1. ulusal hava kalİtesİ yÖnetİmİ ÇaliŞtayi€¦ · karbondioksit; atmosferin güneş...

1. ULUSAL HAVA KALİTESİ YÖNETİMİ ÇALIŞTAYI

TÜRKİYE'DEHAVA KİRLİLİĞİNİN İZLENMESİ VE

ÖNLENMESİNE YÖNELİKÇALIŞMALAR

ÇEVRE YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜÇED, İZİN VE DENETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

08-10MAYIS2017


İÇİNDEKİLER

1. Genel Bilgiler ..........................................................................................................1

2. Hava Kalitesi İzleme Çalışmaları ...........................................................................5

3. Temiz Hava Eylem Planları ..................................................................................17

4. Hava Kalitesi Yönetim Sistemi .............................................................................19

5. Emisyon Yönetimi Aşamaları ...............................................................................21

5.1 Ulusal Hava Kirleticileri Envamteri ...............................................................21

5.2 Senaryolaştırma ve Projeksiyonlar .................................................................23

5.3 Modelleme ......................................................................................................28

6. Hava Kirliliğinin Etkileri ........................................................................................29

7. Ulusal Hava Kirliliği Emisyon Yönetim Sisteminin Geliştirilmesi (Hey Portalı) ..33

1. Ulusal Hava Kalitesi Yönetimi Çalıştayı Sonuç Bildirgesi ...................................41

2. Çalıştay Oturumları Ve Tartışılan Konu Başlıkları .............................................................. 49

2.1. I.Oturum-Hava Kalitesinin Tespiti: Envanter Oluşturulması, İzleme, Modelleme .........................................................................................................49

2.2. II.Oturum-Hava Kalitesinin İyileştirilmesine Yönelik Eylemler/ Uygulamalar Ve Hava Yönetimi Politika Ve Stratejilerinin Belirlenmesi ........52

2.3. Değerlendirme Oturumu .............................................................................56

Ekler ............................................................................................................................65

6. Kaynakça .................................................................................................................82


1. Genel Bilgiler: Hava ve Hava Kirleticiler

Hava; Şekil-1’deki gibi; %78 oranında azot, %21 oranında oksijen ve beraberinde ise eser miktarda karbondioksit, su buharı, argon ve neon, ksenon, helyum ve kripton bileşenlerinden oluşmaktadır.

Şekil-1. Havanın Bileşenleri

Hava kirletici parametrelerin hava ortamındaki konsantrasyon değerinin insan sağlığına ve ekolojik sisteme zarar vermeyecek miktarda, yoğunlukta ve sürede bulunmasıdır. Hava kirliliği ise; söz konusu kirletici parametrelerin insan sağlığı ve ekolojik sisteme zarar verecek konsantrasyonda bulunması olarak tanımlanır.

Karbondioksit; atmosferin güneş ışınlarını emme ve saklama yeteneğini artırır. Havada karbondioksit (CO2) miktarının artması sıcaklığı artırıcı, azalması ise sıcaklığı düşürücü etki yapar. Hava içindeki oksijen (O2) mor ötesi (ultraviyole) ışınlarının etkisi altında ozon (O3) haline geçer. Ozon gazı, içinde hayatın gelişmesine olanak vermez ancak atmosferin üst katmanlarında ultraviyole ışınlarını emerek yeryüzündeki yaşam üzerinde olumlu bir etki yapar. Yeryüzüne ulaşan mor ötesi ışınlardaki artış, sıcaklıkların artmasına, buna bağlı olarak buzulların erimesine, bitki örtülerinde değişimlere neden iklim değişikliğine sebep olur.

1


1.1. Hava Kirliliği Kaynakları

Hava kirliliğine neden olan kaynakları genel olarak yapay ve doğal kaynaklar olarak gruplandırmak mümkündür. İnsan faaliyetleri sonucu oluşan ve alansal (ısınma), noktasal (sanayi ) ve çizgi (ulaşım) kaynak olarak gruplandırılan yapay kaynakların her biri için etken olan faktörler Şekil-2’de verilmektedir. İnsan faaliyetlerinin hava kirleticilere katkısının ölçümü ve izlenmesi doğal kaynaklara göre genellikle daha kolay olmakla birlikte insan faaliyetlerinin katkısının değerlendirilebilmesi için ölçüm sonuçlarının kaynak envanter bilgisiyle desteklenmesi gerekmektedir. Şekil-2’de özet olarak kirlilik kaynaklarına yer verilmektedir.

Şekil-2. Hava Kirliliğinin Kaynakları (Kaynak: http://www.environment.scotland.gov.uk/media/26674/Sources-of-air-pollution_310314.png)

Hava kirliliğine neden olan gazlardan bazıları aşağıda listelenmiştir:

1. Kükürt Dioksit: Kömür, benzin ve diğer yakıtlar çoğunlukla saf olmayan bileşimde bulunmakta olup, kükürt ve organik (karbon bazlı) bileşikler içermektedir. Kükürt havanın oksijeniyle yandığında, kükürt dioksit (SO2) oluşmaktadır.

2. Karbon Monoksit: Yakıtlar için tam yanmanın sağlanması için yeteri miktarda oksijenin bulunmaması durumunda çok yüksek miktarda oluşmaktadır.

2


3. Azot Oksitler: Azot dioksit (NO2) ve azot oksit (NO) gazları; havadaki azot ve oksijenin etkileşimi nedeniyle yanma sırasında dolaylı oluşan gazlardır. Asit yağmurlarının, ozonun ve dumanlı sis kirliliğinin oluşumu üzerinde azot oksit önemli rol oynamaktadır. Azot oksitler; bir tür sera gazı olan ozon oluşumuna neden olmaktadır. Bu nedenle “dolaylı sera gazları” ve “ozon öncülleri” olarak da anılmaktadırlar.

4. Uçucu Organik Bileşikler: Karbon bazlı bu bileşikler, olağan basınç ve sıcaklıklarda dahi kolayca buharlaşabilen ve gaz haline gelmeye hazır bileşiklerdir. Ev temizlik-bakımında solvent olarak kullanılan boya, cila ve birçok vernik türü içerisinde yer almalarının nedeni budur. Ozon oluşumunda rol oynadıkları bilinmektedir. Uçucu organik bileşiklerden bazıları da “ozon öncülleri” olarak gruplanmaktadır.

5. Partikül Madde: Parçacık çaplarına göre PM10 ve PM2,5 olarak adlandırılan bu kirleticinin insan sağlığı ile birlikte binalar üzerinde de zararlı etkisi olduğu bilinmektedir. Partiküler madde bileşiminde yer alan ve çaplarına göre daha küçük olan “karbon siyahı” ise ozon öncülleri arasında gruplanmaktadır.

6. Ozon: Tri oksijen olarak da anılan bu bileşik, üç oksijen atomunun biraraya gelmesiyle oluşur. Stratosferde (üst atmosferde) güneşin ultraviyole radyasyon etkisinin önlenmesine yarayan “stratosferik ozon”, “iyi ozon” olarak nitelendirilmektedir. “Troposferik” diğer deyişle “yer seviyesi ozonu” ise azot oksitler ve uçucu organik bileşikler arasında güneşin etkisiyle gerçekleşen reaksiyonla oluşmaktadır ve “kötü ozon” olarak nitelendirilmektedir. Troposferik ozon uzun mesafelere taşınabilmektedir.

7. Yanmamış Hidrokarbonlar: Benzin ve diğer yakıtlar, karbon ve hidrojen atomlarının zincirleri üzerinde kurulu olan bileşiklerdir. Tamamiyle yandıklarında su ve karbondioksite dönüşebilen bu bileşikler, yanma tam olmadığında karbon monokside neden olabilmekte ya da havda yanmamış şekilde asılı kalarak dumanlı sis oluşumuna neden olabilmektedirler.

8. Kurşun ve Ağır Metaller: Kurşun ve diğer toksik ağır metaller havaya toksik bileşikler halinde ya da “aerosol (katı ya da sıvı haldeki maddenin gaz aracılığıyla yayılması ve yine bu şekilde hava içerisinde taşınması )” olarak karışabilmektedir.

3


1.2. Hava Kirliliğinin Alansal Dağılımına Etki Eden Faktörler

Yeryüzünü kuşatan atmosfer, troposfer diye adlandırılan alt tabakadan ibarettir. Deniz seviyesinden itibaren yüksekliği 10 km’ dir. Bacadan ve egzozdan atılan kirleticilerin atmosferde dağılmasını etkileyen parametreler meteorolojik şartlar ile bölgenin topografik özellikleridir. Günlük yaşamımızı etkileyen tüm meteorolojik olaylar troposferde oluşmaktadır. Meteorolojik şartların etkileri incelendiğinde ;

a) Troposferde düşük basınç şartlarında sıcaklık yükseklikle azaldığından yer seviyesindeki hava kütlesi ve bacalardan atılan gazlar yükselir ve dağılır. Sıcaklık genelde yerden yükseklikle 100 m’de 0,65 oC oranında azalır. Hava yerden yukarı doğru yükselirken genişler ve soğur. Hava içindeki nem, bulut oluşturmak üzere yoğunlaşır. Bu şartlar altında troposferde hava kirliliği ile ilgili sorun oluşmaz ve kirletici parametrelerde çökme meydana gelmez.

b) Kararsız (anstabil) ve nötr şartlarda, yere yakın hava, üstteki havadan daha hızlı olarak ısınır. Isınan hava soğuk tabakaya doğru yükselir. Sıcaklığın yerden yükseklikle azalması, havayı karıştırarak bacalardan ve egzozlardan atılan kirleticilerin dağılmasına ve seyrelmesine yardımcı olur.

c) Bir kısım hava, çevre havasından daha sıcaksa bu hava atmosferde kendi sıcaklığına, yoğunluğuna ve basıncına ulaşıncaya kadar yükselir. Böylece kararsız ve nötr şartlarda bacadan ve egzozdan atılan gazların atmosferde yükselmesi ve dağılması hızlı bir şekilde gerçekleşir.

d) Yüksek basınç şartlarının hakim olduğu günlerde, açık hava ve sakin rüzgar rüzgarlı (hızı düşük) gecelerde, yer infra-kızıl radyasyonu yayarak hızlı şekilde soğur. Böylece yer ve yere yakın yüzey, yukarıdaki yüzeyden daha soğuk olur. Bu duruma sıcaklık inversiyonu denir. Böyle zamanlarda hava kütlesi yukarı doğru değil daha soğuk ortam olan aşağı doğru hareket etme eğilimi göstereceğinde inversiyonlu günlerde bacadan atılan sıcak kirleticiler yer seviyesinde tutulabilir ve birikebilir. Bu durumda bacalardan ve egzozlardan atılan kirleticiler inversiyon tabakası içinde veya altında tutulur ve birikmeye başlar. Bacadan atılan kirletici miktarı azaltılmıyorsa ve inversiyon süresi de uzuyorsa o bölgede ciddi hava kirliliği problemi yaşanabilir. Çünkü inversiyonlu şartlarda gazların dikey değil düşey hareketi ve birikmesi söz konusudur. Ayrıca soğuk hava, sıcak havadan daha yoğundur. Bu durum yer seviyesindeki havanın ve kirleticilerin yükselmesini ve seyrelmesini önler. İnversiyon şehirlerin topoğrafik yapısına bağlı olarak da oluşmaktadır.

4


2. Hava Kalitesi İzleme Çalışmaları

Hava kalitesinin izleme gerekliliği 1982 sayılı Anayasanın 56 maddesinde yer alan “Herkes sağlıklı bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.” hükmü ve 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun 3 ve 8 inci maddesinde yer alan her türlü atığın alıcı ortama ilgili mevzuatlarda tanımlanan esasların dışında dolaylı ve doğrudan atılması yasak hükümlülüğüne istinaden başlamıştır.

HAVA YÖNETİMİ MEVZUAT TABLOSU

Yıl Kanunlar Yönetmelikler Tebliğ, Genelge, Usul ve Esaslar

1983 Çevre Kanunu

1986 Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (Mülga)

2004 Büyükşehir Belediyesi KanunuTürk Ceza Kanunu (181,182.Maddeler)

Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (Mülga)

2006 Çevre Kanunu Değişikliği

Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (Mülga)

2008 Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDY)

2009 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü YönetmeliğiBazı Akaryakıt Türlerindeki Kükürt Oranının Azaltılmasına İlişkin YönetmelikIsınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Kontrolü YönetmeliğiÇevre Kanununca Alınması Gererken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik (Mülga)Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik

2010 Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği(Mülga)Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği

Hava Kirliliğinin Kontrolü ve Önlenmesi (2010/14)

5


2011 Eğlence Yerlerinden Kaynak-lanan Çevresel Gürültünün Kontrolü Genelgesi (2011/11)İthal Katı Yakıtlar Genelgesi (2011/4)

2012 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik

2013 Egzoz Gazı ve Emisyonu Kontrolü İle Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği (Mülga) Koku Oluşturan Emisyonların Kontrolü Yönetmeliği

İklim Değişikliği ve Hava Yönetimi Koordinasyon Kurulu Başbakanlık Genelgesi (2013/11)Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Genelgesi (2013/37)

2014 Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği Egzoz Gazı Emisyonu Ölçümleri Genelgesi (2014/09)

2015 İthal Katı Yakıtlar Genelgesi (2015/02)

2017 Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği

Tablo-1. Hava Kalitesi Konusuna ilişkin Mevzuat Bileşenleri

Ülkemizde 1960’lı yıllar sonrası hava kirliliğine ilgi ve yaklaşımın arttığı gözlenmektedir. İlk olarak 1961 yılında Ankara’da Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi (RSHM) tarafından kükürtdioksit ve partiküler madde günlük ortalama konsantrasyon izlenmesi başlatılmış, yarı otomatik cihazlar ile başlayan bu süreç 1984 yılından itibaren saatlik ortalamalar verebilen tam otomatik cihazlara dönüşmüştür.

Hava kalitesi sürecindeki ilk yasal düzenleme 1986 yılında yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Kontrolü Yönetmeliği’dir. Söz konusu Yönetmelikte SO2, NOx, CO, PM ve O3 parametreleri için hava kalitesi konsantrasyon değerleri zaman dilimine bağlı olarak (saatlik, günlük, yıllık, kış sezonu) insan sağlığı bitki örtüsünün korunması (tüm kirleticileri içermez) sınır değerleri verilmiştir. Ancak, söz konusu kirletici parametrelerin ölçüm mekanizması, değerlendirme metotları ve veri kalitesi vb. konulara yer verilmemiştir.

1986 yılından 2004 yılına kadar Söz konusu Yönetmeliğinin uygulanmasında sorumlu kurum Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstütüsü’nce yarı otomatik sistemlerle SO2 ve PM10 kirletici parametreleri bazında hava kalitesi ölçümleri yapılmıştır. 2004 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından Ankara’da kurulan 8 adet online hava kalitesi izleme sistemi ile Ankara’da otomatik sisteme geçmiştir.

6


Hava kalitesinin izlenmesi görevi Mülga Çevre ve Orman Bakanlığı’na aktarıldıktan sonra, temiz hava politikalarının oluşturularak hava kalitesinin iyileştirilmesi için hava kirliliğinin doğru bir şekilde ölçülmesi amacıyla, 2005-2007 yılları arasında 81 ilimize hava kalitesi ölçüm istasyonu kurularak, izleme ağı ülke geneline yayılmıştır. Ardından, Bakanlık tarafından hava kalitesi izleme istasyonlarından elde edilen verilen bir noktada toplanması ve kamuoyu bilgisine sunulması amacıyla Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı (UHKİA) oluşturulmuş olup, www.havaizleme.gov.tr web adresinden yayıma başlamıştır. Yıllar itibari ile istasyon sayıları Şekil-3’ te verilmiştir.

Şekil-3. Yıllara Göre Hava Kalitesi İzleme İstasyon Sayıları

İstasyonlardan elde edilen saatlik ortalamalar şeklindeki ölçüm verileri özel bir ağ üzerinden Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ÇED İzin ve Denetim Genel Müdürlüğüne bağlı Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı’nın Gölbaşı/Ankara adresinde yer alan Veri İşletim Merkezine aktarılarak izlenmektedir. Bu merkezde cihazların kalibrasyon ve alarm bilgileri göz önüne alınarak veriler üzerinde doğrulama (validasyon) çalışması yapılmaktadır. Buna göre değerlendirilen verilerle aylık ve yıllık raporlar hazırlanmakta ve izleme ağından elde edilen ham veriler www.havaizleme.gov.tr adresinde eşzamanlı olarak yayınlanmaktadır. Her ayın bitiminde yapılan veri doğrulama (validasyon) çalışmalarının ardından, doğrulanmış veriler, web sitesine aktarılmaktadır (Şekil-4).

7


Şekil-4. UHKİA’ da yer alan istasyonlar

Otoritelerin hava kalitesinin korunması ve iyileştirilmesi konusunda sorumluluklarının yanı sıra, halk sağlığını doğrudan etki eden bir konu olması sebebiyle, kamuoyuna iletişim araçları vasıtasıyla hava kirliliği güncel bilgilerini sunması da sorumlulukları arasındadır. Ancak farklı kirleticilere ait ölçümleri anlamak bu konuda çalışan bir bilim insanı için mümkün olsa bile genel halk ve yerel otoriteler için oldukça zor olmaktadır. Bu sebeple, hava kirliliğinin/hava kalitesinin durumunu kamuoyuna açıklarken halkın kolayca anlayabileceği bir sınıflama sistemi kullanılmaktadır. Tüm dünyada yaygın olarak kullanılan, Hava Kalitesi İndeksi (HKİ) denilen bu sınıflama sistemi ile havadaki kirleticilerin konsantrasyonlarına göre hava kalitesini iyi, orta, kötü, tehlikeli vb. şeklinde derecelendirme yapılmaktadır.

Ulusal Hava Kalitesi İndeksi, Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (EPA)’nın geliştirdiği hava kalitesi indeksini ulusal mevzuatımız ve sınır değerlerimize uyarlayarak oluşturulmuştur. 5 temel kirletici için hava kalitesi indeksi hesaplanmaktadır. Bunlar; partikül maddeler (PM10), karbon monoksit (CO), kükürt dioksit (SO2), azot dioksit (NO2) ve ozon (O3)’dur. Ulusal Hava Kalitesi İndeksi tüm ölçüm istasyonlarımızın indeksleri hesaplanarak www.havaizleme.gov.tr web sitesinde yayımlanmaktadır. (Şekil-5).

8


Şekil-5. Ulusal Hava Kalites İndeksi

Bakanlığımız, kamuoyunun hava kalitesi ile ilgili bilgiye her ortamda ulaşımını kolaylaştırmak amacıyla, Ankara’daki hava kalitesi ölçüm istasyonlarından alınan veriler ışığında saatlik olarak güncellenen hava kalitesi indeksini, web sitesinin yanı sıra Ankara İlinde dört noktada yer alan LED ekranlar aracılığı ile yayımlamaya başlamıştır. Çevresel bilgiye ulaşım yöntemleri arasında etkili olduğu tecrübe edilen LED ekranların, Ulusal Hava Kalitesi İndeksini kamuoyu ile paylaşma amaçlı olarak ülke çapında kullanılması için girişimlere başlanmıştır.

2008 yılında AB uyum sürecinde hazırlanan ve 96/62/EC, 99/30/EC, 2000/69/EC, 2002/3/EC, 2004/107/EC direktiflerinin ulusal mevzuata aktarılması sonucu 06.06.2008 tarih ve 26798 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliğinin yürürlüğe girmesiyle Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği yürürlükten kalkmıştır.

Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliğinin amacı; hava kirliliğinin çevre ve insan sağlığı üzerindeki zararlı etkilerini önlemek veya azaltmak için hava kalitesi hedeflerini tanımlamak ve oluşturmak, tanımlanmış metotları ve kriterleri esas alarak hava kalitesini değerlendirmek, hava kalitesinin iyi olduğu yerlerde mevcut durumu korumak ve diğer durumlarda iyileştirmek, hava kalitesi ile ilgili yereli bilgi toplamak ve uyarı eşikleri aracılığı ile halkın bilgilendirilmesini sağlamaktır. Söz konusu Yönetmelikte yer alan kirletici parametrelerin sınır değerler bazında azaltım takvimine göre değerleri Tablo-2’de verilmektedir.

9


Tablo 2. Hava Kalitesi Sınır Değerleri

Söz konusu Yönetmelikte hava kalitesinin izlenmesi amacıyla kurulacak istasyonların kurulum yerlerine ilişkin esas ve kriterler tanımlanmış olup, alan ve kaynak tiplerine göre gruplandırılmış olup, Şekil-6’ da yer almaktadır.

10


Şekil-6. İstasyon Sınıflandırması

HKDY Yönetmeliğinin uygulanmaya başlaması ile birlikte istasyon yerlerinin seçiminde yukarıda tanımlanan esaslar uygulanmıştır. Ayrıca söz konusu yönetmelik gereği istasyon sayılarının belirlenmesinde Ek-II’de verilen nüfus ve kirletici parametre eşik değerleri kullanılmakta olup, söz konusu sınır değerler Şekil-7 ve Şekil-8’ de verilmiştir.

Şekil 7. Yaygın Kaynaklar İçin Minimum İstasyon Sayısı

11


Şekil-8. Ozon Kirleticisi İçin Minimum İstasyon Sayısı

12


HKDY’ nin yürürlüğe girmesiyle birlikte, ülke genelinde sadece kükürtdioksit ve partikül madde kirleticilerin değil, diğer kirleticilerin izlenmesi için sabit istasyon gerekliliğinin olup olmadığının belirlenerek yeni kurulacak istasyonların ve ölçülecek parametrelerin belirlenmesi amacıyla 2010 yılında itibaren Hava Kalitesi Ön Değerlendirme çalışmalarına başlanılmıştır. Güneydoğu Temiz Hava Merkezine bağlı 15 il dışındaki toplam 66il için ön değerlendirme projeleri tamamlanmıştır.

Ön değerlendirme projeleri; HKDY Yönetmeliğinin 6. maddesine istinaden yapılmış olup, hava kalitesi düzeyinin daha ileri seviyede değerlendirmek ve kirletici parametreler bazında ölçümlerin bulunmadığı yerlerde temsili ölçüm ve anket çalışmaları yapmak amacıyla gerçekleştirilmiştir.

Söz konusu proje kapsamında; ölçüm sonuçlarının analizi için her bir il için hava kirliliğine neden olan kaynakların (ısınma, ulaşım ve sanayi) envanteri toplanmış ve emisyon faktörleri kullanılarak her bir kaynağın kirletici parametre bazında emisyon miktarı hesaplanmıştır. Hesaplanan emiyon yükü kaynak envanteri toplanan alan bazında dağıtılarak dağılım haritası hazırlanmıştır (Şekil-9).

Şekil-9. Emisyon Faktörlerinin Hesaplanması ve Dağılım Haritaları

13


Hazırlanan haritalarda yüksek konsantrasyonların oluştuğu yerler ve il bazındaki şikayetler de göz önünde bulundurularak, örnekleme noktalarının yerleri belirlenmiş olup, her bir il bazındaki istasyon ölçüm sonuçları da istatistik analiz yöntemleri ile değerlendirilerek sonuçlar analiz edilmiştir (Şekil-10).

Şekil-10. Veri Analizlerine İlişkin Örnekler

14


Proje döneminde yapılan ölçümler ile sabit ölçüm istasyon sonuçları meteorolojik verilerde dikkate alınarak zamansal ve mekânsal dağılımının analiz sonuçları referans alınarak kritik dönemler için belirlenen episotlar için hava kirlilik dağılım haritaları hazırlanmıştır (Şekil 11).

Şekil 11. Kirlilik Dağılım Haritalarına İlişkin Örnekler

Ön Değerlendire Projesi sonuçlarına göre belirlenen alanlarda belirlenen kirletici parametrelerin bulunduğu istasyonların kurulum sürecine başlanılmıştır. 2005 yılında 36 olan istasyon sayısı, 2016 yılı itibari ile 253’ e yükselmiş olup, 2017 yılı sonu itibari ile 300’ e ulaşması hedeflenmektedir. İlk olarak PM10 ve SO2 kirleticilerinin ölçümü ile kurulan UHKİA’ da 2017 yılı itibari ile PM10 ve SO2’ye ilave olarak NO, NO2, NOx, CO, O3, PM2.5, BTEX ölçümleri ve gravimetrik yöntemle ağır metal örneklemesi yapılmaktadır.

15

1. ULUSAL HAVA KALİTESİ YÖNETİMİ ÇALIŞTAYI16


3. Temiz Hava Eylem Planları

Söz konusu Yönetmelik gereğince; Çevre ve Şehircilik İl Müdürlükleri tarafından hazırlaması gereken temiz hava eylem planları için Bakanlığımız 2013/37 sayılı Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Genelgesinin eki olarak “Temiz Hava Eylem Planı Hazırlama Şablonu” hazırlanmış olup, resmi yazı ile Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüklerine gönderilmiştir. 2016 yılı itibariyle; 64 ilimiz temiz hava eylem planlarını (THEP) Bakanlığımıza göndermiştir. THEP gönderiminde bulunan 64 ilin içerisinde; Amasya, Kırıkkale, Kırşehir, Karabük ve Kastamonu illeri, düşük kirlilik potansiyeli bulunan iller listesinde olmalarına rağmen THEP hazırlayarak Bakanlığımıza sunmuşlardır. Söz konusu Temiz Hava Eylem Planları değerlendirilerek Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüklerimiz Bakanlığımız tarafından bilgilendirilmiştir. İller hazırladıkları Temiz Hava Eylem Planlarında belirlenen eylemleri uygulamaya geçirmektedirler.

Diğer yandan, Hava Kirleticileri Emisyonu kapsamında Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE) Uzun Menzilli Sınır Aşan Hava Kirliliği Sözleşmesi (CLRTAP) ile ilgili ve sözleşmenin EMEP (Avrupa’da Hava Kirleticilerinin Uzun Menzilli Taşınımının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi İçin İşbirliği Programının Uzun Dönemli Finansmanı) Protokolü kapsamındaki çalışmalar Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülmektedir.

Ayrıca, Bakanlığımız tarafından yıllık olarak ulusal hava kirleticileri emisyon envanteri hazırlanmakta ve BM-AEK Sekretaryası ile birlikte Avrupa Çevre Ajansı Bilgi ve Gözlem Ağı (EIONET) üzerinden raporlanmaktadır. İlk raporlama 2010 yılında gerçekleştirilmiş olup, yıllık olarak iyileştirmeler hayata geçirilmektedir. Emisyon hesaplamaları uluslararası kabul görmüş rehber dökümandan alınan emisyon faktörleri kullanılarak yapılmıştır. Raporlamaya esas kirleticiler; NOx(azot oksitler), SO2 (kükürtdioksit), NMVOC (metan olmayan uçucu organik bileşikler), NH3(amonyak), PM10 (partiküler madde), CO (karbonmonoksit) olarak çalışılmaktadır.

17


4. Hava Kalitesi Yönetim Sistemi

Ülkemizde hava kirleticilerinden kaynaklanan hava kirliliğinin kontrol altına alınması ve önlenmesi amacıyla yayımlanmış mevzuat bileşenleri tarih sıralamasına göre Tablo-2’de yer almaktadır.

Türkiye’de hava kalitesine ilişkin ilk düzenlemeler 1986 yılında yürürlüğe giren “Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği” ile getirilmiştir. Sonrasında; hem AB Müktesebatına uyum çalışmaları çerçevesinde; hem de mevzuatta ihtiyaç duyulan düzenlemeler yapılarak Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği kaynak bazında detaylandırılmış; sanayi emisyonları, taşıt kaynaklı emisyonlar ve ısınma kaynaklı emisyonların kontrol altına alınmasına ilişkin yönetmelikler yayımlanmıştır.

Ayrıca AB Müktesebatına uyum çerçevesinde Çevre Faslı altında yer alan Direktifler AB Projeleri çerçevesinde iç mevzuatımıza kazandırılmıştır.

Bakanlığımız tarafından AB Müktesebatı uyumu çerçevesinde; 96/62/EC Sayılı “Hava Kalitesi Çerçeve Direktifi” ve 4 Kardeş Direktif (1999/30/EC, 2000/69/EC, 2002/03/EC ve 2004/107/EC) iç mevzuatımıza aktarılarak mevcut Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi (HKDY) Yönetmeliği (06.06.2008 tarih ve 26898 Sayılı R.G.) yayımlanmıştır. Yürürlükte olan, HKDY Yönetmeliği AB “Hava Kalitesi Çerçeve Direktifi” ve 4 Kardeş Direktif ile tam uyumludur.

Bu Yönetmelik şu an; AB Mevzuatında yer alan, Dış Ortam Hava Kalitesi ve Avrupa İçin Daha Temiz Hava Direktifi (2008/50/EC-CAFE) ile ise % 70 oranında uyumludur. Bakanlığımız tarafından; CAFE Direktifi ile birlikte Ulusal Emisyon Tavanları Direktifine yönelik yönetmelik revizyonu ve hazırlığı çalışmaları devam etmektedir.

Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği kapsamında yönetmelikte yer alan, kirletici parametrelere ilişkin olarak 2014 yılından bu yana kademeli azaltımla, AB hava kalitesi limit sınır değerlerine uyum takvimi yürürlüktedir. Ayrıca; (2013/37) Sayılı Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Genelgesi ile 2014 yılından itibaren kirletici parametrelerde yıllar itibariyle uygulanacak azaltım takvimi yayımlanmıştır.

Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği kapsamında; (2013/37) Sayılı Genelge ile yüksek kirlilik potansiyeli bulunan illerimize 2014 yılı itibari ile Temiz Hava Eylem Planlarını (THEP) hazırlayarak Bakanlığımıza göndermeleri gerektiği bildirilmiştir. 64 ilimiz; tüm kirletici kaynaklar için hava kalitesine iyileştirmeye yönelik uygulayacakları eylemlerinin yer aldığı Temiz Hava Eylem Planlarını hazırlayarak Bakanlığımıza göndermişlerdir.

Bu THEP dosyalarının; Bakanlığımız tarafından geliştirilen “THEP-İZ” yazılımı dahilinde elektronik olarak veri tabanında arşivlenmesi, eylemlerin ayrı ayrı sistemde açıklamalarıyla kaydedilmesi, sürecin tamamlanma durumlarının belirtilmesi, eylemlerin gerçekleşme dönemlerine göre hangi aşamalarda bulunduğunun yazılması mümkün olmaktadır.

19


5. Emisyon Yönetimi Aşamaları

Emisyonların yönetimine ilişkin stratejilerin hayata geçirilmesi için süreç belirli aşamalardan oluşmaktadır ve her aşamanın birbirini takip eden şekilde tamamlanmış olarak uygulanması önemlidir.

5.1. 1. Aşama: Ulusal Hava Kirleticileri Envanteri

Etkileri ulusal sınırlarla kalmayıp onları aşan bu kirleticilerin problemleri konusunda gittikçe bilinçlenen dünya çevresindeki çoğu yetkili makam, hava kalite yönetimi politikalarının, stratejilerinin ve planlarının kalbine insan sağlığını iyileştirmeyi koymuştur. Uzun Menzilli Sınır Aşan Hava Kirliliği Sözleşmesi (CLRTAP), bu ortak, uluslararası kaygının önemli göstergesidir.

İnsan sağlığı ve çevrenin korunması maksadıyla hava kirliliğinin önlenmesi ve azaltılması için akdedilen Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu “Uzun Menzilli Sınır Aşan Hava Kirliliği Sözleşmesi 28/4/1982 tarihli ve 2667 sayılı Kanun ile uygun bulunarak 23/3/1983 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

Sözleşme çatısı altında yer alan; emisyon verisinin toplanması, hava ve yağış kalitesinin ölçülmesi ve atmosferik dağılım modellemesinin gerçekleştirilmesi bileşenlerini içeren “Avrupa’da Hava Kirleticilerinin Uzun Menzilli Taşınımının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi İçin İşbirliği Programının Uzun Dönemli Finansmanı-EMEP Protokolü” 3/6/1985 tarihinde onaylanmış ve 23/7/1985 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Bu kapsamda ulusal hava emisyonları envanterinin düzenli olarak her yıl anılan sözleşme sekretaryasına raporlanması konusunda yükümlülüğümüz bulunmaktadır.

21


Bakanlığımız Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından hesaplanarak oluşturulan Ulusal Hava Kirleticileri Emisyon Envanteri ilk olarak 15 Şubat 2011 tarihinde raporlanmıştır. İlk raporlama önceki yıllara ait sera gazı emisyon hesaplamalarından alınan değerlerin kalkınma ve nüfus değişkenlerine göre güncellenmesi ile hazırlanmıştır. 2012 yılında, Emisyon Kontrolünün Geliştirilmesi Projesi teknik yardım bileşeni altında emisyon envanterinin ülkemiz için sıfırdan oluşturulması mümkün olmuş ve yapılan eğitim ve çalıştaylar ile envantere esas verilerin ve hesaplamaların detayları çalışılabilmiştir.

15 Şubat 2012 tarihinde yapılan emisyon envanteri raporlamasının hesaplama detaylarını barındıran “Bilgilendirici Envanter Raporu” ilk kez 27 Nisan 2012 tarihinde ülkemiz adına EIONET Avrupa Çevre Ajansı Avrupa Çevre Bilgi Gözlem Ağı sunucularına yüklenmiştir. Bu sayede 64 kişilik bir liste içinden belirlenen emisyon envanteri uzmanlarınca, her 5 yılda bir gerçekleştirilen ülke incelemeleri için ilk kez ülkemiz de listeye alınmıştır. 26-29 Haziran 2012 tarihlerinde Avrupa Çevre Ajansı Kopenhag’da bulunan gözden geçirme ekiplerince ülkemizin hava kirleticileri emisyon envanteri incelemeye tabi tutulmuştur. İkinci inceleme ise 2016 yılında gerçekleştirilmiştir.

Hava kirleticileri emisyon envanteri ülke incelemeleri sonrasında hazırlanan Türkiye Raporu’nda ülkemiz hazırladığı envanter ve envanter raporu kapsamında başarılı bulunmuş ve ülkemizin gereklilikleri yerine getiren nitelikte çalışma yaptığı belirtilmiştir.

2013 yılında; önceki yıllardan elde edilen birikimler ile mevcut envanter geliştirilerek kurum ve kuruluşlar ile ortaklaştırılan verilerin hesaba dahil edilmesi, 1990-2011 yılları emisyon envanteri zaman serilerinin raporlamaya dahil edilmesi ve CO (karbonmonoksit) ile PM (partiküler madde) emisyonlarının da hesaplanması sağlanmıştır. 15 Şubat 2013 tarihinde yapılan raporlamaya esas envanter çalışması ilk kez yalnızca Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü personeli tarafından biraraya getirilmiştir.

Bu gelişmeler sonrasında; ülkemiz LRTAP raporlamaları çerçevesinde 2 kez ödüle layık görülmüştür.

Emisyon Envanteri ve Projeksiyonlar Görev Gücü (TFEIP), Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Uzun Menzilli Sınır Aşan Hava Kirliliği Sözleşmesi (CLRTAP) altında faaliyet gösteren 14 görev gücünden biridir. Emisyon Envanteri ve Projeksiyonlar Görev Gücü ve Avrupa Çevre Ajansı Avrupa Çevre Bilgi Gözlem Ağı (EEA EIONET) 14. toplantısı Bakanlığımız ev sahipliğinde 13-15 Mayıs 2013 tarihlerinde İstanbul Teknik Üniversitesi Süleyman Demirel Kültür Merkezi’nde düzenlenmiştir. 30’dan fazla ülkeden 130’u aşkın temsilcinin katıldığı toplantıda Ülkemiz emisyon envanteri çalışmalarımızın son 3 yılda gösterdiği gelişmeden dolayı ödüllendirilmiştir. Ülkemiz ayrıca 2015 yılında da “Bilgilendirici Envanter Raporu” üzerinde gösterilen önemli ilerlemeler dolayısıyla ödüllendirilmiştir.

22


Bakanlığımız internet sayfasından söz konusu raporlamalara ilişkin bilgi, kapsam ve dosyalara erişim sağlanabilmektedir:

http://www.csb.gov.tr/gm/cygm/index.php?Sayfa=sayfahtml&Id=2704

2017 yılında gerçekleştirilen hava kirleticileri emisyon envanteri raporlaması için EIONET veri tabanında yapılan düzenleme ile sayfa adresi erişimi aşağıdaki şekilde sağlanabilmektedir:

http://cdr.eionet.europa.eu/tr/un/clrtap/

5.2. 2. Aşama: Senaryolaştırma ve Projeksiyonlar

Ülkemiz tarafından 2011 yılında raporlanmaya başlanan hava kirleticileri; küresel ölçekte, yukarıda anılan sözleşme ve protokoller aracılığıyla olası senaryolar üzerinden hesaplamaların yapılmasını ve böylece tahminlere dayalı risk planlamalarının yapılabilmesini kolaylaştırmaktadır.

Dünyada; emisyon envanteri ile ilişkili olarak birçok farklı deneyim, metodoloji, etmenlere dayalı olarak emisyon senaryoları geliştirilmekte ve bu senaryo çıktıları kamuoyu erişimine sunularak paylaşılmaktadır. Bir başka açıdan benzetmek gerekirse; olası deprem, taşkın ya da sel haritalarının çıkarılması, hem ekonomik hem de insani yönden sağlanacak yararın arttırılmasına katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda; hava kirleticileri için de aynı şekilde, sektörel sınıflandırma, kirletici kaynakların payları ve zamana bağlı olarak çeşitli senaryolarla analizlerinin yapılması kısa, orta ve uzun vadeli planlamalar için gerekli olmaktadır.

Dünyada, bu kapsamda emisyon tahminlerinin yapılmasına olanak sağlayan çeşitli kurum ve kuruluşların çalışmaları aşağıda listelenmiştir:

1. International Institute for Applied System Analysis-IIASA; Avusturya

2. TNO, Innovation for Life; Hollanda

3. CAMS, Copernicus Atmosphere Monitoring Servise(Atmosfer İzleme Servisi); Avrupa Birliği

4. EDGAR, (Emission Database for Global Atmospheric Research); Avrupa Komisyonu

Aşağıda yer verilen Şekil-3,4,5 ve 6 üzerinde; ülkemiz tarafından 1990-2015 yıllarını kapsayacak şekilde EMEP/EEA Kılavuzu kullanılarak oluşturulan emisyon toplamları ile birlikte; IIASA (International Institute for Applied System Analysis; Avusturya) tarafından geliştirilen, emisyon senaryolarıyla hesaplanan 2010 ve 2015 yılı emisyon toplamları görselleştirilmiştir.

23


Emisyon toplamları; sektörlere göre, nüfus, kullanılan yakıt miktarı, üretim kapasiteleri, hayvan sayıları, gübre kullanımı, oluşan atık miktarları, ulaşımda kullanılan yakıt ve taşıt filo bilgileri gibi aktivite verilerinin, bu verilere uygun emisyon faktörleriyle elde edilen toplamlarını kapsamaktadır.

Bu toplamlar, mevzuat tarafından belirlenen hükümlerin uygulamaya alınmasıyla nasıl etkiler ortaya çıkaracağının hesaplanması amacıyla projeksiyonlar ve senaryolar ile çalışılmak üzere kullanılmaktadırlar. Ülkemiz tarafından henüz resmi olarak çalışmaları yapılan emisyon projeksiyonları bulunmamakla birlikte, Bakanlığımızın görev ve sorumlulukları çerçevesinde, bu konudaki proje ve çalışmalar stratejik planlamaya dahil edilmiş durumdadır.

Şekil-12. 1990-2015 Yılları NOx Emisyon Toplamları

24


Şekil-13. 1990-2015 Yılları SO2 Emisyon Toplamları

Şekil-14. 1990-2015 Yılları NMVOC Emisyon Toplamları

25


Şekil-15. 1990-2015 Yılları NH3 Emisyon Toplamları

Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre, kentlerdeki dış hava kirliliğinin, yılda 1,3 milyon insanın ölümüne neden olduğu ve orta gelirli devletlerde yaşayanları bu yükü orantısız şekilde deneyimlediği tahmin edilmektedir (WHO Bilgi Formu No. 313, Eyl. 2011). Bilgi formunda yer verilen başka bir durum ise hava kirliliği seviyesi yüksek olan şehirlerde mortalitenin, havası görece temiz olan şehirlerdekini %15-20 civarında aşmasıdır.

Ülkemizin ulusal hava kirleticileri emisyon envanteri kapsamında 2010 yılı raporlaması ile hazırlanan toplam emisyon değerleri ile Avrupa Çevre Ajansı marjinal zarar maliyeti değerleri baz alınarak hazırlanan fayda-maliyet analizi; yıllık 17 milyar Euro dolaylarında zarar maliyeti hesaplanmış ve öngörülmüştür.

Havaya yayılan kirletici niteliği; ilgili aktivite seviyeleri ve bunlarla ilişkili emisyon faktörlerine bağlıdır. Bu nedenle, emisyon faktörlerini orantılı olarak aktivitedeki gelişimden fazla indirmek için önlemler alınmazsa, eğilim, artan emisyonlarla sonuçlanacak ekonomik büyümedir. Böyle durumlarda emisyon artım oranında azalma olması bile olumlu bir gelişme olarak görülebilir.

Bu yüzden, genelde, ‘emisyon azaltma’ veya ‘kontrol stratejisi’ gibi kavramların yerine ‘emisyon yönetim stratejisi (EYS) kavramını kullanmak daha uygundur. Bir EYS farklı bileşenlerden oluşabilir, örneğin:

26


• Uygulamaların bir veya daha fazla kirletici emisyonu üzerinde doğrudan ve kasıtlı etkiye sahip olduğu birincil politika önlemleri. Örnekler arasında Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü Direktifi (EKÖK) düzenlemeleri ve Büyük Yakma Tesisi Direktifi dahilinde Mevcut En İyi Teknikleri (MET) benimseme vardır, böyle gereklilikleri karşılamak için Baca gazını kükürt oksitlerinden arındırma (BGD) yaygın olarak benimsenir.

• Ana görevleri tek başlarına kirletici emisyonlarını azaltmak olmayan ama uygulamaları önemli etkiler yapan ikincil politika önlemleri; örneğin Türkiye'nin Ulusal İklim Değişikliği (2011-2023) Eylem Planı’nın benimsemesi; bu hamle, diğer çalışmaların yanında, elektrik üretiminde yenilenebilir, sıfır emisyon kaynaklarına geçiş için hedefler koyar. Diğer bir örnek, demiryolu sisteminin kullanımını ve elektrikli hale getirilmesini genişletmek için politika uygulaması olabilir; bunun, demiryolu sektörü emisyonları üzerinde doğrudan etkileri, güç üretimi ve diğer ulaşım sektörlerindeki (kara yolu ulaşımı) aktivite seviyeleri ile emisyonlar üzerinde ikincil etkileri olacaktır.

• Maliyet, fiyat ve pazar pozisyonu (yani eko-markalama) konularında rekabetçi baskılarla güdümlenen özel sektör firmalarınca benimsenen verimlilik önlemleri. Örneğin önlemler, enerji verimliliğinde iyileştirmeler yoluyla düşük enerji tüketimi ve üretim işlemlerinde düşük çözücü ve diğer malzeme (kimyasal gübre üretiminde amonyak gibi) kullanımı/kaybı ile sonuçlanabilirler. Bunlar gibi gönüllü (şahsi çıkar) önlemlerin düzenleme yoluyla takviye edilmesi gerekebilir, bunun en önemli örneklerinden biri olan EKÖK şirketlerin enerji ve malzeme kaynaklarını verimli kullanmalarını gerektirir. EKÖK, ayrıca, çevresel yönetim sistemleri (ISO 14001 gibi) dahil talep yönetimi ve atık minimizasyon tekniklerinin benimsenmesini MET olarak tanımlar.

• Ekonomik araçlar ve fonlanmış sosyal yardım programları gibi diğer politika önlemleri, ekonomi aktörlerinin (üreticiler ve tüketiciler) davranışlarını etkilemek ve böylece daha düşük emisyon yoğunluğu olan aktivitelerin gelişimini, yüksek emisyon yoğunluklu aktivitelerin yerine geçmesini ve iyi uygulamanın daha yaygın benimsenişini teşvik etmek için tasarlanmışlardır. Önceki için örnekler arasında, yakıt kullanımında karbon ve/veya sülfür emisyonlarından vergi almak vardır, bu şekilde daha verimli yakıtların kullanımı (daha az yakıt yakma, daha az emisyon) ve yüksek kükürtlü yakıtlardan düşük kükürtlü yakıtlara geçiş teşvik edilebilir. Sonraki için bir örnek olarak, hayvan gübresi yönetimi ve azotlu gübre uygulamasında çiftçileri iyi uygulamaya (gönüllü olarak) teşvik etme amaçlı programlar vardır.

Bu nedenle, Emisyon Yönetim Sistemine çeşitli önlemler dahil edilebilir. Ülkeye özgü ve yerel ölçekte iyi sonuç vermiş olan uygulamaların da yerele özgü bölgesel sonuçlara doğru yararlı olabileceğinden hareketle, strateji çeşitli sınıflandırmalar yapılarak geliştirilmelidir.

27


Emisyon yönetim stratejilerinin etkilerinin farklılaştığı noktaların daha rahat ortaya konması için senaryo gruplamaları aşağıdaki örnekte olduğu gibi yapılabilir:

• Önlemler Senaryosu Hariç (WoM): WoM Senaryosu, örneğin 2010 yılından itibaren emisyonlarda öngörülen büyüme için bir temel çizgisi belirlemektedir. Öngörülen aktivitelerin nüfusa ve ekonomik büyümeye yanıt olarak geliştiği varsayılmaktadır. Ancak, 2010’daki durumu yansıtmak için, emisyon faktörlerini etkileyen birçok politika önlemi ‘donmuş’ farz edilmiştir. Bu nedenden ötürü, WoM Senaryosu, bilinen adıyla “Business As Usual (BaU)” olarak kullanılmıştır ama bu terminoloji, tanımsal zorluklar yüzünden artık tercih edilmemektedir.

• Önlemler Senaryosu Dahil (WM): Bu Senaryo, WoM senaryosundakiyle aynı nüfus ve ekonomik gelişme oranlarını varsayar ama aktivite seviyeleri ulusal politikalara ve yasamaya tepki olarak değişebilir. Ayrıca, kara yolu taşıtları hakkındaki AB standartları Euro-6 , Belirli Sıvı Yakıtlarda Kükürt İçeriği konusundaki AB direktifleri ve atık depolama konusundaki yönetmeliğin emisyon faktörleri üzerindeki etkileri hesaba katılmıştır.

• Ek Önlemler Senaryosuyla (WaM). Bu Senaryo, ilgili ‘diğer’ AB Direktiflerinin Türkiye kanununa tam yerleştirilmesi ve bu kanunun uygulanmasının emisyon faktörleri üzerindeki etkisini hesaba katarak WM Senaryosu üzerine kurulur. Yerleştirilen ‘diğer’ direktiflerin uygulaması, ilgili aktivitelerin ek kontrolleri için mekanizmalar belirler.

5.3. 3. Aşama: Modelleme

Hava kirleticilerinin; sıcaklık, rüzgar, yağış gibi meteorolojik etmenlerle baskı altında kalmasıyla oluşan reaksiyonlar, hem kirleticilerin form değiştirmesine hem de taşınmalarına neden olmaktadır. Uzun dönemli olarak izlenen sıcaklık, yağış, basınç, rüzgar hızı gibi meteorolojik parametreler veri tabanları içinde kaydedilerek meteorolojik modeller için kullanılmaktadır. Meteorolojik değişimlerin meydana geldiği bölgelerde hava kirleticilerinin nasıl değişimler gösterdiğinin ortaya konması sırasında da hava kalitesi modelleri kullanılmaktadır.

Belirli bir emisyon envanterine yönelik olarak, seçilen zaman aralıklarında belirli bir bölgede; atmosferik hareketlerin etkisi de göz önüne alınarak; modelleme sonuçlarının ortaya konması, o bölgedeki mevcut kirletici kaynaklar, bölgenin komşu il ve ülkelerden nasıl etkilendiği, hangi oranlarda hangi kirleticinin etkisini daha çok görüldüğü gibi sorulara yanıt bulunabilmesini kolaylaştırmaktadır.

Modelleme çıktılarının; konsantrasyon bazında karşılaştırmalarının yapılması da hem mevcut ölçüm-izleme ağının geliştirilmesi, hem de envanter ve diğer bileşenlerin tutarlı hale getirilmesi, verilerin iyileştirilmesi için yönlendirici olabilecektir.

28


6. Hava Kirliliğinin Etkileri

Avrupa Çevre Ajansı 2016 Hava Kalitesi Raporu’nda; hava kirliliğinin sağlık, tarım ürünleri, ekinler, orman verimi, ekosistemler, iklim ve inşa edilmiş çevresel alanlarda fark edilebilir düzeyde etkilerinin bulunduğu vurgulanmaktadır. Birbiriyle yakından etkileşim içerisinde olan hava kirliliği ve iklim değişikliği; uygun ve etkin politika ve stratejilerle, sorunun kaynağı olan kirleticilerin azaltılmasına hizmet edilmesinin gerekliliği raporda yer bulmaktadır.

Hava kirliliği çok önemli bir çevresel ve sosyal sorundur. Aynı zamanda zararlı kirleticilerin azaltılması ve yönetiminde çok fazla zorluklara neden olmaktadır. Hava kirleticileri; antropojenik ve doğal kaynaklardan yayılmakta veya atmosferde ya doğrudan (birincil kirleticiler) ya da şekil değiştirerek (ikincil kirleticiler) yayılmaktadırlar. Bunların; sağlık, ekosistem, çevre ve iklim üzerinde etkileri vardır ve çok uzak mesafelere taşınmakta, form değiştirebilmekte ve çok geniş sahaları etkileyebilmektedir. Hava kirliliğinin etkilerini azalmak için etkili bir eylem gerçekleştirebilmek bunun sebeplerini iyi anlamayı gerektirir; hangi kirleticiler atmosferde taşınmakta ve dönüşmektedir ve hangilerinin insanları, ekosistemi, iklimi ve sonrasında toplum ve ekonomiyi etkilediği bilinmelidir.

Taşımacılık, endüstri, termik santraller, tarım, evsel kaynaklar ve atık yönetiminin tamamı hava kirliliğine katkıda bulunmaktadır. Bazı hava kirleticileri son yıllarda miktar olarak azalmış olsa da; bazı sektörler, hava kalitesi standartlarını karşılamak için yeteri kadar emisyonlarını azaltmamakta hatta bazı kirletici emisyonlar artış göstermektedir. Örneğin, karayolu taşımacılığından kaynaklanan NOx emisyonları yerleşim alanlarında hava kalitesi standartlarını karşılamak için yeterince azaltılamamaktadır. PM2.5 ve evlerde kömür ve biyokütle yakma ve ticari ve kurumsal binalardan çıkan Benzo(a)piren(BaP) emisyonları oluşumu devam etmekte ve toplam PM ve BaP emisyonlarına asıl katkı sağlayanlar arasında yer almaktadırlar. Tarımdan kaynaklanan NH3 (amonyak) emisyonları PM seviyesinin yüksek ve sürekli olmasına sebep olmaktadır.

Sağlık Etkisi:

Hava kirliliği, en büyük tek çevresel sağlık riskidir. Son yıllardaki tahminler hava kirliliğinden kaynaklanan sağlık yükünün önemli olduğunu belirmektedir. Kalp hastalıkları ve felçler hava kirliliğine dayandırılabilen prematüre doğumlar için ortak sebeplerdir ki hava kirliliği premature doğumların %80 ine sebep olmaktadır. Akciğer hastalıkları ve akciğer kanseri bunu takip etmektedir. Gelişen literatür, hava kirliliğinin doğurganlık, doğum ve yeni doğum ve çocuklar üzerinde sağlık etkileri olduğunu göstermektedir (WHO 2005,2013a) Bunlar sinirsel gelişim ve bilişsel kapasitede negatif etkilere sahiptir ki okul ve okul sonrası performansı etkilemekte, daha düşük verimlilik ve yaşam kalitesine sebebiyet vermektedir. Ayrıca yetişkinlerde tip-2 diyabete sebep olabileceğine dair gelişen kanıtlar bulunmakta ve obezite ve bunaklıkla bağlantısı bulunabilmektedir (RCP 2016).

Hava kirliliği tüm nüfus için tehlikeli olurken bazı insanlar kirletilmiş bölgelerde yaşadıkları için ya da daha fazla oranda hava kirliliğine maruz kaldıkları ya da hava kirliliğinin sebep olduğu sağlık problemlerine daha hassastırlar.

29


Ekosisteme olan Etkisi:

Hava kirliliğinin çok önemli çevresel etkileri vardır ve su ve toprak kalitesi ve bunları destekleyen ekosistem hizmetlerini olduğu kadar direk olarak bitki örtüsünü de etkileyebilir. Örneğin yer seviyesi O3 tarımsal ürünlere, ormanlara ve bitkilere büyüme oranlarını azaltarak zarar verir. NOx’ler (azot monoksit (NO) ve azotdioksit’in (NO2) toplamı), kükürtdioksit (SO2) ve amonyak (NH3) bioçeşitlilik kaybına sebep olarak toprak, göl ve nehirlerin asidifikasyonuna neden olmaktadır. Asidifikasyona neden olmasının yanı sıra amonyak (NH3 ) ve azotoksit ( NOx )emisyonları karasal ve sucul ekosistemi aşırı miktarda azot besini ile bozmaktadır. Bu da türlerin çeşidinde değişikliklere ve yeni türler istilasına neden olan ötrafikasyona yol açmaktadır.

İklim Değişikliği:

Hava kirliliği ve iklim değişikliği iç içedir. Pek çok hava kirleticisi aynı zamanda kısa dönemde (örneğin 10 yıl süresince) iklim ve küresel ısınmayı potansiyel olarak etkileyen iklim etkileyicileridir.

Troposferik ozon ve siyah karbon, PM bileşeni kısa yaşayan iklim etkileyicileri arasındaki hava kirletici örnekleridir ve küresel ısınmaya direkt katkıda bulunmaktadırlar. Diğer PM bileşikleri örneğin organik karbon (OC), amonyum (NH4

- ), sülfat (SO4 - ) ve nitrat

(NO3-) soğutucu etkisi bulunmaktadır. Buna ilave olarak iklim değişikliği yüzünden

hava modelindeki değişiklikler hava kirleticilerinin atmosferde şekil değiştirmesini, birikmesini, dağılımını ve taşınımını değiştirebilmektedir. Örneğin daha sıcak iklim, yer seviyesi ozon üretiminde artışa ve artan ozon seviyesi de daha sonra daha fazla ısınmaya sebebiyet vermektedir.

Diğer kirleticilerle birlikte troposferik ozon oluşumuna neden olan karbon siyahı emisyonlarını kesmek için alınan tedbirler (örneğin metan (CH4) sera gazı gibi) sağlık ve ekosistem etkilerini ve küresel iklim ısınmasını azaltacaktır. Hava kalitesi ve iklim değişikliği bu yüzden, entegre yaklaşımla geliştirilen politika ve tedbirlerle birlikte ele alınmalıdır.

Günümüzde; özellikle iklim değişikliğinin etkilerinin giderek artan şekilde hissedildiği çok sayıda rapor, araştırma ile ifade edilmektedir. Bu kapsamda; gösterge bazlı olarak hazırlanan “Avrupa’da İklim Değişikliği, Etkileri 2016” raporunda; ülkemizin de aralarında olduğu Akdeniz ikliminin etkisinde olan ülkelerde; yüksek sıcaklık eğiliminin arttığı, nehir debileri ve yağışta azalma olduğu, taşkın riskinin arttığı, biyoçeşitlilik kaybı riskinin arttığı, tarımsal sulama ihtiyacının arttığı, Avrupa dışındaki alanlardan iklim değişikliğinin yayılma etkisiyle yüksek derecede korunma ve önlem gerektiren bir profil görüldüğü belirtilmektedir. Aynı raporda; ülkemizden yıllık sıcaklık ortalamalarının; 1960-2015 döneminde 0,05-0,5 aralığında ve özellikle Güney Doğu Anadolu bölgesinde 0,5 derece üzerinde seyrettiği kaydedilmiştir. Bununla birlikte; iklim değişikliği etkilerinin maliyetinin değerlendirildiği bölümde,1980-2013 döneminde, deprem nedeniyle ülkemizde, 2013 yılı Euro değeriyle hesaplanmış şekilde; 3 milyon Euro ekonomik kayıp oluştuğu ve bu kaybın %8 oranında sigortalanmış olduğu belirtilmektedir.


İnşaa edilmiş çevre ve Kültürel Miras:

Hava kirliliği diğer yandan malzeme ve binalara da zarar vermektedir. Hava kirliliğinin kültürel miras malzemelerinde olan etkisi ciddi endişe vermektedir çünkü tarihin ve kültürün bir kısmının kaybolmasına sebebiyet vermektedir. Zararlar; korozyon, biyobozunurluk ve kirlenmeyi içermektedir. Hava kirletici emisyonları binaların yüzeyinde birikebilir ve yıllarca kalabilir. Duvarlar, pencereler ve çatılar gibi ağırlıklı taş, biriket, çimento, cam, odun ve seramikten yapılan malzemeler zamanla solar ve malzeme kaybı ve yapı değişimi gerçekleştir.

Ekonomik etkileri:

Hava kirliliğinin sağlık, tarım ve orman ürünleri, ekosistem, iklim ve çevre üzerindeki etkiler aynı zamanda hatırı sayılır şekilde piyasa ve piyasa dışı fiyatları etkilemektedir. Hava kirliliğinin piyasa fiyatları; azalan çalışma verimliliğini ve ek olarak sağlık harcamalarını ve tarım ve orman ürünleri kayıplarını içermektedir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) projeleri, 2060 yılında bu fiyatların Avrupa’nın gayri safi milli hasılanın yaklaşık %2 sine tekabül edeceğini göstermektedir. (OECD 2016) Bu da sermaye birikiminin azalmasına ve ekonomik büyümedeki yavaşlamaya yol açmaktadır.

Piyasa dışı fiyatlar (aynı zamanda refah masrafı olarak da atıfta bulunulmaktadır), iklim değişikliği kadar hava ve su kalitesinin ve sonucunda ekosistem sağlığının bozulması ve artan ölüm oranı ve hastalık hali ile orantılıdır.

31


7. Ulusal Hava Kirliliği Emisyon Yönetim Sisteminin Geliştirilmesi Hava Emisyon Yönetim HEY Portalı

Ülkemizde, tüm hava kirleticileri için ülkenin tamamını kapsayacak şekilde, uluslararası kabul görmüş bir metodolojiye dayanan, süreklilik içeren bir çalışma sonucunda ortaya konmuş ulusal hava kirliliği emisyon envanterinin ortaya konması, hava kalitesinin değerlendirilmesi ve iyileştirilmesine yönelik çalışmalar yapılırken mevcut durum değerlendirmelerinin yapılabilmesi, önlemlerin hedefe odaklı olarak belirlenmesi ve etkin politikaların geliştirilmesi amacıyla; entegre bir sistemin oluşturulması gereklilik halini almıştır.

Bakanlığımız tarafından TÜBİTAK KAMAG Programı altında tamamlanmış olan Hava Emisyon Portalı projesiyle; emisyon yönetim aşamalarının bir arada kullanılarak entegre şekilde çalıştırılması hedeflenmiş durumdadır.

Portal içerisinde hesaba dahil edilen kaynaklar aşağıda belirtilmektedir:

Şekil-16. Emisyon Hesaplama

33


Şekil-17. Kaynak görselleştirme

Tüm sektörlere göre, kirlilik kaynaklarının CBS tabanlı olarak görselleştirilmiş şekilde sistemde görülebilmesi şekil 17'deki gibi mümkün olacaktır. Her kaynak tipine dahil olan veri olduğunda, eklemeler, güncellemeler yapılabilecektir. Tüm kaynak envanterinin, haritalı şekilde ve ızgaralı hücrelere dağılmış emisyonlar olarak renklendirilmiş şekilde (Şekil 18) görünürlüğü sağlanmaktadır.

34


Şekil-19. Meteorolojik model

Kaynak envanterinin tamamlanmasının ardından, emisyon toplamlarının ızgaralı harita hücrelerine bölünmesi işlemi yapılarak; meteorolojik ve hava kalitesi modellerinde verinin kullanılabilir olmasına hazırlık yapılacaktır. Ayrı bir bölümde; karar vericiler ve yöneticiler için; toplam emisyonların sektörlere ve kirletici türlerine göre filtrelenerek, görsel olarak grafikler halinde sunuşu gerçekleştirilecektir.


Emisyonların, senaryolaştırma çalışmalarına dahil edilmesi, bu portal üzerinden, ülkemizde mevzuat değişikliklerine yönelik olarak etki analizinin gerçekleştirilmesine olanak sağlayacaktır.

Şekil-21. Emisyon senaryoları sonuçları

34



SONUÇ BİLGİRGESİ VE RAPORU

AFYONKARAHİSAR - 2017

ÇEVRE YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜÇED, İZİN VE DENETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

08-10MAYIS2017


ÖNSÖZ

Dış ortam hava kalitesi yönetiminde ön değerlendirme çalışmalarının tamamlanması, hava yönetiminin bölgesel yapılandırılması, hava kirliliğinin izlenmesi, emisyon envanterlerinin oluşturulması ve hava kirliliği dağılım modellerinin kullanılarak hava kalitesinin değerlendirilmesinin yapılması önem arz etmektedir. Bu değerlendirmeden yola çıkarak hava kirliğinin azaltılması için temiz hava eylem planlarının oluşturulması ile maliyeti ve uygulanabilirliği etkin önlemlerin belirlenmesi, günden güne daha fazla önem kazanan konular olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu bilinçle; Bakanlığımız öncülüğünde, ulusal hava kalitesi yönetimi konusunda ülkemizde yaşanan sorunların tartışılarak, çözüm önerilerinin üretilmesi amacıyla 8-10 Mayıs 2017 tarihlerinde Afyonkarahisar’da “1. Ulusal Hava Kalitesi Yönetimi Çalıştayı” düzenlenmiştir. Çalıştay’da hava kalitesi yönetiminde sürdürülebilir şekilde güçlendirme ve geliştirme ile birlikte, hava kalitesini arttıracak uygulamaları ve araştırmaları yönlendirecek ve destekleyecek kararların alınması ve ilgili tüm paydaşlarla beraber sektördeki yeniliklerin değerlendirilmesi hedeflenmiştir.

Birinci Ulusal Hava Kalitesi Yönetim Çalıştayı, Sayın Müsteşarımız Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK’ün açılış konuşması ile başlamış ve Hava Yönetimi Daire Başkanı Betül AYDIN KÜÇÜKAY tarafından yapılan bir sunumla devam etmiştir. Sunumda hava yönetimi konusunda bugüne kadar yapılan çalışmalar ve ulaşılmak istenen hedefleri ve bu hedeflere yönelik geliştirilen hava emisyon yönetim portalı katılımcılara tanıtılmıştır.

Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanı Soner OLGUN tarafından hava kalitesi ölçüm faaliyetleri konusunda bir sunum yapılarak; ölçüm istasyonları, ön değerlendirme ve temiz hava merkezleri hakkında bilgi verilmiştir.

Hava yönetimi konusunda ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının temsilcileri, üniversiteler ve özel sektörden 150’yi aşkın temsilcinin bir araya geldiği Çalıştay’da, eş zamanlı iki ayrı oturumda “Hava kalitesinin tespiti; envanter oluşturulması, izleme, modelleme ” ve “Hava kalitesinin iyileştirilmesine yönelik eylemler/uygulamalar ve hava yönetimi politika stratejilerinin belirlenmesi” konuları tartışılmıştır.

Ülkemizde hava yönetiminin çeşitli safhalarında rol oynayan katılımcıların, görüşleri ve katkıları doğrultusunda hazırlanan bu rapor, hava yönetimi konusunda atılacak adımlara önemli ışık tutacaktır.

37


KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

Ar-Ge Araştırma Geliştirme

AOT40 (Accumulated Ozone Treshold) Vejetasyon üzerindeki etkilerin değerlendirmesine esas maruziyet değeri

BTEX Benzen, Toluen, Ksilen

CAFE 2008/50/EC sayılı Avrupa İçin Daha Temiz Hava ve Dış Ortam Hava Kalitesine İlişkin Direktif

ÇED Çevresel Etki Değerlendirme

EMEP Avrupa’da Hava Kirleticilerin Sınırötesi Taşınımının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi İşbirliği Programı

HEY Hava Emisyon Yönetim Portalı

HKDYY Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği

MET Mevcut En İyi Teknikler

MGM(DMİ) Meteoroloji Genel Müdürlüğü (Devlet Meteoroloji İşleri)

PAH Poliaromatik hidrokarbonlar

PM10 EN 12341 ile tanımlanan 10 µm aerodinamik çaplı geçirgen bir girişten %50 verimle geçen partiküler madde

PM2.5 EN 12341 ile tanımlanan 2.5 µm aerodinamik çaplı geçirgen bir girişten %50 verimle geçen partiküler madde

SEÖS Sürekli Emisyon Ölçüm Sistemi

SOMO60 (SumofOzone) Sağlık etkilerinin değerlendirmesine esas maruziyet değeri

THEP Temiz Hava Eylem Planı

THM Temiz Hava Merkezi

VOC Uçucu Organik Bileşikler

WMO Dünya Meteoroloji Örgütü

QA/QC Kalite Güvence/Kalite Kontrol

39


1. ULUSAL HAVA KALİTESİ YÖNETİMİ ÇALIŞTAYI SONUÇ BİLDİRGESİ

1.1. MEVZUAT-KURUMLARLA İŞBİRLİĞİ-TEŞKİLAT YAPISI

1. Bölgesel Temiz Hava Merkezlerinin (THM) idari ve mali yapıları düzenlenerek, bölgedeki hava kalitesi yönetimi çalışmalarında etkin ve yol gösterici olması sağlanmalıdır.

2. Öncelikle hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde olmak üzere, ülke genelinde hava kirleticilerinin sağlık etkileri ve maliyeti konuları ilgili kurumlar ile işbirliği halinde çalışılmalıdır.

3. Çevre Kanununda yer almayan hava kalitesine ilişkin hususlara yönelik cezai müeyyidelerin oluşturulması için mevzuat revizyonu yapılmalıdır.

4. Biyokütlenin etkin kullanımı için uygulamaya yönelik yasal düzenleme yapılmalıdır.

5. 1 MW üstünde ısıl güce sahip olan ısınma amaçlı olarak kullanılan yakma tesisleri ile ilgili yasal düzenleme yapılmalıdır.

6. Yasal düzenlemelerde yer almayan (seralar, mandıralar, ekmek fırınları ve hamamlar gibi) faaliyet kollarında yasal düzenleme yapılmalıdır.

7. Isınma kaynaklı hava kirliliğinin kontrolü konusunda yerel yönetimlere yetki devrinin yapılabilmesi için belediyeler tarafından gerekli çalışmalar ivedilikle tamamlanmalıdır.

8. Kentsel dönüşüm alanlarında ve kent planlamalarında termik santrallerden ve bölgesel ısıtma sistemlerinden ısı sağlanarak konutlarda ısınma ve sıcak su ihtiyacının karşılanması için ilgili kurumlarla gerekli altyapı çalışması ve yasal düzenleme yapılmalıdır.

9. Çevreye duyarlı ulaşım araçlarının kullanımının ve ulaşım araçlarında alternatif temiz yakıtların kullanımının yaygınlaştırılması için ilgili kurumlarla mevzuat ve teşvik mekanizması oluşturulmalıdır.

10. Bakanlık, hava kalitesi yönetimine yönelik özellikle araştırma gerektiren alanlarda dünyadaki gelişmelerin takip edilmesi ve yaşanan sorunlara hızlı çözüm getirilmesi amacıyla akademisyenlerin de dahil olduğu bir danışma kurulu oluşturmalı ve bu kurulun çalışma usul ve esaslarını belirlemelidir.

41


11. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği kapsamında, tesis bacalarında ölçülmesi gereken uçucu organik bileşik, özel toz ve kanserojen maddeler, yetkilendirilmiş laboratuvarlar tarafından etkin şekilde ölçülebilmesi için sektörel olarak belirlenmelidir. Bununla birlikte otomotiv sektöründe uçucu organik bileşiklerin tespitinde kullanılan “kütle-denge” yaklaşımının, kullanılabilecek sektörlerde uygulanabilirliği araştırılmalıdır.

12. Geçmiş yılların verileri ve bölgesel hava kalitesi modelleri kullanılarak ulusal ve bölgesel hava kalitesine yönelik emisyon azaltım potansiyeli ve stratejileri belirlenmeli ve HKDY (Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi)Yönetmeliği’nde yer alan limit değerlere uyum takvimi yeniden değerlendirilmelidir.

13. Isınma amaçlı olarak kullanılan yakma sistemlerinin standardize edilmesinin sağlanması gerekmektedir. Bu amaçla ilgili kurumlarla işbirliği sağlanmalıdır.

14. Hava kirliliğinin önlenmesi ve kontrolüne ilişkin etkin denetim mekanizması işletilmelidir.

15. Kurumsal ve teknik kapasitenin arttırılması amacıyla, Bakanlık ve Temiz Hava Merkezlerinin nitelikli personel sayısı ivedilikle ihtiyacı karşılayacak şekilde arttırılmalı ve bu alanda görevli personel için sürekli eğitimler sağlanmalıdır. Personel ihtiyacı karşılandıktan sonra, yürütülen faaliyetler için Kalite Güvence/Kalite Kontrol (QA/QC) kriterlerine uygun olarak çalışma takvimi ve planlama yapılmalıdır.

16. Envanter çalışmalarının en kısa sürede tamamlanması sağlanarak, kirliliğin yoğun olduğu alanlarda parametre ve tesis bazında “hassas kirlenme bölgesi” tanımlaması ve bölgeye özel emisyon kısıtlaması getirmek üzere çalışma yapılmalıdır. Bu bölgelerde, yine de tesis kurulacaksa, mevcut en iyi tekniklerin (MET) kullanılması zorunlu olmalı, temiz üretim teşvik edilmelidir.

17. Temiz yakıt, yalıtım ve çevreci teknolojiler için teşvik mekanizmasına yönelik araştırma yapılmalıdır.

18. Taşıt vergilendirme sistemi, “kirleten öder prensibi” çerçevesinde ilgili kurum/kuruluşlarla değerlendirilmelidir.

19. Yalıtım, yağmur suyu toplama, iklime duyarlı yapılar gibi çevre dostu uygulamalar için mevzuatta düzenlemeler yapılarak, kentsel dönüşüm faaliyetleri ve kent planlama çalışmalarında hava kirliliğini azaltma amacı dikkate alınmalıdır.

42


1.2. HAVA KALİTESİ İZLEME

1. Ölçüm istasyonlarının yerlerinin tahsisi/değiştirilmemesi için mevzuatta gerekli düzenlemeler yapılmalı, ancak yer değiştirme zorunluluğunun ortaya çıkması durumunda üretilen verinin anlamını yitirmemesi amacıyla istasyon yeri değişikliği prosedürüne ilişkin usul ve esaslar oluşturulmalıdır.

2. Kurulum tarihi üzerinden beş yıl geçmiş hava kalitesi ölçüm istasyonlarının yakın civarında ölçümü etkileyen koşulların oluşması ihtimaline yönelik istasyon yerlerinin beş yıllık periyotlar halinde yeniden değerlendirilmelidir.

3. Hava kalitesi ölçüm verilerinin değerlendirilmesine ilişkin yıllık olarak yayımlanan raporların içeriğinde; veri kalitesi ve güvencesi, ölçüm cihazları ve metotlarına yönelik bilgiler ile zamansal ve mekânsal kirlilik düzeyi ve kirlilik kaynaklarını ortaya koyacak bilgiler yer almalıdır.

4. Kentsel ve kırsal arka plan istasyonları, doğal kirlilik katkısını ve kirleticilerin kirlilik katkı paylarını tespit edebilmek amacıyla ülke genelinde yaygınlaştırılmalıdır.

5. Hava kalitesi izleme verilerinin, veri kalite kontrolü ve güvencesine yönelik prosedür oluşturulmalı, kamuoyuyla paylaşılmalı ve çalışan personele periyodik olarak eğitim verilmelidir.

6. Farklı izleme ağlarından ve istasyonlardan, Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağına veri sağlanmasına yönelik usul ve esaslar belirlenmelidir.

7. Hava kalitesi ölçüm cihazları ve pasif örnekleyicilerin temini konusunda dışa bağımlılığı mümkün olduğunca azaltabilmek üzere ölçüm cihazı ve pasif örnekleyici geliştirmeye yönelik çalışmalara önem verilmeli ve teşvik edilmelidir.

8. Hava kalitesi ölçüm istasyonlarında yer alan meteorolojik sensörlerin kalibrasyonlarının Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından yapılması değerlendirilmelidir.

9. Parametre çeşitliliğinin yeterli olmadığı istasyonlarda Dış Ortam Hava Kalitesi Değerlendirilmesi (CAFE) direktifinde yer alan parametreler dikkate alınarak, istasyon tiplerine bağlı ölçüm sağlanmalıdır.

10. Ön değerlendirme çalışmaları, emisyon envanteri ve sürekli emisyon ölçümü(SEÖS) kapsamında yapılan analiz ve ölçüm sonuçları üniversiteler, belediyeler, il müdürlükleri ve kamuoyuyla yasal bir sakınca olmamak koşulu ile paylaşılmalıdır.

43


11. Ozon öncüllerinin (azotoksit hariç) ölçümü ve analizi zahmetli ve maliyetli olmasına rağmen önemli olduğundan belirli şehirlerde (İzmir, Adana, İstanbul, Antalya gibi) ölçümü yapılmalıdır.

12. AOT40 ve SOMO60 değerlerinin hesaplanabilmesi için daha yaygın bir şekilde kırsal ve kentsel arka plan istasyonlarında ozonun izlemesi yapılmalıdır.

13. Belirli bölgelerde Ar-Ge niteliği taşıyan hava kalitesine yönelik detaylı inceleme ve araştırmaların yapılabileceği çok kapasiteli ve kabiliyetli ölçüm izleme çalışmaları planlanmalıdır. (Konvansiyonel kirleticilerin yanı sıra bazı özel kirleticilerin (aldehit, PAHs, ozon öncülleri, karbon siyahı vb.) ölçümüne ve atmosferdeki yatay ve dikey taşınım profillerinin belirlenmesine yönelik “supersite” benzeri birkaç tane donanımlı ölçüm istasyonları kurulmalıdır)

14. Hava kalitesinin izlenmesinde uydu verilerinden de yararlanılmak üzere mekanizma geliştirilmelidir.

1.3. EMİSYON ENVANTERİ

1. Hava Emisyon Yönetim (HEY) Portalına ilişkin olarak, akademisyenlerin yanı sıra, belediye personeli, Bakanlık ve il müdürlükleri personeline; Bakanlık desteği ile eğitim verilmesi sağlanmalıdır.

2. Hava kirliliği envanterlerinin bağımsız çalışmalar ile hazırlanması yerine HEY kullanılmalıdır. Bu kapsamda, envanter çalışmasının güncellenmesi ve tüm bölgelerde kullanımının sağlanması Bakanlık tarafından koordine edilmelidir.

3. HEY kullanımı için uygulama kılavuzları oluşturulmalıdır.

4. Daha önce tamamlanmış envanter çalışmaları HEY envanter veri tabanına girilmelidir. HEY veritabanına dahil edilmek üzere proje tarafından geliştirilen emisyon faktörlerinin tüm Türkiye için temsil edici nitelikte olabilmesi için emisyon faktörü tespitinin yaygınlaştırılması ve emisyon faktörlerinin iyileştirilmesi sağlanmalıdır.

5. HEY’de eksik bulunan kirletici kaynaklar (seralar, tarım alanları, jeotermal alanlar vb.), boşluk analizi yapılarak belirlenmeli ve eksiklik bulunan alanlarda emisyon faktörlerinin belirlenmesine yönelik ilave çalışmalar yapılmalıdır.

6. HEY envanterinin oluşturulması için gerekli verilerin toplanması ve mekânsal akıllı veriler üzerinden daha tutarlı iyileştirmeler yapılabilmesi için akıllı bilişim uygulamalarının kullanımını destekleyen, coğrafi bilgi sistemlerinin

44


belediye uygulamalarıyla entegre şekilde kullanımına olanak veren “Kent Bilgi Sistemi” kurulması ve işletilmesine yönelik gerekli aşamaların tüm belediye başkanlıklarınca oluşturulması ve etkinleştirilmesi sağlanmalıdır.

7. Bakanlık; HEY sonuçları ve sistemde yapılan iyileştirmeler hakkında; envantere esas olan bölgeler, bölgelerde mevcut verinin görsel olarak sunumu, sistemden elde edilen sonuçların coğrafi tabanlı olarak haritalar üzerinden Bakanlık ATLAS uygulaması aracılığıyla paylaşılmasını sağlayarak kamuoyunu düzenli aralıklarla bilgilendirmelidir.

1.4. HAVA KALİTESİ MODELLEME

1. Kamuoyu farkındalığını sağlamak üzere HEY’de üretilecek hava kalitesi kirlilik haritalarının yayımlanması sağlanmalıdır.

2. Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından kullanılan uzun mesafeli toz taşınım modelinin bölge bazında doğrulaması yapılarak, ülke üzerindeki uzun mesafeli toz taşınımı tahmin çalışmaları düzenli olarak yürütülmelidir.

3. İllere özgü koşullar göz önünde bulundurularak doğal kaynak (deniz tuzu etkisi vb.) etkilerinin hava kirliliğine katkılarının tespiti için çalışma yapılmalıdır.

4. Bakanlıkça tavsiye edilebilecek/ kullanılabilecek kirlilik dağılım modeli için yardımcı kılavuzlar hazırlanmalı veya hazırlatılmalıdır.

5. Kirlilik dağılım modellemelerinde gerekli olan meteorolojik verinin doğruluğunun ve güvenilirliğinin sağlanabilmesi için meteorolojik veri Bakanlıkça temin edilmeli ve verinin modele uygun dönüşümünü sağlayacak şekilde yazılım geliştirilerek bu uygulamaya yönelik yardımcı kılavuz hazırlanmalıdır.

6. Bölgesel hava kalitesi modeli çıktılarının, tesislerin kirlilik dağılım modellemelerinde arka plan konsantrasyonu olarak kullanılmasına yönelik çalışma ve planlamalar yapılmalıdır.

7. Kentsel kirlilik katkı paylarının belirlenmesi için reseptör modellerin de kullanılmasına yönelik planlama yapılmalıdır.

8. Her tür modelleme, veri paylaşımı ve depolama için; yüksek başarımlı performansa sahip ve ileri algoritma çözebilen donanım ihtiyacı analiz edilmeli ve Bakanlıkça temini sağlanmalıdır.

45


1.5. TEMİZ HAVA EYLEM PLANLARI

1. Ulaşım, imar ve temiz hava eylem planları bütünleşik olarak değerlendirilmeli ve gerekli yatırımlar bu planlar dikkate alınarak yapılmalıdır.

2. Temiz Hava Eylem Planları hazırlanırken bölgede hava kalitesine ilişkin yapılan akademik çalışmalardan yararlanılması ve bu çalışmaların sonuçlarının da planda yer alması sağlanmalıdır.

3. Emisyon envanterlerinin tamamlanmasını takiben Temiz Hava Eylem Planlarının güncellenmesi sağlanmalıdır.

4. Tesislerin ÇED ve izin süreçlerinde Temiz Hava Eylem Planları dikkate alınmalıdır.

5. Kent merkezlerinde evsel ısınma kaynaklı hava kirliliğinin azaltılması için yerelde etkin çalışma yapılmalıdır. Sosyal Yardımlaşma Vakfı kömürünün yerine temiz enerji kaynakları (kaliteli kömür, doğalgaz, atık ısı, jeotermal enerji vb.) kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.

6. Kentlerde toplu taşıma güzergahının diğer ulaşım araçları ile entegrasyonu sağlanarak akıllı ulaşım ağları oluşturulmalıdır. Akıllı sinyalizasyon uygulamalarının etkin olamadığı yerlerde battı-çıktı/katlı kavşak gibi diğer alternatifler hayata geçirilmelidir.

7. Taş ocakları, çimento tesisleri, hafriyat ve kentsel dönüşüm gibi faaliyetlerden kaynaklanan yüksek miktarda toz nedeniyle yaşanan kirliliğin giderilmesi için faaliyet sahibi tarafından gereken önlemler alınmalıdır. Bu faaliyetlerde kullanılan araçların neden olduğu yol tozumasının engellenmesi için yolların düzenli olarak temizlenmesi sağlanmalıdır. Bakanlık bu konuda yönlendirici olacak şekilde rehber kitapçık hazırlamalıdır.

8. Ülkemize uygun yakma sistemleri ve arıtma sistemlerinin geliştirilmesi için yerli üretime dayalı geliştirilmesi, pilot ölçekte laboratuvarların kurulması ve Ar-Ge/teknoloji sahalarının yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. Ar-Ge çalışmalarının geliştirilmesi aşamasında araştırıcı kullanıcı, sanayici ve denetleyici kurumların birlikte hareket etmeli, yerli patent/yerli üretime ağırlık verilmeli ve bu konuya yönelik teşvik mekanizmaları araştırılmalıdır.

9. Sektörlere ilişkin konular özelinde eğitimler, uygulama seminerleri; özellikle çevre görevlileri için yönlendirici şekilde planlanmalıdır.

46


1.6. DİĞER HUSUSLAR

1. Hava kalitesine yönelik; Bakanlık, kamu kurumları, üniversiteler, kalkınma ajansları ve özel kuruluşlarca yürütülen çalışmalar; sürdürülebilirliğin ve koordinasyonun sağlanması, tekrarın önlenmesi, zaman ve mali kaynakların etkin şekilde kullanılması amacıyla Bakanlık tarafından oluşturulacak bir platform ile ilgili tüm taraflarla paylaşılmalıdır.

2. İllerde gerçekleştirilen, emisyon azaltımı konusundaki iyi uygulamaların yaygınlaştırılması amacıyla gerekli tanıtım, bilgilendirme ve uygulamaya aktarma konularında sektörlere özel bir platform oluşturulması sağlanmalıdır. Bu platform aracılığıyla teşvik mekanizmaları araştırılmalıdır.

3. Bakanlık, sanayi tesisleri için en uygun emisyon kontrol proseslerinin belirlenmesinde; AB Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü yaklaşımında yer alan, enerji verimliliği, kaynakta azaltım ve sürdürülebilir üretim prensiplerini esas alan MET (Mevcut En İyi Teknikler) kılavuzlarını kullanmalıdır.

4. Çevresel etki değerlendirmesi çalışmalarında klasik yaklaşım yerine bütüncül bir değerlendirmeye olanak sağladığı için risk değerlendirmelerini de içeren yaklaşımın benimsenmesine yönelik çalışmalar değerlendirilmelidir.

47


2. ÇALIŞTAY OTURUMLARI VE TARTIŞILAN KONU BAŞLIKLARI

2.1. I. OTURUM-HAVA KALİTESİNİN TESPİTİ: ENVANTER OLUŞTURULMASI, İZLEME, MODELLEME

Oturum Başkanı:

Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ

Prof. Dr. Tuncay DÖĞEROĞLU

Raportörler:

İrde ÇETİNTÜRK GÜRTEPE (ÇYGM)Şeyma UÇAR SEÇGEL (ÇYGM)

Betül KESKİN ÇATAL (ÇEDİDGM)

2.1.1. Tartışılan Konu Başlıkları:

• Dış ortam hava kalitesi ölçümleri konusunda; hava kalitesi ölçümlerinin çeşitliliği, ölçüm istasyonlarının özellikleri, yer seçimleri, tipleri, ölçülecek parametreler ve ölçüm ağının faaliyetlerine ilişkin olarak; ana kirleticiler yanında mikro kirleticilerin ve ozon izleme/ölçümlerinin yapılmasının gerekli olduğu, arka plan istasyonlarının ölçümlerinin, kirlilik kaynaklarının belirlenmesinde önemli rol oynadığı ve bu istasyonların yaygınlaştırılması gerektiği, yönetmelikte değinilen tüm parametrelerin ölçüm ağına dahil edilmesinin beklendiği, hava kalitesi ölçüm verilerinin kalite güvence-kontrol kıstaslarına göre yayınlanması ihtiyacı görüşülmüştür.

49


• Halihazırda Bakanlık tarafından çalışılmış olan emisyon envanterlerine ilişkin, kaynak ve sektör özelinde, gerekli iyileştirmelerin ve bilimsel odaklı işbirliği çalışmalarının gerekliliğine değinilmiştir.

• Emisyon envanteri ve azaltım senaryolarının, hava kalitesi ölçüm sonuçlarının değerlendirilmesiyle birlikte planlanması gereken çalışmalar olduğu vurgulanmıştır.

• Emisyon etkilerinin bölgesel ve yüksek kirlilik potansiyeli bulunan alanlara göre planlanması gerektiği ifade edilmiştir.

• Hava kalitesi alanında ön değerlendirme çalışmalarından elde edilen sonuçlar göz önünde bulundurularak; geleneksel kirleticiler yanında mikrokirleticiler için Temiz Hava Merkezlerinin ölçüm altyapılarının genişletilmesi, yerel yönetimler ile birlikte hava kalitesi Bölgesel Temiz Hava Merkezlerinin de bu alanda bilgi ve deneyim biriktirerek çalışmalarının detaylandırılması gerektiği belirtilmiştir.

50


• Ozon ve ozon öncüllerinin daha detaylı şekilde izlenmesi ve ozon maruziyet değerlerinin tespiti için çalışmalar yapılması gerektiği görüşülmüştür.

• PM2.5 değerlendirmelerinin, diğer ülkelerin örnekleri de dikkate alınarak arttırılması önemli görülmektedir.

• Bakanlık tarafından hava kalitesi izleme ve değerlendirme çerçevesinde yıllık raporlar hazırlanması ve yayınlanmasına ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiştir. Ölçüm sonuçlarının maliyet ve emisyon senaryolarını takiben sağlık etkilerinin de araştırılması amacıyla kullanılması yararlı görülmektedir.

• Doğal kaynakların, hava kalitesine etkilerinin belirlenmesi gerekli olmaktadır. Toz taşınımının etkilerinin ortaya konması iller açısından yararlı bulunmaktadır.

• Modelleme ile mevcut olarak Bakanlık tarafından geliştirilen HEY portalının değerlendirmeler yapabilmek için kullanılması sağlanmalıdır.

51


2.2. II.OTURUM-HAVA KALİTESİNİN İYİLEŞTİRİLMESİNE YÖNELİK EYLEMLER/UYGULAMALAR VE HAVA YÖNETİMİ POLİTİKA VE STRATEJİLERİNİN BELİRLENMESİ

Oturum Başkanı:

Prof. Dr. Kadir ALP

Prof. Dr. Arslan SARAL

Raportörler:

Canan Esin KÖKSAL (ÇYGM)

Sezin ÇALIK ÇEPE (ÇYGM)

Yaşar KELEKÇİ (ÇEDİDGM)

2.2.1. Tartışılan Konu Başlıkları:

• Temiz Hava Eylem Planı hazırlanması amacıyla illerde halihazırda şimdiye kadar Bakanlık tarafından yürütülmüş ya da iller için örnek olmuş; KENTAIR ve IKONAIR projelerine değinilerek, bu projeler sonrasında edinilen birikimler ile illerde uygulanan emisyon azaltım yöntemlerinden; pasif ölçüm yapılarak mahalleler arasında kademeli olarak yakıt değişimi takvimi uygulaması, OSB alanlarında yakıt değişimi kademeli geçiş takvimi uygulaması, trafikte akıllı sinyalizasyon ve katlı-köprülü kavşak düzenlemeleri, minibüslerin trafikten çekilmesi ve doğalgazlı otobüslere geçiş yapılması, merkezi ısıtma sistemine kademeli geçiş uygulaması, sanayi tesislerinden reçine üretimi sektöründe aktif karbon filtresi kullanılması uygulaması, düzenli depolama sahalarından elektrik üretimi gibi ayrı ayrı, ilin koşullarına uygun olarak denenmiş ve başarılı olunan uygulamalar aktarılmıştır.

52


• Coğrafik ve meteorolojik koşullar nedeniyle oluşan hava kirliliğinin azaltımına yönelik olarak; deniz tuzu ve sahra tozu etkisinin Meteoroloji Genel Müdürlüğü ve üniversitelerle işbirliği yapılarak araştırılabileceği tartışılmıştır. Hava koridorlarının, imar planlama çalışmalarının; hava hareketlerine engel olmayacak şekilde hayata geçirilmesi gerektiğine vurgu yapılmıştır.

• Özellikle yüksek kirlilik potansiyeli bulunan illerde, kirletici kaynakların etkilerinin daha sıkı şekilde takip edilmesi ve buna göre uygulamaların daha sıkı yerine getirilmesi gerektiği ifade edilmiştir.

• Endüstriyel/ ısınma kaynaklı ve ulaşım kaynaklı emisyonların, her biri için ayrı olarak teknolojik gelişmelerin ve iyi uygulamaların deneyimlerinin iyi örnekler olarak tanıtılması ve yaygınlaştırılması gerektiği belirtilmiştir.

• Yerel yönetimlerde, konusuna hakim; çevre mevzuatının gerekliliklerini bilerek, uygulamaların kapsamını ve etkinliğini analiz edebilecek şekilde işgücünün geliştirilmesi, istihdam alanının arttırılması ve mevcut personelin birikiminin uygulamalı eğitimlerle geliştirilmesi gerektiği ifade edilmiştir.

53


• Kentsel alanlarda hava kalitesini iyileştirme seçenekleri ve etkinliklerine ilişkin öneriler görüşülmüştür.

• Denetim mekanizmasının daha da etkin çalıştırılması gerektiği belirtilmiştir.

• Yakıt kalitesinin illere özgü şekilde yakma sistemlerinin özellikleri de gözetilerek sınıflandırılması konusunda tartışılmıştır.

• Çevre görevlilerinin eğitim ve uygulama altyapılarının geliştirilmesi amacıyla; verilen eğitimlerde mevzuat hükümlerinin gerçek hayatta karşılaşılan uygulama aşamalarıyla ilişkili olarak aktarılması, eğitimlerde teorik bölümlerin içerisinden öncelikli alanlar seçilerek, uygulamalı eğitim planlaması yapılması, sektör örneklerinin yerinde aktarılabilmesi için sektörlerden seçimler yapılarak uygulama aşamalarının anlatılabilmesinin yararlı olacağı ifade edilmiştir.

• Mevcut en iyi tekniklerin yaygınlaştırılması için farkındalık oluşturulması ihtiyacı vurgulanmıştır.

• Temiz Hava Eylem Planları ve planların uygulanmasında karşılaşılan zorluklardan; merkezi karar verme ve uygulama gerektiren durumlarda, bürokratik aşamaların zaman kaybı yaşanmasına neden olduğu, doğalgazın yaygınlaştırılması gibi eylemlerde uygulamanın merkezi kontrol gerektirmesi

54


nedeniyle doğrudan yönetilememesi, illerde mevsimsel nüfus ve ekonomik faaliyet farklılıkları nedeniyle dönemsel yaşanan yoğunlukların bertarafı için ayrı çalışmalar yapılmasının gerekli olabildiği, envanter oluşturulması için daha önceki uygulamalardan yararlanılmasının verimli olacağı tartışılmıştır.

• Hava kalitesinin modellemesi ve bir sonraki aşama olan hava kalitesi tahminine yönelik olarak Bakanlık tarafından yapılan çalışmaların nasıl geliştirilebileceği görüşülmüştür.

• Hava kirliliğinin oluşmadan önüne geçilmesinin sağlanması için yapılabilecekler görüşülmüştür.

• Hava kalitesi yönetimi mevzuatında karşılaşılan güçlükler ve çözüm önerilerine ilişkin olarak iller ve belediyelerin görüşleri dinlenmiştir.

• Danışma kurulu yapısı oluşturularak, genel konu başlıklarında hem örneklerin hem de mevcut durumun daha detaylı değerlendirilmesi ve ilgili tüm sektör bileşenlerinin üniversiteler de dahil bu yapının altında toplanmasının yararlı olacağı görüşülmüştür.

• Bölgesel Temiz Hava Merkezlerinin hava kalitesi konusunda tüm paydaşlar ile bütünleşik olarak çalışması ve yerelde her türlü veri akışına destek sağlaması gerektiği belirtilmiştir.

• Etkin yönetim için kurumsal yapılanma, Türkiye’de hava kalitesinin iyileştirmesine yönelik, bilimsel odaklı faaliyetlerin planlanmasına ilişkin öneriler dinlenmiştir.

55


2.3. DEĞERLENDİRME OTURUMU

Oturum Başkanı:

Prof. Dr. Alper ÜNAL

Prof. Dr. Gürdal TUNCEL

Raportörler:

Evrim DOĞAN ÖZTÜRK (ÇYGM)

Elifcan KANATLI APAYDIN (ÇYGM)

Serkan ATAY (ÇEDİDGM)

2.3.1. Dış Ortam Hava Kalitesi Ölçümlerine İlişkin Değerlendirme

• Yer değişimine karar verilen istasyonların ölçtüğü/mevcut verilerin kaybolmaması için önlem alınması önerilmiştir.

• İstasyonların kurulum ve işletme maliyeti düşünüldüğünde sayılarının çok fazla arttırılması yerine ölçüm parametrelerinin ilavesi, büyük şehirlerde mevcut istasyonların yetersiz kalması konularına değinilmiştir.

• Mevcut bazı istasyonların yerlerinin, sıkıntılarından (ağaçlarla kapanma, inşaat faaliyetleri vb.) bahsedilerek yerlerinin değiştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

• Kaynak envanterinin, modelleme gibi çalışmalar ile desteklenebileceği hususuna değinilmiştir.

• Güvenlik nedeniyle tamamlanamayan ön değerlendirme çalışmalarına değinilmiştir.

• Bakanlığın ciddi bir ölçüm arşiv verisi oluştuğu belirtilerek, yıllık değerlendirme raporları hazırlanması talep edilmiştir.

• İstasyonlarda ölçülen meteorolojik parametrelerin sıkıntılı olduğuna değinilerek, çözüm alternatifleri tartışılmıştır.

• İstasyonlarda üretilen verinin kalitesi tartışılarak, web üzerinden indirilen veride yaşanan sıkıntılardan bahsedilmiştir.

• PM2.5 parametresinin hava kalitesi indeksine eklenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

• Temiz hava eylem planlarının, istasyon sayısının fazla olduğu şehirlerimizde ilçe bazında hazırlanması talep edilmiştir.

56


• İlden çok ilçe bazında çalışılması gerektiği vurgulanmış, modelleme ile kirliliğin coğrafik dağılımının belirlenebileceği, halk sağlığını tehdit eden kirliliğin yoğunlaştığı bölgelere ağırlık ve öncelik verilebileceği belirtilmiştir.

• Genel olarak istasyonların yerlerinde sıkıntı olduğu, çok sayıda istasyona ihtiyaç duyulduğu belirtilmekle birlikte veri kalitesinin daha önemli olduğu vurgulanmıştır.

• Bakanlığımız tarafından hava kalitesi ön değerlendirme çalışmalarının tamamlanması için çok uğraşıldığı, ikinci kez süre talep edildiği, ancak mecburen iptal edildiği belirtilmiştir. Önümüzdeki süreçte bölgenin durumuna bağlı olarak karar verileceği belirtilmiştir.

• Üniversiteler tarafından yapılan hava kalitesi modelleme çalışmaları kamu kurumları ile paylaşılmasına rağmen Temiz Hava Eylem Planlarında bu çalışmalara yer verilmediğine değinilmiştir.

• Arka plan istasyonunun gerekliliğine değinilmiş, arka plan konsantrasyon seviyeleri ölçülmediğinde kirliliğin ne kadarının taşınımdan, ne kadarının mevcut kirlilikten kaynaklandığının anlaşılamadığı belirtilerek, kirlilik katkı paylarının belirlenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

• Bakanlığın çalışmalarının çok önemli ve değerli olduğu, hava kalitesi izleme verisine online ulaşılabildiğine, ancak veri kalitesi konusunda ciddi problemlerin (eksik, tekrar eden veri, cihaz hataları vs.) tespit edildiğine, bu nedenle QA/QC ilkelerine göre Bakanlık tarafından değerlendirmenin yapılarak verinin yayımlanması gerektiğine değinilmiştir. Yayımlanan hava kalitesi izleme verilerinde parametre eksikliğine değinilmiş, ozon, NOx ve PM2.5 parametrelerine ve PM2.5 elemental analizine önem verilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Tehlikeli kirleticilere geçişin yavaş yavaş başlaması gerektiği, ülkemizde buna yönelik çalışmaların yaygınlaştırılması gerektiği ifade edilmiştir. İçerisinde PAH ve dioksin furan gibi parametrelerin analizinin yapıldığı bireysel çalışmaların bulunduğu, ancak Bakanlık tarafından sahiplenilmediği belirtilmiştir. Atık yakma vb. tesislerin etraflarında bu ölçümlerin yapılabileceği, analizinin zor olduğu belirtilmiştir. Diğer yandan, ölçüm cihazlarında dışa bağımlı olduğumuz, pasif örneklemeye ilişkin ulusal çalışmaların bulunduğu ancak bunun yaygınlaştırılması gerektiği, dışa bağımlılığımızı azaltmamız gerektiği ve cihazların geliştirilmesine yönelik projelerin Bakanlık tarafından desteklenmesi gerektiği ifade edilmiştir.

57


• Hava kalitesi ölçüm istasyonlarındaki meteorolojik parametrelerin ölçümlerinde ciddi problemler olduğuna değinilmiştir.

• Ozon öncül maddelerin (56 adet) ve benzenin ölçülmesi gerektiği, HKDY Yönetmeliğinde yer alan tüm parametreler (özellikle ağır metaller, PAH vb.) için veri toplamanın önemi vurgulanarak, asıl problemli konunun sağlık açısından PM10 ve PM2.5 olduğu, şu anda tüm tesisler kapansa dahi PM10 limitlerinin sağlanamayacağı belirtilerek, toz taşınımı konusu için neler yapılabileceği tartışılmıştır.

• Bakanlığımızın internet sayfasındaki hava kalitesi ölçüm değerlerinin ham değerler olduğu belirtilerek, Bakanlığımız tarafından valide edilmiş veriler üniversiteler ve kamuoyu ile paylaşılması talep edilmektedir.

• Hava kalitesi ölçüm cihazlarının bilgilerini bulmakta sıkıntı yaşanmakta olduğu, yer seçimlerinde uydu verilerine ilişkin yeni tekniklerin değerlendirilmesi ve yaygınlaştırılması konusunda üniversitelerin destek verebileceği ifade edilmiştir.

• Yüksek çıkan PM10 verilerinde, toz taşınımı, inşaat vb. etkilerin olduğu, özellikle yaz aylarında PM10 değerlerinin artmasının, dış etmenlere bağlı olabileceği, meteorolojik verilerin uygun olanlarının kullanımı için ön bir araştırma yapılabileceği, sonucunda uygun olmayanların başka yerlerde değerlendirilebileceği, bu çalışmalara belediyelerin de katılabileceği, bundan sonra hava kalitesi ölçüm istasyonlarının çevrelerinde yapılaşmaya izin verilmemesi gerektiği vurgulanmıştır.

• DMİ tarafından WMO standartlarına uygun olarak istasyon kurulmakta, hava kalitesi ölçüm istasyonu kurulurken bu standartlara ne kadar dikkate alındığı değerlendirilmekte olduğu ve ciddi bir şekilde dikkate alınırsa daha doğru meteorolojik parametreler ölçüleceği belirtilmiştir.

• Hava kalitesi ölçüm verileri değerlendirilirken ve sınır değer aşımları incelenirken, HYSPLIT modelinin kullanılması gibi farklı bilimsel değerlendirme metotlarının kullanılması konusunda yetiştirilmiş eğitimli personel ihtiyacı vurgulanmıştır.

• Kalite güvence standartlarına uygunluk ve amaca uygunluk kriterleri değerlendirilmelidir.

58


• Ulusal hava kalitesi limit değerlerinin belirlenmesi için ciddi epidemiyolojik çalışmalar gerekmekte olduğu için bu değerlerin yeniden belirlenmesinin doğru olmayacağı gündeme getirilmiştir. Bunu tekrar yapmanın doğru olmayacağı vurgulanmıştır. Ancak, AB limit değerlerini sağlayabilecek istasyonların sayısı oldukça az olduğu ve AB’ye uyumla ilgili limit değerleri sağlayamayacak durumda olduğumuz belirtilmiştir.

• Doğalgaz kullanımının bölgesel olarak bir strateji izlenebilirse yaygınlaşabileceği ifade edilmiş, kirli bölgelerde ise doğalgaz kullanımının zorunlu hale getirilmesinin mevzuatla mümkün olabileceği belirtilmiştir.

• Doğal kaynakların katkısının mevcut kirliliğe etkisinin tespiti konusunda çalışmalar yapılması gerekmektedir.

• Mevzuatta belirlenen ulusal hava kalitesi sınır değerlerinin yanında bölgenin kirlilik durumuna göre bölgesel hava kalitesi sınır değerlerinin belirlenmesi hususu gündeme getirilmiştir. Ancak, bunun için ciddi sağlık etkileri vb. çalışmaların yapılmasının gerektiği ifade edilmiştir.

• Atmosferde partiküler madde (PM) konsantrasyonunun minimum düzeylerde olması gerektiği için Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yayımlanan PM parametresi için emniyetli bir sınır değer bulunmadığı konusuna dikkat çekilmiş ve ulusal hava kalitesi izleme istatistiklerine göre sınır değerler belirlenmesi gerektiği, ancak standartların hava kirliliğinin sağlık etkileri çalışmaları ile belirlenmesi gerektiği ve bu çalışmaların Bakanlık için bir strateji olması gerektiği belirtilmiştir.

• Ülkemizin koşulları (kentsel dönüşüm süreci, kömür kullanımı vs.) göz önünde bulundurulduğunda, limit değerlerin sağlanamayacağı ve azaltım takviminin değiştirilmesi konusu gündeme getirilmiştir.

• Doğal toz katkısı konusunda DMİ tarafından Dream modelinin çalıştırıldığı, ancak bu çalışmanın ölçüm verisi ile desteklenmesi ve doğrulanması gerektiği belirtilmiştir.

• CAFE direktifine göre doğal kaynak katkısının mutlaka doğrulanması gerektiği, bu konuda çalışma yapılmasının şart olduğu, meteorolojik olarak tozun Sahradan ne zaman hangi boyutta taşınacağının belli olmadığı, ancak tozun bazen ülkeye gelmediği, bazen atmosferin üst katmanlarında kaldığı, bazen de doğrudan Sahra’dan değil, havanın kirlenerek gelebildiği belirtilerek, lokal kirleticiler ile katkının bölgelere ve mevsimlere göre çıkartılabileceği ifade edilmiştir.

59


• Hassas kirlilik bölgelerinde ileri düzey çalışma, sağlık riskleri vb. kirlilik yüklerinin fazla olduğu yerlerde özel sınır değer tanımlanmasının mümkün olup olmadığı gündeme getirilmiş, eski yönetmelikte bulunduğu ancak çok fazla kullanılmadığı belirtilerek, mevzuattaki AOT40 değeri ve ulusal maruziyet hedefi tanımı gündeme getirilmiştir.

• Mevzuat açısından farklı uygulamaların bulunduğu, tesislerin izin süreçlerinde ve THEP’lerde tüm kaynakların değerlendirilmesi gerektiği, izin süreçlerinde sadece tesislerin değerlendirildiği belirtilmiştir. Tüm tesislerin limit değerleri sağladığı, ama bölge hava kalitesi limit değerlerini aşma durumunda olabileceği, endüstri bölgeleri havza gibi tüm kaynakları içerecek şekilde değerlendirilebileceği yeni bir mevzuat düzenlemesi ihtiyacı belirtilmiştir.

• AOT40 değeri için ozon ölçümlerinin yaygınlaştırılması gerektiği ve bu değerin hesaplanması için en az 3 yıl kaliteli veri üreten istasyonumuz olması gerektiği ifade edilmiştir.

• Ozonun kırsal istasyonlarda hakim rüzgar yönünde ölçülmesi gerektiği vurgulanmıştır.

• AOT40 değerinin bitkiler için getirilen bir değer olduğu, ozon için uygun olmadığı, şehir etrafında ölçülmemesi gerektiği, belki EMEP istasyonlarında ölçülebileceği belirtilmiştir.

• Ozon ve ozon öncülleri ölçümlerinin yaygınlaştırılması, ancak analizleri zor olduğundan belki sadece belli şehirlerde ölçüm analizi zorunluluğunun getirilebileceği önerilmiştir.

• Ozon öncüllerinin önemli bir kaynağının biyojenik emisyonlar olduğu, bu konuda Dokuz Eylül Üniversitesinin çalışmasının oldukça değerli olduğu, araç filomuzun oldukça farklı olması nedeni ile araç emisyon faktörlerinin ulusal bazda kullanılması gerektiği belirtilmiştir.

• PAH’lardan neden sadece benzo(a)pirenin ölçüldüğü, en az dört PAH’ın ölçülmesi gerektiği, sadece tek bir PAH’ın ölçülmesinin anlamlı olmayacağı vurgulanmıştır. Ancak, AB direktiflerine göre temsil edici olarak sadece benzo(a)piren ölçülmesi gerekliliği sorgulanmıştır. Daha fazla bilgi üretilmesi adına hem PAH’ların hem de VOC’ların analizi sürecinde tüm bileşenlerine bakılabileceği, tüm spektrometrik analizlerin yapılabileceği, akademisyenlerin de bu açıdan değerli çalışmalar yaptığı belirtilmiştir.

60


• BTEX ölçümünün yaygın olduğu, ancak ozon öncülleri açısından çok da aktif olarak ölçüm yapılmadığı belirtilmiştir. Ancak, direktif gereklilikleri dışında fazla analiz yapılmaması gerektiği, analizlerin kolay süreçler olmadığı, Bakanlığın görevinin mevzuatla sınırlı olduğu, mevzuatın gerekliliklerini yerine getirmenin yeterli olacağı ifade edilmiştir.

• THM’ler tarafından ölçüm kampanyaları ile belirli periyotlarda çalışmalar yapılabileceği, ancak rutin olmaması gerektiği vurgulanmıştır. Ölçüm kampanyalarının gerekli olduğu, ancak seviyesini gördükten sonra ne yapılacağı sorusuna da yanıt verebiliyor olmamızın gerektiği, kaynak kontrolü için ölçüm yapılması gerektiği vurgulanmıştır.

• Bakanlığın rutin görevi dışında araştırma gerektiren faaliyetler, kaynak belirleme çalışmalarını nasıl yapacağı gibi konularda idari anlamda netleştirmesi gereken konular olduğu belirtilmiştir. THM’lerin bu amaçla kurulduğu, yapılanmalarının bu ihtiyaca dönük şekilde revize edilebileceği gündeme getirilmiştir.

• Bakanlık tarafından maliyet vb. hususlar dikkate alınarak en azından aldehitler ve bazı PAHların vb. ölçülmesi gerektiği, ölçüm strateji geliştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

• ABD’de 7-8 yerde kurulan, AB tarafından da kabul gören supersite istasyon kurulması önerisi getirilmiştir. Bu ölçümler için Yumurtalık, Aliağa, Dilovası, Ergene gibi kirli yerlerin ya da tipik yerleşim yerlerin olması konusu gündeme getirilmiş, mobil ölçümlerin sonuç odaklı olmadığı belirtilmiştir. Bu konuda ABD’de akademisyenlerin bir araya geldiği, durum raporunun çıkarıldığı ve karar vericilere sunulduğu, böyle bir çalışmanın akademik işbirliği ile yapılabileceği, genç arkadaşlara yol göstereceği, Bakanlık için de yol haritası olacağı belirtilmiştir.

• Endüstriyel olarak kirlenmiş bölgelerde, halk sağlığının araştırılması gerekmektedir.

• THM’lerin kişi sayısı açısından kapasitesinin yeterli olmadığı, bunun için en az iki üç yıl gerektiği, bu konuyu üniversitelerin üstlenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

61


2.3.2. Emisyon Envanterlerine İlişkin Değerlendirme

• Modelleme ve emisyon envanterlerinin oluşturulması konularının birbiri ile örtüşen konular olduğu ve birlikte tartışılması gerektiği ifade edilmiştir.

• Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı tarafından kurulan Hava Emisyon Yönetim (HEY) Portalının kapsamı, güncellenebilirliği, veri içeriği, otomatik işlem basamakları Proje Yöneticisi tarafından aktarılmış olup, akademik açıdan olası geliştirme alanlarının belirlenmesi ve bu adımlarla ilgili Bakanlık ile üniversiteler arası işbirliğinin önemine değinilmiştir.

• HEY Portalına entegre edilen emisyon faktörü kütüphanesinde mevcut bulunan uluslararası ve proje ile oluşturulan emisyon faktörlerinin, sektörlere dayalı olarak ülkemizin dinamiklerini temsil edecek şekilde geliştirilmesine devam edilmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Emisyon envanterinin sistematik şekilde, Bakanlık tarafından güncellenmesi gerektiği, yerel envanterlerin, bağımsız çalışmaların Bakanlıkça koordine edilerek veritabanına eklenmesi gerektiği ve bu kapsamda kılavuzların hazırlanmasının kolaylaştırıcı olacağı belirtilmiştir.

• HEY Portalına yapılacak veri girişleri için gerekli işbirliği ve koordinasyon Bakanlık tarafından gerekli duyurular yapılarak sağlanmalıdır.

• Emisyon envanterinin karar verici düzeyde uygun şekilde kullanılabilmesi için bilimsel işbirliği sağlanmalıdır.

• Çevre alanında yetki karmaşasının karar verme ve uygulama aşamalarında hayata geçirilecek gelişmelere engel olmaması sağlanmalıdır. Bürokratik olarak ortak iş üretilmesine olanak sağlayacak şekilde çalışılmalıdır.

• HEY portalının farkındalığının arttırılması, portalın akademik çalışmalarda yararlanılmak üzere tanıtılması amacıyla eğitimler düzenlenmelidir. Genç akademisyenlerin bu konularda ihtisaslaştırılması için projelerden, üretilen sonuçlardan yararlanılmalıdır.

• HEY veritabanına bağlı envanterin Bakanlık tarafından tanıtılmasının ardından boşluk analizi ve geliştirme çalışmalarının yapılmasına olanak sağlanması yararlı olacaktır.

• Veri kalitesinin özellikle bütün büyükşehirlerde ve tüm illerde aynı düzeye getirilmesi amacıyla iyileştirilmesi tüm çalışmaların tutarlı olması için gereklidir.

62


• Yüksek kükürtlü düşük ısıl içerikli kömür kullanımı ile mücadele edilmesi gerekmektedir.

• Motorsiklet kullanımının emisyon envanterine alınması gerekmektedir.

• Envanter oluşturulması ve çalışmaların tamamlanması ardından THEP belgeleri güncellenmelidir ve kaynak analizi mutlaka THEP belgeleri için yapılmalıdır.

2.3.3. Hava Kirliliği Dağılım Modellemelerine İlişkin Değerlendirme

• Modelleme için yapılacak eğitimler gibi ölçme ve analiz için de eğitimler yapılması önerilmiştir.

• Reseptör modellerinin incelenmesi, kaynak profillerinin ortaya çıkarılması için yararlı olabilir.

• Envanter oluşturulması ve çalışmaların tamamlanması ardından THEP belgeleri güncellenmelidir ve kaynak analizi mutlaka THEP belgeleri için yapılmalıdır.

• MGM tarafından her istasyon adına temsil edici yıla dair bilgi yayınlanabilir. Bu kapsamda veri dönüşümü ya da benzeri şekilde ortak veri kullanımı ihtiyacına göre protokol vb. işbirliği araçları düşünülebilir.

• Metetoroloji modeli ve hava kalitesi modeli ya da ÇED konularında hangi modelin kullanılacağı konularında Bakanlık tavsiyede bulunmalıdır. Kalan eksikler ve kullanım için gerekli dönüştürmeler için üniversitelerden kodlama desteği talep edilebilir.

• Danışma Kurulu aracılığıyla Bakanlık, model konusunda tavsiyeler oluşturabilir.

• AERMOD modeli kullanılırken, WRF model çıktısı ile meteorolojik koşulların hesaba katılması mümkün olabiliyor. Bu konuda işlemler gerçekleştirilebilir.

• Topoğrafik özellikler de düşünüldüğünde meteoroloji modeli çıktılarının kullanılmasının daha tutarlı sonuçlar için kullanılması yararlı olacaktır.

• HEY portalı çıktısının mevcut yük olarak, “background” şekilde değerlendirilmesi (böylece pasif örnekleme maliyetinden de tasarruf edilmiş olacaktır) ve üzerine dağılım modelleri çalıştırılması etkilerin daha gerçekçi ortaya konmasını kolaylaştıracaktır.

63


• Bakanlık hava kirliliği ile ilgili parametreleri hesaplıyor, değerlendiriyor ve yayımlıyor olmalıdır.

• Bakanlık tarafından HEY portalı üzerinden WRF ile meteorolojik verilerin de modellendiği şekilde entegre çalışmaların yapılabilmesi için “super computer” yapısının altyapıda sağlanması gerekmektedir.

• Tavsiye kararlarının, sahada ve ÇED raporları için yapılan hesaplarda nasıl kullanılacağı da dikkate alınmalıdır. Kümülatif etki için durumun ortaya konmasına yaşanan sıkıntılar giderilmelidir.

• Kentsel alanlarda kirletici paylarının belirlenmesi çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır.

• Azaltım senaryolarının çalıştırılması gerekmektedir.

• Envanter ve HEY aşamalarında iyileştirmelerin tamamlanması sonrasında, ayrıca reseptör modeller ile bilimsel olarak doğruluğu kontrol edilecek çalışmalara destekleyici olacaktır.

2.3.4. Eylem/Uygulamalara Esas Politika ve Stratejilere İlişkin Değerlendirme

• Yakıt kalitesi, yakma sistemleri, yasal düzenlemelerde yer almayan uygulamalar için tavsiyeler, yerel yönetimlerle yakıt kalitesi ve denetimleri için işbirliği, temiz teknolojilerin yaygın kullanılması yönünde özendirici mekanizmalar, MET kullanımının zorunlu hale mümkün olan en verimli şekliyle getirilmesi, illere özgü kirlilik durumlarının detaylı olarak ortaya konması gerektiği konuları üzerinde tekrar durulmuştur.

• Değerlendirme oturumunda kararlaştırılan başlıkların dikkatle hayata geçirilmesinin önemsendiği vurgulanmıştır.

Görüşülen tüm hususlar, planlanan konu başlıkları ve oturumlar sırasında önerilen ve görüşlere açılan çerçevede derlenerek sonuç bildirgesi halinde düzenlenmiştir.

64


EKLER

Ek-1: Çalıştay Koordinasyon Kurulu

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Müsteşarı

Muhammet ECEL Çevre Yönetimi Genel Müdürü

M. Mustafa SATILMIŞ ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürü

Sebahattin DÖKMECİ Çevre Yönetimi Genel Müdür Yardımcısı

Ali Rıza TANAS ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdür Yardımcısı

Betül AYDIN KÜÇÜKAY Hava Yönetimi Dairesi Başkanı

Soner OLGUN Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanı

Yakup TÜRKMEN Türkiye Çevre Koruma Vakfı Müdürü

65


Ek-2: I. Oturum Katılımcı Listesi

1 Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ Hacettepe Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

2 Prof. Dr. Tuncay DÖĞEROĞLU Yüksek Öğretim Kalite Kurulu Başkanlığı

3 Prof. Dr. Alper ÜNAL İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlük

4 Prof. Dr. Gürdal TUNCEL ODTÜ Çevre Müh. Bölümü

5 Betül AYDIN KÜÇÜKAY Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü

6 Soner OLGUN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü

7 Prof. Dr. Mete TAYANÇ Marmara Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

8 Prof. Dr. Mustafa ODABAŞI Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

9 Prof. Dr. Lokman Hakan TECER Namık Kemal Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

10 Prof. Dr. Semra TUNCEL Ortadoğu Teknik Üniversitesi Kimya Bölümü

11 Prof. Dr. Arslan SARAL Yıldız Teknik Üniversitesi –Çevre Mühendisliği Bölümü

12 Doç. Dr. Özgen ERCANTÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi-Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü

12 Doç. Dr. Ülkü Alver ŞAHİN İstanbul Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

14 Prof. Dr. Şükrü DURSUN Selçuk Üni.Çevre Müh. Bölümü

15 Yetkin DUMANOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

16 Yrd. Doç. Dr. Fatma KUNT Necmettin Erbakan Üni. Müh. Mimarlık Fak. Çevre Müh.

17 Yrd. Doç.Dr. Burçak KAYNAK TEZEL

İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

18 Yrd. Doç. Dr. Fatma ÖZTÜRK Abant İzzet Baysal Üniversitesi Müh.-Mim. Fakültesi

19 Ülkü Füsun ERTÜRKÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

66


20 İrde ÇETİNTÜRK GÜRTEPEÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

21 Şeyma UÇAR SEÇGELÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

22 Ağca Gül YILMAZÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/ Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

23 Derya SARIOĞLU Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü

24 Barış ÖZDEMİR Balıkesir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

25 Yener KORUR Marmara Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

26 Kahraman OĞUZ Meteoroloji Genel Müdürlüğü

27 Muhammet Ali PEKİN Meteoroloji Genel Müdürlüğü

28 Ferhat BALCI Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı

29 Bahar TUNCEL İstanbul Büyükşehir Belediyesi

30 Muhammet DOĞAN İstanbul Büyükşehir Belediyesi

31 Hicran ALTUĞ Dokuz Eylül Üniversitesi

32 Ali ÇEVİK ÇED Genel Müdürlüğü/ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

33 Hüseyin DEMİRCAN ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

34 Sadullah Levent KUZU Yıldız Teknik Üniversitesi

35 Nuri KUZU Ordu Büyükşehir Belediyesi

36 Merve FIÇICINamık Kemal Üniversitesi Çorlu Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü

37 Gülhan BALİ ÇED Genel Müdürlüğü /ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

38 Nesrin YILMAZ ASLAN ÇED Genel Müdürlüğü/ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

39 Yrd. Doç. Dr. Özgür ZEYDAN Bülent ECEVİT Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

67


40 Zafer TOPÇU ÇED Genel Müdürlüğü /ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

41 Cengiz TAŞ Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

42 Sinem UĞUZ Orta Karadeniz Temiz Hava Merkezi

43 Burcu Yılmaz USTAOĞLU ESÇEM Çevre Lab.

44 Ş. Özkan GEDİK EkosistemÇevre Analiz Lab.

45 İsmail DİLBAZ Sakarya Büyükşehir Belediye Başkanlığı

46 Mehmet ARTIK Mardin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

47 Coşkun YILDIZ Hatay Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

48 Osman TUFAN Aydın Büyükşehir Belediye Başkanlığı

49 Ayhan ŞENOL Doğu Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

50 Hatice Şebnem KÜPELİ Adana Büyükşehir Belediyesi

51 Halis Emre GÜNEŞ ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

52 Selahattin DOĞAN Kayseri Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

53 İhsan Bilal USALAN Güney İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

54 Özgür SOMUNCU Konya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

55 Abdullah YALÇINKAYA AEM ÇEVRE LAB

56 Ömer CANDAN Konya Büyükşehir Belediyesi

57 Kemal YILDIZ Ordu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

58 Abdullah YAĞCI Malatya Büyükşehir Belediyesi

59 Özgür Yılmaz KOLĞU İzmir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

60 Hasan EGEÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetim Dairesi Başkanlığı

68


61 M.Sabri KAPLAN İstanbul Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü

62 Kenan KAMAÇevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/STYD

63 Onur KALE Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

64 Zeliha GEMİCİ Kuzey İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

65 Nilgün Akbulut ÇOBAN Antalya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

66 Kübra ÇALIM Elinsan Çevresel Deney Lab.

67 Hakan KOSKOLAN Elinsan Çevresel Deney Lab.

68 Numan ÇAKIR Elinsan Çevresel Deney Lab.

69 Fatma ÖZTÜRK Trabzon Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

70 Mitat PARLAK Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü

71 Özlem GÜLER Artek Mühendislik

72 Eren ŞENCAN Artek Mühendislik

73 Burak ÇINARLI Artek Mühendislik

74 Serkan ASLAN İzmir Büyükşehir Belediyesi Çevre Koruma

75 Mustafa YILMAZ Gaziantep Büyükşehir Belediyesi

76 Aylin Beril GÜNAY Manisa Büyükşehir Belediyesi

77 Sibel ERGÜN Manisa Büyükşehir Belediyesi

78 Yrd. Doç. Dr. Özgür ZEYDAN Bülent Ecevit Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

79 Orkun BENK Kocaeli Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

80 Okan KARAALİOĞLU KOCAELİ-GEBZE VI.(İM ES)

81 Sabriye AYHAN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/AYD

69


Ek-3: II. Oturum Katılımcı Listesi

1 Prof. Dr. Kadir ALP İstanbul Teknik Üniversitesi2 Prof. Dr. Aslan SARAL Yıldız Teknik Üniversitesi3 Prof. Dr. Abdurrahman BAYRAM Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre

Müh. Bölümü4 Prof. Dr. Aysel ATIMAY ODTÜ-Çevre Müh. Bölümü5 Prof. Dr. Gökhan ORHAN Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi6 Prof. Dr. Hüseyin ÖZDEMİR İstanbul Teknik Üniversitesi7 Yrd. Doç. Dr. Orhan SEVİMOĞLU Gebze Teknik Üniversitesi Çevre

Müh. Bölümü8 Prof. Dr. Hanefi BAYRAKTAR Atatürk Üniversitesi Mühendislik

Fakültesi9 Dr. Özgen ERCAN TÜBİTAK MAM10 Canan Esin KÖKSAL Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre

Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

11 Evrim DOĞAN ÖZTÜRK Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

12 Elifcan KANATLI APAYDIN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

13 Ethem YANAR Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi genel Müdürlüğü

14 Gürcan SEÇGEL Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü İklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı

15 Ahmet DOLGUN Hatay Büyükşehir Belediyesi16 Hüsrev GÜLTAŞ Denizli Büyükşehir Belediyesi17 Enes KELEŞ AEM ÇEVRE LAB18 Filiz KABADAYI Samsun Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü19 Nizamettin MANGIR İstanbul Büyükşehir Belediyesi20 Nesimi ÖZKURT TÜBİTAK MAM21 Mesut ÇINAR Antalya Büyükşehir Belediyesi22 Rahmi ŞENOCAK Erzurum Çevre ve Şehircilik

Müdürlüğü

70


23 Yunus Emre BAŞAK Eskişehir Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü

24 Ahmet FİDAN Tekirdağ Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü

25 Pınar GİRGİN Manisa Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü

26 Resul ÇİNİCİOĞLU Doğu Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

27 Yakup YILDIZ Orta Karadeniz Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

28 Ramazan ÖZÇELİK Marmara Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

29 Ceren GÖL Altyapı Yatırımları ÇED ve Stratejik Çevresel Değerlendirme Dairesi Başkanlığı

30 Hasret ÇELEBİ Ordu Büyükşehir Belediyesi31 Zeliha GEMİCİ Kuzey İç Anadolu Temiz Hava

Merkezi Müdürlüğü 32 Feray YÜMÜN Güney İç Anadolu Temiz Hava

Merkezi Müdürlüğü 33 Ezgi MÜFTÜLER Muğla Büyükşehir Belediyesi34 Caner ŞAMİLOĞLU Aydın Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü 35 Hayrettin BEYHAN Ulaştırma, Denizcilik ve

Haberleşme Bakanlığı36 Serkan HANGÜN Malatya Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü37 Ahmet ÖZER Malatya Büyükşehir Belediyesi

Çevre Koruma Daire Başkanlığı38 Gülhan BELİ Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ÇEDİD

GM39 Hale ERTORUN Kuzey İç Anadolu Temiz Hava

Merkezi Müdürlüğü 40 İsmail KORKMAZ Kahramanmaraş Çevre ve Şehircilik

İl Müdürlüğü41 Ali Adnan GÖKÇEK Mersin Büyükşehir Bld. Bşk.42 Sadık EKER Mersin Büyükşehir Belediyesi43 Enes TOPÇU Sakarya Büyükşehir Belediyesi

71


44 Esra TAYMAZ Adana Büyükşehir Belediyesi

45 Jale CAN Adana Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

46 Ersin DEMİRBAĞ Ankara Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

47 İbrahim MEYİLLİ Kayseri Büyükşehir Belediyesi48 Halit TAŞYAPAN Kayseri Büyükşehir Belediyesi49 Yaşar KELEKÇİ Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme

Dairesi Başkanlığı50 Serkan ATAY Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ÇEDİD

GM51 Selçuk YALÇIN Bursa Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü52 Ümit Ziya POLAT Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü53 Metin ÜCÜK Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü54 Paşa Enver BAYSA Ankara Büyükşehir Belediyesi55 Tuncay AYDIN Ankara Büyükşehir Belediyesi56 Hülya AKYÜZ Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ÇEDİD

GM57 Zeynep Nur ADANUR Balıkesir Büyükşehir Belediyesi58 Ceren Necla AKÇINAR Balıkesir Büyükşehir Belediyesi59 Yunus Emre BAŞAK Eskişehir Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü60 Mustafa ESKİCİ Sakarya Çevre ve Şehircilik İl

Müdürlüğü61 A.Şule AZBAR İzmir Büyükşehir Belediyesi62 Mustafa MAYTAN Denizli Büyükşehir Belediyesi63 Sinem YANAR Eskişehir Büyükşehir Belediyesi64 Melih AKDUMAN Kocaeli Büyükşehir Belediyesi65 Yüsra KEMİK Kocaeli Büyükşehir Belediyesi66 Hande ÇOLPAN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/

Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/ Kimyasallar Yönetimi Dairesi Başkanlığı

72


Ek-4: Değerlendirme Oturumu Katılımcı Listesi

1 Yrd. Doç. Dr. Hicran ALTUĞ Anadolu Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

2 Yrd. Doç. Dr. Özgür ZEYDAN Bülent Ecevit Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

3 Prof. Dr. Abdurrahman BAYRAM Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

4 Prof. Dr. Mustafa ODABAŞI Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

5 YETKİN DUMANOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

6 Yrd. Doç. Dr. Pınar ERGENEKON Gebze Teknik Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

7 Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ Hacettepe Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

8 Doç. Dr. Ülkü Alver ŞAHİN İstanbul Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

9 Prof. Dr. Alper ÜNAL İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlük

10 Prof. Dr. Tayfun KINDAP İstanbul Teknik Üniversitesi Rektörlük

11 Prof. Dr. Kadir ALP İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

12 Yrd. Doç.Dr. Burçak KAYNAK TEZEL İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

13 Prof. Dr. Hüseyin ÖZDEMİR İstanbul Teknik Üniversitesi

14 Yrd. Doç. Dr. Fatma ÖZTÜRK Abant İzzet Baysal Üniversitesi Müh.-Mim. Fakültesi

15 Prof. Dr. Mete TAYANÇ Marmara Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

16 Prof. Dr. Lokman Hakan TECER Namık Kemal Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

17 Prof. Dr. Aysel ATIMTAY Ortadoğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

18 Prof. Dr. Semra TUNCEL Ortadoğu Teknik Üniversitesi Kimya Bölümü

19 Eda Alemdar Ortadoğu Teknik Üniversitesi Kimya Bölümü

73


20 Prof. Dr. Gürdal TUNCEL Ortadoğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

21 Prof. Dr. Şükrü DURSUN Selçuk Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

22 Dr. Sadullah Levent KUZU Yıldız Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü

23 Yrd.Doç.Dr. Fatma KUNT Necmettin Erbakan Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü

24 Merve FIÇICI Namık Kemal Üniversitesi Çorlu Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü

25 Prof. Dr. Gökhan ORHAN Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

26 Yrd. Doç. Dr. Orhan SEVİMOĞLU Gebze Teknik Üniversitesi Çevre Müh. Bölümü

27 Prof. Dr. Tuncay DÖĞEROĞLU Yüksek Öğretim Kalite Kurulu Başkanlığı

28 Hicran ALTUĞ Yüksek Öğretim Kalite Kurulu Başkanlığı

29 Doç. Dr. Nesimi ÖZKURT TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi-Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü

30 Doç. Dr. Özgen ERCAN TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi-Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü

31 Faruk DİNÇER TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi-Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü

32 Ferhat BALCI Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı

33 Hayrettin BEYHAN Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı

34 Ali İhsan İLHAN Meteoroloji Genel Müdürlüğü

35 Kahraman Oğuz Meteoroloji Genel Müdürlüğü

36 Muhammet Ali PEKİN Meteoroloji Genel Müdürlüğü

74


37 Yener KORUR Marmara Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

38 Ramazan ÖZÇELİK Marmara Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

39 Zeliha GEMİCİ Kuzey İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

40 Hale ERTORUN Kuzey İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

41 Sinem UĞUZ Orta Karadeniz Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

42 Yakup YILDIZ Orta Karadeniz Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

43 Feray YÜMÜN Güney İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

44 İhsan Bilal USALAN Güney İç Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

45 Resul ÇİNİCİOĞLU Doğu Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

46 Ayhan ŞENOL Doğu Anadolu Temiz Hava Merkezi Müdürlüğü

47 M.Sabri KAPLAN İstanbul Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü

48 Ersin DEMİRBAĞ Ankara Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

49 Özgür Yılmaz KOLĞU İzmir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

50 Selçuk YALÇIN Bursa Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

51 Nilgün Akbulut ÇOBAN Antalya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

52 Jale CAN Adana Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

53 Özgür SOMUNCU Konya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

54 Ümit Ziya POLAT Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

75


55 Özgür KALELİOĞLU Mersin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

56 Temuçin ÖZKAN Mersin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

57 Orkun BENK Kocaeli Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

58 Süleyman KOÇ Diyarbakır Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

59 Coşkun YILDIZ Hatay Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

60 Pınar GİRGİN Manisa Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

61 Selahattin DOĞAN Kayseri Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

62 Filiz KABADAYI Samsun Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

63 Barış ÖZDEMİR Balıkesir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

64 İsmail KORKMAZ Kahramanmaraş Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

65 Cengiz TAŞ Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

66 Caner ŞAMİLOĞLU Aydın Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

67 Sema ADIGÜZEL Denizli Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

68 Mustafa ESKİCİ Sakarya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

69 Ömer ALBAYRAK Tekirdağ Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

70 Ahmet FİDAN Tekirdağ Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

71 Uğur ŞEREN Muğla Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

72 Yunus Emre BAŞAK Eskişehir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

73 Mehmet ARTIK Mardin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

76


74 Serkan HANGÜN Malatya Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

75 Fatma ÖZTÜRK Trabzon Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

76 Rahmi ŞENOCAK Erzurum Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

77 Kemal YILDIZ Ordu Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü

78 Muhammet DOĞAN İstanbul Büyükşehir Belediyesi

79 Nizamettin MANGIR İstanbul Büyükşehir Belediyesi

80 Tuncay AYDIN Ankara Büyükşehir Belediyesi

81 Paşa Enver BAYSA Ankara Büyükşehir Belediyesi

82 Serkan ASLAN İzmir Büyükşehir Belediyesi

83 A.Şule AZBAR İzmir Büyükşehir Belediyesi

84 Kemal ÖZGÜN Antalya Büyükşehir Belediyesi

85 Mesut ÇINAR Antalya Büyükşehir Belediyesi

86 Esra TAYMAZ Adana Büyükşehir Belediyesi

87 Hatice Şebnem KÜPELİ Adana Büyükşehir Belediyesi

88 Cengiz DALKILIÇ Konya Büyükşehir Belediyesi

89 Ömer CANDAN Konya Büyükşehir Belediyesi

90 Gökhan YAMAN Gaziantep Büyükşehir Belediyesi

91 Mustafa YILMAZ Gaziantep Büyükşehir Belediyesi

92 Sadık EKER Mersin Büyükşehir Belediyesi

93 Ali Adnan GÖKÇEK Mersin Büyükşehir Belediyesi

94 Yüsra KEMİK Kocaeli Büyükşehir Belediyesi

95 Melih AKDUMAN Kocaeli Büyükşehir Belediyesi

96 Mehmet Remzi AKGÜL Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi

97 Ramazan SAVAŞ Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi

98 Ahmet DOLGUN Hatay Büyükşehir Belediyesi

99 Mehmet MADEN Hatay Büyükşehir Belediyesi

100 Sibel ERGÜN Manisa Büyükşehir Belediyesi

101 Aylin Beril GÜNAY Manisa Büyükşehir Belediyesi

77


102 Halit TAŞYAPAN Kayseri Büyükşehir Belediyesi

103 İbrahim MEYİLLİ Kayseri Büyükşehir Belediyesi

104 Sadettin DEMİRBİLEK Kayseri Büyükşehir Belediyesi

105 Zeynep Nur ADANUR Balıkesir Büyükşehir Belediyesi

106 Ceren Necla AKÇINAR Balıkesir Büyükşehir Belediyesi

107 Ali HakanYAZAR Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi

108 Osman TUFAN Aydın Büyükşehir Belediyesi

109 Mestan HAYTAN Denizli Büyükşehir Belediyesi

110 Hüsrev GÜLTAŞ Denizli Büyükşehir Belediyesi

111 Enes TOPÇU Sakarya Büyükşehir Belediyesi

112 İsmail DİLBAZ Sakarya Büyükşehir Belediyesi

113 Maksut MERT KUŞU Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi

114 Şengül YASAN TÜRKÖZ Muğla Büyükşehir Belediyesi

115 EZGİ MÜFTÜLER Muğla Büyükşehir Belediyesi

116 Sinem YANAR Eskişehir Büyükşehir Belediyesi

117 Serap Aylin ŞENER Eskişehir Büyükşehir Belediyesi

118 AHMET ÖZER Malatya Büyükşehir Belediyesi

119 ABDULLAH YAĞCI Malatya Büyükşehir Belediyesi

120 YASİN KILIÇ Erzurum Büyükşehir Belediyesi

121 SELAMİ KESKİN Erzurum Büyükşehir Belediyesi

122 Hasret ÇELEBİ Ordu Büyükşehir Belediyesi

123 NURİ KUZU Ordu Büyükşehir Belediyesi

124 Şeyma UÇAR SEÇGEL Çevre Ve Şehircilik Bakanlığı/ÇYGMHava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

125 Gürcan SEÇGEL Çevre Ve Şehircilik Bakanlığı/ÇYGMİklim Değişikliği Dairesi Başkanlığı

126 Ethem YANAR Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre Yönetimi genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

78


127 Hasan EGE Çevre ve Şehircilik Bakanlığı /Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

128 Ülkü Füsun ERTÜRK Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi genel Müdürlüğü/ Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

129 Sezin ÇALIK ÇEPE Çevre ve Şehircilik Bakanlığı /Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

130 Elifcan KANATLI APAYDIN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

131 Derya SARIOĞLU Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

132 Canan Esin KÖKSAL Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

133 Ağca Gül YILMAZ Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/ Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

134 Fatma ÖZTÜRK Abant İzzet Baysal Üniversitesi Müh.-Mim. Fakültesi

135 Betül AYDIN KÜÇÜKAY T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/ Hava Yönetimi Dairesi Başkanı

136 Sabriye AYHAN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı

137 Ersin GÜRTEPE Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı

138 Zafer TOPCU ÇED Genel Müdürlüğü/İzin ve Lisans Dairesi Başkanlığı

139 Gülhan BALİ ÇED Genel Müdürlüğü/İzin ve Lisans Dairesi Başkanlığı

140 Ceren GÖL Altyapı Yatırımları ÇED ve Stratejik Çevresel Değerlendirme Dairesi Başkanlığı

79


141 Hüseyin DEMİRCAN ÇED Genel Müdürlüğü/ İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

142 Hülya AKYÜZ ÇED Genel Müdürlüğü /ÇED İzleme ve Çevre Denetimi Dairesi Başkanlığı

143 Onur KALE ÇED Genel Müdürlüğü /Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

144 Serkan ATAY ÇED Genel Müdürlüğü /Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

145 Yaşar KELEKÇİ ÇED Genel Müdürlüğü /Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

146 Betül KESKİN ÇATAL ÇED Genel Müdürlüğü /Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

147 İsmail ÖMÜR ÇED Genel Müdürlüğü /Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı

148 Ali ÇEVİK ÇED Genel Müdürlüğü/Yeterlilik Dairesi Başkanlığı

149 Ayla KÜÇÜK ÇED Genel Müdürlüğü/ÇED Dairesi Başkanlığı, Petrol ve Metalik Madenler Şube Müdürlüğü

150 Bahar TÜNCEL İstanbul Büyükşehir Belediyesi

151 Burcu YILMAZ USTAOĞLU ESÇEM

152 Yunus DÜZGÜN ESÇEM

153 Okan KARAALİOĞLU KOCAELİ-GEBZE VI.(İM ES)

154 Sercan SOYTAŞ ARTEK MÜHENDİSLİK ÇEVRE ÖLÇÜM VE DANIŞMANLIK HİZ. TİC. A.Ş.

155 Birkan İSKAN ARTEK MÜHENDİSLİK ÇEVRE ÖLÇÜM VE DANIŞMANLIK HİZ. TİC. A.Ş.

156 Süleyman Özhan GEDİK EKOSİSTEM ANALİZ PROJE LT.ŞTİ.

157 Enes KELEŞ AEM ÇEVRE LAB

80


158 Abdullah YALÇINKAYA AEM ÇEVRE LAB

159 İrde ÇETİNTÜRK GÜRTEPE Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/Hava Yönetimi Dairesi Başkanlığı

160 Hande ÇOLPAN Çevre ve Şehircilik Bakanlığı/ Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü/ Kimyasallar Yönetimi Dairesi Başkanlığı

81


6. KAYNAKÇA

EEA Report No:28/2016 Air quality in Europe-2016, Avrupa Çevre Ajansı Raporu

EEA Report No:1/2017 Climate Change, Impacts and Vulnerability, İklim Değişikliği, Etkileri 2016 Raporu, Avrupa Çevre Ajansı Raporu

Emisyon Kontrolünün Geliştirilmesi Projesi; Fayda-Maliyet, Düzenleyici Etki Analizi ve Sonuç Raporu

Hava Emisyonu Portalı- Sistem Bilgileri

82

1. ulusal hava kalİtesİ yÖnetİmİ ÇaliŞtayi€¦ · karbondioksit; atmosferin güneş...

Documents