09 milosevic l

UDK 323.11(497.11)-054.4(=163.41)+ 316.47(497.11)]

Lela Milo�ević Filozofski fakultet Univerzitet u Ni�u

SRBI O DRUGIMA (Dru�tvena udaljenost Srba od pripadnika drugih naroda, nacionalnih

manjina i etničkih grupa u jugoistočnoj Srbiji)*

UVOD

Predmet rada je istra�ivanje etničke distance i stereotipa većinskog, srpskog naroda u jugoistočnoj Srbiji prema pripadnicima drugih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa: Crnogorcima, Hrvatima, Makedoncima, Srbima, Bo�njacima (Muslimanima), Grcima, Romima, Bugarima, Albancima, Mađarima, Vlasima, Rumunima i Turcima. Rad je zasnovan na podacima dobijenim empirijskim istra�ivanjem Kvalitet međuetničkih odnosa, svest o regionalnom identitetu i mogućnosti saradnje i integracije na Balkanu, sprovedenog 2003. godine na teritoriji jugoistočne Srbije, a u okviru realizacije trogodi�njeg projekta (2002-2004) �Kulturni i etnički odnosi na Balkanu � mogućnosti regionalne i evropske integracije�.

Postavljena su tri osnovna zadatka: ! Utvrditi kolika je spremnost većinskog stanovni�tva za određene vrste odnosa

sa pripadnicima drugih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa; ! Utvrditi kako većinski, srpski narod vidi pripadnike drugih naroda,

nacionalnih manjina i etničkih grupa, koliko je ta slika pozitivna ili negativna i u kojoj meri se različitim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama pridaju različite, specifične karakteristike;

! Utvrditi kakva je veza između pripisanih osobina i prihvaćenih odnosa sa pripadnicima ovih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa.

OSNOVNI POJMOVI

Pojam socijalne distance prvi je upotrebio sociolog R. Park, ali je taj pojam danas najvi�e vezan za E. Bogardusa koji je napravio karakterističnu skalu za merenje ove pojave. Pod socijalnom distancom Bogardus je podrazumevao stepen razumevanja i psiholo�ke bliskosti (odnosno udaljenosti) u odnosu na različite pojedince ili grupe. Socijalna distanca se ustvari ispituje kao spremnost za uspostavljanje odnosa različite bliskosti. Da bi se mogla meriti, treba je operacionalizovati preko karakterističnih socijalnih odnosa koji mogu da reprezentuju različite stepene bliskosti ili distance. Statistička analiza mo�e da se

SRBI O DRUGIMA

96

koncentri�e na svaku stavku posebno ili se mo�e govoriti o ukupnoj distanci (Kuzmanović, 1994: 226).1

Pojam (etničkih) stereotipa u nauku je uveo Volter Lipman jo� 1922. godine. On je u stereotipima video vrstu predstava ili stavova koji omogućavaju lak�e snala�enje i orijentaciju pojedinaca u slo�enom svetu. Nasuprot Lipmanu i njegovim sledbenicima u psiholo�koj literaturi izgrađeno je i drugo stanovi�e prema kojem stereotipi predstavljaju �racionalizaciju postojećih predrasuda� u vezi sa etničkim grupama. To stanovi�te zastupali su Gordon Olport i Hans Jirgen Ajzenk, a kod nas Nikola Rot, Đorđe Đurić, Bora Kuzmanović, Dragomir Pantić i drugi autori.

Bora Kuzmanović pod stereotipima podrazumeva ��ematsku i krutu predstavu o osobinama ličnosti i obrascima pona�anja pripadnika neke grupe (u ovom slučaju etničke), koja se kruto prenosi i primenjuje kao unapred stvorena slika o gotovo svakom pojedincu iz te grupe� (Kuzmanović, 1992: 120). U svom radu �Changes in Ethnic Stereotypes of Serbs�, Dragan Pantić rezimira shvatanja pojma stereotipa. �U socijalnoj psihologiji pod stereotipom se obično podrazumeva rigidna, uglavnom netačna, pa i predrasudama2 obojena percepcija drugih osoba i socijalnih grupa. Stereotipi su prete�no rezultat deformisane percepcije i nekompletne generalizacije, ponekad i sasvim nekorektnog zaključivanja koje je uslovljeno predubeđenjima, interesima, emocijama, ali takođe i tendencijom psihičkog ekonomisanja koja se manifestuje simplifikacijom raznovrsne i bogate stvarnosti i njenim redukovanjem na nekoliko kategorija. [...] Stereotipi ipak nisu uvek sasvim netačni, jer pripadnici grupa koji su predmet opa�anja i procenjivanja mogu da poseduju neka zajednička obele�ja ili barem slične osobine u smislu modalnih tipova� (Pantić, 1996: 562).

U istra�ivanjima se najveća pa�nja poklanja rasnim i etničkim stereotipima jer su veoma ra�ireni i od značaja za dru�tveni �ivot i odnose među ljudima.

POSTUPAK ISPITIVANJA

Istra�ivanje je sprovedeno u jugoistočnoj Srbiji na uzorku od 600 ispitanika. Od toga je 258 ispitanika srpske nacionalnosti. Za dobijanje podataka kori�ćena je 1 Op�irnije o Bogardusovoj skali u: Dejvid Kreč, Ričard S. Kračfild, Igerton L. Balaki (1972): Pojedinac u dru�tvu, Beograd: Zavod za ud�benike i nastavna sredstva; V. Gud i P. Het (1966): Metodi socijalnog istra�ivanja, Beograd: �Vuk Karad�ić�; R. Supek (1968): Ispitivanje javnog mnjenja, Zagreb: Naprijed. 2 Gordon Olport defini�e predrasudu kao �odbojni ili neprijateljski stav prema nekoj osobi koja pripada određenoj grupi, upravo zbog toga �to ona pripada ba� toj grupi; na osnovu grupne pripadnosti zaključuje se da pojedinac ima negativne karakteristike koje su inače pripisane datoj grupi� (Mihailović, 1998: 412). Rudi Supek smatra da je dru�tvena predrasuda �oblik dru�tvene anti(sim)patije koji se očituje u pogre�noj i nesavitljivoj generalizaciji i pristranom vrednovanju pripadnika drugih dru�tvenih grupa, a koja počiva na dinamici grupnog uključivanja i isključivanja sa tendencijom ka regresiji u primitivne oblike agresivnosti u slučaju porasta međugrupnih napetosti. Ova tendencija ka regresiji je pravilo kod etničkih predrasuda� (Supek, 1973: 80). Nikola Rot defini�e predrasude (u socijalnoj psihologiji) �kao logički neosnovan, uporno odr�avan i izrazitim emocijama praćen odnos prema različitim objektima� (Rot, 1975: 367). Rasne i etničke predrasude su prema njegovom mi�ljenju negativni stavovi prema drugim rasama i etničkim grupama u celini, kao i prema pojedinim pripadnicima ovih rasa i grupa. �Pod etničkim stereotipijama mi podrazumevamo deo kognitivne komponente odnosa prema pojedinim narodima, i to takav deo kognitivnog odnosa koji karakteri�e relativno upro�ćeno i rigidno shvatanje o karakteristikama pripadnika pojedinih naroda. Ocene o osobinama pojedinih naroda upro�ćene su i neadekvatne jer su ishod tendencije ka simplifikaciji a radi lak�eg snala�enja� (Rot, 1975: 378).

Lela Milo�ević

97

modifikovana Bogardusova skala koja sadr�i sedam vrsta socijalnih odnosa. Odnosi su poređani od onog sa najmanjim stepenom distance (najveća bliskost) do onog sa najvećim stepenom distance (najmanja bliskost). Formulisani su u obliku tvrdnji, a od ispitanika se zahtevalo da zaokru�ujući odgovor �da�, �ne� ili �neutralno�, poka�u koji su od ponuđenih odnosa spremni da prihvate ili odbiju sa pripadnicima sledećih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa: Crnogorcima, Hrvatima, Makedoncima, Srbima, Bo�njacima (Muslimanima), Grcima, Romima, Bugarima, Albancima, Mađarima, Vlasima, Rumunima i Turcima. Ponuđeni odnosi su: 1. Stupio bih u brak, 2. Imao bih za prijatelja, 3. �iveo bih u susedstvu, 4. Radio bih u istoj firmi, 5. Imao bih za pretpostavljenog, 6. �iveo bih u istom gradu i 7. �iveo bih u istoj dr�avi.

Likertovom skalom3 ispitivano je koje se osobine pripisuju kom narodu, nacionalnoj manjini ili etničkoj grupi. Bile su navedene sledeće osobine: vredni, hrabri, pametni, osećajni, iskreni, po�teni, kulturni, čisti, ljubazni, gostoljubivi, miroljubivi, nesebični, civilizovani, vole druge narode, ponosni. Ispitanici su zaokru�ivanjem jednog od pet podeoka na skali (potpuno se sla�em, sla�em se, neodlučan sam, ne sla�em se, uop�te se ne sla�em) označavali u kojoj meri tipični predstavnici ovih naroda, nacionalnih manjina ili etničkih grupa imaju izra�enu svaku od navedenih osobina

REZULTATI DOSADA�NJIH ISTRA�IVANJA

Istra�ivanja D. Pantića pokazuju rast etničke distance polovinom osamdesetih. Prema rezultatima iz 1985. godine D. Pantić bele�i da 30% Albanaca prihvata Srbe kao moguće bračne partnere, dok bi Srbi sa Albancima stupili u brak u 44% slučajeva. Za Mađare je sklapanje bračne zajednice sa pripadnikom srpske nacionalnosti moguće u 65% slučajeva; u obrnutoj situaciji, sa Mađarima bi rado u bračnu vezu stupilo 58% Srba. Ispitujući 1986. godine nacionalne heterostereotipe mladih, isti autor je do�ao do sledećih rezultata: mladi srpske nacionalnosti iz SR Srbije bez SAP, Albance uglavnom negativno ocenjuju: ne vole druge narode (54%), zaostali (51%), podmukli (34%), zatvoreni (33%), grubi (20%), slo�ni (20%), nagli (16%), lenji (14%), sebični (8%), hrabri (5%). Istra�ivanja etničke distance iz 1990. i 1993. godine pokazuju jo� veći rast etničke distance, posebno prema Albancima, Muslimanima i Hrvatima (Mihajlović, 1996: 423; Kuzmanović 1994: 233).

D. B. Đorđević i D. Todorović su u vremenskom rasponu od 1999. do 2002. godine, socioempirijski ispitivali postojeću etno-religijsku distancu od strane većinskog naroda (Srba) i drugih nacionalnih manjina (Albanaca i Bugara) prema Romima. Dobijeni podaci potvrđivali su njen kontinuirano visoki intenzitet i kada je bilo reči o odnosu �Srbi � Romi� i kada je odnos razmatran na relaciji �pripadnici drugih manjina � Romi� (Đorđević, Todorović, 2000: 153-178; 2002: 175-186).

Analizirajući empirijske nalaze4 o etničkoj distanci, ksenofobiji i etnonacionalističkoj manipulaciji, politikolog Laslo Sekelj (2000) upozoravao je da u SRJ 3 Detaljno o Likertovoj skali videti u literaturi navedenoj u fusnoti 1. 4 Istra�ivanje je obavila agencija �Argument� iz Beograda avgusta 1997. Uzorkom je bilo obuhvaćeno 1007 ispitanika sa teritorije u�e Srbije, grada Beograda, Vojvodine i Crne Gore. Ispitanicima je ponuđena mogućnost izbora jednog odgovora između sledećih �est opcija: jedna negativna (�Ne �elim nikakav kontakt�) � na osnovu koje se u ovoj interpretaciji određuje numerička vrednost etničke distance � i sedam pozitivnih: 1) �Da bude stalno nastanjen u SRJ� (prihvatanje najmanjeg intenziteta), 2) �Da bira i bude biran�, 3) �Da mi bude sused�, 4) �Da mi bude saradnik na poslu�, 5) �Da mi bude pretpostavljeni na poslu�, 6) �Da mi bude blizak prijatelj� i 7) �Da sklopimo brak�.

SRBI O DRUGIMA

98

najmanje jednu trećinu, a mo�da i skoro dve petine stanovni�tva čine pripadnici nacionalnih manjina, uključujući i raspadom SFRJ novostvorene manjine Hrvata i Bo�njaka. Veoma raspostranjenu etničku distancu smatrao je empirijskom manifestacijom dominantne političke matrice u Srbiji i SRJ.5

Ispitujući etničke autostereotipe i heterostereotipe na Kosovu6 Srećko Mihailović (1998: 411) utvrdio je da i Srbi i Albanci o sebi misle �sve najbolje� (gostoljubivi, hrabri, miroljubivi, čisti...). Albanci o Srbima misle da oni u prvom redu mrze druge narode, da su podmukli, da su sebični, da su grubi... Za opis Srba Albanci koriste samo 7% pozitivnih osobina i čak 93% negativnih osobina. Srbi o Albancima misle da su slo�ni, da mrze druge narode, da su zaostali, grubi, vredni... Pripisuju im 32% pozitivnih i 68% negativnih osobina7.

U ispitivanju javnog mnjenja8, Popadić i Biro (1999) uočili su da su stereotipi o Muslimanima i Albancima zasićeni negativnim osobinama. Muslimani se opisuju kao primitivni, neiskreni, ne vole druge narode, prljavi, nekulturni, svadljivi, glupi, kukavice, lenji, a Albanci kao primitivni, ne vole druge narode, prljavi, nekulturni, drski, neiskreni, svadljivi, sebični, glupi, hladni, kukavice. Stereotip o Mađarima izgrađen je od pozitivnih atributa. Oni se opisuju kao čisti, kulturni, vredni, civilizovani, pametni, dok je stereotip o Hrvatima izgrađen i od pozitivnih i od negativnih osobina. Hrvati se opisuju kao neiskreni, ne vole druge narode, hladni, sebični, svadljivi, nepo�teni, ali i kao čisti, vredni, kulturni, civilizovani. Slovencima se pripisuju sve osobine koje su izra�ene i kod Mađara, s tim �to im je pridodat i niz negativnih osobina. Opisuju se kao čisti, vredni, civilizovani, kulturni, pametni, ali i kao hladni, sebični, ne vole druge narode, neiskreni. Autostereotip o Srbima

5 �Rezimirajući ranija istra�ivanja o etničkoj distanci i međunacionalnim odnosima rađenim na teritorijii SFRJ, Ljiljana Baćević konstatuje da je distanca bila veoma niska, naročito u Vojvodini i Bosni i Hercegovini � dve nacionalno najheterogenije sredine � �to potvrđuje i činjenica velikog broja međuetničkih brakova. Rezultati istra�ivanja iz sedamdesetih godinama pokazuju porast etničke distance, ali je ona jo� uvek relativno niska. Pozivajući se na istra�ivanje Dragana Pantića iz 1987, Lj. Baćević ističe rast etničke distance polovinom osamdesetih i njenu stabilnost u smislu prostorne, slojne i generacijske raspoređenosti i dominantne uloge kulturnog i religijskog faktora, istorijskog nasleđa, nacionalnih stereotipa i predrasuda. Empirijski se to manifestovalo kao visok stepen uzajmnog prihvatanja Ju�nih Slovena, neprihvatanja Albanaca (i obrnuto), relativne bliskosti Muslimana i Albanaca i visokog stepena uzajamnog prihvatanja Srba i Crnogoraca. (Baćević, 1996). Četiri godine kasnije Pantić (Pantić, 1991) konstatuje drastičan rast etničke distance u SFRJ. Iz podataka koje objavljuje, evidentno je da etnička distanca raste srazmerno etnonacionalnoj manipulaciji koju sprovode nacionalne oligarhije u borbi za vlast (podaci iz ovog istra�ivanja o etničkoj distanci kod Srba i Crnogoraca prikazani su u odeljku �Etnička distanca u SRJ�) (...) U na�em istra�ivanju, gde se etnička distanca određuje na mnogo ni�em nivou intenziteta � ne kao potencijalno prihvatanje bračnog partnera već kao prihvatanje da se sa anonimnim pripadnikom druge nacionalnosti �ivi, odnosno ne �ivi u istoj zemlji � 45,2% ispitanika u uzorku gde je preko 4/5 ispitanika srpske i crnogorske nacionalnosti � ne �eli nikakav kontakt sa pripadnicima hrvatske nacionalnosti. Kao i uzajamno dvostruko veća etnička distanca 1990. godine na relaciji Srbi (Crnogorci) - Slovenci nego na relaciji Srbi (Crnogorci) - Hrvati (i obrnuto), tako i drastično uvećanje etničke distance između Srba i Hrvata, konstatovano 1993. (...) politički je proizvedeno� (Sekelj, 2000). 6 Reč je o istra�ivanju javnog mnenja Kosova i Metohije iz 1997. godine, koje je realizovao Forum za etničke odnose iz Beograda u saradnji sa Institutom za filozofiju i sociologiju u Pri�tini (Du�an Janjić, Đerđ Rapi, Srećko Mihailović i drugi). 7 Sa�et prikaz nekoliko istra�ivanja etničke distance Srba prema Albancima mo�e se naći u: Popović, 1990: 133-141). 8Analizu rezultata istra�ivanja, sprovedenog oktobra 1997. godine na kvotnom uzorku ispitanika srpske nacionalnosti iz Srbije (bez Kosova) starijih od 18 godina, pod nazivom �Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji� uradili Dragan Popadić i Miklo� Biro.

Lela Milo�ević

99

je sastavljen isključivo od pozitivnih osobina. Srbi su gostoljubivi, ponosni, osećajni, hrabri, vole druge narode, iskreni, nesebični, pametni, po�teni, čisti, ljubazni, civilizovani. Jedine osobine koje su ne�to manje izra�ene su: vredni, kulturni i miroljubivi. Stereotip za Crnogorce je blizak autostereotipu Srba.

REZULTATI EMPIRIJSKOG ISTRA�IVANJA U JUGOISTOČNOJ SRBIJI

Rezultati empirijskog istra�ivanja u jugoistočnoj Srbiji, sprovedenog 2003. godine, pokazali su da najveću distancu Srbi pokazuju prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima, Hrvatima i Turcima.

Nakon obrade dobijenih podataka posebno je analiziran svaki nivo bliskosti na Bogardusovoj skali. Na slikama od 1 do 7 prikazani su negativni odgovori, odnosno odbijanje stupanja u odgovarajuće odnose.

Slika 1: Ne bih stupio u brak

28%32,3%

37,8%52,1%

62%63,9%

65,6%66,3%

73,1%78,2%

83,5%85,1%

CrnogoracGrk

MakedonacMađarHrvatVlah

BugarinRumun

Bo�njakTurčin

RomAlbanac

Distanca je najveća kada je reč o sklapanju braka (�to je i razumljivo jer je to najveći stepen bliskosti), i o tome koga bi imali za pretpostavljenog. Tako na primer, sa Albancem ne bi stupilo u brak 85,1% Srba, 83,5% ne bi sa Romom, 78,2% sa Turčinom, a 73,1% ne bi stupilo u brak sa Bo�njakom (slika 1). Da im Albanac bude pretpostavljeni ne bi se slo�ilo 68,4% Srba, da to bude Rom ne bi se slo�ilo 62,4%, Turčin 56,1%, Bo�njak 52,7%, a da to bude Hrvat ne bi se slo�ilo 51,8% (slika 5).

SRBI O DRUGIMA

100

Slika 2: Ne bih imao za prijatelja

8,4%9,3%9,7%

21,8%23,8%

26,2%28,4%

31,8%34,4%

35,7%37,6%

49,6%

GrkMakedonac

CrnogoracMađar

BugarinRumun

VlahRom

TurčinHrvat

Bo�njakAlbanac

Kod drugog nivoa skale ('Imao bih za prijatelja') odbijanje je procentualno znatno

manje zastupljeno nego odbijanje stupanja u brak, ipak, taj procenat je i dalje visok. Skoro polovina ispitanika srpske nacionalnosti ne �eli Albanca za prijatelja, 37,6% ne �eli Bo�njaka, a 35,7% ne �eli Hrvata za prijatelja. Romi su u ovom slučaju prihvaćeniji od Hrvata i Turaka. Kao i kod prvog nivoa na skali, najprihvaćeniji su Grci, Makedonci i Crnogorci, s tim �to su u prvom slučaju Crnogorci bili na prvom mestu, a zatim Grci i Makedonci (slika 2).

Slika 3: Ne bih �iveo u susedstvu

6,9%7,3%

9,2%18%

22,1%23,3%

24,6%30,3%

31,6%33,3%33,9%

44,7%

MakedonacGrk

CrnogoracMađar

RumunBugarin

VlahTurčinHrvat

Bo�njakRom

Albanac

Lela Milo�ević

101

Kada je reč o susedima 44,7% Srba ne bi �elelo da im Albanci budu susedi, 33,9% ne bi da to budu Romi, a 33,3% ispitanika ne bi �elelo da to budu Bo�njaci (Muslimani). U odnosu na drugi nivo Bogardusove skale postoji razlika u pogledu Roma. Ispitanici srpske nacionalnosti bi za prijatelje prihvatili Rome pre nego Albance, Bo�njake (Muslimane), Hrvate i Turke, ali kada je reč o susedima radije biraju Turke, Hrvate i Bo�njake (Muslimane), a nakon toga Rome. Ipak, razlika u procentima nije velika (slika 3).

Slika 4: Ne bih radio u istoj firmi

6,1%7,7%

10,9%15,6%

19,2%19,7%

20,9%25%

26,1%26,1%

30,2%36,9%

GrkMakedonacCrnogorac

MađarBugarinRumun

VlahTurčinHrvatRom

Bo�njakAlbanac

Najbolji saradnici na poslu prema mi�ljenju većinskog naroda bili bi Grci,

Makedonci i Crnogorci. Kao i u prethodnim slučajevima oni su najprihvaćeniji, s tim �to ponegde postoji razlika u redosledu. Da im Albanac bude kolega na poslu ne bi �elelo 36,9% Srba, a kolegu Bo�njaka ne �eli 30,2% Srba. Potpuno je isti procenat odbijanja Roma i Hrvata kao saradnika na poslu, a ne�to manji procenat se odnosi na Turke (slika 4).

Slika 5: Ne bih imao za pretpostavljenog

21,1%28,2%

31,2%37,9%

47,7%48,1%48,8%

51,8%52,7%

56,1%62,4%

68,4%

GrkMakedonacCrnogorac

MađarRumun

VlahBugarin

HrvatBo�njak

TurčinRom

Albanac

SRBI O DRUGIMA

102

Upoređivanjem dobijenih rezultata utvrdilo se da ljudi te�e prihvataju predstavnika druge nacije ili etničke grupe kao rukovodioca na poslu nego kao prijatelja. Kao �to je primetio Bora Kuzmanović u svom istra�ivanju socijalne distance, neki oficijelni odnosi te�e se prihvataju nego privatni, mo�da zbog toga �to se ovde pojedinac ne vidi kao pojedinac već kao predstavnik čitave nacije ili zbog toga �to je takve odnose te�e prekinuti nego privatne odnose koje sami biramo (Kuzmanović, 1994: 235).

Slika 6: Ne bih ziveo u istom gradu

4.5%5.7%

6.5%14.2%

16.7%18.7%18.8%

20.2%25.4%

26.9%31.5%

35.8%

Crnogorac

Grk

Rumun

Vlah

Turcin

Bosnjak

Rezultati istra�ivanja pokazuju da u istom gradu sa Albancem ne bi �ivelo 35,8%

Srba, a da Bo�njake (Muslimane) za sugrađane ne �eli 31,5% Srba. U ne�to manjem broju su Hrvati i Turci nepo�eljni kao sugrađani, a nakon njih Romi. Crnogorci, Makedonci i Grci su i dalje najprihvaćeniji (slika 6).

Slika 7: Ne bih �iveo u istoj dr�avi

6,9%6,9%

7,8%16,4%

18,5%18,5%

19,2%19,7%

26,1%28,5%

29,2%38,2%

CrnogoracMakedonac

GrkMađar

VlahRumun

RomBugarin

TurčinHrvat

Bo�njakAlbanac

Lela Milo�ević

103

�ivot u istoj dr�avi sa Albancem ne �eli 38,2% Srba, a sa Bo�njakom (Muslimanom) i Hrvatom oko 29% (slika 7). Međutim, ako posmatramo rezultate koji pokazuju prihvatanje pojedinih odnosa, mo�emo da vidimo da ispitanici srpske nacionalnosti ipak �ele Albance za prijatelje, �iveli bi u susedstvu sa njima, radili bi u istoj firmi i �iveli u istom gradu i dr�avi (oko 50%). Taj broj je ne�to veći za Bo�njake, zatim za Rome, Turke i Hrvate.

***

U skladu sa drugim zadatkom istra�ivanja (utvrditi kako većinski, srpski narod vidi pripadnike drugih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa, koliko je ta slika pozitivna ili negativna i u kojoj meri se različitim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama pridaju različite, specifične karakteristike) analizirano je kakve se osobine pripisuju pojedinim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama. Rezultati istra�ivanja pokazali su da su stereotipne predstave većinskog naroda zasićene negativnim atributima. Stereotipi prema Romima i Albancima su najnegativniji, �to se i moglo očekivati s obzirom na rezultate dobijene Bogardusovom skalom. Prema mi�ljenju ispitanika srpske nacionalnosti Romi nisu čisti (77,8%), nisu kulturni (73%), necivilizovani su (69,3%), nisu hrabri (63,9%), nepo�teni su (59,7%), nisu vredni (59,2%) i nisu iskreni (55,4%), a Albanci su necivilizovani (65,4%), nisu miroljubivi (64%), ne vole druge narode (62%), nisu kulturni (59,2%) i nisu čisti (52,6%). Nasuprot ovako velikom broju negativnih osobina Albancima se pripisuju osobine da su vredni (51,2%), ponosni (50,4%) i gostoljubivi (44%), a Romima da su osećajni (43,5%), miroljubivi (43,5%) i gostoljubivi (42,5%).

�to se tiče Bo�njaka, Srbi smatraju da oni nisu miroljubivi (46,1%), da nisu civilizovani (39,8%), ali da su ponosni 45,2% i da su gostoljubivi 41,4%. Slika o Hrvatima izgradjena je od pozitivnih osobina da su čisti 61,1%, kulturni 53,2%, ali i negativnih, da nisu miroljubivi 57,3% i da ne vole druge narode 52,7%. Turcima se pripisuju osobine da nisu miroljubivi 36,3% i da nisu čisti 35,6%, ali da su vredni 47,5%, hrabri 46,7% i ponosni 46,6%. Bugari se opisuju kao nekulturni 44,8%, nepo�teni 42,3% i da nisu miroljubivi 40,4%. Od pozitivnih osobina pripisuje im se da su ponosni 40,9%.

Kada je reč o Rumunima i Vlasima procenat zastupljenih odgovora, kako u pogledu pozitivnih, tako i u pogledu negativnih osobina, ne prelazi 30%. Rumuni se opisuju kao nepo�teni, nekulturni, necivilizovani, prljavi i neljubazni, a Vlasi da nisu hrabri, nisu čisti, da su nepo�teni, neiskreni i nekulturni. Od pozitivnih osobina Rumunima se pripisuje da su ponosni, a Vlasima da su vredni.

Na osnovu analiziranih podataka mo�e se zaključiti da stereotipne predstave većinskog naroda nisu jednostrane jer se drugim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama pripisuju kako pozitivne, tako i negativne osobine. Međutim, negativne preovlađuju. Prikazani rezultati potvrđuju da postoji direktna veza između pripisanih osobina i prihvaćenih odnosa sa pripadnicima drugih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa. Najvi�e pozitivnih osobina ispitanici srpske nacionalnosti pripisuju upravo onima prema kojima ispoljavaju najmanji stepen distance i obrnuto.

SRBI O DRUGIMA

104

***

Radi dobijanja detaljnijih podataka ukr�tena je ukupna mera distance sa nezavisnim varijablama � pol, godine starosti, �kolska sprema, mesto stanovanja, zanimanje.

Do ukupne mere distance do�lo se tako �to je svako odbijanje nekog odnosa bodovano jednim poenom a prihvatanje nulom (dakle merena je distanca a ne bliskost). Ukupan rezultat se kretao od 0 (bez distance, �to ne znači i potpuno prihvatanje jer su ispitanici mogli da odgovore i �neutralno� i to treba imati u vidu prilikom analize), do 7 (jer je bilo 7 odnosa) koji označava potpunu distancu. Svi ispitanici su podeljeni prema rezultatima na skali distance u 4 grupe:

# bez distance i �neutralno� (0 poena) # mala distanca (1-2 poena) # umerena distanca (3-5 poena) # velika distanca (6-7)9

Zbog obima rada tabelarno su prikazani podaci samo za Albance, Bo�njake

(Muslimane) i Rome, jer je prema njima najveća distanca od strane većinskog naroda.

Tabela 1: Distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima / Pol (%) Albanci Bo�njaci (Muslimani) Romi Pol M � M � M � Bez distance i �neutralno�

13,1 11,3 28,7 20,0 18,0 12,7

Mala distanca 37,7 29,8 37,7 32,8 45,9 42,9 Umerena distanca

25,4 17,7 11,5 16,8 22,1 26,2

Velika distanca 23,8 41,1 22,1 30,4 13,9 18,3 Ukupan broj ispitanika (100%)

122 124 122 125

122 126

U tabeli broj 1 prikazani su rezultati distanciranja u vezi sa polom. Mo�e se videti

da je velika distanca u većem procentu izra�ena kod �ena nego kod mu�karaca, a kada je reč o maloj ili umerenoj distanci postoji razlika u zavisnosti od toga da li je reč o Albancima, Bo�njacima (Muslimanima) i Romima.

9 Prema B. Kuzmanoviću (1994), str. 236.

Lela Milo�ević

105

Tabela 2: Distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima / Godine starosti (%)

Godine starosti

Bez distance i �neutralno�

Mala distanca

Umerena distanca

Velika distanca

Ukupan broj ispitanika (100%)

19-29 9,7 33,9 25,8 30,6 62 30-39 17,0 29,8 25,5 27,7 47 40-49 14,3 40,8 16,3 28,6 49 50-59 10,5 34,2 10,5 44,7 38

Alb

anci

preko 60 god

10,0 30,0 26,0 34,0 50

19-29 24,2 33,9 17,7 24,2 62

30-39 34,0 27,7 14,9 23,4 47 40-49 24,5 38,8 14,3 22,4 49 50-59 21,1 36,8 5,3 36,8 38

Bo�

njac

i/ M

uslim

ani

preko 60 god

17,6 39,2 15,7 27,5 51

19-29 12,9 41,9 22,6 22,6 62 30-39 20,8 52,1 14,6 12,5 48 40-49 16,3 53,1 24,5 6,1 49 50-59 13,2 44,7 18,4 23,7 38

Rom

i

preko 60 god

13,7 31,4 39,2 15,7 51

Ako pogledamo podatke za ukupnu meru distance u vezi sa godinama starosti

(tabela 2), jasno se vidi da je velika distanca najzastupljenija kod ispitanika od 50 do 59 godina starosti, zatim kod ispitanika preko 60 godina, a potom kod ispitanika od 19 do 29 godina, izuzimajući Rome gde je situacija ne�to drugačija. Veliku distancu prema Romima u većem broju pokazuju ispitanici od 19 do 29 godina nego ispitanici preko 60 godina starosti.

SRBI O DRUGIMA

106

Tabela 3: Distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima / �kolska sprema (%)

�kolska sprema Bez distance i �neutralno�

Mala distanca

Umerena distanca

Velika distanca


Bez �kole - 33,3 11,1 55,6 9 Nezavr�ena O� 20,8 12,5 25,0 41,7 24 Osnovna �kola 17,9 23,1 28,2 30,8 39 Trogodi�nja stručna �kola

5,3 26,3 42,1 26,3 19

Srednja �kola 10,8 41,2 17,6 30,4 102

Alb

anci

Vi�a �kola, fakultet ili akademija

11,3 39,6 17,0 32,1 53

Bez �kole 11,1 22,2 11,1 55,6 9 Nezavr�ena O� 28,0 32,0 16,0 24,0 25 Osnovna �kola 20,5 33,3 15,4 30,8 39 Trogodi�nja stručna �kola

21,1 36,8 15,8 26,3 19

Srednja �kola 28,4 34,3 14,7 22,5 102

Bo�

njac

i/ M

uslim

ani


20,8 41,5 11,3 26,4 53

Bez �kole - 33,3 33,3 33,3 9 Nezavr�ena O� 28,0 12,0 40,0 20,0 25 Osnovna �kola 17,5 40,0 30,0 12,5 40 Trogodi�nja stručna �kola

10,5 47,4 36,8 5,3 19

Srednja �kola 15,7 51,0 15,7 17,6 102

Rom

i


11,3 50,9 22,6 15,1 53

Gledano prema �kolskoj spremi, rezultati za ukupnu meru distance se veoma

razlikuju (tabela 3). Naime, velika distanca prema Albancima najmanje je zastupljena kod ispitanika sa zavr�enom trogodi�njom stručnom �kolom, a zatim kod ispitanika sa zavr�enom srednjom �kolom. Kada se radi o Bo�njacima (Muslimanima), velika distanca je najmanje zastupljena kod ispitanika sa zavr�enom srednjom �kolom, a zatim kod ispitanika sa nezavr�enom osnovnom �kolom. Za razliku od njih prema Romima veliku distancu najmanje pokazuju ispitanici sa zavr�enom trogodi�njom stručnom �kolom, a zatim ispitanici sa zavr�enom osnovnom �kolom.

Nakon analize dobijenih rezultata za ukupnu meru distance u vezi sa �kolskom spremom ne mo�emo da zaključimo da procenat zastupljensti velike distance opada sa vi�om �kolskom spremom. Visok stepen distance ispoljavaju i ispitanici sa vi�om i visokom �kolskom spremom.

Lela Milo�ević

107

Tabela 4: Distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima / Mesto stanovanja (%)

Mesto stanovanja Bez distance i �neutralno�

Mala distanca

Umerena distanca

Velika distanca


Selo 8,0 48,0 30,0 14,0 50 Prigradsko naselje

25,0 25,0 18,8 31,3 32

Alb

anci

Grad

11,0 31,1 19,5 38,4 164


34,4 25,0 12,5 28,1 32

Bo�

njac

i/ M

uslim

ani

Grad

24,8 34,5 12,7 27,9 165


31,3 34,4 18,8 15,6 32

Rom

i

Grad

12,1 41,2 27,9 18,8 165

Zanimljivi su i podaci prema mestu stanovanja (tabela 4). Kod ispitanika sa sela

veoma je izra�ena mala distanca, dok je velika distanca kod njih znatno manja nego kod ispitanika iz prigradskih naselja i iz grada. Prema Albancima i Romima veliku distancu najče�će pokazuju ispitanici iz grada, zatim iz prigradskih naselja, a potom iz sela, dok je ne�to drugačije kod Bo�njaka (Muslimana). Veliku distancu prema njima najče�će pokazuju ispitanici iz prigradskih naselja, a zatim iz grada i sela. Međutim, kao �to se vidi iz tabele, razlika je mala.

Tabela 5: Distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima), Romima / Zanimanje (%)

Zanimanje Bez distance i �neutralno�

Mala distanca

Umerena distanca

Velika distanca


Poljoprivrednik 7,7 30,8 30,8 30,8 13 Radnik 16,3 32,6 18,6 32,6 43 Slu�benik 5,1 41,0 7,7 46,2 39 Stručnjak 15,0 55,0 20,0 10,0 20 Privatni preduzetnik 20,0 46,7 13,3 20,0 15 Nezaposlen 12,1 42,4 27,3 18,2 33 Učenik/student 18,2 31,8 22,7 27,3 22 Domaćica 8,7 8,7 30,4 52,2 23

Alb

anci

Penzioner 11,1 19,4 27,8 41,7 36 Poljoprivrednik 15,4 23,1 23,1 38,5 13 Radnik 30,2 27,9 14,0 27,9 43 Slu�benik 23,1 28,2 10,3 38,5 39 Stručnjak 35,0 55,0 10,0 - 20

Bo�

njac

i/ M

uslim

ani

Privatni preduzetnik 40,0 46,7 - 13,3 15

SRBI O DRUGIMA

108

Nezaposlen 24,2 45,5 12,1 18,2 33 Učenik/student 27,3 36,4 27,3 9,1 22 Domaćica 16,7 20,8 25,0 37,5 24

Penzioner 13,9 36,1 11,1 38,9 36 Poljoprivrednik 7,7 46,2 23,1 23,1 13 Radnik 18,6 51,2 14,0 16,3 43 Slu�benik 10,3 51,3 23,1 15,4 39 Stručnjak 10,0 75,0 10,0 5,0 20 Privatni preduzetnik 20,0 46,7 26,7 6,7 15 Nezaposlen 18,2 28,5 15,2 18,2 33 Učenik/student 22,7 31,8 31,8 13,6 22 Domaćica 12,0 24,0 48,0 16,0 25

Rom

i

Penzioner 16,7 25,0 33,3 25,0 36

Gledano prema zanimanju, velika etnička distanca najmanje je izra�ena kod stručnjaka, a zatim kod privatnih preduzetnika, učenika/studenata i kod nezaposlenih (tabela 5).

Najveću distancu prema Albancima pokazuju slu�benici i penzioneri, prema Bo�njacima (Muslimanima) penzioneri, slu�benici i poljoprivrednici, a prema Romima penzioneri i poljoprivrednici.

Prikazani rezultati kao i analiza ostalih podataka, upućuju na zaključak da pol, godine starosti, �kolska sprema, mesto stanovanja i zanimanje utiču na razmere etničkog distanciranja. Ipak, ne postoji uvek statistički značajna veza. Najveća statistička značajnost mo�e se primetiti u vezi sa mestom stanovanja, zanimanjem i �kolskom spremom.

ZAKLJUČAK

Rezultati empirijskog istra�ivanja, sprovedenog 2003. godine u jugoistočnoj Srbiji, pokazali su da je stepen etničke distance visok i da su stereotipne predstave većinskog naroda uglavnom zasićene negativnim atributima. Takođe je potvrđeno da postoji direktna veza između pripisanih osobina i prihvaćenih odnosa sa pripadnicima drugih naroda, nacionalnih manjina i etničkih grupa, a da pol, godine starosti, �kolska sprema, mesto stanovanja i zanimanje utiču na razmere etničkog distanciranja, s tim �to se najveća statistička značajnost mo�e primetiti u vezi sa mestom stanovanja, zanimanjem i �kolskom spremom.

Istra�ivanjem je utvrđena najveća distanca prema Albancima, Bo�njacima (Muslimanima) i Romima, zatim prema Hrvatima i Turcima, a najmanja prema Makedoncima, Grcima i Crnogorcima. Rezultati su pokazali da su stereotipi prema Romima i Albancima najnegativniji. Međutim, iako su u stereotipnim predstavama većinskog naroda veoma zastupljene negativne osobine, utvrđeno je da one ipak nisu jednostrane jer se drugim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama pripisuju kako negativne, tako i pozitivne osobine.

Nepoverenje i etnička distanca nisu jednaki prema drugim narodima, nacionalnim manjinama i etničkim grupama. To, naravno, zavisi od istorijskih okolnosti, od kulturalnih i jezičkih razlika. Međutim, aktuelna etnička distanca mo�e se donekle objasniti i aktuelnom dru�tveno-političkom situacijom. Velika distanca prema albanskoj nacionalnoj manjini rezultat je i političke atmosfere, odnosno problema Kosova. Takođe, znatno manja distanca

Lela Milo�ević

109

prema Hrvatima nego �to pokazuju prethodna istra�ivanja, rezultat je otvaranja granica i normalizovanja ekonomskih odnosa. Uspostavljanje mira, otvaranje granica i normalizovanje ekonomskih odnosa između dr�ava va�an je korak ka smanjivanju distance.

Kao �to su pokazala mnogobrojna istra�ivanja, politika izolacije i ignorisanja drugih stvara barijere i povećava stereotipe. Stereotipi, kako pozitivni tako i negativni, posledica su neznanja i straha od nepoznatog, drugačijeg.

Neophodno je nastaviti započeti proces prevladavanja govora mrznje i etničke netrpeljivosti kroz obrazovne, socijalne i političke programe. Nepoverenje treba smanjiti a strahove eliminisati. Va�nu ulogu u tome svakako imaju i mediji10, jer je u svakom drustvu, bilo da govorimo o onim sa razvijenom demokratijom, ili o onim gde je demokratija tek u povoju, uticaj medija veoma veliki.

Literatura 1. Baćević, Lj. (1990): �Nacionalna svest omladine�, u: Deca krize: omladina Jugoslavije

krajem osamdesetih, Beograd. IDN. 2. Đorđević, D. B. (2000): Religijska većina o religijskoj manjini: Stavovi Srba o

Romima kao vernicima, u: Vukomanović, M. i M. Vučinić (ed.), Interreligijski dijalog kao vid pomirenja u jugoistočnoj Evropi, Beograd: BO�.

3. Đorđević, D. B. (2002): Burying of Roma: A Test of Ethnic and Religious Tolerance, u: Kulturni i etnički identiteti u procesu globalizacije i regionalizacije Balkana, Ni�: CBS/JUNIR/Punta.

4. Golubović, Z., B. Kuzmanović i M. Vasović (1995): Dru�tveni karakter i dru�tvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Beograd: Institut za filozofiju i dru�tvenu teoriju i �Filip Vi�njić�.

5. Kuzmanović, B. (1994): �Socijalna distanca prema pojedinim nacijama (etnička distanca)�, u: Lazić, M. (ur.): Razaranje dru�tva: jugoslovensko dru�tvo u krizi 90-tih, Beograd: �Filip Vi�njić�.

6. Milo�ević, L. i Atanasov Stojić G. (2003): �Predstavljanje nacionalnih manjina: analiza sadr�aja tiskanih medija u Srbiji�, Međunarodne studije (časopis za međunarodne odnose, vanjsku politiku i diplomaciju) god. III, br. 3/2003, Zagreb: Centar za međunarodne studije Hrvatske udruge za međunarodne studije; Politička kultura.

7. Mihailović, S. (1996): Predstave o nacionalnim manjinama u javnom mnjenju Srbije, u: Polo�aj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd: SANU � Odeljenje dru�tvenih nauka.

8. Mihailović, S. (1998): �Etnički stereotipi i heterostereotipi na Kosovu�. Sociologija, LX, 3. 9. Pantić, D. (1987): Nacionalna svest mladih u SR Srbiji bez SAP, Beograd: IIC SSO

Srbije. 10. Pantić, D. (1990): �Vrednosti mladih u vreme krize�, u: Mihajlović et al. (eds.): Deca

krize, Beograd: IDN i Centar za politikolo�ka istra�ivanja i javno mnenje. 11. Pantić, D. (1991): Nacionalna distanca građana Jugoslavije. Jugoslavija na kriznoj

prekretnici, Beograd: IDN. 10 Brojni su primeri da mediji negativno ili neadekvatno tretiraju druge narode, nacionalne manjine i etničke grupe. Analiza izve�tavanja pisanih medija o nacionalnim manjinama u Srbiji pokazala je da proces demokratizacije, koji je u toku, ne dovodi automatski do ravnopravnog tretmana nacionalnih manjina. Nedostatak objavljenih tekstova o tradiciji, obicajima, kulturnom i umetničkom stvarala�tvu onemogućava bolje upoznavanje manjina. Umesto da svojim načinom izve�tavanja smanjuju distancu prema manjinama, mediji, naglaskom na sukobima i incidentima i isticanjem negativnih primera, utiču na većinski narod da obnavlja negativne stereotipe o manjinama (L. Milo�ević, G. Stojić Atanasov, 2003: 60-78).

SRBI O DRUGIMA

110

12. Pantić, D. (1996): �Changes in ethnic stereotypes of Serbs�. Sociologija, XXXVIII, 4. 13. Popadić, D. i Biro B. (1999), Autostereotipi i heterostereotipi srba u Srbiji, Nova

srpska politička misao, VI, 1-2. 14. Popović, S., Janković, I., pe�ić, V., Kandić, N. i Slap�ak, S. (1990): Kosovski čvor:

dre�iti ili seći, Beograd: Hronos. 15. Ristović, M. (1996): �Slika neprijatelja: Srpske teme u berlinskom satiričnom časopisu

�Kladderadatsch� 1914-1915. godine�. Godi�njak za dru�tvenu istoriju, god. 3, br. 1-2. 16. Rot, N. (1975): Osnovi socijalne psihologije, Beograd: Zavod za ud�benike i nastavna

sredstva. 17. Sekelj, L. (2000): Etnička distanca, ksenofobija i etnonacionalistička manipulacija,

Sociologija, XLII, 1. 18. Supek, R. (1973): Dru�tvene predrasude, Beograd: Radnička �tampa. 19. Vasović, M. (1998): �Karakteristike grupnih identifikacija i odnos prema drugim

etničkim grupama�, u: Mihailović, Srećko: Između osporavanja i podr�ke: javno mnjenje o legitimitetu Treće Jugoslavije, Beograd: IDN.

PRILOG Tabela 1: Distanciranje Srba od Crnogoraca (%)

Odnos Da Ne Neutralno Stupio bih u brak 56,4 28,0 15,6 Imao bih za prijatelja 83,1 9,7 7,3 �iveo bih u susedstvu 83,5 9,2 7,2 Radio bih u istoj firmi 81,9 10,9 7,3 Imao bih za pretpostavljenog 58,7 31,2 10,1 �iveo bih u istom gradu 87,8 4,5 7,7 �iveo bih u istoj dr�avi 87,0 6,9 6,1

Tabela 2: Distanciranje Srba od Hrvata (%) Odnos Da Ne Neutralno

Stupio bih u brak 24,4 62,0 13,6 Imao bih za prijatelja 52,0 35,7 12,3 �iveo bih u susedstvu 58,2 31,6 10,2 Radio bih u istoj firmi 64,5 26,1 9,4 Imao bih za pretpostavljenog 33,9 51,8 14,3 �iveo bih u istom gradu 64,0 26,9 9,1 �iveo bih u istoj dr�avi 63,2 28,5 8,4

Tabela 3: Distanciranje Srba od Makedonaca (%) Odnos Da Ne Neutralno


Lela Milo�ević

111

Tabela 4: Distanciranje Srba od Muslimana/Bo�njaka (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 5: Distanciranje Srba od Grka (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 6: Distanciranje Srba od Roma (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 7: Distanciranje Srba od Bugara (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 8: Distanciranje Srba od Albanaca (%) Odnos Da Ne Neutralno


SRBI O DRUGIMA

112

Tabela 9: Distanciranje Srba od Mađara (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 10: Distanciranje Srba od Vlaha (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 11: Distanciranje Srba od Rumuna (%) Odnos Da Ne Neutralno


Tabela 12: Distanciranje Srba od Turaka (%) Odnos Da Ne Neutralno


09 milosevic l

Documents