1

แบบรายงานความกาวหนาโครงการวจย

1. ชอโครงการวจย การศกษานเวศวทยา การกระจายพนธ และการทดสอบคณลกษณะไมคอรไรซาของเหดเผาะ

Ecology, Natural Distribution, and Ectomycorrhizal Character Testing of Hygrometric Earthstar [Astraeus hygrometricus (Pers.) Morgan]

2. รายชอคณะผวจย

นางกฤษณา พงษพานช นกวทยาศาสตรช านาญการพเศษ หวหนาโครงการวจย นางกตตมา ดวงแค นกวทยาศาสตรช านาญการพเศษ ผ รวมโครงการวจย นางสาววนนทดา หมะมาน นกวทยาศาสตรช านาญการ ผ รวมโครงการวจย นางสาวจนจรา อายะวงศ นกวทยาศาสตรช านาญการ ผ รวมโครงการวจย นางสาวจรพรรณ โสภ นกวทยาศาสตรปฏบตการ ผ รวมโครงการวจย นายบารม สกลรกษ นกวทยาศาสตรปฏบตการ ผ รวมโครงการวจย

กลมงานกฏวทยาและจลชววทยาปาไม ส านกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช 61 ถ.พหลโยธน แขวงลาดยาว เขตจตจกร กรงเทพฯ

โทรศพท 02 5614292 ตอ 443, 917 โทรสาร 02 9405911 e-mail: kpongpanich@gmail.com

3. ระยะเวลาท าการวจย ตลาคม พ.ศ. 2549 ถง กนยายน พ.ศ. 2552 (3 ป)

4. วตถประสงค 1. เพอศกษา นเวศวทยา และการกระจายพนธตามธรรมชาตของเหดเผาะ ในทองทจงหวด

เชยงใหม ล าพน และล าปาง 2. เปรยบเทยบลกษณะทางสณฐานและสรรวทยาของเหดเผาะสายพนธตางๆ ทส ารวจพบ

เพอการคดเลอกสายพนธทเหมาะสมน าไปทดลองใชประโยชนดานไมคอรไรซา และการเพมผลผลตของเหดเผาะตอไป

3. ทดสอบการมปฏสมพนธในการอยรวมกนแบบเออประโยชนซงกนและกนของเหดเผาะกบกลาไมยคาลปตสและเหดเผาะกบกลาไมอะเคเซย

2

5. วธการศกษา 1. การส ารวจหาเหดเผาะ ในพนทปาเบญจพรรณของสถานวนวฒนวจยอนทขล อ าเภอแมแตง ปาเตงรง อ.เชยงดาว จ านวน

3 แปลง ปาเตงรง ต. ปงโคง อ.เชยงดาว ปาเตงรง อทยานแหงชาตศรลานนา อ าเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม และพนทอนๆ ไดแก อทยานแหงชาตดอยขนตาน (ตวอยางจากตลาดในทองถน) เขตรกษาพนธสตวปาดอยผาเมอง อ. หางฉตร จ.ล าปาง อทยานแหงชาตแมปง อ. ล จ. ล าพน หนวยพทกษปาหวยแมแตะ อ. เวยงแหง จ. เชยงใหม เปนตน การสบหาขอมลจากภมปญญาชาวบาน เกยวกบพนท ชวงเวลา และปจจยทเกยวของกบการเกดดอกเหด ส ารวจเกบขอมลสภาพแวดลอม ชนดดน พนธไม ภมอากาศ การกระจายพนธ และเกบตวอยางเหดเผาะจากแหลงตางๆ เพอใชเปนตวอยางเปรยบเทยบ

2. การศกษาในหองปฏบตการ 2.1 ตรวจลกษณะทางสณฐานวทยาของเชอเหดเผาะทพบ (morphology) ภายใตกลองจลทรรศน

บนทกภาพ และขอมลลกษณะ รปราง ขนาด โครงสรางตางๆ ของเหดเผาะโดยละเอยดแยกเชอบรสทธไวใชในการทดลอง และศกษาการจ าแนกชนดของเหดเผาะโดยวธการ Molecular technology

2.2 แยกเชอบรสทธ (pure culture) เกบเปนเชอพนธเหด (stock culture) เพอศกษาลกษณะทางสรระวทยา ความสามารถในการเปนไมคอรไรซาของกลาไมยคาลปตส และกลาไมอะเคเซยเพอเปรยบเทยบความแตกตางระหวางเหดเผาะทเกบมาจากแหลงตาง ๆ

2.3 เปรยบเทยบการเจรญเตบโตของเชอเหดเผาะจ านวน 8 ตวอยางบนอาหารเทยม Potato Dextrose Agar(PDA), Modified Melin-Norkran Agar (MMNA) ท 250C 2.4 ทดสอบเบองตน (Preliminary test) ในการเปนไมคอรไรซาของเหดเผาะกบกลาไมอะเคเซย และเหดเผาะกบกลาไมยคาลปตส 6. ผลการศกษาวจย 6.1 การส ารวจพนทและเกบขอมลจากชาวบานในพนท เกบขอมลและออกแบบสอบถามความคดเหนเกษตรกรและชาวบานในพนท จงหวดเชยงใหม ล าพน และล าปาง เกยวกบวถชวตทเกยวของกบเหดเผาะ วธการหาเหด ปรมาณฝนและการเกดไฟปา ในฤดการเกบหาเหดเผาะซงจะมขนตงแตชวงตนฤดฝน ประมาณเดอนพฤษภาคม จนถงเดอนสงหาคม ในชวงป พ.ศ. 2550-51 จากขอมลพบวา ชาวบานมากกวา 90 % มความเชอวาไฟปาเปนตวกระตนใหเกดเหดเผาะ ซงเมอเกดไฟเผาไหมในปาเตงรงแลวจะท าใหมเหดเผาะออกมาก และมกจะพบดอกเหดออกหนาแนนในบรเวณทมรองรอยขอนไมถกเผามขเถา หรอ ถานไม บรเวณโคนตนไมหรอในแนวรศมรอบโคนตนไมในปาเตงรง ใตตนพลวง เหยง เตง รง ยางนา เปนตน ปรมาณน าฝนกเปนปจจยส าคญตอการเกดเหดเผาะ หากพนทใดมปรมาณฝนตกมากและมสภาพอากาศครมตดตอกนหลายวนแลวตอดวยแดดออกประมาณ 3-4 วน จะท าใหเสนใยเหดเจรญด ชาวบานจะเตรยมตวออกหาเหดตนฤดกน จะไดเหดเผาะดอกออน มรสชาตด นอกจากน ชนดของปาและไมปากส าคญเชนกน โดยพบวา นอกจากปาเตงรงแลว ปาสนทอยใน

3

พนทสงๆ เชน ในเขต อ. เวยงแหง และ อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม กสามารถใหผลผลตเหดเผาะได สภาพแวดลอมทางภมอากาศทเหมาะสมอนๆ เชน การเกดลกเหบ อณหภม เปนตน ปจจยเหลานชาวบานเชอวามผลตอการเกดเหดเผาะและปรมาณของดอกเหดในแตละป แหลงหรอจดใดในพนทปาทพบดอกเหด ชาวบานจะจดจ าไวเพอการหาเหดเผาะในปตอ ๆ ไป สามารถพบเหดเผาะไดในชวงเดอนพฤษภาคม-กรกฎาคม พอเดอนสงหาคม ดอกเหดจะเรมแกและแตกออก พรอมกบปลอยสปอรออกมา เปนการแพรกระจายของสปอรและเกดเปนดอกเหดในปตอไป ชาวบานในทองถนทเคยเกบเหดเผาะ มจดประสงคเพอการบรโภคในครวเรอน และเพอการจ าหนาย น ารายไดมาจนเจอครอบครว การคาขายเหดเผาะจะเรมจากชาวบานเขาไปหาเกบเหดเผาะในปามาขาย โดยจะเขาไปในปาเตงรงมากทสด รองลงมาเปนปาสน และปาเบญจพรรณ ชาวบานบางกลมเขาไปคางแรมในปาลกเนองจากเปนปาทสมบรณมเหดเผาะมาก มคนจะเขาถงไดนอย บางกลมอาจมการเดนทางไปยงทองถนอนเพอการหาเหดเผาะ เมอไดเหดเผาะแลวจะน ามาขายทตลาด หรอน ามาขายตอใหพอคาแมคาคนกลางทจะมารบซอถงในหมบาน โดยเฉพาะบานทอยใกลปาและมดอกเหดมาก โดยเฉลยแลว ชาวบาน 1 คน สามารถเกบเหดเผาะได 5.08 ลตร ตอ ครง บางคนสามารถเกบไดถง 15 ลตรตอครง และบางครอบครวจะน าไปขายกตอเมอบรโภคเพยงพอแลว จากการส ารวจตลาดในทองถนทมการคาขายเหดเผาะ จะมการคาขายทงในรปดอกเหดสด เหดตม และเหดกระปองทมการแปรรปโดยกลมแมบาน หรอโรงงานในทองถน หากในปใด มปรมาณเหดออกมาก นอกจากอดกระปองปลว พอคาจะตมเหดและน าไปแชแขงไว แลวทยอยน าออกมาอนขายไดตลอดทงป ราคาของดอกเหดทมการซอขาย ในทองตลาดมราคาประมาณ 20-200 บาทตอลตร ราคาจะสงมากในชวงตนฤดกาลและลดลงเรอยๆ ขนกบปรมาณดอกเหดทออกสตลาด ความออน แก ความอรอย และความตองการของตลาด

ภาพท การส ารวจและเกบตวอยางเหดเผาะในพนทตางๆ ของภาคเหนอ ซงเรมด าเนนการในชวง ตนฤดฝน (พฤษภาคม – กรกฎาคม 2550)

4

ภาพท เหดเผาะทมการคาขายในทองตลาดทวไป มทงเหดเผาะสด เหดเผาะตม และเหดเผาะบรรจในน าเกลอ

ภาพท แสดงบรเวณพนทถกไฟไหมและมดอกเหดเผาะขนอย

5

ภาพท ลกษณะของดอกเหดเผาะ

ลกษณะทางกายภาพของเหดเผาะ ดอกเหดมรปรางกลม จนถงกลมแปน ระยะดอกออนจะฝงอยใตผวดน เมอดอกแกจะเจรญโผลพนผวดนขนมา เวลาฝนตกชะหนาดนออกจะเผยใหเหนดอกเหดสขาวนวลตามผวดน โดยเฉพาะบรเวณใตตนพลวง เหยง รง ยางนา ในปาเตงรง ปาสน และบรเวณทมขเถาของขอนไมถกเผา ดอกเหดแกเตมทผวชนนอกจะแตกบานออกเปน 6-8 แฉก ผวดานในแตกเปนลายตาขาย ตรงกลางมสวนของชนหมสปอรและรเปดเพอใหสปอรแพรกระจายออกไปในอากาศได ส าหรบขนาดของดอกเหดเผาะมขนาดแตกตางกนไปในแตละพนท ขนอยกบประเภทของปา ลกษณะของพนท ประเภทของดน เปนตน จากตวอยางทเกบมา พบวา ดอกเหดเผาะจากพนทบานลซอ เปนเหดเผาะทมขนาดใหญมาก คอ ม

6

ขนาดใหญกวา 4 เซนตเมตร ลกษณะผวเปลอกดอกเหดหนา กลมแบน เหดเผาะจากปาเตงรง เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาวและพนทปงโคง เปนเหดทมขนาดเลกไมใหญมาก ขนาดไมเกน 3 เซนตเมตร ซงเหดเผาะในบางแหลงจะมกลมของเสนใยพนทผวเปลอกดอก บางตวอยางกไมมเสนใย นอกจากน การแตกออกของเปลอกหมสปอรยงมจ านวนกลบทแตกไมเทากน ซงจะมจ านวนตงแต 5 ถง 8 กลบ บางตวอยางมผวชนในของเปลอกหมสปอร (inner layer) ทแตกเปนลายรางแห บางแหลงผวชนในเรยบ หรอเปนเพยงรวรอยเลกๆ ลกษณะทางสณฐานวทยาเหลาน สามารถน าไปเปนขอมลในการจ าแนกชนด (species) ของเหดเผาะได ซงเหดเผาะทมความแตกตางกนเหลาน ลวนเปนเหดเผาะทชาวบานในทองถนสามารถน ามารบประทานได

ภาพท ตวอยางของเหดเผาะขนาดตางๆ จากบางแหลงทเกบไดในจงหวดเชยงใหมและล าพน A18 - สถานวนวฒนวจย อนทขล อ. แมแตง จ. เชยงใหม A23 - บานลซอ อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม A24 - สถานวนวฒนวจยปงโคง อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม A25 - ปาเตงรง แปลงท2 อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม A26 - ปาเตงรง แปลงท3 อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม A27 - อทยานแหงชาตแมปง อ. ล จ. ล าพน

A18 A23

A24 A25

A26 A27

7

6.2 การตรวจลกษณะทางสณฐานเหดเผาะในหองปฏบตการ เมอน าดอกเหดทแกแลวมา ตรวจสอบพบวา ภายนอกดอกเหดมผวเปลอกหนา เหนยว หมอย ภายในดอกเหดมถงบางบรรจผงสปอรคายฝ น สปอรของเหดเผาะรปรางกลม มหนาม สน าตาล ขนาดของสปอรอยในชวง 6.3 – 9.4 micron เสนใยสน าตาลม clamp connection ผงสปอรของเหดเผาะฟ งกระจายไดงาย (ภาพท ) 6.3 การรวบรวมสายพนธเชอเหด ในการเกบตวอยางแตละครง ด าเนนการแบงตวอยางตามวตถประสงคตางๆ ไดแก การแยกเชอราเหดเผาะบนอาหารสงเคราะหเพอใหไดเสนใยบรสทธ ซงตองกระท าหลงการเกบเหดโดยเรวทสดเพอไมใหเกดการปนเปอน นอกจากน ตองแบงตวอยางเพอเกบเปนตวอยางแหง และตวอยางดอง ส าหรบการเปรยบเทยบสายพนธ โดยสามารถเกบรวบรวมตวอยางเหดเผาะจากพนทในภาคเหนอไดทงหมดจ านวน 30ตวอยาง ซงน ามาแยกเชอส าหรบเพาะเลยงบนอาหารสงเคราะหไว จ านวน 19 ไอโซเลท และน าเชอพนธเหดเผาะไปเกบรกษาไวในสภาพอณหภมตางๆ ส าหรบการศกษาวจยไดแก ทตอณหภม 25 °C, 17 °C และ ต -80 °C แตหลงจากทการเกบรกษาเชอพนธเหดเผาะทอณหภมตางๆ แลวน ากลบมาเลยงเชอเพอตอเชอใหม พบวา เชอเหดเผาะทเกบไวในอณหภม -80 °C ไมสามารถเจรญไดอกในทกไอโซเลท แตสามารถตอเชอเหดไดใหมจากเชอทเกบไวทอณหภม 25 °C, และ 17 °C ตวอยางเหดเผาะจากแหลงตางๆ มดงน

1. เหดเผาะสถานวนวฒนวจยอนทขล อ.แมแตง จ.เชยงใหม 2. เหดเผาะปาเตง รง (1) เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาว จ.เชยงใหม 3. เหดเผาะปาเตง รง (2) เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาว จ.เชยงใหม 4. เหดเผาะ ต.ปงโคง อ.เชยงดาว จ.เชยงใหม 5. เหดเผาะ อ.แมทา จ.ล าพน 6. เหดเผาะ อ.ล จ.ล าพน 7. เหดเผาะ อ.เถน จ.ล าปาง 8. เหดเผาะ อ.แมทะ จ.ล าปาง 9. เหดเผาะ อ.แจหม จ.ล าปาง 10. เหดเผาะ จากตลาดสด อ.เวยงแหง จ. เชยงใหม 11. เหดเผาะ อทยานแหงชาตศรลานนา จ. เชยงใหม 12. เหดเผาะ อทยานแหงชาตดอยขนตาน อ.หางฉตร จ. ล าปาง 13. เหดเผาะ เขตรกษาพนธสตวปาดอยผาเมอง อ.หางฉตร จ.ล าปาง 14. เหดเผาะ หนวยพทกษปาแมแสม ต.ตะเคยนปม อ.ทงหวชาง จ.ล าพน 15. เหดเผาะ หนวยพทกษปาหวทง ต.เมองยาว อ.หางฉตร จ.ล าปาง 16. เหดเผาะ อทยานแหงชาตแมปง อ. ล จ. ล าพน

8

รหส แหลงเกบตวอยาง ขนาดเฉลย (micron)

A01 อ.เถน-อ.แมพรกจ. ล าปาง 6.67 A02 สถานวนวฒนวจย อนทขล อ. แมแตง จ. เชยงใหม 9.39 A08 ตลาดเวยงแหง อ. เวยงแหง จ.เชยงใหม 8.74 A09 อ. แมทา จ. ล าพน 6.40 A11 อช. ศรลานนา อ. แมแตง จ. เชยงใหม 8.83 A15 ปาเตงรง แปลงท2 อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 7.27 A16 อ. แจหม จ. ล าปาง 8.76 A18 สถานวนวฒนวจย อนทขล อ. แมแตง จ. เชยงใหม 7.79 A19 ต.หวทง อ. หางฉตร จ. ล าปาง 7.49 A20 หนวยพทกษปาแมแสม อ. ทงหวชาง จ. ล าพน 8.13 A22 ดอยขนตาน อ. แมทา จ. ล าพน 8.46 A23 บานลซอ อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 6.32 A24 สถานวนวฒนวจยปงโคง อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 9.02 A25 ปาเตงรง แปลงท2 อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 8.30 A26 ปาเตงรง แปลงท3 อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 8.00 A27 อทยานแหงชาตแมปง อ. ล จ. ล าพน 9.31 A28 อทยานแหงชาตแมปง อ. ล จ. ล าพน 8.65 A29 ปาละอ อทยานแหงชาต แกงกระจาน จ. ประจวบครขนธ 8.45

ตารางท คาเฉลยขนาดของสปอรของเหดเผาะจากแหลงตางๆ

9

A01 A02

A11

A08

A09

A18 A16

A15

A19

10

A20 A23 A24

A25

A28

A27 A26

A29

ภาพท ลกษณะของสปอรเหดเผาะจากแหลงตางๆ

11

การเกบเชอเหดเผาะในหองปฏบตการ ใชตวอยางเหดเผาะจากพนทหลกในภาคเหนอ 3 จงหวดและพนทอน ๆ ทงจากในสภาพปา จากตลาดหรอชาวบานทมการคาขายเหดเผาะ น ามาแยกเชอเพอทดสอบการเจรญของเสนใยเหดเผาะ และเพาะเลยงเพอเพมปรมาณบนอาหารสงเคราะห การแยกเชอจากดอกเหดจะใชเขมเขยเชอตดเอาสวนของดอกออน สวนทเปนเยอหมสปอร (peridium) และ ผงสปอรของดอกเหดแก เสนใยของเชอเหดทกไอโซเลทจากสวนตางๆ สามารถเจรญไดบนอาหารสงเคราะห Potato Dextrose Agar (PDA) แตสวนของ peridium จะเจรญงอกเสนใยไดเรวทสด เสนใยเหดเผาะเจรญไดคอนขางชา โดยใชเวลาประมาณ 30-45 วน จงจะเตมผวหนาของจานอาหาร เสนใยมลกษณะฟ สน าตาลทอง มกมของเหลวสน าตาลบนกลมของเสนใย 6.3 ศกษารายละเอยดทางสณฐานวทยาของเชอเหดและเปรยบเทยบการเจรญเตบโตของเชอเหดเผาะบนอาหาร PDA และ MMNA ในหองปฏบตการ เมอแยกเชอเหดเผาะบนอาหารวนแลว น าเชอบรสทธมาทดสอบการเจรญเตบโตของเชอในหองปฏบตการ โดยเลยงเสนใยเหดเผาะจาก 9 แหลง (9 Isolates) บนอาหาร 2 ชนด ไดแก อาหาร MMNA และ PDA ท าการวดการเจรญทางโคโลนของเชอราเหดเผาะบนอาหารเปนเวลา 30 วน และ 45 วน พบวา เชอเหดเจรญบนอาหาร PDA ไดดกวาบนอาหาร MMNA คาเฉลยของขนาดโคโลนบนอาหาร PDA และ MMNA ดงตารางท____ จากการสงเกตการเจรญเตบโตของเชอราเหดเผาะในบางไอโซเลททเลยงเชอแลวตอเชอหลายๆครง พบวา เชอเหดเผาะมการเปลยนแปลงของเสนใยจากสน าตาลทอง กลายเปนสขาวบนอาหาร PDA จงไดท าการทดสอบเลยงบนอาหาร PCA (Potato Carrot Agar) และ Modified PCA ซงเปนอาหารเลยงเชอทมธาตอาหารต า ท าใหลกษณะโคโลนเปลยนแปลงไดนอย ผลทไดคอ เชอเหดเจรญบนอาหาร Modified PCA ไดดกวา PCA ซงเชอเจรญไดเบาบาง เสนใยฟเลกนอยบนอาหาร PCA สวนบนอาหาร Modified PCA มลกษณะเสนใยฟ สน าตาล คลายการเจรญบนอาหาร PDA

นอกจากนยงไดท าการศกษาเปรยบเทยบการเจรญของเชอพนธเหดเผาะบางตวอยาง ในสภาวะอณหภมตางๆ โดยใชอาหารสงเคราะห PDA และ PDB และวสดเพาะปลก (vermiculite) พบวา เชอเหดสามารถเจรญไดดทอณหภม 25 ◦C บนอาหารสงเคราะห PDA และเจรญเตมทโดยใชระยะเวลาประมาณ 30 วน

12

สายพนธเหดเผาะ/แหลง (isolates)

เสนผาศนยกลางโคโลน (ซม.)

MMN PDA A01-อ.เถน-อ.แมพรกจ. ล าปาง 3.25 9.00 A02-สถานวนวฒนวจย อนทขล อ. แมแตง จ. เชยงใหม 3.18 8.37 A03-บานผาลาด อ.ล จ.ล าพน 3.14 7.87 A04-จากชาวบาน อ. เวยงแหง จ. เชยงใหม 6.21 9.00 A05-ปาเตงรง2/1 เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาว 5.21 9.00 A06-ปาเตงรง2/2 เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาว 4.38 8.84 A07-แปลงTR 7เขตรกษาพนธสตวปาดอยเชยงดาว 5.04 5.46 A09-อ. แมทา จ. ล าพน 3.37 8.95 A10-แปลง TR 3/2 จ. เชยงใหม 2.65 8.75 A11-อช. ศรลานนา จ. เชยงใหม 3.27 8.66 A13-ต. ปงโคง อ. เชยงดาว จ. เชยงใหม 3.89 9.00 ตารางท ขนาดโคโลนเชอเหดเผาะทเลยงบนอาหารสงเคราะห MMNA และ PDA อาย 30 วน

4.224.74

3.62

6.87

5.60 5.534.74

9.00 8.65 9.00 9.00 9.00 9.00

5.73

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

A01 A02 A03 A04 A05 A06 A07Code

cm.

คาเฉลยขนาดของโคโลนบนMMNA

คาเฉลยขนาดของโคโลนบน PDA

Series5

ภาพท คาเฉลยขนาดโคโลนเชอเหดเผาะทเลยงบนอาหาร MMNA และ PDA เปนเวลา 45 วน

13

(MMNA) (PDA)

ภาพท การเจรญเตบโตของเชอเหดเผาะ บนอาหารสงเคราะห MMNA และ PDA

A01 A02 A03

A06 A07 A04 A05

A01 A02 A03

A06 A07 A04 A05

A13 A09

14

6.4 การทดสอบการปลกเชอราเหดเผาะกบกลาไม จากการแยกเชอเหดเผาะจากตวอยางท าใหไดสายพนธเชอเหดเผาะบรสทธทสามารถน าไปทดสอบการเปนไมคอรไรซากบกลาไม เรมจากทดสอบการเพมปรมาณเสนใยเหดเผาะในวสดเพาะ กอนน าไปปลกเชอใหกบกลาไมทตองการ โดยทดลองเลยงเสนใยบนอาหารและวสดตางๆ ไดแก การเลยงบนอาหารเหลว PDB (Potato Dextrose Broth) การเลยงเสนใยบนดนทนงฆาเชอแลว และการเลยงเสนใยบนอาหารเหลว PDB ผสมกบดนนงฆาเชอ พบวา เชอราเจรญเปนเสนใยไดดทสดบนดนนงฆาเชอผสมอาหารเหลว PDB แตเสนใยจะเจรญเฉพาะทผวหนาของดนผสมอาหารเทานน และไมเจรญแทรกเขาไปในเนอดน(ภาพท A) กอนการน าเสนใยบรสทธไปทดสอบปลกเชอรวมกบรากของกลาไม ไดมการทดสอบเลยงเสนใยบนอาหาร PDA แลวเพาะเมลดยคาลปตสไวขางโคโลนของเหดเผาะ เมอกลาไมงอกรากพบวาเสนใยของเหดเผาะไดเขาหมปลายรากของกลาไมยคาลปตสได (ภาพท B)

ภาพท การทดสอบการเพาะเลยงเสนใยเหดเผาะบนดนนงฆาเชอทผสมอาหารเหลว PDB (A) และการทดสอบการเพาะเลยงเสนใยเหดเผาะ รวมกบรากของกลาไมยคาลปตส บนอาหารสงเคราะห PDA (B) การทดสอบการเปนไมคอรไรซากบพชโตเรว 2 ชนด คอ ยคาลปตสและกระถนณรงคในสภาพเรอนเพาะช า โดยใชกลาไมปลกรวมกบเสนใยและสปอรของเหดเผาะ เพอตรวจสอบการอยรวมกนระหวางเสนใยของเหดเผาะและรากพช ซงพบวา รากของไมยคาลปตส มแนวโนมทดใหเสนใยเหดเผาะเขาหมรากได โดยพบเสนใยทสรางสปอรของเหดบรเวณปลายรากของยคาลปตส ในขณะทรากของไมอะเคเซย ไมพบวามเสนใยของเชอเหดอยเลย และไดท าการทดสอบอกครงเฉพาะกลาไมยคาลปตส โดยใชสารแขวนลอยสปอรของเหดเผาะเพยงอยางเดยว ผลการทดสอบ ครงท 1 การทดสอบปลกเชอเหดเผาะในกลาไม 2 ชนด คอ กระถนณรงค (Acacia auriculiformis) และ ยคาลปตส (Eucalyptus camaldulesis) โดยใชสารแขวนลอยสปอร และเสนใยบรสทธผสมน า ปลกเชอลง

A B

15

บรเวณรากกลาไมอาย 1 เดอน ในปรมาตร 10 มลลลตร และ 25 มลลลตรตอตน หลงการปลกเชอ 7 เดอน พบวา เชอราเหดเผาะสามารถเจรญรวมกบรากของกลาไมยคาลปตสได แตไมพบการเจรญของเหดเผาะรวมกบรากของกลาไมกระถนณรงค โดยพบกลมของเสนใยและสปอรของเหดเผาะเขาหมปลายรากยคาลปตส พรอมกบมการสรางสปอรของเหดเผาะปะปนกบเสนใยทพนรากไว และพบในทกกรรมวธ ทงทปลกดวยสปอรและเสนใยบรสทธ และไมพบเสนใยเหดเผาะในการทดสอบชดควบคม (control) เนองจากในการทดสอบครงท 1 เปนการทดสอบการปลกเชอเหดเผาะจาก อ. เชยงดาว จ. เชยงใหมเพยงแหลงเดยวกบกลาไม 2 ชนด นน ไมพบการสรางดอกเหดจากการปลกเชอ ดงนน จงไดท าการทดสอบใหมอกครง โดยการปลกเชอเหดเผาะจาก 3 แหลง กบกลาไมยคาลปตสเพยงชนดเดยว ในการทดสอบน ใชสปอรของเหดเผาะทไดจากดอกเหดแกชงน าหนกแลวผสมกบน าเปลาฆาเชอ อตราสวน 1:10 ปลกเชอเหดรวมกบรากยคาลปตสใน 3 ระดบความเขมขน คอ 10 ml/ตน 20 ml/ตน และ 30ml/ตน น ามาปลกเชอพรอมกบกลาไมอาย 1 เดอน เหดเผาะทง 3 แหลง คอ เหดเผาะจาก อ. แมทา จ. ล าพน เหดเผาะจากปาเตงรง เขตรกษาพนธสตวปาเชยงดาว และเหดเผาะจากสถานวนวตนวจยปงโคง อ.เชยงดาว จ. เชยงใหม ผลการทดสอบในสภาพโรงเรอน หลงการปลกเชอรวมกบรากกลาไมยคาลปตส เปนเวลา 6 เดอน ท าการวดความสงของกลาไม เกบขอมลน าหนกล าตน น าหนกราก และเกบรากกลาไมน ามาตรวจหารากไมคอรไรซาจากภายใตกลองจลทรรศน จากการทดสอบพบวา เชอเหดเผาะสามารถเจรญรวมกบรากของกลาไมยคาลปตสไดในทกกรรมวธ โดยสรางเสนใยสน าตาลทอง เกาะตวกนเปนเสนใยขนาดใหญขนและขยาย พนไปตามผวรากพช (mycelial strand) แตการเขาหมรากพชของเสนใยมลกษณะไมชดเจนเหมอนเหดไมคอรไรซาของยคาลปตสอนๆ ท าใหตรวจสอบรากทเปนไมคอรไรซาไดยาก แตสามารถพบเหนการสราง basidium กานชสปอร และสปอรสน าตาลแดง การทดลองนไมพบการสรางดอกเหดจากการปลกเชอเหดเผาะรวมกบรากของกลาไมยคาลปตสทเวลา 6 เดอน

ภาพท ลกษณะของกลาไมยคาลปตสทปลกเชอดวยเหดเผาะ ตนกลาอาย 1 เดอน (A) และ ตนกลาทโตแลวอาย 4 เดอน (B)

A B

16

ภาพท รากของกลาไมยคาลปตสและเสนใยของเหดเผาะทเกดจากการปลกเชอเหดเผาะ A. รากของกลาไมยคาลปตสทไมปลกเชอเหดเผาะ B. รากทมเหดเผาะเปนไมคอรไรซา C. และ D. ลกษณะเสนใยของเหดเผาะทอาศยอยบรเวณผวรากของกลาไม ยคาลปตส E. เสนใยเหดเผาะทเกดจากการปลกเชอดวยสารแขวนลอยสปอรบรเวณรากของ กลาไมยคาลปตส สราง Basidium และ สปอร F. ลกษณะของเสนใยเหดเผาะทรวมตวกนเปนเสนใยขนาดใหญขน

A

C D

B

E F

17

ตารางท แสดงผลการศกษาการทดสอบปลกเชอเหดเผาะโดยใชสารแขวนลอยสปอรเหดเผาะรวมกบรากของกลาไมยคาลปตส สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท 1 คอ อ. แมทา จ. ล าพน สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท 2 คอ สถานวนวฒนวจยปงโคง อ.เชยงดาว จ. เชยงใหม สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท 3 คอ ปาเตงรง เขตรกษาพนธสตวปาเชยงดาว จ. เชยงใหม

ผลการศกษา

สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท1 สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท 2 สารแขวนลอยสปอรจากแหลงท3

ไมปลกเชอ 10 ml/ตน 20 ml/ตน 30 ml/ตน 10 ml/ตน 20 ml/ตน 30 ml/ตน 10 ml/ตน 20 ml/ตน 30 ml/ตน

น าหนกแหงสวนล าตน 15.02 13.03 14.91 14.08 14.70 14.24 14.94 15.00 14.83 15.90

น าหนกแหงสวนราก 4.88 3.93 4.34 4.15 4.67 3.90 4.49 4.20 4.00 4.77 อตราสวนน าหนกแหงสวนล าตนตอน าหนกแหงสวนราก 3.16 3.68 3.68 3.59 3.26 3.79 3.44 3.76 3.97 3.38

ความสงของล าตน 92.42 92.41 98.46 93.69 93.25 94.79 95.85 92.56 97.22 94.37 เปอรเซนตรากไมคอรไรซา (เปอรเซนต) 65.75 56.67 67.50 66.74 54.38 48.13 64.72 63.89 48.74 15.00

18

จากตาราง เมอน าผลการตรวจวดกลาไมไปวเคราะหผลทางสถต พบวาผลการทดลองปลกเชอเหดเผาะทงสามแหลงกบรากของกลาไมยคาลปตส น าหนกแหงสวนล าตนน าหนกแหงสวนราก อตราสวนของน าหนกแหงสวนล าตนตอสวนราก และความสงของล าตน ของกลาไมยคาลปตสทปลกดวยเชอเหดเผาะจากทงสามแหลง ไมมความแตกตางกนทางสถตในทกกรรมวธ ส าหรบการเกดรากไมคอรไรซาในกลาไมทปลกเชอดวยเหดเผาะ พบวา กลาไมทไดรบการปลกเชอมรากไมคอรไรซาและมการเจรญของเสนใยและสปอรเหดเผาะในเปอรเซนตทแตกตางจากกรรมวธควบคม ซงกรรมวธควบคมทไมไดปลกเชอเหดเผาะ พบรากไมคอรไรซาเลกนอยคอ 15 เปอรเซนต จากผลการทดลองนอาจเกดการปนเปอนในระหวางการทดลอง เชน การกระเดนของเชอจากกลมทปลกเชอไปยงกลมทไมไดปลกเชอในขณะรดน าตนไม นอกจากนการวางระยะกลาไมทใกลกน ท าใหเชอเกดการปนเปอนได 6.4.2 การศกษาเพอตรวจสอบสายพนธเหดเผาะ โดยวธการเปรยบเทยบทางสณฐานวทยา ไดแก การวดขนาดของดอกเหด สของดอกเหด ขนาดของสปอร เปนตน และโดยวธ Molecular technology เพอจ าแนกความแตกตางของเชอพนธเหดเผาะจากแหลงตาง ๆ เปนการตรวจสอบโดยวธทางเทคโนโลยชวภาพ (DNA technology) ซงการตรวจจ าแนกลกษณะของสณฐานวทยาของดอกเหด สามารถบอกไดเฉพาะเหดทเรยกตามชอสามญ เชน เหดเผาะหนง เหดเผาะฝาย แตไมสามารถบอกถงชนด( species) ทแนนอนถกตองของเหดเผาะได จงไดมการตรวจสอบชนดพนธของเหดเผาะดวยวธทางชวโมเลกล โดยใชเสนใยบรสทธทเลยงบนอาหาร PDB และใชผงสปอรของดอกเหดแกในการสกดดเอนเอ และเมอน าไปจ าแนกชนด และหาล าดบเบสแลว เปรยบเทยบล าดบเบสกบฐานขอมลของ NCBI พบวา เหดเผาะทเกบได สามารถจ าแนกไดเปน 2 ชนดคอ Astreaus hygrometricus และ A. odoratus (ภาพท )โดยเหดเผาะทงสองชนด พบไดทวไปในสภาพปาเตงรง และปาเตงรงผสมสก ในบางทองทพบทงสองชนด เชน อ.หางฉตร จ.ล าปาง พบเหดเผาะชนด A. hygrometricus ในเขตต าบลหวทง และพบชนด A. odoratus ในเขตอทยานแหงชาตดอยขนตาน ซงเปนพนทเขตตดตอกน ส าหรบการตรวจสอบดเอนเอเหดเผาะน ไดด าเนนการในบางตวอยางเทานนเนองจากตดขดในดานวธการทใชและความพรอมดานการด าเนนการ ยงมอกหลายตวอยางทนาจะไดรบการตรวจสอบใหแนชดตอไป

19

ภาพท ลกษณะของแถบดเอนเอ ทแยกไดจากเหดเผาะจ านวน 9 ตวอยาง พบเหดเผาะ 2 ชนด ไดแก Astreaus hygrometricus (A18) และ A. odoratus (A21) จากรายงานของ อนงค (2530) เหดเผาะในประเทศไทยม 2 สายพนธ คอ เหดเผาะทมสคอนขางด า และเหดเหยงทมสขาวและขนาดเลกกวาชนดแรกเลกนอย แตมชอเดยวคอ Astraeus hygrometircus สวน วสนณและคณะ (2548) , Phosri et al. (2004) , Petcharat (2005) และ Phosri et al. (2007) รายงานวา เหดเผาะในไทยม 3 ชนด คอ เหดเผาะฝาย (A. hygrometricus) เหดเผาะหนง (A. odoratus) และ A. asiaticus แตจากผลการตรวจสอบน มเหดเผาะ 2 ตวอยางทสามารถตรวจสอบไดอยางชดเจน ยงมตวอยางเหดเผาะอกหลายตวอยาง ทยงไมไดตรวจเนองจากดเอนเอทสกดไดไมบรสทธหรอไดดเอนเอนอย วธการและสารเคมทใชยงตองพฒนาตอไป นอกจากนคณะผวจยไดคนพบเหดเผาะทมขนาดใหญกวาเหดเผาะทพบในภาคเหนอ โดยพบในเขตพนทปาดบรมหวย น าตกปาละอ อทยานแหงชาตแกงกระจาน มขนาดของดอกเหดใหญเสนผาศนยกลางมากกวา 4 เซนตเมตร บรเวณใตตนยางแดง ซงคาดวาดอกเหดทพบนาจะเปนเหดไมคอรไรซาของพชชนดน สรปผลการศกษา - ปจจยทเหมาะสมตอการเกดของเหดเผาะ ไดแก ชนดปา คอ ปาเตงรง ปาสน ปรมาณน าฝน ไฟปา

- การวจยครงนเปนการส ารวจเกยวกบเหดเผาะเฉพาะในภาคเหนอ ควรมการวจยในพนทอนๆ เพอความครบถวนของขอมลตอไป

- การเลอกใชพชส าหรบการทดสอบกบเหดเผาะในการทดลองนอาจไมเหมาะสม เนองจากกลาไมยคาลปตสเปนไมโตเรว มอตราการเจรญเตบโตสง การปลกเชอเหดเผาะเพอวดผลของไมคอรไรซาตอการเจรญเตบโตท าใหผลทไมแตกตางอยางชดเจน ทงในกรรมวธทปลกเชอและไมปลกเชอ ดงนน ในการเลอกใชตนไมส าหรบการทดสอบ ควรเปนตนไมทตอบสนองตอการเปนไมคอรไรซา

20

ของเหดเผาะ และควรเปนพชทสามารถวดการเจรญเตบโตไดแตกตางเมอเปรยบเทยบกบชดควบคม นอกจากนควรใชพชทมความสม าเสมอของสายพนธทดเชนกน

- การทดลองในครงน ไมพบการเจรญเปนดอกเหดของเหดเผาะเหมอนการทดสอบของเหดเผาะกบกลาไมยางนา (ธารรตน, 255….) ซงอาจเปนไดวายคาลปตสไมใชพชทเหมาะสมตอการเจรญใหผลผลตเหดเผาะ รวมทงในกลาไมอะเคเซย ทมแบคทเรยไรโซเบยมชวยตรงไนโตรเจนอยทราก ในขณะทยคาลปตสกมไมคอรไรซาหลายชนดทจะชวยใหการเจรญเตบโตไดด

7. ผลผลตทไดรบ เมอสนสดโครงการ

7.1 ทราบแหลงของเหดเผาะในธรรมชาต ขอมลสภาพแวดลอมทเหมาะสมตอการเจรญและขยายพนธของเหดเผาะ ชนดของไมทเหดเผาะเปนไมคอรไรซา นอกจากน ยงไดขอมลพนฐานในดานการบรโภคเหดเผาะในพนทภาคเหนอ รวมถงขอมลทมความส าคญทางเศรษฐกจโดยเฉพาะการคาเหดเผาะทเกบจากพนทปาอนรกษ และขอมลดานการจดการพนทปา การเผาปา และการหาแนวทางปองกนรกษาปาไมตอไป

7.2 การรวบรวมและจดเกบเชอเหดเผาะจากแหลงตาง ๆ จ านวนประมาณ 20 สายพนธ เพอศกษาความแตกตางและไดเชอเหดเผาะทถกคดเลอกสายพนธทเหมาะสมไวใชประโยชนตอไป

7.3 วธการทเหมาะสมในการขยายพนธเหดเผาะทงในสภาพหองปฏบตการ และแนวทางการน าไปใชในสวนปา เพอเพมรายไดทงจากผลผลตไมและเหดไปพรอมๆ กน

7.4 ทราบชนดของเหดเผาะ เพอประโยชนในการจ าแนกและการจดเกบเปนฐานขอมลดานเหดราของประเทศ

7.5 เอกสารเผยแพรเกยวกบเหดเผาะ การเปนไมคอรไรซา และชนดของเหดเผาะทส ารวจพบ

8. งบประมาณทไดรบ

- ป พ.ศ. 2550 ไดรบ 230,000 บาท - ป พ.ศ. 2551 ไดรบ 261,300 บาท

- ป พ.ศ. 2552 ไดรบ 274,000 บาท

9. ปญหาและอปสรรค 9.1 เหดเผาะจะเรมออกดอกในชวงปลายเดอนพฤษภาคม และการเกดดอกเหดตองอาศยปจจยทางสภาพแวดลอมตาง ๆ ทเปนจรงตามธรรมชาตเปนส าคญ จงจะสามารถพบและเกบดอกเหดได ท าใหเหดเผาะมราคาสงในระยะดอกออน คอ ประมาณ 200 บาทตอลตร ในชวงแรกซงดอกยงออน มรสชาตอรอย จงท าใหตองแขงขนกบชาวบานในการเกบตวอยางเพอการศกษาวจย โดยชาวบานจะมความช านาญในพนทในการหาเหดมากกวา

21

9.2 การแยกเชอบรสทธจากสปอรดอกเหดทแกหรออายมาก พบวา กระท าไดยาก สปอรคอนขางแก ท าใหเชอ บรสทธทเลยงบนอาหารสงเคราะหเจรญไดชามาก เมอเปรยบเทยบกบการแยกจากดอกเหดออน ซงเจรญไดเรวกวา 9.3 ดอกเหดออน สามารถแยกเชอบรสทธไดงาย เสนใยเจรญเตบโตไดเรว แตมอายในการเกบรกษาทสน ดอกเหดเนาเสยหายไดงาย ซงบางครงตองรบแยกเชอใหเรวทสดเพอปองกนการปนเปอนจากจลนทรยชนดอน

9.4 การทดสอบการเปนไมคอรไรซาของเหดเผาะในสภาพเรอนเพาะช า มขอจ ากดในดานสถานท โรงเรอนเพาะช า ผลทไดจงคอนขางเกดความแปรปรวน เนองจากสถานทไมมความพรอมตอการทดสอบ

9.5 กลาไมทใชในการทดสอบการเปนไมคอรไรซาของเหดเผาะมการปะปนของสายพนธ โดยพบวา การเจรญเตบโตของกลาไมไมสม าเสมอ ลกษณะภายนอกมความแตกตางกน ซงท าใหผลทไดเกดความแปรปรวนได

(นางกฤษณา พงษพานช) หวหนาโครงการวจย

วนท ………………………………..