09 маусым 2019 ж ҚР президенттігіне кезектен тыс сайлау...
TRANSCRIPT
«Тәуелсіз бақылаушылар альянсы»
азаматтық қозғалысы
09 маусым 2019 ж.
ҚР президенттігіне кезектен тыс сайлау
қорытындысының мониторингі бойынша
БАЯНДАМА
Авторлары:
Тәуелсіз байқаушылардың және олардың
Нұр-Сұлтан, Алматы, Семей, Орал,
Атырау, Павлодар және басқа қалалардағы
ұйымдарының ықпал етуімен,
Тәуелсіз байқаушылар альянсының (ТБА)
талдау тобы
НҰР-СҰЛТАН
12 тамыз 2019 ж.
2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
МАЗМҰНЫ:
Мазмұны:
Кіріспе. ҚР Президентінің сайлауын өткізу алдындағы ішкі саяси ахуал ......................... 3
1 Сайлау процесін бақылау .................................................................................................. 7 1.1 Бақылаушылық – азаматтардың санасының өсу факторы ретінде ............................................................... 7 1.1.1 Тәуелсіз бақылаушыларды бағыттау және оқыту ................................................. 9 1.1.2 Сайлау учаскелерін бақылаумен қамту кестесі .................................................... 13 1.1.3 Бақылауды тактикалық ұйымдастыру мәселелері .............................................. 14 1.1.4 Бақылаушыларды қолдау ........................................................................................... 15
2 Анықталған заң бұзушылықтар .................................................................................... 15 2.1 2019 жылғы негізгі заң бұзушылықтардың түрлері ..................................................................................... 15 2.2 «Карусельдерді» тек билікшіл күштер қолданбады ..................................................................................... 19 2.3 «ҚР сайлау туралы» Конституциялық заң нормаларын орындау және сақтау .......................................... 20 2.4 Онлайн есеп берулер: болашаққа тәжірибе ................................................................................................... 23
3 Сайлаудың нәтижелері және нәтижедегі айырмашылықтар .................................. 23 3.1 ЕҚҰЫ пресс-конференциясы ......................................................................................................................... 23 3.2 Сайлаудың ресми қорытындысы .................................................................................................................... 23 3.3 Дауыстарды тәуелсіз санау ............................................................................................................................. 25
4 Бақылаушылардың сайлаудан кейінгі қызметі ......................................................... 25 4.1 Пресс-конференциялар ұйымдастыру, жалпы арыздар және есептер ........................................................ 25 4.2 Соттарға талап-арыз және Бас прокуратураға арыздар беру ....................................................................... 27 4.3 Қауымдастықтарды ұйымдастыру, бақылаушылар одағы ........................................................................... 29 4.4 Референдум бойынша митингілер және бастамашылдық ........................................................................... 29 4.5 Бақылаушылар қозғалысының белсенділерін қудалау ................................................................................ 30
5 Тәуелсіз бақылаушылар альянсының қорытындысы, талаптары және
нұсқамалары ...................................................................................................................... 30 5.1 Негізгі қорытынды........................................................................................................................................... 31 5.2 ҚР Президентін сайлаудың қорытындысы және болашақтағы өзгерістер бойынша «ТБА» талаптары . 32 5.3 Сайлауды барынша тиімді ұйымдастыру бойынша билікке ұсыныс ......................................................... 34 5.4 ҮЕҰ және тәуелсіз бақылаушыларға ұсыныстар ......................................................................................... 35
6 Қосымшалар ...................................................................................................................... 36 1-қосымша. «ҚР сайлау туралы» КЗ тарауларына өзгертулер мен толықтырулар
енгізу бойынша ұсыныстар мен нұсқамалар................................................................. 36 2-қосымша. 2019 жылдың маусымындағы сайлау науқанында өздерін көрсете білген
бақылаушылардың қатарындағы кейбір белсенділер (баяндаманың соңғы
нұсқасынан алып тастауға болады) .............................................................................. 43 3-қосымша. Хисметов Хакімжан Сәлімұлының Қазақстан Республикасының Жоғарғы
сотына арызы ..................................................................................................................... 45 4-қосымша. Тәуелсіз бақылаушылар альянсының 2019 жылғы 30 маусымдағы арызы 49
3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Республикадағы сайлау Республика
азаматының сайлау және сайлану
құқығын еркін жүзеге асыруына
негізделеді.
ҚР сайлау туралы заңы
Кіріспе. ҚР Президентінің сайлауын өткізу алдындағы ішкі саяси ахуал
Қазақстанда соңғы жарты жылда (2019 жылдың қаңтарынан) маңызды саяси оқиғалар
орын алды. 19.03.2019ж. Н.А. Назарбаев өзінің кетуі туралы жариялап, қызметінен кетті. Қ.К.
Токаев ҚР Парламент Сенатының басшысы ретінде, Конституцияға сәйкес, Қазақстан
Президентінің міндеттерін атқаруды өз мойнына алды. ҚР Президентінің кезектен тыс
сайлауы туралы жариялау қисынды заңдылықпен жүзеге асырылып, Тоқаев мұны 2019
жылдың 09 сәуірінде мәлімдеді. Елдегі қоғам үшін бұл күтпеген жай болған жоқ.
Бұдан басқа, 09.06.2019 жылға жарияланған сайлау, кезектен тыс ретінде қатарынан
өткізіліп отырған алтыншы сайлау болып отыр және оның өз ерекшеліктері де жоқ емес: билік
жаңартылған заңнаманы пайдаланды, саяси процестегі жаңашылдықтар, елді азаматтық
белсендіру, атап айтқанда:
Заңнама
Осының алдындағы екі жылда «ҚР сайлау туралы» Конституциялық заңға өзгертулер
мен толықтырулар енгізілді. Бұл жаңашылдық елімізде президенттікке кандидаттарды ұсыну
процесін тым қиындатып, оны реттеуді бұдан да зор күрделендіріп жіберді. Бұрынғы
ценздерге жаңа талаптар қосылды. Енді аталған қызметке кандидатураны тек республикалық
қоғамдық бірлестіктер (одан әрі – РҚБ) және тіркелген партиялар ұсына алады. Кандидаттың
мемлекеттік қызметте немесе сайланбалы мемлекеттік лауазымдарда кемінде 5 жылды
құрайтын жұмыс тәжірибесі болуы тиіс. Өзін өзі ұсыну институты толығымен алынып
тасталды. Басты рөл қоғамдық құрылымдарға (РҚБ, саяси партияларға) беріліп, бұл өз
кезегінде 2019 жылдың сәуір-мамыр-маусым электоралдық кезеңінде елдегі халықтың
белсенді тобының барлық деңгейдегі түрлі топтарға өздігінен бірігуіне ықпал етті, өзіне РҚБ-
ны белсене іздеген кандидаттар да болды. Айта кететін жайт, Қазақстанда жаңа саяси
партияны тіркеу тосқауылдарға толы, 2006 жылдан бастап жаңа партиялар түрлі себептермен
тіркелген жоқ.
9 маусым 2019 жылғы сайлау бойынша өзінің баяндамасында ЕҚҰЫ былай деп
жазады: «Сайлау заңнамасы сайлау өткізудің техникалық базасын қамтамасыз етеді. Алайда,
заңнамаға жуырда енгізілген кейбір түзетулерге қарамастан, ДИАҚБ (ЕҚҰЫ-ның
Демократиялық институт және адам құқықтары бюросы – ТБА ескертпесі) алдыңғы
нұсқамаларының басым көпшілігі ескерусіз қалып отыр. Құқықтық база мен құқықты қолдану
тәжірибесінің салмақты кемшіліктері сайлау процесін ұйымдастыруды қиындатады, бұл
құқықтық базаны ЕҚҰЫ міндеттемелеріне және басқа да халықаралық міндеттемелерге және
стандарттарға сәйкестендіру қажеттілігін дәлелдеп беріп отыр. … Басқаларын айтпағанда,
білімге, тұрғылықты жеріне және мемлекеттік қызметте немесе сайланатын мемлекеттік
қызметте жұмыс жасау тәжірибесіне қатысты талаптар ЕҚҰЫ және басқа да халықаралық
стандарттар аясындағы міндеттемелерге қарама-қайшы келеді. … Тіл дағдыларын бағалаудың
нақты өлшемдері айқындалмады»1.
1
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516
4
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Тұңғыш рет Елбасысыз
Тәуелсіз Қазақстандағы Президенттікке сайлау тұңғыш рет Н.Ә. Назарбаевтың
қатысуынсыз өткізілді. Басты претендент Қасым-Жомарт Тоқаев («Нұр Отан» партиясынан
кандидат) болды. Қалған кандидаттар билік маңындағы құрылымдардан ұсынылды. Осыған
байланысты сайлауды мемлекеттік ұйымдастырушылар (1-президент Назарбаевтың туысы
Берік Имашев басқаратын ОСК атынан оператор сайлаған қазіргі билік) әлемдік
қауымдастықтың алдында да, қазақстандық қоғамның алдында да сайлауды заңдастыру қажет
болды. Бұл үшін оппозицияны қатыстыру қажет болды. «Ақиқат» ЖСДП, оппозициялық
сипаттағы партия, 26-сәуірдегі съездде президенттік сайлауға бойкот жариялады. Оппозиция
көшбасшылары қатарындағы басқа әлеуетті кандидаттар мемлекеттік қызметте бес жылдық
жұмыс өтілі болмағандықтан не басқалай қандай да бір шектеулер болғандықтан,
кандидаттықты ұсынатын құрылым таба алмады (мысалы, әкімшілік істер бойынша болса да,
өтелмеген соттылық не қазақ тілін әлсіз білуі).
Кандидаттар
Қорытындысында аталған сайлауда ұсынылған 9 кандидаттың 7-і тіркеліп, сайлау
процесінің бәсекелестік және баламалық шарттары формалды түрде сақталды2. Және бұл
маңызсыз емес, салыстырмалы түрде сайлау күні келушілердің саны жоғары болады деп
күтілді, себебі сайлау Н.Ә. Назарбаевсыз өтіп жатқандықтан, халықтың әдеттегі пессимистік
көңіл-күйін өзгерту үмітін сыйлады. Халықтың көп келуі оның сайлау институтына сенімінің
артуын не биліктің озбырлығынан шаршаған халықтың үмітін көрсетті.
Кандидаттардың тізімі:
Жамбыл Ахметбеков – Қазақстанның халықтық коммунистік партиясынан;
Дания Еспаева – "Ақ жол" партиясынан;
Әміржан Қосанов – "Ұлт тағдыры" ұлттық қоғамынан (Судьба нации);
Төлеутай Рахымбеков – "Ауыл" партиясынан;
Амангелді Таспихов – Қазақстанның кәсіподақ федерациясынан;
Қасым-Жомарт Тоқаев (Қазақстанның қазіргі президенті) – Nur Otan
партиясынан;
Сәдібек Түгел – "Ұлы дала қырандары" (Орлы великой степи) қоғамдық
бірлестігінен.
Мұның алдындағы президенттік сайлауалды науқанда ОСК қазақ тілін білу дәрежесін
тексеру кезеңінде-ақ жарамсыз ұсынылған кандидаттарды (өзін-өзі ұсынғандарды да) қатаң
іріктеген болса, осы жылы мұның жоспары күрделеніп, тілді білу белгілері бойынша іріктеуде
үлкен қажеттілік болған жоқ: ОСК-нің өңірлік бөлімшелері берген арнайы парақтарға қолын
қоюымен, әр кандидатты қолдайтын сайлаушылардың 118 140-тан кем емес расталған қолы
болса жеткілікті болды.
Бұрын өзін оппозициялық қайраткер ретінде көрсеткен Ә. Қосанов, «Жаңа Қазақстан»
қозғалысы, формалды түрде – «Ұлт тағдыры» РҚБ атынан Президенттікке кандидат ретінде
тіркелді. Президенттікке кандидаттықтың заң ұсынған барлық талаптарына ол сай келіп,
деректер жинаудың үшінші күні-ақ оның штабы өңірлер бойынша барлық қолдарды жинап
үлгірді (132 мың қол). Бұл «көне толқынды» оппозиционерлердің күмәнін тудырып, олар сол
кезде-ақ Қосановтың биліктің адамы екенін, оған сенудің қажеті жоқ екенін мәлімдеген еді.
Саяси белсенділіктің артуы
Белгілі оппозиционерлердің жалпы күмәншілдігіне және сайлауға белсенді бойкот
жариялауына қарамастан, президенттік кампанияға қызығушылық біршама артты. Тар
2
Мысалы, кандидаттар төменде берілген:
https://ru.sputniknews.kz/infographics/20190430/10005969/kandidaty-prezident-vybory-2019.html
5
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
бөлмеде тығылысып өмір сүріп келген Ситерлер3 жас отбасындағы барлық бес баланың
өліміне себепші болған елордадағы өрт сияқты осындай оқиғаға сөзсіз әкеліп соқтырған
әлеуметтік әділетсіздік, көп балалы аналардың осы оқиғадан кейінгі наразылықтары мен
митингілері4, биліктің ойланбай жасаған іс-әрекеттері мен сөздері – осының бәрі қоғамның
көңіл-күйін құбылтып, оның үстіне сайлау туралы жариялау қоғамды жойқын
саясаттандырды. Осы оқиғадан кейін еліміздің барлық аймағында азаматтық белсенділік
орталықтары пайда болып, кандидаттыққа ұсыну процесі аяқталғаннан кейін, наразы көңіл-
күйдегілер мен белсенді азаматтардың басым бөлігі кандидат Ә. Қосановтың айналасына
топтасты.
Өздерінің саяси мақсаттарын енді ғана белгілеп, платформаларын ҚБ түрінде рәсімдеп
үлгірмеген көптеген қоғамдық қозғалыстар, мысалы, «Қазақстан халқының манифесті», оның
өткеніндегі таза емес саяси әрекеттері туралы жан-жақтан айтылған ескертулерге қарамастан,
Ә. Қосановтың кандидатурасын қолдауды ұйғарды. Қосанов пен оның штабы халықтың
осындай адуынды қолдауын күтпеген сыңайлы.
Наразылықтар және митингілер
Сайлауалды науқан кезінде Алматылық марафондағы Асия Тулесованың және
Бейбарыс Толымбековтың «От правды не убежишь» баннерінен бастау алған жастардың
наразылықтары айқын көрінді. Жастарға әділетсіз үкім шығарылғаннан кейін, көптеген
өңірлерде наразылыққа қолдау білдірген жастардың ортасы пайда бола бастады. Сөзі
жазылмаған баннерлер, қияли баннерлер пайда болып, полиция осы үшін де жастарымызды
жазалады.
Мұның бәрі өзінің эфирлерінде билікті әшкерелей отырып, көптеген адамдардың
санасын көтерген М. Әблязовтың басқаруындағы, тіркелмеген ҚДТ (ДВК) партиясының
митингілері мен наразылықтарын өрескел басу оқиғаларымен астасып жатты. Садықов сияқты
Әблязов та, сондай-ақ өткен жылдардағы оппозиция көшбасшыларының басым бөлігі де
сайлауды басынан-ақ заңсыз деп санап, толығымен бойкот жариялауға шақырды, бұл,
керісінше, сайлауға наразылықтарын ашық түрде білдіретін мүмкіндік мағынасын берді.
Биліктің Алматы облысында АЭС құрылысы салынатынын жариялауы да жағдайдың
саясаттануына себепші болып, еліміздегі экологиялық қозғалыстар және жекелеген
экологиялық белсенділер бұған қарсы шықты. Сонымен қатар, Украинадағы сайлау,
дебаттарды трансляциялау, Зеленскийдің бас айналдырар жетістігі, биліктің сайлаудағы
әділдігі мен тазалығына әлі сенетіндерге күш берді. Сайлауалды күндері Қазақстанда АЭС
құрылысын салуға қарсы бірнеше мәлімдемелер, пикеттер орын алды.
Қорытындысында Қазақстанда саяси өзгерістерді қалайтын адамдардың көзқарастары
бөлінді: қоғамның барынша радикалды оппозициялық бөлігі 09.06.2018 күні жиналып,
санкцияланбаған митингілерге шығып, қоғамның радикалды оппозициялық көзқарасы аз
бөлігі өздерінің қарсылықтарын сайлауға бармау арқылы не Қосановқа дауыс беру арқылы не
бюллетеньді бүлдіріп, бәріне қарсы шығу арқылы білдіруді ұйғарды.
Қазақстан халқы үшін өткен сайлау, ол әлі өтпей тұрып-ақ елімізде жуырда орын
алатын өзгерістердің символы болғаны фактісін нық айтуға болады.
9 және 10 маусымда митингілердегі наразылықтар еліміздің барлық аймағында көрініс
тауып, қарулы күштер көшеге шыққан барлық белсенділерді, журналистерді ұстады. Азаттық
радиосы былай деп жазды: «Сайлау науқаны наразылықтарға толы болды, қатысушылар
сайлаудың әділетсіздігін мәлімдеді, ал дауыс беру күні Алматының және Назарбаев қызметтен
кеткеннен кейін оның құрметіне атауын өзгерткен елордамыз – Нұр-Сұлтанның көшелеріне
3 Оқиға туралы және жанұя туралы: https://informburo.kz/stati/pyat-devochek-pogibli-v-pozhare-v-astane-
chto-izvestno-o-seme-siter.html 4 Толығырақ: https://www.currenttime.tv/a/29763745.html
6
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
жүздеген адамдар көшеге шықты»5. ЕҚҰЫ өзінің баяндамасында ұстау фактілері туралы
баяндады: «Сайлау күні ірі қалаларда бейбіт шерушілерді жаппай ұстау жүргізілді»6. ІІМ
деректері бойынша, 9 маусымда Алматыда және Нұр-Сұлтанда 500-ден астам адам, ал 10
маусымда – тағы 100 адам ұсталды7. «Бейбіт наразылықтар және кеше ірі қалаларда өткен
наразылықтар құқық қорғау органдарының күшімен басылып, бұл көптеген ұстауларға
әкелгенін айта кету керек. Мұндай оқиғалар биліктің беделін төмен түсіріп, шамадан тыс
әсері еліміздің мәртебесіне біршама әсер етуі мүмкін», – сайлаудан кейінгі Нұр-Сұлтандағы
пресс-конференцияда Церетели осылай деді.
БАҚ-ты, әлеуметтік желілерді бұғаттау
Сайлау науқанынан көп бұрын тыйым салынған ҚДТ оппозициялық партияның
эфирлеріне байланысты бұғаттаулардың салдарынан кейбір әлеуметтік желілерге (Youtube,
Telegram) кіру күнделікті кешкісін 2-3 сағатқа үзіліп отырды. Сәуірде халық әлеуметтік
желілерде жаппай белсенді болып, ДИАҚБ-ның сайлауды бақылау миссиясының өзі
әлеуметтік желілерге кірудің шектеліп немесе күнделікті кешкісін үзіліп отырғанын
куәландырды. Мұндай заңды өкілеттіктер мен санкциялар, сондай-ақ оларды қолдану өзіндік
цензураға әкеліп, онлайн саяси дискурсты шектейді, бұл халықаралық стандарттарға қайшы
келеді8.
Интертен-басылымдардың және телеарналардың белсенділері, құқық қорғаушылар,
журналистер, блогерлер, фотографтар, операторлар билік тарапынан орын алған түрлі
қорқытуларға, қамауларға, соттауларға, қол күшін жұмсау әрекеттеріне шалынды9.
Қосановты насихаттаудың ерекшеліктері және оның сатқындығы (ренегатство)
Әміржан Қосановты насихаттау «Whats App» әлеуметтік желісі арқылы барлық өңірде
белсенді түрде жүргізілді, оның ішінде қалалар бойынша әр ауданда билбордтар қойылып,
Фейсбукте10
және басқа да ресурстарда11
кандидаттың бағдарламасы көп жарияланып, көп
талқыланды. Бұл саяси мақсаты мен өзгерістері бар жалғыз бағдарлама болды. Сайлауға дейін
көптеген адамдарға беймәлім болып келген Қосанов, қоғамның наразылық көңіл-күйінің
символына айналды. Өңірлер тарапынан оның кандидатурасын қолдау күннен күнге өсе берді.
Сайлау күні дауыс санау барысында биліктің кандидаты Тоқаевтың және оппозицияның
кандидаты Қосановтың дауыстарының қаттамалары тұңғыш рет барлық учаскелерде шамамен
бірдей болып, кейбір өңірлерде Қосановқа берілген дауыстардың қаттамасы биліктің
кандидатының дауыс қаттамасынан көп артық болғанын көптеген бақылаушылар көрді, олар
осыны бейнежазбаға тіркеп, растайтын УСК хаттамаларын алды.
Алайда тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет биліктің негізгі оппонент-
кандидаты Қосанов, дауыс беру нәтижесін жариялаудан көп уақыт бұрын билеуші партияның
кандидатының жеңісін мойындады, бұл оқиға сайлау күні, экзит-пул нәтижелерін
теледидардан жариялағаннан кейін орын алды. Қосановтың сайлау штабының белсенділері
және көптеген саяси белсенді азаматтар Қосановтың осындай әрекеттерін
сатқындық және өздерінің насихаттау және байқаушылық қызметтеріне ірткі салу деп
5
Цитата: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-tokayev-kosanov-election-
results/29991017.htmlhttps://www.svoboda.org/a/29991146.html 6
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516?download=true 7
https://www.svoboda.org/a/29991146.html 8
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516?download=true 9
https://kkassiyet.wordpress.com/projects/nethr/msdef/2019msdef/ 10
Мысалы, https://www.facebook.com/jandossova/posts/2951884878170017
https://www.facebook.com/aliya.zhumabek/posts/10156471028493379 11
https://vlast.kz/politika/33160-pluralizm-sakralnye-idei-alas-ordy-i-kurs-na-evrosouz.html
https://kursiv.kz/news/vybory/2019-05/s-chem-idut-na-vybory-kandidaty-v-prezidenty-kazakhstana және т.б.
7
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
қабылдады. Және бұл фрагменттік азаматтық белсенділіктің бүтін өкілдік құрылымға
айналуына ықпал етті.
Бақылаушылық – белсенділікті көрсету мүмкіндігі ретінде
Саяси көзқарастарына қарамастан, дауыс беру күні бақылаушы болғысы келген
азаматтар орасан көп болды. Сонымен қатар, бойкот жариялаған қайта тіркелу кезеңіндегі
«Ақиқат» ЖСДП белсенді бойкот жолы – бақылауды таңдауды ұйғарды. Күллі Қазақстан
бойынша жаппай бақылауды ұйымдастыру туралы толығырақ осы баяндаманың бірінші
бөлімінде оқыңыздар.
Жоғарыда аталғанның бәрі мынаған әкеліп соқтырды: күллі Қазақстан бойынша
барлық бақылаушылар өз командаларына және тәуелсіз бақылаушылар қозғалысына
бірігіп, ал елордамызда біріктіруші қозғалыс және Қазақстанның сайлау заңнамасының
орындалуын және азаматтардың сайлау және сайлану конституциялық құқықтарын
қамтамасыз ету үшін сайлау заңнамасына өзгерістер енгізуді қамтамасыз ету құралы
болуы тиіс «Тәуелсіз бақылаушылар альянсы» (ТБА) құрылымын құру ұсынылды.
Осы баяндаманы әзірлеп отырған да ТБА бастамашылары. Қазақстандағы 09 маусым
2019 жылғы сайлау туралы өзге де баяндамалар баршылық, осы баяндаманың авторлары
олармен танысып, демократиялық құндылықтарға, салауатты мән-мағына мен әділдікті
аңсауға12
негізделген ортақ пікірде тоғысты: елдегі ахуалды өзгертетін уақыт жетті. Көптеген
ұйымдар мен қозғалыстар баяндамаларын әзірлеу үстінде, себебі заң бұзушылықтар өте көп
орын алып, олардың есебін шығару осы күнге дейін аяқталған жоқ. Бірақ ТБА аталған
баяндаманы жариялайды, себебі алда басқа да жұмыстар, оның ішінде осы баяндаманың
негізінде атқарылатын істер кезек күттірмей тұр. Қолда бар барлық хаттамалар бойынша
дауыстарды санау 2019 жылдың 15 қыркүйегіне дейін аяқталып, келесі толығырақ нұсқада
көрсетіледі. Сайлау туралы заңнамаға ұсыныстар беру бойынша жұмысты аяқтауға үміттіміз,
бірақ негізгі нұсқамаларды беріп үлгірдік. Аталған есеп ешқандай көздерден
қаржыландырылған жоқ.
Аталған баяндаманы қалыптастыру үшін ақпараттарды ашық көздерде жариялаған, өз
деректерін ұсынған азаматтарға айтар алғысымыз шексіз. Егер кімде-кім, әсіресе өңірлердегі
бақылаушылардың қосары болса, біз бұл ақпаратты қосып, осы баяндаманың қосымша
релизінде – https://www.facebook.com/groups/459883318162819/ ТБА парақшасында жариялайтын
боламыз. Бәлкім бақылаушылар қозғалысы белсенділерінің есімін 2-қосымшаға енгізгілеріңіз
келетін болар. Өз актілеріңізді, ескертпелеріңізді, толықтыруларыңызды 2019 жылдың 20
тамызына дейін мына поштаға жолдаңыздар: [email protected].
1 Сайлау процесін бақылау
1.1 Бақылаушылық – азаматтардың санасының өсу факторы ретінде
ОСК-нің хабарлағанындай, 2019 жылдың 03 маусымында ОСК тіркеген бақылаушылар
саны айтарлықтай көп болмады (50 адам шегінде, 33 шетелдік мемлекеттерден, 13 –
халықаралық ұйымдардан)13
, алайда сайлау күні spuntiknews хабарлағанындай, «Қазақстанда
сайлауды 1 013, оның ішінде тоғыз халықаралық ұйымнан 866 және 41 шетелдік мемлекеттен
147 бақылаушы бақылап отыр. Елбасының кезектен тыс сайлауын жариялау үшін әлемнің 40
12
Мысалы, https://zagranburo.org/%d0%b2%d1%8b%d0%b1%d0%be%d1%80%d1%8b-
%d1%81%d1%84%d0%b0%d0%bb%d1%8c%d1%81%d0%b8%d1%84%d0%b8%d1%86%d0%b8%d1%80
%d0%be%d0%b2%d0%b0%d0%bd%d1%8b-%d0%ba%d0%b0%d1%81%d1%8b%d0%bc-
%d0%b6%d0%be%d0%bc%d0%b0/ , http://www.echo.kz/ (2019 ж. 9 тамыздан) 13
https://www.election.gov.kz/rus/news/acts/index.php?ID=5129 және, ең алдымен, ЕҚҰЫ
баяндамасы: https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516?download=true
8
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
елінен журналистер келді.14
», бұлардың айтып отырғаны тек халықаралық бақылаушылар.
Сайлаудың соңғы аптасында бақылаушылардың аталған санатын тіркеу күрт өскенге ұқсайды.
Бақылау идеясының белсендірілгенін көрген билік, тәуелсіз бақылаушыларды жию мен оқыту
процесін қолда ұстау үшін, шұғыл түрде «Аманат» азаматтық платформасын құрды15
. Сондай-
ақ басқа үкіметтік ұйымдардан да бақылаушылар болды: ҚРКФ (ҚР Кәсіподақ федерациясы),
Коммунистік партия (ҚКХП), «Нұр-Отан» партиясы. Аманаттықтардың айтуынша, олар 11
мың бақылаушы16
дайындап, УСК-ны 100% қамтыған: «Платформа құрылғалы небары екі
айда біз өзімізге 16 мың адамды жинай алдық. Күллі Қазақстан бойынша 700-ден астам ҮЕҰ.
Біз тәуелсіз топтардан, қоғамдық ұйымдардан желі құра алдық. Қазіргі сәтте әр облыста
«Аманаттың» өз штабы бар», – деп хабарлады «Аманат» азаматтық платформасының
әкімшісі Лима Диас Нұр-Сұлтан қаласындағы брифингте17
. Соған қарамастан мәліметтер
қарама-қайшы, «Аманатқа» тартылған 700 ҮЕҰ туралы, оқытудың қалай өткізілгені туралы
еш жерде ақпарат жоқ. Мысалы, билікшіл БАҚ пікірінше, тек БҚО-да 1 000 бақылаушы
болған18
(БҚО-да небары 519 учаске), артынша БҚО-да партиялардан және қоғамдық
ұйымдардан бақылаушылар небары 100 адам деп айтты19
. Билік қаншама бақылаушы туралы
айтса да, бақылаушылар саны бақылау сапасының көрсеткіші бола алмайды. Көптеген
учаскелерде «Аманат» бақылаушылары тек жәй отырумен болды (тәуелсіз бақылаушылардың
мәліметінше, аманаттықтарға бір күндік жұмысына 5000 теңге көлемінде ақы төлеген), ал
көптеген бақылаушылардың деректері бойынша және ҚКХП бақылаушыларының өздерінің
куәландыруы бойынша, ҚКХП өкілдері учаскенің ашылуына келмей, сағат 9-00-де асықпай
келіп, сағат 18-00-ге дейін ғана отырған (олардың жұмысына бір күнге 3000 теңге төлеген).
«Нұр-Отан» партиясының бақылаушылары учаскеде өздерінің «бастық» екендерін көрсетті:
бір-біріне «қонаққа» барып, оларды УСК-де «бөгде адамдардың болуы» талабымен ұстап
алуға тура келді. Айталық, «Нұр-Отан» партиясының бақылаушысы 119-учаскеде мекен-жай
анықтамасы арқылы өз учаскесінде дауыс берумен қатар, көршілес, 118-учаскеде дауыс беруді
ұйғарып (№ 59 орта мектепте), 118-учаскенің тәуелсіз бақылаушысы оның жолын кескен.
Қазақстанда учаскелердегі азаматтық тәуелсіз бақылаушылардың (биліктен, оның
партиясынан және ұйымдардан) саны, ТБА талдаушыларының бағалауы бойынша, Қазақстан
бойынша 2000-ға жуық адам, «Аманат» өкілдерін қоспағанда. Заң бұзушылық фактілерін
анықтаған 2000 белсенді адам – өте көп, алайда сайлауды заңсыз деп тану үшін жеткіліксіз.
Сайлау туралы заңның 66-бабы 2-т. сәйкес: Егер учаскелердің немесе әкімшілік бөліністердің
жалпы санының кемінде төрттен бір бөлігінде: 1) сайлау жарамсыз деп танылса; 2) не оның
барысында немесе дауысты санау не дауыс беру нәтижелерін анықтау кезінде осы
Конституциялық заңды бұзу орын алса, Орталық сайлау комиссиясы тиісті сайлау
14
Одан әрі оқу: https://ru.sputniknews.kz/society/20190609/10445839/vybory-2019-narusheniya-
genprokuratura.html 15
«Аманат» азаматтық платформасы – «көзді тайдыру үшін» құрылған бақылаушылардың
бірлестігі, онда көбіне билікшіл, «қалталық» үкіметтік емес ұйымдар кірді. Айталық, сайлау
қарсаңында олардың қызметін мемлекеттік және мемлекетшіл БАҚ белсенді түрде және кеңінен паш
етті: https://24.kz/ru/news/social/item/313683-grazhdanskaya-platforma-amanat-provodit-treningi-dlya-
nablyudatelej-na-vyborakhhttps://liter.kz/exclusive/living-letter/2077-missiya-%E2%80%93-nablyudatel/ /
Олардың пресс-конференциясын беделді бизнес-баспа жариялады: https://kursiv.kz/news/vybory/2019-
06/nablyudateli-iz-amanat-rasskazali-o-zafiksirovannykh-na-vyborakh-narusheniyakh
/https://www.inform.kz/ru/nezavisimye-nablyudateli-trebuyut-zakonnosti-vyborov-no-sami-zakony-ne-
soblyudayut-amanat_a3536547 / Сайлау күні де қалалық, өңірлік БАҚ-та репортаждар болды:
https://youtu.be/gRCyFGEJURg 16
https://www.inform.kz/ru/11-tysyach-nablyudateley-po-vsey-strane-podgotovila-grazhdanskaya-
platforma-amanat_a3536539 17
https://www.inform.kz/ru/11-tysyach-nablyudateley-po-vsey-strane-podgotovila-grazhdanskaya-
platforma-amanat_a3536539 18
https://24.kz/ru/news/policy/item/321076-za-vyborami-sledili-svyshe-tysyachi-nablyudatelej-v-zko 19
https://24.kz/ru/news/social/item/320713-519-izbiratelnykh-uchastkov-otkryty-v-zko
9
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
комиссияларының ұсынысы, азаматтардың арыздары бойынша сайланған Президентті
тіркеуден бас тартуы мүмкін.
Дайындықтан өткен тәуелсіз бақылаушылардың көптеп болуы не себепті маңызды
болды? Мысалы, Нұр-Сұлтан қаласындағы 118-учаскеде «ҚКХП» бақылаушысы заң
бұзушылық актілеріне қол қоймаймын деп тікесінен айтқан, оларға басшылық солай деп
төтесінен нұсқау берген. Билікшіл бақылаушылардың заң бұзушылық актілеріне қолдарын
қоймауының басқа да дәлелдері баршылық, олар шындыққа, сондай-ақ «мәселелерге» (сотта
куә болу, т.б.) тіпті де ұмтылмайды, оларға уақыттарын өткізіп, ақшасын немесе партияның
қолдауын алса болғаны. Билікшіл бақылаушылар – бұл істің шынайы жайын бүркейтін
бутафория. Оларды тек «отырып кету» үшін емес, сонымен бірге тәуелсіз бақылаушыларға
қарсы әрекет үшін де дайындауы бек мүмкін. Мысалы, «Аманат» өкілдерінің ақпараттық
шабуылы басталып та кетті20
, олар тәуелсіз байқаушыларға дәлелсіз қара жақты: «Тәуелсіз
бақылаушылар да дауыс беру процесіне кедергі келтіріп, заңды бұзғанын айта кеткім келеді.
Сайлау процесіне тұңғыш рет қатысқан көптеген бақылаушылар ҚР қолданыстағы сайлау
заңнамасын, сондай-ақ бақылаушылардың тәртіп ережесі және электоралды науқанды
жүргізудің негізгі қағидаттарын білуі жағынан даярлықсыз болып шықты. Сондай-ақ сайлау
учаскелерінде арандату оқиғалары тіркелді. Осы адамдар жоқ жерде тартыс туғызуға
тырысып, ахуалды өз мүдделеріне пайдаланды. Олардың көбісі учаскелерге алдын-ала
дайындалған бланк муляждарымен келіп, бюллетеньдерді салуды жүзеге асырып, оны өздері
бейнетаспаға жазып, басқа бақылаушылардың назарын аударған», – деді спикер. Оның
айтуынша, «сайлау комиссиясы қызметкерлерінің табандылығы мен кәсібилігінің, сондай-ақ
бақылаушы топтардың қағидаға беріктігінің арқасында салмақты арандатушылықтарға
жол бермеуге мүмкіндік туды»21
.
Сайлау күні елімізде 10 мыңнан астам сайлау учаскелері жұмыс жасады. Тәуелсіз
бақылаушылар олардың тек аз бөлігін «қамтыды», бұл дегеніңіз, қалған 2500 учаскеде
бақылау жүргізу үшін жақсы дайындалған кем дегенде 7500 бақылаушы қажет болды (3
бақылаушыдан) және осы учаскелердегі орын алған заң бұзушылықтар анықталуы тиіс еді.
1.1.1 Тәуелсіз бақылаушыларды бағыттау және оқыту
«Бір нәрсе жасау керек, енді бұлай өмір сүруге болмайды, бірақ алаңға шығу мен үшін
және менің отбасым үшін қауіпсіз емес» екенін ішкі түйсікпен және саналы түрде ұғыну
адамдарды 2019 жылғы 9 маусымда бақылаушы болуға итермеледі. Тәуелсіз
бақылаушылардың негізін (биліктен) наразылық көңіл-күйдегі, бірақ қазіргі билікті күшсіз
ауыстыру мүмкіндігіне әлі де болса сенетін адамдар құрады.
Сайлау күнінен біраз бұрын еліміздің барлық өңірінде бақылаушылар штабы ашылып,
бақылаушыларды оқытатын семинарлар жүргізіліп, оның ішінде «Ұлт тағдыры» РҚБ атынан
Дос Көшімді іссапармен өңірлерге жолдады. Нұр-Сұлтан қаласында «Ақиқат» ЖСДП атынан
Асхат Рахимжановтың тренингтері ұйымдастырылып, кейін бейнежазба түрінде таратылды.
Next.kz22
, «Еркіндік қанаты»23
ҚҚ (Елена Швецованың, Мәди Ханафияның басқаруымен, осы
20
https://www.inform.kz/ru/nezavisimye-nablyudateli-trebuyut-zakonnosti-vyborov-no-sami-zakony-ne-
soblyudayut-amanat_a3536547 21
https://www.inform.kz/ru/nezavisimye-nablyudateli-trebuyut-zakonnosti-vyborov-no-sami-zakony-ne-
soblyudayut-amanat_a3536547 22
https://www.facebook.com/nassima.korganbekova/posts/1271131099700987 Насима Қорғанбекованың шағын
есебі, Next.kz үйлестірушісі 23
https://www.facebook.com/erkindikkanaty/ , https://youtu.be/YB82T5Q15NY ,
https://www.facebook.com/erkindikkanaty/posts/555557851637610 ,
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500
10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
жылғы сайлаудың парақшасы фейсбукте24
), «Эхо» қоғамдық бірлестігі және «Эхо» серіктестік
желісі25
, Ирина Медникованың басқаруымен «Қазақстанның жастар ақпараттық қызметі» ҚҚ
атынан «Жас сайлаушылар лигасы» (ЖСЛ) жобасы сияқты жастардың тәуелсіз
қозғалыстарында тренингтер және бақылаушылар командасын жинау белсенді жүргізілді.
ҚЖАҚ (Қазақстан жастарының ақпарат қызметі) 6 қалада 10 вебинар және Алматы мен
Астанада алты сағаттық 2 тренинг жүргізіп, барлығы 90 бақылаушыны оқытты. Батыс
Қазақстан облысында «Абырой» ҚБ-мен бірлесіп өздерінің Тәуелсіз бақылау орталығын
(ТБО, үйлестірушісі Асқар Шайғұмаров) ұйымдастырған «Уральская неделя» газетінің
журналистері бақылаушыларды оқытты (оқытушы Асқар Шайғұмаров, Исатай Өтепов және
Лұқпан Ахмедьяров).
Семей қаласында бақылаушыларды жинау және оқыту сайлау күнінен бұрын
президенттікке кандидат Ә. Қосановтың штабында ұйымдастырылды. Мамыр айынан бастап 8
маусымға дейінгі аралықта бақылаушы болу ниетімен арыз жазған Семей қаласы және
бұрынғы Семей облысы тұрғындарының саны 200-ден асты. Бақылаушының куәлігін беру
өтінішімен сайлауалды штабқа қала маңындағы елді мекендердің тұрғындарымен қатар, 500
және одан да көп шақырым жерде тұратын шалғайдағы Аягөз, Ақсуат, Абай ауданы, Үржар,
Қайнар, Саржал, т.б. ауыл тұрғындары келген. Руководителем Общественного объединения
«ДОМ» республикалық қоғамдық бірлестігінің басшысы М. Әбенова 5 семинар өткізіп, онда
120-дан астам қала мен қала маңындағы елді мекен тұрғындары оқытылды. Бақылаушыларға
көмек ретінде құқықтар бойынша нұсқаулықтар, «Сайлау туралы» заң бойынша қысқа
әдістемеліктер, заң бұзушылықтарды тіркейтін актілер дайындалды. Сайлау күні жалпы
алғанда «ДОМ» ҚБ-дан және «Тұтқындардың құқықтарын қорғау бойынша коалиция» РҚБ-
дан 200-ге дейін бақылаушы куәлігі берілді. Семейде осы ұйымдардың бақылаушылары әрбір
екінші учаскені «жапты», алайда, олардың тек 49-ы хаттаманы ала алды. Бақылаушылардың
толыққанды бақылауын қамтамасыз ету мақсатында өз бақылаушыларын жолдаған қоғамдық
бірлестік басшылары АСК және УСК өкілдерімен кездесіп, сондай-ақ бірқатар сайлау
учаскелерінде болды.
Бақылаушы болып тіркелуде және бақылау процесін оқытуда өзінің Youtube-арнасында
бақылау және сайлау тақырыбында бірнеше мәрте эфирлер жүргізген қоғам қайраткері Ермек
Нарымбайдың атқарған рөлі орасан зор болды.
Сайлау бойынша тәуелсіз талдаушы Нұрыл Рахымбек Қазақстан оппозициясының
шетелдік бюросы атынан «Сайлауды бақылаушының нұсқаулығы»26
пайдалы құжатын жасап,
бұл жаңа бақылаушыларға өз көмегін тигізді.
Барлық облыстарда адамдар бақылау үшін ұйымдасып жатты – бұл жерде оларға
бақылаудың маңыздылығын түсіндіріп, оларды одан әрі оқытуда әлеуметтік желілер, түрлі
ҮЕҰ көмектесті. Павлодар облысында жақсы ұйымдасуға үміт болды, бірақ «Қосановтың
штабы тарапынан шын мәнінде сайлауалды насихатқа қасақылық жасалып, бақылаушылар
өздері ұйымдасты, олардың саны біршама артық болуы тиіс еді, алайда қандай да бір
себептермен олардың көбісі «Ұлт тағдыры» РҚБ-дан бақылаушының куәлігін де ала алмады.
Бақылаушылардың айтуынша, қасақылық Қарағанды облысында және Өскемен қаласында
болды. Бұл өңірлер өнеркәсіптік және орыс тілді екенін айта кету керек, ал «Ұлт тағдыры»
РҚБ қазақ тілді мақсатты топқа арналған.
Орал өңірінде бақылаушылар қаланы және облыстың кейбір елді мекендерін жапты.
Нұр-Сұлтан қаласында «Ұлт тағдыры-Астана» ҚБ да осындай функция атқарып,
барлық УСК бақылаушылармен қамтамасыз етілді.
24
https://www.facebook.com/groups/vote2019kz 25
Мысалы, тренингке сілтеме осында: http://www.echo.kz/174-trening.html,
https://www.facebook.com/echo.kz/videos/1564877383644225/ 26
https://www.facebook.com/zagranburo/posts/2659901734039918
11
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Атырау қаласында барлық жабылған 100 учаскедегі бақылаушылар «Тәуелсіздік таңы-
Желтоқсан» РҚБ-дан ұсынылды.
Алматыда Қазақстан Халқының Манифесті штабы ұйымдастырылып, «Тұтқындардың
құқықтарын қорғау бойынша коалиция» РҚБ-мен ұйымдастып, Алматы және Алматы облысы
бойынша көптеген бақылаушыларды тартты.
ЖСЛ өкілдері учаскелерде көптеген басқа ұйымдарды кездестіргенін өз есептерінде
көрсетті27
, бұл тізімдеме бақылаушылардың құрам бойынша негізгі күштерін бейнеледі: «Лига
өз учаскелерінде 22 ұйымның бақылаушыларын кездестірді, Қазақстанның коммунистік
халықтық партиясы (ҚКХП), «Нұротан» партиясы, «Абай жолы» ҚБ, «Еркіндік қанаты»,
«Аманат» бақылаушылары28
, «Эхо» ҮЕҰ29
, «Ұлт тағдыры», «Азаматтық пікір орталығы
қоғамдық бірлестігі», «SDC», «Next.kz», ШЫҰ бақылаушыларының миссиясы, «Social
Development Center», «Әлеуметтік даму орталығы», Алматы қаласының кәсіподақ орталығы,
«Сенің таңдауың», «Азаматтық сараптама», «Тұтқындардың құқықтарын қорғау бойынша
коалиция» РҚБ, «Инновациялық журналистиканы дамыту орталығы», «Түркітілдес
мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі», кандидат Таспихов, кандидат Ахметбеков, ЕҚҰЫ,
сондай-ақ «Associsted Press» және «Iran TV» журналистері. Шетелдік жастардан
бақылаушылар болды: Association JAAK (jeune alliance des amis du Kazakhstan)30
.
Аталғандардың ішінде көптеген қоғамдық бірлестіктер барлық ниет білдірген
азаматтарды бақылаушы куәлігімен қамтамасыз етіп, Қазақстан бойынша бақылаушы болуға
кеңінен мүмкіндік берді, мысалы, «Тұтқындардың құқықтарын қорғау бойынша коалиция»
РҚБ, «Тәуелсіздік таңы – Желтоқсан» РҚБ, «Соғыс балалары» ҚБ (Нұр-Сұлтан қ.), «Ақиқат»
ЖСДП, «Ұлт тағдыры-Астана» ҚБ31
, "Демократия тарату институты" ҚБ (Шымкент қ.),
"Шаңырак" ҚҚ (Семей), "Абырой" ҚҚ (Орал), «Үркер-Үміт» балалар мен жасөспірімдерді
әлеуметтік-психологиялық оңалту және бейімдеу орталығы» ҚҚ (Шымкент қ.) және т.б.
Аты аталған ұйымдардың арасында, әрине, билікшіл партияның («Нұр-Отан») және
билікшіл құрылымдардың өкілдері болды, олар: ҚКХП, «Аманат» желісі, «Ауыл» партиясы,
ҚРКФ.
«Ұлт тағдырынан» немесе Қосановтың штабынан ұсынылған бақылаушылар «тәуелсіз
бақылаушылар» деп есептелмейді деген қауесет сайлаудан кейін болды. Алайда бұл жерде
мынаны айту маңызды: 1) көбісінің бақылаушы болудың басқа мүмкіндігі туралы білімі
болмады; 2) Қосановтың сайлау күнгі мәлімдемесі барлығы үшін тым күтпеген жайт болды,
27
https://misk.org.kz/events/e9557223-ab98-47f6-bb69-5cbae7bfff5d/ 28
«Аманат» азаматтық платформасы – «көзді алдау» үшін құрылған бақылаушылар бірлестігі, көп
жағдайда онда билікшіл «қалталық» үкіметтік емес ұйымдар кірді. Айталық, сайлау қарсаңында олардың
қызметін мемлекеттік және мемлекетшіл БАҚ белсенді түрде және кеңінен насихаттады:
https://24.kz/ru/news/social/item/313683-grazhdanskaya-platforma-amanat-provodit-treningi-dlya-nablyudatelej-na-
vyborakhhttps://liter.kz/exclusive/living-letter/2077-missiya-%E2%80%93-nablyudatel/ / Олардың пресс-
конференциясын беделді бизнес-баспа насихаттады: https://kursiv.kz/news/vybory/2019-06/nablyudateli-iz-amanat-
rasskazali-o-zafiksirovannykh-na-vyborakh-narusheniyakh /https://www.inform.kz/ru/nezavisimye-nablyudateli-
trebuyut-zakonnosti-vyborov-no-sami-zakony-ne-soblyudayut-amanat_a3536547 / Сайлау күні де қалалық, өңірлік
БАҚ-тарда репортаждар жүргізілді: https://youtu.be/gRCyFGEJURg 29
http://www.echo.kz/184-predvaritelnoe-zayavlenie-po-dnyu-
golosovaniya.html?fbclid=IwAR233y8bdfsMWDGpP7i0H8iCTzM46zL20xUM0N6zeezKdsDR0jiIX0x3kpU 30
Ақпарат GulyaDollat, AssociationJAAK-тен алынды: jeunealliancedesamisduKazakhstan: Парижде біз
қазақстандық ұйымдардан бақылаушы болдық, себебі біздің ассоциация Францияда ресми тіркелген. Бақылаушы
анықтамаларын «Эхо» ұйымы және Қосановтың штабы берді, оларға көп рахмет. Үздіксіз бақылауды
ұйымдастыру үшін бізде таңертең екі бақылаушы болды: біреуі «Эходан», екіншісі Гражданская Экспертизадан,
түстен кейін және екі бақылаушы болды: «ЭХО»-дан және Қосановтың штабынан. Дауыс санауда барлық үшеуі
қатысты, түрлі ұйымдардан. Тренингтер өткізілген жоқ, бірақ Фейсбуктен Эхо + Францияда сайлауды бақылау
тәжірибесі парақшадан нұсқаулықтар оқылды. 31
Төлеген Сеитов және Ұлжан Әдікен Нұр-Сұлтан қаласы бойынша қорытынды шығарды.
12
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
тіпті Қосановтың штабының кейбір мүшелері үшін де32
. Теңдессіз жоғары дауыс жинай
отырып жасаған Қосановтың бұл қылығына ызалану бақылаушылар қозғалысын тудырды.
Бәрі алданды. Сайлау күні «Қосановтан» келген барлық бақылаушылар заң бұзушылықтарды
анықтауға тырысты. Сайлаудан кейін олардың барлығы Қосановтан безінді, алайда олардың
сайлауды әділ өткізу ниеттері сақталды. Дәл осы «Қосановшылар» Нұр-Сұлтанда, Алматыда
және БҚО-да, басқа да өңірлерде жаңа қозғалыстардың негізін қалады.
1.1.1.1 Оқытуды ұйымдастыру туралы
Бақылаушыларды оқытып, үйлестірген, сондай-ақ деректерді жиыстырумен
айналысқан ұйымдарды атайық:
1-кесте. 2019 жылғы сайлауда бақылаушылармен алынған хаттамалардың және
жабылған учаскелердің саны Бақылауды немесе
бақылаушыларды ұйымдастыруды
жүзеге асырған ұйым, бірлестік
Сайлауалды науқанда тренингтер
өткізілді ме? Қаншасы оқытылды,
неше қалада?
Неше учаскеде бақылау қамтамасыз
етілді және қайда.
Екінші сан – ұйымдардан қанша
хаттама алынды.
«Ұлт тағдыры» РҚБ Дос Көшім, қалалар: Шымкент,
Нұр-Сұлтан, Алматы…
Байланыс жоғалды
«Ұлт тағдыры-Астана» ҚБ33
«Ақиқат ЖСДП» Асхат
Рахымжановтың Нұр-Сұлтан қ.
тренингі, онлайн-трансляциямен
238 бақылаушы дайындалып,
учаскелерге бөлінді
Нұр-Сұлтан қ. (238-181)
Алынған хаттама – 181
Хаттама көшірмелері жоқ – 57,
оның ішінде:
УСК хаттама көшірмесін бермеді –
39 учаске
Түрлі себептермен хаттама
берілмеді: 18 учаске34
"Тұтқындардың құқықтарын қорғау
бойынша коалиция" РҚБ
Тренингтер Алматыда өткізілді Алматы қ. 150-ден астам учаске
қамтылды, Семей, өздеріне басқа да
учаскелердің хаттамасы талданды
(бастапқы саны: 208).
Қазақстанның жастар ақпараттық
қызметі ҚҚ35
, «Жас сайлаушылар
лигасы» жобасы https://misk.org.kz/ Алматыда және Астанада 6 қала
Алматы және Астанада 6 қала үшін
10 вебинар және 2 алты сағаттық
тренинг өткізілді.
90 бақылаушы оқытылды.
Алматы, Астана, Семей, Петропавл,
Шымкент, Қарағандыда 82
бақылаушы, Алматыда 60,
Астанада – 11, Шымкентте – 2,
32
Қосановтың штабының заңгері бақылаушылардың өздігінен ұйымдасуға тырысқанын байқап, кез-келген
заңдық қолдау беретінін айтып, бақылаушылардың бастамашыл тобын құруды ұсынады, ТБА осыдан бастау
алды. 33
Төлеген Сеитов және Ұлжан Атькен қорытынды жасады. 34
18-ден: бақылаушыларды жолда заңсыз ұстаған – №198 учаске – небары 1.
Бақылаушыларды учаскеге кіргізбеген – №217, №239, небары 2 учаске.
Жіберілген хатты алған, бірақ кері байланысқа шықпаған -№102, №104, №171, №214, №150.
Бара алмаған – №95, №163, №194.
Түске дейін бақылаған, кешкісін кім бақылады – жауап бермеген – №94 учаске.
Кері байланысқа шықпаған – №87, №99, №173, №218, №232 учаске бақылаушылары.
Бақылаушының байланыс телефоны жоқ: №66. 35
Ақпарат ұйыммен хат алмасу арқылы алынды, төмендегі сілтемлер келтірілді:
https://misk.org.kz/events/55c0c514-91f5-48c1-acf5-75da1801bdef/, https://misk.org.kz/events/908cab5d-3e15-4ff4-
a688-cc5577b00237/, https://misk.org.kz/events/3606dd90-22af-4872-874e-efa480e8aa7d/,
https://misk.org.kz/events/e9557223-ab98-47f6-bb69-5cbae7bfff5d/, https://misk.org.kz/events/f7aba2c4-6521-4a1f-
891b-f72872d28bce/
13
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
үшін 10 вебинар және 2 алты
сағаттық тренинг өткізілді.
90 бақылаушы оқытылды.
Бақылау 80 учаскеде жоспарланды:
50 Алматы, 10 Астана, 5-еуден -
Семей, Шымкент, Петропавл,
Қарағанды.
Петропавлда – 3, Семейде – 5 және
Қарағандыда – 1 бақылаушы жұмыс
жасады. Учаскелердің жабылғаны
және дауыс беру нәтижесі туралы
73 хаттама алынды: 51-і Алматыда,
9-ы Нұр-Сұлтанда және 13-і
Қарағандыда, Шымкентте,
Петропавлда, Семейде36
.
"Эхо" қоғамдық бірлестігі және
"Эхо" серіктестік желісі
Алматыда, Таразда, Қостанайда
оқыту жүргізілді37
http://www.echo.kz/?start=11
Next.kz 17 үйлестіруші оқытылды;
86 қала және елді мекенде оқыту
(және бақылау) қамтылды; 38
«Еркіндік қанаты» ҚҚ, ҚЖАҚ,
ЭХО оқыту және учаскелерді жабу
жобалары тоғысты
«Еркіндік қанаты» ҚҚ Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент,
т.б. қалаларда тренингтер39
.
«ДОМ» ҚБ Семей қ., 5 семинар жүргізіліп, 200
бақылаушы оқытылды
Семейде 68 учаскеде 130
бақылаушы, дауыс беру нәтижесі
бойынша 49 хаттама алынды
Association JAAK Тренингтер өткізілмеді, тек онлайн Шет елдегі, Париждегі учаскелер.
«Уральская неделя» газетінің
журналистері «Абырой» ҚБ
бірлесе.
9 семинар өткізілді. 300 адам
оқытылды.
Уральск қаласының барлық
учаскелері қамтылды.
Сарапшылардың бағалауы бойынша, бақылаушылардың 90%-ы жаңадан келгендер,
яғни осы электоралды кампанияға дейін бақылау процесі оларға таныс емес, түсінікті емес,
қолжетімді емес. Бірақ оқытудан кейін олар процедураларды, құқықтарды, міндеттерді,
заңнаманы түсіне бастады.
1.1.2 Сайлау учаскелерін бақылаумен қамту кестесі
2-кесте. 2019 жылғы сайлауда тәуелсіз бақылаумен қамту, қолда бар деректер
бойынша, кесте толықтырылады Өңір Учаскелердің
саны,
барлығы
УСК саны
бақылауда
Хаттама немесе
оның көшірмесі
бар учаскелердің
саны
Ұйымдар
(деректер көзі)
Нұр-Сұлтан40
238 199 181 УТА, ЕК, NEXT
Алматы41
554 300 225 КЗПЗ
Орал, БҚО42
125 Орал 110 81 - Орал
27 - БҚО
«Абырой» ҚБ,
«Уральская неделя»
газеті
Атырау 264 облыс
112 қала
300 мандат
берілді
100 «Ұлт тағдыры»,
Қосановтың штабына
36
https://misk.org.kz/events/55c0c514-91f5-48c1-acf5-75da1801bdef/ 37
https://www.facebook.com/echo.kz/posts/1040718116134327 (Тараз)
https://www.facebook.com/echo.kz/posts/1041449856061153 (Көкшетау) 38
https://vk.com/wall-181434596_27 39
https://www.facebook.com/erkindikkanaty/ , https://youtu.be/YB82T5Q15NY ,
https://www.facebook.com/erkindikkanaty/posts/555557851637610 ,
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 40
Төлеген Сеитов және Ұлжан Әдікен Нұр-Сұлтан қ. бойынша қорытындысын шығарды. 41
Алматы қ. бойынша Серік Абишев, Айман Тұрсынхан, Тимур Почановтар қорытындысын шығарды,
Алматы учаскелерінің хаттама саны бойынша түзетулерінен кейін сандары берілді. 42
Электрондық поштамен жөнелтілді.
14
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
өткізілген хаттамалар
бойынша43
Семей 149 68 49 «ДОМ» ҚБ,
«Тұтқындардың
құқықтарын қорғау
бойынша коалиция» РҚБ
Ақтөбе Дерек жоқ Дерек жоқ Дерек жоқ «Парасат-Ғылым» ҚБ,
Ақтөбе
Павлодар облысы 543 80 80 Хаттамалар және актілер
Қосановтың «Ұлт
тағдыры»44
өңірлік
штабына тапсырылды,
бірақ сот та, қорытынды
шығару да болған жоқ
Түрлі учаскелер,
Қазақстан
«Эхо» желісінен45
170 8046
«ЭХО» ҮЕҰ
(Бақылау Қазақстанның
барлық 14 облысында,
қалалар мен ауылдарда,
сондай- ақ Алматы,
Шымкент, Нұр-Сұлтан
қалаларында жүргізілді
Барлығы: 10 000-ға
жуық 1227 823
Толықтырылатын
болады
1.1.3 Бақылауды тактикалық ұйымдастыру мәселелері
Не маңыздырақ, қамту ма әлде расталған заң бұзушылық фактілері ме? Тәуелсіз
бақылауды ұйымдастырумен алғаш ұшырасқан ұйымдардың алдында дилемма тұрды:
ашылғаннан бастап дауыс санау аяқталғанға дейін бір адамның бақылауы немесе екі адамның
ауысуы. 2019 жылы бақылаушылардың көпшілігі тренингтен өтіп (шынайы немесе онлайн),
нұсқаулықтарды оқып, тіпті қасындағы серіктесін өздері дайындағанына қарамастан, көптеген
учаскелерде бақылаушылар жұмыс жасаудың ауысымдық үлгісін таңдады (таңертеңнен – бір
бақылаушы, түстен кейін – екіншісі, дауыс санауға – екеуі де, бұлар көбіне жаңадан келген
бақылаушылар). Әдеттегідей, бір бақылаушы толыққанды бақылауды қамтамасыз ете
алмайды. Оның бәрібір ойы бөлінеді, актіге өзі қолын қоя алмайды, бұған қоса гонго өкілдері
қолдарын қоюға бас тартады.
2019 жылдың 9 маусымындағы сайаудан кейін әр учаскеде «Жылдам бейнежазу»
қосымшасымен «жеңілдетілген жазып алу» бағдарламалы үздіксіз жазып алу камералары тұру
керектігі айқын болды. Қажет болған жағдайда бірнеше тоқ жалғағыштар мен камера,
телефон, паур-банктердің бірнешеуін ұйымдастыруға болады. Барлық бақылаушыларға
штативтер сатып алу қажет, олар 4-5 мың теңге тұрады. Камераны сайлау жәшігінің жанына
орнату керек. Үздіксіз жазып алумен екінші камера/телефон болса, мекен-жай анықтамасын
беру процесі толығымен жазылатындай, қосымша тізімдер бойынша бюллетень берудің
жанына орнату керек.
43
Қосановтың Атыраудағы штабының өкілінен электрондық пошта арқылы алынды. 44
Павлодар қаласы белсенділерінің деректері бойынша 45
«Эхо» серіктестік желісінен дауыс беру күні учаскелерге 170 стационар бақылаушылар шығып, сондай-ақ 62
мобилді бақылаушы жұмыс жасады. http://www.echo.kz/184-predvaritelnoe-zayavlenie-po-dnyu-
golosovaniya.html?fbclid=IwAR233y8bdfsMWDGpP7i0H8iCTzM46zL20xUM0N6zeezKdsDR0jiIX0x3kpU 46
Жуықтап алумен
15
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Бір учаскеге міндетті түрде екі тәуелсіз бақылаушыдан кем болмауы керек: бір
бақылаушы – конверт-белгі үлгісі бойынша келгендерді тіркеп отырса, екіншісі – учаске
аумағында жүріп, өзінің телефон/камерасына УСК мүшелерімен әңгімелесулерді түсіріп
алады, заң бұзушылық орын алса, бақылаушылар түскі асқа, дәретханаға, ауа жұтуға шықса,
мобильді топ келсе немесе сотқа беру жағдайы орын алса, үшіншісі ауыстыруға келеді. Дауыс
санауда барлық тәуелсіз бақылаушылар қатысуы керек.
Дауыс беру уақытында ас-сумен қамтамасыз етуді ойластыру керек: ең қарапайым
тәсілі – өзімен бірге бутерброд, су және т.б. ала бару. «Нұр-Отанның» бақылаушы-өкілдеріне
сайлау күні кемінде екі мәрте ас пен сусын жеткізілді. ҚКХП мен «Аманат» өкілдері де
ұйымдарынан паек алды.
Сағат 6-00-де учаскені қарап шығуға, шолумен қамтамасыз етуді, камераларды
орнатуды, учаскелердің ашылуын бақылауды ұйымдастыруға барлық учаскелерде екеуден
тәуелсіз бақылаушы болады.
Семейде қаржылық қолдаудың жоқтығын есепке алып, бақылау басынан-ақ
«бақылаушы – аталған учаскенің сайлаушысы» қағидаты бойынша қалыптасты, сайлау
учаскесіне сағат 6.30-дан кешікпей келу, өзімен бірге жеке басын куәландыратын құжатын,
қалам-қағаз, телефон, қуаттау құрылғысын, дәптер, егер бақылаушы жалғыз өзі болса, құрғақ
тағамын да ала келу бақылаушыларға алдын-ала түсіндірілді.
1.1.4 Бақылаушыларды қолдау
Сайлауға дейін және сайлау уақытында көптеген құқық қорғаушы ұйымдар, адвокаттар
және заңгерлер бақылаушыларға құқықтық мәселелер бойынша қолдау көрсетті: бұл
«Құқықтық көмек орталығы» (ҚКО) жобасымен «Парламентаризмді дамыту қоры» ҚҚ
(Зәуреш Батталова)47
, адвокат Айман Умарова48
, басқа да көптеген адвокаттар және заңгерлер.
Айталық, «Қадір-қасиет» ҚБ әлі күнге дейін 9-10 маусымда ұсталып, қалалардан заңсыз
әкетілгендерді қорғау бойынша іс жүргізіп келеді, Адам құқықтары және заңдылықты сақтау
жөніндегі Қазақстан Халықаралық бюросы (АҚҚХБ), басқа да құқық қорғаушылар заңсыз
ұстауларға қарсы мәлімдеме жасады. Өкінішке орай, бақылаушылардың көпшілігі құқықтық
көмектің мұндай жаппай мүмкіндігі туралы білмеді.
Халықаралық ұйымдар және ҮЕҰ тарапынан мынадай грант берушілер белсенділерге
көмек көрсетті: «Демократия үшін Еуропалық қоры», «Сорос қоры», Нидерланды елшілігі,
Қазақстандық оппозицияның шетелдік бюросы.
2 Анықталған заң бұзушылықтар
ЕҚҰЫ бақылаушылар миссиясының басшысы Георгий Церетели Қазақстандағы
президенттік сайлауда азаматтардың фундаменталды бостандықтары бұзылғаны тіркелді деп
мәлімдеді.
2.1 2019 жылғы негізгі заң бұзушылықтардың түрлері
Сайлау процесінің (дауыс берудің) мониторингі сайлау туралы заңға сай жүргізілді.
Қазақстан бойынша заң бұзушылықтардың көптеген дәлелдері бар. Сайлаушының қолы
тізімде дұрыс қойылмаған деген сияқты салыстырмалы түрдегі шағын заң бұзушылықтардан
басқа, ұйымдастырылған заң бұзушылықтар да анықталды. «Сандық эраға дейінгі» сайлауда
аталмыш «карусельдер» учаскеден учаскеге көшіп жүретін автобустармен ұйымдастырылса,
қазіргі уақытта, 2016 жылғы сайлаудағыдай, шағын-ХҚКО-лардан мекен-жай анықтамасын
алу арқылы карусельдер жасалды. Анықтама алғандардың қайсысы қай учаскеде дауыс
47
https://www.facebook.com/zentr.prava.FRPK 48
https://www.facebook.com/zentr.prava.FRPK/videos/2362180224026031
16
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
бергені ешбір жерде тіркелмейді, бақылаушыларға тізімдер берілмейді де, көрсетілмейді.
Сонымен, түрлі учаскелерде бірнеше мәрте дауыс берулері мүмкін. Нұр-Сұлтан қаласының
118 және 119-учаскелерінде қосымша тізім бойынша дауыс бергендердің саны 20%-ға
жуықтады49
.
Заң бұзушылықтардың бір бөлігін бақылаушылар күні бұрын анықтай алды, мысалы,
сайлау комиссиясының құрамындағы заң бұзушылықтар (УСК). Тіпті қазір-ақ УСК құрамын
тексеріп, заң бұзушылықтарды актімен тіркеп, прокуратураға жазу арқылы комиссия
құрамының өзгертілуіне немесе УСК туралы толық деректі жария етулеріне қол жеткізуге
болады.
Мәлім болғанындай, сайлау комиссияларын саяси партиялардың ұсынысы бойынша 5
жыл мерзімге маслихат қалыптастырады. Сайлау комиссияларының қазіргі құрамы осы
талаптардың бұзылуымен, яғни мерзімінен бұрын қалыптастырылған. Бұған қоса, ресми
тіркелген 5 партияның ішінде бір партия – ЖСДП-ның өз ұсыныстарын беру мүмкіндігі
болмады, себебі комиссияны «қалыптастыру» олардан құпия түрде өтті.
Мынадай қызық жайт болып тұр, Семей қаласы әкімінің сайтында «Халық үшін»-
«Сайлау» бөлімінде учаскелік комиссияның құрамына… Семей қ. әкімі Е. Салимов қолын
қойған. Комиссияны қалыптастыру заңдылығы көрсеткіштерінің бірі жұмыс орны екеніне
қарамастан, аталған ақпарат Семейде мемлекеттік құпияға жатқызылған.
Байқаушылар әдетте назар аудармайтын заң бұзушылықтардың бірі – сайлау
қорытындысының хаттамасы. Мөрмен және сайлау комиссиясының қолдарымен бекітілген
дауыс санаудағы қателер және арифметика заңдарын бұзушылықтар – осындай жалғандықты
қалайша сайлау нәтижесі деп есептеуге болады?
Семейде екі учаскеде комиссия төрағаларының бюллетеньдерді сайлау жәшігіне салу
фактілерін бақылаушылар тіркеп алып, сотқа рәсімдеген. Бұл өңірдегі УСК-лер учаскенің
ашылуынан бастап, дерлік барлық жерде бақылаушылардың жұмысына төзгісіз жағдай жасап,
толыққанды бақылап отыру жағдайын қамтамасыз етуден бас тартып, заң бұзушылық
актілерін қабылдамай, кез-келген ыңғайлы сәтте полицияның көмегіне жүгінген. Осының
нәтижесінде көптеген учаскелерде бақылаушылар дауыс беру қорытындысының хаттамасын
ала алмады.
Айта кететіні, Сайлау күнгі заң бұзушылықтардың бір бөлігін «нүктелік» заң
бұзушылықтарға жатқызуға болады: сайлаушының қолын қолдан жасау, жеке басын
куәландыру құжатынсыз немесе есептен шығару талонынсыз бюллетень бланкісін беру,
бюллетеньдерді жәшікке салулар, өшірілетін немесе жойылып кететін сияларымен қаламдар
қолдану – аталған заңдылықтарды байқап, жолын кесуге болады, Заң бұзушылық актілерін
толтырып, табанды бақылаушы мен тәжірибелі заңгерлік топ бар болған жағдайда, жекелеген
учаскелердегі нәтижелерді заңсыз деп мойындаттырып, дауыс санауға енгізбеуге қол
жеткізуге болады. Атырауда бақылаушылар эксцеске тап болған: әкімдік 2009 жылдан бері
жаңартылмаған сайлаушылар тізімін учаскелерге жолдап, бұл тізімде мекен-жайын
ауыстырып, шетелге қоныс аударғандар мен қайтыс болған адамдар болған. Тізімдерді
топтастыруда да былықтар болған: мысалы, бір пәтерде тұратын жанұя мүшелері белгісіз
себептермен түрлі учаскелерде дауыс берген. Әр сайлау учаскесіне оқытылған 2-3-тен
бақылаушыларды тарту арқылы нүктелік заң бұзушылықтарды жаппай анықтауға болады.
Аталған нүктелік заң бұзушылықтар – ірі заң бұзушылықтар немесе ұйымдастырылған заң
бұзушылықтар, сайлау күнгі заң бұзушылықтың екінші түрі болып табылады. Осындай ірілі-
ұсақты заң бұзушылықтар ағынынан сайлауды бұрмалаудың жер-жерде жоспарланған бейнесі
көрініп, мұндай бұрмалаудың бас стратегі, әрине, ОСК.
49
Мысалы, Нұр-Сұлтан қ. 118 және 119-учаскелердегі карусель.
https://www.facebook.com/jandossova/videos/3018790111479493/
17
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Сонымен, сайлау күнгі заң бұзушылықтардың екінші түріне заң бұзушыны «қолынан»
ұстап алу қиын болатын, «беймәлім (латентті) заң бұзушылықтарды» жатқызуға болады:
елді мекеннің бірнеше (барлық) учаскелерінде немесе аумағы жағынан жақын орналасқан
учаскелерде заң бұзушылардың ізін кесу керек, не заң бұзушылық орын алғанын дауыс
санаудағы жанама ақпараттан немесе жәшікке көптеп тасталған бюллетеньдерден байқауға
болады. Заң бұзушылықтардың латентті түріне, бірінші кезекте, «сайлаушылар» бір учаскеден
екіншісіне көшіп жүретін «карусельдер» жатқызылады, олардың мекен-жайы қосымша тізімге
енгізілмейді, мекен-жай анықтамасын тексеріп, қосымша тізіммен салыстыруға
байқаушыларға уақыт бөлінбейді, бақылаушыларды қосымша тізімге жақындатпайды,
бақылаушы «комиссияның жұмысына кедергі келтірді» деп негіздейді. Осылайша, «шағын-
ХҚКО» типті карусельдерді анықтау үшін, бақылаушылардан қосымша пул керек, «күмәнді»
адамдарды аңдып отыру (ондайлар өте көп), не дерлік барлық учаскелердің кіру есігіне
камералар қойып, бір елді мекеннің барлық учаскелеріндегі барлық бейнежазбаларды қарап
(дәлірек айтқанда, электронды сканерлеп және салыстырып), екінші қайтара дауыс
берушілерді анықтамайынша, дауыс санаудың жалпы санын есептемеу керек (бұл, әрине көп
уақыт алады). Мұндай технологиялар ЭКСПО-да қолданылды, оларды сайлау процесінде
қайталау қиындық тудырмайды, бірақ камералардың саны және талдау қуаты біршама
шығынды талап етеді. Біздің ұсынатынымыз, адамның қандай да бір учаскеге келгені
электрондық әдіспен тіркеледі (жеке басын куәландыру құжатындағы чиптің көмегімен
немесе ЖСН-ды электрондық жүйеге енгізудің басқа тәсілімен), сол кезде оның сайлауға бір
мәрте қатысқаны белгіленеді. Сайлаушының учаскедегі одан арғы әрекеті (атап айтқанда ерік
білдіруі), әрине, тіркелмейді. Сонда есептен шығару талоны, мекен-жай анықтамалары
қажетсіз болып, «шағын-ХҚКО» каруселінің жолы кесіледі.
Латентті заң бұзушылықтардың тағы бір түрі – бақылаушылар тіркей алмайтын, сайлау
жәшігіне бюллетеньдерді тікелей салу. Нақты сайлау учаскелік комиссиялары
ұйымдастыратыны: бақылаушыларды «түскі аспен» алдандыру, сайлау жәшігін шолуды
уақытша жабу, бір қолға бірнеше бюллетень беру, «бюллетень бланкісін алу – кабинка –
сайлау жәшігі» жолымен бір адамның көп мәрте жүруі және басқа да заң бұзушылықтар,
жоғары тұрған сайлау комиссиялары олардан адамдардың көп келуін және биліктің адамына
көп дауыс жинауды жасырын түрде талап етеді. Мұндай бюллетень тастаулардың нәтижесін
кейінірек визуалды түрде бекітуге болады, себебі сайлау жәшіктері мөлдір болғандықтан,
бюллетеньдердің бумасын тастау жәй көзбен де көрінеді. Бюллетеньді бумасымен тастаудың
ең айқын белгісі нақты елді ортаның басқа учаскелерімен салыстырғанда сайлаушылардың
келу көрсеткішінің тым жоғары болуы: айталық, бақылау болған учаскелер бойынша дауыс
беру нәтижелерінің ортақ кестесін қарайтын болсақ50
, мысалы, Нұр-Сұлтан қаласында саны
1000 адамнан артатын бақылауға алынған учаскелердің көпшілігінде51
(қалғандары –
сайлаушылар саны 500 адамдық шағын учаскелер) сайлаушылардың келуі орташа алғанда 40-
55%-ды құрап, олардың 40-45%-ы Тоқаевқа дауыс берді, бюллетеньдерді көптьеп тастауға қол
жеткізілген кейбір учаскелердің хаттамаларында сайлаушылардың келуі 70%-ды құрап,
Тоқаевқа «сайлаушылардың» 75-85%-ы «дауыс берген». Бақылаушылар мүлдем болмаған
учаскелер туралы не айтуға болады? Дауыстарды санау бойынша мұндай заң
бұзушылықтарды Алматы қаласының тәуелсіз бақылаушылары анықтады, олардың оқиғасы
төменіректе сипатталады, себебі ол заң бұзушылықтардың үшінші түріне көбірек келеді52
.
Бұдан басқа, сайлаушылардың келу мәселесіне келіп тірелетін мұндай латентті жүйелі
заң бұзушылықтарды болдырмау үшін, комиссия мүшелерінің орнына бюллетеньдерді беруге
жеке басты куәландыру құжаттарын өздері сканерлеп, бюллетень бланкісінің «алдын ала
толтырылуын» тексере отырып беретін аппараттарды қоюға болады. Жеке басты куәландыру
50
https://drive.google.com/open?id=14WysdxBY4ooq36TOjyz8azLv6iCBHjcZM8aR-t4HLN4 51
Нұр-Сұлтанда саны 3000 адамнан асатын, 5000 және одан да көп адамнан тұратын учаскелер көп. 52
https://rus.azattyq.org/a/29999295.html
18
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
құжатын, төлқұжаттарды, ЖСН-ды сканерлейтін мұндай аппараттар елордада Министрліктер
үйінде өткізу бюроларын ауыстырып тұр. Бюллетеньдерді беру аппараттарын ашық кодпен
және келушілердің онлайн-есептеуішімен әр учаске, өңір, Қазақстан және шетелдік
өкілдіктер бойынша бірыңғай деректер желісіне байланыстыру керек. Мұндай аппараттар
тіркеудің басқа да әдістерімен бірге (мемлекеттік мекемелерге немесе метроға кірудегі сияқты
сайлаушылардың айналмалы немесе реле қақпалардан өтуі, бақылаушылардың белгі соғуы,
бюллетеньді жәшікке тікелей салудың және комиссия мүшелерінің бюллетень беруін
бейнетаспаға үздіксіз түсірілуі), сайлаушылардың келуі бойынша деректерге, сол арқылы
сайлауға деген жалпы сенімді арттырады.
Заң бұзушылықтардың үшінші түрі дауыстарды санау кезеңіне жатқызылады және
«дауыс санаудағы манипуляция» деп атауға болады. Бұл түрге ең алдымен УСК
төрағаларының заңды бұзу қылмыстары жатқызылады, олар әдетте билік партиясының нақты
кандидатына (бұл ретте Тоқаевқа) дауыс пайызын жинауға «жоғарыдан нұсқау» алады. УСК
төрағалары бұл кезеңде барлық күшін «қажетті нәтижеге жетуге» салады:
1) артық және аса белсенді бақылаушылардан болмашы себеппен «Дауыс санауға
кедергі келтірдіңіз» деген сылтаумен «құтылу»53
;
2) бақылаушылардың жеткілікті қарап-бақылауына мүмкіндік бермеу, мұның өзі заң
бұзушылыққа жатады, күш көрсету де бар (Нұр-Сұлтан қ. №2 учаскесі,
бақылаушыларды дауыс санау кезінде жеке бөлмеге құлыптап қойған немесе Нұр-
Сұлтан қ. №71 учаскесі, комиссия мүшелері «бумалап дайындап қойып, 5 минут
қалғанда қапшықтарға сала салған», сонан соң бақылаушыны учаскеден қуған54
);
3) УСК мүшелері бюллетеньдерді негізгі жәшіктен төгу барысында көп бюллетеньдерді
байқатпай салып жібереді;
4) дауыс санаудағы манипуляциялар (бір кандидаттың қаттамалар бөлігін екінші
кандидаттікіне қосып жіберу);
5) бюллетеньдерді бүлдіру және қолдан жасау;
6) хаттамаларды қолдан жасау;
7) хаттама көшірмелеріне «ылғалды» (көк) мөр баспау.
Мұндай манипуляцияларды және заңсыз іс-әрекеттерді анықтап, оларға қарсы тұрып,
оларды «заң бұзушылықтардың заңдық тіліне аудару» үшін, учаскелерге
тәжірибелі/оқытылған бақылаушылар қажет. Нақты учаскедегі сайлауды заңсыз деп мойындау
үшін мыналар қажет: а) дауыс бергендерді үздіксіз бейнетаспаға түсіруді сайлау жәшігінің
жанында жүргізу б) сайлау жәшігіне бюллетень салғандардың санын тікелей бақылаушы
күнделігінде «конверт» әдісімен тіркеп отыру. Бақылаушы күнделігіндегі деректердің ресми
хаттамамен айырмасы 20-30 дауыс/адам болуы мүмкін. Үлкен айырмашылық күмән тудыруы
керек, бақылаушы бұл жағдайда: а) комиссия төрағасының әр бюллетень бойынша ерік
білдіруді міндетті жариялауымен, бюллетеньдерді қайта санауды сұрайды; б) хаттаманың көк
мөр басылған көшірмесін талап етеді; в) УСК мүшелеріне сайлауды бұрмалағаны үшін
қылмыстық жауапкершілік туралы ескертеді. Хаттаманы бермеу – аталған учаскеде
бұрмалаудың орын алғанының бірінші белгісі.
Дауыстарды санауды УСК мүшелері емес, автоматты түрде жүзеге асыруға болатынын
билікке нұсқама ретінде айта кетуге болады, бұл жағдайда бақылаушылар аппараттың дауыс
санауының дұрыстығын іріктеп тексеріп отырады.
53
Бұл дауыс санау жүргізілетін үстелге жақындау, фото- және бейнежазба жүргізу құқықтарын
пайдаланудағы күрес, бюллетеньдер бумасын қайта санауды талап ету, бүлінген және жарамсыздарын
алып тастауды талап ету, заң бұзушылықтар туралы көптеген актілер беру, дауыс беру хаттамаларын
көк мөрімен беруді талап ету жолындағы «ұмытылмас» тәжірибе болды:
https://www.facebook.com/groups/nabludatelnyvybor/permalink/2328751543827262/ 54
https://www.facebook.com/anprigor/videos/vb.100002109940891/2438021556278152
19
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Сайлау нәтижелерінің одан әрі бұрмалануына тікелей АСК және ОСК қатысады.
Алматы қаласында бақылаушылардың айтқаны, олардың жинаған қаладағы сайлау учаскелері
бойынша дауыс беру нәтижелерінің хаттамалары қаладағы аумақтық сайлау комиссиясының
дауыстарды кандидаттар арасында бөлу сандарымен сәйкес келмейді.
Учаскелердің тек жартысынан азында бақылаушылардың болуының өзінде,
Алматыдағы сияқты жиналған хаттамалар бойынша жанама қорытынды жасауға болады.
Айталық, барлық 554 учаскеден 225 учаске хаттамасының деректеріне сәйкес,
бақылаушылардың ақпараты бойынша «Ұлт тағдыры» атынан кандидат Әміржан Қосанов
69 669 дауыс жинады55
, ал ресми нұсқа бойынша Алматы қ. барлық учаскелерінен
Қосановтың пайдасына небары 50 366 дауыс жиналған. Бақылаушылардың қолындағы
хаттамалармен мұндай бұрмалаушылықтарды анықтау өте маңызды.
ЕҚҰЫ сайлау бойынша өз есебінде халықаралық бақылаушылардың бақылауымен
жүргізілген УСК және АСК-лердің дауыстарды санауы туралы жазады: «Нәтижелердің
мәліметі бақылау жүргізілген 92 АСК-нің 1/5-інде жағымсыз бағаланды, негізінен
мөлдірліктің жеткіліксіздігі себепті (22 АСК-де), сондай-ақ 9 АСК-дегі заң бұзушылықтардың
кесірінен56
. … Дауыстарды санау бақыланған жағдайлардың жартысынан астамында,
деректерді әдейілеп бұрмалау жағдайларын қоса алғанда, жағымсыз бағаланып, 1990 жылғы
ЕҚҰЫ Копенгагендік Жиналыс Құжатының 7.4-тармақшасында талап етілген дауыс санаудың
және дауыс беру нәтижелерен хабарлаудың тазалығына күмән келтірді. Бақылаушыларға
жеткілікті жағдай қамтамасыз етілген жоқ».
Атырау облысында сайлау күніне дейін тәуелсіз бақылаушылардың әрекеттеріне қарсы
әрекет ету фактісі тіркелді: Қосановтың штабына аудандардан мұғалімдер мен «Нұр-Отан»
партиясының мүшелері жолданып, бақылаушы мандатын алды, алайда сайлауға келмеді.
Облыс бойынша бірнеше аудан бақылаушылықтан айырылды – штаб УСК хаттамаларын ала
алмады. Биліктің осындай оңай көз бояушылығы облыстың бірнеше ауданында сайлауды
олардың толық өз бақылауларында ұстауын қамтамасыз етіп берді57
.
Сайлау барысында құқық қорғау органдары – полиция және прокуратура
қызметкерлері жүргізіліп отырған сайлаудың заңдылығын қадағаламай, билікшіл кандидат –
қазіргі президент Тоқаевтың мүддесін қорғады. Сайлау учаскелерінен келіп түскен өрескел
заң бұзушылықтар туралы хабарламаларға олар келген жоқ, ал УСК-де кезекшілікте болған
полиция әрекет етпеді, бір сөзбен айтқанда, олар заңды және құқықтарды емес, қолданыстағы
жүйені қорғады.
2.2 «Карусельдерді» тек билікшіл күштер қолданбады
Бақылаушылардың арасында мынадай пікір талқыланып, расталуда: әдетте билікшіл
күштер ұйымдастырған "карусельдер" 2019 жылы кері нәтиже берді, түрлі учаскелерде
айналып жүріп, дауыс беруге мәжбүрленген адамдардың көбісі өз дауыстарын биліктің
кандидатына емес, оппозициялық ойларын білдіруі ретінде Қосановқа берген. Қосановтың
күтпеген жерден шынайы жоғары (ОСК жариялаған емес) дауыс алуын осымен түсіндіруге
болады. Осылайша, келесі сайлауда «карусельдерді» жіберу биліктің қойған адамына
«жоспарланған» нәтижелерді алу үшін қауіпті екенін билік түсінсе керек. Олай болса,
бұрмалаушылықтың жаңа тетіктері ойластырылып, бақылаушыларға оларды анықтап, күресу
қажет.
55
https://rus.azattyq.org/a/29999295.html 56
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516?download=true 57
Атыраудағы Қосановтың штабының өкілінен электрондық пошта арқылы алынды.
20
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
2.3 «ҚР сайлау туралы» Конституциялық заң нормаларын орындау және сақтау
Аталған сайлау барысында бақылаушылар көптеген заң бұзушылықтарды тіркеді,
барлық заң бұзушылықтардың бейнежазбалары, жазбаша түрдегі дәлелдемелері бар. БАҚ-
тарда және веб-сайттарда баяндалған заң бұзушылықтардың толық емес тізімі (негізінен
төмендегі кестеде осы баяндаманы жасаған бақылаушылар шоғырланған, Нұр-Сұлтан
қаласында орын алған заң бұзушылықтар, сондай-ақ басқа өңірлердегі бақылаушылар мен
БАҚ жарияланымдарына сілтемелер келтірілді).
3-кесте. Сайлаушылардың баяндаған, БАҚ және бақылаушы-ұйымдардың веб-
сайттарынан, ұйымдардың мәлімдеме парақшаларынан алынған сайлаудағы заң
бұзушылықтардың шағын тізімдемесі58
Заң бұзушылықтарды сипаттау,
көрсету
Сайлау
туралы
Заңның
баптары
Сілтемелер
(актілердің көпшілігі сілтемеде59
)
Құжат дереккөзі
және басқа
ескертпелер
https://rus.azattyq.org/a/29999295.html
Ерік білдірудегі еріксіздік және
шектеу – көп адамдар, әсіресе
мемлекеттік қызметкерлер дауыс
беру фактісін растау үшін өздерін
суретке түсірді
Ст.3. Барлық учаскелерде, барлық
желілерде, бақылаушылар
№258 уч., Алматы қ.60
ЖСЛ
Бір адамның екі мәрте және бірнеше
мәрте дауыс беруі, бірнеше
бюллетень беру (бір және/немесе
бірнеше учаскеде) – «Карусель»
Ст.41 п 1, п
2; Ст. 42
Ст. 25-3
№13 уч. №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№102 уч., Алматы қ.
№226 уч., Шымкент қ.61
УТА
ЖСЛ
ЕК
Мекен-жай анықтамасымен, жеке
басын куәландыру құжатынсыз
бюллетень беру; не мекен-жай
анықтамасынсыз, басқа мекен-
жайда тіркелуі, есептен шығару
талонынсыз – «Карусель»
Ст. 41 п3, п
6 п 1
Ст. 43 п 8
Ст. 25 п 3
№138 уч. акт, Нұр-Сұлтан қ.
№200 уч. №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№118 уч. №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№118 уч. №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№242 уч., №1 акт (б-шы Темиров),
Алматы қ.62
№389 уч., №3 акт, Алматы қ.63
№ 9 уч., №1 акт, Шымкент қ.64
№ 13 уч., Шымкент қ.65
№ 226 уч., Шымкент қ. 66
ЕК, УТА
УТА
УТА
УТА
ТҚҚК
ТҚҚК
ЕК
ЕК
ЕК
Сайлаушылардың тізімде болмауы Ст. 24 п 3
№ 197 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№ 84 уч., Алматы қ.67
УТА
ЭХО
Сайлаушылардың тізімін
жүргізудегі және белгілеудегі заң
Ст. 41 п 4 № 154 уч., №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№ 298 уч., Алматы қ.68
УТА
ЭХО
58
Негізінен, Нұр-Сұлтан қ. бойынша, себебі осы баяндамаға бастамашыл болған ТБА-да актілер түріндегі
ақпарат бар 59
https://drive.google.com/open?id=1ye7vsfrrZ_bE2FNXUGcw5d6vxh_WlDtH 60
ЖСЛ: Студенттердің айтуынша, олар сайлауға кураторларының мәжбүрлеуімен келген. Мұнда және одан әрі
аталған кестеде дереккөздерге сілтеме: https://misk.org.kz/events/e9557223-ab98-47f6-bb69-5cbae7bfff5d/ 61
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 62
https://drive.google.com/open?id=1Q3JdZuT1BFCTQEc66mcATyDeDPQVyV-2 63
https://drive.google.com/open?id=1Q3JdZuT1BFCTQEc66mcATyDeDPQVyV-2 64
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 65
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 66
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 67
Алматыдағы 84-учаскеде (ҚазАТК) студенттерді қосымша тізімге енгізіп, олар бір комиссия мүшесіне барады.
Олардың осы учаскеге кіру-кірмеуі түсініксіз https://www.facebook.com/echo.kz/videos/2150178391939075 68
Тасымалданатын сайлау жәшіктерімен дауыс беруде анықталғаны, 6 арыз қайтыс болғандардан келіп түскен.
https://www.facebook.com/echo.kz/posts/1044282152444590
21
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Заң бұзушылықтарды сипаттау,
көрсету
Сайлау
туралы
Заңның
баптары
Сілтемелер
(актілердің көпшілігі сілтемеде59
)
Құжат дереккөзі
және басқа
ескертпелер
бұзушылықтар № 242уч., №1 акт (б-шы
Данабатырова), Алматы 69
ТҚҚК
Дауыс беру бланкісін екінші
қайтара беру
Ст. 41 № 154 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№ 197 уч., №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
УТА
УТА
Басқа адамның орнына дауыс беру,
дауысты табыстау
Ст. 41 п 2 № 75 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ. УТА
Бір кабинада екі адамның болуы Ст. 41 п 1,
42-бап 1-т. Алматы, № 531 учаске
70
№298 уч., Алматы қ.
ЭХО
ЖСЛ
Бақылап шолу жасауда, оның ішінде
дауыстарды санауда
бақылаушылардың құқығының
шектелуі
43-бап 1-т. №137 уч., №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№377 уч., Алматы қ.71
№ 84 уч., Алматы қ.72
№1 уч., Қостанай қ.73
№175 уч., Алматы қ.74
№224 уч., Семей қ. №229 уч., Жетісай қ. Түркістан
облысы75
№457 уч., Орал қ.76
№36 уч., Атырау қ.77
және басқа да көптеген учаскелерде
УТА
ЭХО
ЭХО
ЭХО
ЭХО
ЖСЛ
ХХС
ХХС
Бюллетеньдер «сайлаушылар саны +
1%» санағына сәйкес келмейді
37-бап 2-т. №360 уч., Алматы қ.78
ЭХО
УСК хаттамаларын уақытылы
толтырмау
43-бап 8-т. №137 уч., №2 акт, Нұр-Сұлтан қ. УТА
УСК төрағасының хаттама беруден
және дауыс беру нәтижесі туралы
мәліметтерді (келушілер тізімін)
беруден бас тартуы
43-бап 8-1-т №197 уч., №3 акт, Нұр-Сұлтан
№30 уч., нөмірсіз акт, Нұр-Сұлтан қ.
№63 уч., Нұр-Сұлтан қ. 79
№21 уч., Актау қ.80
УТА
ЖСЛ
ХХС
УСК төрағасының
бақылаушылардың өтінішінің
негізінде дауыстарды қайта
санаудан бас тартуы81
43-бап 7-1-т №199 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ. УТА
Учаскені уақытылы ашпау 40-бап №13 уч., Шымкент қ.82
ЕК
Төрағаның УСК орынжайынан
шығып кетуі, Дауыс санауды ереже
бойынша емес, нұсқау бойынша
43-бап 1-т. №199 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№202 уч., №2 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№52 уч., Алматы қ.83
УТА
УТА, ЖСЛ86
ЭХО
69
https://drive.google.com/open?id=1Q3JdZuT1BFCTQEc66mcATyDeDPQVyV-2 70
Бір кабинада екі адам https://www.facebook.com/echo.kz/videos/880126218988741/ 71
https://www.facebook.com/echo.kz/photos/a.290460524493427/1044270092445796 72
Алматыда 84-учаскеде (ҚазАТК) тағы да студенттер шоғыры. Бақылаушыларға олардың тізімде барын
тексеруге мүмкіндік берілмеді. Тіпті комиссияның үстеліне жақындауға рұқсат етпеген.
https://www.facebook.com/echo.kz/photos/a.290460524493427/1044313572441448/ 73
https://www.facebook.com/echo.kz/photos/a.290460524493427/1044442829095189 74
https://www.facebook.com/echo.kz/videos/401196417154286 75
Хисметов Хакімжан Сәлімұлының арызы (ХХС), 3-қосымшада 76
Хисметов Хакімжан Сәлімұлының арызы (ХХС), Жоғарғы сотқа, 3-қосымшада 77
Заявление Хисметова Хакімжана Сәлімұлы (ХХС) Жоғарғы сотқа, 3-қосымшада 78
Бұл учаскеде бюллетеньдер сайлаушылар санынан 1%-ға аз. Керісінше болуы тиіс. Жетіспейтін бюллетеньдер
қайда? Алматы қ. https://www.facebook.com/echo.kz/photos/a.290460524493427/1044023112470494 79
ЖСЛ: комиссия төрағасы дауыс берушілердің саны туралы ақпаратты беруден бас тартты 80
Хисметов Хакімжан Сәлімұлының арызы (ХХС), Жоғарғы сотқа, 3-қосымшада 81
Шамамен 500 бюллетень мен УСК-ге келген сайлаушылар арасында сәйкес келмеушілік тіркелді 82
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500
22
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Заң бұзушылықтарды сипаттау,
көрсету
Сайлау
туралы
Заңның
баптары
Сілтемелер
(актілердің көпшілігі сілтемеде59
)
Құжат дереккөзі
және басқа
ескертпелер
жүргізу №331 уч., Алматы қ.
№80 уч., Алматы қ.84
№226 уч., Шымкент қ.85
ЖСЛ
ЖСЛ
ЕК
Сайлау жәшігіне бюллетеньдерді
салу, бұрмалаушылық
41-бап №40 уч., №1 акт, Нұр-Сұлтан қ.
№541 уч. бюллетеньдер тастау,
Алматы қ.87
.
№221 уч., Семей қ. 88
№152-уч., Шымкент қ.89
№528-уч., Шымкент қ.90
№111 уч., Түркістан қ.91
№90 уч., Құмшағал қыст., Жамбыл
обл.92
№139 уч., Ақсу қыст., Кызылорда
облысы
№126 уч., Есік қ., Алматы облысы93
№396 уч., Іле ауданы, Алматы
облысы94
Атырау қ.95
№251 уч., Қызылорда қ.96
№ 253 уч., Бірлік қыст., Атырау
облысы97
,
№389 уч., №2 акт, Алматы қ.98
Т.с.с.
УТА, ХХС99
ЭХО (фото)
ЭХО (видео)
Азаттық радиосы
Азаттық радиосы
ХХС
ХХС
ХХС
ХХС
ХХС
ХХС
ХХС
ТҚҚК
Дауыс санауды уақытылы жүргізбеу
43-бап 1-т. №84 уч., Алматы қ., сағ. 20:50-де
дауыстарды санау басталған жоқ100
ЭХО
Бақылаушыларға сайлау күні қысым
көрсету, бақылаушылардың
жұмысына кедергі келтіру
50-бап 2-т.
17) т-ша
Серік Абишевтің
айтуы бойынша
NEXT
көшбасшыларының
айтуы бойынша
83
№ 51 учаске, Алматы, комиссия мүшелері кешкі сағат 20.50-де дауыс санаудың орнына кешкі ас ішуге кеткен
https://www.facebook.com/echo.kz/posts/1044393302433475 86
ЖСЛ: Комиссия бойкот жариялап, дауыстарды санамаған, байқаушылар үстелге жақындамасын, орындарынан
тұрмасын деп талап еткен. Оларды жауып, төраға кетіп қалған. 84
Комиссия бюллетеньдер тұрған учаскені жауып, кешкі ас ішуге кеткен 85
https://www.facebook.com/gauhar.arystan/posts/10214292676250500 87
https://www.facebook.com/echo.kz/photos/a.290460524493427/1044328009106671 88
https://www.facebook.com/echo.kz/videos/610331539442345/?t=58 89
https://rus.azattyq.org/a/29989024.html 90
https://rus.azattyq.org/a/29989024.html 91
Сонда 92
Сонда, Ермек Нарымбай жариялаған бейнежазбада https://www.youtube.com/watch?v=Yw9EJzgnBaY 93
Сонда 94
Сонда 95
Сонда, Ермек Нарымбай жариялаған бейнежазбада https://www.youtube.com/watch?v=MOnIbOs2nGc 96
Сонда 97
Сонда, Ермек Нарымбай жариялаған бейнежазбада https://www.youtube.com/watch?v=UKrdwi4unqc 98
https://drive.google.com/open?id=1Q3JdZuT1BFCTQEc66mcATyDeDPQVyV-2 99
Хисметов Хакімжан Сәлімұлының арызы (ХХС), Жоғарғы сотқа 3-қосымша 100
Алматыда, 84 учаскеде кешкі сағат 20.50-де дауыстарды санау басталған жоқ
https://www.facebook.com/echo.kz/posts/1044393302433475
23
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
2.4 Онлайн есеп берулер: болашаққа тәжірибе
Сайлау күнгі дауыс беруге келушілердің және заң бұзушылықтардың ағымдық есебін
шығарып, жариялау жақсы тәжірибе, мұндай есептер, мысалы, Жас сайлаушылар лигасында
бар (ЖСЛ)101
. Дауыс санау өте жылдам жүзеге асырылды: https://misk.org.kz/events/f7aba2c4-6521-
4a1f-891b-f72872d28bce/ Фейсбук парақшасында жекелеген учаскелер бойынша «ЭХО» ҮЕҰ есептері онлайн
жарияланды, бұл жоғарыдағы кестеде көрсетілді.
Бақылаушылардың ұйымдары ЖСЛ-дың (ҚЖАҚ) барлық деректердің бір онлайн есебін
жасау тәжірибесін алуына болады. Бұл үшін арнайы сауал нысандарын, онлайн нысанды
пайдалануға мүмкіндік бар – осы тұста кәсіби әлеуметтанушылар көмектесе алады.
3 Сайлаудың нәтижелері және нәтижедегі айырмашылықтар
3.1 ЕҚҰЫ пресс-конференциясы
Сайлаудан кейін бірнеше күннен соң-ақ ЕҚҰЫ Нұр-Сұлтан қаласында пресс-
конференция өткізіп, 9 маусымдағы сайлау бойынша өзінің баяндамасын жария етті. Аталған
баяндамада соншалықты төмен баға көрсетілді. «Сайлау күні бюллетеньдерді салуды және
дауыстарды санау процедурасын сақтамауды қосқанда, біршама заң бұзушылықтар байқалды,
бұл дауыстарды таза санауға ЕҚҰЫ міндеттемелері талап ететіндей кепілдік болмады дегенді
білдіреді»102
. Бұл ретте ТМД елдерінен келген бақылаушылардың «сайлауда заң
бұзушылықтар орын алмағанын» атап өтуі қызық болды103
.
3.2 Сайлаудың ресми қорытындысы
Ләззат Сүлеймен, ОСК мүшесі, 2019 жылдың 10 маусымында сайлаудың ресми
қорытындысын хабарлады: сайлаушылардың келуі 77,5 %-ды құрады, Жамбыл Ахметбеков
167 649 дауыс немесе дауыстардың 1,82%-ын жинады, Дания Еспаева – 465 714 немесе 5,05%,
Әміржан Қосанов – 1 495 491 немесе 16,23%, Төлеутай Рахымбеков – 280 451 немесе 3,04%,
Амангелді Таспихов – 182 898 немесе 1,98%, Қасым-Жомарт Тоқаев – 6 539 715 немесе
70,96% және Садыбек Түгел – 84 582 немесе 0,92%.104
Өңірлер бойынша ресми дерек мынадай:
4-кесте. Сайлаудың ресми қорытындысы, ОСК мәлімдемесі бойынша дауыстардың
саны105
Ахметбеков
Ж.А.
Еспаева
Д. М.
Қосанов
Ә. С.
Рахымбеков
Т. С.
Таспихов
А. С.
Тоқаев
Қ.-Ж. К.
Түгел
С. Жиыны
Ақмола облысы 13124 23914 45802 20165 9896 314859 2599 430359
Ақтөбе облысы 3794 42751 69472 14958 9186 340979 1680 482820
Алматы облысы 10138 20508 207431 26711 8720 967042 8895 1249445
Атырау облысы 1761 11126 65436 3523 4993 199718 1882 288439
101
Сағат 13.00-де: https://misk.org.kz/events/908cab5d-3e15-4ff4-a688-cc5577b00237/ Сағат 15.00-де:
https://misk.org.kz/events/3606dd90-22af-4872-874e-efa480e8aa7d/ Сағат 20.00-де:
https://misk.org.kz/events/e9557223-ab98-47f6-bb69-5cbae7bfff5d/ 102
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516 103
https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-osce-odihr-about-presidential-election/29991549.html 104
https://www.election.gov.kz/rus/news/releases/index.php?ID=5289 105
https://www.election.gov.kz/rus/news/releases/index.php?ID=5289
24
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Ахметбеков
Ж.А.
Еспаева
Д. М.
Қосанов
Ә. С.
Рахымбеков
Т. С.
Таспихов
А. С.
Тоқаев
Қ.-Ж. К.
Түгел
С. Жиыны
ШҚО 15838 51074 126339 16419 10566 580457 18102 818795
Жамбыл облысы 8341 30777 96415 21400 10757 401133 6443 575266
БҚО 2854 4415 63355 2923 5159 223937 1237 303880
Қарағанды облысы 11454 44526 125203 21762 6299 501947 4654 715845
Қостанай облысы 2025 43789 51951 14131 17854 357633 1365 488748
Қызылорда облысы 2015 16783 68804 3226 2896 299192 4333 397249
Маңғыстау облысы 6158 12911 86958 3069 7236 147495 1827 265654
Павлодар облысы 4949 27450 63895 16923 3226 327277 2221 445941
СҚО 10409 9802 32754 12963 19419 232284 1660 319291
Түркістан облысы 10684 28887 178498 45055 10788 720855 3487 998254
Нұр-Сұлтан қ. 15026 36099 91038 27307 11536 275346 8838 465190
Алматы қ. 39375 43489 50366 19982 30560 392167 11754 587693
Шымкент қ. 9704 17413 71684 9934 13807 257394 3605 383541
БАРЛЫҒЫ 167649 465714 1495401 280451 182898 6539715 84582 9216410
Дауыс үлестері 1,8 5,1 16,2 3,0 2,0 71,0 0,9 100,0
5-кесте. ОСК мәлімдемесі бойынша сайлаудың ресми қорытындысы, дауыс үлестері106
Ахметбеков
Ж.А.
Еспаева
Д. М.
Қосанов
А. С.
Рахымбеков
Т. С.
Таспихов
А. С.
Тоқаев
Қ.-Ж. К.
Түгел
С. Жиыны
Ақмола облысы 3,05 5,56 10,64 4,69 2,30 73,16 0,60 100,00
Ақтөбе облысы 0,79 8,85 14,39 3,10 1,90 70,62 0,35 100,00
Алматы облысы 0,81 1,64 16,60 2,14 0,70 77,40 0,71 100,00
Атырау облысы 0,61 3,86 22,69 1,22 1,73 69,24 0,65 100,00
ШҚО 1,93 6,24 15,43 2,01 1,29 70,89 2,21 100,00
Жамбыл облысы 1,45 5,35 16,76 3,72 1,87 69,73 1,12 100,00
БҚО 0,94 1,45 20,85 0,96 1,70 73,69 0,41 100,00
Қарағанды облысы 1,60 6,22 17,49 3,04 0,88 70,12 0,65 100,00
Қостанай облысы 0,41 8,96 10,63 2,89 3,65 73,17 0,28 100,00
Қызылорда облысы 0,51 4,22 17,32 0,81 0,73 75,32 1,09 100,00
Маңғыстау облысы 2,32 4,86 32,73 1,16 2,72 55,52 0,69 100,00
Павлодар облысы 1,11 6,16 14,33 3,79 0,72 73,39 0,50 100,00
СҚО 3,26 3,07 10,26 4,06 6,08 72,75 0,52 100,00
Түркістан облысы 1,07 2,89 17,88 4,51 1,08 72,21 0,35 100,00
Нұр-Сұлтан қаласы 3,23 7,76 19,57 5,87 2,48 59,19 1,90 100,00
Алматы қаласы 6,70 7,40 8,57 3,40 5,20 66,73 2,00 100,00
Шымкент қаласы 2,53 4,54 18,69 2,59 3,60 67,11 0,94 100,00
БАРЛЫҒЫ 1,82 5,05 16,23 3,04 1,98 70,96 0,92 100,00
Дауыс үлестері 1,8 5,1 16,2 3,0 2,0 71,0 0,9 100,0
«Қоғамдық пікір институты» ҚБ жүргізген еxit poll деректері бойынша, дауыстардың
бөлінуі (350 учаске бойынша) келесідей107
: Жамбыл Ахметбеков – 3,86%, Дания Еспаева –
5,32%, Әміржан Қосанов – 15,39%, Төлеутай Рахымбеков – 3,03%, Амангелді Таспихов –
106
https://www.election.gov.kz/rus/news/releases/index.php?ID=5289 107
https://www.kazpravda.kz/news/obshchestvo/exit-poll-instituta-kogamdik-pikir-za-kasim-zhomarta-tokaeva-
progolosovali-7013-izbiratelei
25
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
1,41%, Қасым-Жомарт Тоқаев – 70,13%, Садыбек Түгел – 0,86%. Бұл ҚБ-ның интервьюерлерін
тәуелсіз бақылаушылардың ешқайсысы көрген жоқ. Ресми деректер мен бұл ұйымның
деректері шамамен қарайлас келеді, бұл нені көрсетеді, оның билік ангажирлеген, псевдо-
демократияның қосымша қаруы екенін көрсетеді, себебі басқа азаматтар мен ҮЕҮ-нің заңды
түрде сауалнама жүргізуіне билік қарсы болды.
Қазақстанның Бас прокуратурасы 19 маусым, сәрсенбі күні кешкісін ел президентінің
кезектен тыс сайлауының нәтижелеріне күмән келтіретін заң бұзушылықтар анықталған жоқ
деп мәлімдеді. «Қазақстан президентінің сайлауы қолданыстағы заңнаманың нормаларына
сәйкес өткізілді», — деп мәлімдеді Бас прокуратура108
.
3.3 Дауыстарды тәуелсіз санау
Тамыз айының ортасына дейін де ОСК барлық УСК хаттамаларының деректерін
жарияламады, олардың жеткілікті уақыты болмады. Бақылаушылардың сұрауларына мәнсіз
жауаптар алынды.
Алайда бақылаушылар дауыстарды санауды өздері жүргізе бастады. Нұр-Сұлтан
қаласында, Алматыда, Семейде және Оралда сайлаудан кейінгі алғашқы аптада
бақылаушылар тобы өз қалалары бойынша хаттамалардың көшірмелерін жинап, басқа
учаскелер мен қалалар бойынша да хаттамаларды жинауды ұйымдастырды, Фейсбукте топтар
ашып, жұмыс жасай бастады109
, бірыңғай деректер қорын құрып, сандарды нақтылады110
.
Дина Игликова дауыс беру картасын жасап111
, осы карта нәтижелерді айқын көрсетті.
Тәуелсіз бақылаушылар деректерді жинауда бірікті: өңірлер бойынша деректерді бір
кестеге толтырды112
. Өкінішке орай, көптеген бақылаушылар, өздерінің айтуы бойынша,
Қосановтан сағы сынып, хаттама көшірмелерін жыртып тастаған.
Семей қаласында бақылау жүргізілген учаскелердің 16-сында үлкен басымдықпен Ә.
Қосанов жеңіске жеткен дауыс беру нәтижесінің хаттамалары алынды.
Айман Тұрсынқан 2019 жылдың 30 маусымына дейін жиналған деректерге талдау
жасады113
.
Аталған бөлігі бойынша жұмыс әлі жалғасуда, себебі тәуелсіз бақылаушылардан
хаттамалар әлі де болса келуде, бұл жұмыс 2019 жылдың тамызының соңына қарай,
баяндаманың екінші нұсқасында аяқталады.
4 Бақылаушылардың сайлаудан кейінгі қызметі
4.1 Пресс-конференциялар ұйымдастыру, жалпы арыздар және есептер
Ресми деректермен біршама сәйкес келмеушіліктер анықталған соң, тәуелсіз
бақылаушылар сайлау қорытындысы бойынша дауыстарды қайта санауды талап етумен,
жаппай пресс-конференциялар өткізді. Сайлаудан кейін бірнеше ҚБ және азаматтар Бас
108
https://informburo.kz/novosti/genprokuratura-narusheniy-stavyashchih-pod-somnenie-rezultaty-vyborov-prezidenta-
ne-bylo-91604.html 109
Тәуелсіз бақылаушылар (Алматы): https://www.facebook.com/groups/nabludatelnyvybor/ Мәтін:
https://www.facebook.com/mnextkz Тәуелсіз бақылаушылар альянсы (ТБА):
https://www.facebook.com/groups/459883318162819 110
https://www.facebook.com/groups/nabludatelnyvybor/permalink/2314288618606888/ 111
Жасалған карта: http://adilsailau.kz/ қалай жасалды:
https://www.facebook.com/groups/nabludatelnyvybor/permalink/2315050011864082/ 112
https://docs.google.com/spreadsheets/d/14WysdxBY4ooq36TOjyz8azLv6iCBHjcZM8aR-
t4HLN4/edit?usp=sharing 113
https://drive.google.com/file/d/1HE5vgeg-oWfb-gX5P1C1AMIdbWSKWSL-/view?usp=sharing
26
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
прокуратураға және Жоғарғы сотқа ашық хаттар жазып, алайда оларға ешкім және ешқандай
жауап бермеді.
Тәуелсіз бақылаушылардың пресс-конференциялары өткізілді: Нұр-Сұлтан
қаласында114
(мәлімдемемен115
: http://pana-defenders.info/petitions/my-ne-soglasny-s-rezultatami-
vyborov/), Нұр-Сұлтан жастары116
, Алматының тәуелсіз бақылаушылары117
, Орал118
,
Атырау119
, барлық жерде тікелей эфир жүргізілді.
12 маусым, сәрсенбіде билік жаңа президентті ұлықтауды шұғыл түрде жүргізді, алайда
сайлаудың шынайы деректері ОСК-нің барлық хаттамаларды жариялауымен бекітілген жоқ.
Алматыдағы пресс-конференция Адам құқықтары бойынша бюроның баспасөз
орталығының орынжайында өткізілді. Спикерлер (Серік Абишев, Тимур Почанов, Айман
Тұрсынқан) бақылаудың негізгі нәтижелерін жариялап, бейне-дәлелдемелерін көрсетті,
Алматы қ. есептеулер бойынша дәлелдемені көрсетуде, спикерлердің өз позицияларын
жеткізу барысында кедергі келтіруге тырысу орын алды. Келген ер адамдардың біреуі залда
айғайлап сөйлеп, баспасөз орталығының орынжайы стандарттарға сай емес, желдендіру, ауа
баптау жоқ дегенді айтты. Оның залдан шығуын өтініп, орынжайдан шығарып жіберді. Тағы
бір ер адам өзін Қазыбек, «Аманат» ұйымынан бақылаушымын деп таныстырып,
бақылаушылардың кейбір арыздарымен дауласты. Одан дискуссияны шектеп, журналистердің
спикерлерді тыңдауына, оларға сұрақ қоюына мүмкіндік беруді сұрады120
.
«Еркіндік қанаты» ҚҚ тәуелсіз бақылаушыларының үйлестірушісі Махаббат
Қуанованың есебі сияқты есептер қуантады, мұнда фактілер және тәуелсіз бақылаушының
жеке ой-пікірлері баяндалған121
.
2019 жылдың 16 шілдесінде Алматы бақылаушылары Бас прокурор Г.Д.
Нұрдәулетовтың атына 210 адам қол қойған (аталған ресурста ғана, Фейсбукте де қол қоюлар
көп) петиция ұйымдастырды122
, мұнда Алматы қаласында дауыс санаудағы өрескел заң
бұзушылықтар туралы айтылған, атап айтқанда: «225 учаске бойынша учаскелік сайлау
комиссияларының 225 хаттамасына талдау жасалып, оның нәтижесінде кандидат Қосановқа
69 669 адам дауыс берген, ал ОСК-нің ресми деректерінде және Алматы қаласы бойынша
Аумақтық сайлау комиссиясының хаттамасында 554 сайлау учаскесінде кандидат Қосановқа
50 366 адам дауыс берді деп көрсетілген»123
.
10 тамызда Алматыда Қазақстанды реформациялау, Жаңа Конституция және
парламенттік сайлау бойынша Референдум мәселелері бойынша Азаматтық бастамашылдар
коалициясының ашық халықтық жиналысы түріндегі іс-шара өткізіліп, оған «Ақиқат»
114
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/463741617776989/ 115
https://www.facebook.com/jandossova/videos/2998966926795145/ 116
https://www.facebook.com/100009377441154/videos/2342311629424729/ 117
https://www.zakon.kz/4973657-lipovye-nablyudateli-popytalis.html,
https://www.facebook.com/Serik070275/videos/2375478946060298/
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/460648064753011/ 118
https://youtu.be/EM3ZNQHOu-o, https://www.facebook.com/lukpanchik/videos/3036404859718147/
Орал бойынша деректер 37,7% келу. 119
https://www.facebook.com/watchparty/2526786984027145/?entry_source=PERMALINK&hash=ASsKR9We
EF9RXXMUjEglI7_mW9EnBpnOOKvloDlYRIn-tA 120
https://rus.azattyq.org/a/29999295.html 121
https://www.facebook.com/groups/1672497209702360/permalink/2406653956286678/ 122
https://www.ipetitions.com/petition/President-Election-2019-
KZ?fbclid=IwAR35gLSLwkG7UOiLRno_SV0xyMGh62Jmz-mayI7bY-S0SiIDWRCMgWRpjKo 123
Бұл туралы жоғарыда, Анықталған заң бұзушылықтар/2019 жылғы заң бұзушылықтардың түрлері
бөлімінде айтылды.
27
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
партиясы, «Требуем реформу МВД», «Оян, Қазақстан» қозғалыстары, көп балалы аналар және
т.б. қатысты124
.
Алайда тәуелсіз бақылаушылардың ісі мұнымен де аяқталған жоқ.
4.2 Соттарға талап-арыз және Бас прокуратураға арыздар беру
Соттарға келесідей арыздар беріліп, олардың мәртебесі осы баяндаманы жариялау
күніне келтірілді:
Нұр-Сұлтан қаласының тәуелсіз бақылаушылары 09.06.2019 жылғы ҚР Президентін
сайлауда сайлау комиссиясы мүшелерінің тарапынан «Сайлау туралы» ҚР Заңын көптеген
өрескел бұзушылықтардың куәсі болды. Аталған фактілер көптеген куәлердің көзінше
бейнетаспаға түсірілді. Сайлау нәтижелерімен келіспеген бақылаушылар Алматы, Нұр-
Сұлтан, Орал, басқа да қалалардың аудандық соттарына арызданып, сайлау учаскелеріндегі
сайлау нәтижелерін жарамсыз деп тануды талап етті.
Бірнеше мысал келтірейік, оның ішінде ҚР Жоғарғы сотына арызданған Хисметов
Хакімжан Сәлімұлының айтқандарынан125
:
1. Марат Дарибаев, №40 сайлау учаскесінде бақылаушы болып, УСК
үстелдерінде көптеген жасырынған бюллетеньдерді тауып алды, бұл
бюллетеньдерге УСК мүшелері Президентікке кандидат Қ.К. Тоқаевтың
қарсысына белгі соғып, қолдарын қойып қойған. 14.06.2019 жылы М. Дарибаев
№40 сайлау учаскесіндегі СК мүшелерінің заңсыз әрекеттеріне Нұр-Сұлтан қ.
Алматы аудандық сотына арызданды. Алайда 17.06.2019ж. сот шағымды
қараудан бас тартып, арыз берудің мерзімі өтіп кеткен, шағымды ОСК-ге
жолдау керек деген уәж келтірген. 18.07.2019 жылы Дарибаев бұл бас тартуға
Нұр-Сұлтан қ. қалалық сотына шағым келтірді, бұл жерде бірінші сатының
шешімі жойылды, алайда 12.07.2019 ж. Алматы аудандық сотының судьясы
Шеглов шағымды қараудан тағы бас тартты. Дарибаев өз кезегінде соттың бұл
ұйғарымына да шағым келтірмек ниетте.
Толықтыру: https://www.youtube.com/watch?v=7AqcnZgwOac Аталған
бейнежазбада Нұр-Сұлтан қаласындағы №40 сайлау учаскесі мүшелерінің
дауыс беру процедурасы аяқталмай тұрып, аз. Қ.К. Тоқаевқа қол қойылған
бюллетеньдер бумасын ұстап жүргені бейнеленген. Сайлау комиссиясы
мүшелерінің арасында: Алайдарова Назикай, Айтпанова Клара Тасболатовна,
Турсынова Ләззат Алдабергенова.
2. Сондай-ақ Ажар Султаева да Нұр-Сұлтан қ. №64 сайлау учаскесінде тәуелсіз
бақылаушы ретінде ерікті түрде қатысып, УСК мүшелерінің заңсыз әрекеттерін
өз көзімен көрді. 17.06.2019 ж. Султаева Нұр-Сұлтан қ. Байқоңыр аудандық
сотына СК мүшелерінің заңсыз әрекеттеріне шағымданды. 21.06.2019 ж. оның
арызына жауап қайтарылып, шағымды қараудан бас тартып, Прокуратураға
шағымдануды айтқан. 03.07.2019ж. Султаева Нұр-Сұлтан қ. Прокуратурасына
шағым түсірді.
3. № 134 сайлау учаскесінің бақылаушысы Атькен Ұлжанның шағымын бірінші
сатылы сот қарамады. Бақылаушы өзінің арызында дауыс санауда УСК
төрағасы бюллетеньдегі белгілерді көрсетпегенін айтқан. Апелляциялық сот
арыз бойынша сәйкес келмейтін талаптарды түзетуге қосымша уақыт берген
(сот талап-арыз иелерінің ЖСН, мекен-жайларын, тіркелген орнын және
телефондарын көрсетпеуі заңсыз деп есептеген және сот отырысында осы
деректер арызда көрсетілуі тиіс, онсыз іс қарауға жатпайды дегенді айтты).
124
https://kaztag.kz/ru/news/izmenit-konstitutsiyu-rk-predlagaet-koalitsiya-grazhdanskikh-initsiativ-haq ,
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2382447885417443&id=100009567645859 125
3-қосымшаны қараңыз: Хисметов Хакімжан Сәлімұлының арызының толық мәтіні
28
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
21.06.2019ж. бірінші сатылы сот арызды кері қайтарды. 10.07.2019ж. Сарыарқа
аудандық соты тағы да шағымды қараудан бас тартты. Іс жалғасуда.
4. Фатима Джандосова, Нұр-Сұлтан қ. №118 және №119 сайлау учаскелерінде
бақылаушы (№ 59 лицей), Қазақстан Республикасының Президентін сайлаудың
тек №118 сайлау учаскесінде емес, Нұр-Сұлтан қаласындағы барлық
қорытындысын жарамсыз деп тану туралы талап қойды. Сот Джандосованың
Нұр-Сұлтан қ. бойынша барлық сайлау учаскелерінің деректерін беру
өкілеттігі жоқ, яғни арызда «жауапкер көрсетілмеген, жеке немесе заңды
тұлғаның толық атауы, олардың жеке немесе бизнес-сәйкестендіру нөмірі,
заңды мекен-жайы, банк деректері, жауапкердің ұялы байланысының
абоненттік нөмірі және электрондық мекен-жайы туралы мәліметтер
көрсетілмеген деген негізбен, оның арызын қабылдаудан бас тартты. Сайлау
қорытындыларын қайта санауды талап ету, аталған адамдарды қылмыстық
жауапкершілікке тарту, мәлімдеушінің пікірінше, азаматтық сот өндіріснде
қарауға жатқызылмайды. Адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тарту
мәселесімен арызданушы прокуратура органдарына шағымдануға құқылы».
Прокуратура органдарына шағымданудың әзірге жауабы келген жоқ.
Тұрғылықты мекен-жайын ауыстыруына байланысты апелляциялық шағым
түсірген жоқ.
5. Хисметов Хакімжан Сәлімұлы, Қазақстан бойынша түрлі бақылаушылардың
анықтаған көптеген заң бұзушылық фактілерін жинап, сайлау қорытындысын
жарамсыз деп тану талабымен Жоғарғы сотқа арызданды (№ 3 қосымшада
толығымен келтірілді).
Шын мәнінде, тәуелсіз бақылаушылардан осындай арыздар сотқа көптеп
түсірілді, ұзақ та мұқият жұмыс жасамайынша, өңірлер бойынша барлық деректерді
келтіру мүмкін емес.
Мысалы, Азаттық радиосының хабарлауынша, «Тұтқындардың құқығын қорғау
бойынша коалиция» Прокуратураға және ішкі істер органдарына сайлау күнгі заң
бұзушылық фактілері бойынша 162 арыз түсірді. 36 арыз бойынша Қылмыстық
кодекстің 151-бабымен («Сайлау, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды
бұрыс санау») қылмыстық іс қозғалды126. Бірінші сатылы соттар іс жүзінде негізсіз себептермен арыздарды қараудан, тіпті
кейде арызды қабылдаудан бас тартты. Соттардың әділдігенен меселі қайтқан
шағымданушылар (бақылаушылар) олардың шешімдеріне басқа инстанцияларға шағым
келтірмеді: сот жүйесіне сенім жоғалды. Бірінші сатылы ешқандай сот көптеген
шағымдардың бірін де қабылдамады. Шағым келтіргендердің барлығы сауатсыз болуы
мүмкін емес, себебі олар көбіне жоғары білімді адамдар, халықтың белсенді ересектер
бөлігінен. Олардың көбісі соттарды тәуелді немесе кәсіби емес деп болжайды.
Бақылаушылар сайлауға қатысуда комиссия төрағасымен және мүшелерімен
тікелей қарсы тұруға мәжбүр болды, олар бақылаушылардың жанжал шығаруына қолдан
келгенді жасап бағып, полицияны айдап салғылары келді, дауыс санауда көрінетін
қашықтықтан бақылауларына жағдай жасамады, "Сайлау туралы" заңда бұл туралы анық
жазылған: "барлық шараларды нақты көру жағдайында".
СК мүшелері бюллетеньдерді тастауды жүзеге асырып, хаттамаларды қолдан
жасады, осылайша бұрмалауды жүзеге асырып, конституциялық заңды бұзған СК
мүшелері қылмыс субъектісі болды, сөйтіп, республиканың конституциялық
құрылысына қол салды. Тікелей пиғылмен жасалған бұл қылмыстар лауазымды адамдар
тобының алдын ала сөз байласуымен болды. Мінсіз күйінде, құқық қорғау органдары
126
https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-observers-complaints-about-pressure/30022794.html
29
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
бұрмалау туралы бейнематериалдарды көріп, қылмыстық іс қозғауда өздері бастамашы
болулары тиіс еді.
4.3 Қауымдастықтарды ұйымдастыру, бақылаушылар одағы
Бақылаушылардың жұмысы мұнымен тоқтамайды. Бірнеше жаңа ұйым құрылды: ТБА
(«Тәуелсіз бақылаушылар альянсы», орталығы Нұр-Сұлтан қаласы, Жанбура Баекиннің
басқаруымен РҚБ құрылуда, 60 шақты адам, 03.07.2019ж. Нұр-Сұлтан қаласында ТБА-ның
Үйлестіру кеңесі құрылтай жиналысын өткізіп, еліміздің 9-дан кем емес өңірінде Бірлестік
филиалдарын ашу көзделуде), «Азамат» тәуелсіз сайлау комиссиясы (АТСК, Айман
Тұрсынқан, Серік Абишев, Тимур Почановтардың басқаруымен) 127
және Орал қаласы
(Объединение «Жария» БҚО тәуелсіз бақылаушыларының қозғалысы», 50 шақты адам,
Исатай Утепов, Лұқпан Ахмедьяров, Тамара Еслямовалардың басқаруымен). Сондай-ақ
бақылаушылар тобын құруда Семей қаласы да белсенді128
(Майра Абенова, «Ақиқат» ЖСДП),
Атырау қаласы (мысалы, Аян Қоспанов). Сайлауда жұмыс жасау тәжірибесі бар ұйымдар да
өздерін жақсы жағынан көрсетті– Жас сайлаушылар лигасы (Ирина Медникованың
басқаруымен, сайлауда 2005 жылдан белсенді), «ЭХО» ҮЕҰ және олардың серіктестері
(сайлауда 1999 жылдан бері белсенді, Павел және Мария Лобачевтердің басқаруымен).
Өкінішке орай, сайлау уақытында және онан кейінгі уақыттардағы жанжалдардың
нәтижесінде ыдырады (көшбасшылардың бірінің айтуы бойынша). «NEXT.kz»
бақылаушылардың жастар желісі – дауыстарды санау уақытында оларды тыңдамау, «өшіру»
белсенді болды. Сайлауға дейін «Oyan, Qazaqstan» жастар қозғалысын құру тіркеліп, мұнда
азаматтық белсенділердің көптеген өкілдерінің толқыны кірді, Асия Тулесова, Асем
Жапишева, Ануар Нұрпеиісов, Димаш Әлжанов, Сүйінбике Сүлейменова, Қасымхан
Қаппаров, Лейла Махмудова, сондай-ақ олармен бірге «Respublika» қозғалысы тіркелді (өкілі
Бэлла Орынбетова)129
. Тіпті «Respublika» қозғалысының «Oyan, Qazaqstan» қозғалысымен,
«Еркіндік Қанаты» ҚҚ-мен және көп балалы аналар қауымымен бірігуі туралы да
мәлімделді130
.
Бақылаушылар ұйымдарының көбісі бақылау процесінің жетілдірілуіне, нәтижелерді
жинау мәселесіне алаңдады. Айталық, Атырауда сайт базасында Тәуелсіз бақылаушылар
қосымшасын жасауды әзірлеу жүргізілуде, мұнда сайлау процесі бейне- және фото-тіркеумен,
өзіндік талдау жүргізу функциясымен толықтай бақылауда болады. Әр учаске бойынша
хаттамалар, деректер мен бейнежазбалар сайтта автоматты түрде шығады.
4.4 Референдум бойынша митингілер және бастамашылдық
Сайлауға дейін және сайлаудан кейінгі сайлауға қатысты санкцияланбаған
митингілерден басқа, 2019 жылдың 30 маусымында Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында
«санкцияланған митингіге» кенеттен рұқсат берілді131
. Алматы қаласында азаматтық белсенді
Альнур Ильяшев митингі өткізуге рұқсат алды (2018 жылдың тамызынан бастап митингі
өткізуге 35 мәрте сәтсіз рұқсат сұраудан кейін132
), оның басты мақсаты митингі өткізуге құқық
алу. Мұнда тәуелсіз бақылаушылардың да сөз сөйлеуіне мүмкіндік берілді133
. Айталық, 30
127
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2354723258189906&id=100009567645859 128
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=2497363140314649 129
https://vlast.kz/novosti/33885-dvizenia-respublika-i-oyan-qazaqstan-zaavili-o-svoih-trebovaniah-dla-
nacala-obsestvennogo-dialoga-s-vlastu.html 130
https://ehonews.kz/novoe-grazhdanskoe-dvizhenie-respublika-budet-borotsya-za-politicheskie-reformy/ 131
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/471772283640589/ 132
https://rus.azattyq.org/a/30018892.html 133
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/471786436972507/
30
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
маусымда Серік «Абишев Алматыдағы билік санкция берген митингіде сөз сөйледі. Ол
сөйлеген сөзінде «Оталық сайлау комиссиясын», «мәжілісті және сенаттытаратуға», қоғамның
қатысуымен БАҚ, сайлау, саяси партиялар туралы жаңа заңдар әзірлеуге шақырды»134
.
Астанадағы санкцияланған митингі сайлау тақырыбына арналып, онда ТБА
мәлімдемесі жария етілді135
, оның толық мәтіні осы баяндаманың 4-қосымшасында келтірілді.
Онда сайлау бойынша талаптармен қатар, басқа да саяси талаптар жария етіліп, бұл ТБА және
басқа да тәуелсіз бақылаушыларды жаңа саяси күш ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
«Республикалық референдум туралы» Конституциялық заңның 11-бабы 4-т. Қазақстан
халқына референдумға бастамашылық жасау құқығын береді, қазіргі таңда елорданың
Тәуелсіз бақылаушылар альянсы барлық өңірлердің бақылаушылары мен белсенді
азаматтарын қосып, «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңына және «Саяси партиялар туралы» Қазақстан
Республикасының заңына өзгертулер енгізу мәселесімен референдум өткізуге бастамашылық
етіп отыр. Өңірлерде жиналыстар өткізудің нұсқаулары мен оның хаттамасының үлгісі
әзірленді.
4.5 Бақылаушылар қозғалысының белсенділерін қудалау
Сайлау күні Next.kz жас бақылаушылар желісіне қатты қысым көрсетілді136
.
Көшбасшылардың біреуінің айтуы бойынша, оларды ұрыстырған, сонымен қатар, телефон
нөмірлері бойынша жекелеп бұғаттау жасаған, сөйтіп, учаскелер бойынша деректерді жинау
жұмысы бұзылып, бір-біріне сенімділіктің жойылуынан ұйымдастыру жұмысы да бұзылған.
Сайлаудан кейін Алматы қаласында Серік Абишев және Айман Тұрсынқан
қуғындалды, олардың айтуынша, олар ҰҚК-ге әгімелесуге бірнеше мәрте шақыртылған.
Серік Акишевке қатысты, оның ескі әкімшілік «істерін» сотта кенеттен көтерумен, жанжалдар
орын алды137
, бұл бақылаушылардың озық армиясын құра білген белсендімізді «жолдан
тайдырды». Абишевтің ісінде осы күнге дейін ешнәрсе дәлелденген жоқ, алайда
бақылаушылардың қозғалысында үлкен келіспеушілік орын алып, бір-біріне деген сенімнің
бір бөлігі жойылды, атап айтқанда, ҰҚК-нің белсенділерді бір-біріне айдап салатын осындай
әдістері көп жағдайда Қазақстан оппозициясының арасында іске асып жатады138
. Алайда
жақсы жаңалығымыз, бақылаушылардың қатарында мұндай ақпаратты шынға есептемейтін,
салауатты ойлау қабілетіне ие рационал өзегіміз бар.
5 Тәуелсіз бақылаушылар альянсының қорытындысы, талаптары және
нұсқамалары
134
https://rus.azattyq.org/a/30033593.html 135
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/471064170378067/ ,
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/470945380389946/ , арыз
https://www.facebook.com/groups/459883318162819/permalink/471065733711244/
136
https://www.facebook.com/zentr.prava.FRPK/posts/347480795840652 , https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=2392913650776420&id=100001734259584 137
26 маусым: https://rus.azattyq.org/a/30022831.html 19 маусым: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-
observers-complaints-about-pressure/30022794.html 138
Мысалы, іс-шаралардың осындай жариялануы және тоқтатылуы https://www.zakon.kz/4973657-
lipovye-nablyudateli-popytalis.html
31
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
5.1 Негізгі қорытынды
Заңнаманы және ондағы өзгертулерді талдаудың, сайлауалды науқанның
ұйымдастырылуын, тікелей дауыс беруді өткізу күнінде сайлау процесін бақылаудың
нәтижесінде, биліктегілердің әрекеттерімен дауыстарды санауда және нәтижелерді
жариялауда, «Тәуелсіз бақылаушылар альянсының» талдаушылары осы баяндамада
сипатталған фактілермен және сілтемелермен бекітілген төмендегідей қорытындыға келді:
Тәуелсіздігіміздің соңғы жиырма сегіз жылында құрылған Қазақстан Республикасының
сайлау жүйесі биліктегі үстем таптың мүддесіне қызмет ете отырып, демократиялық бола
алмайды, ол кез-келген азаматқа өзінің сайлану (пассивті сайлау құқығы), сайлау (нақтырақ
айтсақ, барлық азаматтардың ерік білдіруінің дұрыс саналуын бақылау) конституциялық
құқықтарын іске асыруына мүмкіндік бермейді.
Сайлау заңнамасына да, мемлекеттің саяси құрылу жүйесіне де шұғыл түрде және
қағидатты реформа керек, және бұл, қай уақытқа тағайындалуына қарамастан, келесі
сайлауды өткізбей тұрып жасалуы керек.
Дауыстарды санау жүйесінің және АСК және ОСК-ге келуінің мөлдір болмауы сайлау
қорытындысын бұрмалауға көптеген мүмкіндіктер тудырады.
Бақылаушылар тіркеген көптеген заң бұзушылықтар туралы актілердің әрбірі шынайы
демокартиялық елдерде ақпараттық бомба болатын еді, бұл актілерге учаскелік сайлау
комиссиясының төрағалары мен хатшылары қолдарын қоймады, соттарда қабылданбады
немесе олар бойынша немқұрайлы жауап болды, сондай-ақ Бас прокуратура да
бақылаушылардың көрсеткен мәселелеріне (ең алдымен, сайлау жәшігіне бюллетеньдерді
тастау, дауыстарды бұрыс санау, бақылаушыларға хаттамаларды бермеу) тиесілі әрекет
жасамады. Бұдан шығатын қорытынды анық: қазіргі атқарушы билік заңнамалық және сот
билігін толығымен бақылауында ұстап, бұл сайлауда әділдікке және тазалыққа қол жеткізуге
мүмкіндік бермейді, демек, билік демократиялық, заң жүзіндегі өзгерістерге дайын емес, оның
өз иеліктерінен, өкілеттіктерінен бас тарту ниеті жоқ, әлемдік қауымдастықтың алдында
демократияның иллюзиясын жасап, соңына дейін қорғаныста болады. Биліктің әрекеті (ең
алдымен, сайлау уақытында) тек бүгінгі Қазақстанға қатысты емес, сонымен қатар болашақ
ұрпаққа қатысты да қылмыстық болып табылады. Қазіргі билік өкілдерінің ойлау бейнесін
сіңірген жастар қосарланған стандарттар бойынша өмір сүруге дағдыланып, заң бұзушылық
не демокартиялық қағидаттарды айналып өтетін, салауатты мәнді бұрмалап, биліктің
пайдасына шешіп беретін заңдарды ойлап табу мүмкін деп есептейді. Сайлау комиссиясы
мүшелерінің заңнаманы қолдану құзіреттілігі, көптеген бақылаушылардың пікірінше, өте
төмен не олар әлдекімнің ерігін орындай отырып, бақылаушылардың құқықтарын әдейілеп
бұзды.
2019 жылдың маусымындағы Қазақстандағы сайлаудың көрсеткені, сайлаушылардың,
бақылаушылардың, журналистердің негізгі құқықтары мен еркіндіктері аяққа басылды.
Біз ойлаймыз, елдің қазіргі билігі елді және демократияны құтқару үшін бірқатар
түбегейлі шараларды қабылдауы қажет. Парламент өзінің таратылуы алдында халық үшін
пайдалы қадамға баруы тиіс: демократизациялау жағына қарай қажетті өзгерістерді жүзеге
асыру, «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңына, «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының заңына
өзгертулер енгізу және өздігінен тарап кету. Бұл өзгерістер таза әрі баламалы сайлауға және
адамдардың тіпті 500 адаммен-ақ өз партияларын құрып, осы сайлауда толыққанды қатысу
мүмкіндігіне әкелуі тиіс. Билік шұғыл түрде халықтық реформалар жүргізуге және шынайы
демократиялық сайлау өткізуге келісімін беруі тиіс.
32
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
5.2 ҚР Президентін сайлаудың қорытындысы және болашақтағы өзгерістер бойынша «ТБА» талаптары
Талап етеміз
Парламенттен және жаңа Президенттен, Бас прокуратурадан, Жоғарғы соттан:
09.06.2019ж. сайлау бойынша
1. ОСК-нің барлық сайлау бойынша УСК хаттамаларын жариялауын міндеттеп,
заңнамаға осындай талап енгізуді.
2. Бұрмалау фактілері бойынша қылмыстық істер қозғап, кінәлілерді Қылмыстық
кодекстің 151-бабы «Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе
дауыстарды дұрыс санамау» бойынша жазалауды.
Сайлау процесі және сайлау заңнамасы бойынша
3. Келесі кез-келген сайлауды жариялаудан бұрын, жобасын қоғаммен, тәуелсіз
бақылаушылар ассоциациясымен, өздерін осы салада көрсете білген ҮЕҰ-мен
кеңінен талқылаумен, сайлау туарлы заңды өзгертуге бастама көтеру. Сайлау
туралы жаңа заңда жаңа стандарттар мен ЕҚҰЫ нұсқамаларына толық сәйкестілік
болуы шарт.
4. Келесі кез-келген сайлауды өткізуден бұрын сайлау туралы заңнамаға өзгертулер
енгізу мәселесі бойынша жалпыхалықтық референдум өткізу.
5. УСК, АСК, ОСК құрамын жинау бойынша, бос орындар, мүшелерді іріктеу және
олардың жұмысы туралы жария етудің барлық тетігі барынша ашық, мөлдір,
плюрализм, демократия қағидаттарына бағынған және атқарушы билікке ешбір
тәуелді болмайтындай, өзгертулер енгізу. Сонымен қатар, түрлі деңгейдегі
комиссияның құрамына түрлі партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің,
кәсіподақтардың өкілдері, бақылаушылар бірлестігінің өкілдері енгізіліп (әр
партиядан және бірлестіктен бір өкілден артық емес), ал комиссияның төрағасы
және хатшысы партияға кірмеген болуы тиіс.
6. УСК-ні бюллетень бланкілерімен қамтамасыз ету үшін, сайлаушылардың тізімін
ХҚКО тіркеуі бойынша дерекқормен синхрондалуын қамтамасыз етіп, ал нақты
сайлаушының дауыс беруі «электрондық жүйедегі бір ЖСН = бір дауыс» қағидаты
бойынша қамтамасыз етілсін, сәйкесінше, дауыс беру күнінде барлық УСК
дерекқормен алмасу мүмкіндікті үзіліссіз ғаламторы бар электрондық жүйемен
қамтамасыз етілсін. Мұндай қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда, дауыс
беруді шағын ХҚКО арқылы уақытша тіркеусіз, тек есептен шығару талоны
бойынша жүргізу керек. Биометрикалық дауыс беру тәжірибесі Моңғолияда бар,
осыны пайдалану керек.
7. Қосымша тізімдерде, егер олар электрондық емес жүргізілсе, мекен-жай
анықтамасындағы тіркеу мекен-жайы міндетті түрде тіркелуі тиіс. Сайлау күні
уақытша тіркеуге тыйым салынсын.
8. Бақылаушылардың сайлаушылар тізімін және олардың келуі бойынша соғылған
белгілерді, сайлаушылардың қосымша тізімдерін, бюллетеньдерді беру
процедураларын, дауыс санауда құжаттар мен бюллетеньдерді кез-келген
қашықтықтан кедергісіз зерттеуін ұйымдастырумен, олардың сайлаудағы
33
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
өкілеттілігі заңнама жүзінде кеңейтілсін, бұл жалпы алғанда халықтың сайлауға
деген сенімін арттырады.
9. ОСК, АСК, УСК – тиесілі жүйеде, олардың аумағына сәйкес келетін учаскелердегі
барлық сканерленген хаттамаларды нақты учаскедегі дауыстарды санау
аяқталғаннан кейін бірден, өзгертулер енгізу мүмкіндігінсіз жария ету міндеттелсін.
Аталған талапты қамтамасыз ету үшін ОСК-ге немесе басқа да сайлау
комиссияларына қосымша сұрату жолдау қажет емес. Қазақстандағы барлық
учаскелер, округтер, аумақтар бойынша дауыс берудің жария етілген нәтижесінің
болмауы сайлауды жарамсыз деп тануға негіз болуы тиіс.
10. Орталық сайлау комиссиясына АСК-нің және УСК-нің барлық құрамын,
комиссияның құрамындағы мүшелердің әрбірін нақты кімнің жолдағанын, оның
жұмыс орны мен лауазымын, партиялығын, қоғамдық бірлестікке қатысын,
байланыс телефондарын көрсетумен, жария ету міндеттелсін. Аталған талапты
қамтамасыз ету үшін ОСК-ге немесе басқа да сайлау комиссиясына қосымша сұрату
жолдаудың қажеті жоқ.
11. Сайлаушыларға учаскеде, кабинада дауыс беруде, бюллетеньді жәшікке салуда
өздерін және бірін-бірі суретке және бейнетаспаға түсіруге тыйым салынсын. Бұл
Сайлау туарлы заңның 3 және 8-баптарының талаптарын бұзады, себебі ерік білдіру
бостандығына күмән келтіреді.
12. Он-лайнмен қамтамасыз ету: әр учаскеде келушілер туралы ақпаратты ашық кодты
бағдарлама арқылы, сондай-ақ сайлау нәтижелерін санау бойынша ақпаратты.
13. Аманаттық (императивный) мандат заңмен бекітілсін, ал өкілеттіктер қиылыспауы
тиіс. Бұл үшін сайлау туралы заңда әрбір мандаттың функциясы және оны бұзу
жауапкершілігі қамтылуы тиіс.
14. Бақылаушыларға сайлау заңнамасын бұзу фактісін анықтаған жағдайда сайлау
комиссиясының мүшелерін жауапкершілікке тарту құқығы қамтамасыз етілсін.
15. Депутаттыққа және президенттікке кандидаттарға қатысты демократияға
жатпайтын барлық шектеулер міндетті түрде алынып тасталсын, ең алдымен,
партиялық тізім бойынша депутаттыққа ұсыну (өзін-өзі ұсыну мүмкіндігіне қайта
оралу), екіншіден, мемлекеттік қызметкер емес кандидаттар үшін декларациялар
бойынша талаптар, мемлекеттік органдарда қызмет атқару, елде үзіліссіз тұру,
партия қатарында болу, білім деңгейі бойынша кез-келген талаптар.
Елдің саяси құрылымына және сайлауды ұйымдастыруға қатысты басқа
заңдар бойынша
16. Саяси партияларды тіркеу шегін 40 мың қол жинаудан 500 қол жинауға дейін
төмендету.
17. Президенттің өкілеттілік мерзімі 4 жылға дейін қысқартылсын.
18. Мүшелерінің бір бөлігі партиялық тізіммен, қалған бөлігі – бір мандатты округтер
бойынша, бір палаталы парламент орнату мақсатымен, еліміздің заңнамасына
өзгертулер енгізілсін, Мәжіліске сайлауда партияларға өз кандидаттарын бір
мандатты округтер бойынша ұсынуға тыйым салынсын.
19. Маслихаттар бойынша депутаттардың құрамы партия тізімінсіз, бір мандаттық
округтер бойынша сайланған азаматтардан қамтамасыз етілсін. Партияларға әр
округ бойынша бір кандидат ұсыну құқығы қалдырылсын.
20. Дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін, заңнамаға өзгертулер енгізу:
Конституция биліктің тармақтарын бөлуді декларациялайтындықтан, барлық
деңгейдегі әкімдер, президент, маслихаттар және мәжіліс депутаттары, барлық
деңгейдегі судьялар және Жоғарғы сот Төрағасы сайлануы тиіс.
34
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
21. Сайланғандардың кез-келгенін кері шақырып алу құқығы заңмен және Заңның
тиесілі тармағымен бекітілуі тиіс.
22. Үгіт-насихат науқаны кезінде эфирлердің, жарияланымдардың, т.б. бірдей уақыты
берілуі тиіс, міндетті түрде, барлық кандидаттарды қатыстырумен екіден артық
пікірталас өткізілуі тиіс.
23. Барлық кандидаттарға және сенімді тұлғаларға, оның ішінде әкімдіктің,
маслихаттардың және ОСК-нің рұқсатынсыз, оларды хабардар етіп, қоғамдық
тәртіп орнатуды және осындай кездесулерде басқа да қолдау көрсетуді сұраумен,
көшелерде, алаңдарда халықпен кездесуді ұйымдастыруда үлкен еркіндік беру.
24. ОСК, АСК-лерді кандидаттардың сайлауалды есебі – қаржыландыру көзі және
шығындар бойынша толық есептілік пен мөлдірлікті беруге міндеттеу.
25. Сайлаудың қорытындысы ресми жария етілмейінше, сайлау қорытындысы
жарияланудан бір күннен кейіннен кем емес, кандидаттарға сайлау нәтижелерін
түсіндіруге, басқа кандидаттарды құттықтауға, жеңісті тойлауға немесе
парламентке қатысуға тыйым салынсын.
26. Сайланушының тікелей материалдық жауапкершілігі қағидатын ендіру, бұл саяси
алаңды жосықсыз ойыншылардан тазартуға мүмкіндік береді. Кез-келген рангтағы
сайланушының антының мәтінінде сайланған азаматтың қабылдаған шешімі
бойынша азаматтардың залалын өтеу бойынша шартсыз міндеттеме туралы тармақ
болуы тиіс.
27. Сайттарды, ғаламторды кез-келген бұғаттаулар, порнографиялық контенттерден
басқалары жойылсын (әсіресе сайлауалды үгіт-насихат кезінде, сайлау өткізуде
және сайлаудан кейінгі бірнеше апта бойы).
28. УСК-дегі полиция қызметкерлерінің тәуелсіздігі және қасақана еместігі қамтамасыз
етілсін, құқық қоғау органдары біліп, тек сайлау комиссиясының құқықтарын емес,
сайлау процесіне қатысушылардың құқықтарын біліп, оларды бірдей қорғасын.
5.3 Сайлауды барынша тиімді ұйымдастыру бойынша билікке ұсыныс
Шағын ХҚКО көмегімен және басқалай ұйымдастырылған жаппай карусельдердің
алдын алу үшін, сайлаушының қандай да бір учаскеге келуін электрондық әдіспен бекіту
ұсынылады – осы кезде адамның сайлауға қатысқаны жөнінде барлық жерде белгі соғылады
және бір мәрте. Оның учаскедегі одан әрі мінез-құлқы (ерік білдіруі), әрине, тіркелмейді. Осы
кезде есептен шығару талондары да, мекен-жай анықтамасы да қажет болмайды. Аталған
ұсыныс туралы толығырақ осы баяндаманың 2.1-тармағында.
Сайлау учаскелерінде дауыстарды санауды да УСК мүшелерінің орнына автоматтармен
жүзеге асырады, осыдан кейін бақылаушылар автоматтың дұрыс санауын іріктеп тексеретін
болады.
Ұсыныстардың көбісі осы баяндаманың талаптарында, 5.2-тармақта баяндалды.
35
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
5.4 ҮЕҰ және тәуелсіз бақылаушыларға ұсыныстар
Елімізде және шет елдерде барлығы 232 аумақтық сайлау комиссиялары (АСК) және
9 968 учаскелік сайлау комиссиялары (УСК) бар. Сайлауды заңсыз деп мойындау үшін
қажетті және жеткілікті бақылауды қамтамасыз етуде 2500 учаскеге 7500 тәуелсіз бақылаушы
(биліктен) жинау керек (әр учаскеге 3-еуден). Бұл болашаққа басты міндет.
Мұндай жаппай бақылауды қамтамасыз ету үшін, көптеген тәуелсіз ұйымдар құрылуы
тиіс, болашақ бақылаушыларды оқыту үшін және заң талаптарына сәйкес келуден, бақылау
процестерін автоматтандырудан басқа, бақылау стандарттарын жасау үшін, жеке адамдардың
және халықаралық ұйымдардың есебінен қор жинауды іздестіру қажет.
Сайлаудан 2 ай бұрын әр учаскені 2-3 бақылаушыдан қамтамасыз ету үшін,
бақылаудың жалпы форматын және учаскелерді түрлі ұйымдармен жабуды келісілу керек.
Тәуелсіз бақылаушылар кодексін (ТБК) әзірлеп, оған түрлі ұйымдарды тарту керек,
ТБК-де бақылаушылардың әрекет ету қағидаттары, ұйымдардың өзара әрекеттесуі, сайлау
барысында және сайлаулардың аралығындағы іс-әрекеттердің координациясы, деректермен
алмасу, нәтижелерді тіркеудің және заң бұзушылықтардың түрлері және басқа да мәселелер
бойынша бірыңғай жүйесін жасау көрсетіледі.
УСК құрамын тексеріп, егер заң бұзушылық орын алса, оны актімен тіркеу,
прокуратураға жазу және комиссия құрамының өзгертілуіне немесе толық деректерді жария
етуге қол жеткізу. Бақылаушылар ұйымдарының өкілдері барлық өңірлерде, аудандарда,
округтер мен учаскелерде УСК және АСК құрамына кіруге тырысулары керек.
Сайлау барысында УСК-де бақылау жасаумен қатар, барлық 232 аумақтық сайлау
комиссияларындағы дауыс санау процедураларын бақылауды қамтамасыз ету қажет.
36
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
6 Қосымшалар
1-қосымша. «ҚР сайлау туралы» КЗ тарауларына өзгертулер мен толықтырулар енгізу бойынша ұсыныстар мен нұсқамалар
Аталған қосымша бойынша жұмыстар жасалуда, 2019 жылдың қыркүйек
айының соңына аяқталады.
1-тарау. Жалпы ережелер
3-бап. Сайлау құқығының принциптері
8-бап. Жасырын дауыс беру Жасырын дауыс беру туралы тармақтар. Сайлаушыларға суретке түсіруге және бейнежазба
жасауға, сондай-ақ дауыс беру фактісі және еркін білдіру фактісі көрінетіндей етіп,
учаскелерден фото және бейнежазба жолдауға тыйым салу туралы тармақпен
толықтырылсын.
4-бап. Жалпыға бірдей сайлау құқығы 4-баптың 3-тармағынан «Сайлауға сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот
үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды» – мына
сөздер алынып тасталсын: «сондай-ақ сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында
отырған». Себебі қазір түрмеде отырған азаматтардың көбісі әділетсіз сотталған азаматтар
болып табылады. Басқа уақыттарда да сотталған адамдар өз дауыстарын құпия түрде, арнайы
ұйымдастырылған учаскелерде бере алады. Айталық, ЕҚҰЫ өзінің баяндамасында аталған
кемшілікті тиек етті: «Сотпен еңбекке жарамсыз деп танылған азаматтар және түрмеде
мерзімін өтеуші барлық адамдар сайлау құқығынан айырылды, бұл халықаралық
стандарттарға қайшы»139
.
4-баптың 3-т. – сөз пассивті әлде активті сайлау құқығы жайында ма, түсініксіз болғандықтан,
нақтылау керек.
4-баптың 4-т. нақтылау керек: мысалы, ЖҚЕ (ПДД) бұзғаны үшін әкімшілік айыппұл немесе
қандай да бір болмашы сотталулар, мысалы, митингілер ұйымдастырғаны үшін және басқа
саяси, қылмыстық емес уәждермен – бұл бапқа енгізілмесін, себебі бұл сайлану құқығына
қатысты дискриминация болады. Бұл дискриминацияны қолдану 2016 жылы оппозицияның
белсенділеріне қатысты айқын көрінді, сайлаудан бірнеше апта бұрын белсенділерге ЖҚЕ
бұзғаны үшін жылдам айыппұл салынып, ұсақ әкімшілік істері үшін соттай бастады, т.б.
7-бап. Жанама сайлау құқығы Сенат туралы тармақ жойылсын және Сенаттың өзі мемлекеттік орган ретінде алынып
тасталсын, яғни Конституцияға өзгертулер енгізілсін.
139
https://www.osce.org/ru/odihr/elections/kazakhstan/422516
37
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
9-бап. Сайлау жүйелері
Мынадай тармақ белгіленсін 1. Мәжіліс депутаттары саяси партиялар ұсынатын
партиялық тізім бойынша және аумақтық бір мандаттық сайлау округі бойынша
сайланады.
1-т. 2) тармақшасы «алғашқы» сөзімен толықтырылсын және 3-т. 2) тармақшасы.
2) мынадай кандидат сайланған болып есептеледі:
- алғашқы дауыс беруде қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) елу пайыздан астам
дауысын жинаған;
«Алғашқы дауыс беру» терминіне анықтама беру – бірінші турда.
Толықтыру: 1-1 т. мына сөздермен: Кандидаттардың партиялық тізімі иерархия бойынша,
парламентке түсу басымдығына ие партияның кандидатынан бастап құрылуы тиіс,
партия парламентке түскен жағдайда, бұл тізім келесі сайлауға дейін өзгертіле алмайды,
тек кандидаттың қазасы немесе еңбекке қабілетсіздігі жағдайында өзгертіледі.
(Қазір: 1-1. Парламент Мәжілісінің депутаттары саяси партиялардан бірыңғай жалпыұлттық
сайлау округі бойынша партиялық тізімдермен сайланады.)
2-т. өзгертілсін. Мәслихаттардың депутаттары аумақтық бір мандаттық сайлау округі
бойынша сайланады.
(Қазір: 2. Мәслихаттардың депутаттары аумақтық сайлау округі бойынша саяси партиялар
ұсынатын партиялық тізімдермен сайланады).
2-тарау. Сайлау органдары
10-бап. Сайлау органдары, олардың жүйесі мен өкілеттіктерінің мерзімі
3-т. Баптың мәнмәтініндегі «құрады» сөзі түсініксіз. Мүмкін, «есептеу үшін деректерді
ұсынады» сөзіне ауыстыру керек? Барлық комиссиялар өз атауларына және мақсаттыраны
сәйкес, мәслихаттарға және Мәжіліске есеп берулері керек.
(Қазір: 3. Аумақтық сайлау комиссияларын – Орталық сайлау комиссиясы, ал учаскелік
сайлау комиссияларын тиісті аумақтық сайлау комиссиялары құрады.)
АСК құрамы халықтан жинақталуы тиіс, мүмкін, халықпен жалпы ашық түрде жиналыс
жасауда, алайда АСК мүшелеріне талаптар да қойылуы керек. Жалпы құрамында түрлі
партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің өкілдері болып, әрбір партиядан 1 адамнан артық
емес.
3-т. Абзац: Сайлау комиссиясының құрамдарын, Орталық сайлау комиссиясын қоспағанда,
тиесілі мәслихаттар қалыптастырады. Мынаған өзгертілсін: Аумақтық және учаскелік сайлау комиссиясының құрамдары тиесілі
мәслихаттармен бекітіледі. Аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының құрамына
кандидаттарды сәйкесінше, кезекті және кезектен тыс сайлауды өткізу күнінен 3 ай бұрын
еңбек биржасы арқылы және мәслихаттар мен Парламент Мәжілісінің веб-сайтындағы
хабарландырулар бойынша жинақтайды.
38
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
3-т. Абзац: Сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі бес жылды құрайды.
Мынаған өзгертілсін: Дауыстарды санау прцедурасы аяқталғаннан кейін 3 айдан соң, сайлау
округтері мен аумақтарына сәйкес сайлау комиссиясының құзіретіне кіретін учаскелер
бойынша сайлаудағы барлық сот және басқа да талап-арыздарды қоса алғанда, аумақтық және
учаскелік сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі аяқталады.
3-т. жойылсын Абзацтар: Аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының мүшелері саяси
партиялардың ұсыныстарының негізінде тиісті мәслихаттармен сайланады.
Әрбір саяси партия тиісті сайлау комиссиясының құрамына бір кандидатура ұсынуға құқылы.
Саяси партия сайлау комиссиясының құрамына осы саяси партияның мүшелері болып
табылмайтын кандидатураларды ұсынуға құқылы.
Мәслихат белгілеген, сайлау комиссияларын құру мерзіміне дейін он бес күннен кем болмауға
тиіс мерзімде саяси партиялардың ұсыныстары болмаған жағдайда, мәслихаттар сайлау
комиссиясын өзге қоғамдық бірлестіктердің және жоғарғы тұрған сайлау комиссияларының
ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының құрамына ұсынылатын адамдар оның жұмысына қатысуға келісетіні
туралы өтініштерін қоса береді. Сайлау комиссиясының төрағасы, төрағасының орынбасары,
хатшысы сайлау комиссиясының отырысында сайланады.
Сайлау комиссияларының жаңа құрамын қалыптастыру сайлау комиссияларының өкілеттік
мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын басталады және олардың өкілеттік мерзімінің
бітуіне үш күн қалғанда аяқталады.
Сайлау комиссияларының құрамдарын қалыптастыратын органдар сайлау комиссияларының
өкілеттік мерзімі ішінде олардың құрамына өзгерістер енгізуге құқылы.
4-т. толықтырылсын және «қалыптастыру» сөзі, «құрымы мен» сөздері алынып тасталсын,
орысша нұсқадағы «места нахождения» сөзі «местонахождения» сөзімен ауыстырылсын:
4. Мәслихаттар мен Мәжілістің сайлау комиссияларының құрамын қалыптастыру туралы
шешімдері, олардың құрамы мен орналасқан жері, сайлау комиссиясының орналасқан жерінің
аумағына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарында және мәслихаттар мен Парламент
Мәжілісінің сәйкесінше веб-сайттарында, дауыс беру күнінен екі ай бұрын хабарланады.
6-т. толықтырылсын:
6. Сайлау комиссиялары өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы кезінде олардың қызметіне
араласуға жол берілмейді, алайда сайлауалды науқан және сайлау процесі уақытында,
дауыс беру және дауыстарды санау барысында қоғамдық ұйымдардың, партиялардың
өкілдері және бақылаушылар сұрақтар қойып, оларға толық жауап, және бұл ретте
дауыс беру процесіне кедергі келтірмей және нақты адамның нақты бюллетень
бойынша ерік білдіру мәселесін қозғамай, сайлау комиссияларының мүшелерінен
сайлауға қатысты дәлелдемелер ала алады.
7-т. өзгертілсін:
39
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
7. Сайлау комиссиясының қызметі тек өкілеттіктері аяқталғаннан кейін және сайлау
комиссиясын құратын органның шешімі бойынша немесе Орталық сайлау комиссиясының
өтініші негізінде сот шешімімен тоқтатыла алады.
7-т. толықтырылсын:
8. Сайлау комиссиясының мүшесін осы Конституциялық заңның 19-бабының 6 және 7-
тармақтарында көрсетілген жағдайларды қоспағанда, өкілеттіктерінен айыруға болмайды.
2-тарау. Сайлау органдары
11-бап. Республиканың Орталық сайлау комиссиясы
2-т. толықтырылсын:
Орталық сайлау комиссиясыТөрағасының орынбасары мен хатшысы комиссияның
отырысында комиссия мүшелерінің қарапайым көпшілік дауысымен сайланады.
4-1 және 5-т. алынып тасталсын:
4-1. Орталық сайлау комиссиясының қарамағында ведомстволық бағынысты ұйымдары
болады, олардың функциясына аумақтық сайлау комиссияларының ұйымдастырушылық
қызметіне жәрдемдесу және оның сайлау қызметінде ақпараттық-коммуникациялық
инфрақұрылым объектілерін, интернет-ресурсты құруды, дамытуды, енгізуді, қолдап
отыруды, оларға әкімшілік жүргізуді, пайдалануды және жүйелік-техникалық қызмет
көрсетуді қамтамасыз ету, сондай-ақ материалдық-техникалық қамтамасыз ету кіреді.
5. Оралық сайлау комиссиясы мен оның аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар
республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл 33-бапта айтылды.
Тармақ енгізілсін:
Бұл 33-бапта айтылды.
12-бап. Республиканың Орталық сайлау комиссиясының өкілеттіктері
1)-т. алып тасталсын – Мұнда заңдылықты тек соттар, прокурорлар және полиция қамтамсыз
етуі және бақылауы тиіс.
1) Республиканың аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуына бақылауды жүзеге
асырады; олардың бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етеді; өзінің құзіреті шегінде бүкіл
Республика аумағында міндетті шешімдер қабылдайды;
Не ОСК басшылыққа алатын принциптермен алмастырылсын: заңдылық принципі, әділдік,
барлық кандидаттарға теңдік принципі және басқалары
2)-т. толықтырылсын:
Референдумды ұйымдастыруға және өткізуге басшылық жасайды.
2-1)-т. алып тасталсын
40
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
саяси партияларды Парламент Мәжілісі депутаттарының және мәслихаттар депутаттарының
партиялық тізімдер бойынша сайланатын бір бөлігін сайлауға қатысуға жіберу туралы
мәселені қарайды;
5)-т. толықтырылсын: Электрондық дауыс берудің және биометриялық деректері бойынша
дауыс берудің техникалық мүмкіндіктерімен қамтамасыз етеді.
6)-т. өзгертілсін: Президентті және Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлау бойынша
дауыс беруде бюллетеннің нысанын және мәтінін белгілейді – «мәтін» сөзі алып тасталсын.
Мәтінді мәслихаттар, парламент, президент бекітуі тиіс.
6-2)-т. толықтырылсын: 6), 6-2) тармақтағыдай, бірақ электрондық дауыс беру үшін; сондай-
ақ ОСК 1 ЖСН = 1 дауыс принципі бойынша, елде немесе елден тыс жерлерде қайталаусыз
дауыс беруді қамтамасыз етеді.
9)-т., 10)-т. толықтырылсын: Референдум туралы.
Мүмкін, мұны басқа органдар жасауы керек: 14) мәслихаттардың кезекті және кезектен
тыс сайлауын тағайындайды;
14-1)-т. толықтырылсын: Референдум тағайындайды.
15), 16)-т. алып тасталсын – Мұны жергілікті және өңірлік сайлау комиссиялары жасай
алады. Тек сайлаудың нәтижелері туралы хабарлау тетігін ойластыру керек.
16-1)-т. толықтырылсын: соңында – барлық УСК хаттамаларын қоса алғанда.
16-2)-т. алмастырылсын: Қазақстан Республикасының сайлаушы азаматтарының бірыңғай
электрондық Тізілімін жүргізеді; «Қазақстандағы сайлау учаскелерінің бірыңғай электрондық
Тізілімін жүргізеді, сайлаудан 1,5 айдан кем емес уақыт бұрын ХҚКО қорынан азаматтарды
сайлау учаскелеріне бөлуге сұрату жолдап, азаматтардың – Қазақстан Республикасының
сайлау учаскелері бойынша сайлаушылардың тізімдерін жасайды»;
16-4) т. толықтырылсын: соңына қосылсын: бейнежазбаны және баспа нұсқаулықты өзінің
сайтына шығарады.
Атап айтқанда қай органдар, қандай мақсатпен, түсініксіз: 16-5) консультациялық-кеңесу
органдарын құрайды;
16-6) толықтырылсын: Референдумды аударумен.
Тармақ түсіндірілсін, ол түсініксіз – ведомстволық бағынысты ұйым деген не 16-7)
ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерін, интернет-ресурсты құру, дамыту,
енгізу, қолдау, оларға әкімшілік жүргізу, пайдалану және жүйелік техникалық қызмет көрсету
және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын ведомстволық бағынысты ұйымның сайлау
қызметін материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша тауар, жұмыс және қызмет
көрсетулерді сатып алады;
16-10 және т.с.с.) толықтырылсын: УСК, АСК мүшелерінің сайлаушыларға,
бақылаушыларға қатысты мінез-құлығының нұсқаулығын бекітеді.
41
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
13-бап. Аумақтық сайлау комиссиялары
2-т., 1) толықтырылсын Референдум туралы.
2-т. 1) «кем емес» сөздерімен толықтырылсын – барлық ниетті партиялар мен қозғалыстардың
өкілдіктері үшін.
Тәуелсіз бақылаушылар чатынан алынған келесі нұсқамалар қосылды
19-бап. Сайлау комиссиясы мүшелерінің мәртебесі
9-т. «осы Конституцияның заңының 23-бабының 3-тармағында көзделген сайлау учаскелерін
құру жағдайларын қоспағанда» сөздерін алып тастап, «бір әскери бөлімнің» сөздері енгізілсін.
20-1-бап. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың, басқа да қоғамдық бірлестіктердің, коммерциялық емес ұйымдардың бақылаушылары
1-т., келесі сөздермен толықтырылсын: «Әскери бөлімдерде, бөліністерде және гарнизондарда
сайлау учаскесіне бақылаушылар дауыс беру орнына басқарманың алдын ала белгілеген
жылжу маршрутымен өткізіледі».
23-бап. Сайлау учаскелерін түзу:
1-т., келесі сөздермен толықтырылсын: «Жақын маңдағы сайлау учаскелеріне 40 ш. астам
қашықтықта орналасқан әскери бөлімдерден, бөліністерден, гарнизондардан басқа, әскери
бөлімдердің аумағында учаскелік сайлау комиссиясын құруға рұқсат етілмейді». Әскери
бөлімдерден басқа, қарулы құрылымдар командованиесін басқарудың барлық деңгейінде
сайлауды ұйымдастыру және өткізу бойынша жедел штаб құрылмайды;
3-т., «әскери бөлімдерде» сөзі келесі сөздермен алмастырылсын: «жақын маңдағы сайлау
учаскелеріне 40 ш. астам қашықтықта орналасқан әскери бөлімдерде, бөліністерде,
гарнизондарда»;
4-т., «бөлім немесе бөлініс командирлерін» сөздері мына сөздермен алмастырылсын: «жақын
маңдағы сайлау учаскелеріне 40 ш. астам қашықтықта орналасқан әскери бөлім, бөлініс
командирлерін, гарнизон бастықтарын»;
24-бап. Сайлаушылардың (таңдаушылардың) тізімдері
7-т., «әскери бөлімдердегі» сөзі алынып тасталсын.
25-бап. Сайлаушылардың (таңдаушылардың) тізімдеріне енгізу
4-т., «әскери бөлімдердегі» сөзі алынып тасталсын.
27-бап. Сайлауалды үгіт-насихат
4-т. 2-тармақша өзгеріссіз қалдырылсын.
42
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
«Сайлау туралы» КЗ-ге ұсыныс бойынша жұмыс әлі жалғасуда. Өз ұсыныстарыңызды мына мекен-
жайға жолдаңыздар: [email protected]
43
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
2-қосымша. 2019 жылдың маусымындағы сайлау науқанында өздерін көрсете білген бақылаушылардың қатарындағы кейбір белсенділер (баяндаманың соңғы нұсқасынан алып тастауға болады)
Өздерін сайлауда және сайлаудан кейін де көрсете білген бақылаушылар
қозғалысының кейбір белсенділері (айтылмай қалғандардан алдын ала кешірім сұраймыз,
белсенділерді және олардың істерін мына мекен-жайға жолдай аласыздар:
Нұр-Сұлтан қ.
Серік Ерғали – "Ұлт тағдыры-Астана" ҚБ-дан бақылаушы куәлігін беру, Тәуелсіз
бақылаушылар альянсын ұйымдастыру.
Төлеген Сеитов – бақылаушылардың хаттамалары бойынша есептеу, талдау
баяндамасына қатысу.
Ұлжан Атькен – бақылаушылардың хаттамаларын есептеу, ұйымдастырушылық
жарғылық құжаттарды дайындау, фандрайзинг.
Нұрлан Искалиев – ТБА Жарғысын әзірлеу, ұйымдастырушылық жарғылық
құжаттарды ұйымдастыру, тіркелуде көмек көрсету, бақылаушыларды жинау, Атырау қ.
бақылауды ұйымдастыру.
Фатима Джандосова – бақылаушылардың хаттамалары бойынша бірыңғай есептеу, осы
талдау баяндамасын жазу, ТБА Жарғысын әзірлеу.
Асхат Рахымжанов (ЖСДП) – оқыту, мобильді топты ұйымдастыру, жолдамалар беру.
Талғат Омаров (ЖСДП) – оқыту, мобильді топты ұйымдастыру, заң консультациясы.
Анатолий Логунов – Ермек Нарымбайдың және т.б. деректері бойынша хаттамаларды
кестеге толтырып, сұрыптау.
Алматы қ.
Айман Тұрсынқан – «Қазақстан халқының манифесті» ұйымына, «Коалиция по
вопросам защиты прав заключенных» бірлестігінен, «Абай жолы» ҚБ бақылаушыларды
ұйымдастыру, хаттамалар бойынша сайлаудың қорытындысын жасау;
Серік Абишев (НИКА мобильді топ) – оқыту, хаттамалар бойынша сайлаудың
қорытындысын жасау, НИКА-ны құру;
Тимур Почанов (НИКА мобильді топ) – оқыту, хаттамалар бойынша сайлаудың
қорытындысын жасау;
Тоғжан Қожалиева, Мейрам Тлеухан – «Абай жолы» ҚБ, бақылау және одан әрі
азаматтық бастамашылдықтарды ұйымдастыру.
Батыр Адайбаев – «Абай жолы ұлттық құндылықтар мектебі» ҚБ.
Динара Цишевская («Абай жолы» ҚБ бақылаушысы) – Алматы, Тараз қалалары және
Жамбыл облысы бойынша хаттамаларды жинап, кестеге толтыру.
Дина Игликова – Қазақстан бойынша сайлау қорытындысының картасын жасау.
Ирина Медникова – «Лига молодых избирателей» жұмысын жалғастыру.
Елена Швецова – «Эхо» ҮЕҰ, "Еркіндік қанаты" ҚҚ
Марғұлан Сейсембай және Ко – бизнесмендер командасынан бақылаушыларды
ұйымдастыру, Алматы қ. 20 хаттамасы бойынша деректерді жинап, дауыстарды санау140
.
Данияр Сабитов – «Kok Team», «Бақылаушылар Қазақстандағы президенттік сайлауда»
фейсбукте бақылау тобын ұйымдастыру141
.
140
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10218477736609163&set=a.2822493415940&type=3 141
https://www.facebook.com/groups/nabludatelnyvybor/
44
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Орал қ., БҚО
Лұқпан Ахмедьяров, Тамара Еслямова
– «Уральская неделя» газеті, қала және облыс бойынша жалпы бақылауды
ұйымдастыру.
Исатай Утепов, Айсауытов Мақсат, Асқар Шайғұмаров – «Абырой» ҚБ,
бақылаушылардың тренингін өткізу, деректерді жинау.
Семей қ.
Майра Абенова – «ДОМ» ҚБ төрайымы, қала және облыс бойынша жалпы бақылауды
ұйымдастыру.
Роллан Машпиев – «Тұтқындардың құқықтарын қорғау бойынша коалиция» РҚБ-ның
Семей қ. филиалының директоры, бақылаушының куәлігін беру.
Шымкент қ.
Гауһар Арыстан – бақылаушыларды оқыту, Шымкент бойынша есеп.
Ғалымжан Оразымбет, Рүстем Ашетаев – бақылау, ұйымдастыру.
Павлодар қ.
Ардақ Мақатов, Ботагөз Утегенова – бақылаушыларды дайындау және оқыту,
Павлодар және Нұр-Сұлтан қалалары бойынша бақылаушыларды одан әрі әрекет етуге
ұйымдастыру.
Ақтау қ.
Ақтау қ. Қосановтың штабының өкілдері
Атырау қ.
Атырау қ. Қосановтың штабының өкілдері:
Аян Коспанов – ұйымдастырушы, бақылаушы
Шет елдерде
Ермек Нарымбаев – бақылауға алғашқы да жарқын үндеу, бақылаушыларды онлайн
оқыту, хаттамаларды жинау.
Нурул Рахимбек – «Сайлаудағы бақылаушылардың нұсқаулығын» әзірлеу142
,
Оппозицияның шетелдік бюросының есебі
Анатолий Черноусов – көптеген учаскелерден хаттамаларды жинау, Прагада бақылау.
Және тағы басқалары!
142
https://www.facebook.com/zagranburo/posts/2659901734039918
45
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
3-қосымша. Хисметов Хакімжан Сәлімұлының Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотына арызы
Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотына
Нұр-Сұлтан қ. (Астана),
010000, Д. Қонаев к., 39,
+7 (7172) 74-75-85, 74-75-90
Арызданушы.
ТАӘ: Хисметов Хакімжан Сәлімұлы
ЖСН: 660303301369
Туған күні: 03.03.1966 ж.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Атырау қ., Б.Момышұлы к., 17-үй, 9-п.
Тел.: 8(7122)282924, моб. 87013039620
ЖАУАПКЕР: «Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы» ММ
БСН 940740000892
Мекен-жайы: Нұр-Сұлтан қ., Бейбітшілік к., 4-үй
Тел.: +7 (7172) 75 13 39
ҚР СК 616-бабы 9-т. тәртібінде мемлекеттік баж салығынан босатылды
Соттылығы: ҚР АПК 28-бабы
АРЫЗ
«ҚР ОСК 10.06.2019ж. №42/277 Қаулысын жарамсыз, заңсыз, Қазақстан Республикасы азаматтарының
құқықтарын таптаған деп тануды талап ету туралы». ҚР Орталық сайлау комиссиясы №42/277 Қаулы шығарып, Қ.К. Тоқаев мырзаны жалпыхалықтық
сайлаудың нәтижесінде халық сайлаған Қазақстан Республикасының Президенті деп ресми таныды.
Мен, Хисметов Хакімжан Сәлімұлы, Қазақстан Республикасының азаматы, аталған Қаулымен түпкілікті
келіспеймін, сайлауды өткізу кезіндегі төменде баяндалған жаппай қылмыстық заң бұзушылықтардың
салдарынан оны заңсыз және одан бас тартуға жатады деп есептеймін.
Азаматтың ОСК Қаулысына шағым келтіру құқығы «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»
Конституциялық заңның («Сайлау туралы заң») 20-бабының 9-т., сондай-ақ ҚР АПК 286-бабында көзделген.
Сайлау туралы заңның 20-бабының 9-т. сайлау комиссиясының шешімдеріне және әрекеттеріне (әрекетсіздігіне)
жоғары тұрған сайлау комиссиясына және (немесе) сотқа, шешім қабылданған немесе әрекет (әрекетсіздік)
жасаған күннен бастап он күн ішінде шағым келтіруге болады. ҚР АПК 286-бабына сәйкес, мемлекеттік
органның, сайлау комиссиясының, олардың лауазымды тқлғаларының шешімімен, әрекетімен (әрекетсіздігімен)
сайлау және сайлану құқығы, сайлауға, референдумға қатысу құқығы бұзылды деп есептейтін азамат сотқа
жазбаша түрде арыз мәлімдеуге құқылы. Республиканың аумағында сайлау туралы заңнаманың орындалуын
бақылауды жүзеге асырушы (Сайлау туралы заңның 12-бабы) ҚР ОСК басшылық ететін көптеген сайлау
учаскелерінде ҚР Конституциясының 4-бабы 1-т. көзделген менің сайлау құқығым бұзылды деген нық
сенімдемін. ОСК-нің дауыс беру процесін бақылауды жүзеге асырудағы өз міндеттерін өрескел тиесілі емес
орындауымен байланысты, мен, Қазақстан Республикасының азаматы, Қазақстан Республикасының
азаматтарымен Қазақстан Республикасының Президенті лауазымына шын мәнінде заң жүзінде кімнің
сайланғанын, менің дауысымды біреулер өзгертті ме, менің дауысым еленді ме немесе сайлау бюллетеньдерді
сайлау жәшігіне жаппай тастаумен, өрескел бұрмалаулармен және басқа да көптеген заң бұзушылықтармен
жүзеге асты ма – тіпті де біле алмаймын.
Сәйкесінше, бақылауды тиесілі деңгейде жүзеге асырмаған ОСК, дауыс беру үрдісінде көптеген өрескел
заң бұзушылықтарға жол беріп, президентті объективті де әділ демократиялық сайлауда менің конституциялық
құқығымды және Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының құқықтарын бұзды.
Менің құқықтарымды, бостандықтарымды және мүдделерімді бұзудың мәні, осы заң
бұзушылықтардың мән-жайлары және оларды растайтын дәлелдемелер толық көлемде төменде
келтірілді.
Дауыс беру барысында учаскелердің басым көпшілігенде келесідей өрескел заң бұзушылықтар орын
алды:
1. «Сайлаушылар Президент сайлауына тең негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсысының бір
сайлау бюллетеніне тиісінше бір дауысы болады» деп көрсетілген Сайлау туралы заңның 5-бабы 1-т.
бұзумен, бюллетеньдерге жалған жазбаларды жаппай енгізіп, оларды сайлау жәшігіне жаппай салу.
46
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Алайда, тек бір дауыстың болуына қарамастан, сайлау барысында бақылаушылар бюллетеньдерге
жалған жазбалар енгізудің және сайлау комиссиясы мүшелерінің және біріншілерінің бақылауымен
басқа да азаматтардың бюллетеньдерді көптеп салуының біршама фактілерін бейнежазбаға түсіріп алды.
Тек бірнеше мысалын келтірейін:
№1-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=7AqcnZgwOac Аталған бейнежазбада Нұр-Сұлтан қ. №40
учаскесінде дауыс беру процедурасы аяқталмай тұрып, Қ.К. Тоқаевты белгілеумен қол қойылған
бюллетеньдердің бумаларын ұстап жүрген учаскелік сайлау комиссиясының мүшелері бейнеленген. Сайлау
комиссиясы мүшелерінің арасында Алайдарова Назикай, Айтпанова Клара Тасболатовна, Тұрсынова Ләззат
Алдабергеновалар бар.
№2-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=5O4_OKNq960 Бұл бейнежазбада Түркістан қ. №111
учаскелік сайлау комиссиясының мүшесі, аз. Қонақбаев Мұратбек Ағабекұлы столда отырып алып, көптеген
бюллетеньдерге белгі (галочка) соғып отырғаны көрінеді. Ол өзін ақтау ретінде, белгілерді тек Қ.К. Тоқаев
мырзаға емес, бір-екі бюллетеньге кандидат Ә.С.Қосановтың қарсысына да белгі қойғанын айтты.
№3-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=Yw9EJzgnBaY Бұл бейнежазбада учаскелік сайлау
комиссиясының барлық мүшелері сайлау жәшігіне бюллетеньдерді жаппай салып жатырғаны көрсетілген.
№4-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=1ROEu8nss9E Бұл бейнежазбада Қызылорда облысының
Ақсу қыстағындағы №139 учаскелік сайлау комиссиясының мүшелері бірігіп алып, бюллетеньдерді тастап
жатқаны көрінеді. Осы бейнежазбаны жазып алған бақылаушының ескертуіне қарамастан, комиссия мүшелерінің
бірі бюллетеньдерді сайлау жәшігіне салуын жалғастыра берген. Бұл азамат қылмыс жасағанын, өзінің халқына
қарсы қылмыс жасағанын ұғынбайтын сияқты.
№5-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=-r67aOzisuU Бұл бейнежазбада Есік қ. азаматша Макашева
Бахыт Искаковна №126 сайлау учаскесінде 8 бюллетеньді салып жіберуге тырысқаны көрсетілген. Сәйкесінше,
осы сайлау учаскесінің комиссия мүшелері сайлау заңнамасын өрсекел бұзған.
№6-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=fO_nExfmWEo Бұл бейнежазбада Алматы облысының Іле
ауданындағы №396 сайлау учаскесінде бір әйелдің сайлау жәшігіне екі бюллетеньді салып жатырғаны
көрсетілген. Өзін ақтау ретінде ол бюллетеньді қызының атынан да салғанын айтқан. Сайлау туралы заңның 41-
бабының 1-т. көрсетілгендей, әрбір сайлаушы (таңдаушы) өзі жеке дауыс береді. Сәйкесінше, аталған сайлау
учаскесінің комиссия мүшелері сайлау заңнамасының талаптарын өрескел бұзған.
№7-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=MOnIbOs2nGc Бұл бейнежазбада сайлау комиссиясы
мүшелерінің тарапынан сайлау жәшігіне бірнеше бюллетеньдерді жеті рет тастау фактісі бейнеленген. Назар
аударыңыздар, аталған заңға қайшы іс-әрекетті жасауда учаскелік сайлау комиссиясының барлық мүшелерінің
қатысы болған.
№8-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=UKrdwi4unqc Бұл бейнежазбада азаматша Жетіруова
Әлима Төребекқызы, ЖСН 801030402046, 5 бюллетеньді алып, дауыс беруге арналған орынға барады.
Сәйкесінше, комиссия мүшелерінің біреуі бір бюллетеннің орнына бесеуін беріп жіберіп, сайлау заңнамасын
өрескел бұзып отыр.
№9-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=2CkvI-yWXIU Бұл бейнежазбада екі әйелдің
әрқайсысының қолында 6 бюллетеннен тұрғаны көрсетілген. Ондағы белгілердің аз. Қ.К. Тоқаевқа соғылғанын
бақылаушылар бейнетаспаға түсіріп алған. Сәйкесінше, комиссия мүшелерінің біреуі сайлау заңнамасын өрескел
бұзған.
№10-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=axDAE_jit_I Бұл бейнежазбада бір әйелдің қолында екі
бюллетеннің тұрғаны көрсетілген. Сәйкесінше, комиссия мүшелерінің біреуі сайлау заңнамасын өрсекел бұзып
отыр.
Жоғарыда көрсетілген барлық мысалдар – республикамыздың түрлі өңірлерінде сайлау заңнамасын
жаппай, өрескел бұзудың аз ғана үлесі.
2. Дауыстарды санау процедурасындағы заң бұзушылықтар және нәтижелерді жариялау.
«Сайлау туралы заңның» 43-бабы 1-т. сәйкес:
“дауыстарды санау жүргізілетін столдар учаскелік сайлау комиссиялары мүшелерінің іс-әрекетін
үй-жайдағы қатысушы барлық адамдардың көріп отыруы қамтамасыз етілетіндей етіп
орналастырылады. Дауыстарды санау кезінде қатысатын сенім білдірілген адамдар мен байқаушылар
дауыстарды санауды бюллетеньдердегі белгілердің көрініп тұруы қамтамасыз етілетіндей қашықтық пен
жағдайда байқап тұрады. Сайлау бюллетеньдерін санау кезінде комиссия төрағасы немесе комиссияның
белгілі бір мүшесі қатысушыларға сайлау бюллетенін көрсетеді және сайлаушының ерік білдіруін
жариялайды”.
«Сайлау туралы заңның» 43-бабы 8-т. сәйкес:
“Хаттаманың көшірмесі жалпыжұрттың танысуы үшін сайлау учаскесінің үй-жайындағы
арнайы белгіленген орынға дереу ілінеді және үй-жайда екі күн бойы тұрады. Дауыстарды санау кезінде
қатысқан адамның тілегі бойынша оған комиссия төрағасы мен хатшысының қолары қойылып, сайлау
комиссиясының мөрімен куәландырылған хаттаманың көшірмесі беріледі”.
47
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Келтірілген нормалардың императивтілігіне қарамастан, сайлау комиссиялары аталған талаптарды
жаппай бұзумен болды. Бұл ретте дауыстарды санау процедурасын жүргізудің осындай талаптары сайлаудың
жариялылығын және ашықтығын қамтамасыз ету, Қазақстан халқының шынайы ерігін анықтау мақсатында
көзделді (Сайлау туралы заңның 20-бабының 1-т.).
Сайлау туралы заңның бұзылғанын растау ретінде төменде бірнеше мысал келтіремін:
№ 1-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=PV16jKyH3n4 Бұл бейнежазбада бақылаушыларға
хаттаманың көшірмесін бермей жатырғаны көрсетілген. Сәйкесінше, Ақтау қ. №21 учаскелік сайлау
комиссиясының төрағасы Сайлау туралы заңды өрескел бұзды.
№ 2-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=saZzoLtgKIU Бұл бейнежазбада бақылаушылардың
бюллетеньдердегі белгінің көрінуін қамтамасыз етпейтін қашықтықта және жағдайларда тұрғаны көрінеді.
Сәйкесінше, Жетісай қ. №229 учаскеде дауыстарды санау процедурасы бұзылды.
№3-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=O6nbK7dHeiU Бұл бейнежазбада бақылаушылардың
бюллетеньдердегі белгінің көрінуін қамтамасыз етпейтін қашықтықта және жағдайларда тұрғаны көрінеді.
Сәйкесінше, бұл сайлау учаскесінде дауыстарды санау процедурасы бұзылды.
№ 4-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=_F_Yz5nyFT4 Бұл бейнежазбада бақылаушылардың
бюллетеньдердегі белгінің көрінуін қамтамасыз етпейтін қашықтықта және жағдайларда тұрғаны көрінеді.
Сәйкесінше, бұл сайлау учаскесінде дауыстарды санау процедурасы бұзылды.
№ 5-мысал: https://www.youtube.com/watch?v=HmYniYTD8-Y Бұл бейнежазбада учаскелік сайлау
комиссиясының төрайымы дауыстарды санамай, нәтижелерін жарияламай, хаттаманы ілмей, бюллетеньдерді
алып, белгісіз бағытта кетіп қалғаны бейнеленген. Аталған заң бұзушылықтың полиция қызметкерлерінің көз
алдында орын алғаны таң қалдырады, олар заңғы қайшы іс-әрекеттің жасалуына кедергі келтірмеген.
№ 6-мысал: Атырау қ. өзім бақылаушы болған №36 учаскеде мынадай сипаттағы заң бұзушылықтар
орын алды. Басында бізге, бақылаушыларға, бюллетеньдерді санауға мүмкіндік бермеді. Таңғы сағат 6-ға таман
оларды бізсіз санап, комиссия мүшелеріне таратып берген. Бізге тек Актіні көрсетті. Бюллетеньдерді санауда
барлық бюллетеньдерді бізге жекелеп көрсетусіз, комиссия мүшелеріне бумасымен таратылды. Дауыс санау
нәтижелері туралы хаттаманың көшірмесін бізге берген жоқ, тек қабырғаға ілді, бізге суретке түсіріп алуды
ұсынды. Бұл учаскеде Қосанов 424 дауыс, ал Тоқаев – 246 дауыс жинады. Пайдаланылмаған бюллетеньдерді де
біздерге берген жоқ, олардың санын нақты анықтай алмадық. Яғни дауыстарды санау процедурасы бұзылды.
Дауыстарды санау процесінің бейнематериалы бар.
№ 7-мысал: https://yadi.sk/i/1d20PKth7wkFDw Атырау қ. Бірлік қыстағындағы №253 учаскеде менің інім
Хисметов Бауыржан бақылаушы болды. Ол басқа бақылаушылармен бірлесіп сайдау жәшігіне салынған
бюллетеньдерді нықтап санады. Олардың санауынша, жәшікке салынған бюллетеньдердің жалпы саны – 485.
Дауыстарды санауда әрбір бюллетеньді кандидаттар бойынша сұрыптап салуды бақылаушылардың нақты
бақылауына және түсіріп алуына мүмкіндік берілмеген. Барлық бюллетень әрбір кандидатқа бумалап салынып
болғанда, менің інім комиссия төрайымынан Қосановтың бумасы қайсысы деп сұраған. Ол Тоқаевтың бумасынан
бірнеше есе үлкен буманы көрсеткен. Хаттаманы толтыруда комиссия төрайымы Кохаева Лязат Қосановқа 318
дауыс, ал Тоқаевқа, 15-20 минут ойланып, әуеден алып, 620 дауыс деп көрсетеді, бұл шындыққа еш жанаспайды.
Мұны тіпті бейнежазбадан көру қиын емес, бұл шын мәніндегіден кем дегенде 450 дауысқа артық. Сонан соң
комиссия барлық құжаттарды жылдам жиыстырып, ойдан жазылған осы факті бойынша ешқандай түсініктеме
берместен, тез кетіп қалуға тырысты. Бақылаушылар дауыстарды санау хаттамасын суретке түсіріп алуға зорға
рұқсат сұрап алды.
Бұл жағдайда да дауыстарды санау процедурасының өрескел бұзылғаны, хаттаманы толтырудағы анық
бұрмалаушылық айқын көрінеді.
Барлық жерлерде Қосановқа берілген дауыстарды төмендетіп, ал Тоқаевқа берілген дауыстарды
көтермелеп көрсету орын алды. Кейде бұл өте өрескел, еш именбестен жүргізілді.
Бақылаушылардың әр сайлаушыға неше бюллетень беріп жатырғанын анықтап қарауына, дауыстарды
санауда жақындап келуіне түбегейлі мүмкіндік бермеді.
Көптеген учаскелерде дауыстарды санауда әр бюллетеньдегі белгіні көру үшін бақылаушылардың
жақын қашықтыққа келуіне мүмкіндік бермеген және сайлаушының ерік білдіруін дауыстап айтпаған.
Сайлау жәшігіне неше бюллетень салып жатқанын көруге мүмкіндік беретін қашықтыққа
бақылаушылардың жақындап келуіне мүмкіндік бермеген.
Кейбір учаскелерде бақылаушыларды түрлі сылтаулармен учаскелерге жібермеген (куәліктегі
орфографияға шүйлігіп).
Көптеген учаскелерде бейнекамераларды іске қосуға рұқсат етпеген.
Көптеген өңірлерде бақылаушыларға дауыс санау хаттамаларын бермеген.
Осы учаскелердің барлығында сайлаудың нәтижелерін жойып, жарамсыз деп тануды талап етемін.
Алматыда 554-ке жуық сайлау учаскесі бар. Бақылаушылардың қолына ресми берілген дауыс санау
хаттамаларына талдау жасауда, тек екі жүз учаскеде, Алматы қ. жалпықалалық аумақтық сайлау комиссиясының
жалған қорытындысы бойынша Алматының барлық учаскелеріндегі дауыстардан көп дауыс Қосановқа берілген.
48
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Алматы қ. ОСК, Республикадағы басқа да ОСК-лер сияқты, хаттамаларды қаладағы учаскелердің барлығы
бойынша жариялаған жоқ, сәйкесінше, ОСК-нің Алматы қ. бойынша қорытындысы жарамсыз деп есептелсін.
Маңғыстау облысы бойынша да осындай: хаттамалар облыстың барлық учаскелері бойынша
жарияланған жоқ. Сондай-ақ Алматыдағы сияқты, бақылаушылар хаттамасын алған учаскелердегі сандар ҚР
ОСК-нің Маңғыстау облысы бойынша келтірген сандарымен күрт сәйкес келмейді, атап айтқанда, ҚР ОСК және
Маңғыстау облысының АСК, облыс бойынша барлық хаттамалардың қоғамға жария етілмегенін пайдаланып,
Қосановқа берілген дауыстарды қолдан төмендетіп, ал Тоқаевқа берілген дауыстарды асырып көрсеткен.
Кейбір учаскелерде сайлау комиссиялары дауыстарды санаудан бас тартқан, ал көптеген басқа
учаскелерде дауыстарды қайтадан санауды жүргізуден бас тартқан. Сайлау туралы заңның 20-1-бабының 10-т.
бұзумен, полиция бақылаушыларды аумақтық сайлау комиссиялары орналасқан әкімдік ғимаратына кіргізбей,
учаскелік сайлау комиссиясының хаттамаларды АСК-ге тапсыру процедурасын тіркеп алуына кедергі келтірген.
Осы арызға ҚР барлық өңірлеріндегі бақылаушылардың 180 бейнематериалы қоса беріледі. Олар түбегейлі және
жүйелі бұрмалауларды және сайлау заңнамасының өрескел бұзылу фактілерін айқын көрсетеді.
ҚР ОСК осы уақытқа дейін әр учаске бойынша сайлау қорытындыларын еш жерде, жалпының шолуына
жария еткен жоқ, бұл да сондай-ақ сайлау заңын өрескел бұзу болып табылады.
Нәтижесінде біздер, бақылаушылар және Қазақстан Республикасының халқы дауыс санау нәтижесінің
нақты тексерілуін еш жүргізе алмай отырмыз. Тәжірибе жүзінде бақылаушылардың қолындағы барлық
Хаттамалар бойынша үлкен айырмашылықпен Қосанов көш бастап тұр. Мен ҚР ОСК сайлау нәтижесіне үлкен
күмән келтіремін.
Талап-арызды қамтамасыз ету тәртібінде ҚР ОСК-ден Қазақстан Республикасындағы барлық 9.741
сайлау учаскесі хаттамаларының расталған көшірмелері екі данада талап етіп сұратылсын (Жоғарғы сотқа және
талапкер тарапына).
Келтірілген заң бұзушылықтар – бүкіл Қазақстан бойынша жол берілген барлық заң бұзушылықтардың
азғантай үлесі. Бақылаушылардың қолында бейне-дәлелдемелер көптеп саналады. Осындай заң
бұзушылықтардың ауызша куәлері қаншама.
Жоғарыда баяндалғанның барлығы ҚР ОСК-нің 10.06.2019ж. №42/277 Қаулысының заңсыздығының заңды және
объективті дәлелі бола алады және сайлау нәтижелерін заңсыз деп тану үшін жеткілікті.
Жоғарыда баяндалғандарды есепке алумен, Сайлау туралы заңның 20-бабы 9-т., сондай-ақ ҚР АПК 286-
бабын басшылыққа алып,
СОТТАН СҰРАЙМЫН
«Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы» ММ 10.06.2019 ж. №42/277 Қаулысы, көптеген заң
бұзушылықтардың, сайлаудың қорытындысын лас бұрмалаулардың себептерінен заңсыз деп танылсын.
Қосымшалар:
1. Жеке басын куәландыру құжатының көшірмесі;
Қолы: Хисметов Хакімжан Сәлімұлы
49
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
4-қосымша. Тәуелсіз бақылаушылар альянсының 2019 жылғы 30 маусымдағы арызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ТӘУЕЛСІЗ БАҚЫЛАУШЫЛАР АЛЬЯНСЫ
А Р Ы З
30.06.2019 КҮНГІ МИТИНГІГЕ
30.06.2019 Нұр-Сұлтан қ.
ҚҰРМЕТТІ ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТАРЫ!
2019 жылдың 19 наурызынан бастап біздер нақты биліксіз, дәлірек айтсақ, мемлекетті
басқаруға азаматтардың қатысуынсыз келген билікпен өмір сүрудеміз. ҚР Конституциясының 33-
бабына сәйкес, азаматтар тікелей және өздерінің өкілдері арқылы мемлекет істерін басқаруға қатысуға
құқылы.
Қоғамдық-саяси дағдарыс 2019 жылдың 9 маусымында өткізілген Қазақстан Республикасының
Президентін сайлау процесінде әсіресе анық көрінді. Бұл сайлау азаматтардың тікелей және өздерінің
өкілдері арқылы мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығына қатысты заңсыз және әділетсіз өтті.
Учаскелік және аумақтық сайлау комиссияларының мүшелері Қазақстанның қылмыстық
заңнамасын өрескел бұза отырып, жасаған заң бұзушылықтардың саны, бюллетеньдерді көптеп салу
бойынша сайлауды заңсыз деп мойындау керек. ОСК деректері мен тәуелсіз бақылаушылардың
жинаған деректеріндегі айырмашылықтың жер мен көктейлігі сонша, тіпті осы сайлауды заңды деп
санаған күннің өзінде, әр учаскедегі сайлаушылардың дауыстарын дұрыстап санаған күнде, ОСК
сайлаудың екінші турын жариялауы керек еді.
ҚР президенттігіне басты үміткерлер Ә. Қосанов және Қ.Тоқаев, ТБА-ның қолында бар
хаттамалары бойынша, сәйкесінше – 45% және 40% дауыс алды.
Бізде заң бұзушылықтардың аргументтері және дәлелдері жетерлік, бірақ елдегі соттар
арыздарды қабылдамады, істерді қарамады, қараған күнде де удьялар мен прокуратура
сайлаушылардың талаптарын айналып өтті. Осылайша қазіргі билік «Қазақстан Республикасындағы
сайлау туралы» Конституциялық заңды орындауда айқын озбырлық көрсетті. Сайлау жүйесіндегі
осындай жағдай мемлекеттің қазіргі шенеуніктерінің билікті басып алып, оны азаматтардың
қатысуынсыз, әділетсіз және заңсыз, билік пен халық арқылы заңсыз тұрғызылған қамалдарын ОСК
арқылы қорғай отырып, басқарып отырғанын айқын көрсетеді.
ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
Елімізде тек саяси салада емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық салада да дағдарыс
болары анық. Мемлекеттік органдар өрт сөндіру режимінде жұмыс жасауда. Ерекше айта кететіні, ҚР
экс-президенті басқарып отырған Қауіпсіздік кеңесі азаматтар мен мемлекеттің қауіпсіздігін сақтауға
қабілетсіз екенін дәлелдеді. 26.06.2019 ж. Арыс қаласындағы оқиғалар осыған дәлел. Қауіпсіздік
кеңесі әділетсіз, демократиялық емес орган, бұл мемлекеттік орган азаматтардың өмірлері мен
қауіпсіздігінің сақталуы емес, авторитарлық диктатураның сақталуын бейнелейді.
Бұлай жалғаса беруі мүмкін емес! Мемлекетті одан әрі азаматтардың қатысуынсыз басқаруға
жол берілмеуі керек.
ТАЛАПТАР
Біз ҚР Қауіпсіздік кеңесін таратуды талап етеміз!
Оның орнына азаматтардың елді басқаруға қатысуын қамтамасыз ететін уақытша орган болып
табылатын ХАЛЫҚ КЕҢЕСІН құруды ұсынамыз. Аталған кеңестің жоғарыдан төменге дейінгі өзінің
құрылымдық бөлімшелері болуы тиіс. Кеңесте жұмыс жасау белсенділердің қоғамдық бастамамен
қатысуы дегенді білдіреді. Кеңес саяси, қоғамдық және этникалық, сондай-ақ кәсіподақтық ұйымдар
қатарынан құрылуы керек.
Сәйкесінше, сайлау туралы заңнамаға, азаматтардың қатысуы туралы өзгертулер енгізіледі
және осы өзгертулердің үйлестірушісі Халық Кеңесі болуы тиіс.
Біз қазіргі Парламенттің екі палатасының таратылуын және Президенттің қызметінен
кетуін талап етеміз!
50
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ: 9 МАУСЫМ 2019 ЖЫЛҒЫ КЕЗЕКТЕН ТЫС ПРЕЗИДЕНТ
САЙЛАУЫ
Біз саяси тұтқындардың босатылуын талап етеміз! Ең алдымен, Халық кеңесінің
құрамына кіруі тиіс Арон Атабектің, Макс Боқаевтың, Мұхтар Жәкішевтің босатылуын талап
етеміз.