแบบอยางการปกครองประชาราษฎรดวยหลกธรรมทมงเนนการบำาเพญประโยชนสขใหเกดขนในราชอาณาจกรเปนทตง ทรงมพระบรมราชโองการใหขาราชการดแลทกขสข และสรางสงอำานวยประโยชนสำาหรบประชาชน อาท บอนำา ทพกคนเดนทาง สถานพยาบาล ฯลฯ แนวทางปกครองของพระเจาอโศกมหาราชจงสรางความชนชมยนดในหมประชาชน ทำาใหพระเกยรตคณของพระองคไดรบการสรรเสรญอยเสมอ และถอไดวาพระราชกรณยกจของพระเจาอโศกมหาราชเปนตนแบบใหกษตรยหลายพระองคทรงยดหลกปกครองโดยธรรมเชนเดยวกน

พระเจาชยวรมนท 7 พระราชาผยงใหญในอาณาจกรกมพชาเปนกษตรยผยงใหญพระองคหนงททรงนำาหลกธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราชมาทรงยดมนเปนแนวปฏบตสำาหรบการปกครอง ดงทหลยส ฟโนต (Louis Finot) ตงขอสงเกตในประเดนดงกลาววา พระเจาชยวรมนท 7 ทรง

จากตนแบบธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราช สบทบาทพระเจาชยวรมนท 7 พระราชาผบรรเทาทกขของทวยราษฎร: ภาพสะทอนจากจารกประจำาอาโรคยศาลา

173 173

น พ ท ธ แ ย ม เ ด ช

ปฏบตพระองคโดยใชหลกความเปนธรรมราชา เชนเดยวกบพระเจาอโศกมหาราช พระราชาแหงราชวงศโมรยะททรงปฏบตพระองคเปนจกรพรรดผทรงธรรม (Finot 1903: 19) ขอสงเกตนจะเหนชดเมอพจารณาขอความตอนหนงทแสดงความทกขของผปกครองอยางลกซง ดงปรากฏในจารกหลายหลกทประจำาอย ณ อาโรคยศาลาเหมอนกน ความวา “โรคทางกายของผมรางกายทงหลาย เปนโรคทางใจของพระองค ทเจบปวดเสยดแทงเหลอเกน เพราะวา ทกขของทวยราษฎร กคอทกขของผปกครอง แตทกขของพระองคเองนน ไมนบวาเปนความทกข” (อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 108)

ขอความในจารกอาโรคยศาลาสะทอนพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 คอ การสรางสถานพยาบาลสำาหรบประชาชนทวไปตามเสนทางของอาณาจกรขอมสมยพระนคร มทงหมด 102 แหง (อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 2) อาโรคยศาลาเหลานแตแรกเชอวาสรางขนดวยไม วสด เชน อฐ หน หรอศลาแลง เมอเวลาผานไปจงหกพงและชนสวนตางๆ สญหาย คงเหลอแตวหาร ศาสนสถาน และจารกจำานวนหนง (พรพน พสณพงศ และสภาภรณ ปตพร 2537: 18) โดยเฉพาะหลกฐาน ประจำาอาโรคยศาลาทปรากฏรองรอยคอนขางสมบรณ คอ จารกประจำา อาโรคยศาลา

จารกประจำาอาโรคยศาลาแสดงใหเหนพระราชกรณยกจของพระเจา

174 174

ชยวรมนท 7 ในการดแลผเจบปวยภายในราชอาณาจกร ขอความทบนทกทำาใหทราบวาจารกสรางขนตามแนวคดพระพทธศาสนา ลทธมหายาน (กรมศลปากร 2554: 10) เนอหาจารกระบชดเจนวาอาโรคยศาลาเปนสถานทรกษาผปวยภายใตการดแลของพระพทธเจาสำาหรบการรกษาโรคหรอพระไภษชยครไวฑรยะ (Jacques 2007 :261) ผเปนประธาน พรอมดวยบรวารทงสองคอ “สรยไวโรจนจนทรโรจ” และ “จนทรไวโรจนโรหณศะ” (วรรณวภา สเนตตา 2548: 105) และนยทสะทอนผานเนอหาจารกวาพระเจา ชยวรมนท 7 คอผอวตารมาจากพระโพธสตวอวโลกเตศวรในปจจบนกลป (หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด 2543: 243) ดงนน มตความเชอทางศาสนาพทธจงเปนรากฐานอดมการณสำาคญของพระเจาชยวรมนท 7 ในการปกครองอาณาจกรกมพชาตลอดรชสมย

ขอความจารกประจำาอาโรคยศาลาสะทอนภาพพระเจาชยวรมนท 7 ทรงบำาเพญพระราชกรณยกจในการดแลทกขสขของทวยราษฎรเปนทตง ทรงกลาวยำาถงพระราชปณธานในอนทจะยอมสละความสขสวนพระองค เพอเหลาทวยราษฎรอยางแทจรงโดยสถาปนาสถานพยาบาลทวราชอาณาจกรซงมลกษณะพองกนกบพระราชกรณยกจของพระเจาอโศกมหาราชในการสรางสรรคความรมเยนเปนสขแกสรรพสตวทงปวง เมอศกษาจารกประจำารชสมยพระเจาอโศกมหาราช ตลอดจนพระราชประวตของพระองค ผเขยนพบวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงปฏบตตามแบบอยางพระราชกรณยกจของพระเจาอโศกมหาราช พระราชาผทรงอปถมภพระพทธศาสนาทไดรบยกยองวาทรงเปนธรรมกราชาผยงใหญอยางสอดคลองกน

บทความน ผเขยนจงมวตถประสงคทจะแสดงใหเหนพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ในการบรรเทาความเดอดรอนของทวยราษฎรทเจบปวย โดยศกษาจากขอความจารกประจำาอาโรคยศาลาเพอยนยนใหเหนวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงนำาหลกธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราชอนเปนอดมการณสำาคญทพระเจาชยวรมนท 7 ทรงยดถอแลวทรงนำามาปรบใชไดอยางมประสทธภาพ

175 175

ภมหลงของจารกประจำาอาโรคยศาลา จารกทพบประจำาอาโรคยศาลา บนทกลงบนวตถสำารดและแทง

หนทราย ตวอกษรเขมรโบราณ พทธศตวรรษท 18 จารกทเปนวตถสำารด ม 2 บรรทดปรากฏอยบนกรอบคนฉองสำารด พบทบรเวณเมองมโหสถ ดงศรมหาโพธ ตำาบลโคกปบ อำาเภอศรมโหสถ จงหวดปราจนบร มเนอหากลาวถงสงของพระราชทานทพระบาทกมรเตงอญศรชยวรมนถวายแด อาโรคยศาลา ในปมหาศกราช 1115 ตรงกบพทธศกราช 1736 ดงคำาจารกทวา “๑๑๑๕ ศก วระ ชนวน วระ ปาทกมรเตง อญ ศรชยวรมม ท ต วระ อาโรคยสา ล นา ศรวตสปร” จารกทขอบขนสำารด ขนาดกวาง 18 เซนตเมตร รอบขอบบน 59 เซนตเมตร และขนสำารดขนาดกวาง 13 เซนตเมตร รอบขอบบน 40 เซนตเมตร พบทบรเวณเมองมโหสถ ดงศรมหาโพธ ตำาบลโคกปบ อำาเภอศรมโหสถ จงหวดปราจนบร เนอหากลาวถงเครองไทยธรรมของพระบาทกมรเตงอญศรวเรนทราธบดวรมน ถวายแดกมรเตงชคต ศรวเรศวร ณ ตำาบลสงโวก ในปมหาศกราช 1109 ตรงกบพทธศกราช 1730 เนอความจารกตรงกนคอ “ชนวน วระ กมรเตง อญ ศรวเรนทราธปตวรมม ต กมรเตงชคต ศรวเรสวร นา สโวกต ๑๑๐๙ สก” นอกจากนยงพบเชงเทยนสำารด มอกษรจารกอยรอบขอบจาน พบบรเวณเมองมโหสถ ดงศรมหาโพธเชนเดยวกน เนอหากลาวถงเครองไทยธรรมของพระบาทกมรเตงอญศรชยวรมเทวะ ถวายแดอาโรคยศาลา ณ ตำาบลสงโวก ในปมหาศกราช 1115 ตรงกบพทธศกราช 1736 ดงคำาจารกทวา “๑๑๑๕ ศก วร ชนวน วระ บาทกมรเตง อญ ศรชยวรมมเทว ต วระอาโรคย สาล นา สโวก”และพบคำาจารกทสงขสำารด พบบรเวณเมองมโหสถ ดงศรมหาโพธเชนวตถสำารดอนๆ อกษรทจารกปรากฏอยขอบปากสงขมเนอความวา เครองไทยธรรมพระวรโลง คำาจารกคอ “ชนววน วระ วร โลง” (กรมศลปากร 2529: 121-139; กองแกว วระประจกษ 2557: 56-57) สวนจารกบนแทงหนทราย เปนขอความขนาดยาวแตงดวยคำาประพนธภาษาสนสกฤต เนอหาของจารกประจำาอาโรคยศาลา สวนใหญมขอความทตรงกน แสดงใหเหนถงพระราชกรณยกจของพระเจา

176 176

ชยวรมนท 7 ในการบรรเทาทกขของทวยราษฎร และการบรหารจดการเจาหนาทประจำาอาโรคยศาลา พรอมกบสงของจำาเปนตออาโรคยศาลา เชน จารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ พบทบรเวณปราสาทตาเมอนโตจ ตำาบลตาเมยง อำาเภอพนมดงรก จงหวดสรนทร ม 46 โศลก (อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 101) จารกทรายฟอง พบทเมองเวยงจนทน สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ม 48 โศลก (Honda 1965: 40) จารกปราสาท พบทอำาเภอปราสาท จงหวดสรนทร ม 46 โศลก จารกดานปะคำา พบทดานปะคำา ตำาบลปะคำา อำาเภอปะคำา จงหวดบรรมย ม 48 โศลก จารกพมาย พบทบรเวณปราสาทหนพมาย ตำาบลในเมอง อำาเภอพมาย จงหวดนครราชสมา ม 56 โศลก (ชะเอม แกวคลาย 2527: 1-4)

จารกประจำาอาโรคยศาลามเนอหาเหมอนกน ดงนนจงแบงโครงสรางของเนอหาออกเปน 4 สวน สวนแรกเปนบทสรรเสรญพระพทธเจา สวนทสองเปนการแสดงรายละเอยดเกยวกบพระเจาชยวรมนท 7 โดยเชดชพระเกยรตคณและการดแลอาณาจกรใหสงบสข ตลอดจนการสรางอาโรคย ศาลา และสวนทสามใหรายละเอยดสงของตางๆ ทจำาเปนแกอาโรคยศาลาและเหลาขาทาสทกลปนาใหดแลอาโรคยศาลา สวนทสเปนการฝากฝงอนชนรนตอไปใหชวยรกษาแนวปฏบตของพระเจาชยวรมนท 7 และใหพรแดผทปฏบตตามแนวทางของพระองค

ในบทความนจะพจารณาจารกประจำาอาโรคยศาลาทมเนอหาคอนขางสมบรณจำานวน 2 หลก คอ จารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ พบในดนแดนประเทศไทย และจารกทรายฟอง พบในดนแดนสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว เนองจากจารกทงสองหลกมขอความเทยบกนได แตงดวยรปแบบคำาประพนธประเภทฉนททงสามชนด คอ อนษฏภ หรอ โศลก, อปชาต และสรคธรา จารกทงสองหลกมจำานวน 4 ดาน ดานท 1 ม 24 บรรทด ดานท 2 ม 24 บรรทด ดานท 3 ม 24 บรรทด ดานท 4 ม 26 บรรทด มเนอหาดงตอไปน

โศลกท 1 (อนษฏภ-โศลก) เนอหาแสดงความนอบนอมแด

177 177

พระพทธเจา ผมพระวรกายแบงออกเปน 3 สวน คอ นรมาณกาย ธรรมกาย และสมโภคกาย

โศลกท 2 (อนษฏภ-โศลก) เนอหาแสดงความนอบนอมยกยองพระไภษชยครไวฑรยะประภาราชชนะเทพเจาททำาใหเกดความเกษมสข แมประชาชนทงหลายไดยนพระนามกปราศจากโรคภยไขเจบ

โศลกท 3 (อปชาต) เนอหาแสดงความนอบนอมแดพระศรสรยไวโรจนะ และพระศรจนทรไวโรจนะ ผขจดโรคในหมประชาชน

โศลกท 4-8 (อปชาต) เนอหากลาวถงพระเจาแผนดนพระนามวา ศรชยวรมน หรอพระเจาชยวรมนท 7 พระโอรสของพระเจาศรธรณนทรวรมนกบเจาหญงแหงเมองชยาทตยประ กวกลาววาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงเปนใหญเหนอพระราชาทงหลาย พระเกยรตยศของพระองคเปนทเลองลอ พระองคพระราชทานสงของตางๆ อยตลอดเวลา และยงเปนทรกยงของเหลาอสร ในขณะเดยวกนพระองคทรงเฉยเมยตอพระนางลกษม ซงพระราชาทงหลายตางปรารถนา แตกระนนพระนางลกษมกลบมาหาพระองคเอง

โศลกท 9-18 (อปชาต/อนษฏภ-โศลก) เนอหากลาวถงพระราชกรณยกจและพระราชปณธานของพระเจาชยวรมนท 7 โดยแสดงใหเหนวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงกระทำาโคใหมความสมบรณเหมอนยคกอน พรอมกบมพระดำารพระราชทานยาเพอใหประชาชนไมตาย ทรงกระทำาแผนดนใหมความสมบรณดวยการรกษาของแพทยหลวง กวกลาวถงโรคทางกายของผปวย เปนโรคทางใจของพระองคททกขทรมาน เพราะทกขของทวยราษฎรคอทกขของพระองคเอง พระเจาชยวรมนท 7 ไดใหเหลาแพทยผมความเชยวชาญในอายรเวทบรรเทาความเดอดรอน พระเจาชยวรมนท 7 ทรงสรางพระไภษชยสคต อาโรคยศาลา สคตาลย และสรางเทวรปพระสรยะไวโรจนะกบพระจนทระไวโรจนะ ในปมหาศกราช 1108

โศลกท 19-26 (อนษฏภ-โศลก) เนอหากลาวถงแพทยและเจาหนาทในสวนตางๆ ภายในอาโรคยศาลาจำานวนมาก ไดแก เจาหนาทผรบผดชอบการรกษาผปวย มแพทยรกษาผปวย มเจาหนาทผชายและผหญงผลดกน

178 178

ดแลความเรยบรอยภายในอาโรคยศาลา ผชายมหนาทดแลทรพยสนและเปนผจายยา มผททำาหนาทคอยรบขาวเปลอก ยา และฟนจากผทมอบให ภายในบรเวณอาโรคยศาลามผชายเปนคนตมยาและจดทำาบญชเอกสาร คอยทำาความสะอาดทอยของเทพเจา และคอยจดหานำา จดหาเอกสาร สลาก และฟน มผทคอยจดหายา เชอเพลงหงตม และนำาดม มผคอยชวยเหลอจดหาสงอำานวยความสะดวกตางๆ และผทดแลความเรยบรอยในสถานพยาบาล มบรษพยาบาลทำาหนาทแจกจายยาทงหลาย และมผหญงคอยตำาขาว

โศลกท 27-36 (อนษฏภ-โศลก) เนอหากลาวถงสงของตางๆ ทพระเจาชยวรมนท 7 ถวายไวแดพระพทธเจา และสงของจำาเปนตออาโรคยศาลา ในจารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ โศลกท 27 กวใหรายละเอยดวาทกๆ ปสงของจำานวนมากจะตองเบกออกจากพระคลงของหลวงสามครงตอป คอ ในวนเพญเดอน 5 ในพธศราทธ และในเดอนทพระอาทตยโคจรอยทางทศเหนอ สวนในจารกทรายฟอง โศลกเดยวกนนใหรายละเอยดวา ทกๆ วน ขาวจำานวนหนงโทรณะ มอบใหเปนสวนสำาหรบบชาเทพ เครองสงเวยทเหลอ มอบใหผปวยทงหลายในทกวน จารกทงสองหลกกลาวถงสงของตางๆ ซงอาจมจำานวนทตางกนในสวนปรมาณ แตสงของตรงกน คอ มผานงทอลวดลายมสแดง ผาขาว โคภกษา (หญาชนดหนง) เปรยง ไมกฤษณา เทยนขผง นำาผง งา เนยใส ผงดปล ตนฝน ตนกากะทง (ตนบนนาค) ผลจนทนเทศ ยาขม มหาหงค ผงยหราบด การบร นำาตาลกรวด กลมสตวนำา ตนไมหอมศรวาสะ จนทนหอม ตนรอยดอก เครองเทศจำาพวกขงแหง พรกไทยดำา พรกไทยขาว ตนประจวล ตนมสตารด ตนและเปลอกของพชชอตวกสาร เกลอ ตนทารว (วานนางคำา) ตนกงทง หลาย (พชชนดหนง?) ชนสยง เทพทาโร ตนมตรเทวะ พทรา

โศลกท 37-39 (อนษฏภ-โศลก) เนอหากลาวถงผประกอบพธบชายญสองคน และโหราจารยหนงคน ซงบคคลทงสามสมควรไดรบการแตงตงโดยสงฆราชแหงราชวหาร ในทกๆ ปจะตองจดเตรยมผายาว เสอสำาหรบสตร

179 179

สงของทจำาเปนสำาหรบอาโรคยศาลาคอ ขาวสาร ดบก โศลกท 40-41 (อปชาต) เนอหากลาวสดดพระเจาชยวรมนท 7 วา

ทรงสภาพออนโยนและทรงเปนผนำาของปวงชน ทรงสละไดแมกระทงพระราชโอรส สงทงหลายทพระเจาชยวรมนท 7 ทรงกระทำาไวเปนแบบอยางน ขอใหอนชนรนหลงดแลรกษาไวใหด เพราะผทดแลรกษายอมไดรบผลบญอยางเตมเปยม

โศลกท 42-43 (อปชาต) เนอหากลาวถงราชมนตรทไดรบการแตง ตงในวงหลวง ซงควรจะไดรบการแตงตงในอาโรคยศาลา สวนพวกรบจางในอาโรคยศาลาไมควรถกรวมกนไวทน หากบคคลใดททำาความผด เมอเขามายงอาโรคยศาลาไมควรถกลงโทษทณฑ แตคนทชอบทำารายสตวตางๆ ทอยในอาโรคยศาลาตองถกลงโทษ ไมควรไดรบการยกเวนโทษ

โศลกท 44-46 (อปชาต/สรคธรา) เนอหากลาวถงพระราชปณธานพระเจาชยวรมนท 7 ททรงปรารถนาอยางแรงกลาถงประโยชนสขของหมชน ทรงชวยเหลอประชาชนผมความทกขทกำาลงจมในมหาสมทร คอ ภพ ใหกาวขามพนไปได และกลาววาหากพระเจาแผนดนกมพชาพระองคใดเอาใจใสตอความเปนอยของประชาชน ดแลรกษาสงกอสรางเหลาน กขอใหพระเจาแผนดนและเชอพระวงศเหลานนบรรลนพพานในเมองสวรรค ขอใหเหลาทวยเทพจงทำาใหอสรและทานพรงเรองดวยเดช จงมความเพลดเพลนยนด ในขณะผทตองการทำาลายอกศล ขอใหมสขภาพทแขงแรงไดรบการคมครองดแลในทกแหง

เนอหาจารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ และจารกทรายฟอง แมจะมประเดนทชวนคด และขอมลทนาสงสย ดงเชนระบบการรกษาภายในอาโรคยศาลาเหมอนกบการรกษาผปวยในโรงพยาบาลปจจบนหรอไม ผปวยสามารถพกฟนรกษาตว หรอตรวจอาการ รบเครองยา จากนนกกลบบานไดหรอไม (รงโรจน ภรมยอนกล 2547: 22) หรอรายชอเฉพาะบางอยางเชน ทงทงสะ อาขยาต เมอกลาวถงกลมของสตวนำา หรอรายชอพช เชน เอลา ตนประจวล ตนและเปลอกของพชชอ ตวกสาร มรายละเอยดเปนเชน

180 180

ไร เพราะยงไมพบขอมลทอธบายชอเหลาน

จารกประจำาอาโรคยศาลา: ภาพสะทอนพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7

นบตงแตพระเจาชยวรมนท 7 ขนครองราชย พระราชประวตของพระองคบนทกอยในจารกหลายหลก ขอความตอนตนของจารกปราสาทพระขรรค จารกปราสาทตาพรหม และจารกประจำาอาโรคยศาลาไดกลาววาพระเจาชยวรมนท 7 พระนามวา “ศรชยวรมน” ทรงเปนพระโอรสในพระเจาธรณนทรวรมนท 2 และประสตจากพระนางชยราชจฑามณเทว เจาหญงแหงเมองชยาทตยประ พระธดาในพระเจาหรรษวรมนท 3 พระราชประวตจากหลกฐานตางๆ ทงจารก ภาพสลก และรปประตมากรรมของพระเจาชยวรมนท 7 สะทอนวาพระองคทรงเปนวรบรษและพระราชาผทรงยดมนในคตธรรมทางพระพทธศาสนา จารกปราสาทพมานอากาศใหรายละเอยดไวชดเจนวา เจาชายแหงราชวงศมหธรประ ซงเปนฐานนดรศกดของพระเจาชยวรมนท 7 ในขณะนนทรงประกอบวรกรรมในการกอบกสทธธรรมแหงราชบงลงก พระองครบยกกองทพกลบมายงอาณาจกรกมพชา แมพระเจายโศวรมนท 2 จะถกสำาเรจโทษกอนหนานน ตอมาพระองคกประกาศอสรภาพจากอาณาจกรจามปา นำาความสขกลบคนมาสอาณาจกรเขมรอยางสมบรณ (Coedès 1968: 169-170)

พระราชประวตของพระเจาชยวรมนท 7 ไดรบการยกยองจากนกวชาการดานเขมรอยางสง ศาสตราจารยยอรซ เซเดส (George Coedès) ยกยองพระเจาชยวรมนท 7 วาเปนพระมหากษตรยทยงใหญทสดของอาณาจกรกมพชา (อางถงใน เดวด แชนดเลอร 2546: 80) สวนศาสตราจารยโคลด ชาค (Claude Jacques) ใหความเหนวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงเปนพระราชาทยงใหญทสดในสมยเมองพระนครและในประวตศาสตรของขอม (อางถงใน หมอมเจาสภทรดศ ดศกล 2532: 122) ขอมลเกยวกบพระราชประวตทงหลายสะทอนใหเหนพระลกษณะของพระเจาชยวรมนท 7 วา

181 181

ทรงมพลานภาพสง มความเชยวชาญทางการเมอง ทรงมขนตมานะเปนเลศ ยดมนในแนวคดตามหลกพระพทธศาสนานกายมหายาน มพระทยเมตตาตอผทกขยาก และทรงบชาพระโพธสตวอวโลกเตศวร (อไรศร วรศะรน 2545: 89)

อนง เกยวกบแนวคดทางพระพทธศาสนาทพระเจาชยวรมนท 7 ทรงเลอมใสอยางลกซงน ศาสตราจารยเดวด แชนดเลอร (David Chandler) กลาววา ระหวางทพระเจาชยวรมนท 7 จะขนครองราชย พระองคทรงสนใจในคำาสอนของพระพทธศาสนานกายมหายาน ทรงพยายามประสานคตธรรมทางพระพทธศาสนาเขากบคตความเชอเกยวกบระบบราชาของอาณาจกรกมพชามากกวากษตรยพระองคใดทรงปฏบต ดงนนในรชสมยของพระองคจงมการปรบเปลยนคตเดมหลายอยาง ไมถอพระองควาเปนผอทศแดเทพเจาหรอจะตองรวมเปนหนงเดยวกบเทพเจาภายหลงทสนพระชนมแลว ทวาทรงถอพระองคเปนพระโพธสตวหรอพระพทธเจาทยงมชวตอย ไมยอมตรสรเพอคอยชวยเหลอทวยราษฎรใหพนทกข เชอวาการไถทกขใหประชาชน กษตรยเองกจะพนทกขไปดวย (เดวด แชนดเลอร 2546: 82)

พระเจาชยวรมนท 7 เปน “ผทำาประโยชนตออาณาจกรขอมเปนอนมาก โดยเฉพาะสงกอสรางตางๆ ซงกลายเปนโบราณวตถอนสำาคญของอาณาจกรขอมมาจนทกวนน” (ชะเอม แกวคลาย 2527: 8) ตลอดทงทรงแผอารยธรรมความเจรญทวบรเวณภาคตะวนออกของแหลมอนโดจนอยางกวางขวาง บรรดาจารกกลาวยกยองพระองควาทรงเปนบรษผมความกลาหาญ และทรงเปนนกปราชญ (หมอมเจาสภทรดศ ดศกล 2543: 99) ศาสนสถานขนาดใหญกอสรางขนในรชสมยนรอบราชธาน ศาสนสถานทกอสรางแหงแรก คอ ปราสาทบนทายกฎ ตอมามการสรางศาสนสถานคอปราสาทตาพรหม สรางขนใน พ.ศ. 1729 ปราสาทพระขรรค สรางขนในชวง พ.ศ.1734 และยงมศาสนสถานทมความสำาคญรองลงมา เชน ปราสาทตาเนย โกรลโค บนทายไพร และปราสาทตาสม ฯลฯ ราชธานคอเมองพระนครหลวง มการกอสรางขนใหมและลอมรอบดวยกำาแพงทแนนหนา ศาสนสถาน

182 182

กลางราชธานทสรางขนในปลายรชกาลกคอปราสาทบายน (หมอมเจาสภทรดศ ดศกล 2543: 102-103)

ในบรรดาพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ผลงานทโดดเดน คอการสถาปนาอาโรคยศาลาทวราชอาณาจกร จารกปราสาทพระขรรค โศลกท 31 (Coedès 1941: 277) และจารกปราสาทตาพรหม โศลกท 117 (Coedès 1906: 68) ไดกลาวถงปราสาททมยอดเปนจำานวน 102 แหงทกวษย หมายความวารชสมยของพระเจาชยวรมนท 7 มการสถาปนาอาโรคย ศาลาในทกๆ เมอง อาโรคยศาลาแตละหลงนอกจากจะมขอความตรงกนแลว ตวอาคารอาโรคยศาลายงมลกษณะรวมทางสถาปตยกรรม รปแบบของแผนผงทใกลเคยงกน จงทำาใหเชอไดวาอาโรคยศาลาแตละหลงสรางขนสมยเดยวกน สอดคลองกบขอความในจารกปราสาทพระขรรคและจารกปราสาทตาพรหมดงกลาว (กองแกว วระประจกษ 2557: 38-39)

จารกประจำาอาโรคยศาลาใหขอมลพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ในดานการสาธารณสขทมความกาวหนาและมประสทธภาพอยางครบวงจร แสดงใหเหนระบบการแพทยทเปนรปธรรมชดเจนทสดในประวตศาสตรกมพชา จะเหนไดวาการพยาบาลดแลผปวยจำาเปนตองมสถานพยาบาลหรอตวอาคารรองรบผปวยโดยเฉพาะ ภายในสถานพยาบาลตองมแพทยผเชยวชาญสำาหรบรกษาโรคและเจาหนาทแตละสดสวนดำาเนนงานอยางเปนระบบ ตลอดจนสงของจำาเปนทางการแพทย กลาวไดวาพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ทอำานวยประโยชนสขแกเหลาทวยราษฎรสะทอนใหเหนจากขอความในจารกประจำาอาโรคยศาลา ขอความในจารกระบวาอาโรคยศาลาประกอบดวยแพทยทชำานาญอายรเวท ผชวยแพทย และเจาหนาททงชายและหญงจำานวนมาก ใหรายละเอยดการปฏบตงานซงมเจาหนาทเตรยมเครองยา จดทำาบญชเอกสารหรอเปนผททำาบตรและจายบตรสลาก จดหาสงของจำาเปนเพอปรงยา และหงตมอาหาร เชน หาฟนตมยา หาเชอเพลงและนำาสำาหรบหงตม หาดอกไมและหญาเพอบชายญ เจาหนาททงชายและหญงผลดกนตมนำา บดยากอนทจะนำาไปเคยว ตำาขาว

183 183

เปลอกเพอปรงยา ทำาหนาทแจกจายเครองยา ดแลความเรยบรอย รกษาทรพยสน และทำาหนาทดแลทอยของเทพเจา มผประกอบพธบชายญ และทำาหนาทเปนโหรดวย รายละเอยดทบนทกไวแสดงใหเหนการดำาเนนงานภายในอาโรคยศาลาอยางมระเบยบแบบแผน มการดำาเนนงานจากสวนกลางสทองถน คอ การเบกสงของจำาเปนจากพระคลงหลวงในแตละปสงมายงอาโรคยศาลามไดขาด มการระบหนาทของเจาหนาทแตละอยาง ระบจำานวนเจาหนาทและเพศอยางชดเจน เกยวกบเจาหนาทปฏบตงานจำานวนมากน กองแกว วระประจกษ (2557 :49-50) แสดงความเหนในเรองจำานวนเจาหนาทประจำาอาโรคยศาลาวานาจะเปนไปตามวตถประสงค คอ “ในดานการรกษาพยาบาลใหมประสทธภาพ เปนทเชอถอและสมฤทธผล ในดานความปลอดภยของทรพยสนของอาโรคยศาลา...ในดานคณภาพของยา ตองมการควบคมดแล การผลตยา การจดจายยา...ในดานความสะอาด ความนาเชอถอ....ในดานความเปนระเบยบเรยบรอย ในการดาเนนกจการ...” นาสงเกตดวยวาพระเจาชยวรมนท 7 มพระดำารใหสรางเทวรป คอ พระไภษชยสคตเทวรป พระสรยะไวโรจนะกบพระจนทระไวโรจนะ และสรางศาสนสถานในบรเวณเดยวกน ทงนเพอแสดงใหเหนวาอาโรคยศาลาและอาณาบรเวณแหงนเปนเขตพนท “ศกดสทธ” หลอมรวม “พลงอำานาจ” อนเปนความเชอทางศาสนาผานรปประตมากรรมทจะสงผลเยยวยาดานจตใจของผปวยใหมพละกำาลง มพลงใจในการบรรเทาอาการเจบปวยใหเกดผล นอกจากการใชยาบำาบดโรค เพราะฉะนนภายในดนแดนแหงสถานพยาบาลทงหลายจงเปนพนทสำาหรบบรรเทาทกขของผปวยทผสานกบความเชอทางศาสนาอยางเปนหนงเดยวกน

จะเหนไดวาพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ในการสถาปนาอาโรคยศาลา สบเนองมาจากพระราชปณธานทกลาวยำาในจารกประจำาอาโรคยศาลาชวงตอนตนและตอนทายวา ความทกขเดอดรอนของทวยราษฎรยอมนำาความเดอดรอนมาสพระองคเอง พระองคจงมพระราชประสงคทจะชวยเหลอประชาชนทมความเดอดรอน ดวยการวางระบบ

184 184

รกษาพยาบาลผปวย เพอใหสอดรบกบคตพระโพธสตวในศาสนาพทธนกายมหายานทมแนวคดสำาคญในการโปรดสรรพสตวทงหลายใหพนทกข โดยมความกรณาอนเปนคณธรรมหลก (พระมหาพทธรกษ ปราบนอก 2547: 15) ทงนพระพทธศาสนานกายมหายานเชอวาการบำาเพญพทธกจตลอดพระชนมชพของพระโพธสตวแสดงใหประจกษถงโพธจตอนยงใหญ (ส. ศวรกษ 2542: 4) นยเดยวกนนจะเหนไดวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงบำาเพญบญบารมตามแบบอยางพระโพธสตวในรางมนษยเพอชวยเหลอทวยราษฎรของพระองคทเจบปวยใหคลายจากความทกข

จารกอาโรคยศาลาใหภาพพระเจาชยวรมนท 7 ทกอปรดวยพระเมตตาอยางสงสง ทวายงสะทอนใหเหนความเปนพระราชาททรงเทยงธรรม มความเดดขาดในการลงโทษบคคลทกระทำาความผดดวย ดงจะเหนไดจากขอความในจารกทกลาววาผใดกตามททำาความผด หากเขามายงอาโรคย ศาลาไมควรถกลงโทษ แตคนทชอบทำารายสตวตางๆ ทอยในอาโรคยศาลา จะตองถกลงโทษ ไมควรไดรบการยกเวนโทษ หมายความวาเขตบรเวณ อาโรคยศาลานเปนเขตพนทพเศษซงเจาหนาทไมควรใชอำานาจคกคามทำารายผทมความผดทเขามายงอาโรคยศาลา อาจจะเปนนกโทษทมอาการเจบปวย เปนขอหามไมใหลงโทษบคคลเหลาน ขณะเดยวกนหากผทอยในอาโรคยศาลาทำารายสตวตางๆ ยอมถกลงโทษเพอมใหเปนเยยงอยางใหผอนกระทำาผดตอไป

อาจกลาวไดวาขอความจารกประจำาอาโรคยศาลาแสดงรายละเอยดพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ทงสามประการ ดงตอไปน

ประการแรก พระราชกรณยกจในดานการสาธารณสข ซงพระองคทรงสถาปนาอาโรคยศาลาเพอเปนสถานทรกษาพยาบาลผปวยภายในราชอาณาจกร ทรงเอออำานวยประโยชนอยางพรอมสรรพใหอาโรคยศาลามระบบการดำาเนนงานอยางมประสทธภาพ ประกอบดวยแพทย ผชวยแพทย เจาหนาทประจำาแผนกตางๆ ทงชายและหญงจำานวนมาก เพอดแลรกษาผปวย อกทงยงเปนสถานทปลอดภยจากการถกคมคามสวสดภาพในชวต ม

185 185

กฎระเบยบในการกำาหนดโทษแกผกระทำาผด ประการทสอง พระราชกรณยกจทางศาสนา ดงจะเหนไดวาพระเจา

ชยวรมนท 7 สถาปนาอาโรคยศาลาควบคกบสคตาลย ทรงใหสรางเทวรป ทรงจดสรรใหมผประกอบพธบชาเทวรป ทำาใหเขตพนทบรเวณอาโรคย ศาลามลกษณะพเศษ คอ เปนสถานทศกดสทธ

ประการทสาม พระราชกรณยกจดานการปกครอง กลาวคอ จารกสะทอนใหเหนการเอาพระทยใสตอความกนดอยดของทวยราษฎร ประทานความกรณาแกผปวยภายในอาโรคยศาลาตามแบบอยางพระราชาผดำารงอยในธรรม ดงขอความทระบถงพระราชปรารถนาของพระองคทจะชวยผปวยใหคลายจากความทกข ทรงวางกรอบระเบยบสำาหรบการปฏบตสำาหรบคนหมมาก ดงนน ขอความในจารกอาโรคยศาลาจงสะทอนพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ในดานการสาธารณสขคอการบรรเทาทกขทวยราษฎรทปวยเปนโรคดวยนำาพระราชหฤทยอนเมตตาอยางสดซง

จากแบบอยางธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราชสพระราชปณธานของพระเจาชยวรมนท 7

คณปการทสะทอนผานจารกประจำาอาโรคยศาลา แสดงอดมการณสำาคญของพระเจาชยวรมนท 7 ใหคนรนหลงไดรบร พระราชปณธานของพระเจาชยวรมนท 7 ยนยนไดวาพระองคทรงมหนาทชวยเหลอผทกขยาก และบำาเพญสาธารณประโยชนเพอสวนรวมตามคตพระพทธศาสนาททรงยดถอ

พระราชปณธานและวตรปฏบตทพระเจาชยวรมนท 7 ทรงยดถอพองกนกบพระราชปณธานและพระราชกรณยกจของพระเจาอโศกมหาราช พระราชาผยงใหญทสดในการอปถมภและเผยแผพระพทธศาสนา เรองราวของพระเจาอโศกมหาราชมใชเปนทยกยองในประเทศอนเดยเทานน ทวาพระเกยรตคณของพระเจาอโศกมหาราชเปนแนวทางปฏบตของเหลากษตรยผทรงเปนพทธมามกะในประเทศตางๆ เชนกน

186 186

ศาสตราจารย ด.อาร ภาณฑารกร (D.R. Bhandarkar) กลาววา “ความมพระทยเมตตากรณาของพระเจาอโศกในอนทจะสรางสรรคความสมบรณพนสขใหแกมวลมนษย ไมจากดขอบเขตอยเพยงภายในราชอาณาจกรของพระองคเองเทานน หากแตยงกระจายกวางขวางออกไปยงดนแดนนอกแวนแควนของพระองคอกดวย” (อางถงใน กรณา-เรองอไร กศลาสย 2545: 13) เชนเดยวกบคำากลาวของเอช จ.เวลส (H.G. Wells) ทสรรเสรญพระเกยรตคณของพระเจาอโศกมหาราชวา “ในบรรดาพระนามของทาวพระยามหากษตรย นบไดเปนจานวนพน จานวนหมน ซงมปรากฏอยอยางดาษดนในขอบนทกทางประวตศาสตร พระนามของพระเจาอโศกมหาราช สองแสงและดเหมอนจะสองแสงอยเพยงพระนามเดยวเทานน ดวยความรงโรจนเชนเดยวกบดวงดาวอนสกสกาวยง” (อางถงใน กรณา-เรองอไร กศลาสย 2545: 4) พระราชประวตของพระเจาอโศกมหาราชจงนาจะไดรบการกลาวถงในรชสมยของพระเจาชยวรมนท 7 เปนแบบอยางพระราชาผยงใหญทเปนตำานานในความทรงจำาของเหลานกปราชญผเลอมใสพระพทธศาสนาในอาณาจกรกมพชาขณะนน

พระเจาอโศกมหาราชประสตในราชวงศเมารยะ ซงกอตงโดยพระเจาจนทรคปตะ ปฐมกษตรยผยงใหญในการปกครอง ภายหลงทพระเจาจนทรคปตะสวรรคต พระเจาพนทสารพระราชโอรสทรงครองราชยตอมา สวนพระเจาอโศกมหาราชทรงครองราชยลำาดบท 3 ตอจากพระเจาพนทสาร (Sircar 1967: 13-14) พระราชประวตของพระเจาอโศกมหาราชบนทกไวในเอกสารฝายพทธวาทรงมความโหดราย มความนากลว และนารงเกยจ (Barua 1995: 209) ภายหลงพระองคทรงเกดความเลอมใสในพระพทธศาสนา เปลยนจากพระเจาจณฑาโศกผดราย สพระเจาอโศกมหาราชผสละความโหดเหยม ในมหากาพยพทธจรต กวนพนธเรองเยยมของอศวโฆษ กลาวถงพระเจาอโศกมหาราชในฐานะพระราชาผศรทธาในพระพทธศาสนาอยางลกซง ภายหลงทพระพทธเจาปรนพพานแลว ในกาลตอมาพระเจาอโศกมหาราชกไดประสต พระองคทรงกระทำาใหศตรผหยงยโสเกดความ

187 187

โศกเศรา และทรงขจดความโศกเศราของประชาชนทงหลาย (Johnston 1995: 122) และกลาวตอไปวาพระองคเปนศรแหงวงศเมารยะ ทรงจดแจงพระราชกรณยกจทงหลายเพอความเจรญรงเรองของประชาชน ทรงจดสรางพระสถปทวทงแผนดน จนทำาใหพระองคไดรบการยกยองวาเปนกษตรยผทรงธรรม (Johnston 1995: 123) ขณะเดยวกนกไดรบยกยองวาเปนพระมหาจกรพรรดของโลกดวยดงจะเหนไดจากบนทกประวตศาสตรทยกยองพระเจาอโศกมหาราชวาทรงประกอบวรกรรมพชตดนแดนตางๆ เชน การกรฑาทพไปตแควนกลงคราษฎรทางฝงทะเลตะวนออก จนถอวาอาณาจกรของพระองคมดนแดนจากมหาสมทรจนจรดมหาสมทร นบเปนครงแรกในประวตศาสตรชมพทวปทมพระราชาผทรงเดชานภาพยงใหญเชนน (ส. ศวรกษ 2552: 13) การเผยแผความยงใหญของพระเจาอโศกมหาราชทรงกระทำาเปนเวลา 37 ป ภายหลงจงเปลยนเสยงกลองรบมาเปนเสยงกลองแหงธรรม และมงเผยแผพระพทธธรรมอยางกวางขวาง

ดวยเหตทพระเจาอโศกมหาราชทรงยดหลกธรรมปกครองเหลาทวยราษฎรใหเกดสนตสข แมราชอาณาจกรมอาณาเขตไพศาลกทรงมอบหมายผแทนพระองคสอดสองดแลทกขสขของประชาชนในตางถนอยางทวถง ทำาใหชอเสยงและพระเกยรตคณของพระองคในฐานะธรรมกราชาผยงใหญปรากฏอยางชดเจนในจารกหลายหลก ขอมลของพระองคเปนทรจกอยางแพรหลายเมอเจมส ปรนเซป (James Prinsep) อานตวอกษรพราหม และตวอกษรขโรษฐ อนเปนตวอกษรทใชบนทกขอความพระบรมราชโองการของพระองค ตอจากนนเซอรอเลกซานเดอร คนนงแฮม (Sir Alexander Cunningham) ไดอนรกษโบราณสถานและโบราณวตถในอนเดยและประมวลจารกพระเจาอโศกมหาราชขนเปนชดแรก (พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 4-5) จารกทรวบรวมเผยแพรมทงทบนทกลงบนแผนหนและเสาหนจำานวนมาก เนอความทบนทกมกปรากฏขอความทตรงกนวา “เทวานำ ปเย ปยทส” เพอประกาศวาพระเจาอโศกมหาราชเปนทรกยงของทวยเทพ สาระสำาคญมทงขอความสงสอนแนะนำา และขอความแสดง

188 188

นโยบายของพระองค แจงใหผทมหนาทเปนเจาหนาทบานเมองไดอธบายนโยบายแกเหลาทวยราษฎร มหมายประกาศหามฆาสตวตดชวต การปฏบตตามแนวพทโธวาท ความเสมอภาคของคนทกชน ทกลทธทเชอถอเปนตน (กรณา-เรองอไร กศลาสย 2543: 121-122) เนอหาสวนใหญในศลาจารกแสดงใหเหนวาพระเจาอโศกมหาราชทรงเปนพระราชาผดำารงอยในธรรมอยางแทจรง ทรงปกครองประชาราษฎรโดยยดหลกธรรมอยางเครงครด แมขาราชการของพระองคกยดหลกธรรมเปนแนวปฏบตมไดบกพรอง ดงจารกบนเสาหนหลกท 1 อยทเมองเดลฮ (เดมอยทโคประ ตำาบลอมพละ ปญจาบ) ภาษาปรากฤต อกษรพราหม บนทกไววา

เทวานำ ปเย ปยทส ลาช เหวำ อาหา สฑวสต วสอภเตน เม อยำ ธำมลป ลขาปตา หทตปาลเต ทสำปฏปาทเย อำนเต อคยา ธำมกามตายา อคยา ปลขายา อคาย สสสายา อเคน ภเยนา อเคน อสาเหนา เอส จ โข มม อนสถยา ธำมาเขธา ธำมกามตา จา สเว สเว วฒตา วฒสต เจวา ปลสา ป จ เม อกสา จา เควยา จา มณมา จา อนวธยำต สำปฏปาทยำต จา อลำ จปลำ สมาทปยตเว เหเมวา อำต มหามาตา ป เอสา ห วธ ยา อยำ ธำเมน ปาลนา ธำเมน วธาเน ธำเมน สขยนา ธำเมน โคตต แปลไดความวา “พระเจาปยทสส ผเปนทรกของเทวดาและมนษยทง

หลาย ไดตรสไววา ขาพเจาผอภเษกแลวไดยสบสป ไดใหเขยนธรรมจารกนไว (ดงตอไปน) ประโยชนในโลกนและโลกหนายากทจะไดรบ นอกจากจะมความภกดตอพระธรรม การตรวจดแลตนเองอยางถถวน การเชอฟงอยางด ความกลว (ตอการทาความชว) และความอตสาหะอยางดทสด บดน เพราะอาศยคาสอนของขาพเจา ความมงตอธรรม และความภกดตอธรรม

189 189

ไดเจรญขนแลวทกๆวน และจะเจรญยงขนตอไป ขาราชการของขาพเจากเชนเดยวกน ไมวาจะเปนผมตระกลสงสด หรอปานกลาง ยอมทาตาม (คาสอนของขาพเจา) และปฏบตคาสอนนน เพอกระตนเตอน (ชกจง) คนอนทไมมนคง (ใหทาด) อยางสมบรณทสดเทาทจะทาได บรรดามหามาตร(ผวาราชการชายแดน) กปฏบตเชนเดยวกน เพราะวาการตามหลกธรรม การออกกฎหมายตามหลกธรรม การทาใหประชาชนมความสขตามหลกธรรม และการคมครอง (ประชาชน) ตามหลกธรรม เหลานควรจะถอเปนหลกปฏบต” (ชศกด ทพยเกษร 2527: 42)

ไมเพยงการบำาเพญพระราชกรณยกจดแลประชาชนดวยหลกธรรม พระเจาอโศกมหาราชยงมพระบรมราชโองการใหคมครองชวตสตวนอยใหญ ไมใหนำาสตวไปฆาบชายญ ทงนทรงตระหนกถงความเชอในศาสนาพราหมณทฝงรากลกในหมทวยราษฎรโดยเฉพาะการบวงสรวงเทพเจา การบชายญแตละครงมสตวหลายแสนตวถกนำาไปฆาเพอพลแดเทพเจาโดยเปลาประโยชน ดวยพระมหากรณาธคณแกสรรพสตวเหลานน จารกหลกหนงบนแผนหน อยทภเขาครนาร ในรฐคชราต ไดบนทกขอความประกาศคมครองสงมชวตโดยพระบรมราชโองการของพระองค บนทกดวยภาษาปรากฤต อกษรพราหม ดงทวา

อยำ ธำมลป เทวานำ ปรเยน ปรยทสนา ราญา เลขาปตา อธ น กจ ชวำ อารภปตา ปรชหตวยำ น จ สมาโช กตโวย พหกำ ห โทสำ สมาชมห ปสต เทวานำ ปรโย ปรยทส ราชา อสต ปต เอก-จา สมาชา สาธมตา เทวานำ ปรยส ปรยทสโน ราโญ ปรา มหานสมห เทวานำ ปรยส ปรยทสโน ราโญ อนทวสำ พหน ปราณสตสหสราน อารภส สปาถาย เส อช ยทา อยำ ธำมลป ลขตาต เอว ปราณา อรภเร สปาถาย โทว โมรา เอโก มโค โส ป มโค น ธรโว เอเต ป ตร ปราณา ปฉา น อารภลเร

190 190

แปลไดความวา “จารกธรรมหลกน พระเจาปรยทสสผเปนทรกของ

ทวยเทพ มพระบรมราชโองการใหสลกไวแลว สตวแมตวหนงไมควรถกฆาบชายญในทน ทงการประชมกนกไมควรจดใหมขน ณ ทน เพราะวาพระเจาปรยทสสผเปนทรกของทวยเทพ ยอมทรงเหนโทษมากมายในการประชมนน แตอยางไรกด ยงมการประชมบางอยางซงพระเจาปรยทสสผเปนทรกของทวยเทพทรงเหนวาด ในสมยกอน ในครวของพระเจาปรยทสสผเปนทรกของทวยเทพ สตวเปนจานวนแสนตว (หลายรอยหลายพนตว) ถกฆาเพอเปนอาหาร บดน เมอมการจารกธรรมนแลว สงมชวต 3 ตวเทานน ถกฆาเปนอาหาร คอนกยง 2 ตว กวาง 1 ตว แตกวางนนไมแนเสมอไป สตวเหลานจะไมถกฆาในภายหนา” (ชศกด ทพยเกษร 2527: 19)

ศลาจารกทงหลายของพระเจาอโศกมหาราชแบงเนอหาเปนสองกลม คอ เนอหาคำาจารกทสะทอนพระราชกรณยกจของพระเจาอโศกดานการปกครอง กลาวคอ ใหขอมลวาพระเจาอโศกทรงปกครองทวยราษฎรแบบบดากบบตร มขาราชการเปนพเลยงของทวยราษฎร ทรงถอประโยชนสขของประชาชนเปนทตง เนนความยตธรรมและความรวดเรวในการปฏบตหนาทราชการ จดใหมเจาหนาททำาหนาทสงสอนธรรม จดบรการสาธารณประโยชนและสงคมสงเคราะหทงการขดบอนำา สรางทพกคนเดนทาง ปลกสวน รกษาปาไม โอสถศาล และสถานพยาบาลสำาหรบคนและสตว ในกลมทสองคอ พระราชกรณยกจดานการปฏบตธรรม เนนทาน คอการชวยเหลอสรรพสตว เออเฟอดวยพระราชทรพยและสงของ ทรงคมครองสตว ไมเบยดเบยนสตว โดยเฉพาะการฆาสตวเพอบชายญ ยำาการปฏบตธรรมเพอความสมพนธระหวางบคคลและสงคม (ส. ศวรกษ 2552: 254)

เมอพจารณาขอความจารกโดยพระบรมราชโองการของพระเจาอโศกมหาราช พบวามขอความทแสดงพระราชปณธาน และพระราชกรณยกจของพระองคทสอดรบกบขอความในจารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ และจารกทรายฟอง ทสะทอนอดมการณของพระเจาชยวรมนท 7 ในการสงเสรม

191 191

คณภาพชวตของทวยราษฎรใหพบความสขทยงยนเชนเดยวกน เนอหาจารกของพระเจาอโศกมหาราชทมการกลาวถงพระราช

ปณธานของพระเจาอโศกมหาราช โดยมสาระสำาคญของพระองคทจะเกอกลประชาชนใหพบแตความสขทงในโลกนและโลกหนา ปรากฏในศลาจารกพเศษ แหงกลงคะ แหงทสองความวา

ประชาชนทกคนเปนลกของขาฯ ขาฯยอมปรารถนาเพอลกชายหญงของขาฯ วาขอเขาทงหลายพงประสบสงทเปนประโยชนเกอกลและความสข ทงทเปนไปในโลกนและโลกหนาทกประการฉนใด ความปรารถนาของขาฯตอประชาชนทงปวงยอมเปนฉนนนเหมอนกน

(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552:137)

และเนอหาจารกฉบบท 6 ความวา

กจการอนใดทยงไปกวาประโยชนเกอกลแกชาวโลกยอมไมม และกจการใดทขาฯลงมอทา นนกยอมเปนเพราะเหตผลทวา ขาฯจกไดปลดเปลองหนของขาฯทมตอสตวทงหลาย เพอวาขาฯจกไดชวยทาใหสตวบางเหลา ไดรบความสขในโลกบดน และสตวเหลานนจกไดสวรรคในโลกเบองหนา

(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552 :151)

จะเหนไดวาสาระสำาคญของขอความสอดคลองกบเนอหาจารกประจำาอาโรคยศาลา ในการกลาวถงพระราชปณธานอยางแรงกลาของพระเจาชยวรมนท 7 ทจะบำาบดความทกขเดอดรอนของเหลาทวยราษฎรใหพบกบความสขเชนเดยวกน ปรากฏในโศลกท 13 ดานท 2 ความวา

โรคทางกายของผมรางกายทงหลาย เปนโรคทางใจของพระองค

192 192

ทเจบปวดเสยดแทงเหลอเกน เพราะวา ทกขของทวยราษฎร กคอทกขของผปกครอง แตทกขของพระองคเองนน ไมนบวาเปนความทกข ฯ

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 108)

และโศลกท 44 ดานท 4 ซงมขอความลกษณะเดยวกนวา

พระราชาพระองคนน ผทรงปรารถนาแรงกลาถงประโยชนสขสงสดแกมวลมนษย ไดตรสพระราชปณธานน อกครงวา ดวยความดททาไวแลวนน ขอขาพเจาไดชวยประชาชนทงมวล ซงกาลงจมอยในมหาสมทรคอ ภพ (การม การเปน) ใหขามพนไปได ดวยเทอญ ฯ

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 123)

ในสวนเนอหาจารกของพระเจาอโศกมหาราชทกลาวถงการบรการทางดานสาธารณสข เพอรกษาผเจบปวย และปศสตว ปรากฏในจารกฉบบท 2 ความวา

ในสถานททงปวงนน พระเจาอยหวปรยทรรศ ผเปนทรกแหงทวยเทพไดโปรดใหจดบรการในดานเวชกรรมไว 2 ประการ คอการรกษาโรคของมนษยประการหนง การรกษาโรคของปศสตวประการหนง

เครองสมนไพรทเปนยาสาหรบมนษย และทเปนยาสาหรบสตว ไมม ณ สถานทใด กโปรดใหนาเขามา และใหปลกขนไว ณ สถานทนน

(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 144)

193 193

พระราชจรยวตรของพระเจาชยวรมนท 7 สอดคลองกบพระเจาอโศก

มหาราช ดงขอความจารกประจำาอาโรคยศาลา ทแสดงอดมการณของพระเจาชยวรมนท 7 ทกลาวถงการบรการแพทยและสถาปนาอาโรคยศาลาเพอรกษาผเจบปวย ปรากฏในโศลกท 14 ดานท 2 ความวา

พระองค ไดใหทหารกลา คอเหลาแพทย ผมความเกงกลาในวชาอาวธ คออายรเวท ฆาขาศก คอโรค ซงเปนความเจบปวยของทวยราษฎร ดวยอาวธทงหลาย คอยา

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 108)

และในโศลกท 16 ดานท 2 ทวา

พระองคไดทรงสรางซงพระไภษชยสคต พรอมดวยอาโรคยศาลา (โรงพยาบาล) โดยรอบ พรอมดวยโอรสพระชนะ (คอ พระโพธสตว) 2 องค (คอ สรยะไวโรจนะ และ จนทระไวโรจนะ) เพอความหายโรคของประชาชน ตลอดไป

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 109)

การกลาวถงความศรทธาตามหลกพระพทธศาสนาคอการใหทาน จารกของพระเจาอโศกมหาราชแสดงใหเหนวาพระองคทรงยดหลกการใหทานเปนสวนสำาคญของพระราชกรณยกจ ดงทปรากฏในจารกฉบบท 8 ของพระเจาอโศกมหาราช ทวา

ในการยาตราธรรมนน ยอมมกจดงตอไปน คอ การเยยมเยยนสมณพราหมณ และการถวายทานแดทานเหลานน การเยยมเยยนทานผเฒาผสงอาย และการพระราชทานเงนทองเพอทานเหลานน การเยยมเยยนราษฎรในชนบท การสงสอนธรรมและซกถาม

194 194

ปญหาธรรมแกกน (พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 153)

และในจารกฉบบท 9 ทวา

มคากลาวไววา การใหทานเปนความด กแตวาทานหรอการอนเคราะหทเสมอดวยธรรมทาน หรอธรรมานเคราะหยอมไมม ฉะนน จงควรทมตร เพอนรก ญาต หรอสหาย จะพงกลาวแนะนากนในโอกาสตางๆ วา (ธรรมทานหรอธรรมานเคราะห) นเปนกจควรทา นเปนสงดงามแท

(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 155)

สาระสำาคญทสอดคลองกนนปรากฏใหเหนอยางชดเจนในพระราชจรยวตรของพระเจาชยวรมนท 7 คอ การใหทานอยางไมมขอบเขตจำากด ปรากฏในโศลกท 6 ดานท 1 ความวา

พระองค มสายนา คอ การพระราชทานททรงเพมพนใหโดยความพอพระทยตลอดเวลา ผมงคงรารวยดวยสมบตอนเปนทรก พรอมกบความเจรญรงเรองของเหลาอสร ทรงเปนทรกของเหลาอสรทถกทาใหลาบากดวยพธบชายญและความสญเสย พระองคแมจะเหมอนพระกฤษณะ (ผวดา) แตกมพระฉววรรณสขาว

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 105)

และในโศลกท 40 ดานท 4 ทวา

พระราชา แมทรงสภาพออนโยนและทรงเปนผนาปวงชนนบไมถวน (ตามศพท คอ แสนลาน) แตทรงมสภาพเปนดงคนขอทาน ทเกดขนจากความวตกถงความตองการของประชาชน ถงกระนน

195 195

พระองคยงทรงถกขออยางไมหยดหยอน ดงนน จงทรงปรารถนาจะประทานซงเหลาราชกมารแหงกมพชา

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 121)

และเนอหาจารกของพระเจาอโศกมหาราชทกลาวถงการรกษาชวตของสตวไมใหถกทำาราย ในจารกฉบบท 1 ความวา

ณ ถนน บคคลไมพงฆาสตวมชวตใดๆ เพอการบชายญ(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 143)

และยงปรากฏในจารกฉบบท 5 ความวา

ขาฯ เมออภเษกแลวได 26 พรรษา ไดออกประกาศใหสตวทงหลายตอไปน เปนสตวปลอดภยจากการถกฆา กลาวคอ นกแกว นกสาลกา นกจากพราก หงส นกนานนทมข นกนาคราฏะ คางคาว มดแดงมะมวง เตาเลก ปลาไมมกระดก ฯลฯ

(พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) 2552: 176)

ในสวนจารกของพระเจาชยวรมนท 7 กกลาวถงการรกษาชวตของสตวไมใหถกทำารายไวเชนเดยวกน ดงปรากฏในโศลกท 43 ดานท 4 ความวา

คนทแมทาผดซาแลวซาเลา เขามา ณ ทน กไมควรถกลงทณฑ ฯ สวนคนทอาศยอย ณ ทน แตชอบทารายสตวตางๆ ตองถกลงทณฑ และไมควรไดรบการยกโทษ ฯ

(อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555: 122)

ขอความจากจารกของพระเจาอโศกมหาราชแสดงใหเหนหลกการปกครองบานเมองทดำาเนนรปแบบตามแนวคดพระพทธศาสนา ทง

196 196

หลกปกครองประชาชนแบบบดาปกครองบตร การมงความสขสวนรวม มพระบรมราชโองการใหขาราชการดแลทวยราษฎรอยางใกลชด ทรงสรางสรรคความเจรญดวยการสรางสงอำานวยประโยชนตางๆ การพระราชทานความเมตตาและการใหทานแกประชาชนทกหมเหลา ตลอดจนคมครองชวตสตวจำานวนมากมใหถกฆา หลกการปกครองบานเมองโดยใชหลกธรรมเพอใหเกดสนตสขดงกลาว สงผลใหพระเจาอโศกมหาราชทรงประสบความสำาเรจในการบรหารประเทศจวบจนพนรชสมย ประเทศอนเดยรชสมยของพระองคแผไพศาลรงเรอง พระเกยรตคณขจรไกลนอกประเทศ ราษฎรขนานพระนามพระองควาทรงเปนทรกยงแมกระทงในหมเทพ

พระราชกรณยกจทพระเจาอโศกมหาราชทรงปฏบตอยางเครงครดนจะเหนไดวาพระเจาชยวรมนท 7 กทรงเจรญรอยตามแบบเดยวกน พระเจาชยวรมนท 7 ทรงอาศยความเชอทางพระศาสนาพทธนกายมหายานเปนอดมการณสำาคญในการแผขยายความรมเยนเปนสขทวราชอาณาจกร ดงขอความจากจารกประจำาอาโรคยศาลาทแสดงใหเหนขางตน แมเพยงทวยราษฎรเปนโรคทางกายยอมสงผลใหพระองคเจบปวดตามไปดวย การสถาปนาอาโรคยศาลาจงเปนการแบงเบาความทกขของทวยราษฎร

อยางไรกด แมหลกการทพระเจาชยวรมนท 7 จะทรงเจรญรอยตามแบบอยางพระเจาอโศกมหาราช ทวาในการปฏบตของพระองค พระเจาชยวรมนท 7 ไดทรงปรบใชรปแบบธรรมกราชของพระเจาอโศกมหาราชเพอใหเกดผลทดยงกวา ดงท ศ.ดร. ม.ร.ว.สรยวฒ สขสวสด (2543: 243-244) แสดงความเหนไววา “...พระเจาชยวรมนท 7 อาจจะทรงปฏบตพระองคเชนเดยวกบพระเจาอโศกมหาราชในการเปนผอปถมภพระพทธศาสนาหรออาจจะมากกวาพระเจาอโศกเสยดวยซา พระเจาอโศกมหาราชทรงอปถมภลทธเถรวาทหรอหนยานซงสวนใหญจะมงสอนใหบคคลชวยตนเองเปนขอใหญโดยผอนมอาจจะชวยเหลอได แตในขณะเดยวกนกสอนใหบคคลมจตเมตตากรณาตอผอน...สวนพระเจาชยวรมนท 7 นนทรงอปถมภพระพทธศาสนาเชนเดยวกนแตเปนลทธมหายานซงประกอบไปดวยพระพทธเจา

197 197

หลายพระองคและพระโพธสตวผซงไมยอมเขาสนพพานแตจะคอยชวยเหลอสรรพสตวใหไปสนพพานกอน แลวพระองคจะเสดจตามไปเบองหลง...”

กลาวไดวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงยดตนแบบธรรมกราชาจากพระเจาอโศกมหาราชเปนแนวทางในการปกครองประเทศ แตในขณะเดยวกนพระเจาชยวรมนท 7 กทรงปรบแนวทางบำาเพญธรรมเพอผลประโยชนของทวยราษฎรใหประสานกบอดมการณพระพทธศาสนานกายมหายานเพอเชดชวาพระองคเสมอนพระโพธสตวทแสดงพระเมตตาโปรดสรรพสตวผทกขยากนนเอง

บทสรป จารกประจำาอาโรคยศาลาสะทอนภาพพระเจาชยวรมนท 7 ในฐานะ

พระราชาผบรรเทาทกขของทวยราษฎรดวยพระราชปณธานและพระราชกรณยกจตามคตพระโพธสตวในพระพทธศาสนานกายมหายาน จะเหนไดจากเนอความจารกใหรายละเอยดพระเจาชยวรมนท 7 ทรงชวยเหลอทวยราษฎรทเจบปวยซงประสบความทกข ทำาใหตองมการกอสรางอาโรคยศาลา หรอสถานพยาบาลเพอรกษาผปวย ภายในอาโรคยศาลาประกอบไปดวยแพทย และเจาหนาทปฏบตงานแตละแผนกอยางครบวงจร แนวทางในการบรรเทาทกขเพอการสาธารณสขของพระเจาชยวรมนท 7 นบวาเออประโยชนอยางสงสดตอเหลาทวยราษฎร เพราะความทกขทเกดจากโรคเปนภยคกคามสวสดภาพชวตของทวยราษฎรโดยตรง ดงนนพระเจาชยวรมนท 7 จงทรงวางแนวทางพฒนาคณภาพชวตของเหลาทวยราษฎรอยางเปนรปธรรม โดยวางระบบรกษาพยาบาลผปวยอยางสมบรณ

สวนเนอหาจารกอาโรคยศาลาแสดงใหเหนอยางชดแจงวาพระเจาชยวรมนท 7 ทรงปฏบตตามแบบอยางธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราช โดยทรงปกครองอาณาจกรดวยหลกธรรม ดงขอความจารกทสะทอนพระราชกรณยกจพระเจาชยวรมนท 7 วาทรงยดมนประโยชนสขเหลาทวยราษฎรเปนทตง เมอพจารณาขอความจารกพระเจาอโศกมหาราชพบวาม

198 198

ความสอดคลองกบขอความในจารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ และจารกทรายฟอง ทสะทอนอดมการณพระเจาชยวรมนท 7 ในลกษณะเดยวกน กลาวคอ มการแสดงใหเหนพระราชปณธานอยางแรงกลาในอนทจะชวยเหลอทวยราษฎรใหพนทกข กลาวถงการบรการดานสาธารณสขเพอผลประโยชนภายในราชอาณาจกร กลาวถงความศรทธาตามหลกพระพทธศาสนาคอการใหทาน และกลาวถงการคมครองชวตของสรรพสตวไมใหถกทำาราย

ดวยเหตนจงกลาวไดวาพระราชปณธานและพระราชกรณยกจของพระเจาชยวรมนท 7 ทสะทอนผานจารกประจำาอาโรคยศาลาเปนหลกฐานยนยนไดวามหาราชผยงใหญแหงกมพชาพระองคนทรงเจรญรอยตามแบบอยางธรรมกราชาของพระเจาอโศกมหาราชอยางชดเจน ทรงประสบความสำาเรจอยางดงามในการปกครองอาณาจกรและสรางความศรทธาในหมทวยราษฎร ถงแมพระเจาชยวรมนท 7 จะสวรรคตไปแลวกตาม ทวาพระเกยรตคณของพระองคยงคงสถตอยในใจชาวกมพชาจนถงปจจบนอยางไมเสอมคลาย

กตตกรรมประกาศ บทความนไดรบคำาชแนะ และการถายทอดความรจาก อ.ดร.อเทน

วงศสถตย ครผสอนวชาจารกสนสกฤตในกมพชา 2 รวมทง ผศ.ดร.สมบต มงมสขศร ครผถายทอดความรจารกสนสกฤตในกมพชาตงแตเรมแรก ผเขยนขอกราบขอบพระคณครทงสองทานเปนอยางสง

199 199

รปท 1 จารกอาโรคยศาลาตาเมอนโตจ ในดานท 1 และดานท 2(ทมา : อญชนา จตสทธญาณ และคณะ 2555)

200 200

รปท 2 จารกทรายฟอง พบทสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว(ทมา: วรณย พงศาชลากร 2555)

รปท 3 พระพกตรทปรางคยอดปราสาทบายน แมจะเปนพระพกตรของพระโพธสตวอวโลกเตศวร แตกแสดงใหเหนวาคอพระพกตรของพระเจาชยวรมนท 7 มหาราชแหงเมองพระนครทยดอดมคตตามแบบอยางพระโพธสตว(ทมา: ปฏวต วมลภกด และพลวต ตรมาโนช 2555)

201 201

รปท 4 อกษรพราหม ภาษาปรากฤต แผนศลาจารกทภเขาครนาร แผนท 1 และแผนท 2 รฐคชราต(ทมา: Ashoka’s Major Rock Edicts 2015)

202 202

บรรณานกรม

กรมศลปากร, 2529. จารกในประเทศไทย เลม 4. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

_______, 2554. แถลงงานคณะกรรมการชำาระประวตศาสตรไทย พทธศกราช 2554. กรงเทพฯ: บรษทไอตงแอดเวอรไทซง จำากด.

กรณา-เรองอไร กศลาสย, 2543. วฒนธรรมสมพนธไทย-อนเดย. กรงเทพฯ: ศยาม.

_______, 2545. อโศกมหาราช และขอเขยนคนละเรองเดยวกน. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: ศยาม.

กองแกว วระประจกษ, 2557. นานาสารตถคดจากจารกและเอกสารโบราณ. กรงเทพฯ: กลมหนงสอตวเขยนและจารกสำานกหอสมดแหงชาต.

ชะเอม แกวคลาย, 2527. จารกพระเจาชยวรมนท 7. กรงเทพฯ: หอสมดแหงชาต กรมศลปากร.

ชศกด ทพยเกษร, 2527. จารกและอกขรวธโบราณ. กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาตะวนออก มหาวทยาลยศลปากร.

เดวด แชนดเลอร, 2546. ประวตศาสตรกมพชา A History of Cambodia. (แปลโดย พรรณงาม เงาธรรมสาร และคณะ). กรงเทพฯ: มลนธโครงการตำาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ปฏวต วมลภกด และพลวต ตรมาโนช, 2555. มรดกทางธรรมชาตของประเทศกมพชา(Cambodia). Retrieved March 9, 2015, from http://bigmax1.blogspot.com/

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), 2552. จารกอโศก (ธรรมจกรบนเศยรสงห) รฐศาสตรแหงธรรมาธปไตย. กรงเทพฯ: สำานกพมพผลธมม.

พระมหาพทธรกษ ปราบนอก, 2547. การศกษาวเคราะหคมภรมหายานสตราลงการ. วทยานพนธศลปศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาสนสกฤต ภาควชาภาษาตะวนออก บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, กรงเทพฯ.

พรพน พสณพงศ และสภาภรณ ปตพร, 2537. “โรงพยาบาลกบสมนไพรสมยดกดำาบรรพ: จากจารกพระเจาชยวรมนท 7 ทพบในประเทศไทย.” ศลปวฒนธรรม 15 (5): 118-121.

รงโรจน ภรมยอนกล, 2547. “อาโรคยศาลา: ความรทวไปและขอสงเกตเบองตน.” เมองโบราณ 30 (3): 15-53.

วรณย พงศาชลากร, 2555. รปเคารพแหงวชรยาน…บคลาธษฐานใน “อโรคยศาลา”. Retrieved March 9, 2015, from http://www.oknation.net/blog/voranai/2012/02/03/entry-2

วรรณวภา สเนตตา, 2548. ชยวรมนท 7: มหาราชองคสดทายของอาณาจกรกมพชา ผเนรมตสถาปนาปราสาทบายนและเมองนครธม. กรงเทพฯ: มตชน.

สภทรดศ ดศกล, หมอมเจา, 2532. “600 ป แหงประวตเมองพระนครของขอม” ใน ศลปวฒนธรรม 10 (6): 110-125.

_______, 2543. ประวตเมองพระนครของขอม. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มตชน.

203 203

สรยวฒ สขสวสด, หมอมราชวงศ, 2543. กมพชาราชลกษมถงศรชยวรมน. กรงเทพฯ: มตชน.

ส. ศวรกษ, 2542. ความเขาใจเรองมหายาน. กรงเทพฯ: สองศยาม จำากด.

_______, 2552. ความเขาใจเรองพระเจาอโศกและอโศกาวทาน. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: ศนยไทย-ธเบต.

อญชนา จตสทธญาณ และคณะ, 2555. การศกษาวจยจารกกลมปราสาทตาเมอน. กรงเทพฯ:ภาควชาภาษาตะวนออก คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

อไรศร วรศะรน, 2545. “ประวตศาสตรกมพชา.” ใน ประชมอรรถบทเขมร รวมบทความวชาการของศาสตราจารยเกยรตคณ ดร.อไรศร วรศะรน (หนา 47-98). กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง.

Ashoka’s Major Rock Edicts, 2015. Retrieved March 9, 2015, from http://en.wikipedia.org/wiki/Ashoka%27s_Major_Rock_Edicts

Barua B.M., 1995. Asoka and His Inscriptions. 2d ed. Calcutta: New Age Publishers.

Coedès G., 1906.“La stèle de Ta-phrohm.” BEFEO VI: 41-81.

________, 1941. “ La stèle de Prah Khan d’Ankor.” BEFEO XLI: 255-301.

________, 1964. Inscriptions du Cambodge Vol.7. Paris : Ecole Francaise D’Extreme-

Orient.

________, 1968. The Indianized States of Southeast Asia. Kuala Lumpur: University of Malaya.

Finot M.L, 1903 “Nots d’Epigraphie.” BEFEO III: 18-33.

Honda M., 1965. The SAY-FONG Inscription of jayavarman VII. Retrieved December 14, 2014, from https://www.jstage.jst.go.jp/article/ibk1952/14/1/14_1_417/_pdf

Jacques C., 2007. The Khmer empire: Cities and Sanctuaries from 5th to the 13th Centuries. Bangkok: River Books.

Johnston E.H., 1995. AšvaghoŞa’s Buddhacarita or Acts of the Buddha. rpt. Delhi: Motilal Banarsidass.

Sicar D.C., 1967. Inscription of Ašoka. Delhi: Publication Division, Ministry of Information & Broadcasting, Government of India.

204 204