100 sena mill-mewt tai-Karlozzu ...

KARLU DARMANIN 1825 -1909

L-isem ta' Karlu Darmanin hu marbut rna' diversi xoghlijiet artistid mill-isbah. Dan 1-istatwarju hekk popo1ari bix-xoghlijiet li wettaq jinsabu mxerrdin fil-gzejjer Maltin b'mod specjali gewwa 1-Knejjes kifukoll fit­toroq Maltin metajilbsu 1-libsa tal-festa waqt ic-ce1ebrazzjonijiet tal-festi fl-ibliet u 1-irhula. Huwa difficli 1i wiehed isemmi x-xoghlijiet artistici kollha li hargu minghand dan il­princep tal-istatwarji Maltin, imma ser naghtu harsa hafifa dwar hidmet Darmanin '1 hinn minn Birkirkara imma u s'intendi naraw x'patrimonju halla hawn gewwa Birkirkara.

Bla dubju, Karlu Darmaninjibqa' mfakkar ghal xoghol ta' statwi fil­kartapesta. Darmanin, maghn.If bha1a Karlozzu, jibqa' mfakkar bhala 'll-Princep tal-Istatwarji Maltin'. L-istatwi li hadem 1ahqu livell gholi

ferm f'dik 1i hija arti, f'dik li hija anatomija u f'dak li hu panneggjar. Id­dettalji ta' kull statwa li kienet tohrog mill-bottega tieghu kienu jkunu statwi ttrattati sal-icken dettal. B 'dan il-mod, Darmanin baqa' famuz fost il-Maltin permezz tal-kontribuzzjoni hekk rikka li ta lejn 1-arti sagra f'pajji:lna.

It-Twelid Kar1u Darmanin twieled f'Citta' Invictae .. .1-Isla, fit-30 ta' Awwissu 1825, minn Guzeppi u Marija, xebba Cumbo~ Tghammed 1-ghada fl-istess Parrocca Kolleggjata ta' Marija Bambina. hutu kien jisimhom: Filippu, Marija Karmela, Madalena, Salvatore

L-istatwa tal-Fidi. (iben Salvatore, Glormu kien hadem diversi xogh1ijiet fil-kartapesta ... San

Guzepp fll-Parrocca ta' San Gejtanu 1-hamrun stess, San Guzepp f'Ha:l­lebbug u Sacra Cuor f'Tas-Sliema) u Giovanni (Giovanni kien statwarju tal-kartapesta wkoll tant li fost xoghlijiet obra hadem 1-istatwa tal­Madonna tal-Gilju fl-Imqabba fl-1876 u tad-Duttrina f'Hal Tarxien). Ta' minjinnota li missieru kien marmista. L-edukazzjoni u 1-ewwel tahrig tieghu hadhom gewwa 1-hanut ta' missieru Guzeppi taht 1-isem Giuseppe Darmanin e Figli f'Triq ir-Rebha gewwa 1-Isla. Kienu jahdmu 1-irham u 1apidi. Kienujghinu wko111i1 Kar1u fix-xoghol tal-krutapesta. Fil-fatt nafu wkollli hutu 1-bniet, kienu jimmudellaw ghall-figuri tal­persunaggi nisa bibliCi u qaddisin. Aktar tard, Karlu kien jimmudella statwi fuq martu jew it-tfal tieghu wkoll.

I:i-zwieg Ta' 23 sena zzewweg lil Annette (maghrufa bhala Anna), xebba Ready (genituri Skoccizi) minn Hal Ghaxaq li kellha 15-il sena. Huma zzewgu

FESTA2009 -

nhar is-27 ta' Frar 1848 gewwa 1-Knisja Parrokk:jali ta' Hal Ghaxaq. Sal-1884 baqa' joqghod 1-lsla u jahdem hemm, sak:emm imbaghad, Karlu u Annette marru joqoghdu f' dar Strada Reale, il­Hamrun fejn hemm issa kellu 1-hanut tax-xoghol tieghu. Karlu kien popolari ferm ghax-xoghol artistiku tieghu, u issa la darba waqqaf il-hanut tax-xoghol tieghu, ix-xoghol baqa' gej, baqa' jaghmlu popolari u rna waqaf qatt jahdem u jsebbah diversi Knejjes u toroq matul il-festi tradizzjonali taghna. Karlu u Annette kellhom familja kbira tant li kellhom 10 subien u 6 ibniet. Is-16-il wild kienu: Emanuele, Francesco, Marija Carmeia, Guzeppi, Cesare, Guzeppi, Giovanni, Gugliemo, Geraldo, Marija Josefa, Marija Vittoria, Francesca, Enrico, Lucia, Renaldo u Marija Carmela.

L-Arti tal-Kartapesta jew Papermanche'

Kif semmejna, Karlu Darmanin ibbrilla bhala statwarju artist fil-qasam tal-kartapesta. Jinghad li din is-sengha waslet Malta minn Sqallija lejn nofs is-sekiu 16. Arti mill-ak:tar interessanti u bla dubju arti ta' pacenzja kbira. Hija sengha rikka, li Darmanin hareg minnha bhala 1-aqwa fost 1-ahjar. Din il-hila tal-artist Malti wriet it-talenti kollha permezz ta' Karlu Darmanin. Pero' waqt it-tiftix tieghi sibt xi kritika fuq 1-istess Darmanin. Jinghad 1i Darmanin kien gieli juza 1-istess forma tal-wicc, allura nsibu diversi xebh fl-istatwi li hargu minn idejn Darmanin. Ezempju fil-kaz fl-istatwa tat-Tradiment ta' Guda li nsibu f'Hal Qormi li jinghad li wicc Kristu hu4 -istess wicc ta' Kristu Salvatur li nsibu f'Hal Lija. Anke wicc Guda kien ga uzah fil-vara titulari ta' San Gejtanu. Nota milli nara jien hija li dawn 1-ucuh uzahom

L-Istatwa li tirapreienta Zill-Ruma. snin ferm wara, bizzejjed insemmu li 1-istatwa tas-Salvatur saret fl-1864 u 1-istatwa tal-bewsa ta' G':.uda saret daqs 40 sena wara. Minkejja kollox, jibqa1 fatt li fl-istatwi ta' Darmanin tispikka

s-sbuhija tal-ucuh ... dan jaghmlu arti~t uniku u kbir!

Karlozzu gewwa Birkirkara

Karlu Darmanin halla t-timbru tieghu wkoll imnaqqax f'Birkirkara. Ghall-Bazilika Elenjana, Darmanin hadem 1-istatwa kif inhi maghrufa tal-Madonna tal-Erwieh, anke jekk originaljament kienet maghmula bhala 1-Madonna tal-Karmnu minhabba kawza li kienet saret mill-Komunita' Karmelitana Skalzi sabiex il-Fratellanza tal-Karmelu titrasferixxi ruhha'-b'privilegg fil-Wied ta' Birkirkara ghand 1-istess Patrijiet. Aktar xoghlijiet fil-Bazilika Elenjana nsbu 1-istatwa ta' San Frangisk li tinsab fis-sagristija u I-Madonna tad-Duttrina.

Ghall-armar ta' barra nsibu 2 statwi mill-isbah fuq iz-zuntier tal-Knisja Bazilikali u Sacro Sancta ta' Sant'Elena 1i jirraprezentaw zewg allegqriji ta' avvenimenti importanti u mument storiku ghall­Kristjanezmu. Missirijietna hasbu sew sabiex Darmanin johloq dawn iz-zewg statwi mill-fatt li fis-sena 300 W.K, kien perjodu diffiCli hafna ghall-Kristjanezmu. Il-persekuzzjoni kienet kbira. L-Imperu Ruman kien ghaddej minn firdiet u qsim serju. Saru battalji bl-ak:tar wahda klassika kienet fil-Pontemilvio fejn hareg ghall-ewwel darba 'in hoc signo vinces' ... .'B'dan is-sinjal int tirbah' ... ilium il-motto ta' Birkirkara. Dan gej mix-xwejha qaddisa Elena li llum hija 1-mudell ta' kif wahedha rabbiet lil Kostantinu 1-Kbir li kellu jkun is-Summo Pontifex. Hu nehha 1-ajkla u pogga s-salib ta' Kristu. Il-fidi ta' Ruma saret il-fidi ufficcjali tal-Kristjanezmu. Kostantinu 1-Kbir ta lura Ruma lill-Papa u ghalhekk naraw rapprezentazzjoni ta' zewg statwi li juru is-Salib Bazilikali u 1-Fidi. Din hija storja interessanti ghala dawn iz-zewg statwi allegorici jinsabu fuq iz-zuntier tal­istess Bazilika. lnsibu wkolll-istatwa allegorika ta' Malta Rebbieha fl-ak:wata tal-Ghaqda Muzikali Sant'Elena, 1-istatwa ta' Kostantinu 1-Kbir li saret fl-1882 u li tinsab fil-bidu ta' Triq il-Kbira, flimkien rna' xi angli tal-istess triq. Insibu wkoll lil San Makarju lijintrama fi Triq Santu Rokku u 1-Papa Urbanu VIII li jintrama fi Pjazza San Frangisk.

90 Sena mit-Twaqqif tai-Gfi~qda Mui:ikali Sant' Elena, Birkirkara A.D. 1919

Induru dawra rna' pajji:ina u naraw

Karlu Darmanin hadern diversi xoghlijiet ghal diversi ParrocCi rnxerrdin. 11-lista rna tieqaf qatt! Imma bu d-dover taglma f'din is-sena li tahbat il-100 sena rnill-rnewt tieghu li naghtu harsa lejn uhud mill-istatwi li hallielna Darmanin. Ibda rnill­Gharghur fejn naraw statwa fil-Knisja Parrokkjali ta' San Guzepp, ghall-Parrocca tan-Naxxai hadern erba' statwi zghar irnrna helwin ta' San Turnas, Sant' Antnin ta' Padova, i1-Madonna ta' Lourdes u Sant' Anna. L-istess jinghad gha1 hal Balzan, Karlu hadern statwa zghira imma helwa ta' San guzepp. U xi nghidu ghall-istatwa ta' San guzepp li tinsab gewwa 1-Knisja Arcipretali tas-Siggiewi, 1-istatwi tal-Kuncizzjoni 1i jinsabu fi1-ParrocCi ta' San Gorg f'Ha1 Qormi u f'Ha1 Tarxien rispettivarnent. Ma nistghux rna nsemmux statwi tal-Madonna tar-Ruzarju li Darrnanin holoq f'Had-Dingli, ghall-Qrendi, ghall-Mellieha, ghan-Naxxar, ghall-Hal Qorrni San Gorg u

BLAND UN Dettal tal-Anglu tal-Blandun u Jinsab fil- ghaz-Zurrieq. Ghar-Rotunda tal-Mosta had ern sett Appostli Knisja Matrici u Arcipretali ta San Gorg 1i jintrarnaw fuq 1-artal maggur rnatul il-festa tal-Assunta MegalomartrifHal Qonni b'sengha u finezza kbira. Dan ix-xoghol hu rnfahhar 1-aktar gball-qaghdiet differenti li holoq fl-Appostli. Statwa li mhix kornuni izda ssibba biss f'Hal Qormi rnsejba 1-Anglu ta1-Blandun. Din tintuza waqt il-funzjoni ta1-Vgili ta1-Ghid is-Sibt fi1ghaxija. Haqqu kull tifhir Darmanin ghall-wicc rnill-isbah ta1-Anglu! Jinghad 1i fi zmien Darrnanin, biex jirreferu gha1 xi tifel jew tifla sabiha u gustuza, missirijietna kienu jghidu lit-tfal 'qisek anglu ta' Darmanin.' Daqsbekk kienu sbieh 1-ucub ta' Darmanin!!

Tlett Statwi Titulari

U rridu nsernrnu 1i Darrnanin halla tlett statwi titulari, dejjern xoghol artistiku u mill-aqwa fll-kartapesta. Dawn burna 1-istatwa tas-Salvatur li saret fl-1864 ghall-Parrocca ta' Hal Lija, 1-istatwa ta' San Gejtanu ghall-Parrocca tal-Hamrun li saret fl-1885 u 1-istatwa ta' San Giljan ghall-Parrocca li ggib 1-istess isem tal­Patrun li saret fl-1893. Jekk niehdu spunt rninn kull statwa naraw li f'dik tas-Salvatur, 1-abbozz kellu 6 personaggi pero' Darmanin halla lil Kristu b'idejb merfugha b'Elija u Mose' · f'kull genb rispettivament. Fl-abbozz kien bemm ukoll it-tliet Appostli- Pietru, Gakbu u Gwanni- pero' 1-artist hallihorn barra, s'intendi minhabba 1-wisq kobor tal-istess statwa. Fl­istatwa ta' San Gil jan, li thallset minn Salvatore Mattei, naraw lill-istess San Giljan f'konverzazzjoni rnac-cerva. F1-istatwa devota ta' San Gejtanu, Darmanin jipprezentalna x-xena tal­akbar xewqa li kellu dan il-qaddis minn Thiene fl-Italja ta' fuq. Naraw lill-Madonna tipprezenta '1 binha Gesu' lil San Gejtanu. Bla dubju burna tlett statwi kapo1avuri ta' idejn Darrnanin.

Insibu wkoll zewg statwi li kienu jintazaw bhala statwi titulari. Dawn burna ta' San Leonardu f'Hal Kirkop kif ukoll ta' Santa Margerita gewwa s-Sannat. L­istatwa ta' San Leonardu kienet saret fl-1877 u nbidlet fl-1949 rna' statwa ohra (tal-injam) li ngiebet minn Franza. L-istatwa tinsab gewwa s-Sagristija ta1-Knisja Parrokkjali. Dik ta' Santa Margerita kienet saret fl-1863 u ntuzat sal-1890.

Darrnanin kien awtur ukoll ta' statwa ta' festa sekondarja. Din 1-istatwa tal-Madonna ta' Lourdes tinsab rneqjurna gewwa 1-Qrendi saret fl-1878.

FESTA2009 -

Gliall-Festi ta' Barra

Jekk naraw x'ghamel Karlozzu ghall-festi ta' barra, nitilghu sar-Rabat u hemm insibu 1-festa ta' San Guzepp. Darmanin holoq barnes statwi armati biswit il-Knisja ta' giezu u jsebbhu t-toroq Rabtin li huma ta' Abraham, Izakk, Gakobb, Guzeppi u David. Fin-Naxxar naraw statwa ta' Guditta, ferm prominenti armata matul il-festa tal-Vitorja li ssir fl-istess lokalita'. M'hemmx dubju li Darmanin halla t-timbru tieghu wkoll gewwa 1-Mosta wkoll ghall-festa.ta' barra f'gieh 1-Assunta. L-istatwi li jintramaw taht iz-zuntier tar-Rotunda ta' Sant' Anna, San Gwakkin (din 1-istatwa jinghad li Darmanin mmudellha fuqu nnifsu stess), San Mikiel u San Rafel flimkien rna' erba' angli li saru ghall-kuruna 1-kbira u llumjintramaw fil-Pjazzajuru 1-kapacita' ta' Darmanin fl-arti tal-kartapesta. Dawn 1-angli llum qeghdin izommu brazzi filwaqt li f'idejhom ghadhom simboli Marjani ... stellarju, xettru, kuruna u gilju. Statwa li toghgobni ferm, tintrama fi Triq 1-Ifran Hal Lija ghall-festa tas­Salvatur. Din hija dik ta' Gesu' qed jitlob 1-ilma lis-Sammaritana hdejn il-bir. Barra minn hekk, fuq iz-zuntier u fi Pjazza Trasfigurazzjoni nsibu tlett statwi ohra ta' Karlu Darmanin li huma t-tlett Appostli li Gesu' ha mieghu fuq il-Muntanja Tabor li kienu San Pietru, San Gwann u San Gakbu. Jinghad li dawn kellhomjigu kollha fuq 1-istatwa titulari tas-Salvatur imma dan rna sehhx. B'hekk Darmanin hadirnho!I1 bhala statwi tat-toroq u ghaldaqstant waqt il-hrug.tal-istatwa tinholoq 1-istess xena tat-Trasfigurazzjoni .... ezattament ghal ftit minuti nghixu 1-mument ta' dak li gara fuq it-Tabor. F'Hal Luqa u fl-Isla nsibu statwa li tirraprezenta lil Malta Rebbieha. L-istatwa ta' 1-Anglu tal­Marc, li nsibu f'Ha1 Tarxien u li tintrama biswit il-Knisja Parrokk:jali ddedikata lill-Annunzjata, hija xoghol ta' 1-istatwarju u mghallem tal-kartapesta Karlu Darmanin. Dan 1-Anglu jirrapprezenta 1-qerda ta' 1-erezija ta' Nestorju li cahad li I-Madonna hija Omm Alia.

Diversi statwi tal-Gimglia 1-Kbira

Meta nigu ghal dak li gharp.el Darmanin f'dak li ghan~ujirrigwarda 1-Gimgha 1-Kbir!l hu wiehed rikk·, vast u anke gieli innovattiv. Danjinghad ghal diversi vari .. .ibda bl-istatwa ta' Gudajbus lil Kristu li tinsab fil-Knisja Arcimatrici ta' San Gorg Martri f'Hal Qormi li ghamilha fl-1903. Din it-tip ta' vara kienet xi haga gdida ghall-purcissonijiet li kienu qed jirrankaw gmielhom f'pajjizna. Anke f'Borrnla nsibu innovazzjoni fl-istatwa ta' 1-0rt ghax pogga zewg angli minflok il-wiehed li mdorrijin naraw. Fl-istatwa tal-Veronika gewwa 1-Mosta, Karlozzu holoq xi haga gdida billi hdejn 1-istess Veronika pogga tifla wkoll. Ta sehmu wkoll fi statwi gewwa z-Zejtun, fil-Mosta, f'Borrnla, f'Hal Qormi, fl-Isla, f'Gharghur, f'Hal Luqa u f'Ta' Giezu fir-Rabat u 1-Belt Valletta. Bla dubju minn idejn Karlu Darmanin hargu l~aktar statwi ghall-·Gimgha 1-Kbira.

L-ibliet tal-Mosta u 1-Hamrun flimkien rna' 1-irhula tal-Qrendi, Hal Kirkop u Hal Lija zammew haj 1-isem ta' Karlu Darmanin billi semmew triq ghal dan il-genju.artist Malti li sal-lum ghadu jsebbah u jseddaq 1-arti f'pajjiina.

ll-lista tkompli! Pero' nieqaf hawn. Minkejja dan ix-xoghol kollu mill-idejn biezla ta' Darmanin, ix-xoghol xorta wahda dejjem hareg ta' kwalita' ... ta' livell. Pero' 1-hallieq sejjah ghal ghandu lil Karlu 'Karlozzu' Darmanin fl-eta' sabiha ta' 84 sena fis-26 ta' Novembru 1909. Jinsab midfun fic-Cimiterju Marija Addolorata fil-qabar tal-Fratellanza tat-Trinita'. Hija grazzja kbira li ahna werrieta ta' opri mill-aktar artistici ta' dan !-artist Malti ... il-famuz Karlu Darmanin.

Silvio Cassar

Referenzi: lvilupp tad-Devozzjonijew Kult lejn il-Passjoni ta' Sidna Gesu' Kristu fil-Parroeca tal-Mosta. Awtur- Joseph GM Borg. pg 92 -93 Tei:ori fil-Knejjes Maltin -ll-Mosta. PIN Publications Awtur- Tony Terribile. pg 100 ll-Vari tal-Gimgha 1-Kbira ta' Malta u Ghawdex. PEG Publications 1999 Awtur- Joseph Grech CampusFM 103.7. Maltin Bhalna (2006). Programrn Radjofoniku. Karlu Darmanin u x-Xoghlijiet Tieghu ghar-Rotunda tal-Mosta. Ktieb tal-Festa Socjeta' Pirotek:nika 15 ta' Awwissu- Mosta Festa 2006. Awtur- Joseph GM Borg. pg 60- 63 Carlo Darmanin (1825-1909) ll-Princep tal-Istatwarji Maltin. Fuljett mahrug mill-Ghaqda Armar Sant'Elena-B'Kara waqt wirja f'gheluq 1-ewwel mitt sena mill-mewt tieghu. Awtur- Victor Caruana B.A. (Hons) , MA, Storja tal-Arti.

FESTA2009 -