1. Таянч-ҳаракат тизимининг функционал анатомияси.

Режа:

1. Суяклар ривожланиш босқичларини ўрганиш.

2. Суяклар турлари, уларнинг анатомик ва гистологик тузилишларини

ўзлаштириш.

3. Суякларнинг бирлашуви тўғрисида умумий маълумотларга эга бўлиш.

4. Бўғим турлари ва уларнинг вазифалари ҳақида маълумот тўплаш.

5. Мушакларнинг ривожланиш хусусиятлари, уларнинг турлари ва

функцияларини кўриб чиқиш.

Таянч иборалар: остеология, синдесмология, миология, остеон,

миоцит, хондроцит, капсула, бўшлиқ, қисқариш, зичлик, ғоваклик, метафиз,

эпифиз, диафиз, бўғим бўшлиғи, қисқарувчанлик.

Таянч-ҳаракат аппарати суяк, суякларни бирлаштирувчи бойламлар ва

мушак тизимларидан ташкил топган. Мушаклар, суяклар ва уларни

бирлаштириб турган бойламлар битта эмбрионал қават – мезодермадан

ривожланади.

1.1. Суяклар ҳақида таълимот – остеология

Скелет организмда таянч бўладиган зич тўқималар (тузилмалар

йиғиндиси)дан иборат. Скелет бир қанча алоҳида суяклардан ташкил топган

ва организмда, асосан, таянч, ҳаракат ва ҳимоя вазифасини бажаради.

Одам скелети икки юздан ортиқ алоҳида-алоҳида суяклардан тузилган,

оғирлиги ўртача 5–6 кг ёки гавда оғирлигининг 8–10% ини ташкил этади.

Скелет суякларининг аксарияти жуфт суяклардир. Суяк асосан, суяк

тўқималаридан иборат. Суяклар қаттиқ ва эластик бўлиб, асосан, икки хил

моддадан тузилган, уларнинг 1/3 қисми органик моддалар бўлса, қолган 2/3

қисми анорганик моддалардир (асосан, калций тузлари, айниқса фосфат оҳак

51,04% ни ташкил этади). Суяклар эластиклигини оссеин моддалар

бажарадиган бўлса, минерал тузлар уларга қаттиқлик (пишиқлик) ҳoссасини

беради. Органик ва анорганик моддаларнинг суяклар таркибидаги нисбати

керакли бўлган мустаҳкамликни вужудга келтиради ва бу ҳолат ёшга қараб

ўзгариб боради. Ёш организм суяклари таркибида оссеин кўп бўлганлигидан

эгилувчан (эластик) ва жуда кам синадиган бўлади. Ёш улғайиб борган сайин

суякларда минерал тузлар миқдори кўпаяди. Шунинг учун кекса

одамларнинг суяклари эластиклик хусусиятини аста-секин йўқотиб, мўрт, тез

синадиган бўлиб қолади.

Суяклар таркибида органик ва анорганик моддалардан ташқари

витамин А, Д ва C ҳам бўлади. Ёш болалар суяклари таркибида калций

тузлари ва витамин Д етишмаслиги натижасида рахит касаллиги вужудга

келади. Агар суякларда витамин А етишмаса, суяклар ҳаддан ташқари

йўғонлашиб, ичидаги бўшлиқлари, ҳар хил каналчалари катталашиб қолади.

Суякнинг ички тузилишини уни арралаб қарагандагина кўриш мумкин.

Суяк икки хил: зич (қаттиқ – substantia compacta) ва ғовак (кўмик – substantia

spongiosa) моддалардан иборат. Узун суякларнинг икки учи (юнонча epifizis –

усти) эпифизлари калта суякларга ўхшаш тузилган бўлса, диафизи (танаси) –

diafizis (юнонча dia – оралиқ) узунасига жойлашган кавак цилиндр шаклли

бўлиб, девори қалин зич модда пўстидан иборат. Ана шу кавак илик канали

бўлиб, бу канал узун суякнинг иккала учи (epifiz)даги ғовакларга туташиб

кетади. Узун суякларнинг эпифизлари бўғим юзалари (facies articularis) билан

тугайди. Суякларнинг эпифиз билан диафиз оралиқ қисми метафиз (metafizis)

деб аталади. Бундан ташқари, суякларнинг тузилиши шакли билан

вазифаларига боғлиқ бўлади, яъни суяклар вазифасига қараб ҳам тузилиши

ўзгаради ёки бунинг акси бўлиши мумкин.

Суяклар асосан гаверс пластинкаларидан тузилган кўпдан-кўп гаверс

каналчалардан иборат. Гаверс каналчалари аксари суяклар бўйига қараб

жойлашган ва ўзаро бир неча зич пластинкаси – компакт модда ўраган

бўлади. Гаверс тизимлар орасидаги бўшлиқларни оралиқ модда

(пластинка)лар тўлдириб туради.

Суякнинг сиртқи юзаси суяк усти пардаси (периост – periosteum) билан

қопланган (суякнинг бўғим юзалари, пайлар ва бойламлар ёпишган жойларда

периост бўлмайди). Периост юпқа, пушти ранг бириктирувчи тўқимадан

иборат. Периостнинг ўзи суякларнинг алоҳида тешикларидан ўтиб,

борадиган толачалари воситасида суякка мустаҳкам ёпишиб туради.

Периост икки қаватдан, яъни ташқи қавати толали фиброз тўқимадан,

ички қавати эса нерв ва қон томирларга бой суяк ҳосил қиладиган қисмдан

иборат. Қон томирлар суякларга алоҳида озиқ тешиклар (foramen nutricium)

орқали боради. Суякларнинг бўғим ҳосил қиладиган сатҳлари бўғим

тоғайлари билан қопланган.

Суяк каваклари, илик бўшлиғи ҳамма вақт суяк илиги билан тўлган

бўлади. Кўпинча найсимон суякларда илик марказий бўшлиқ қисмида

жойлашганлигидан уни илик бўшлиғи (cavitas medullaris) ёки канали деб

аталади. Суяк илиги организмда қон яратади ва биологик ҳимоя вазифасини

бажаради. Суякларда учрайдиган ўсиқларга (дўмбоқча, ғадур-будур ва

ҳоказо) апофиз (apophizis – ўсиқ)лар, бўйинга метафиз ёки суяк бўйни

(collum), суяк бошчасига (capitulum), бўғим чуқурчасига (fossa articularis)

ғадир-будур тепачалар (condylus) киради.

1.2. Суяклар ривожланиши Одам эмбрионида суяклар тўқимаси бошқа ҳамма тўқималарга

нисбатан кечроқ ёки она қорнидаги пайтнинг 6-8 ҳафталарида мезенхима

(эмбрион бириктирувчи тўқимаси)дан ривожланади. Суяклар такомил этиш

даврида ҳаммаси ҳам бир хил ривожланмайди, балки баъзи бир суяклар

бириктирувчи тўқимадан тараққий этади, булар бирламчи суяклар ёки

бириктирувчи тўқима суяклари дейилади. Бирламчи суякларга калланинг мия

қисмидаги қопловчи суяклар ва барча юз суяклари киради: бошқа суяклар

тоғайдан такомил этади, иккиламчи суякланиш деб шунга айтилади. Умуман

суякланиш жараёни эндесмал, перихондрал, периостал ва энхондрал турларга

бўлинади. Суякланиш жараёни суякларнинг бажарадиган вазифаларига қараб

уларнинг танасида пайдо бўлади. Асосий оғирлик ҳамма вақт суякнинг

диафизига тушади, шу сабали суякланиш нуқтаси биринчи диафиздан

бошланади. Қўшимча суякланиш нуқталари найсимон суякларда суякнинг

метафиз ва эпифизларида, сўнгра мушак ва бойламлар ёпишадиган жойлари

апофиз (дўмбоқлар, қирралар)да кечади. Шу сабабли суяклар одамда 20–25

ёшгача бўйига ўсади. Охирги суякланиш нуқталари суякларнинг апофизида

30–35 ёшларда тугалланади.

1.3. Суяклар таснифи Одам скелети қуйидаги қисмларга ажратилган: тана суяклари

(умуртқалар, қовурғалар ва тўш суяги); калла суяги (мия ва юз қисмларидан

иборат); елка камари (кўкрак ва ўмров суяклари); эркин қўл суяклари (елка,

билак ва панжа суяклари); чаноқ камари суяклари (ёнбош, қов ва қуймич

суяклари) ва эркин оёқ суяклари (сон, болдир ҳамда оёқ панжаси суяклари).

Суяклар тузилиши, ривожланиши ва вазифаларига кўра қуйидагича

тасниф қилинади:

I. Найсимон (узун ва калта) суяклар. II. Ғовак (узун, калта ва

сесамасимон) суяклар. III. Ясси (кала ва камар) суяклар. IV. Аралаш суяклар

1.4. Тана скелети Одамнинг тана скелети умуртқа поғонаси ва ўн икки жуфт қовурға,

тўш суягидан ташкил топган кўкрак қафаси (compages thoracis, thorax)дан

иборат.

Умуртқа поғонаси (columna

vertebralis) бир-бирининг устида

жойлашган 33-34 та умуртқалар

йиғиндисидан ташкил топган бўлиб, булар

бўйин умуртқалари (еттита); кўкрак

умуртқалари (ўн иккита), бел умуртқалари

(бешта), бешта думғаза умуртқалари ўзаро

бирлашиб, битта думғаза суягини ҳосил

қилган ва дум умуртқалари бўлимларига

ажратилади. Умуртқа поғонасининг ўртача

узунлиги эркакларда 73–75 см, аёлларда

эса 69–71 см. Шундан бўйин қисми

узунлиги 13–14 см, кўкрак бўлими 27–30

см, бел қисми 17–18 см ва думғаза қисми

12–15 см.

Ҳар қайси умуртқанинг таянч

вазифасини бажарадиган танаси (corpus vertebrae), равоғи (arcus vertebrae)

бор, умуртқа равоғи танасига иккита оёқчаси (pediculi arcus vertebrae) орқали

бирлашиб, умуртқа тешигини (foramen vertebrale) ҳосил қилади. Ҳамма

умуртқаларнинг тешиклари бирга қўшилиб умуртқа канали (canalis

vertebralis) вужудга келади, орқа мия ана шу каналда жойлашиб, ташқи муҳит

таъсиридан сақланиб туради. Умуртқа равоғида тепа ва пастки жуфт бўғим

ўсимталари (processus articularis superiores et inferiores) жойлашган. Умуртқа

равоғининг ўрта қисмида орқа томонга битта ўткир қиррали ўсиқ (processus

spinosus), икки ён томонидан биттадан кўндаланг ўсиқ (processus transversus)

кўринади.

Умуртқа танаси билан бўғим ўсиқларининг ўрта қисмларида юқори ва

пастки ўймалар (incisurae vertebrales superiores et inferiores) жойлашган.

Умуртқа поғонасида юқоридаги умуртқанинг пастки ўймаси пастки

умуртқанинг юқори ўймаси билан бирлашиб, ҳар тарафда биттадан умуртқа

оралиқ тешиги (foramina intervertebralia)ни ҳосил қилади. Бу тешиклар

орқали орқа мия нервлари ва қон томирлари ўтади.

Одам умуртқаларининг орасида бел ва думғаза умуртқалари катта

ҳажмли бўлиб, бош, тана ва қўл оғирлиги ана шулар воситасида чаноқ орқали

оёққа тарқалади. Дум умуртқалари, аксинча, одамда ўсишдан тўхтаб,

йўқолиб бораётган қолдиқ умуртқалар ҳисобланади. Буларнинг таналари

кичкина бўлиб, равоқлари бўлмайди.

1.5. Умуртқалар Одам умуртқа поғонасининг кўкрак қисми (кўкрак умуртқалари –

vertebrae thoracicaе) 12 дона. Кўкрак умуртқаларининг икки ёнбошига ва

кўндаланг (processus transversus) ўсимталарига 12 жуфт қовурғанинг бўғим

ҳосил қилиб қўшилиб туриши уларни бошқа умуртқалардан ажратиб туради.

Аксарият қовурғаларнинг бошчалари ёнма-ён жойлашган иккита умуртқа

таналарининг ёнбош оралиғига ўрнашган бўлади. Шунинг учун аксарият

умуртқаларнинг иккала томонида (тепа ва пастида) яримтадан чуқурчаси

(foveae costales superiores et inferiores) бўлади. Бундан биринчи умуртқа

мустасно бўлиб, танасининг юқори қиррасида биринчи қовурға учун битта

бутун қовурға чуқурчаси (foveae costalis superior), танасининг пастида

иккинчи қовурға учун яримта қовурға чуқурчаси (foveae costalis inferior)

бўлади. Ўнинчи умуртқада эса (Х қовурға учун) битта ярим чуқурча ва ХI–

ХII умуртқаларда ҳар бирининг икки ёнбошида (тегишли қовурғалар учун)

биттадан тўла чуқурча жойлашган.

Умуртқа танаси билан унинг равоғи ўртасида умуртқа тешиги (foramen

vertebrale) бор. Юқори ва пастдаги бир жуфтдан фронтал ҳолатда жойлашган

бўғим ўсимталари (processus atriculares superiores) билан умуртқалар ўзаро

бирлашиб туради. Умуртқа танасининг икки ёнбошидаги кўндаланг

ўсиқларининг олд томонида бўғим юзачалари (fovea costalis processus

transversi) жойлашади. Умуртқа равоғининг ўрта қисмида ўткир қиррали ўсиқ

(processus spinosus) жойлашган.

Бўйин умуртқаси (vertebreae cervicales) (С1–С7) 7 дона бўлиб,

юқоридаги биринчи ва иккинчи умуртқалар бошқа бешта бўйин

умуртқаларидан тузилиши бўйича анча фарқ қилади. Бўйин умуртқаларининг

тана (corpus vertebrae)лари кичкина кўндаланг овал шаклда бўлиб, умуртқа

тешиги (foramen vertebrale) катта бурчак шаклида тузилган. Кўндаланг ўсиқ

(processus tranversus)ларнинг олдинги томонига эмбрион ўсиши давридаги

қовурға қолдиқлари ёпишиб, кўндаланг ўсиқ тешиги (foramen processus

transversus)ни ҳосил қилади. Шунинг учун кўндаланг ўсиқлар кўндаланг

қовурға ўсиқлар (processus costotransversarius) деб ҳам аталади. Бу

ўсиқларнинг учлари кўпинча иккита дўмбоққа бўлинади.

VI умуртқанинг олдинги дўмбоғи олдидан уйқу артерияси ўтганлиги

учун бу думбоқ уйқу дўмбоғи (tuberculum caroticum) деб аталади. Артерия

жароҳатланганда уни шу дўмбоқчага бармоқ билан босиб қон тўхтатиш

мумкин. Кўндаланг ўсимталарда пайдо бўлган барча тешикчалар йиғиндиси

умуртқа артерияси канали (canalis a. vertebralis)ни ҳосил қилади. Бу каналдан

шу номли артерия ўтади.

II–V бўйин умуртқалари танасининг орқа томонида жойлашган ўткир

қиррали ўсиқ (processus spinosus)лар калта ва учи айри бўлади (VI–VII

умуртқалар бундан мустасно). VII умуртқанинг орқа ўсиғи бошқа бўғим

умуртқаларига нисбатан узун ва йўғон бўлиб, тирик одамда тери остида

билиниб туради. Шунинг учун бу умуртқа туртиб

чиққан умуртқа (vertebra prominens) дейилади.

Биринчи бўйин умуртқаси – атлант (atlas)нинг

танаси такомил этиш даврида иккинчи умуртқага

ўтиб тишсимон ўсиқни ҳосил қилади. Натижада

унинг танаси ўрнига олдинги равоғи (arcus

anterior) вужудга келиб, умуртқа тешиги (foramen

vertebrale) эса кенгайган. Олдинги равоқнинг олд

томонида олдинги дўмбоқ (tuberculum anterius)

жойлашган. Равоқнинг ички юзасида эса II бўйин

умуртқасининг тишсимон ўсиғи жойлашадиган

чуқурча (fovea dentis) бор. Орқа равоғи (arcus

posterior)да ўткир қиррали ўсиқ қолдиғи – кичкина

дўмбоқ (tuberculum posterius) пайдо бўлган.

Умуртқанинг ёнбош қисми (massae laterales),

олдинги ва орқа равоқларининг қўшилиб

жойлашган ёнбош қисмининг юқори ва пастки

юзаларида бўғим чуқурчалари (foveaе articulares

superiores et inferiores) кўринади. Юқори бўғим

юзаси овал шаклли бўлиб, энса суягидаги

дўнгсимон ўсиқ бўғим юзаси билан бўғим ҳосил қилиб қўшилади. Мassae

laterales нинг орқасида умуртқа артерия эгати (sulci a.vertebrales) бор.

Бўйиннинг II умуртқаси (axis – ўқли) тишсимон ўсиқ ёки тиш

(dens)нинг бўлиши билан бошқа ҳамма умуртқалардан ажралиб туради.

Иккинчи умуртқа тиши биринчи умуртқа равоғининг ички томонида бўғим

юзаси (facies articularis anterior) билан бирлашиб туриши калланинг ҳар

томонга бурилишига имкон туғдиради.

Тишсимон ўсиқ цилиндрсимон шаклли бўлиб, унинг учи (apex) бор.

Ўсиқнинг олдинги юзасида жойлашган бўғим юзаси (facies articularis anterior)

атлантнинг олдинги равоғининг ички юзасидан бўғим

чуқурчаси (fovea dentis) билан бўғим ҳосил қилиб

қўшилса, dentis нинг орқа бўғим юзаси (facies

articularis posterior) эса атлантнинг кўндаланг

жойлашган бойлами билан қўшилади. Ахis нинг икки

ёнбошида жойлашган юқори бўғим юзаси (facies

articularis superior) атлантнинг пастки бўғим чуқурчаси

билан, пастки бўғим юзаси (facies articularis inferior)

эса учинчи бўғим умуртқасининг юқори бўғим юзаси

билан қўшилади.

Бел умуртқалари (vertebrae lumbales) 5 дона,

умуртқаларга гавда оғирлиги тушганлиги сабабли,

унинг танаси (corpus vertebrae) катталашган буйрак

шаклига ўхшаш бўлади, унинг тешиги катта ва

учбурчак шаклидадир. Кўндаланг ўсиғи (processus

transversus) деярли фронтал вазиятда бўлиб, учи

орқага қараб туради. Ўткир қиррали ўсиқ (processus

spinosus) ҳаракатчан бўлганидан тўппа-тўғри орқага

қараб туради. Тепа бўғим ўсиқлари (processus

articularis superior)нинг бўғим юзалари (facies

articularis superior) ички томонга, пастки бўғим

ўсиқлари (processus articularis inferior) юзалари (facies articularis inferior)

ташқарига қараган бўлади. Тепа бўғим ўсиғининг орқасида кичкина

сўрғичсимон дўмбоқ (processus mammilaris) жойлашган.

Думғаза умуртқалари (vertebrae sacrales) – 5 дона бўлиб, одамнинг

вертикал ҳолатга ўтиши билан гавда оғирлигининг думғаза умуртқаларига

тушиши натижасида 17–25 ёшларда ўзаро қўшилиб, битта бутун думғаза

суяги (оs sacrum)ни вужудга келтиради. Думғаза суяги учбурчак шаклида,

сербар қисми – туби (асоси – basis ossis sacri) бор. Унинг икки ёнбошида эса

тепа бўғим ўсиғи (processus articularis superior), пастга ва олдинга қараган учи

(apex ossis sacri) бор. Думғаза суяги туби билан бешинчи бел умуртқасининг

танасига бирлашади. Думғаза суягининг олдинги чаноқ юзаси (facies pelvina)

текис ва ёйсимон букилган бўлиб, тўртта олдинги тешиклар (foramina sacralia

pelvina) ва кўндаланг жойлашган чизиқ (lineaе transvarsae)лар кўриниб

туради. Думғазанинг орқа юзаси ғадир-будур бўртиб чиққан бўлиб, у

умуртқа ўсиқларининг ўзаро суякланиб кетишидан 5 та қирра ва думғазанинг

орқа тўртта тешиклари (foramina sacralia dorsalia)ни ҳосил қилади. Жумладан,

ўткир қиррали ўсиқларнинг бирлашишидан думғазанинг ўрта қирраси (crista

sacralis mediana), бўғим ўсиқларининг бирлашишидан оралиқ қирраси (crista

sacralis intermedia – орқа тешикларнинг ташқи томонида жойлашган)

кўринади. Ниҳоят, умуртқаларнинг кўндаланг ўсиқ қолдиқлари

йиғиндисидан думғаза суяги орқа юзасининг энг четида жойлашган латерал

қирра (crista sacralis lateralis)лари кўринади. Қирралардан ташқарироқда

мушаклар ёпишадиган думғаза ғадир-будури (tuberositas sacralis) жойлашган.

Ўсиқларнинг қовурға қолдиқлари билан ўзаро қўшилиб кетишидан пайдо

бўлган думғаза тубининг ён қисми (paries lateralis) қулоқсимон юза (facies

auricularis) бўлиб, чаноқ суягининг ана шундай юзаси билан бўғим ҳосил

қилиб қўшилиб туради (чаноқ суякларининг бирлашувига қаралсин). Думғаза

умуртқалари тешиклари ўзаро қўшилиб думғаза канали (canalis sacralis)ни

ҳосил қилади. Думғаза каналининг пастки тешиги (hiatus sacralis) иккала

томонидан чиқиб турадиган ўсиқчалар (cornu sacrale)ни ҳосил қилади.

Аёлларнинг думғаза суяги кенгроқ, калтароқ ва камроқ букилган бўлиши

билан эркаклар думғазасидан ажралиб туради.

Дум умуртқалари (vertebrae coccygeaeм) 4–5 дона бўлиб, одамда қолдиқ

(рудимент) умуртқалардан иборат. Булар ўрта яшар одамларда суякланиб,

дум суяги (os coccygeus)ни вужудга келтиради. Биринчи дум умуртқасида

танасидан ташқари, унинг икки ёнбошида бир жуфт шохчаси (cornu

coccygeum) кўринади.

Умуртқалар ривожланиши уч босқичдан иборот. I босқич – мезодерма

сомитларининг маҳсулоти – склеротомлардан пайдо бўлган парда даври 5-6

ҳафтагача давом этиб, сўнгра II босқич – тоғайланиш даврига ўтади. III

босқич – суякланиш нуқталари умуртқаларда 2 ойлик даврдан бошланади.

Шундай қилиб, 2-3 ойлик эмбрион умуртқаларида учала босқич (парда, тоғай

ва суякланиш) босқичиларини кузатиш мумкин.

Умуртқаларда суякланиш нуқталари 3 та бўлиб, бири танасида,

иккитаси эса умуртқа равоғида бўлади. Умуртқа равоғи боланинг 3 ёшлигида

ва барча умуртқа ўсиқлари эса балоғатга етилганда танаси билан суякланиб

қўшилади. Умуртқаларнинг батамон суякланиб битиши 22-25 ёшларда

тугайди. Баъзан V бел умуртқа равоғи ва думғаза каналининг 11-18

ёшларгача ўсиб беркилмасдан (spina bifida) қолиши кузатилади.

Умуртқаларнинг суякланишида horda dorsalis аста-секин йўқола бориб,

қолдиғи – дирилдоқ ўзакни (nucleus pulposus) ҳосил қилади.

1.6. Кўкрак қафаси суяклари

Тўш суяги (sternum). Кўкрак

умуртқалари ва қовурғалар билан биргаликда

кўкрак қафасини (thorax) ни ҳосил қилади.

Тўш суяги узунчоқ ясси шаклда бўлиб, ўрта

яшар одамда учта айрим қисмлардан иборат:

тўш суяги дастаси, танаси ва ханжарсимон

ўсиғи.

Дастанинг икки ёнбошида ўмров

суягининг тўш суягига қараган учининг

қўшилиши учун ўйма – incisurae claviculares

ва ундан пастда I қовурға тоғайи билан

қўшилиши учун ўйма бўлади. Даста билан

танаси бир оз олдинга бўртиб қўшилган

жойида тўш бурчаги (angulus sterni)ни кўриш

мумкин. Даста билан танаси оралиғида II–VII қовурға тоғайлари учун ўйма

(incisurae costales) бор.

Ханжарсимон ўсиқ (processus xiphoideus) тўш суягининг танасидан

пастки томонда жойлашган турли узунлик ва шаклда бўлади. Аёлларнинг

тўш суяклари эркакларнинг тўш суягига нисбатан бир оз калтароқ бўлади.

Қовурғалар (costae) 12 жуфт ғовак суяклар таркибига кириб, орқа

томондан кўкрак умуртқаларининг таналарига ёпишиб туради. Ҳар қайси

қовурға икки қисмдан иборат, қовурғанинг орқа қисми суяк (os costale) ва

олдинги қисми тоғайдан (cartilago costalis)дан тузилган. Юқоридаги I–VII

қовурғалар бевосита тоғай қисмлари воситасида тўш суягига бирикади ва чин

қовурға (costae verae) деб аталади. Кейинги VIII, IX ва X жуфт қовурғалар

ўзининг олдинги тоғай қисмлари билан бевосита тўш суягига ёпишмасдан,

ўзидан юқорида жойлашган қовурғанинг тоғайига туташади ҳамда ёлғон

қовурғалар (costae spuriae) деб аталади. Қолган XI ва XII жуфт

қовурғаларнинг тоғайлари эса ҳеч қаерга ёпишмасдан қорин мушакларининг

ораларида эркин жойлашган. Улар етим қовурғалар (costae fluctuantes) деб

аталади. Қовурғаларнинг олдинги, орқа учлари ва буларнинг оралиқ қисми,

танаси бор. Қовурғанинг орқа учида йўғонлашган бошчаси (caput costae) бор.

II–X қовурғалар бошчаси умуртқалар оралиқ чуқурчаларига қўшилгани учун

уларнинг бўғим юзалари қирра (crista capitis costae) билан иккита бўғим

юзасига ажралган.

I, XI ва XII қовурғалар бошчаларида қирра бўлмайди, чунки умуртқа

танасидаги бутун бўғим чуқурчалари билан қўшилган бўлади. Қовурға

бошчаси ингичкалашган бўйин (collum costae) қисмига ўтади. Бўйин

қисмининг қовурға танасига ўтиш чегарасида дўмбоқча (tuberculum costae)

кўринади. I–X қовурғалар дўмбоқчаларидаги бўғим юзалари (facies articularis

tuberculi costae) икки қисмга ажралган бўлиб, уларнинг пастки қисми

умуртқалар кўндаланг ўсиқларидаги бўғим чуқурчаларига қўшилиб туради.

Дўмбоқчалар бўғим юзаларининг юқори қисмларига эса бойламлар ёпишади.

ХI–ХII қовурғалардаги дўмбоқчалар унчалик ривожланмаган, бўғим юзалари

бўлмайди. Қовурға танасида (corpus costae) ташқи, ички юзалари, тепа ва

пастки чеккалари бор. Биринчи қовурғанинг, аксинча, юқори ва пастки

юзалари, ички ва ташқи чеккалари бўлади. Қовурға танаси бир оз букилиб

қовурға бурчаги (angulus costae) ни ҳосил қилади. Кўпчилик қовурғалар ички

юзасининг пастки чеккасида қовурғалар аро нерв ва қон томирлар учун эгат

(sulcus costae) жойлашган. Биринчи қовурға бошқа қовурғалардан унинг

юқори юзасида нарвонсимон мушак дўмбоғи (tuberculum musculi scaleni

anterioris) борлиги билан фарқ қилади. Дўмбоқ олдида ўмров ости вена эгати

– sulcus venae subclaviae, дўмбоқ орқасида эса ўмров ости артерия эгати –

sulcus arteriae subclaviae бўлади.

1.7. Қўл-оёқ суяклари Қўл скелети – елка камари (cingulum membri superioris) ўмров ва курак

суякларидан иборат. Қўлнинг эркин жойлашган (sceleton membri superioris

libri) елка суяги, билак (тирсак ва билак) суякларидан ва қўл панжаси

скелетидан иборат.

Ўмров (clavicula), қўлни танага бирлаштириб турадиган бирдан-бир

суяк бўлиб, шакли “S” ҳарфига ўхшаб букилган, узун. Тўш суягига

бирлашган учига extremitas sternalis ва унинг бўғим юзасига facies articularis

sternalis, курак суягининг елка ўсиғига бирлашадиган учига extremitas

acromialis дейилади, унда елка ўсиғига бўғим ҳосил қилиб бирлашадиган

кичкина бўғим юзаси – facies articularis acromialis кўринади. Ўмров суягининг

ўрта қисми – танаси (corpus claviculaе) дейилади. Тана пастида конуссимон

дўмбоқча – tuberculum conoideum ва трапециясимон чизиқ – linea trapezoidea

жойлашган. Ўмров суягининг суякланиши эмбрион 6 ҳафталигида бошланиб,

бола 16–18 ёшга баъзода қўшимча суякланиш нуқтаси (тўш суягига қараган

учи)да пайдо бўлади. Ўмров суягининг суякланиш даври 20–25 ёшларга

бориб тугайди.

Курак (scapula) суяги ясси, учбурчак шаклида бўлиб, кўкрак

қафасининг орқа томонидан II–VII қовурғалар ташқи соҳасида туради.

Куракнинг учта чеккаси тафовут қилинади: умуртқа поғонасига қараган

медиал чеккаси (margo medialis), қўлтиққа қараган латерал чеккаси (margo

lateralis) ва юқори калта чеккаси (margo superior). Юқори чеккасида курак

ўймаси (incisura scapulaе) кўриниб туради. Курак суягининг уччала чеккаси

ўзаро учта бурчак ҳосил қилиб қўшилади: шулардан бири пастга қараган

бурчак (angulus inferior), иккинчиси юқори томондаги бурчак (angulus

superior) ва учинчиси латерал бурчак (angulus lateralis). Латерал бурчак

йўғонроқ бўлиб, ундаги чуқурроқ бўғим юзаси (cavitas glenoidalis) орқали

елка суяги билан бўғим ҳосил қилиб бирлашади. Бўғим юзасининг

тепасидаги дўмбоқ – tuberculum supraglenoidale, пастидаги дўмбоқ –

tuberculum infraglenoidale кўриниб туради. Бўғим юзаси орқа томонга

ингичка бўйин (collum scapulaе) орқали танага ўтади. Курак суягининг бўғим

юзаси устида тумшуқсимон ўсиқ (processus coracoideus) бўртиб туради.

Куракнинг олдинги, қовурғаларга қараган юзаси (facies costalis) ботиқроқ

бўлиб, курак ости чуқури (fossa subscapularis)ни ҳосил қилади, ана шу

юзадаги бир неча ғадир-будур чизиқдан курак ости мушаги бошланади.

Куракнинг орқа юзаси баланд қирра (spina scapulaе) билан иккита тенг

бўлмаган қисмга бўлинган бўлади. Қирранинг тепасидаги қирра усти

чуқурчаси – fossa supraspinata, пастки чуқурча – fossa infraspinata дейилади.

Бу чуқурчаларга шу номдаги мушаклар ёпишиб туради. Куракнинг баланд

қирраси латерал томонга давом этиб, бақувват елка ўсиғи – акромион

(acromion) бўлиб тугайди. Ана шу ўсиқ учидаги бўғим юзаси – facies

articularis acromialis орқали ўмров билан бўғим ҳосил қилиб қўшилади.

Елка суяги (humerus) да тана – диафиз (corpus humeri), иккита (юқори

ва пастки) учи – эпифизлар ва улар ўртасида жойлашган метафиз

фарқланади. Елка суягининг юқори учи шарсимон тўмтоқ бошча (caput

humeri) бўлиб тугайди. Бошча суякнинг қолган бошқа қисмларидан унчалик

чуқур бўлмаган ариқча – анатомик бўйинча (collum anatomicum) орқали

ажралиб туради; ана шу бўйинчанинг пастки томонида иккита дўмбоқча

(латерал томонда каттароғи – tuberculum majus ва бир оз олдинги томонда

кичиги – tuberculum minus) жойлашган. Ҳар қайси дўмбоқчадан пастга қараб

биттадан ғадир-будур қирра – crista tuberculi majoris (катта дўмбоқдан) ва

crista tuberculi minoris (кичик дўмбоқдан) кетган. Ана шу иккала дўмбоқ ва

ғадир-будур қирралар орасида эгатча (sulcus intertubercularis) бўлиб, ундан

елканинг икки бошли мушаги узун бошининг пайи ўтади. Дўмбоқча ва

қирраларга мушаклар келиб ёпишади. Елка суягининг дўмбоқчалардан

пастки қисми хипчароқ бўлиб, хирургик бўйин (collum hirurgicum) деб

аталади ва суяк танаси (диафиз)ни эпифизга қўшиб туради. Елка суяги

танасининг юқори қисми цилиндр шаклида, пастки қисми уч чеккали бўлади.

Чеккалар орасида орқа юза, олдинги, латерал юзалар, олдинги медиал юза ва

суякнинг олдинги латерал юзасида делтасимон ғадир-будур жойлашган.

Ғадир-будурнинг пастидан билак нерви учун спиралсимон эгат (sulcus nervi

radialis) бошланиб, суяк орқа юзасини айланиб пастга тушади-да, латерал

қиррада тугайди. Елка суягининг пастки кенгайган учи икки томонида ғадир-

будур тепачалар – медиал тепача (epycondilus medialis) ва латерал тепача

(epycondilus lateralis) ҳосил қилиб тугайди. Тепачалар юқорига медиал ва

латерал қирралар бўлиб давом этади. Медиал тепача кўпроқ ўсган бўлиб,

орқа юзасида тирсак нерви жойлашадиган эгатча (sulcus nervi ulnaris)

кўринади. Иккала тепача орасида билак суяклари билан бирлашадиган бўғим

юзаси бўлиб, у икки бўлакка ажралган: мудиал томонда кўндаланг

жойлашган ва тирсак суяги билан бирлашадиган ғалтаги (trochlea humeri)

бўлса, латерал томонда билак суяги билан бирлашиш учун яримшарга ўхшаш

бўғим юзали бошчаси бор. Ғалтакнинг тепасида олдинги томонда тож

чуқурчаси (fossa coronoidea) кўринади ва тирсак суягининг тож ўсиғи кириб

туради. Тож чуқурчасининг латерал томонидан билак суягининг боши кириб

туриши учун чуқурча (fossa radialis) жойлашган. Ғалтакнинг тепасида, орқа

томонда тирсак суягининг тирсак ўсиғи кириб турадиган чуқурча (fossa

olecrani) бор.

Тирсак суяги (ulna)нинг юқори йўғон учида елка суягининг ғалтаги

билан қўшиладиган каттагина ғалтаксимон бўғим ўймаси (incisura trochlearis)

бор. Бўғим ўймаси олд томонда тож ўсиғи (processus coronoideus) ва орқа

томонда тирсак ўсиғи (olecranon) билан чегараланиб туради.

Тож ўсиғининг латерал томонида билак суягининг бошчаси билан

бўғим ҳосил қилиш учун ботиқ ўйма (incisura radialis) жойлашган. Тож

ўсиғининг пастида (олдинги томонда) елка мушаги ёпишишидан пайдо

бўлган ғадир-будур жой – тирсак ғадир-будури (tuberositas ulnaе) деб

аталади. Тирсак суягининг танасида олдинги, орқа ва медиал юзалар бўлиб,

улар олдинги, орқа ва оралиқ қирралар билан ажралган. Тирсак суягининг

пастки учи юмалоқ тирсак боши (caput ulnaе) билан тугайди, унинг медиал

чеккасида эса бигизсимон ўсиқ (processus styloideus) чиқиб туради. Унинг

ёнида билак суягининг ботиқ бўғим юзаси билан бирлашадиган доира бўғим

юзаси (circumferentia articularis ulnaе) бор.

Билак суяги (radius)нинг проксимал учи, аксинча, думалоқ бошча (caput

radii) бўлиб, тепа томонида ботиқ бўғим юзаси (fovea articularis) бўлиб, елка

суягининг бошчаси ана шу чуқурчада жойлашади. Билак суягининг гир

айлана бўғим юзаси (circumferentia articularis) тирсак суягининг бўғим юзаси

билан бўғим ҳосил қилади. Билак суягининг боши бошқа қолган

бўлакларидан ингичка бўйин (collum radii) билан ажралиб туради. Бўйиннинг

пастида ғадир-будур (tuberositas radii) жойлашган. Билак суягининг пастки

учи йўғонлашган бўлиб, ташқи томонида бигизсимон ўсиқ (processus

styloideus) кўриниб туради. Ички томонидаги ботиқ бўғим ўймаси (incisura

ulnaris) эса тирсак суягининг доира бўғим юзаси билан қўшилади. Билак

суягининг танасида олдинги, орқа ва латерал юзалари бўлиб, улар алоҳида

қирралар орқали бир-биридан ажралиб туради. Билак суяги пастки учининг

пастки томони учбурчак шаклидаги ботиқ бўғим юзаси (facies articularis

carpea) воситасида кафтусти суяклари билан бўғим ҳосил қилиб қўшилади.

Қўл панжасининг скелети (ossa manus) кафт усти (ossa carpi), кафт (ossa

metacarpi) ва бармоқ (фаланга) – phalanges digitorum manus суякларига

ажратилади. Кафт усти суяклари (ossa carpi) турли шаклдаги 8 та майда

суяклардан иборат бўлиб, тўрттадан икки қатор жойлашган. Булардан

биринчи ёки проксимал қатор (бош бармоқ томонидан ҳисоблаганда),

қайиқсимон суяк, яримойсимон суяк, уч қиррали суяк ва нўхатсимон

суяклардан ташкил топган. Кафт суякларининг учидаги бўғим юзалари ясси

бўлиб, кафт усти суякларининг иккинчи қаторида жойлашган суяклар билан

қўшилса, ёнбош юзалари эса ўзаро бир-бири билан бўғим ҳосил қилиб

бирлашади. I кафт суяги калта бўлиб, асосида эгарсимон бўғим юзаси бор. II

кафт суяги энг узун, V кафт суяги эса энг калта. Кафт суякларининг

бошчасидаги шарсимон бўғим юзалари биринчи бармоқ фаланга суяклари

билан бўғим ҳосил қилади. Бармоқ суяклари (phalanges digitorum, кафт

суякларига ўхшаш калта найсимон суяклардан тузилган бўлиб, бармоқларда

кетма-кет жойлашган.

Оёқ суяклари икки қисмга бўлинади. Биринчиси оёқ камари (cingulum

membri inferioris) бўлиб, иккала томонда биттадан чаноқ суягидан тузилган.

Иккинчиси – эркин турган қисми – sceleton membri inferioris liberi эса уч

қимдан иборат: 1) проксимал қисми – сон суягидан; 2) ўрта қисми – болдир

(катта ва кичик болдир) суякларидан ҳамда тизза қопқоғи суягидан; 3) дистал

қисми – оёқ панжаси скелетидан ташкил топган.

Чаноқ суяги (os cохае) иккита ялпоқ чаноқ ёки номсиз суякдан иборат.

Чаноқ суягининг шундай вазифалари унинг мураккаб тузилишига сабаб, ўрта

яшар одамнинг чаноқ суягида учта айрим суяклар: ёнбош суяги (os ilium),

қов суяги (os pubis) ва қуймич (ўтирғич) суяги (os ischii) тафовут қилинади.

Бу суяклар 14–16 ёшга киргунча алоҳида бўлиб, тоғай пластинкалар

воситасида ўзаро қўшилади, кейинчалик суякланиб бир бутун чаноқ суягини

ҳосил қилади. Чаноқ суягининг ташқи юзасида (учала суякнинг ўзаро

бирлашган жойида) сон суягининг боши кириб турадиган қуймич косаси

(acetabulum) бўлиб, унинг гир атрофи ярим ой бўғим юзаси (facies lunata)

билан ўралган, қирғоқнинг пастки қисми қуймич ўймаси (incisura acetabuli)

билан чегараланган. Қуймич косасига сон суягининг бошчаси бўғим ҳосил

қилиб жойлашади. Қуймич косасининг марказида коса чуқурчаси – fossa

acetabuli кўринади. Ёнбош суяги (os ilium)нинг пастки йўғонроқ қисми,

танаси (corpus ossis ilii) қуймич косасининг тузилишида қатнашади. Ёнбош

суягининг танасидан юқорига сербар пластинка, қанот (ala ossis ilii) “C”

шаклида кенг бўлиб, мушаклар ёпишади. Ёнбош суягининг қаноти тепага

қирра (crista iliaca) бўлиб тугайди. Қирра олдинги томонда устки ва пастки

ўткир ўсиқ (spina iliaca anterior superior ва spina iliaca anterior inferior) билан

тугайди. Ёнбош суяк қиррасининг орқа томони юқори ва пастки ўсиқ (spina

iliaca posterior superior ва spina iliaca posterior inferior)лар билан тугайди.

Қанотнинг тепа қисмида ташқи лаб (labium externum) оралиқ чизиғи (linea

intermedia) ва ички лаб (labium internum) жойлашган. Ёнбош суягининг орқа

томонида катта қуймич ўймаси (incisura ischiadica major) ва унинг пастида

ўткир ўсиқ (spina ischiadica) жойлашган. Ёнбош суяк қанотининг ички юзаси

силлиқ ва ботиқроқ бўлиб, ёнбош чуқурчаси (fossa iliaca) деб аталади. Ана

шу чуқурча пастки ёйсимон чизиқ (linea arcuata) билан чегараланади, орқа ва

пастки томонида қулоқ supraси шаклидаги бўғим юзаси (facies auricularis)

ўзига мос келадиган думғаза суягидаги бўғим юзаси билан бирлашиб туради.

Ёнбош суяк қанотининг ташқи юзасида мушаклар ёпишадиган учта ғадир-

будур чизиқлар бор. Улар олдинги думба чизиғи – linea gluteae anterior,

орқадаги думба чизиғи – linea gluteae posterior ва пастки думба чизиғи – linea

gluteae inferior дир. Қов суяги (оs pubis)нинг калта ва кенг қисми, танаси

(corpus ossis pubis) бўлиб, қуймич косасининг олдинги бўлагини ҳосил

қилади. Қов суягини иккита: юқори (ramus superior ossis pubis) ва пастки

(ramus inferior ossis pubis) бутоқлар бурчак ҳосил қилиб, ўзаро бирлашиб

туради ва ана шу бурчакнинг медиал юзасида овал шаклдаги чўзинчоқ бўғим

юзаси (facies symphysialis) иккита қов суякларини ўзаро бирлаштириб туради.

Юқори бутоқнинг суяк чегарасида ёнбош қов тепалиги eminentia iliopubica

кўринади. Юқори бутоқнинг facies symphysialis га ўтиш чегарасидаги дўмбоқ

– tuberculum pubicum орқага қов қирраси (pecten ossis pubis) бўлиб давом

этиб, қов тепалигига қўшилади. Қов суяги тепа бутоғининг ичкари ва пастки

юзасида ёпқич эгат – sulcus obturatorius жойлашган. Қуймич суяги (оs

ischii)нинг қов суягига ўхшаш, қуймич косасини ҳосил қилишда

қатнашадиган қисми – танаси (corpus ossis ischii) ва ундан давом этган бутоғи

(ramus ossis ischii) бор. Ана шу бутоқ бурчак ҳосил қилиб пастки бутоққа

ўтади. Бу эса қов суягининг пастки бутоғи билан қўшилади. Қуймич суяги

бутоқларининг ўзаро бирлашган жойи кенгайиб, йўғонлашган қуймич

дўмбоғи (tuber ischiadicum)ни ҳосил қилади. Қуймич суяги танасининг орқа

томонидаги ўткир учли ўсиқ (spina ischiadica) билан қуймич дўмбоқ орасида

кичкина кесимта (incisura ischiadica minor) жойлашган. Қуймич билан қов

суякларининг бутоқлари ўзаро қўшилиб, каттагина тухум шаклидаги ёпқич

тешик (foramen obturatorium)ни ҳосил қилади.

Сон суяги (femur) найсимон суяклар орасида энг узун ва каттаси бўлиб,

тана (corpus femoris), паст ва юқори томон (эпифиз)лардан иборат. Сон

суягининг юқори учида (ички томонга қараб жойлашган) шарсимон бошча

(caput femoris) кўриниб туради. Бошча марказининг пастроғида чуқурча

(fovea capitis ossis femoris) жойлашган. Сон суягининг бошчаси танасига

бўйин (collum femoris) орқали қўшилган. Бўйин суяк танасига 130º ўтмас

бурчак ҳосил қилиб қўшилган. Аёлларда чаноқнинг кенг ва катта бўлишига

кўра сон суягининг бўйни тўғри бурчак ҳосил қилиб қўшилади. Сон суяги

бўйнининг танага ўтиш чегарасида мушак ёпишишидан пайдо бўлган иккита

дўмбоқ – катта кўст (trochanter major) ва кичик кўст (trochanter minor)

жойлашган. Катта кўстнинг ичкарисида чуқурча (fossa trochanterica)

кўринади. Кўстлар оралиғида орқа томонда қирра (crista intertrochanterica) ва

олдинги томонда ғадир-будур чизиқ (linea intertrochanterica) бўлади. Сон

суягининг танаси – corpus femoris – олдинга қараб бир оз букилган, уч

қиррали думалоқ шаклда бўлиб, орқа томондан бўйига қараб иккита лабдан

ташкил топган ғадир-будур қирраси (linea aspera) кўринади. Унинг ичкари

томондаги лаби (labium mediale) юқоридаги кичик дўмбоққача давом этади.

Дўмбоқлар ўз навбатида оралиқ-тароқсимон чизиққа (linea pectinea) қўшилиб

кетади. Ташқи лабсимон чизиқ (labium laterale) эса катта дўмбоқнинг

пастигача боради ва думба ғадир-будури (tuberositas glutea)га айланади. Бу

жойга думба катта мушаги пайининг бир қисми ёпишади. Иккала лабсимон

чизиқлар пастга йўналиб бир-биридан узоқлашади ва тизза ости юзаси (facies

poplitea)ни ҳосил қилади. Сон суягининг пастки, йўғонлашган дистал учи

орқага қараб бурилган, иккита мушак ёпишадиган ўсиқ билан тугайди. Унинг

ички ўсиғи – condylus medialis, ташқи томондаги ўсиғи condylus lateralis

дейилади. Ўсиқларнинг олдинги томонида тизза бўғим юзаси (facies

patellaris) билан ўзаро туташиб турувчи тизза қопқоғи жойлашади. Ички ва

ташқи ўсиқларнинг орқаси ҳамда оралиғида ўсиқлар оралиғидаги чуқурча

(fossa intercondylaris) жойлашган. Ҳар бир ўсиқнинг бўғим юзалари ён

томони тепароғида биттадан ғадир-будур тепачалар: медиал томонда

epycondilus medialis, латерал томонда epycondilus lateralis кўриниб туради.

Тизза қопқоғи (patella) – тўрт бошли сон мушаги пайининг орасида

жойлашган энг катта сесамасимон суяк. Тизза қопқоғининг олдинги юзаси

(facies anterior) ғадир-будур бўлса, орқаси силлиқ бўғим юзаси (facies

articularis) сон суяги билан бўғим ҳосил қилади. Унинг кенг асоси basis

patellaе ва учи apex patellaе дейилади.

Катта болдир суяги (tibia) кичик болдир суягига нисбатан катта бўлиб,

юқори учи (epyphis)да медиал дўнг (condulus medialis) ва латерал дўнг

(condylus lateralis) бор. Иккала дўнгнинг юқорисида сон суяги билан бўғим

тузиш учун ботиқроқ юза (facies articularis superior) жойлашган. Ана шу

бўғим юзалар иккита дўмбоқ (медиал дўмбоқ– tuberculum intercondylare

mediale, латерал дўмбоқ – tuberculum intercondylare laterale)дан тузилган

тепача. Катта болдир суягининг танаси (corpus tibiaе) уч қиррали бўлиб,

олдинда ўткир қирра (margo anterior) тери остидан кўриниб туради.

Қирранинг тепа томонидаги ғадир-будур тепа – tuberositas tibiaе га қўшилади.

Кичик болдир суяги томонида латерал қирра (margo interоsseus)га суяклараро

парда ёпишади. Медиал томонда тўмтоқ қирра (margo medialis) бор.

Қирралар орасида учта юза тафовут этилади. Улардан медиал силлиқ юза

(facies medialis) тери остида, латерал юза (facies lateralis), орқа юза (facies

posterior) мушаклар остида жойлашган. Катта болдир суягининг пастки учи

(epiphysis distalis) тўртбурчак шаклида бўлиб, медиал томонда пастга қараб

махсус ўсиқ – ички тўпиқ (malleolus medialis), унинг орқасида sulcus

malleolaris жойлашган. Катта болдир суягининг пастки учида оёқ панжаси

суяклари билан бўғим ҳосил қиладиган ботиқ бўғим юзаси (facies articularis

inferior) ва ички тўпиқнинг бўғим юзаси (facies articularis malleolari) бор.

Катта болдир суягининг латерал томонида кичик болдир суяги

жойлашадиган ўйма (incisura fibularis)ни кўриш мумкин.

Кичик болдир суяги (fibula) жуда ингичка ва икки учи йўғон бўлиб,

юқорида (проксимал учи – epiphysis proximalis) суяк боши (caput fibulae) ва

унинг учи (apex capitis fibulae) жойлашган. Унинг медиал юзасида катта

болдир суягининг латерал дўнги билан бўғим тузадиган юзаси (facies

articularis capitis tibulae) бор. Суяк танаси (corpus fibulae) бир оз буралган, учи

қиррали бўлиб, унинг бошчасидан бўйни (collum fibulae) орқали ажралган

суяк танаси медиал юзасининг оралиқ қиррасини (margo interosseus) кўриш

мумкин. Олдинги юзада margo anterior бўлса, орқа юзада margo posterior

жойлашган. Қирралар орасида латерал (facies lateralis), медиал (facies

medialis) ва орқа юзалар (facies posterior) ўрнашган. Суякнинг пастки учи

(epiphysis distalis) йўғонлашиб, ташқи тўпиқ (malleolus lateralis) ни ҳосил

қилади. Тўпиқнинг бўғим юзаси facies articularis malleoli дейилади. Бўғим

юзасининг орқа томонида чуқурча (fossa malleoli lateralis) жойлашган.

Оёқ панжаси скелети (ossa pedis) кафт олди қисми (tarsus), оёқ кафти

(metatarsus) ва бармоқлар (phalangea digitorum) дан тузилган. Кафт олди

қисми (tarsus) еттита калта ғовак суяклардан ташкил топган бўлиб, кафт усти

суяклари сингари икки қатор жойлашган; орқа ёки проксимал қатор – иккита

(ошиқ ва товон) суякдан иборат, олдинги ва дистал қатор – қайиқсимон, учта

понасимон ва кубсимон суяклардан тузилган. Оёқ кафти суяклари (ossa

metatarsalia) бешта бўлиб, бош бармоқ томондан I, II ва ҳ.к. ҳисобланади. Ҳар

бир кафт суякларининг проксимал учи – асоси (basis), танаси (corpus) ва

дистал томонда бошчаси (caput) бўлади, I кафт суяги энг калта ва йўғони

бўлиб, II кафт суяги энг узунидир. Кафт суяклари узунасига жойлашган

оралиқ билан бир-биридан ажралган. I, II ва III кафт суяклари асосидаги

бўғим юзалари I, II ва III понасимон суякларга мос келувчи бўғим юзаларига

қўшилиб туради. IV–V кафт суяклари асоси эса кубсимон суяк билан

бирлашади. II–IV кафт суяклари икки ёнбошдаги кичкина бўғим юзаси

орқали ўзаро бирлашади, I кафт суягининг бўғим юзаси II кафт суягига

қараган томонда, V кафт суягидаги бўғим юзаси IV кафт суякка қараган

томонда бўлади. V кафт суягининг латерал томонидаги ғадир-будур тепача

(tuberositas ossis metatarsalis) И кафт суягининг пастки юзасида (tuberositas

ossis metatarsalis) бўлади. Оёқ бармоқларининг суяклари – фалангалар (ossa

phalangis) қўл бармоғи суякларига ўхшаб тузилган бўлиб, бош бармоқлардан

ташқари (бош бармоқда иккита фаланга бўлади) II–V бармоқларда учтадан

бармоқ суяклари бўлади. Биринчи бармоқ суяги калтароқ, йўғонроқ,

қолганлари бир оз узунроқ. Тирноқ фалангалари ғадир-будур дўмбоқчалар

(tuberositas phalangis distalis) билан тугайди.

1.8. Бош скелети Энса суягининг палласи – squama occipitalis ташқи томонга қавариб,

ички юзаси ботиқ бўлиб эгилган сербар пластинка – палладан (squama

occipitalis) иборат. Энса суягининг ташқи юзаси марказида, ташқи энса

дўмбоғи (суякланиш нуқтасининг ўрни) – protuberantia occipitalis externa

бўлиб, унинг иккала томонида кўндаланг йўналган ғадир-будур чизиқлар –

linea nuchae superior кўринади. Аммо шу чизиқдан юқорироқда параллел

жойлашган энг юқори ғадир-будур чизиқ – linea nuchae suprema жойлашган.

Энса дўмбоғидан пастга энсанинг ташқи қирраси – crista occipitalis externa

йўналади. Ана шу қиррадан икки ёнбошга – linea nuchae inferior чизиқлари

тарқалади.

Понасимон суяк (ос sphenoidale)нинг катта ва кичик қанотлари – alae

majorеs et minores учаётган кўршапалак шаклига ўхшаш бўлиб, суяк танаси –

corpus sphenoidale га бирлашади. Понасимон суяк танасининг калла

бўшлиғига қараган юқори юзасининг ўрта қисмида эгарчага ўхшаш чуқурча

– турк эгари (sella turcica)нинг туби – fossa hypophysialis бўлиб, бунда

миянинг пастки ортиқ бези – гипофиз жойлашади. Эгарчанинг олдинги

томонида кўндалангига жойлашган дўмбоқча – эгар қоши – tuberculum sellae

ва кўриш нервларининг кесишмаси жойлашган эгатча – sulcus chiasmaticus

бор. Улар иккала томонда кўз бўшлиғига очиладиган кўриш каналчалари –

canales optici тешигига туташади. Бу каналчалар орқали калла бўшлиғидан

кўриш нервлари ўтади. Турк эгари орқа томонда эгар суянчиғи – dorsum

sellae билан чегараланади. Понасимон суяк танасининг икки ёнбошида уйқу

артерияси жойлашадиган эгатча – sulcus caroticus бор. Понасимон суяк

танасининг олдинги ва пастки юзаси ўртасида қирра – crista sphenoidalis

бўлиб, унинг иккала томонидаги суяк пластинкалар понасимон чиғаноқнинг

– conchaе sphenoidales бир жуфт суяк кавакларини sinus sphenoidalis

чегаралаб туради. Ўнг томондаги бўшлиқ чап томондаги бўшлиқдан сагиттал

тўсиқ (septum sinum sphenoidalium) орқали ажралиб туради. Бу бўшлиқлар

(каваклар) кавак тешикчаси – aperturae sinus sphenoidalis орқали бурун

бўшлиғига очилган. Кичик қанот билан катта қанот оралиғида жойлашган

юқори кўз ёриғи – fissura orbitalis superior кўз косасини мия бўшлиғига қўшиб

туради, у ердан уч шохли нервнинг тармоғи ҳамда бошқа нервлар ўтади.

Кичик қанот мия бўшлиғи тубини, кўз косаси юқори деворини ташкил

қилишда қатнашади. Танасининг паст томонида иккита қанотсимон ўсиқлар

– processus pterygoideus жойлашган. Ўсиқнинг тубидаги найча – canalis

pterygoideus сагиттал йўналишда жойлашган бўлиб, каналдан нерв ва қон

томирлар ўтади. Қанотсимон ўсиқларнинг ҳар бири медиал (lamina medialis)

ва латерал пластинка (lamina lateralis)дан тузилган. Қанотсимон ўсиқнинг

олдинги чеккасидан эгатча – sulcus pterygoideus ўтади. Орқа томонда

processus pterygoideus пластинкалари бир-биридан узоқлашиб, fossa

pterygoidea ни ҳосил қилади. Паст томондаги чуқурча, ўйма – incisura

pterygoidea гача давом этади. Қанотсимон ўсиқнинг медиал пастинкаси

латерал пластинкага нисбатан ингичка ва узунроқ бўлиб, пастда илмоқ –

hamulus pterygoideus ни ҳосил қилади. Катта қанотнинг танага яқин жойида

юмалоқ тешик – foramen rotundum, чўзинчоқ тешик – foramen ovale ва ўткир

қиррали тешик – foramen spinosum жойлашган. Юмалоқ ва чўзинчоқ

тешиклардан уч шохли нерв тармоқлари ўтса, ўткир қиррали тешикдан мия

пардасига борувчи артерия ўтади. Катта қанотнинг олдинги чеккаси юқорига

давом этиб, пешона суяги билан бирлашади.

Чакка суяги (ос temporale) бир жуфт бўлиб, мураккаб тузилган. Унда

эшитиш, мувозанатни сақлаш аъзолари жойлашган. Чакка суяги тўрт

қисмдан иборат: палла (танга) – pars squamosa, ноғора – pars tympanica,

пирамида (тошсимон) – pars petrosa ва сўрғичсимон – pars mastoidea

қисмлардир. Ана шу қисмлар янги туғилган чақалоқларда алоҳида

жойлашган бўлиб, бола бир ёшга етганда суякланиб, бирлашади ва битта

бутун чакка суягини ҳосил қилади. Чакка суягининг тўрттала қисми ташқи

эшитув йўли – meatus acusticus externus атрофида жойлашган. Пирамида

ичида эшитиш ва мувозанатни сақлаш аъзолари бўлиб, улар турли ташқи

таъсиротлардан сақланиб туради. Пирамиданинг олдинги юзасида – facies

anterior (пирамиданинг учи яқинида) бош мия учлик нерв тугунининг чуқур

изи – impressio trigemini жойлашган. Чуқурчанинг ён томонида иккита

параллел жойлашган нозик эгатча бор, медиал томонда – sulcus n. petrosi

majoris ва латерал томонда – sulcus n.petrosi minoris эгатчалар hiatus canalis

n.petrosi majoris et minoris номли тешикчаларга давом этади. Олдинги

юзанинг орқа бағрида ярим доира – semicanalis каналининг (ички қулоқ

тузилишига қаранг) туртиб чиқишидан вужудга келган тепа – eminentia

arcuata бор. Ниҳоят пирамиданинг олдинги юзаси ноғора бўшлиғининг томи

– tegmen tympani ҳолатида жойлашган. Пирамиданинг орқа юзаси – facies

posterior да жойлашган ички эшитув тешиги – porus acusticus internus орқали

бош миянинг юз ва эшитув нервлари, ички эшитув қон томирлари ўтади.

Пирамиданинг пастки юзаси – facies inferior калланинг тубига қараган бўлиб,

бигизсимон-сўрғичсимон тешик – foramen stylomastoideum орқали юз нерви

калла бўшлиғидан ташқарига чиқади. Бигизсимон ўсиқнинг медиал томонида

бўйинтуруқ чуқурча – fossa jugularis бор. Бу чуқурча энса суягидаги чуқурча

билан қўшилиб, бўйинтуруқ тешиги – foramen jugulare ни ҳосил қилади. Бу

ердан ички уйқу артериясининг калла бўшлиғига ўтадиган ташқи тешик –

foramen caroticum externum яққол кўриниб туради. Ички тешик – foramen

caroticum internum эса пирамида учида жойлашган. Пирамиданинг олдинги

чеккаси – margo anterior суякнинг палла қисми билан ўткир бурчак ҳосил

қилиб қўшилади, шу ердан мушак-най канали – canalis musculotubarius нинг

оғзи кўринади, бу каналнинг иккинчи тешиги эса ўрта қулоқ бўшлиғига

очилади. Канал тўсиқ орқали иккита ярим каналга ажралган, юқоридаги

кичик бўлагидан (semicanalis m.tensoris tympani) ноғора пардани таранг

қиладиган мушак бошланади, пастки каттароқ бўлаги (semicanalis tubae

auditivae) эшитув найчасининг суяк бўлагини ташкил қилади. Сўрғичсимон

қисмида (processus mastoideus) ўсиқ бўлиб, у ташқи эшитув йўли орқасида

туради. Бу ўсиққа тўш-ўмров сўрғичсимон мушаги – m.sternocleidomastoideus

ёпишади. Сўрғичсимон ўсиқнинг медиал томонида иккита қоринчали мушак

ёпишадиган чуқур ўйма – incisura mastoidea бор. Ўймадан параллел равишда

(ичкари томонда) энса артериясининг эгати – sulcus arteriae occipitalis ўтади.

Сўрғичсимон ўсиқнинг ташқи юзасини текис учбурчак шаклидаги бўлакча

эгаллаган. Сўрғичсимон ўсиқнинг ички тузилиши кўпгина катаклардан –

cellulae mastoideaе тузилган бўлиб, ўрта қулоқ билан қўшилган. Сўрғичсимон

ўсиқнинг мия юзаси (facies cerebralis)да сигмасимон (С) эгатча – sulcus sinus

sigmoidei бор. Чакка суягининг каналлари: уйқу артерияси канали – canalis

caroticus, пирамиданинг пастки юзасида жойлашган foramen caroticum

externum дан бошланиб, юқорига кўтарилади ва тўғри бурчак ҳосил қилиб,

уйқу артерияси каналининг ички тешиги – foramen caroticum internum да

тугайди. Каналдан шу номдаги артерия ўтади. Юз нервининг канали – canalis

facialis ички эшитув тешигининг тубидан бошланиб, аввал кўндалангига

йўналиб боради, сўнгра орқа ва пастга қайрилиб, тизза – genuculum canalis

facialis ни ҳосил қилади, кейин пастга қараб йўналади ва foramen

stylomastiodeum бўлиб тугайди.

Тепа суяги (ос parietale) бир жуфт бўлиб, калла қопқоғининг ўрта

қисмини ташкил қилади. Унинг олдинги чеккаси margo frontalis пешона

суягининг палласига бирлашади, юқори чеккаси – margo sagittalis эса

иккинчи томондаги тепа суягининг худди шундай чеккаси билан ўрта

чизиқда бирлашади. Орқа чеккаси – margo occipitalis энса суягининг

палласига бирлашади. Палла чеккасининг (margo squamosus) олдинги қисми

понасимон суякнинг катта қаноти билан, ўрта ва орқа бўлаги эса чакка суяги

палласи билан тишлашиб бирлашади. Тепа суягининг олд, тепа ва орқа

чеккалари тишли қиррани ҳосил қилса, пастки (тўртинчи) қирраси ташқи

томондан қийшиқ ҳолда қирқилган бўлиб кўринади. Тепа суягининг тўртта

бурчаги бор: биринчи – олдинги-юқори пешона бурчак – angulus frontalis;

иккинчи – олдинги-пастки понасимон бурчак – angulus sphenoidalis; учинчи –

орқадаги-юқори энса бурчак – angulus occipitalis ва тўртинчи – орқадаги-

пастки сўрғичсимон бурчак – angulus mastoideus лардир. Пастдаги иккита

параллел чизиқнинг юқоридагиси – linea temporalis superior чакка

фасциясининг бирикадиган жойи бўлса, иккинчиси чакка мушагининг

(m.temporalis) ёпишадиган пастки чизиғи (linea temporalis inferior) дир. Тепа

суягининг ички ботиқ (facies interna) юзасидан артерия эгатчалари – sulci

arteriosi ҳамда мия қийиқларининг излари – foveolae granulares яққол

кўринади. Булардан ташқари, тепа қирра бўйлаб давом этган ва сўрғичсимон

ўсиқ билан бирлашадиган бурчак соҳасида жойлашган эгатчалар бор.

Пешона суяги (ос frontale) битта бўлиб, калла қопқоғининг олдинги

қисмини ташкил қилади. Пешона суягининг бу қисми сезги аъзолари (кўриш

ва ҳид билиш аъзолари) билан узвий боғлиқ. Пешона суяги вертикал

жойлашган палла қисми – squama frontalis ва горизонтал бўлакка ажратилади.

Горизонтал бўлак бир жуфт кўз косаси (pars orbitalis) ва бурун қисми (pars

nasalis) дан ташкил топган. Пешона суяги калла суякларининг палласи

сингари ташқи томонга бўртиб чиққан пластинкадан иборат бўлиб, унда

иккита юза тафовут қилинади. Булардан бири ташқарига қараган қавариқ юза

– facies externa ва ичкари – мияга қараган (facies interna) ботиқ юзадир.

Пешона суягининг ташқи юзасида бир жуфт пешона дўмбоғи – tuber frontalis

кўриниб туради. Дўмбоқларнинг қоқ ўртасида чуқурча – glabella бор.

Палланинг мия юзасида булардан бошқа артерия эгатчалари – sulci arteriosi

мия қийиқларининг изларини кўриш мумкин. Пешона суягининг кўз косаси

қисми – pars orbitalis горизонтал жойлашган бир жуфт юпқа пластинкадан

иборат. Пешона суяги кўз косасининг ўртаси ғалвир суяги жойлашадиган

эгатча – incisura ethmoidalis билан ажралган. Эгатчада ғалвир суягининг

пластинкаси – lamina cribrosa жойлашган. Кўз косасининг юқори (мия)

юзасида (facies cerebralis) impressiones digitatae ва juga cerebralia (БНА)

кўриниб туради. Пастки юзаси (facies orbitalis) силлиқ ботиқ бўлиб, кўз

косасини юқори томондан чегаралаб туради. Латерал бурчагида кўз ёши

безининг чуқурчаси – fossa glandulae lacrimalis ва медиал томонда билинар-

билинмас ғалтаксимон чуқурча – fovea trochlearis ва ўсиқ – spina trochlearis

бўлади. Уларга тоғай ғалтак – trochlea ёпишади; унга кўз соққасининг юқори

қийшиқ мушак пайи бирикади. Пешона суягининг бурун бўлаги – pars nasalis

ғалвирсимон ўйманинг олдинги томонида жойлашган. Унинг ўрта қисмида

ўткир қилтаноқ (spina nasalis) бўлади. Қилтаноқ бурун тўсиғи – septum nasi

ни ҳосил қилишда қатнашади. Қилтаноқнинг икки ёнида бир жуфт пешона

бўшлиқлари (sinus frontalis) бўлади. Каваклар сагиттал тўсиқ – septum sinus

frontalium билан ажралган.

Ғалвир суяк юз суяклари орасида марказда, бурун бўшлиғининг

пешона суяги эгати тепасида жойлашган. У горизонтал ўрнашган

ғалвирсимон нафис пластинка – lamina cribrosa билан калла суягининг

тубини (craniум cerebrale), каллада кўз косаси медиал деворини ҳосил

қилишда қатнашади. Ғалвир суяк 3 қисмдан иборат: горизонтал жойлашган

ғалвирсимон пластинка (lamina cribrosa), пастга йўналган перпендикуляр

пластинка (lamina perpendicularis) ва унинг ёнида жойлашган лабиринтлар

(ғовакчалар) labirintus ethmoidales дир. Ғалвирсимон пластинканинг жуда кўп

тешикчалари бўлиб, улар орқали бурун бўшлиғига ҳидлаш нервининг

толалари ўтади. Пластинканинг қоқ ўртасида хўроз тожига ўхшаш ўсиқ –

crista galli кўриниб туради. Бош миянинг қаттиқ пардаси шу тожга ёпишади.

Ўсиқ олдинги томонга бир жуфт қанотсимон ўсиқ – ala cristaе galli бўлиб

давом этади ва пешона суяги билан бирга кўр тешик – foramen caecum ни

ҳосил қилади. Ғалвир суягида бир жуфт катта-кичик суяк катаклари (cellulae

ethmoidales) бор. Катаклар латерал томонда қоғозсимон юпқа пластинка ёки

кўз косаси пластинкаси (lamina orbitalis) билан қопланган бўлиб, медиал

деворни ҳосил қилади. Ғалвир суякнинг олдинги катаклари пешона суяги

катаклари (sinus frontales) билан, орқадаги катаклари эса понасимон суяк

катаги (sinus sphenoidalis) билан туташиб туради. Лабиринтнинг медиал

томонларида тепа ва пастки чиғаноқлар conchaе nasalis superior et media

жойлашган. Баъзида энг тепада жойлашган учинчи бурун чиғаноғи concha

nasalis suprema ҳам учрайди.

Юқори жағ (maxilla)нинг танаси ва тўртта ўсиғи бор: танаси – corpus

maxillaе нинг ичида ҳаво сақланадиган турли шаклдаги бўшлиқ (Гаймор

бўшлиғи) – sinus мaxillaris бўлиб, бурун бўшлиғига тешик – hiatus мaxillaris

орқали очилади. Танасида тўртта юза (олдинги, чакка ости, кўз косаси ва

бурун бўшлиғи юзаси) тафовут қилинади. Олдинга ёки юзага қараган – facies

anterior нинг пастки томонида тиш илдизларидан пайдо бўлган тепачалар –

juga alveolaris бор, шу тепачалар юқорисида – латерал томонда ит чуқурчаси

(кулдиргич) – fossa canina ўрин олган. Ана шу чекканинг пастида жойлашган

кўз косаси остидаги тешик – foramen infraorbitale орқали қон томир ва нерв

ўтади. Юқори жағ дўмбоғи – tuber maxillaе нинг орқа томонда майда

тешикчалар – foramina alveolari мавжуд. Бу тешикчалардан юқорида жағ

тишларига борадиган қон томирлар ва нервлар ўтади. Жағ дўмбоғининг

медиал томонида катта танглай эгатчаси – sulcus palatinus major бўлиб,

танглай суягига бирлашади ва canalis palatinus ни ҳосил қилади. Юқори жағ

танасининг бурунга қараган юзаси – facies nasalis бурун бўшлиғининг

латерал деворини ҳосил қилишда қатнашади, танглай суяги пастки бурун

чиғаноғи билан бирлашади ва пастда танглай ўсиғининг юқори юзасига ўтиб

кетади. Facies nasalis да иккита ғадир-будур қирра бўлиб, улар crista

ethmoidalis (ўртадаги қирра) ва crista conchalis (пастдаги қирра) деб аталади,

уларга бурун чиғаноқлари ёпишиб туради. Кўзга қараган юзаси – facies

orbitalis текис, бир оз ботиқроқ учбурчак шаклидаги пластинкадан иборат

бўлиб, кўз косасининг пастки деворини ташкил қилади. Медиал чеккаси кўз

ёши суяги, ғалвир суягининг кўз косасига қараган пластинкаси ва танглай

суягининг кўз ўсиғи (processus orbitalis) билан бирлашиб туради. Юзанинг

орқа чеккаси кўз косасининг пастдаги ёриғи – fissura orbitalis inferior билан

чегараланган. Орқа чеккадан кўз косасининг остидаги эгатча – sulcus

infraorbitalis бошланади ва олдинги томонга давом этиб, canalis infraorbitalis

га айланади, канал кўз косасининг пастки тешиги – foramen infraorbitale юз

соҳасига очилади. Пастки тешикдан қон томирлар ва нервлар чиқиб

тарқалади. Юқори жағнинг пешона ўсиғи (processus frontalis) пешона суягига

қўшилади. Пешона ўсиғининг латерал юзасида олдинги кўз ёши қирраси –

crista lacrimalis anterior жойлашган бўлиб, пастки томонда кўз косасининг

остки чеккаси (margo infraorbitalis)га ўтиб кетади ва пешона ўсиғи билан ёш

ўймаси – incisura lacrimalis ни олдиндан чегаралаб туради. Пешона ўсиғининг

чеккаси кўз ёши суяги билан бирлашиб, кўз ёши халтачасининг чуқури –

fossa sacci lacrimalis ни ҳосил қилади. Тишлар турадиган алвеолалар ўсиғида

(processus alveolaris) саккизта тишнинг илдизи жойлашадиган катаклар

(alveoli dentales) бор. Танглай ўсиқлари ўзаро бирлашиб қаттиқ танглай

(palatum osseum)ни ҳосил қилади.

Бир жуфт танглай суяги, кўз косаси, бурун бўшлиғи, оғиз бўшлиғи ва

қанот-танглай чуқурининг ҳосил бўлишида қатнашади. Суякнинг горизонтал

пластинкаси lamina horizontalis орқа томондан юқори жағ суягининг танглай

ўсиғи (processus palatinus maxillaе) га бирлашиб, қаттиқ танглай – palatum

osseum ни ҳосил қилади. Горизонтал пластинка қарама-қарши томондаги ана

шу номли пластинка билан бирлашади ва бурун қиррасининг давоми – crista

conchalis ни вужудга келтиради. Орқа тараф чеккаси оз-моз букилган бўлиб,

хоаналарнинг пастки чеккасини ҳосил қилади. Горизонтал пластинканинг

латерал чеккаси вертикал пластинкага бирлашган. Унинг пастки юзасида

жойлашган катта танглай тешиги – foramen palatinum majus шу номли канал –

canalis palatinus га давом этади. Танглай суягининг учта: пирамидасимон, кўз

ва понасимон ўсиқлари бор. Пирамидасимон ўсиқ – processus pyramidalis

танглай суягининг вертикал пластинкаси билан горизонтал пластинка

бирлашган ердан бошланади. Бу ўсиқ пастга, орқага, латерал томонга

йўналиб, бутун каллада понасимон суякнинг қанотсимон ўсиғидаги ўйма –

incisura pterygoideus ни тўлдириб туради. Улардаги майда каналчалар canalis

minores дан қон томир ва нервлар ўтади. Processus orbitalis ён ва олдинги

томонга йўналиб, кўз косасининг тубини ҳосил қилишда қатнашади ва

ғалвирсимон суяк катакчаларини бир оз бекитиб туради. Понасимон ўсиқ –

processus sphenoidalis – медиал ва орқа томонга йўналиб, понасимон суяк

танасига бирикади. Бу иккала ўсиқ вертикал пластинканинг юқори чеккасида

жойлашган бўлиб, ўзаро понасимон танглай ўймаси – incisura sphenopalatina

ни ҳосил қилади. Бу ўйма понасимон суякнинг танаси билан қўшилганда

қанот-танглай тешиги (foramen sphenopalatinum)га айланади.

Буруннинг пастки чиғаноғи (concha nasalis inferior) бир жуфт суяк

ҳамда юпқа букилган пластинкадан иборат. Унинг юқори чеккаси бурун

бўшлиғининг ёнбош деворига ёпишиб туради. Суякнинг медиал бўртиб

турган юзаси бурун бўшлиғига туртиб кириб, буруннинг ўрта йўлини пастки

йўлдан ажратиб туради. Бурун суяги (ос nasale). Бир жуфт бурун суяги бурун

қиррасини ҳосил қилади. Бурун кўз косаси медиал деворини ҳосил қилишда

қатнашади. Латерал юза қиррасида жойлашган эгатча (sulcus lacrimalis)

юқори жағ суягининг пешона ўсиғида шу номли эгат билан қўшилиб, кўз

ёши халтасининг чуқурчаси (fossa sacci lacrimalis)ни ҳосил қилади. Паст ва

олдинги томондан кўз ёши суяги юқори жағ суягининг пешона ўсиғи билан,

орқадан ғалвир суягининг кўз косасига қараган пластинкаси, юқоридан

пешона суяги билан бирлашиб туради. Димоғ суяги (vomer) нотўғри

тўртбурчак шаклдаги юпқа пластинкадан иборат тоқ суяк бўлиб, бурун

тўсиғини ҳосил қилишда қатнашади. Суякнинг олдинги чеккаси ғалвир

суягининг перпендикулар пластинкаси билан туташади. Орқа чеккаси бўш

бўлиб, бурун бўшлиғининг орқа қисми – хоанани иккига ажратиб туради.

Димоғ суяги кўпинча чап томонга сал қайрилиб жойлашади. Бир жуфт кўз

ёши суяги калла суякларининг энг юпқа суякларидан ҳисобланади. Бу суяк

юқори жағ суяги пешона ўсиғи processus frontalis нинг орқа томонида

жойлашган ва кўз косасининг медиал деворини ҳосил қилишда қатнашади.

Четки юзасида жойлашган эгатча (sulcus lacrimalis) юқори жағ суягининг

чуқурчаси fossa sacci lacrimalis ни ҳосил қилади. Пастки ва олдинги томондан

кўз ёши суяги юқориги жағ суягининг пешона ўсиғи билан, орқадан ғалвир

суягининг кўз косасига қараган пластинкаси, юқоридан пешана суяги билан

бирлашиб туради.

Ёноқ суяги юз суяклари орасида энг қаттиғи бўлиб, калланинг юз

қисмини мия бўлагига нисбатан мустаҳкамлаб туради. Ёноқ суяги чайнов

мушагининг кенг сатҳини ҳосил қилади. Бу суяк лунж ва кўзга қараган

иккита пластинкадан иборат бўлиб, ўзаро кўз ости чеккаси (margo

infraorbitalis) орқали қўшилади. Ёноқ суягининг жойлашган жойига қараб

учта юза ва иккита ўсиқ тафовут қилинади. Facies lateralis тўрт қиррали

юлдуз шаклида бўлиб, унда дўмбоқ – tuber malare бор. Орқа юзаси (facies

temporalis) силлиқ бўлиб, шу номли чуқурчага қараб туради. Учинчи юзаси

facies orbitalis кўз косасининг деворини ҳосил қилишда қатнашади. Пешона

ўсиғи – processus frontalis пешона суягининг ёноқ ўсиғидаги понасимон суяк

қаноти билан қўшилиб туради. Чакка ўсиғи – processus temporalis чакка

суягидаги processus zygomaticus билан қўшилиб, ёноқ равоғи – arcus

zygomaticus ни ҳосил қилади.

Пастки жағ (mandibula) калла суяклари ичида ҳаракатчанлиги, яъни

чакка суякларига бир жуфт бўғим тузиб қўшилиши билан фарқ қилади.

Пастки жағда тишлар ўрнашган горизонтал қисм танаси – corpus mandibulaе

ва иккита вертикал жойлашган шох – rami mandibulaе бор, ана шу шохлар

воситасида бўғим ҳосил бўлади ва чайнов мушаклари ёрдамида пастки жағ

ҳаракатланади. Пастки жағ танаси шохлар билан бурчак (angulus mandibulaе)

ҳосил қилиб қўшилади. Пастки жағ бурчагининг ташқи юзасига чайнов

мушаги ёпишади ва натижада ғадир-будурлик – tuberositas masseterica

вужудга келади, ички юзасида эса медиал қанотсимон мушак (m. pterygoideus

medialis) ёпишадиган ғадир-будур (tuberositas pterygoidea) бор. Ана шу

чайнов мушакларининг вазифасига ва ёшига қараб пастки жағ бурчаги

ўзгариб туради. Жумладан, чақалоқларнинг пастки жағ бурчаклари тахминан

150° бўлса, ўрта ёшдаги одамларда 130–110° гача камаяди. Ёши улғайган

қари одамларнинг тишлари тушиб кетиши билан чайнов мушаклари

бирмунча бўшашади. Натижада пастки жағ бурчаги яссилана бориб, чақалоқ

болаларнинг пастки жағига ўхшаб қолади. Пастки жағнинг юқори чеккасида

тиш катакчалари – alveoli dentales бўлиб, уларни тўсиқлар – septa

interalveolariа бир-биридан ажратиб туради. тишлар катакчаларининг бўртиб

чиққан ташқи юзасига juga alveolariа дейилади. Тананинг пастки чеккаси

юмалоқ ва қалинроқ бўлади. У пастки жағнинг асоси basis mandibulaе деб

юритилади. Пастки жағ танасининг олд юзаси қоқ ўртасида ияк дўмбоғи

(protuberantia mentale) ва унинг икки ёнбошида энгак дўмбоқчаси –

tuberculum mentale бўлса, латерал юзадан I–II кичик жағ тишларининг тери

остида ияк тешиги (foramen mentale) кўриниб туради. Бу тешикдан қон томир

ва нервлар ўтади. Пастки жағ танасининг ички юзасида қилтаноқ дўмбоқ –

spina mentalis бўлиб, унинг икки томонига fossa digastricae чуқурчаси (қўш

қоринли мушакнинг олдинги қоринчаси ёпишади) кўринади. Чуқурчадан

юқорироқда, латерал томонда тил ости бези жойлашадиган чуқурча – fovea

sublingualis бўлади. Пастки жағ шохлари – ramus mandibulaе танасидан икки

томонга ўтмас бурчак ҳосил қилиб тармоқланади. Унинг ички юзасида

пастки жағ тешиги – foramen mandibulaе бор, пастки жағ канали – canalis

mandibulaе ана шу тешикдан бошланади. Пастки жағ шохи юқорида иккита

ўсиқ билан тугайди: буларнинг олдинги тожсимон ўсиғи – processus

coronoideus чакка мушагининг таъсирида вужудга келган бўлса, орқа

томондаги ўсиқ – бўғим ўсиғи – processus condylaris сифатида силлиқ бошча

бўлиб тугайди ва чакка суягининг бўғим чуқурчасига кириб туради.

1.9. Артрология Тил ости суягидан ташқари ҳамма суяклар ўзаро турлича бирлашади.

Жумладан, узлуксиз (ҳаракатсиз) бирлашмалар – синартроз (sinarthrosis),

ҳаракатчан бирлашмалар (бўғимлар) – диартроз (diarthrosis). Узлуксиз

(синартроз) бирлашмаларда суяклар ўзаро бириктирувчи тўқима пардалар

ёки тоғайлар билан бирлашган бўлиб, ҳаракатсиз ёки кам ҳаракатли

бирлашмаларни вужудга келтиради. Бу хилдаги бирлашмалар уч турда

учрайди: синдесмоз (syndesmosis), синхондроз (synchondrosis), синостоз

(synostosis), симфиз (symphysis) ёки гемиартроз (hemiarthrosis), диартроз

(diarthrosis) ёки бўғимлар (articulatio).

Бўғим халтаси икки қават фиброз тўқимадан тузилган: ташқи қават –

фиброз капсуласи (membrana fibrosa) ва ички синовиал membrana (membrana

synovialis). Баъзи бўғимларда бўғим халтасидан синовиал бўшлиқлар (bursa

synovialis) ҳосил бўлади. Бўғим халталари баъзи бўғимларда таранг тортилиб

турса, бошқаларида бўш (ҳилпиллаб) туради. Бўғим капсуласи бўғимларни

ўраб, суякларни устки пардага чамбарчас бирлаштиради.

Умуртқа поғонасининг ўзаро бирлашмаларида бирлашишнинг ҳамма

турлари (синдесмозлар – бойламлар, синхондрозлар, синостозлар ва

бўғимлар)ни кўриш мумкин. Жумладан умуртқа таналари ўзаро фиброз

толали тоғай дисклар ёрдамида қўшилади, лекин бундай тоғай I ва II

умуртқалар ўртасида бўлмайди.

Думғаза ва дум умуртқалар ёш организмда тоғайлар билан бирлашса,

кейинчалик умуртқа таналари ўртасида тоғайлар суякка айланиб кетади.

Шундай қилиб, умуртқалар ўртасидаги тоғайлар 23 та диск (disci

intervertebralia) дан иборат бўлади. Тоғай дискининг ташқи қисми зич

жойлашган ва бир оз чўзилиш ва қисқариш хусусиятига эга бўлган фиброз

толали ҳалқа (annulus fibrosus) дан иборат. Тоғай ҳалқа ўртасида лиқилдоқ

ўзак (nucleus pulposus) модда жойлашган. Бу эмбрион орқа торининг (chorda

dorsalis) қолдиғи бўлиб, ўзининг эластиклик хусусияти билан умуртқаларни

эзилишдан сақлайди, танага тушадиган оғирликни камайтиради. Умуртқа

оралиқ дисклари ҳар хил қалинликда бўлиб, бел қисмида айниқса яхши

ривожланган.

Умуртқа поғонаси ривожланган бойламга бой. Жумладан бир-бирига

яқин турган умуртқа равоқлари ўртасида сарғиш рангли бойлам (ligamenta

flava) жойлашган. Умуртқаларнинг қиррали ёки орқа ўсиқлари орасида

ўсиқлараро бойлам (ligamentum interspinale) ҳамда уларнинг кўндаланг

ўсиқлари ўртасида тортилган бойламлар – ligamentum intertransversalia

бўлади. Умуртқаларнинг орқа ўткир ўсиқлари орасидаги бойламлар,

ўсиқларнинг учига етиб, бир-бири билан туташиб ўсиқ усти бойлами

(ligamentum supraspinale) номини олади. Бу бойлам бўйин қисмида яхши

ривожланган бўлиб, бўйин (гардон) бойлами (ligamentum nuchae) деб

аталади. Умуртқаларнинг бўғим ўсиқлари ўзаро бўғим ҳосил қилиб туташса,

улар таналарининг олд томонида олдинги узун бойлам (ligamentum

longitudinale anterius), орқа томонида орқа узун бойлам (ligamentum

longitudinale posterius) жойлашган бўлади. Биринчи, иккинчи бўйин

умуртқалари бошқа умуртқалардан фарқли ўлароқ, ўзаро бўғимлар

(articulatio atlantoaxialis lateralis) ҳосил қилиб туташади. Иккинчи

умуртқанинг тишсимон ўсиғи биринчи умуртқанинг олдинги равоғига

туташиб, articulatio atlantoaxialis mediana ни ҳосил қилади. Бу бўғимлар

алоҳида бўғим халтаси билан ўралган. Атлантнинг олд равоғи энса суягидаги

катта тешик қиррасининг олд қисми оралиғида парда (membrana

atlantooccipitalis anterior) бўлса, атлантнинг орқа равоғи ва энса суягининг

катта тешик қиррасидаги орқа қисми оралиғида орқа парда (membrana

atlantooccipitalis posterior) жойлашади. Шу билан биринчи бўйин

умуртқасининг турли томонга (айланма) ҳаракат қилишига имконият

туғдиради. Бош скелети энса суягининг ён қисмларида жойлашган дўнглар

воситасида биринчи бўйин умуртқасининг устки бўғим чуқурчасига бўғим

(articulatio atlantooccipitalis) ҳосил қилиб қўшилади. Бир хил тузилишга эга

бўлган бу икки бўғим биргаликда бир хил ҳаракатни бажарганлиги учун

комбинациялашган бўғим туркумига киради. Бу бўғим иккинчи бўйин

умуртқасининг тишсимон ўсиғи билан энса суягининг нишаби ўртасида

тортилган бойлам (ligamentum apicis dentis), тишсимон ўсиқнинг орқасидан

кўндаланг тортилган бойлам (ligamentum transversum atlantis) ва уларнинг

тармоқлари – қанотсимон бойлам (ligamentum alarae) билан мустаҳкамланган.

Бу бойламлар dens ёнбошларидан бошланиб, condylus occipitalis нинг медиал

томонига ёпишган. Lig. cruciforme atlantis (хочсимон бойлам) dens нинг

кўндаланг бойлами билан узунасига йўналган. Фиброз тўқима тутами

(fasciculi longitudinales – lig. supraspinale нинг давоми)дан ташкил топган. I–II

бўйин умуртқа бўғимлари қалин фиброз парда (membrana tectoria) билан

қопланган. Бу бўғимлар каллани умуртқа поғонасига қўшиб, мустаҳкам

ушлайди. Калланинг ҳаддан ташқари буралиб кетмаслигини таъминлайди.

Умуртқа поғонаси умуртқаларнинг ўзаро устма-уст қўшилишидан вужудга

келади ва катта ёшдаги одамларда “С” шаклида жойлашади. Умуртқа

поғонасининг бўйин ва бел қисми олдинга физиологик қийшайган (лордоз)

бўлса, кўкрак ва думғаза қисмлари орқа томонга физиологик қийшайган

(кифоз) бўлади. Умуртқа поғонасининг бу қийшаймалари чақалоқларда

сезилмайди, бола ўтира ва юра бошлагач аста-секин пайдо бўлади. Умуртқа

поғонаси бошни ушлаб туради, тананинг таянч вазифасини бажариб, тикка

туришни таъминлайди. Умуртқа поғонаси каналида орқа мия ташқи

таъсиротлардан сақланади. Умуртқа поғонасида ҳар тарафлама турли

ҳаракатлар содир бўлади.

Қовурғаларнинг умуртқалар ва тўш суяги билан қўшилиши.

Қовурғалар орқа учи (бошчаси) ва дўмбоқларидаги бўғим юзалари билан

кўкрак умуртқалари устма-уст турган таналарининг оралиғи ва кўндаланг

ўсиқлардаги юзаларга қўшилиб бўғим ҳосил қилади. Қовурғалар бошчаси

бўғими (articulatio capitis costae) қовурға бошчаларидаги бўғим юзалари

(facies articularis capitis costae) билан умуртқа таналаридаги юқори ва пастки

ярим чуқурчалар (fovea costalis) орасида ҳосил бўлади. Ҳар бир қовурға (II–Х

қовурғаларда) бўғими ичида бойлам (lig. capitis costae intraarticulare) бўлиб,

қовурға бошчасидаги қиррадан бошланади ва умуртқа оралиқ дискларига

ёпишади. Лекин бу бойлам I, ХI ва ХII қовурғаларда бўлмайди. Ҳар бир

қовурға бўғим капсуласининг ташқи томонидан нур каби тарқаладиган

бойлам (lig. capitis costae radiatum)дан бошланиб, икки умуртқа танасининг

ён томонларига ва умуртқалар орасидаги тоғай дискка тарқалиб ёпишади.

Қовурға дўмбоқчалари билан умуртқа кўндаланг ўсиғи орасидаги бўғим

(articulatio costotransversaria) қовурғалар дўмбоқларининг бўғим юзалари

(facies articularis tuberculi costae) билан умуртқалар кўндаланг ўсиғида

жойлашган қовурға чуқурчаси орасида бўлади. Бўғим халтасининг орқасида

қовурға дўмбоқчаси билан умуртқа кўндаланг ўсиғи орасида тортилган

бойлам – lig. costotransversarium бўғимни мустаҳкамлаб туради.

Қовурғаларнинг олдинги учлари қовурға тоғайидан иборат бўлиб,

биринчи етти жуфти тўғридан-тўғри тўш суягининг ёнбошига бирлашса,

кейинги VIII, IХ, Х жуфт қовурға тоғайлари бир-бирига туташиб, қовурға

равоғини ҳосил қилади, сўнгра тўш суягига бирлашади. ХI ва ХII жуфт

қовурғаларнинг учлари қорин девори мушаклари оралиғида эркин қолади.

Жумладан I қовурға тоғайи тўғридан-тўғри синхондроз бўлиб, тўш суягига

қўшилади. II–VII қовурғалар тоғай қисмининг тўш суягидаги қовурғалар

ўймасига тўш-қовурға бўғим (art. sternocostales) ҳосил қилиб қўшилади.

Бўғимлар капсуласи суяк устки пардалари ҳисобидан бўлиб, нур каби

тарқалган бойлам (ligg. sternocostalia radiata), бўғимни олд ва орқа томондан

мустаҳкамлайди. Нурсимон бойламнинг олдинги қисми тўш суяги устки

пардаси билан қўшилиб, тўш мембранаси (membrana sterni)ни ҳосил қилади.

II қовурға бўғими капсуласи бўшлиғида тўш-қовурға бўғими ичкарисидаги

бойлам (lig. sternocostale intraarticulare) жойлашган. Қовурғаларнинг олд

қисмлари орасида ташқаридан ичкарига, тепадан пастга йўналувчи ташқи

қовурғалар оралиқ мембрана (membrana intercostalis externa) бўлса,

қовурғаларнинг орқа қисмида пастдан юқорига ва орқага йўналувчи

қовурғалар оралиқ ички мембрана (membrana intercostalis interna) жойлашган.

1.10. Қўл суякларининг бирлашуви Ўмров суягининг тўмтоқ учи тўш суяги дастаси билан қўшилиб тўш-

ўмров бўғими (articulatio sternoclavicularis)ни, иккинчи ясси учи курак

суягининг елка ўсиғига қўшилиб, елка ўсиғи-ўмров (articulatio

acromioclavicularis) бўғимини ҳосил қилади. Ўмров суягининг тўш суяги

дастаси билан бўғим ҳосил қиладиган учи мос бўлмагани учун улар орасида

тоғай диски (discus articularis) борлиги туфайли бўғим бўшлиғи иккига

бўлинган ва деярли ҳар томонга эркин ҳаракат қила олади. Бўғим капсуласи

олдинги ва орқа lig. sternoclaviculares anterius et posterius билан

мустаҳкамланган. Ўмров суякларининг учлари ўмров суяклари оралиқ

бойлами (lig. interclaviculaре) билан ўзаро бирлашади. Бундан ташқари,

ўмров суяги биринчи қовурға билан ўмров-қовурға бойлами (lig.

costoclaviculaре) орқали туташади. Ўмров суяги иккинчи учининг бўғим

юзаси курак суягининг елка ўсиғидаги бўғим юзаси билан елка ўсиғи-ўмров

бўғими (articulatio acromioclavicularis) ни ҳосил қилиб бирлашади. Бўғим

ҳосил қилувчи суякларни бир-бирига мослаштирадиган бўғим диски (discus

articularis) бўлади. Бўғим капсуласининг тепа қисмида – lig.

acromioclaviculare superius, пастки томонда – lig. acromioclaviculare inferius

жойлашган. Булардан ташқари, курак суягининг тумшуқсимон ўсиғини

ўмров суягига lig. coracoclaviculare бойлами бирлаштиради. Курак суяги тана

скелетига тўғридан-тўғри бирлашмасдан, мушаклар орасида жойлашган

бўлиб, бу ерда куракнинг ўзига хос бойламлари мавжуд. Жумладан,

куракнинг тумшуқсимон ўсиғи билан елка ўсиғи (acromioн) ўртасида lig.

coracoacromiale тортилган бўлса, курак суягининг устки қиррасида

жойлашган кесимта (incisura scapulaе) чеккалари оралиғида ligamentum

transversum scapulaе superius бор.

Елка бўғими (articulatio humeri) елка суягининг шарсимон боши билан

курак суягининг бўғим чуқури қўшилишидан ҳосил бўлади. Бўғим бошчаси

бўғим юзасига қараганда тахминан уч баравар катта. Шунинг учун бўғим

юзасининг қиррасидан бошланган лаб тоғайи (labrum glenoidale) бўғим

юзасини катталаштириб бўғим бошчасига мослаштиради. Елка бўғимида

иккита синовиал халтача бўлиб, бири дўмбоқлар оралиқ синовиал халтаси

(vagina synovialis intertubercularis)дир, у елканинг икки бошли мушаги узун

бошнинг пайини ўраб туради. Шу билан мушак пайининг ҳаракатини

осонлаштиради. Иккинчиси курак ости мушаги пайи халтаси (bursa

subtendinea m. subscapularis) бўлиб, у шу мушак пайини намлайди. Елка

бўғими шарсимон бўғимлар туркумига киради. Шу сабабли эркин ва ҳар

томонлама ҳаракат қилади. Фронтал ўқ бўйлаб елкани олдинга ва орқага,

сагиттал ўқ орқали танадан узоқлаштириш ва яқинлаштириш, вертикал ўқ

атрофида елкани ичкарига ва ташқарига буриш мумкин. Бундан ташқари,

елка бўғими атрофида айланма ҳаракат ҳам бўлади.

Тирсак бўғими (articulatio cubiti) елка суягининг пастки учи билан

билак ва тирсак суякларининг юқори учлари қўшилишидан ҳосил бўлади (70-

расм). Тирсак бўғими таркибида елка-билак, елка-тирсак ва билак билан

тирсак суяклари юқори учларининг бўғимлари тафовут этилади. Бу бўғимлар

битта капсулага ўралиб, пайлар билан туташиб турганлигидан тирсак бўғими

деб аталади. Улардан бири – елка-тирсак бўғими (articulatio humeroulnaris)

елка суягининг пастки учидаги ғалтаксимон қисмнинг бўғим юзаси билан

тирсак суягининг тепа учидаги ғалтак кемтиги қўшилишидан ҳосил бўлади.

Ғалтаксимон юзанинг ботиғи бир томонга сал қийшайганлигидан бўғим

винтсимон ҳаракатланиш имкониятига эга бўлади. Елка-билак бўғими –

articulatio humeroradialis елка суягининг пастки учидаги шарсимон бошча

билан билак суяк бошчаси устида fovea capitis radii нинг қўшилишидан ҳосил

бўлади. Бу бўғим ўзи алоҳида бўлмаганидан (билак суяги билан тирсак суяги

ўртасидаги бўғим халақит беради) ҳаракат фақат битта (кўндаланг) ўқ

атрофида бўлади. Articulatio radioulnaris proximalis – билак суяги бошчаси

атрофидаги айланма бўғим юзаси (circumferentia articularis radii), билак-

тирсак суягидаги билак кемтиги (incisura radialis ulnaе)нинг қўшилишидан

ҳосил бўлгани учун цилиндр шаклидаги бўғимлар гуруҳига киради. Тирсак

бўғимидаги ҳаракат, асосан, битта ўқ (кўндаланг ўқ) атрофида содир бўлади

(букилиш ва ёзилиш). Шунинг учун у бир ўқли бўғимлар гуруҳига киради.

Бундай ҳаракат вақтида икки бўғим, яъни articulatio humeroradialis билан

articulatio humeroulnaris қатнашади. Букилиш чегараланган бўлиб, тирсак

суягидаги тож ўсиғи (processus coronoideus) елка суягидаги шу номли

чуқурчага кириб тақалгач, букилиш тўхтайди. Худди шунингдек, ёзилиш ҳам

маълум чегарагача давом этади. Бунда тирсак суягининг катта ўсиғи

(olecranon) елка суягининг орқа томонидаги тирсак чуқури (fossa olecrani) га

кириб тақалади ва ёзилишга тўсқинлик қилади.

Қўл панжасидаги суякларнинг билак суяклари билан ўзаро бирлашиши. Икки қатор жойлашган кафт усти суяклари (ossa carpus)

биринчи қатордаги учта суяк – қайиқсимон, яримойсимон ва уч қиррали

суякларнинг проксимал томондаги бўғим юзалари ҳамда билак суягининг

пастки учидаги кенг бўғим юзаси ўртасида ҳосил бўладиган бўғим – билак-

кафт бўғими – articulatio radiocarpea дан иборат. Кафт суякларининг биринчи

қатори билан иккинчи қатори ўртасидаги бўғимга эса ўрта кафт бўғими –

articulatio mediocarpea деб аталади. Ана шу иккита бирлашган панжа

бўғимига articulatio manus дейилади. Бундан ташқари, кафт суяклари ҳам

ўзаро бирлашади.

1.11. Оёқ суякларининг бирлашуви Чаноқни ҳосил қилишда учта суяк (икки ён ва олд томондан чаноқ

суяклари, орқа томондан думғаза ва дум суяги) қатнашади. Бу суяклар ўзаро

бўғимлар ҳосил қилиб қўшилади ва бўғимларга алоқадор ёки алоқаси

бўлмаган бойламлар воситасида мустаҳкамланади. Думғаза ва чаноқ

суякларидаги қулоқсимон юзаларнинг бир-бири билан қўшилишидан

думғаза-ёнбош бўғими – articulatio sacroiliaca ҳосил бўлади. Қулоқсимон ясси

юзалар толали тоғай билан қопланган бўлиб, ҳар жиҳатдан бир-бирига

мосланган, шу сабабли бу бўғим ясси бўғимлар деб аталади. Бўғим халтаси

калта ва таранг тортилган, бўғим бўшлиғи эса жуда тор оралиқдан иборат.

Шунинг учун бўғим амфиартроз (чала бўғимлар) гуруҳига киради ва эркин

ҳаракат қила олмайди. Бундан ташқари, думғаза суяги билан ёнбош суяк

қулоқсимон юзаларининг орқасидан ғадир-будур қисмлари оралиғидаги

масофани суяклараро бойлам – lig. sacroiliaca interossea тўлдиради. Олд

томондан ҳам икки қов суяклари бир-бири билан қўшилиб, ярим (чала) бўғим

ҳосил қилади. Symphysis pubica деб аталадиган бу бирлашма қов

суякларининг бўғим юзалари – facies symphysialis ўртасида ҳосил бўлади. Бу

юзалар бир-бирига тақалмаганидан, ўртадаги оралиқни тоғай пластинка –

discus interpubicus тўлдириб туради. Демак, тоғай бу жойда иккала суякни

бирлаштирадиган восита ҳисобланади. Аёлларда қалинроқ, эркакларда

юпқароқ бўлган бу тоғай пластинка орасида торгина бўшлиқ бор. Бундан

ташқари, устки қов бойлами – lig. pubicum superius ва пастки қов равоғининг

бойлами – lig. arcuatum pubicus бўғимни мустаҳкамлайди. Қов суяги билан

қуймич суягининг устки ва остки шохлари ўртасидаги ёпилувчи тешик

(foramen obturatum)ни фиброз тўқимасидан тузилган парда – membrana

obturatoria беркитади, бу парда ёпилувчи тешикнинг орқа ва пастки

қирғоқларидан бошланади ва қов суягининг устки шохи қирғоғига келганда

икки вараққа ажралади ва шу жойда ёпилувчи эгат (sulcus obturatorius)нинг

икки четига ёпишади. Натижада шу номдаги канал (canalis obturatorius) ҳосил

бўлади.

Бешинчи бел умуртқасининг кўндаланг ўсиғидан бошланган lig.

iliolumbale ёнбош суяги қиррасининг орқа қисмига ёпишади. Қуйидаги

иккита катта ва пишиқ бойламлар бўғимлардан узоқда, чаноқ суяги билан

думғаза суяги ўртасида тортилган. Булардан бири ligamentum sacrotuberale

думғаза суяги ташқи четидан бошланиб, қуймич дўнгига ёпишади. Натижада

шу бойлам билан катта қуймич кемтиги ўртасида тешик – foramen

ischiadicum majus ҳосил бўлади. Иккинчи бойлам думғаза суягидан

бошланиб, чаноқ суягидаги қуймич қиррасига ёпишади ва йўл-йўлакай lig.

sacrotuberale билан кесишиб ўтади.

Чаноқ-сон бўғими чаноқ суягидаги қуймич косаси билан сон

суягининг боши бирлашишидан вужудга келади. Чақалоқларда бу бўғимда

тўртта суяк иштирок этади, жумладан чаноқ суягининг учта бўлаги (ёнбош,

қов ва қуймич суяклари) қуймич чуқурида туташиб туради, бироқ бир-бири

билан битишмаган бўлади. Қуймич косасининг атроф қирғоғидаги фиброз

тоғай ҳалқа (labrum acetabulare) бўғим томон бир оз торайган бўлгани учун

сон суяги бошини қисиб ушлаб туради. Бу ҳалқа қуймич косасининг пастки

четидаги кемтик (incisura acetabuli)ни тўлдиради ва қуймич косасининг

кўндаланг бойлами – lig. transversum acetabuli дейилади. Чаноқ-сон бўғими

ичида яна битта бойлам (lig. capitis femoris) қуймич косаси ўртасидаги

чуқурчадан бошланиб, сон суягининг бошидаги чуқурчага ёпишади. Бу

бойлам синовиал парда билан ўралган, унинг таркибида сон суягининг

бошига борувчи артерия жойлашган. Чаноқ-сон бўғимининг халтаси сон

суягининг олд томонидаги кўстлараро чизиқ (linea intertrochanterica) бўйлаб,

орқадан эса кўстлараро қирра (crista intertrochanterica) дан бошланиб, қуймич

косаси четининг ташқи айланасига ёпишади. Чаноқ-сон бўғими халтанинг

сиртидан тўртта бойлам воситасида мустаҳкамланади: 1) ёнбош-сон бойлами

– lig. iliofemorale бўғимнинг энг бақувват ва катта бойлами бўлиб, ёнбош

ўсиғи (spina iliaca anterior inferior)нинг пастки соҳаларидан бошланиб,

кўстлараро чизиққа (linea intertrochanterica) келиб ёпишади; 2) қуймич-сон

бойлами – lig. ischiofemorale орқа томондан қуймич суягининг бўғимга яқин

қисмидан бошланиб, юқори ва ён томонга кўтарилади-да, катта кўстга бориб

ёпишади; 3) қов-сон бойлами – lig. pubofemorale – бойламлар ичида

бирмунча кичикроқ бўлиб, қов суяги устки шохидан кичик кўстга тортилган;

4) юқорида айтилган учта бўғим бойламларининг тагида, сон суягининг

бўйнини ўраб олган zona orbicularis деб аталувчи яна бир бойлам бўлиб, у

пастки-олдинги ёнбош ўсиқдан пастки соҳага ёпишади. Бу бойлам толалари

учта бойлам толалари билан чатишиб кетганлигидан алоҳида ажратиб

бўлмайди. Бойламларнинг кўплиги ва сон суяги бўйнининг узунлиги эркин

ҳаракатга йўл бермайди.

Тизза бўғими. Сон суягининг пастки учидаги бўғим юзаси олд қисми

салгина ботиб, тизза юза қопқоғи билан бўғим ҳосил қилса, бўғим юзасининг

қолган қисми ички ва ташқи дўнглар бўйлаб орқа томонга давом этган ва

анчагина юмалоқланган. Шунинг учун ҳам сон суягидаги бу бўғим юзаси

катта болдир суягининг устки учидаги бўғим юзасига мос келмайди.

Бинобарин, икки суяк ўртасидаги бу етишмовчиликни толали тоғайдан

тузилган махсус ярим ой шаклли пластинкалар (менисклар) – menisci

тўлдириб туради. Бундай менисклар бўғимда иккита – meniscus medialis ва

lateralis бўлиб, қалин бўлади ва менисклар бўғим халтаси билан битишиб

кетади, юпқа ва ўткир қирғоқли ички четлари эса эркин туради. Уларнинг

учлари олд ва орқа томондан дўнглараро тепаликка калтагина бойламлар

билан ёпишган. Менисклар ўртасидаги кемтик олд томонидан

менискларнинг биридан иккинчисига тортилган кўндаланг тизза бойлами

(lig. transversum genus) орқали бирлашиб туради ва бу бойлам менискларини

ушлаб туради, менисклар эса бўғим бўшлиғини устки ва остки қаватларга

ажратади. Суякларнинг гиалин тоғай билан қопланган бўғим юзалари кенг

бўлгани учун ҳам бўғим халтаси кенг ва эркин тортилган. Катта болдир

суягида ва тизза қопқоғида у тоғай билан қопланган бўғим юзаларининг

чегарасида ёпишса, сон суягида бўғим юзаси чегарасидан бирмунча ўтиб

ёпишади. Халтанинг юпқалашган орқа қисмида қон томир ўтадиган

тешиклар бор. Бўғим халтаси тизза қопқоғининг тепасида жуда кенг

қўшимча халта (чўнтак) – bursa suprapatellaris ни ҳосил қилади. Бу бўшлиқ

сон суяги билан тўрт бошли мушак орасидан юқорига давом этади ва бўғим

бўшлиғи билан туташади. Тизза бўғими халтанинг ичида ва сиртида

жойлашган бир нечта кучли бойламлар воситасида мустаҳкамланади.

Халтанинг ичида юқорида айтилган кўндаланг бойламдан ташқари яна

иккита жуда пишиқ бойлам бор. Бўғим халтасининг ички (синовиал) қавати

ташқи фиброз қаватига нисбатан анчагина кенг бўлганидан бурмалар

вужудга келади. Бу бурмаларнинг қўшилишидан тоқ бурма – plica synovialis

infrapatellaris ҳосил бўлади. Lig. collaterale tibiaле тизза бўғимининг ички

томонида жойлашган сон суягининг ички дўнгидан катта болдир суягига

тортилган. Lig. collaterale fibulare эса сон суягининг ташқи дўнгидан кичик

болдир суягининг бошига тортилган. Бу бойламларнинг ички юзаси бўғим

халтаси билан чатишган. Ёнлама бойламлар суякларнинг икки ён томонга

сурилиши ёки букилишига йўл қўймайди. Бўғимнинг орқа томонида қийшиқ

тақим бойлами – lig. popliteum obliquum ва равоқсимон тақим бойлами – lig.

popliteum arcuatum бўғим халтаси билан чатишиб кетган. Уларни алоҳида

ажратиб бўлмайди. Patella нинг пастки четидан болдир суяги ғадир-будурига

йўғон ва мустаҳкам lig. patellaе бойлам тортилган. Бу бойлам соннинг тўрт

бошли мушак пайи бўлиб, кейинчалик пай ичида patella вужудга келади.

Мушак пайининг ана шу қисмига тизза қопқоғи бойлами дейилади. Тўрт

бошли мушак пайининг икки ён томондаги толалари эса тизза қопқоғини

бўғим ҳаракати вақтида бир меъёрда ушлаб туриш вазифасини бажаради.

Устки толалар сон суягининг ички ва ташқи дўнгларига, пасткилари эса катта

болдир суяги дўнгларига ёпишади. Бинобарин, уларнинг турган жойларига

қараб retinaculum laterale ва retinaculum mediale дейилади.

Болдир суякларининг ўзаро бирлашуви

Катта ва кичик болдир суяклари ўзаро проксимал ва дистал учлари

ҳамда таналари орқали бирлашади. Кичик болдир суягининг устки учи

(бошчаси)даги бўғим юзаси катта болдир суягининг ташқи дўнг тагидаги

махсус бўғим юзаси билан бирлашиб, ясси ва ҳаракатсиз бўғим –articulatio

tibiofibularis proximalisni ҳосил қилади. У олд ва орқа томонидан ҳар икки

суяк ўртасида тортилган бойламлар – lig. capitis fibulae anterior ва lig. capitis

fibulae posterior воситасида мустаҳкамланган. Суякларнинг пастки учлари

қўшилишидан ҳаракатсиз бўғим вужудга келади. Бу бўғим ҳам худди

юқоридаги сингари икки бойлам – lig. tibiofibulare anterius ва lig. tibiofibulare

posterior билан мустаҳкамланади. Бу бойламлар ташқи тўпиқдан катта болдир

суягининг учига тортилган. Суякларнинг бир-бирига қараган томонларидаги

четлари ўртасида фиброз толаларидан тузилган парда – membrana interossea

cruris бўлади. Парда толалари катта болдир суягидан кичик болдир суягига

томон қийиқ йўналган бўлиб, суяклар оралиғини бутунлай тўлдиради, тепа

қисмида қон томирлар ўтиши учун тешиклар қолади. Суяклараро парда шу

суякларни маълум бир текисликда ушлаб туради. Бундан ташқари, пардадан

болдирдаги чуқур мушаклар бошланади.

Оёқ панжаси суякларининг болдир суяклари билан ўзаро

бирлашуви. Икки болдир суягининг пастки учларидаги бўғим юзалари

билан ошиқ суягининг устки ва икки ён томондаги юзалари қўшилишидан

ошиқ-болдир бўғими – art. talocruralis ҳосил бўлади. Бунда катта болдир

суягининг пастки учидаги бўғим юзаси ошиқ суягининг устки юзасига,

болдир суякларидаги тўпиқ юзалари эса ошиқнинг икки ён юзасига тўғри

келади. Бирлашган болдир суяклари ошиқ суягига миниб туради. Бу бўғим

халтаси олд ва орқа томонда бирмунча эркин (бўш) тортилган бўлиб, ҳар

учала қўшилувчи суяклар бўғим юзаларининг чети бўйлаб ёпишган.

Халтанинг эркин туриши ҳаракатни енгиллаштиради. Бўғим тўртта бойлам

воситасида мустаҳкамланган: 1) lig. mediale deltoideum (делтасимон бойлам)

катта болдир суяги тўпиғидан бошланади ва худди елпиғич сингари пастга

тушади-да, қайиқсимон суяк, ошиқ суяги ва товон суягига ёпишади; 2) lig.

talofibulare anterior – олдинги ошиқ-болдир бойлами, кичик болдир суяк

тўпиғидан бошланиб, ошиқ суягига ёпишади; 3) lig. calcaneofibulare (товон-

болдир бойлами) кичик болдир тўпиғидан бошланиб, товон суягининг ташқи

юзасига ёпишади; 4) lig. talofibulare posterius (орқа ошиқ-болдир бойлами)

кичик болдир тўпиғидан ошиқ суягига ёпишади.

Оёқ кафти бойламлари. Оёқ панжасидаги суяклар ҳар хил бўлганидан

хилма-хил бўғимлар ҳосил қилади. Оёқ панжасида қуйидаги бўғимлар ва

бойламлар бор. Articulatio subtalaris (ошиқ остидаги бўғим), аrticulatio

calcaneonavicularis (ошиқ-товон, қайиқсимон суяклар ўртасидаги бўғим),

аrticulatio calcaneocuboidea (товон-кубсимон суяк бўғими), аrticulatio

cuneocuboideanavicularis. Одатда, articulatio calcaneocuboidea билан унинг

қаторидаги иккинчи бўғим articulatio talonaviculare ни биргаликда битта

умумий ном билан, яъни кўндаланг кафт усти бўғими – articulatio tarsi

transvarsae (ёки Шопар бўғими) деб аташ мумкин. Бу икки бўғим бир-

биридан олдинма-кейин жойлашгани сабабли кўндаланг турган лотинча “S”

ҳарфини эслатади. Шопар бўғими айрисимон бойлам – lig. bifurcatum билан

ташқи томондан мустаҳкамланади. Articulationes metatarsоphalangeaе – кафт

суяклари билан бармоқ суяклари ўртасидаги бўғимлар худди қўл

панжасидаги сингари кафт суякларининг бошчалари билан биринчи бармоқ

суякларининг устки учларидаги чуқурча бирлашишидан ҳосил бўлади. Ҳар

қайси бўғимнинг халтаси бўғим юзаларининг чети (чегараси) бўйлаб эркин

тортилган. Бу бўғимларнинг икки ён томонида жойлашган lig. collateralia ва

кафт томондаги lig. plantaria дир. Бешта кафт суякларининг бошчаларини

кўндалангига тортилган бойламлар (lig. metatarseum transversum profundum)

ушлаб туради. Articulationes interphalangeaе бармоқ суяклари (фалангалари)

ўртасидаги бўғимлар худди қўлдаги бармоқлар оралиқ бўғимларига ўхшаб

тузилган.

1.12. Мушаклар ҳақида таълимот

Одам организмида уч хил мушак мавжуд: 1) скелет ёки ихтиёрий

қисқарувчан мушак бўлиб, микроскоп остида унинг толалари кўндаланг-

тарғил кўринади. Шунинг учун скелет мушаклари кўндаланг-тарғил

мушаклар деб аталади; 2) юрак мушаклари гарчанд кўндаланг-тарғил

мушакдан тузилган бўлса-да ихтиёрсиз қисқаради; 3) силлиқ ёки ихтиёрсиз

қисқарувчан мушаклар ички аъзолар ва томирлар деворида жойлашган.

Скелет мушакларининг (musculus) ҳар бири кўндаланг-тарғил

толалардан тузилган бўлиб, қисқариш қобилиятига эга. Ҳар бир мушакнинг

қисқарувчи қисми – танаси (venter) ва икки учи, яъни бошланиш (origo) ва

бириктирувчи (пай) қисмлари бор. Бундан ташқари, узун мушакларнинг

боши (caput) ва думи – ёпишадиган пай қисми (inceptio) бўлади. Ясси

мушаклар (қорин мушаклари)нинг ясси пайи – апоневрози (aponeurosis)

бўлади. Ҳар бир мушакни сиртидан бириктирувчи тўқимадан тузилган парда

– эпимизий (epimysium) ёки фасция ўраб туради. Мушак ичидаги мушак

тутамларини ўраган парда перимизий (perimysium) деб аталади. Мушак

толасининг ҳар бирини нафис тўр парда – endoмизий (endomysium) ўрайди.

Бу пардалар мушак толалари, тутамларини ўзаро бирлаштиради ва

мушакнинг алоҳида қисқаришига имконият туғдиради. Ҳар бир мушакнинг

ўз қон томири ва нервлари бор. Мушак таркибида сезувчи нерв толалари

сезгиларини марказий нерв тизимига йўналтирса, аксинча, марказдан

келаётган ҳаракат толаларининг таъсирида мушаклар қисқаради. Симпатик

толалар ёрдамида мушаклар трофикаси (моддалар алмашинуви) бажарилади.

Мушакларнинг шакллари.

Одам организмида асосан 3 хил мушаклар тафовут этилади: скелетнинг

кўндаланг-тарғил ёки ихтиёрий мушаклар, юрак мушаклари, силлиқ ёки

ихтиёрсиз қисқарувчан мушаклар.

Тана мушаклари кўкрак, қорин ва орқа мушакларидан тузилган. Орқа

(dorsum) тананинг кенг қисми бўлиб, тепадан энса дўмбоғи, энсанинг

юқориги ғадир-будур чизиғи ва сўрғичсимон ўсиқ билан, пастдан думғаза-

чаноқ бўғими ва думсимон суяклар билан чегараланади. Ёнбош томондан

бўйин соҳасида сўрғичсимон ўсиқдан курак суягининг елка ўсиғига

ўтказилган чизиқ билан чегараланса, қўлтиқ ости бўшлиғининг марказ

қисмидан ёнбош суяк қиррасига ўтказилган тикка чизиқ тананинг орқасини

олд томондан чегаралайди.

Орқанинг юза мушаклари Трапециясимон мушак (m. trapezius) учбурчак шаклли сербар мушак

бўлиб, энса суягининг ғадир-будур чизиғи энса бойлами (lig. nuchae)дан,

барча кўкрак умуртқаларининг қиррали ўсиқларидан бошланади. Ўмров

суягининг акромиал томондаги қисмига куракнинг баланд қирраси (spina

scapulaе)га ёпишади. Ўнг ва чап томондаги мушаклар биргаликда трапецияга

ўхшайди. Мушакларнинг юқори тутамлари юқоридан пастга, ўрта тутамлари

кўндаланг, пастки тутамлари пастдан юқорига кўтарилади. Орқанинг сербар

мушаги (m. latissimus dorsi) орқа томоннинг пастки қисмини қоплаб, тери

остида (юзада) ётади. Бу мушак пастки тўртта кўкрак умуртқасининг, барча

бел умуртқаларининг қиррали ўсиқларидан, ёнбош суягининг ташқи

қиррасидан ва пастки тўртта қовурғадан бошланади. Мушак толалари

пастдан юқорига ва латерал томонга йўналиб йиғилиб, аста-секин хипча

тоғайга ўтади ва елка суягининг кичик ғадир-будур қирраси (crista tuberculi

minoris)га ёпишади. Ромбсимон мушаклар (mm. phombdoideus major et minor)

пастки иккита бўйин ва юқориги тўртта кўкрак умуртқаларининг қиррали

ўсиқларидан бошланиб, куракнинг медиал четига ёпишади. Куракни

кўтарувчи мушак (m. levator scapulaе). Бу мушак трапециясимон мушакнинг

остида жойлашган бўлиб, юқоридаги учта ёки тўртта бўйин умуртқасининг

кўндаланг ўсиғидан бошланиб, пастга қараб йўналиб, куракнинг юқори

бурчагига ёпишади. Орқанинг юқори тишсимон мушаги (m. serratus posterior

superior) ромбсимон мушакнинг олд томонида жойлашган бўлиб, пастки

иккита бўйин ва юқори иккита кўкрак умуртқасининг қиррали ўсиқларидан

бошланиб, II–V қовурғаларнинг орқа томонига ёпишади. Орқанинг пастки

тишсимон мушаги (m. serratus posterior inferior) сербар мушакнинг олд

томонида жойлашган, пастки икки кўкрак ва юқоридаги икки бел

умуртқалари қиррали ўсиқларидан бошланиб, алоҳида тишсимон бўлаклар

ёрдамида IX–ХII қовурғаларга ёпишади.

Орқанинг чуқур мушаклари умуртқа поғонасининг икки ёнбошида

умуртқа қиррали ўсиқлари билан қовурғалар бурчагининг ўртасида ҳосил

бўлган эгатчаларда жойлашган. Умуртқа поғонасини тикловчи мушак (m.

erector spinaе) энг кучли мушак бўлиб, умуртқа поғонасининг икки ёнбош

қисмини тўлдириб туради. Мушак думғазанинг орқа сатҳидан, бел

умуртқасининг кўндаланг ўсиқларидан, ёнбош суягининг ташқи қирраси ва

кўкрак-бел фасциясидан бошланиб, юқорига кўтарилдаи ва энса суягигача

етиб боради.

Тананинг олд томонидаги мушаклар кўкрак ва қорин мушакларидан

ташкил топган. Кўкрак мушаклари икки гуруҳдан тузилган бўлиб, биринчи

гуруҳ юза – сербар мушаклардан иборат. Иккинчи гуруҳ мушаклари эса

чуқур жойлашган кўкрак қафасининг хусусий мушакларидир.

Катта кўкрак мушаги (m. pectoralis major) ўмров суягининг медиал

қисми (pars clavicularis)дан, тўш суягининг дастасидан, II–VII

қовурғаларнинг тоғай қисми (pars sternocostalis) ва қорин тўғри мушаги

қинининг олдинги девори (pars abdominalis)дан бошланиб, елка суяги катта

дўмбоғининг ғадир-будур қирраси (crista tuberculi majoris)га ёпишади. Бу

мушак делтасимон мушакдан делтасимон кўкрак эгати билан ажралади.

Кичик кўкрак мушаги (m. pectoralis minor) кўкракнинг катта мушаги

остида ётади. II–V қовурғалардан бошланиб, куракнинг тумшуқсимон ўсиғи

(processus coracoideus)га ёпишади.

Ўмров ости мушаги (m. subclavius) ўмров суягидан бошланиб I

қовурғага ёпишади.

Олдинги тишчали мушак (m. serratus anterior) кенг, тўрт қиррали

мушак, юқори қовурғаларнинг 8 ва 9 тасидан алоҳида тишлар (бўлаклар)

шаклида бошланиб, куракнинг медиал четига ёпишади.

Кўкрак қафасининг хусусий мушаклари. Ташқи қовурғалараро

мушаклар (mm. intercostales externi). Қовурғалараро ташқи мушакларнинг

толалари юқоридан пастга ва орқадан олдинга йўналган бўлиб, юқори

қовурға пастки четининг ташқи юзасидан бошланади ва пастки қовурғанинг

юқори четига ёпишади. Бу хилдаги мушаклар умуртқа поғонаси билан

қовурғанинг тоғай оралиғида жойлашган бўлади. Ички қовурғалараро ички

мушаклар (mm. intercostales interni) қовурға оралиғининг тўш суяги билан

қовурға бурчаги ўртасидаги масофани тўлдириб туради. Мушак толалари

пастдан юқорига ва олдиндан орқага йўналган. Ички қовурғалар мушаги

қовурғанинг устки четидан бошланиб устки қовурғанинг пастки четига

ёпишади. Қовурға ости мушаги (m. subcostales) кўкрак қафасининг пастки

қисмида жойлашган бўлиб, толалари ички қовурғалараро мушак толаларига

ўхшаб йўналган бўлади. Мушак толалари пастки қовурғаларнинг устки

четидан (қовурға бурчагига яқин жойдан) бошланиб, қовурғанинг пастки

четига 1–2 қовурғани ташлаб ёпишади. Кўкракнинг кўндаланг мушаги (m.

transversus thoracis) тўш суягининг ички юзасидан кўндаланг йўналган

толаларидан бошланиб, II–VI қовурғаларнинг тоғай қисмига ёпишади.

Кўкрак-қорин тўсиғи – диафрагма (diaphragma) юпқа мушакдан

тузилган бўлиб, кўкрак қафаси томонга гумбаз ҳосил қилиб жойлашган.

Диафрагманинг ўрта (марказ) қисми (centrum tendineum) пайдан тузилган.

Четлари мушак толаларидан иборат бўлиб, бел, қовурға ва тўш қисмлари

тафовут қилинади.

Бел қисмидаги (pars lumbalis) иккита ўнг ва чап оёқча (crus dextrum et

sinistrum) умуртқа поғонаси билан аорта ва унинг орқасидан ductus thoracicus

ўтадиган учбурчак шаклли оралиқ (hiatus aorticus) ни ҳосил қилади. Бўшлиқ

четлари пай пластинкалари билан қоплангани учун диафрагма ҳаракати

аортага таъсир этмайди. Бундан ташқари, ўнг ва чап томондаги оёқчалар

оралиғидан nn. splanchnici, v. azygos, v. hemiazygos ва симпатик нерв поялари

ўтади. Диафрагманинг ўнг ва чап оёқчалари аорта олдида ўзаро қўшилиб

юқорига бир оз кўтарилгач, яна ажралиб қизилўнгач ва адашган нервлар

ўтиши учун тешик (hiatus esophageus) ҳосил этади. Тешик атрофини ўраган

мушак толалари қисқариб-очилиб, қизилўнгачдан овқатнинг ўтишини

тартибга солади. Қовурға бўлаги (pars costalis) VII–ХII қовурғалар тоғайидан

бошланиб, диафрагма пай томонига қараб йўналади. Тўш қисми (pars

sternalis) ханжарсимон ўсиқ қисмидан бошланиб, диафрагма маркази томон

йўналади. Қовурға-тўш қисми оралиғида жойлашган тешик (trygonum

sternocostale)дан а. thoracica ўтади. Диафрагма пай қисмининг ўнг томонида

пастки кавак вена ўтадиган тешик (foramen venae cavae) жойлашган.

1.13. Қорин мушаклари

Қорин бўшлиғини олд, икки ёнбош ва қисман орқа томондан қорин

мушаклари қоплаб туради. Қориннинг ташқи қийшиқ мушаги (m. obliquus

externus abdominis) кўкрак қафасининг пастки саккизта қовурғасидан тишлар

орқали бошланади. Мушакнинг пастки тутамлари ёнбош қиррасининг ташқи

лабига ёпишади. Қолган ўрта қисмидаги мушак толалари ясси пайга айланиб,

қориннинг тўғри мушаги устидан ўтиб, қарама-қарши томондаги шу номли

мушак пайи билан ўрта чизиқда туташади ва оқ чизиқ (linea alba) ни ҳосил

қилади.

Қориннинг ички қийшиқ мушаги (m. obliquus internus abdominis) ташқи

қийшиқ мушаги остида жойлашган бўлиб, ёнбош суягининг қирраси, чов

бойламининг ташқи 2/3 қисми ва кўкрак-бел фасцияси (fascia thoracolumbalis)

дан бошланиб, елпиғичга ўхшаб юқорига кўтарилади ва ХII, ХИ, Х

қовурғаларга ёпишади. Мушак толаларининг пастки тутамлари қорин тўғри

мушаги четига яқинлашганда сербар пай (апоневроз)га айланади ва икки

вараққа бўлинади. Апоневрознинг олдинги варағи қорин тўғри мушаги (m.

rectus abdominis)нинг олд томонидан, орқа варағи эса мушакнинг орқа

томонидан ўтиб, мушакнинг медиал қиррасида қўшилиб, яна битта пайга

айланади ва қориннинг оқ чизиғи (linea alba) ни ҳосил қилишда қатнашади.

Қориннинг кўндаланг мушаги (m. transversus abdominis). Мушак толалари

кўндаланг йўналиб пастки олтита қовурғанинг ички юзасидан, кўкрак-бел

фасцияси (fascia thoracolumbalis) нинг чуқур варағи, ёнбош суяги қирраси ва

чов бойламининг ташқи 2/3 қисмидан бошланиб, қорин деворининг олд

қисмида сербар пайга айланади ва қорин тўғри мушагининг орқа томонидан

ўтиб, қарама-қарши жойлашган шу номли апоневроз билан туташади ҳамда

қориннинг оқ чизиғини ҳосил қилади.

Қориннинг тўғри мушаги (m. rectus abdominis) қорин деворининг олд

қисмида жойлашган. Пастки, V, ХI ва VII қовурғаларнинг тоғай қисми ички

юзасидан ва тўш суягининг ханжарсимон ўсиғидан бошланиб, қов суягининг

симфизи ва tuberculum pubicum га келиб ёпишади. Мушак толаларининг уч-

тўрт ерида пай белбоғлари (intersectiones tendineaе) учрайди. Пай белбоғлари

мушак толаларининг мустаҳкам бўлишини таъминлайди.

Белнинг квадратсимон мушаги (m. quadratus lumborum) қорин

бўшлиғининг орқа соҳасида жойлашган бўлиб, ёнбош суяги қирраси (lig.

iliolumbale) дан, пастки бел умуртқасининг кўндаланг ўсиғидан бошланади ва

I–IV бел умуртқаларининг кўндаланг ўсиқларига, ХII қовурғага ёпишади.

1.14. Бош мушаклари. Мимика мушаклари ўзининг суякдан бошланиб терига ёпишиши билан

бошқа мушаклардан фарқ қилади. Бинобарин мимика мушаклари қисқариб

юзда ҳар хил ўзгариш (ҳолат)ларни вужудга келтиради. Бундан ташқари,

мимика мушаклари сўзлаш, чайнаш жараёнида фаол қатнашади.

Юзнинг мимика мушаклари аксарият оғиз, кўз, бурун ва қулоқ

атрофида жойлашиб, уларнинг торайиши (сфинктерлар) ёки кенгайиши

(дилататорлар) ни таъминлайди.

Калланинг тепа қисми калла тепаси мушаги (m. epicranius) билан

қопланган бўлиб, энса-пешона мушаги ва апоневроздан иборат.

Энса-пешона мушаги (m. occipito-frontalis) сербар ва юпқа бўлиб, унинг

мушак қисми пешона (venter frontalis) ва энсада (venter occipitalis) жойлашган

бўлса, фиброз пластинка (апоневроз) бўлаги – galea aponeurotica epicranis –

икки мушак ўртасида жойлашиб, калланинг тепа қисмини қоплайди. Энса-

пешона мушагининг пешона мушак қисми (venter frontalis) қош терисидан

бошланиб, фиброз пластинкага қўшилади. Қисқарганда қош кўтарилиб,

пешонада ажин пайдо бўлади. Энса мушак (venter occipitalis) бўлаги эса энса

суягининг ғадир-будури – linea nuchae superior дан бошланиб, апоневрозга

ўтиб кетади. Такаббурлик мушаги (m. procerus) пешона суягининг бурун

қисмидан бошланиб, икки қош ўртасидаги терига ёпишади. Кўзнинг айлана

мушаги (m. orbucularis oculi) кўз косасининг атрофида жойлашган бўлиб, уч

қисмдан иборат: кўз косаси атрофида жойлашган қисми – pars orbitalis,

қовоқларда жойлашган қисми – pars palpebralis ва кўз ёш қисми – pars

lacrimalis дан тузилган. Қошни чимирувчи мушак (m. corrygator supercilii)

икки қошнинг ўртасида кўндалангига жойлашган бўлиб, arcus суперcилиарис

дан бошланиб, қошлар терисига ёпишади. Мушаклар қисқарганда, қошлар

ўзаро яқинлашиб, узунасига ажин пайдо бўлади. Юқори лабни кўтарувчи

мушак (m. levator лабii superioris) – кўз косасининг пастки қирғоғидан

бошланиб, бурун қанотларига, лаб ва лунж терисига ёпишади. Ёноқнинг

катта ва кичик мушаги (m. zygomaticus major et minor) ёноқ суягидан

бошланиб, оғиз бурчаги терисига ва лунжга ёпишади. Кулги мушаги (m.

risorius) қулоқ олди бези фасциясидан бошланиб, оғиз бурчагига ёпишади.

Оғиз бурчагини пастга тортувчи мушак (m. depressor anguli oris) пастки жағ

қирғоғидан бошланиб, пастки лаб терисига ва оғиз бурчагига ёпишади.

Пастки лабни пастга тортувчи мушак (m. depressor labii inferioris) пастки

жағнинг қирғоғидан бошланиб, пастки лаб терисига ёпишади. Оғиз

бурчагини кўтарувчи мушак (m. levator anguli oris) юқори жағ суягининг

олдинги юзасидан бошланиб, оғиз бурчагига ёпишади. Энгак мушаги (m.

mentalis) – пастки жағ суягининг олдинги кесувчи тишлари тиш тепачалари –

juga alveolariа дан бошланиб, ияк терисига ёпишади. Лунж мушаги (m.

buccinator) – пастки ва юқори жағ суякларининг озиқ тишлари соҳасидаги

тиш тепачаларидан бошланиб, юқори ва пастки лаблар соҳасида оғиз айлана

мушагига қўшилиб кетади. Бу мушак оғиз бўшлиғининг ёнбош деворини

ташкил этади. Оғизнинг айлана мушаги (m. orbucularis oris) оғиз тешигининг

атрофида тепа ва пастки лабларнинг тери остида жойлашган мушаклар

лаблар бурчагида ўзаро қўшилиб кетади. Бурун мушаги (m. nasalis) бурун

қанотларидан юқорида жойлашган, қисқарганда бурун тешиги тораяди.

Чайнав мушаги (m. masseter) ёноқ суягининг пастки қирғоғидан, ёноқ

равоғидан бошланиб, пастки жағ суягининг шу номли ғадир-будури –

tuberositas masseterica га ёпишади. Чакка мушаги (m. temporalis) чакка

бўшлиғини тўлдириб туради, чакка суяги палласидан бошланиб, пастки жағ

суягининг тожсимон ўсиғи – processus coronoideus га бирикади. Латерал

қанотсимон мушак (m. pterygoideus lateralis) понасимон суяк катта

қанотининг пастки юзасидан ва қанотсимон ўсиқдан бошланиб, пастки жағ

суягининг бўғим ўсиғи бўйнига ёпишади. Медиал қанотсимон мушак (m.

pterygoideus medialis) қанотсимон ўсиқнинг шу номли чуқурчаси – fossa

pterygoidea дан бошланиб, пастки жағ бурчагининг ички юзаси – tuberositas

pterygoidea га бирлашади.

1.15. Бўйин мушаклари Бўйин мушаклари юза мушаклар, тил ости суягига бирикувчи (ўрта

гуруҳ) мушаклар ва бўйиннинг чуқур мушакларидан иборат.

Бўйиннинг тери ости мушаги (m. platysma) бевосита тери остида

жойлашган бўлиб, юпқа пластинкадан тузилган. Бу мушак кўкрак фасцияси –

fascia pectoralis дан II қовурға соҳасида бошланиб, пастки жағ соҳасида fascia

masseterica чайнов фасциясига ёпишади, қолган қисми эса оғиз мушакларига

давом этади. Тўш-ўмров-сўрғичсимон мушак (m. sternocleidomastoideus) тўш

ва ўмров суякларидан иккита бошча ҳолида бошланиб, чакка суягининг

сўрғичсимон ўсиғига ёпишади.

Тил ости суягига бирикувчи (ўрта гуруҳ) мушаклар икки хил

жойлашган. Бир гуруҳ мушаклар тил ости суягидан юқори соҳада бўлса,

иккинчи гуруҳ тил ости суягидан пастда жойлашади.

Пастки жағ-тил ости мушаги (m. mylohyoideus) кенг пластинка

ҳолатида, мушак толалари эса юқоридан пастга қараб параллел жойлашади.

Икки томондаги мушак бўйиннинг ўрта чизиғида учрашиб, оғиз бўшлиғи

тубини ҳосил қилади. Бу мушак пастки жағнинг ички юзаси – linea

mylohyoideus дан бошланиб, тил ости суягига ёпишади. Икки қоринчали

мушак (m. digastricus)нинг олдинги қоринчаси (venter anterior) пастки жағ

суягининг ички юзасида fossa дигастриcа дан, орқа қоринчаси venter posterior

чакка суягининг сўрғичсимон ўсиғи ўймаси – incisura mastoidea дан

бошланиб, ўзаро пай орқали бирлашади. Икки қоринли мушак шу пай

воситасида тил ости суягига ёпишади. Бигизсимон-тил ости мушаги (m.

stylohyoideus) чакка суягининг бигизсимон ўсиғи (processus styloideus) дан

бошланиб, тил ости суяги танасига ёпишади. Энгак-тил ости мушаги (m.

geniohyoideus) пастки жағнинг қилтаноқ дўмбоқчаси – spina mentalis дан

бошланиб, тил ости суягининг танасига ёпишади.

Тил ости суягидан пастда қуйидаги мушаклар жойлашган:

Тўш-тил ости мушаги (m. sternohyoideus) тил ости суягидан пастда,

тўш суяги дастасининг орқа томонидан бошланиб, тил ости суягининг пастки

юзасига ёпишади. Тўш-қалқонсимон мушаги (m. sternothyroideus) тўш-тил

ости мушаги орқасида жойлашган бўлиб, тўш суяги дастасининг орқа

юзасидан И қовурға тоғайидан бошланади, юқорига кўтарилиб қалқонсимон

тоғайга ёпишади. Қалқонсимон-тил ости мушаги (m. thyrohyoideus)

қалқонсимон тоғайнинг қийшиқ чизиғи – linea obliqua дан бошланиб, тил

ости суягининг танасига ёпишади. Курак-тил ости мушаги (m. omohyoideus)

нинг тахминан ўрта қисмида пай-белбоғ бўлганлиги сабабли, юқори ва

пастки қоринчалар тафовут этилади. Мушак курак ўймаси (incisura

scapulaе)дан бошланиб, тил ости суягининг танасига ёпишади.

Олдинги нарвонсимон мушак (m. scalenus anterior) III–VI бўйин

умуртқалари кўндаланг ўсиқларидан бошланиб, унинг қовурға тепа

юзасидаги эгатча (а. subclaviae) олд томонида шу номли дўмбоққа

(tuberculum m. scaleni anterioris) ёпишади. Ўртадаги нарвонсимон мушак (m.

scalenus media) барча бўйин умуртқаларининг кўндаланг ўсиқларидан

бошланиб, И қовурғанинг тана юзасига (sulcus а. subclavae нинг орқасига)

ёпишади. Орқадаги нарвонсимон мушак (m. scalenus posterior) V–VI бўйин

умуртқаларининг кўндаланг ўсиқларидан бошланиб, II қовурғанинг ташқи

юзасига ёпишади. Бўйиннинг узун мушаги (m. longus colli). Бу мушак II–VI

бўйин умуртқаларининг танасини эгаллаб ётади. Олд томондан ҳалқум ва

қизилўнгач билан ёпилиб туради. Бошнинг узун мушаги (m. longus capitis)

III–VI бўйин умуртқаларидан бошланиб, энса суягининг pars basilaris ига

ёпишади.

1.16. Қўл мушаклари

Делтасимон мушак (m. deltoideus) учбурчак шаклида бўлиб, ўмров

суягининг ташқи (латерал) ярмидан, курак суягининг қирраси (spina scapulaе)

ва acromioн билан тумшуқсимон ўсиқ (processus coracoideus) дан бошланади,

елка суяги бошининг устини қоплаб ўтиб, суякнинг делтасимон ғадир-будури

(tuberосирас deltoidea) га ёпишади. Делтасимон мушак билан tuberculum

majus humeri орасида bursa субделтоидеа жойлашган. Курак қирраси усти

мушаги (m. supraspinatus) курак қирраси устидаги чуқурча (fossa

supraspinaта) дан бошланиб, елка суягининг катта дўмбоғига ёпишади. Бу

мушак қалин fascia supraspinaта билан қопланади. Курак қирраси ости

мушаги (m. infraspinatus) курак қирраси остидаги чуқурча ва фасциядан

бошланиб, елка суягининг катта дўмбоғига ёпишади. Кичик юмалоқ мушак

(m. teres minor) курак суягининг латерал қирраси ва курак ости чуқурча

фасциясидан бошланиб, елка суягининг катта дўмбоғига ёпишади. Катта

юмалоқ мушак (m. teres major) курак қиррасининг пасти ва куракнинг пастки

бурчагидан бошланиб, елка суягининг кичик дўмбоғи (crista tuberculi minoris)

ғадир-будурига ёпишади. Курак ости мушаги. (m. subscapularis) куракнинг

қовурғаларга қараган юзасидан бошланиб, елка суягининг кичик дўмбоғи

(tuberculum minus) ва елка бўғими халтачасига ёпишади. Елканинг икки

бошли мушаги (coracoideus) дан бошланиб, иккала боши қўшилади, сўнгра

билак суягининг ғадир-будури (tuberositas radii) га ва билак фасциясига пай

бўлиб ёпишади. Билак ғадир-будури билан мушак пайи оралиғида – bursa

биcипитоradialis жойлашган. Елка мушаги (m. brachialis) икки бошли мушак

остида жойлашган бўлиб, елка суягининг олд юзаси ва икки томондаги septa

intermuscularia brachii дан бошланиб, тирсак суяги ғадир-будури (tuberositas

ulnaе) га ёпишади. Тумшуқсимон-елка мушаги (m. coracobrachialis) курак

суягининг тумшуқсимон ўсиғи (processus coracoideus) дан бошланиб, елка

суягининг медиал юзасига ёпишади. Елканинг уч бошли мушаги (m. triceps

brachii) елка суягининг орқа томонида жойлашган бўлиб, унинг узун боши

(caput longum) курак суяги бўғим юзаси остидаги ғадир-будур (tuberculum

infraglenoidale) дан, латерал боши (caput laterale) елка суягининг орқа юзаси

латерал қисмидан, медиал боши (caput mediale) елка суягининг орқа юзаси

медиал қисми sulcus n. radialis нинг пастроғидан бошланиб, тирсак суягининг

тирсак ўсиғи (olecranon) ва тирсак бўғимининг халтачасига бирлашади.

Мушак пайи билан тирсак ўсиғи орасида – bursa olecrani (синовиал халта)

жойлашган. Тирсак мушаги (anconeus) кичик учбурчак шаклида бўлиб, елка

суягининг пастки қисмидаги латерал ғадир-будур тепача (epicondulus

lateralis) ва lig. collaterale radiale дан бошланиб, тирсак суягининг орқа

юзасига ёпишади.

Билак мушаклари жойлашишига кўра олд, орқа ва латерал гуруҳга

ажратилади. Юмалоқ pronator мушак (m. pronator teres) елка суягидаги

медиал ғадир-будур тепачасидан, тирсак суяги ғадир-будури (tuberositas

ulnaе) дан бошланиб, билак суягининг латерал қиррасига ёпишади. Кафтни

билак томонга букувчи мушак (m. flexor carpi radialis) m. pronator teres нинг

медиал томонида жойлашган бўлиб, елка суягининг медиал ғадир-будур

тепачасидан ва медиал томондаги мушаклараро фасциясидан бошланиб,

иккинчи кафт суягининг асосига ёпишади. Кафтнинг узун мушаги (m.

palmaris longus) олдинги мушакнинг медиал томонида жойлашган бўлиб,

елка суягининг медиал ғадир-будур дўмбоқчаси (epicondulus medialis) ва

билак фасциясидан бошланиб, унинг узун пайи билакни пастки қисмидаги

retinaculum flexorum (букувчи мушак ушлагичи) устидан ўтиб, кафт-пай

пластинкаси (апоневроз) – aponeurosis palmaris га ёпишади. Баъзан бу мушак

бўлмаслиги ҳам мумкин. Кафтни букувчи тирсак мушаги (m. flexor carpi

ulnaris) билакнинг тирсак суяги томонида жойлашиб, елка суягининг ғадир-

будур тепачаси ва тирсак ўсиғидан бошланиб, кафтнинг нўхатсимон ва

илмоқли суякларига ёпишади. Бармоқларни букувчи юза мушак (m. flexor

digitorum superficialis) елка суягининг медиал ғадир-будур дўмбоқчаси

(epicondulus medialis), тирсак суягининг тожсимон ўсиғи (processus

coronoideus) ва билак суягининг юқори қисмидаги олд юзадан бошланади.

Кафтдаги мушак пайи тўртта алоҳида пайларга ажралиб, II–V бармоқларга

яқинлашади. Ҳар қайси пай ўз навбатида айрисимон иккита пайга бўлиниб,

бармоқ суякларидан иккинчисининг икки ёнига ёпишади. Бош бармоқни

букувчи узун мушак (m. flexor pollicis longus) билак суягининг олд юзаси,

елка суягининг медиал ғадир-будур дўмбоқчасидан бошланиб, кафтда

retinaculum flexorum (букувчи мушак ушлагичи) тагидан ўтиб, бош

бармоқнинг иккинчи фалангасини асосига ёпишади. Бармоқларни букувчи

чуқур мушак (m. flexor digitorum profundus) шу номли юза мушак остида

жойлашиб, тирсак суягининг олдинги ва медиал сатҳи ҳамда суяклараро пай

пардадан бошланиб, билакнинг ўртасида тўртта алоҳида пайга бўлинади.

Панжани букувчи юза мушак пайлари ва билак каналидан ўтиб бармоқларга

баъзода II–IV бармоқларнинг тирноқ фалангаси суякларига ёпишади.

Билакни ичкарига бурувчи квадрат мушак (m. pronator quadratus) билак

суякларининг олд томонида ва суяклар оралиқ фиброз пардада жойлашган. У

тирсак суягининг олд юзасидан бошланиб, билак суягининг олд юзасига

ёпишади. Елка-билак мушаги (m. brachioradialis) елка суягининг олд ва

латерал юзасидан, мушаклараро латерал пардадан бошланиб, m. brachialis

билан m. triceps brachii ларнинг орасидан йўналган ҳолда билак суягининг

орқароғига ўтади ва бигизсимон ўсиққа ёпишади. Панжани ёзувчи узун

билак мушаги (m.extensor carpi radialis longus) m. brachioradialis нинг орқа

томонида жойлашган бўлиб, елка суягининг латерал ғадир-будур тепачаси,

билак суягининг латерал четидан бошланиб, ўртада мушак толалари пайга

айланади ва кафт орқа юзасига ўтиб, retinaculum extensorum (ёзувчи мушак

ушлагичи) остидан йўналган ҳолда II кафт суягининг асосига ёпишади.

Панжани ёзувчи калта билак мушаги (m. extensor carpi radialis brevis) – елка

суягининг латерал ғадир-будур дўмбоқчаси (epicondulus lateralis) тирсак

бўғими капсуласидан бошланиб, IIИ кафт суягининг асоаини орқа сатҳига

ёпишади. Бармоқларни ёзувчи мушак (m. extensor digitorum). Бу мушак

панжанинг билак ва тирсак ёзувчи мушаклари орасида жойлашган бўлиб,

елканинг латерал ғадир-будур дўмбоқчаси (epicondulus lateralis) ва билак

фасциясидан бошланади. Билакнинг ўрта қисмида тўртта пайга ажралади ва

retinaculum extensorum (ёзувчи мушак ушлагичи) тагидан ўтиб, панжа

соҳасида уларнинг ҳар бири учтадан пайчага ажралади. Ўрта қисми II–V

бармоқларнинг иккинчи фалангаларига ёпишади. В бармоққа борувчи бу

мушак жимжилоқнинг ёзувчи мушаги (m. extensor digiti minimi) деб ҳам

аталади. Кафтни тирсак соҳасида ёзувчи мушаги (m. extensor carpi ulnaris)

елка суягининг ғадир-будур дўмбоқчаси, тирсак суягининг орқа сатҳидан

бошланиб, retinaculum extensorum (ёзувчи мушак ушлагичи) остидан ўтади ва

кафт суягига ёпишади. Супинация қилувчи мушак (m. supinator) билакнинг

тепа ва латерал томонида, m. brachioradialis остида жойлашади. Елка

суягининг латерал ғадир-будур дўмбоқчаси – lig. collaterale radiale дан

бошланиб, билак суяги юқори қисмининг орқа сатҳи – tuberositas radii га

ёпишади. Бош бармоқни олиб қочувчи узун мушак (m. abductor pollicis

longus) – билак суякларининг орқа юзасидан бошланиб, retinaculum

extensorum (ёзувчи мушак ушлагичи) остидан ўтади ва бош бармоқнинг

биринчи фалангасига ёпишади. Бош бармоқни ёзувчи узун ва қисқа

мушаклар (m. extensor pollicis longus et brevis) билак суяги орқа юзасининг

ўрта қисмидан бошланиб, калта мушак пайи бош бармоқнинг биринчи

фалангасига, узуни эса тирноқ фалангасига ёпишади. Кўрсаткич бармоқни

ёзувчи мушак (m. extensor indicis). Тирсак суягининг орқа юзасидан

бошланиб, панжани ёзувчи мушакнинг кўрсаткич бармоққа борувчи пайига

қўшилиб кетади.

Панжа-кафт юзасидаги мушаклар 3 гуруҳга бўлиниб жойлашган.

Бош бармоқ тепалиги (thenar) бош бармоқни узоқлаштирувчи калта

мушак, бош бармоқни букувчи калта мушак, бош бармоқни бошқа

бармоқларга қарши қўювчи ва яқинлаштирувчи мушаклар ҳосил қилади. Бош

бармоқни узоқлаштирувчи калта мушак (m. abductor pollicis brevis) юза

жойлашган retinaculum flexorum (ёзувчи мушак ушлагичи) ва қайиқсимон

суяк ғадир-будуридан бошланиб, бош бармоқнинг I фаланга суяги ташқи

юзасига ёпишади. Бош бармоқни букувчи калта мушак (m. flexor pollicis

brevis) –retinaculum flexorum (букувчи мушак ушлагичи) дан (юза қисми) ва

катта-кичик трапециясимон ҳамда бошчали суяклардан (чуқур қисми)

бошланиб, бош бармоқ I фалангасининг асосига ёпишади. Бош бармоқни

бошқа бармоқларга қарши қўювчи мушак (m. opponens pollicis) m. abductor

pollicis оcтида жойлашган бўлиб, retinaculum flexorum ва трапесиясимон суяк

дўмбоғидан бошланиб I кафт суягига ёпишади. Бош бармоқни

яқинлаштирувчи мушак (m. adductor pollicis) III кафт суягидан бошланиб, II

кафт суяги устидан кўндаланг йўналиб, бош бармоқнинг I фаланга суягига

ёпишади.

Жимжилоқ тепалги (hypothenar)ни кафтнинг калта мушаги,

жимжилоқни узоқлаштирувчи мушак, жимжилоқни букувчи калта мушак,

жимжилоқни бош бармоқларга қарши қўювчи мушаклар ҳосил қилади.

Кафтнинг калта мушаги (m. palmaris brevis) тери остида жойлашади, у кафт

апоневрози (retinaculum flexorum)нинг тирсак томонидан бошланиб, тери

ости тўқимасига қўшилиб кетади. Жимжилоқни узоқлаштирувчи мушак (m.

abductor digiti minimi) нўхатсимон суяк ва кафтни букувчи мушак пайидан

бошланиб, В бармоқнинг И фалангасига ёпишади. Жимжилоқни букувчи

калта мушак (m. flexor digiti minimi brevis) retinaculum flexorum ва ос ҳаматум

илмоғидан бошланиб, жимжилоқнинг I фаланга асосига ёпишади.

Жимжилоқни бошқа бармоқларга рўбарў (қарши) қўювчи мушак (m.

opponens digiti minimi) retinaculum flexorum ва os hamatum илмоғидан

бошланиб, V кафт суягига ёпишади. Орқа томондаги суяклараро тўртта

мушак (mm. interossei dorsales) I–V кафт суякларининг бир-бирига қараган

юзаларидан бошланиб, II–V бармоқларнинг дорзал апоневрозига ва I

фалангаларига ёпишади. Чувалчангсимон мушаклар (mm. lumbricales) m.

flexor digitorum profundus пайларнинг билак суяги томонидан бошланиб, II–V

бармоқларнинг дорзал апоневрозига ёпишади.

1.17. Оёқ мушаклари Ёнбош-бел мушаги (m. iliopsoas) икки бошли бўлиб, катта (белдан

бошланувчи) бошча (m. psoas major) ХII кўкрак ва I–IV бел умуртқаларидан

ва умуртқалараро тоғайлардан бошланади, иккинчи ёнбош бошчаси (m.

iliacus) эса ёнбош суягининг шу номли чуқурчаси (fossa iliaca, spina iliaca

anterior, superior et inferior) дан бошланади. Иккала мушак бошчалари ўзаро

бирлашиб, m. iliopsoas ни ҳосил қилади ва чов бойламининг ости (lacuna

musculorum)дан ўтиб, сон суягининг кичик кўстига ёпишади.

Кичик бел мушаги (m. psoas minor) ХII кўкрак ва I бел умуртқалари

танаси ва умуртқа оралиқ тоғайлардан бошланиб, fascia iliaca га қўшилиб

кетади. Бу мушак 40% одамларда учрамайди.

Катта думба мушаги (m. gluteus maximus) катта ҳажмли бўлиб, тери

остида жойлашади. Ёнбош суягининг ташқи юзаси ва fascia thoracolumbalis

дан, linea glutea posterior дан, думғаза ва думсимон суяклар ёнбош юзасидан,

lig. sacrotuberale дан бошланиб, пастга йўналади ва trochanter major устидан

ўтиб, tuberositas glutea га ёпишади. Мушак билан trochanter major оралиғида

синовиал халтача (bursa trochanterica) жойлашган. Мушакнинг бир қисми сон

фасциясига қўшилган ҳолда сон фасцияси таранглашувида қатнашади.

Думбанинг ўрта мушаги (m. gluteus medius) думба катта мушаги остида

жойлашган бўлиб, ёнбош суягининг ташқи юзаси (олдинги ва орқа думба

чизиқлари оралиқ сатҳи) дан бошланиб, сон суягининг катта кўстига

ёпишади. Думбанинг кичик мушаги (m. gluteus minimus) думба ўрта

мушагининг остида жойлашади, ёнбош суягининг ташқи юзаси (ўрта пастки

думба чизиқлари оралиқ сатҳи)дан бошланиб, сон суягининг катта кўстига

ёпишади. Катта кўст билан мушак оралиғида синовиал халта (bursa

trochanterica) жойлашган. Соннинг сербар фасциясини таранглаштирувчи

мушак (m. tensor fasciaе latae) ёнбош суягининг олдинги тепа ўткир ўсиғидан

бошланиб, соннинг сербар фасциясига қўшилиб кетади. Ноксимон мушак (m.

piriformis) думғаза суягининг чаноқ юзасидан бошланиб, катта қуймич

тешиги орқали ташқарига чиқади ва соннинг катта кўстига ёпишади. Бу

мушак foramen ischiadicum ни тўла қопламайди. Шунинг учун мушакнинг

устки ва пастки қисмларида қон томир ва нервлар ўтадиган бўшлиқлар

қолади. Ички ёпқич мушак (m. obturatorius internus) ёнбош суягининг ёпқич

тешиги атрофидан ва ёпқич парданинг юзасидан бошланади, кичик қуймич

тешикдан ташқарига чиқиб, spina ishiadica орқали давом этади, сўнгра

соннинг катта кўстидаги –fossa trochanterica га ёпишади. Мушакнинг

бурилган жойида мушак билан spina ischiadica оралиғида синовиал халта

(bursa ischiadica musculi obturatori interni) жойлашади. Юқори ва пастки

эгизак мушаклар (mm. gemellus superior et inferior) қуймич дўмбоғи (tuber

ischii) ва ўсиғи (spina ischiadica) дан бошланиб, ички ёпқич мушак пайи

устида ва пастида жойлашиб, у билан ташқарига чиқади ва fossa trochanterica

га ёпишади.

Соннинг тўрт бурчакли мушаги (m. quadratus femoris) эгизак мушаклар

оралиғида жойлашган қуймич дўмбоғи (tuber ischii) дан бошланиб, соннинг

кўстлараро ғадир-будурига ёпишади. Мушакнинг тўртта бошчаси.

Машиначилар мушаги (m. sartorius) ёнбош суягининг олдинги юқори ўсиғи

(spina iliaca anterior superior) дан бошланиб, катта болдир суягининг ғадир-

будур дўмбоғи (tuberositas tibia) га ёпишади. Тароқсимон мушак (m.

pectineus) қов суягининг ўткир қирраси – lig. pubicum superius дан бошланиб,

шу суякнинг қиррали чизиғи (linea pectinea) га ёпишади. Тароқсимон мушак

билан m. iliopsoas оралиғида учбурчак шаклли чуқурча (fossa iliopectinea)

ҳосил бўлади. Сонни яқинлаштирувчи узун мушак (m. adductor longus) қов

суягидан бошланиб, сон суяги ғадир-будур чизиғининг ички лабига ёпишади.

Сонни яқинлаштирувчи катта мушак (m. adductor magnus) қов ва қуймич

суяклари – tuber ischiadicum дан бошланиб, сон суягининг ғадир-будур

чизиғининг (labium medialis linea aspera femoris)га ёпишади. Мушакнинг тепа

қисми кўндаланг йўналган бўлиб, унга сонни яқинлаштирувчи кичик мушак

(m. adductor minimus) дейилади. Сонни яқинлаштирувчи калта мушак (m.

adductor brevis). Сонни яқинлаштирувчи катта мушак тагида жойлашган

бўлиб, қов суягидан бошланиб сон суяги ғадир-будур чизиғининг тепа

қисмига ёпишади. Нозик (ингичка) мушак (m. gracilis) соннинг медиал

томонида тери остида жойлашиб, қов суягининг пастки қисмидан бошланади

ва болдир суягининг ғадир-будур дўмбоғи (tuberositas tibiaе) га ёпишади.

Ташқи ёпқич мушак (m. obturatorius externus) ёпқич тешик ва унинг

membrana ташқи юзаларидан бошланиб, чаноқ-сон бўғими капсуласининг

орқа ва пастидан ўтиб, сон суягининг катта кўст чуқурчасига ёпишади.

Икки бошли сон мушагининг (m. biceps femoris) узун бошчаси (caput

longum)– қуймич суягининг дўмбоғи ва lig. sacrotuberale дан, калта бошчаси

(caput brevis) эса сон суяги ғадир-будур чизиғининг латерал лаби – septum

intermusculare laterale femoris дан бошланиб, иккала бошча бирлашган ҳолда

кичик болдир суягининг бошчасига ёпишади. Ярим пай мушак (m.

semitendinosum) мушакнинг пастки қисми пайдан тузилганлиги сабабли, шу

ном билан аталади. Мушак қуймич суягининг шу номли ўсиғидан бошланиб,

катта болдир суягининг ғадир-будур дўмбоғига машиначилар мушак пайи ва

m. gracilis билан “ғоз панжаси” (pes anserinus superficialis) ни ҳосил қилиб

ёпишади. Ярим парда мушак (m. semimembranosus) ярим пай мушагининг

остида жойлашади. Ярим пардадан иборат мушак; қуймич суягининг шу

номли ўсиғидан бошланиб, катта болдир суягининг медиал дўнгига учта

пайга ажралиб, “чуқур ғоз панжаси” – pes anserinus profundus ни ҳосил қилиб

ёпишади.

Болдир мушаклари уч гуруҳ (олдинги, латерал ва орқа гуруҳ) бўлиб

жойлашган. Олдинги катта болдир мушаги (m. tibialis anterior). Катта болдир

суягининг юқори латерал юзаси, латерал дўнг ўсиғи суяклараро пардадан

бошланиб, пастда пишиқ пайга ўтади. Бу пай retinaculum extensorum (ёзувчи

мушак тутқичи дан кичик болдир мушак пайлари билан биргаликда йўналиб

биринчи понасимон суякка ва оёқ кафт суягига ёпишади. Бармоқларни

ёзувчи узун мушак (m. extensor digitorum longus) катта болдир суягининг

латерал дўнги, суяклараро парда ва болдир фасциясидан бошланиб, тўртта

пайга ажралади, латерал томондаги пай канали орқали ўтиб, II–В

бармоқларнинг дорсал юзаларига ёпишади. Бу мушакнинг пастки қисмида

(латерал томондан) кичик мушак тутами ажралади ва m. peroneus fibularis

(tertius) номли мушак тутами V кафт суягига ёпишади. Бош бармоқни ёзувчи

узун мушак (m. extensor hallicis longus) кичик болдир суягининг медиал

юзаси, суяклараро пардадан бошланиб, пастда – retinaculum mm. extensorum

inferius остидан ўтиб, бош бармоқнинг биринчи ва иккинчи фалангаларига

ёпишади. Болдир мушаги (m. gastrocnemius) икки бошли бўлиб, улар тизза

бўғими капсуласи, катта болдир суягининг медиал ва латерал дўнг

ўсиқларидан бошланади ва болдирнинг ўрталарида кучли пайга айланиб,

камбаласимон мушак пайига қўшилган ҳолда танада энг кучли товон пайи

(Ахилл пайи – tendo calcaneus Аchillis) номи билан товон суяги ўсиғига

ёпишади. Камбаласимон мушак (m. soleus) болдир мушагининг остида

жойлашган бўлиб, кичик болдир суягининг тепа қисмидан бошланади. Унинг

мушак қисми болдирнинг ўрталарида пайга айланиб, товон пайига қўшилади

ҳамда товон суягининг ўсиғига ёпишади. Бармоқларни букувчи узун мушак

(m. flexor digitorum longus) катта болдир суягининг орқа юзасидан бошланиб,

болдирнинг пастки қисмида тўртта пайга бўлинади ва II–V бармоқларнинг

дистал фалангаларига ёпишади. Катта болдир орқа мушаги (m. tibialis

posterior), болдирнинг орқа юзасида чуқур жойлашган бўлиб, болдир

суяклари, суяклараро membranaдан бошланади, қайиқсимон суякнинг –

tuberositas ossis navicularis ва понасимон суякка, II–IV оёқ кафт суякларига

ёпишади. Бош бармоқни букувчи узун мушак (m. flexor hallicis longus) икки

патли бўлиб, кичик болдир суяги орқа юзасининг пастки қисми ва

суяклараро пардадан бошланиб, пайи оёқ кафтида жойлашган шу мушак

номидаги эгат орқали бош бармоқнинг тирноқ фалангасига бориб ёпишади.

Кичик болдирнинг узун мушаги (m. peroneus longus ёки fibularis longus) қўш

патли бақувват мушак бўлиб, кичик болдир суягининг бошчаси ва юқори

қисмидан, мушаклар оралиқ парда (septum intermuscularis) дан бошланиб,

пайи медиал тўпиқ орқасидан ўтади, оёқ панжасининг кафт юзасидан

йўналиб, I–II оёқ кафти суяги ва понасимон суякларнинг кафт юзаларига

ёпишади. Кичик болдирнинг калта мушаги (m. peroneus brevis ёки m. fibularis

brevis) олдинги мушак остида жойлашган бўлиб, кичик болдир суягининг

пастки қисмидан бошланади, унинг пайи m. peroneus longus билан бирга

битта синовиал қинда жойлашади ва медиал тўпиқ орқасидан ўтиб V кафт

суягига ёпишади.

Оёқ панжаси мушаклари қўл кафти мушаклари каби дорсал [устки

ёзувчи гуруҳ ва пастки (кафт томон) букувчи гуруҳ] мушаклардан тузилган.

Оёқ панжасининг уст томонида бармоқларни ёзувчи калта мушак (m. extensor

digitorum brevis) ва бош бармоқни ёзувчи калта мушак (m. extensor hallicis

brevis) жойлашган, улар товон суягининг латерал юзасидан бошланади ва

sinus tarsi га кириш олдида тўртта нозик пайга ажралиб, m. extensor digitorum

longus, m. extensor hallicis longus пайлари билан биргаликда IV бармоқнинг

устки юзасига ёпишади. Бу мушакнинг бош бармоққа борувчи медиал қисми

m. extensor hallicis brevis деб аталади.

Назорат саволлари 1. Суяклар турлари.

2. Суяклар ривожланиши босқичлари.

3. Қўл суякларининг тузилишидаги хусусиятлар.

4. Оёқ суяклари тузилишидаги хусусиятлар.

5. Суяк синишлари турлари.

6. Бўғимлар турлари ва функцияси.

7. Бўғим таркибига кирувчи тузилмалар.

8. Мушаклар ривожланиши босқичлари.

9. Мушаклар турлари.

10. Мушаклар функцияси.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Human Anatomy. Kenneth S. Saladin, New York, USA, 2014

2. Gray´s Anatomy for Students. Drake RL, Vogl W, Mitchell AWM. Elsevier

Churchill Livingstone. 2005.

3. Файзулла Баҳадиров «Одам анатомияси» - Тошкент 2005 йил

4. Сагатов.Т.А Миршаропов.У.М-Одам анатомияси-2011йил

5. Миршарапов У.М., Сагатов Т.А.- Одам анатомия -2014 йил

6. Netter's Clinical Anatomy, John T. Hansen, PhD, USA 2014.

7. Atlas of Human Anatomy J. Waschke, F. Paulsen Sobotta, 15th Edition. Elsevier

2012.

8. Аҳмедов Н.К. Одам анатомиясининг атласи–Тошкент 2007 йил

9. Баходиров Ф.Н. ва бошқалар-Анатомик терминиология-2010