100 soruda türkiye'de din ve siyaset - ahmet yücekök

8/2/2019 100 Soruda Trkiye'de Din ve Siyaset - Ahmet Ycekk

1/81

Ahmet Ycekk _ Trkiye'de Din Ve Siyaset

TRKYEDEDN VE SYASET

Do.Dr.Ahmet Ycekk

GR

Soru 1 : Toplumumuzda din sorunu hangi adan ele alnmaldr?

Trkiye'de kukusuz din zerinde.birok ey sylenmi ve bu konuda saysz kitap, makale ve bror

yaynlanmtr. Ama kanmzca bu inceleme ve aratrmalardan birou ya teolojik bir eser olarak,

kalm, ya da dinin toplumu hangi ynlerde etkiledii ve topluma ne tr bir nitelik kazandrmak

istedii hakknda teoride kalan neriler ve varsaymlar toplam olarak belirmilerdir. Geri Din de

kltr gibi bir st yap kurumudur ve her st yap kurumu gibi de toplumu kendi anlay ve kar

dorultusunda etkileyecektir. Ama zerinde az durulan konu, bir toplumda dinsel younluk derecesini

saptayan nedenlerin meydana karlmas konusudur, rgtl ya da rgtlenmemi din'i bir toplum

ierisinde bir etki kurumu, bask arac olarak incelemenin dnda bir de dinsel oluum ve katlmann

hangi tabana dayandn, hangi sosyoekonomik ve sosyokitrel koullardan rediini saptamak

gerekmektedir.

Siyasal ve sosyal gelimenin bulutlarn tesinde ilh bir el tarafndan idare edilmedii aktr. Bir

toplumda dengeli bir parlamenter rejim ve paylalan bir iktidar yaps varken, bir toplumda tepeden

inmeci bir asker - brokrat elitin bulunmas ans ve kaderle yorumlanamaz. Demokrasi de, faizm de.

diktatrlk de kendilerine en uygun ortam ierisinde geliirler. Bu ortam, o siyasal yapya rengini

veren toplumun alt yapsal zellikleri, yani retim ilikileri trnn, yaratt ortamdr. rnein feodal

retim ilikilerine dayanan geleneksel bir toplumda siyasal yap olarak feodal beyler ve aalar

bulmamz ne denli doal ise, sanayi devrimini gerekletirmi katlmc ve farkllam sosyal snflarnbulunduu bir toplumda dAPluralist ve demokratik bir siyasal yap bulmamz o denli doaldr. Dinin

toplumu deil fakat toplumsal koullarn dini oluturduu yntemiyle hareket edersek dinsel

rgtlenmenin nedenlerini toplumun yapsnda aramamz doaldr.

te dinsel hareketlilik konusuna byle determinist bir adan eildiimizde onun nasl bir toplumsal

bnyenin rn olduunu saptamamz iin toplumsal bnyeyi oluturan sosyo-ekonomik unsurlar

incelememiz gerekmektedir. imdiye kadar birok siyasal dnr ve sosyolog lkemizde dinsel

akmlar ve rgtlenmeyi sert dillerle knamlar ve dini sosyal ve siyasal gelimemize set ekmeye

uraan, bizi ada medeniyete gitmekten alakoyup Orta a karanlklarna itmek isteyen bir umac

olarak gstermilerdir. Ama toplumumuzda Din elle tutulur, gzle grlr bir vakadr. Onuknamakla, tehdit etmekle, sulamakla yok edemeyiz ya da etkisini snrlayamayz. Toplumsal


2/81

bnyemizin rettii bir unsur olan din'in sosyo-ekonomik kaynan saptamadan, kalabalk taraftar

kitlesini hangi tabandan bulduunu renmeye almadan onu knamak ve laiklik sopasyla tehdit

etmek, deve kuu misali, tehlikeden korkup bamz kuma sokmaya benzer.

Bu nedenle bu aratrmann amac Trkiye'de ok yaygn ve etkin olan katlmann ve hareketliliin

temellerine inmek ve dinsel younluu oluturan nedenleri lkenin alt yap sisteminde aramaktr.

Soru 2 : Din, idealist tanma gre, maddeyi oluturan bir alt yap kurumu mudur?

Din ve sosyal yap arasndaki ilikileri saptama urana giren saysz yazar ve dnr genellikle iki

ana yaklamdan birini benimsemilerdir.

Bunlardan ilki. akln ve ruhun maddeyi yarattn ngren idealist bir yakkmdr ki din ve sosyalyaparasndaki ilikiler konusunda dinin sosyal yapy belirlediini ve yarattn savunur.

kinci yaklam ise sosyal yapnn ve evrenin dini belirleyeceini, dinin ancak sosyal yapnn kendine

zg niteliklerini ieren, ve bu niteliklere gre ekil bulan bir inan ve deerler sistemi olduunu

savunan materyalist, yani maddeci dnya grdr.

Toplumsal geliim ve deiimin dnce ve deerleri deil de, dnce ve deerlerin toplumsal

geliim ve deiimi saladn savunan ve bu alanda zellikle din'in ekonomik gelime alannda nasl

etkili olduunu saptamaya alan Max Weber, kukusuz soruna bu yaklamla eilenlerin en

nemlilerinden biridir.

Weber'in Din ve Kapitalizm arasnda kurduu balanty genellikle u ekilde zetlemek mmkndr:

Reformasyon hareketi sonucu bamszlklarna kavuan Hristiyanlk, zellikle bunun belli baz trleri,

dier dinlere kyasla Kapitalizm'in gelimesi iin daha elverilidir. Protestan Etii ve Kapitalizm'in Ruhu

adl eseri bata olmak zere bu konudaki dier btn yaptlar bu genellemeyi kantlamak iindir.

Weber dinsel fikirlerin kapitalist gelimeyi ne derecede etkilediini aratrm, ekonomik bir ethos'un

ya da ruhun olumasnda bu dinsel fikirlerin ne gibi bir pay olduunu incelemitir. Ekonomik faktrn

nemini inkr etmemekle birlikte, Weber, kapitalizmin ortaya kmasnda ve gelimesinde en az

ekonomik faktr kadar psikolojik faktrn de etkili olduunu belirtmitir. Ona gre, Calvin'in ennemli kii olarak belirdii dinsel akmlar; ticaretin hzlanmas ve sanayiin yaylmaya balamasnda

byk lde etkili olmutur.

Protestanln Bat Avrupa'ya kapandrd yeni kltrel boyutlar ve deerler Weber'in grne gre

kapitalist birikimi hzlandrm va burjuvazinin gcn ald bireyci giriim ve kltr pekitirmitir.

Bu bireycilik, insanlarn Tanrya kar tek balarna sorumlu bulunduklar ilkesinin benimsenmesi

sonucu gereklemitir.

Dier taraftan, Protestanln kapitalist geliime bu anlamda en byk katks baarnn ve almann

bir ibadet olduu inancn yaymasnda yatmaktadr. Bu anlaya gre Tanr kendisini memnun ederkiileri zenginletirmektedir. Tanry memnun etmek ise almakla mmkndr. Bu dnyada


3/81

hemcinslerinden bir ivi daha fazla akan insan Tanrnn o lde daha makbul kuludurve bylece

insanlar Tanr tarafndan makbul sayldka zenginlemekteler ve zengin olduka da makbullemekte

ve sevilmektedirler. almayan insann ise yemek yemee bile hakk yoktur.

alma ve Zenginlemeye tevikin yan srAProtestanlk, israf, lks iinde yaamay da yasaklad iin

kapital birikimini de salayan nemli bir etken olmutur.

Protestanln Bat Avrupa ekonomik koullar zerinde gelitirici bir etken olmas din'in yalnzca

geliimin itici gc olarak tanmlanmasna yol amamaldr. Gene Weberci bir model ierisinde ve

Weberci bir anlayla, islm dininin de Osmanl ve dier islm topluluklarnn ekonomik koullar

zerinde kapitalist geliimi durdurucu bir etken olduu ileri srlebilir. rnein toprak mlklerinin

varisler arasnda eit olarak paylalmasn ngren islm miras hukukunun mlk paralayc etkileri

olmu, paralanan ve nemini yitiren mlk hibir zaman kapital birikimini salayacak yetenekte

olmamtr, br taraftan faiz yasann ekonomik geliime ne lde ar bir engel olduu aktr.

Faiz yasa yznden sermaye, ticaret alanndan ok. deerli eya almna yneltilerek dondurulmu,

bir burjuva devrimine yol aacak sermayeci snflar slm toplumlarnda yeterince gelimemitir. slmdini ayrcAPeygamberinin geleneinin safln ve akln sonuna kadar korumu ve bu nedenle

dier kltrel ortamlara alamamtr. Geleneksel bir kltr ve otoriter bir normatif sistem ierisinde

islm toplumu, farkllama ve deime srecine girememi ve mmet toplumunu evrensel normlarn

egemen olduu bir modern toplulua dntrememitir.

Soru 3 : Din bir ideoloji midir?

Deer ve inanlarn toplumsal yap ile olan ilgisine imdilik deinmeden dinsel inan ve deerlerin

toplum ierisinde davranlar ve tutumlar zerinde nasl etkili olabileceklerine eilelim.

Deer kavramndan anladmz deiik birimlere ya da davran kalplarna verdiimiz nisb

kymetin tanmdr. Deerler toplumsal kltrn bir parasn meydana getirirler. Kltr ise kiinin,

toplumun bir yesi olarak edindii bilgiyi, inanc, deerleri, sanat, anlanlayn, rf ve detleri,

yasalar ieren karmak bir btndr. Bu anlamda kii kendine zg yaama koullarn kaynam

bulunduu toplumun kltr kalplarna dayanarak salamaktadr. Ve gene bu cnlamda kiilik, kltr

yapsnn bireysel bir ifadesi, kltr ise kiiliin kollektif ifadesi olmaktadr.

Din ise sosyolojik anlamda kiinin kltrnn bir paras ve nemli bir sosyal kurum olarak grubun

ortak maldr. Byle bir gruba doan ocuk, grubun dinsel deer ve inanlarn kabul eder ve

benimser. Bylece doduu grubun doru ve yanl olarak tanmladklar eyleri renir, neyin iyi.

neyin kt ve neyin yaplmayp neyin yaplmas gerektiini anlar. Bunlar yapmad ya da

benimsemedii takdirde de o grubunyesi olamyacaktr. Bylece dinsel deerlerin btn bir toplum

iin uyuumcu. kaynatrc ve dzenleyici bir rol bulunmaktadr.

Dinsel deerlerin, toplumun dier deer sistemleri ile ak bir elikiye dmedii bir ortamda,

toplumsal yaantya anlam kazandrarak ve ne yaplmas gerektiine ait direktifler vererek kiinin

davan ve vaziyet al zerinde byk etki sahibi olduu kukusuz aktr. Bu anlamda din. toplumunkltr yaps iinde yaygn bir deer ve inan sistemi olarak kaynatrc ve eitici rollerinin yansra kii


4/81

davranlarna, ya aktan aa verdii buyruklarla ya da topluma mphem ve mistik bir ekilde

yayd inanlarla yn veren geni kapsaml bir ideoloji olacaktr.

Bunu daha etrafl bir ekilde, din'in ekonomik koullara yn verdiini ngren M. Weber'in yan sra,

siyasal deerlerin din tarafndan ekillendirilmesini ele alan Bellah'da da grmek mmkndr. R. N.

Bellah'a gre Japonya'da Shinto dininin toplumsal ve dinsel deer sistemleri ierisinde salad nemve arlk btn bir toplumu etkisi altnda bulunduracak ve toplumdaki davranlara yn verecek

niteliktedir. in'de bir ocuun anne ve babasn, ne koullar altnda olursa olsun, sonuna kadar

savunmaya ynelten dinsel deerler. Japonya'da siyasal bir grnm kazanmakta ve Japon ocuuna

Shinto dini, imparatora kar kan anne ve babay terketmeyi emretmektedir.

Bu arada u da belirtilmelidir ki dinlerin, toplum zerlerindeki etkisi yalnzca soyut bir gnahkavram

ve bu gnahn getirecei uhrevi cezann korkusu deildir. Toplumdaki utan duygusuna hitap ederek

denetimlerini daha etkili bir ekilde yapan dinler sorunlar yer yzne indirebildikleri iin kii

davranlar zerinde daha da etkili olabilmektedirler. rnein, gene Shinto dini kiinin utan hislerine

hitap eden bir dindir. Japonya'da utanlacak bir duruma den kimseyi ailesi de reddettii iin kiikendini Shinto dininin elinden, utanmaz bir odam olsa dahi, kurtaramamaktadr. Bellah, Japonya'da

okula giden olunun ardndan yle baran bir anneyi rnek vermektedir: Ear baarl olmazsan

eve hi dnme.

Meiji dneminde siyasal btnl salamak iin tekrar n plana alnan imparatorluk kurumunu

glendirmek iin yaygnlatrlan Shinto dininin, getirdii deer ve inanlar bakmndan, toplumu

istenilen ynda etkiledii aktr. Ama unutmamaldr ki Shinto dinini de toplumsal koullar nemli bir

duruma getirmilerdir. Bu anlamda toplumsal koullarla deerlerin ve dinin arasnda karlkl bir

etkilenme ilikisi grlmektedir. Fakat imdilik bu karlkl etkilenme srecine deinmeden, maddeci

gre, yani dini toplumun yaratt grne deinmek gerekmektedir.

Soru 4 : Din, maddeci tanma gre, sosyo-ekonomik yapnn oluturduu bir st yap kurumu mudur?

Toplumun Din'i oluturduu gr kendini en gl T. H. Tawney'in. Marx'n ve Engels'in eserlerinde

gstermitir. Var kabul edilen eylerin alglanabileceini ve duyumlana-bileceini ve bu nedenle

Tanrnn varlnn alglanamad srece ispat edilemiyeceini syleyen Feuerbach, Marx ve Engels'i

bu konuda byk lde etkilemitir. Din kurumunu bir st yap olarak niteleyen Marx ve Engels, Din'isosyo-ekonomik koullar yanstan ve onlara dayanarak deien biri deer sistemi olarak almlardr.

Engels'in Anti-Dhring'de, zet olarak, belirttii gibi btn dinler insanlarn zihinlerinde gndelik

hayatlarn denetleyen d glerin fantastik (akl tesi) bir yanss, dnyev glerin doa st gler

olarak yansmasdr. Tarihin balangcndan byle yansyan ve sonraki gelimelerde Tanrlar nezdinde

kiiletirilen gler aslnda doann gleridir. Evrimin daha ileri aamalarnda, eitli Tanrlarn!

btn doal ve toplumsal yklemleri, soyut insann bir yanss olar her eye kadir tek Tanrya aktarlr.

lkel insann gznde doa gleri yabanc, mistik ve stn grnr. Doa glerinin kiiletirilmesi,

bir baka deyile somutlatrlmas istei, her toplumda Tanrlar yaratmtr. Tanry bir yerden bakabir yere iten sadece doa glerinin gerekten bilinmesidir. Gerek dnyann din yanss ancak,


5/81

gnlk hayatn pratik ilikiler insanlara kendi aralarndaki ve kendileriyle doa arasndaki anlalr ve

akla uyar ilikileri gstermeye balaynca ortadan kalkar. Madd retim srecine dayanan bir

toplumun hayat sreci, bir araya gelmi zgr insanlarn retimi olarak ele alnmadka ve onlarn

bilinli, planl denetimleri altnda bulunmadka mistik penesinden syrlmaz. Teknoloji, insann

doay ele al tarzn, hayatn srdrmek iin giritii retim srecini, ve insann toplumsal ilikilerini

ekillendiri tarzn aklar. Bir baka deyile, insann doa glerini denetim altna ald her zaman

dinsel etki zlr.

Din'in deiime uramas ve dinsel etkenliin giderek yok olmas toplumun feodalbir dzenden

kapitalist bir burjuva dzenine geme sreci ierisinde gerekleecektir. Dinlerin deiik toplumsal

koullar altnda deiik niteliklere brnmesi olayn, Batdaki gelimelere bakarak yarglayabiliriz.

Batda Din bayra altnda yrtlen sava ve mcadeleler, eskimeye ve gelien retim glerine

kstek olmaya yz tutmu bir ekonomik dzene kardr.

Weber'in Batda kapitalist ruhu gelitiren etken olarak ileriye srd proteston etik, aslnda

Tawney'in de srarla zerinde durduu gibi, eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaya yztutmu bir feodal dzene, gelien burjuvazinin bakaldrmas sonucu benimsenen ve kendini yeni

ekonomik dzene uydurmu bir dinsel reti ve deer sistemidir.

Din'e materyalist gr asndan bakanlar iin Hristiyanlk ezilen kitlelerin bir hareketidir;

balangta klelerin ve zgrlne yeni yavumu klelerin, tm haklarndan yoksun braklm

yoksullarn. Roma tarafndan boyunduruk altna alnm ya da datlm kiilerin din'i olarak ortaya

kmtr. Hristiyanlk, ikenceden, skntdan ve yoksulluktan kurtuluu vaad etmektir. Kurtulu yeri

ise, bu dnya deil, izleyen dnya olacaktr. Bu dnyada ekilen skntlarn dier dnyada

dllendirilmesi ve sonsuz mutlulua kavuturulmas, ezilen ve horlanan kitleler iin bir cankurtaran

simidi olmutur. Bylece toplumsal gereklere st yapda bir cevap olarak beliren din, toplumdakikurtarclk fonksiyonunu giderek feodalite ve kilisenin yararna ileyerek yitirmi ve 16. yzylda

toplumdaki yeni sosyo-ekonomik koullar karsnda buhranl bir devreye girmitir.

1500-1550 dneminde gzlemlediimiz nemli olgu (fiyat ykselii, sermaye ve faiz. ngiltere'de

toprak sorunu), ekonomik karlarn birinci plana kmasna yol am ve gelien bu yeni karlar ile

dinsel kurumlar, zellikle geleneksel olanlar, arasnda eliki ve srtnmeler belirmitir.

nemle zerinde durulmas gereken nokta udur: Toplumsal koullarda meydana gelen yz yllk

deimeler sonucu, toplumun onaltnc yzyldaki yaps ile geleneksel toplum kurumlar arasnda

kesin bir atma ortaya km, rgtlenmi din buna direnmi ve yeni toplumun eitsizliklerinieskiye dn yolu ile gidermek iin arlarda bulunmu ve bunu baaramaynca da kendisini yeni

koullara ayarlamak zorunda kalmtr.

Gelien burjuvazi karsnda nemli mal kaynak ve topraklara sahip kilise geri plana dmemek iin

ilk Hristiyan retisi olan bireylerin tm eitliini savunmu fakat ekonomik gelimenin piyasa

glerinin gayri ahsiliini n plana karmas ile dinsel retinin mutlak bir ekilde bireyci olmas ister

istemez kabul edilmitir. Bir yandan ticaretin gelimesi ve yeni snflarn iktidara arlklarn koymas,

dier yandan da insann doaya egemen olmas sonucu, dinin izah etmekle ya da denetlemekle

ykml olduu alanlarn daralmas bu devrimin gereklemesine yol amtr.


6/81

Kilise ats altndaki kollektivizm'den bu artlar altnda bireycilie geilmesi olaan bir gelimedir.

Onaltnc yzyln ilk eyreinde ortaya kan dinsel deimeler bu nedenle ve ister istemez bireycilie

yer vermek ya da yok olmak seimi ile kar karya braklmlardr.

Bat Avrupa'da dindeki Reform hareketine Koyulacak tehis, yeni burjuva ekonomik koullarn

snrlayan bir dnya grnn yeni burjuva ekonomik koullar destekleyecek ekilde deiimeuraddr.

Dnyann deitii bir dnemde birikimciliin gnahtan Tanrsal greve dnmesi nemlidir.

yle ki, kapitalizm tarihsel ve toplumsal koullarn deimesi sonucu ortaya km fakat bu

deimeler sonucu oluan dinsel gr deimeleri, bu gelimeyi (kapitalist) hzlandrmtr. Temeli

yaratan deil, temelin harcn kuvvetlendiren unsur din'dir.

Bu anlamda da, gene, nceden de belirtildii gibi, toplumla din arasnda karlkl bir etkileme sreci

belirmektedir.

Soru 5 : Din'in bamsz bir deiken olarak tanm nasl yaplr?

nc bir ana yaklam olarak din'in bamsz bir deiken olduu nerilmektedir. Bu anlamda din

toplumsal koullarla hibir ilgisi olmayan bir unsur olarak belirmektedir. Bir baka deyile din

toplumun iinde bulunduu sosyo-ekonomik koullarn oluturduu toplumun kltr yapsndan

bamsz bir deer ve kendi bana oluan bir kurumdur. Din'in etkinlii ve gc zerinde toplumlarn

nitelii, modernleme sresi ierisinde alm olduklar yol, hibir zaman belirleyici bir unsur olmadgibi, toplum ierisinde de hangi snf ve zmreler tarafndan benimsendii de bir kural olarak ortaya

konamaz. Dinsel inanlardaki ve eylemlerdeki younluk yalnzca bir inan ve iman sorununa

indirgenebilir ve bu anlamda da din'in her toplumdaki arlnn nedenleri bilimsel yntemlerle

akla karlamaz. Buna gre din, toplumsal ve snfsal niteliklere gre bir tutarlla ve sreklilie

sahip deildir ve takdiri ilh olarak glendii heryerde toplumu eit olarak etkiler ve yn verir. Din

bu anlamda maddeyi ve toplumu oluturan bir etkendir ve kaynan toplumdan deil fakat bamsz

olarak bilim tesi bir gten almaktadr.

Soru 6 : Din ile toplum karlkl bir etki-tepki ilikisi iinde midirler?

Toplumun mu dini yoksa dinin mi toplumu etkileyip oluturduu sorunu deiik gr ve

yaklamlarla incelendikten sonra ortaya belirgin bir ekilde kan sonu her ikisinin de karlkl olarak

birbirlerini etkiledikleridir. Toplumun kltr yaps, o toplumun sosyo-ekonomik yapsnn bir

yansmas olduuna gre onu ayr ve bamsz bir btn olarak ele almak olanakszdr. Gene ayn

ekilde, toplumdaki kiilerin davranlarn, tutumlarn, vaziyet allarn etkileyen, toplumu birarada

tutup, bir btn olarak kaynatran ve toplumun deerlerini ve normlarn ieren kltr yapsndan

toplumu ayrarak tek bana ele almak mmkn deildir. Bu anlamda zerinde durduumuz soruntoplumun mu yoksa kltrn m daha nemli olduu deildir. Toplumun en iyi kltr asndan m


7/81

yoksa kltrn toplum asndan m anlalacann tartmasn da yapmayacaz. nk nemli olan

sorun hangisinin daha nemli olduu deil fakat herbirinin nasl iledii ve yekdieri ile nasl iice

bulunduudur.

Kltrn toplumlaiinde bulunduu bu karlkl etki sreci birbirleriyle ilikili ve birbirlerine dayanan

unsurlarla ok karmak bir btn meydana getirmitir. Bu karmak btn ierisinde hibir rf, det,yasa, davran ve kurum tek bana dierlerinden soyutlanm olarak bulunamaz. Ekonomik koullar,

aile dzeni, dinsel telkinler, siyasal hedefler hep birbiri iine, gemi unsurlardr.

Kiinin toplum ierisinde oynad rol de toplumsal ve kltrel sistemden soyutlanamaz. Kiinin rol o

kiinin toplum ierisinde igalettii mevkiin gerektirdii davrandr. Buna gre ekonomik bakmdan

gelimi, ihtisaslam ve youn iblm ile farkllam toplumlarda kiilerin rolleri de geleneksel ve

statik toplumlardaki kiilerin rollerinden farkl olacaktr. Kiinin deerlerindeki ve davranlarndaki

deiimi salayan sosyo-ekonomik gelimeler, yaamak ve srekli olmak iin gerek duyduklar destei,

yarattklar yeni kiilik ve deerlerde bulacaklar ve yeni geliimler oluana kadar bu byle devam

edecektir.

Bu anlamda din de evrenin kendisini egemen klacak zel koullarndan beslenecek ve toplumu

kendisinin egemen olarak devam edecei bir dzeyde tutmak isteyecektir. Fakat topluma baka

deerler kazandracak bir sosyo-ekonomik deiim karsnda ister istemez nemini yitirmek

durumuna decektir.

Soru 7 : Geleneksel bir toplumdan ne anlyoruz?

Geleneksel toplum tamamen tarmsal bir tabana oturmu ve retim ilikilerinin feodal bir yap

ierisinde srdrld, kaderci bir kltrn, paylalmayan tekelci bir iktidar meydana getiren

toprak aalarnn ve ruhan liderlerin egemen olduu ve yetkinin baarya deil doua verildii bir

toplumdur. Ekonomik ve sosyal geliim dorultusunda ise modern sanayi toplumu yatmaktadr.

te bu geleneksel siyasal yap ile toplumdan, modern sanayi toplumuna gei srecini, sosyal ve

ekonomik gelime sreci olarak tanmlayabiliriz. Geleneksel bir toplumu meydana getiren sosyal,

ekonomik ve kltrel eleri ksaca sralayarak geleneksel toplumun tanmn yapmamz mmkn

olacaktr.

Geleneksel Toplum :

a) Deime yokluu,

b) lkel teknik, zayf retim,

c) Yatay, dikey toplumsal hareketsizlik,

d) Tarmsal yap ve kapal ekonomi,


8/81

e) Feodal ve paylalmayan bir siyasal yap,

f) Geni aile dzeni,

g) Kaderci zihniyet ve mahall kltre ballk,

h) Yetenee deil douma dayanan tayinler'in

egemen olduu kapal bir toplumdur.

Soru 8 : Geleneksel bir toplumda din'in rol nedir?

Toplumun kltr sistemi iinde yer alan ve az gelimi toplumlarda, farkllamam sosyal yap nedeni

ile tek yaygn deer durumunda bulunan din, kukusuz, gelimi toplumlara nazaran insan yaantsna

yn veren en byk etkenlerden biri olacaktr.

Bunun en byk nedeni, gelimi toplumlarda kiinin sadakatini ve inancn .yneltecei ok sayda

deiik kurumlarn, farkllaamama nedeniyle, az gelimi toplumlarda bulunmamasdr. Byle bir

ortamda kii ballk hislerini tatmin ve ayn zamanda koruyucu bir gce snmak iin dinden baka

kapsaml bir sistem bulamayacaktr. Bu, zellikle, bir hukuk ve ekonomi sistemini ieren islm dininde

byle olmaktadr.

Kk yalarda, anne ve babay, her eyi yapmaya kadir bir g olarak gren ocuk bu alkanln

ileri yalarda da srdrecek, ancak bu ihtiyacn geleneksel toplumun yalnkat yapsnda sadece dinde

gidermek olanan bulacaktr. Ayrca ocuun kklkten beri grd ve tand evre, ve

ailesinden ald grg ve eitim, gene farkllamam bir yapnn sonucu dinsel ve kaderci bir eilim

tad iin, ocuun sosyalizasyon sreci dinsel bir zdeleme ile balayacaktr. Bu anlamda dinsel

inanlarn egemen olduu toplumlarda, zellikle din'in hayatn her safhasn kapsad islm

toplumlarnda, ocuun aileden ve evreden edindii din bilgi ve grglerin kendisini ileriki yllarda

ne ynde etkileyecei aktr. ocuk, ilerde kimlik sorununu zmlerken, durgun, statik bir sosyal

yapnn da yardmyla, herkes gibi olmaya karar verecek, babasna ve evresine benzemeye alarak

onlar gibi sayg deer bir mmin olmaya ynelecektir.

Fakat ihtisaslamann ve iblmnn yaratt farkllam bir toplumda kii balanacak baka

kurumlar ve deerler bulacandan, din artk etkili bir sosyalizasyon arac olmaktan kacaktr.

Soru 9 : Din'in geleneksel toplumlarda fonksiyonu, Kitlelerin afyonu olmak mdr?

Geleneksel toplumlarda din, yalnzca, kiinin sosyal ve siyasal davrann etkileyen en yaygn deer ve

inan sistemi deildir. Marx din iin Kitlelerin afyonudur, demiti. Bu neriyi yorumlayanlar, din'in

egemen snflarn karlarn korumadaki byk etkenlii zerinde durmulardr. Gerekten de geri


9/81

kalm toplumlarda, kaderci bir kltr'e sahip olan halk ynlarnn sosyal eitsizlie kar

kmalarnn, gerek kendileri tarafndan dinsel inanlara aykr bulunarak, gerekse dini telkin ve

basklarla istemleri baka ynlere evrilerek nlenmi olmas mmkndr.

Burada, Afyon kelimesini yalnzca egemen snflarn halka zorla yutturduklar uyuturucu bir

kavram olarak almalyz. Din ayn zamanda halkn bilinli ya da bilinsiz olarak kabullendii, budnyada zmleyemedii sorunlara uygulayarak ferahlamaya alt, zdraplarn ve endielerini,

gizli, mistik bir gce snarak giderdii, fakir yaantsna teselli bulduu, teskin edici, mit verici bir

unsurdur. Din bu anlamda da bir afyon saylabilir.

Soru 10 : Modern ve farkllam bir toplumdan ne anlyoruz?

Modern sanayi toplumu, yetkinin, ihtisasa ve baarya verildii, kan, hsm ve kln ball dzenininatomize olmu aile ve ulusal ballk dzeyine kt, ihtisasn younlat, iblmnn artt,

sanayilemenin dourduu snf almal toplumun rettii, paylalan, pluralist bir iktidar yapsna

sahip bir toplumdur.

Modern topluma gei, bu saylan elerin gereklemesi sonucu belirir ve bu gelimenin tm geni

lde bir toplumsal hareketlilik, seferberlik (Social Mobilization) yaratr. Bu toplumsal hareketliliin

temelinde ise ekonomik gelimenin salad iblm ve ihtisaslama yatmaktadr. Geleneksel

yaama dzeyinden modern yaama dzeyine ynelmi toplumlarn nfuslarnn nemli bir ksmnda

beliren geni kapsaml deime sreci olan sosyal hareketlilik kavram, iine, retim ilikilerindeki

deiiklikleri, glerle meydana gelen deiiklikleri. meslek deiikliklerini, toplumsal yerlemedekideiiklikleri, kurumlardaki, rollerdeki, davranlardaki, ihtiyalardaki ve geleneklerdekideiiklikleri

alr. Btn bunlar srasyla siyasal davran etkiler ve deitirir. Bu deiiklik sonucu eski toplumsal,

psikolojik, ekonomik ballklar yklr ve toplum yeni toplumsal davran kalplarn benimsemeye

hazr olur.

Toplumsal hareketlilik beraberinde geni bir siyasallam vatanda topluluu getirir. Bu topluluun

hacmi bydke siyasal kurumlarn ve eylemlerin deimesi iin gittike byyen bir bask balar.

Bunun dier bir sonucu olarak da siyasal srece ynn veren insan ihtiyalarnda bir deiiklik olur.

Bu deiiklik siyasal sreci de etkileyip deitirecektir, insanlarn ilgileri mahall blgelerden ulusal

dzeye ktka, eski rf, det ve geleneklerini terkedip mesleklerinde ve yaadklar yerlerdedeimeler meydana geldike, ihtiyalarnda da belirgin bir deime olacaktr. Toplum bylesine

geliip deitike ve atomize hale dntke kii toplum iinde giderek nemini kaybedecek, devasa

kurulular, byk ehirler ve gayri ahs, ulalmas zor siyasal yap karsnda cceleecektir. Kesif i

blm dolaysyla kar trlerinin oald byle bir toplumda insanlar e grlere ve e karlara

sahip insanlarla birarada olmak isteyeceklerdir. nk toplumda yalnzca sosyal, siyasal ve ekonomik

rgtler, unsurlar devlememi, kiinin uramak zorunda kald problemler de devlemitir. Kii de

bu byk sorunlar zebilmek iin dayanma ihtiyac iindedir. Toplumsal koullarn yaratt

bylesine bir zorunluluk sonucu toplumsal rgtler kurulmaya balar. Kii, karlarnn ve grlerinin

paylald bu kurumlarda artk o devasa toplum karsnda bir cce deildir. Artk kendi karlar

dorultusunda baka kurululara, rgtlere bask yapabilecek, siyasal, sosyal ve ekonomik yaantsna


10/81

yn veren kararlar ve unsurlar etkileyebilecek bir duruma gelmitir. rgtleme ile birlikte siyasal ve

sosyal yapda deimeler olacak, devletin ve dier birka kuruluun dnda kiinin ballk duyaca

bir sr rgt meydana kacak, iktidar sava bu gruplar aracl ile verilecek ve paylalan bir siyasi

yap ve pluralist bir toplum dzeyine geilecektir. Modern toplum, bylesine farkllam, oulcu bir

siyasal yap ve deer sistemine kavumu, yetki ve kdemin doua deil baarya verildii, yatay ve

dikey toplumsal hareketliliin youn olduu bir ak sanayi toplumudur.

Soru 11 : Modernleen bir toplumda dinin rol zayflayacak mdr?

Daha nceden de belirtilmi olduu gibi toplumun sosyo-ekonomik koullar, o toplumdaki

davranlar, rolleri, siyasal yapy ve kiiler arasndakiilikileri dzenleyen detleri ve kurallar

etkilemektedir. Bu nedenle bir toplumda deerler bireyci ve baarya ynelik iseler o toplum

farkllam ve sanayilemi bir yapya sahip demektir. Sorunlarn dinsel bir yaklamla zld,

kaderci kltre sahip bir toplum ise byk bir olaslkla kendini feodal retim ilikilerinden henz

kurtaramam bir toplumdur. Byle bir toplumda yaygn olan geleneksel deerler o toplumdaki

kiilerin rollerine ve kiiliklerine etkide bulunacak ve bylece kiinin davrannn temelinde yatan o

toplumun deer sistemi olacaktr. Toplumdaki ekonomik gelimeyle birlikte toplum kltrnde ve

deer sisteminde de bir deiim olacak ve benimsenen yeni deerler toplumda yeni kurumlar

oluturacak, kii davranlarn ok deiik biimlerde etkileyeceklerdir. Bylece bir zamanlar topluma

yn vermi egemen (dominant) deerler, geliimle gerekleen yeni deerlerle atacaktr. Sosyo-

ekonomik gelimenin oluturduu bu yeni deerler, eski egemen deerleri ykt lde kiinin

davran deitirilecek, yeni bir kltr yaps iinde ilikiler farkllaacaktr. Bu, toplumdaki egemendeerlere ait olmayan yeni deerlerin gelimesi ve yeni bir deer sistemine yneli toplumu

yeniliklere aan balca etkendir. Bu anlamda, gelien sosyo-ekonomik koullar, yarattklar yeni

deerler sayesinde kiiyi geleneksel kltrde nemli bir yeri olan dinsel deerlerin etkisinden

kurtaracaklardr.

Sosyo-ekonomik gelime ile deien evre, toplumda bir kltr deiimi de salayacak ve yeni

kltrle birliktegelien yeni deerler toplumu o deerlerin zorunlu kld dzeye itecektir. Toplumla

kltr arasndaki bu karlkl etkileme, toplum geliim nedeni ile farkllap atomize olduka dinsel

dozunu kaybedecek; din, yerini, giderek modern teknolojinin getirdii ada deerlere terkedecektir.

Soru 12 : slm dininin en belirli zellii nedir?

Doum anndan lme kadar, kiinin toplum iersindeki yaantsnn her safhasn kesin denetimi

altnda tutan islm dini, hukuk alannda olduu kadar ekonomik alanda da ynverici, snrlandrc

buyruklar iermektedir. Mirasn nasl blneceinden, faizin snrlandrlmasna, meden hukuk

kurallarndan, ceza hukuku kurallarna kadar uzanan geni bir ortamda. Tanr buyruu kurallarn

egemen klan slm dini. bu zellikleri ile ancak deimez bir toplumun yasal, ekonomik ve siyasalyapsn meydana getirebilecektir.


11/81

slm dininin belki de en nemli zellii burada yatmaktadr. Mutlak hkim ve yneticisinin Tanr

olduu bir topluma, yine Tanr tarafndan, neyin doru, neyin yanl olduu kesin olarak belirtilen ve

ne yaplmas gerektiini emreden bir kurallar dizisi indirilmitir, insanlar yaratan ve hereye kadir

olan Tanrdan daha gzelini ve daha mkemmelini gerekletirmek mmkn olmadna gre, onun

topluma, kullarna doru yolu gstermek iin indirdii kitap da geerliini ve mkemmelliini sonsuza

kadar koruyacak bir nitelik tayacaktr.

Bu anlamda Kur'an ve onun getirdii er' dzen, deimesi ngrlmeyen statik bir toplum dzeninin

ideolojisi olmaktadr. Kur'an'n ve islmi dzenin deimez nitelikleri, egemen olduklar toplumlar da

deimez, statik ve farkllamayan bir bnyeye sahip olarak tutma abas iindedirler.

Soru 13 : slm dini bu zellikleri ile ne tr bir toplum yapsnn doal ideolojisi olur?

Din'in genellikle sosyo-ekonomik koullarn yaratt beeri ihtiyalara, sosyo-ekonomik koullarn

yanstt sosyo-kltrel yap ierisinde yer alarak cevap verme abasnda olan bir deer ve inan

sistemi olduunu belirtmeye altk. Bu anlamda din ancak belirli bir kltr yaps ki bu genellikle

geleneksel bir kltr yapsdrierisinde egemen olabilecektir ve byle bir kltr yapsn egemen

klabilecek ortam da, o kltr yapsn yaatabilecek ve besleyebilecek nitelikteki sosyo-ekonomik

koullarn varlna dayanacaktr. Bir baka deyile kapal pazar ekonomisi, snrl iblm, bir rnek

ve farkllamam bir i ve toplum hayat ieren sosyoekonomik koullar, byle bir toplumda st yap

kurumu olarak kaderci, atalarndan grdn yapan, otoriter ve hiyerarik bir dzen neren,

geleneksel deerlere ynelik bir kltr ve deer sistemi olutururlar. slm da byle bir kltr ve

yapnn, ayn nitelikleri tayc rndr. Bylesine farkllamam bir toplumda, kiinin balln

ekecek ya da modern bir toplumda olduu gibi, ekonomik gelime ve i blm sonucu, kiinin

toplumun dier ksmlarndan farkllam karlarn temsil edecek ikincil kurulular olmadndan, kii

toplum ierisinde snmak iin ancak cemaat yapsn bulabilecek, toplum ierisinde bakalar ile tek

rnek olan yaantsn ve davranlarn etkileyen ve oluturan deerlerin azl nedeniyle de, kltr

yaps iinde tek hkim deer olan islm dinine bir klavuz ve kurtarc olarak sarlacaktr.

Din, sosyo-ekonomik altyapdan belirlendii kadar, o altyapy belirleyecek ve etkileyecek bir styap

kurumu olarak da fonksiyon grr. Bu anlamda din, sosyo-ekonomik koullarn, dini gl klacak

niteliklerine bal olarak gelimekte ve nem kazanmakta ve bu nemini ve gcn, kendini yaratan

ve yaatan sosyo-ekonomik koullarn devamn salamaya ynelterek altyapy etkilemeye

almaktadr. Byle bir karlkl etkileme sreci ierisine giren din ve toplum, bu ksr dngy

kracak yeni bir retim ilikileri aamasna geilene kadar toplumsal sistemi kendi yrngesinde

tutacaktr. Yani sosyo-ekonomik koullar bakmndan farkllamam bir toplumda, kiilerin davran

ve tutumlarn belirleyen egemen deer ve inan sistemi olan din, sosyo-ekonomik byme ve

farkllama sonucu, kiinin davran ve tutumlarna yn verici, nitelik ve nicelik bakmndan ok farkl

yeni deer ve ballklarn olumas nedeni ile nemini yitirecek ve toplumu kendi yrngesinde

tutmak iin kullanmakta olduu eski gcn giderek kaybedecektir.


12/81

Soru 14 : Trkiye'de din ve siyaset konusuna neden Osmanl imparatorluu dnemiyle

girmekte yarar grld?

Konuya Osmanl imparatorluu dnemiyle girmemizin ana nedeni, Trkiye'de Din ve Siyasetkonusuna, bir toplumun geirdii sosyo-ekonomik gelime asndan bir btnlk kazandrmak iindir.

Trkiye Cumhuriyetini yaratan gler ve o glerin karsna son elli yldr dinsel bir grnt ile

kanlar, kklerini Osmanl imparatorluunun sosyal yapsn yanstan retim ilikilerinden almlard.

Bir baka deyile, Trkiye'de din ve siyasetin ayn potada kaynatrlmasnn nedenleri, Osmanl

mparatorluunun sosyal ve ekonomik deiimi srecinde yatmaktadr. Gnmzdeki dinsel akmlar

yorumlayabilmek, doru tehis koyabilmek ve dinci dncenin de kendi iinde nasl bir deiim

geirdiini anlayabilmek iin, Din'in Osmanl mparatorluunda ne tr bir rol oynadn saptamamz,

kaynan hangi toplumsal glerden aldn incelememiz gerekmektedir. Bu nedenle konuya

Osmanl mparatorluu dneminden balamakta yarar vardr.

l. BLM

EMPERYALZME AILMADAN NCE

OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 15 : Osmanl toplumunda neden emperyalizme alma ncesi ve sonras ayrmn

yapyoruz?

Gelime srecinin balarnda olan toplumlarn yaamndaki koullarn, gelimi toplumlara nazaran,

dinsel buyurularn ve inanlarn daha fazla etkisinde olaca belirtilmiti. Osmanl toplumununun

sosyo-ekonomik yapsnn daha sonraki cevaplarda belirtilecek zellikleri, yalnzca sanayi devriminin

gerekletirilmesini olanaksz klmam, fakat toplumda da islm dininin, hayatn hemen her safhasna

ynelen, btnleyici ve denetleyici bir inan sistemi olarak kullanlmasn salayan ekonomik koullar

da Tanzimat'a kadar tavizsiz olarak srdrlmtr.

Batdaki sanayilemenin sonucu oluan emperyalizm Osmanl toplumunu etkisi altna alnca devletin

kesin egemenlii altnda bulunan toplumun statik grnts paralanm, devlet gten dm,

toplumsal hiyeraride byk deiimler olmutur. Fakat deien sosyo-ekonomik koullar, Batdan


13/81

alnan ireti kurumlar toplumda yaatacak ekonomik karlar salayacak kadar gl ve kapsaml

olmadklarndan kendilerine kar byk bir muhalefet yarattlar.

Bu muhalefet, geri kalm bir toplumda yaygn baka bir deer sistemi ve farkllamadan doan

deiik kar bilinleri olmadndan kanlmaz olarak sorunlar dinsel dzeyde zmeye almtr.

Bu nedenle Osmanl toplumunda dini egemen klan sosyo-ekonomik koullar sorununu daha ayrntl

bir ekilde grmek iin Osmanl toplumunu iki ayr dnemde incelemeliyiz:

a) Osmanl toplumunun bat emperyalizmine henz almad dnemde islm dinini egemen klan

sosyo-ekonomik koullar hangileridir?

b) Emperyalizme alarak deiime urayan Osmanl toplumunda. Muhalefetin deiime kar

getirmek istedii zm yolu neden dinsel olmutur?

Soru 16 : 19. yzyl balarna kadar Osmanl toplumunda siyasal ve sosyal yap nasld?

Osmanl toplumunda siyasal ve sosyal yapnn en belirginnitelii dare edenler-Tbi olanlar

ikileminin toplumsal yaantya egemen olmasdr.

19. yzyl balarnda Osmanl mparatorluu btn snf ve halk tabakalaryla yle bir piramidi

meydana getiriyordu:

Bata Osmanoullar ve Saray vard. Onun hemen altnda da Osmanl tarihilerinin Erbab Seyf

dedikleri paalar ve asker snfyla beraber lmiye diye adlandrlan ulema ve ktipler snf

bulunmaktayd. Bunlarn altnda sanatkrlar ve en alt tabakada da (Reaya-Riayet) Tbi anlamna

gelen emekiler, halk ktleleri yer almaktayd. Sarayn hemen altndaki snf da kendi iinde,

idareciler, ulema, ktipler ve askerler diye drde ayrlrd. Bunlardan bir ksmnn yaptklar hizmet,

Tmar ve Zeamet diye bilinen ayni deme sistemiyle karlanrd.

Grld gibi Osmanl toplumunun sosyal yaps, sosyal hareketlilie izin vermeyen, durgun ve

yalnkat bir grnt iindedir. Byle bir sosyal yap, toplumdaki iktidar yapsn da etkilemi ve

Osmanl imparatorluunda siyasal g, kendisini denetleyecek baka gl sosyal snflar olmad

iin, saray ve kapkulunun tekelinde kalmtr. Bu tekelci siyasal yapnn ve sosyal durgunluuntemelinde ise sanayilemeye ynelemeyen geleneksel retim ilikilerinin varl yatmaktadr.

Soru 17 : Osmanllar Bat Avrupa toplumlarnda gerekleen sanayi devrimine neden

ynelemediler?

Osmanl Devletinin geri kalmlnn btn nedeni sanayi devrimini gerekletirememesinde yatar.

Osmanl devletinde, sanayileememenin sonucu, hem Bat devletlerindeki parlamenter rejimi salam

temellere oturtan atan snflarn belirledii bir toplumsal dzen gelimemi, hem de batda


14/81

sanayileme sonucu oluan bir burjuva snf ve kltr Osmanl devletinde gerekletirilememi, tam

tersi olarak kaderci ve geleneksel bir kltr yaps varln srdrmtr.

Sanayi devrimini ilk gerekletiren ngiltere'de bu yolda ilk geliim tarmda feodal bir dzenden hzla

kapitalist bir dzene gei sreciyle balad. Kr amac ile ve pazar iin retim yapan ngiliz iftisi, bu

ekonomik hareketlilik sonucu yalnzca statsnde bir deiiklik salamakla kalmad fakat pazar iinyaplan bu retim toprak burjuvazisinin yan sra bir ticaret burjuvazisi de yaratmaya balad. Tarm

gelirleri fazlas ve ticar gelirler ehirlere akmaya balaynca ehirlerdekisanayi kollarnda da bir

canlanma grld. Feodal dzenden kapitalist retim dzenine geildike eski dzende sahip

olduklar yerleri kaybeden ve ehirlere akmaya balayan kyl ynlar da, canlanan sanayi kollarnda

kullanlacak ucuz igcn meydana getirdiler. Bylelikle tarmdaki artk deer ile balayan ve

ticaretle gelien ekonomik hareketlilik zellikle tarmdan gelen sermaye aktarmalar ile sanayileme

srecini balatm oluyordu.

Osmanl toplumunun bu gelime modelini uygulayamaynn ana nedenleri kendi toplumsal

bnyesinde yatmaktadr.

dare edenlerle tbi olanlar, yani saray ve kapkulu ile halk ikileminin sosyal yapy belirledii Osmanl

devletinde ekonomik dzen, sermayenin belirli ellerde toplanp oradan kapitalist bir retime

srayabilecei nitelikte deildi. Asker bir brokrasinin hkim olduu gl bir devlet olan Osmanl

devleti, gcn srdrmek iin, kendisiyle rekabete kalkacak bamsz her geliime kar idi. Toprak,

sanayi ve ticaret rejimleri bunun en gzel rnekleridir.

Soru 18 : Osmanl toplumunda tarmda kapitalizme geii nleyici ne gibi snrlandrmalar

vard?

Osmanl toplumunda toprak rejimi devletin kesin denetimi altnda bulundurulmakta idi. plak

mlkiyeti devlete ait topraklar, devlete en stn ekilde hizmet etmi kiilere, karlnda Osmanl

ordusuna asker hazrlamak kaydyla, veriliyor ve bu topra ileme hakk ve miras baba lnce oluna

gemiyordu. Bylece sermaye birikimi olsa bile ksa bir sre sonra dalyor, retim biimi

etkilenemiyor ve kapitalistleemiyordu. Halbuki Avrupa'da gerekleen sermaye birikimi devlete kafa

tutmaya balayan zgr ticaret merkezleri, ehirleri kurarken, siyasal iktidarlar burjuva diye

adlandrlan yeni bir snfn yani sermayeci snfn eline geiyordu. Osmanllarda ise devlet, saray-brokrasl egemenliini srdrmek iin, kendinden bamsz geliecek her unsuru ezerken, yalnzca

geliebilecek bir burjuvaziye set ekmiyor fakat o burjuvazinin topluma kazandraca sanayilemeyi

ve teknolojiyi de ldrm oluyordu.

Sanayi devrimine ynelmi sosyo-ekonomik gelime srecinin balang noktasnda, tarmda kapitalist

bir dzene gemenin yatt gz nnde bulundurulursa, toprak mlkiyetini elinde tutan ve kapitalist

geliim aleyhine denetleyen Osmanl devletinin sanayileme olasln byk lde ortadan

kaldrd anlalr. Has, Tmar, Zeamet sistemleri ile blnm bir toprak rejiminde, sanayie ya da

ticarete aktarlacak nitelikte bir artk deer yaratlamad iin. Bat Avrupa sanayileme modelleri

Osmanl toplumunda uygulanamam ve lke ftuhat gelirleri ile desteklenen bir tarm lkesi halindekalmtr.


15/81

Soru 19 : Osmanl sanayiinde kapitalist bir aamaya ulamay nleyen ana unsurlar

hangileridir?

Osmanl devleti, retim ilikileri denetimini yalnzca tarm kesiminde tmar sistemiyle yapmyordu.

Buna benzer bir denetimi sanayi zerinde de kurmutu. Bir tarikat olan Ahilik sistemi ierisinde

tutulan sanayi kollar, balarndaki eyhler ya da khyalar aracl ile merkez hkmete bal

bulunuyorlard. Hkmetin, retimin miktarn denetlemekten, narh koymaya kadar sanayi zerinde

geni bir etkisi bulunmakta idi. ran, kalfann ve ustann bklmez bir hiyerarik ortamda, tam

disiplinli, birbirine bal olmasnn ve rekabeti bir gelimeyi nleyecek nitelikte gl bir oto-kontrol

sisteminin Ahilik aracl ile sanayie uygulanmasnn yansra, bu devlet denetimi, bamsz rekabeti

bir sanayi gelimesini de engellemekteydi, te yandan tarmdaki tedbirler de zaten bir tarm

burjuvazisinin gelimesini olanaksz klyor ve sanayilemenin ilk gerei len tarm fazlasnn sanayiekaydrlmas da bu nedenle gerekleemiyordu.

Soru 20 : Osmanl toplumunda ticaret sektrndeki gelimeyi nleyici ne gibi snrlandrmalar

vard?

Osmanl Devleti, ayn ekilde sert ve kskan bir denetimi, ticaret sektr zerinde de

uygulamaktayd. Bu konuda, Osmanl Devleti, ihra edilecek yerli mallarn d pazarlardaki srmnbile tehlikeye drebilecek bir tutum ierisindedir. rnein Bursa ipeinden % 5'ten % 21'e kadar,

dier mallardan ortalama olarak % 10' dan % 15'e kadar, hububat, zeytinya ve bakrn ihracnda ise

resmen yasak olmad zamanlarda % 33 vergi alndktan sonra izin veriliyordu. Herhangi bir mal ise

bir Osmanl eyaletinden dierine gnderilirken, getii her eyalette % 12 vergiye tbi tutuluyordu. Bu

arada Osmanl Devleti en fazla kr ve sat getirecek baz mallar (rnein, kahve ve afyon) tekelinde

bulundurmakta ve kendisi satmaktayd.

Bu arada ticaret alannda Osmanl Devletinin yaratt baz krtasiye kaytlarnn tccar iin ne kadar

kartc ve bktrc olduunu Y. Z. Tengirenk yle anlatmaktadr:

Tccar zeytinya satn almak isterse divan temsilcisine mhrl arzuhal gnderecek, memlekette

zeytinya ihrac yasaklanmamsa ve baka bir saknca yoksa Divan Hmyn emir vererek, nereden

ve ne miktar zeytinya alnabileceini ve mbairin ismini verecek, emir bamuhasebeye kayt

olunacak, mbair elinde emir ile zeytinyann belirtilen sat mahalline gidecek ve marifeti er ile

fiyatn tesbit ve kayt ettirecek, sonra emirnamedeki miktar rayi fiyatla iki misli arparak paray

tccardan alacak, zeytinyan satanlarAParann te biri verilecek, te ikisi mbaire teslim

olunacak ve btn bu geenler emri erifin arkasna zabt varakas halinde yazlacak, mahallin Valisi,

Voyvodas. Defterdar ve skele Emini tarafndan imzalanp mhrlenecek, ve emri mbair

bamuhasebeye gtrecek, oradaki bir evvelki kaytla kontrol yapldktan sonra getirdii parann %

10'u mbaire cret olarak verilecek.


16/81

Grld gibi kapitalist gelimeyi snrlayan uygulamalar, ticaret alannda da kapital birikimini

nleyecek niteliktedir.

Soru 21 : Siyasal ve ekonomik egemenliin tek elde bulundurulmas Osmanl siyasal ve sosyalkurumlarn nasl etkilemitir?

Osmanl Devletinin retimde ve ticaret hayatndaki bu kskan denetimi sonucu saray ve kapkuluna

rakip olabilecek her sosyo-ekonomik gelime daha doum annda yok edilmi ve batda devlet,

toplumun deien ekonomik yaps ile glenen snflarn eline geerken. Osmanl Devleti egemenlii

tekelinde tutan ve paylalmayan bir iktidar olarak kalmtr. Batdaki burjuvAPatlay sonucu devlet

iktisaden egemen glerin mlklerini koruyan bir jandarma grnmne brnrken, Osmanllarda

devlet burjuva toplumuna set eken ve bu nedenle topluma sanayileme yetenei vermeyen bir baraj

olmutur. Ayrca bat toplumlarnda bulduumuz baz kurumlar, sanayileememe ve onun bir sonucu

olan farkllaamama nedeni ile Osmanl Devletinde grmek mmkn deildir.

Bu kurumlar, kiiyle devlet arasnda tampon grevini yerine getiren ve ikincil gruplar diye

adlandrdmz kurumlardr. Bunlar arasnda dernekleri, sendikalar, eitli bask gruplarn,

belediyeleri saymak mmkndr.

Bu kurumlar ya da gruplar, kendi otoritelerinin geerli olduu alanlarn snrlar iinde devletin

hukuk yetkilerini kullanabilirler. Ekonomik gelimenin yaratt sosyal hareketlilik ve farkllama,

batda bu gruplar ve kurumlar sayesinde, Devletin kaytsz artsz egemenliini krm, ticaret ve

sanayi ile gelien ehirler kendi zel kanunlarn karmak yetkisini salamlar, belediyelerkurmulardr, ihtisaslamann ve i blmnn beraberinde getirdii kar farkllamas, ayn karlar

ve grleri savunanlarn rgtlenmesi gereini duyurmu, bylelikle oluan farkl gruplar topluma,

batda, giderek dengeci, pluralist bir grnm kazandrmlardr.

te Osmanllar'da ikincil kurumlarn, sosyo-ekonomik yetersizlikten tr bulunmay, ikincil

kurulularn batda yaratt deerleri, tutumlar, istemleri Osmanl toplumunda bulmamz olanaksz

klmtr.

Kii ile devlet arasnda bu kurumlarn bulunmay, devleti siyasal, sosyal ve ekonomik sahalarda

btnyle babo brakm, toplumdaki btn iyiliklerin de, ktlklerin de balca kayna devletolmutur.

Soru 22 : Osmanl mparatorluunda, burjuva devrimlerinigerekletirmi bat toplumlarndaki

ikincil kurulularn yerini mmet mi almtr?

Devleti kii karlar lehinde etkileyecek ve kiiyi devlete kar koruyacak ikincil gruplarn yokluu

nedeni ile Osmanl Devletinde halkn arad koruyucu snak, mmet yaps ve ona bal olantarikatlar olmutur.


17/81

Osmanllarda mmet Batdaki ikincil kurumlarda olduu gibi kiilerin belirli bir toplumsal amala,

kar birlii ve ibirlii yapmak iin bir araya geldikleri topluluk deildir.

mmet ierisinde kiiye, bir eye ait olmann verdii duygusal bir ba salanr. Kii bu anlamda

toplumun ekilsiz ve renksiz bir parasdr. Meydana gelen bu topluluun ba Allahtr. Bu topluluu

meydana getiren mminler ise, kendilerini Allaha mutlak bir ekilde teslim etmilerdir. Burada herey Allaha aittir ve Allann yasalar olan eriatla idare edilir.

Bu nedenlerle, sosyo-ekonomik yetersizliklerden dolay kiinin sadakatini ekebilecek, karlarnn

savunulmasnda yardmc olacak ikincil gruplarn Osmanl toplumunda bulunmamas, mmet yapsna

byk nem ve ballk kazandrmtr.

Mutlak olarak Din'in ekillendirdii mmet yapsndan, zndklk ya da benzeri bir sulama ile

karlmak, kiinin toplum iinde snaca baka bir rgt olmamasndan tr korkun ar bir

cezadr. Bu nedenle Osmanl toplumunda dinsel ilkeler her alanda mutlak sayg ve itaat grm, yn

veren, adalet datan, eiten ve ceza veren kurallar olarak Osmanl toplumunda egemen olmulardr.

Soru 23 : Sanayi devriminin gerekletirilmemi olmas, Osmanl iktidar yaps ve siyasal

davrannda, slm dininin egemen olmasn salayan balca etken midir?

Osmanllarda ekonomik farkllama yokluu sonucu pluralist toplumun gereklememi oluunun.

Devlet ile kiiyi, arada hi bir tampon kurulu olmadan yz yze brakt aklanmt. Bu nedenle

Devlet gcn temsil eden kapkulu snf, toplumda saray ile birlikte tek egemen g olarak kalmamfakat ayn zamanda kendini denetleyen baka g olmadndan, paylalmayan iktidar temsil eden

sarayn kesin denetimi ve buyruklar altna girmitir. Bu ekilde, btn yetkilerin eriat tarafndan

padiaha verildii bir hukuk sisteminde, devlet memurluklar, devlete en stn hizmet ilkesine bal

kalnarak daima yetenee ve liyakata verilmi, kapkulu snfnn sosyal ve ekonomik gvenliini, saray

dnda salayacak bir bir rgt olmadndan da Osmanl kapkulu Boynu kldan ince bir snf olarak

devlete hizmet edegelmitir. Bu anlamda 19. yzyln balarna kadar sarayn kesin denetimi dnda

bir kapkulu snf grmek mmkn deildir.

Sosyo-ekonomik dzenin btn safhalarn da sk denetimi altnda bulunduran Osmanl devleti, bu

tutumuyla, toplumu, tarih geliim dorultusunu izlemeyecek ekilde snrlamtr. retim aralarnnve btn retim ilikilerinin devletin smrlandrc denetimi altnda olmas, btn ekonomik alanlarda

kapital birikimini engellemi ve bunun sonucu olarak da sanayi devrimi gerekletirilememi ve bir

burjuva snf doamamtr.

Tersine, toplum sert ve otoriter bir dinin evresini meydana getirdii statik bir stat toplumu olarak

kalmtr.

te bu farkllamam toplum yaps Osmanl toplumunda slmiyeti ideoloji haline getiren balca

unsurdur.


18/81

htisaslamann, i blmnn, atomize toplumun Bat toplumlarna getirdii farkllama sonucu

gelien farkl roller, kristalleen snfsal kar bilinleri bu toplumlarda eitli eitici, yn verici deerler

oluturmu, eitli istemler yaratmlardr.

Halbuki farkllamann olmad Osmanl toplumunda, toplumsal eylemi farkl deerler ve istemler

etkilememi, Osmanllar toplumsal yaantlarnda yn verici buyruklar tek yaygn deer sistemi olanslm dininden almlardr.

II. BLM

EMPERYALZME AILDIKTAN SONRA

OSMANLI TOPLUMU VE DN

Soru 24 : Kanun Sultan Sleyman' yanltan gerek neydi?

slm kurallarn iktidar yapsn belirledii Osmanl mparatorluunda, Avrupa'daki elimelere,

kargaalklara ve istikrarszlklara bakan Kanun Sultan Sleyman, Avrupallarda mevcut olmayan

karlkl saygnn ve toplumsal disiplinin onlar Osmanl Devletinden daima geride brakacan

yorumlamaktayd. Toplumun Devleti deil devletin toplumu belirledii, insan deer ve davranlarna

bklmez, sert, dinsel buyruklarn yn verdii, mutlak iktidar, Tanrnn yeryzndeki glgesi Halife

Sultann elinde bulundurduu, statik ve yalnkat bir toplum dzeninden gelen bir Padiahn byle

dnmesi ok normaldir. Ama Kanun Sultan Sleyman'n yanlmasnn nedeni, bu disiplinsizliin ve

kargaaln temelinde bulunan toplumsal deiimin niteliini ve nedenlerini anlayamamasnda

yatmaktadr. Onun disiplinsizlik dedii ey, alan yeni ticaret yollar, yaplan icatlar ve retimilikilerindeki farkllamalar sonucu toplumda beliren yeni kar sahiplerinin, kendilerini kstlamak ve

snrlamak isteyen siyasal yapya kar verdikleri meruiyet savalardr. Kargaalk olarak grd

ortam ise, halklarna sanayilemede, ticaret ve kalknmada altn devirlerini yaatmaya hazrlanan bir

Avrupa'nn ektii doum sanclardr. Avrupa'da Kraln valyelerine dayak atan burjuvalar, kendi

itaatkr tebaas ile mukayese edip kk gren Kanun Sleyman eer torunlar Vahidettin ile

Abdlmecid'in balarna ne geleceini grebilmi olsayd herhalde hayretten ve dehetten dona

kalrd.

Soru 25 : Osmanl toplumunda sanayilemeyi nleyen koullar ngiltere'de nasl ykld?


19/81

ngiliz sanayi devrimini meydana getiren unsurlar incelediimizde bunlarn temelinde tarmn

yattn grrz, ngiltere'de sanayi kapitalistini yaratan sermaye birikimini tarm sektrnde elde

edilen artk deer salam ve byk lde tarm yapabilecek yetenekte olanlar da ngiltere'deki ilk

sanayi kapitalistlerini meydana getirmilerdir.

ngiltere'de tarmla uraan ilk insanlar, kendileri de birer serf olan Bailifler di. 14. yzyln ikinci

yarsnda Bailifler, tohumu, tarm aralarn ve hayvanlar toprak sahibinden temin eden iftilere

dntler. Bu sralarda iftinin toplumsal ve ekonomik nitelii aynen kylnnk gibiydi. Bir sre

sonra ifti toprak sahibiyle ortaklaa retim yapan kii haline geliyordu. ifti ve toprak sahibi,

retimi, nceden yaptklar bir kontrata gre blyorlard. Gene bir sre sonra bu szlemede

iftinin daha ar bastn gryoruz. Her geen yl kontrat biraz daha lehine evirecek lde

glenen ifti 13. yzylda retim iin kullanaca kapitali toprak sahibinden tamamen ayrabilecek

yetenee eriiyor. Artk ifti cretli ii kullanan ve elde ettii artk deerin bir ksmyla da toprak

sahibine kulland topran kirasn veren bir tarm kapitalistine dnmtr.

Bu arada 16. yzylda birtakm olaylar iftinin gcn arttrmada ok byk etken oluyor. Yeni

Dominyonlarn ve ticaret yollarnnbulunmas bir yana, Amerika'dan altn ithaline balanmtr. Altn

miktarnn artmas bu kymetli madenin deerini drrken para da otomatik olarak devale oluyor.

Parann deerindeki bu d iftinin retiminin deerini kat kat artrnca ifti hi bir fazla katkda

bulunmadan para kapitalini artrm oluyordu.

iftiler ok nemli bir kapital haline gelen topra sonuna kadar ellerinde tutmak ve asl toprak

sahiplerine geri vermemek iin topraa el koydular. Her ifti iletmekte bulunduu topra kendi

mal iln ederek etrafna it ekti, ngiliz tarihinde Enclosure Movement diye anlan bu davransonucu kk kyllerin toplumsal ve ekonomik nitelikleri de deimeye balad.

Byk lde retim yapmakta olan byk iftilerin kk iftilere rekabet imknlar brakmamalar

sonu olarak kk iftinin yoksullamasna, borlanarak elindeki topraklar satmak zorunda

kalmasna yol at. Kk iftinin toprandan pek bir gelir salayamamas, bir sonraki yln

tohumunu borlanarak byk iftiden almas, bu borcu faiziyle dedii zaman bir nceki yldan daha

yoksul bir hale dmesi, kk iftiyi genellikle topran elinden karp ehirlere akn etmeye

zorlamt.

ki nemli Etken : Teknoloji ve Ticar Kapitalin Gelimesi:

Kyly ve kk iftiyi ehirlere iten bir baka neden ise teknolojide beliren nemli yeniliklerdir.

ngiltere'de Hargrave iplik bkme makinesini 1777'de, Cartwright dokuma makinesini 1786'da icat

etmilerdir. 1782'de 11.828 ton olan ngiliz ham pamuk ithalt 1820 ylnda 144.818 tona ulamt.

1860'larda ise bu rakam 5 milyon tona yaklayordu. Dokuma ham maddelerinin bu derece aranr

olmas ynn de deerini fazlasiyle artrmt. Byk iftiler yn retimini, buday retmekten daha

krl bularak teknolojinin kendilerine yaratt bu olanaktan yararlanmak istediler. Ksa bir zamanda

tarlalar meralara dntrld. Bylelikle iftliklerde i bulma olanaklar byk lde yitirilmi

kyller akn akn ehirlere kotular.

Toprak iilerinin srekli olarak ehirlere akmas, gelien teknolojik nedenlerle toprak retiminizayflatmam aksine artrmt. Daha az kiiye cret deyen byk iftiler daha da zenginleirken,


20/81

ehirlere gm olan onbinlerce eski tarm iisi gelecein endstri proleteryasn meydana

getiriyorlard. nceden kendi evlerindeki zel tezghlarda iplik ekip dokuma yapan bu nfusun bir

ksm imdi byk iftinin dokuma tezghlarnda cret karlnda almaktaydlar.

Bu arada kefedilen yeni ticaret yollar, gelien gemicilik ve dominyonlarnn ekonomik alandaki

etkileri ngiltere'deki retimi ikinci kere etkiledi. Yeni icatlarn da katksyla kitle retim zorunluluubelirmiti. Bu da kk, zel ev tezghlarnn da retiminden tede bir retim gereini duyurdu. Bu

nedenle birok retim kollarnda seri retime geildi ve bu da aile birimi iindeki retimi kr

getirmeyen bir dzeye indirdi. Seri retim, fiyatlar drm, kk reticiler rekabet edemez

duruma dmlerdi. Kapital sahipleri, genellikle byk iftiler, topraktan uzaklatrlm nfusa

evlerinde yapabilecekleri i siparileri vereceklerine, kendilerine ait i yerlerinde crete dayanan bir

emeki snf yaratmlard. Daha sonralar lkenin her yerine dalm bulunan bu nisbeten kk i

yerleri gayet byk barakalarda bir araya getirilmi ve bylelikle 19. yzyl ngiltere'sinin nemli

endstri ehirlerinin ekirdekleri kurulmutu.

Bu arada dier nemli bir gelime de sanayi kapitalistinin domasnda byk bir etken oldu. Malsahibine, cret karl alan bu nfus yalnzca ucuz bir retim arac deil, ayn zamanda krl bir

pazard da. nceden kendi yarattn kendi tketen yeni snf, imdi kendi yarattn satn almak

zorunluundayd. Satc byk ifti, alclar ise onun iileriydiler. Bu yeni snfn bir zamanlar

kendilerine ait olan retim aralarndan ayrlmalar yerli krsal endstriyi kertmi, bylelikle tarm

ile endstri arasndaki byk kopma ba gstermiti.

Bu kopma sonucu endstri kapitali btn lkeye hkim oldu.

Unutulmamas gereken dier nemli iki etken de sanayi kapitalinin domasnda nemli rol oynadlar.

Bunlardan ilki, boaz tokluuna altrlabilecek i gc yaratan esir ticaretidir. Liverpool ehrinibyk lde esir ticareti zenginletirmitir. Utrecht bar szlemesiyle ngiltere, spanya'dan Afrika

ile Ltin Amerika arasndaki esir ticareti yetkisini kopartm ve 1743 ylna kadar Ltin Amerika'ya

ylda 4800 esir satarak bu szlemeden fazlasyla krl kmtr. Liverpool limannda esir ticaretiyle

uraan gemilerin says, yllara gre yle bir art gstermektedir: 1730'da 15, 1751'da 63, 1760'da

74, 1770'de 96 ve 1792'de 132.

Ticari kapitalin birikiminde nemli bir rol oynayan etken olarak dominyonlarn ele geiriliini de

belirtebiliriz. Dominyonlar sayesinde Avrupa'nn dnda talan, soygun, esaret ve cinayetle elde

edilen hazineler ngiltere'ye tanarak kapital haline dntrlmt. Sanayi kapitaline dntrlen

bu ticar kapitali elde etmek pek zor bir ey deildi. 1769 ve 1770 yllar arasnda Hindistan'da retilenbtn pirinci ucuza satn alan ngilizler eski sahiplerine tekrar satmak iin fahi fiyatlar istemiler,

aresiz kalan halk istenilen fiyat demek durumunda braklmt. ngiliz sanayi kapitalizmi. Hintlilerin

ve Afrikal kara derililerin hayatlar pahasna kuruluyordu.

Soru 26 : Osmanl mparatorluunu duraklama ve gerileme devirlerine iten etkenler nelerdir?

Gelirini asker ftuhatla temin eden Osmanl mparatorluu, doal hudutlara dayanp kalmas veilerleyen Avrupa teknolojisi ve asker yetenekleri karsnda g duruma dmeye balamas sonucu


21/81

ftuhat gelirlerinden mahrum kalarak yoksullamaya balamtr. Ksa vadeli olarak, gelir getirir

dncesi ve zorunluuyla tmar, has, zeamet gibi i ekonomik dzen unsurlarnn yetenee deil,

rvet mukabilinde ltizam'a verilmesi, haksz vergilerin ve mltezim zulmnn i isyanlara sebep

olarak sarst, zaten gsz devletin, d tehlikeler karsnda aresiz kalmas ve batdaki sanayi

devriminin yaratt potansiyelin, yaamak iin d pazarlar aramas, Osmanl toplumundaki ham

madde retimini denetiminde tutan tccar tefeci mltezim snfnn Bat Emperyalizmine Cikar

yoluyla balanmasn oluturmu ve toplum batlamaya ve bat emperyalizmine almtr.

Bat sanayi devriminin etkisiyle zaten gerileme devrinde olan Osmanl imparatorluu bsbtn

kmeye balam ve ticaret szlemelerinin bui k hzlandrmasn nleyememitir. D borlarn

da etkisiyle ynetici ve siyasal kurumlarn d etkenlere kar savunmasz brakmak durumuna

dm ve sanayi lkelerinin bir oyunca olarak onlarn karlarna hizmet etmek iin birok

uygulamalarda bulunmaya zorlanmtr.

Yalnzca ham madde reten, bat sanayiine ak bir lke olarak gittike kp dalan Osmanl

mparatorluu mal dengesini d borlanmalarla salamaya alm. sonu olarak da KemalistDevriminin asker zaferlerine kadar siyasal ve ekonomik bamllk iinde bat kapitalizminin

karlarna hizmet etmi ve boyun emitir.

Soru 27 : Laissez-Faire nasl bir ekonomik ve siyasal gelimenin felsefesidir?

ngiltere gerek ipolitikasnn istikrar ve gerekse sanayi devriminin yaratt kapital birikimi sonucu

byk bir zenginlik ve ilerleme devresine girmiti. 19. yzyln ikinci yarsnda ngiliz d ticaretiFransz, Alman ve talyan d ticaret toplamlarndan daha fazla, Amerika d ticaretinin ise hemen

hemen drt kat idi. Endstriyel ve ticar snflar, gerek servetleri, gerekse retim aralarnn

kontrolne sahip olmalar dolaysyle ngiliz siyasal yaantsn va kltrn denetler hale gelmilerdi.

19. yzyln ilk yarsnda bu sna ve ticar gler ngiliz mal politikasnn eskimi, yetersiz kayt ve

kurallarla baltaland grnde idiler; ortak karlar, yeni koullara yetersiz kalan bu kaytlar

ortadan kaldrmakta idi.

ngiliz tccarn ve sanayicisini engelleyen kaytlara bakarsak bunlarn zerinde niin bu kadar nemle

durulduunu ve hemen Waterloo'dan sonra belirmeye balayan Free Trade akmnn nedenlerini

grrz. 1815 ylnda, sanayi devriminin balangcnda bulunan ngiltere, hl siyasal yaantsntarmsal karlarn ynettii bir lke idi. Harp yllar ierisinde ngiliz tarm lkenin btn buday

ihtiyacn karlayacak lde buday retti. Fakat harp bitince ticaret yollarn aan bar, buday

fiyatlarn da drd, ngiliz parlamentosunu meydana getiren Parson, Suire gibi krsal ngiltere'nin

kar sahipleri hemen bir gmrk korunma kanunu geirerek 1815 ylnda ngiliz budaynn bir

guarter'i 80 shilinge ulamadan buday ithal edilmesini yasakladlar. kartlan bu tahl kanunu

ekmei pahallatrm ve toprak aalarnn karlarn korumak iin endstri ehirleri halknn zararna

geirdikleri bu kanun, tarmclarla sanayicilerin arasndaki derin uurumu meydana getirmiti.

ilerini doyurabilmek iin daha fazla yevmiye vermeye zorlanan sanayiciler bylelikle mallarn

dahAPahalya retiyorlar, bu da sonu olarak ngiliz mallarnn dnyAPazarlarnda rekabete girmesini

engelliyordu.


22/81

ngiliz sanayicisinin d pazarlar ele geirebilmesi iin tahl kanunlarnn kaldrlmas gerekiyordu.

Halknsokaklarda Ucuz ekmek diye gsteriler yapt yllarda (1820'lerde) Londral tccarlar, ngiliz

Parlamentosuna, gelecek 40 yla hkim olacak ekonomik ilkeleri kapsayan bir mesaj gnderdiler. Bu

mesajda u iki nemli ilke bulunuyordu: 1) Tutucu kaytlardan kurtulmak, d ticarette mmkn en

byk gelimeyi salayabilmek ve lkenin kapital ve endstrisine en iyi direktifleri verebilmek iin

gereklidir. 2) Her tccarn kiisel davrann ayarlayan, en ucuz pazardan alp en pahal pazarda satma

kural btnulusun ticaretinde uygulanmas gereken yararlktadr. 44 yl nce The Wealth of

Nation da Adam Smith tarafndan ortaya atlan bu ilkeler ngiltere'nin mal ve ticar politikasn

yeniletirmede kullanlmak isteniyor, ve sonu olarak ortaya temelinde J. Bentham'n en byk

saynn en byk mutluluu ilkesinin yatt serbest ticaret akm kyordu.

Sanayi devriminin yaratt toplumsal deiim sonucu beliren ve artk ngiliz endstri ve ticaretini

yneten yetersiz kurallarn dna klmasn ngren ulusal dzeyde basklar sonucu 1832

Parlamento reformu kanunu geirildi. 1832 Parlamento reformunun nemi ancak toprak aalar

tarafndan ynetilen tarmsal bir lkenin nasl byk bir aama geirerek endstri devriminin yaratt

snflarn denetimi altna girdii gz nnde bulundurulursa belirir. Bu reform sonucu oy hakk daha

geni bir kitleye tannm ve bu nedenle sanayi karlar arlklarn ngiliz siyasal yaantsna

koyabilecek yetenee kavumulard. Reform sonucu ngiltere'de semen says % 50'ye yakn bir art

gstermi ve 43 yeni endstri blgesi ve ehri temsilci gnderme hakkn kazanmlard. Bunlarn

arasnda ngiliz endstrisinin ana merkezleri olan Manchester, Birmingham, Sheffield ve Leeds gibi

hzla byyen ehirler de vard. Byle bir geliim sonucu artan semen karsnda siyasal partiler de

artan, semen kitlelerini ele geirmek iin hem rgtlenmek gereini duymu, hem de sanayi

devriminin bir retimi olan bu toplumsal gcn nitelii karsnda tutucu kurallardan tavizler verme

yolunu benimsemilerdi. Sonu olarak modern parti sisteminin ilk belirtileri ngiliz siyasal yaantsnda

grlmeye balanm ve ngiliz sanayicisi karlarn politika kanalyla koruma ve denetleme olanana,kavumutu.

Endstri ehirlerinin ii semenleri1832'den hemen sonraki genel seimlere katlma hakkn elde

edince ngiliz parlamentosunun niteliklerinde de byk deimeler oldu. Gmrk korunma

kanunlarna ve tarmsal karlara kar olan sanayi ve ticaret karlar, partomento reform kanununun

atyollardan ngiliz politikasna yn veren organlar ele geirmeye baladlar. ngiliz politikas

sanayi, devriminin yaratt yeni bir egemen snfn eline geiyordu.

1840'larda, Babakan Peel, Laissez-Faire ilkelerini engelleyen denizcilik ve tahl kanunlarn

kaldryor ve tarm ile sanayi arasndaki ulusal dzeydeki atma, sanayi karlarnn lehine olarak

sonulanyordu. Devlet, bylelikle kendini yeni toplumsal glere uydurmaya alrken, siyasal

doktrini ve ekonomik politikas kadar idare rgtn de deitiriyordu.

Soru 28 : Laissez-Faire'ci akm Osmanl toplumunu neden etkilemitir?

Gmrk korunma kanunlarnn serbest ticaret akm sonucu kaldrlmas dnyann drt bir yanndan

gelen ham maddelerin az bir gmrkle ngiltere'ye sokulabilmesini salad. Besin maddelerinin de

ucuzlamas ii cretlerini drm, ucuz ithal edilen ham maddelerle birlikte sanayi retimi


23/81

dnyann en ucuz pazarlarnda bile rekabete giriebilecek nitelie kavuturulmutu. Ucuz ekmek ve

ucuz ham madde ngiltere'yi dier hi bir lkede olmayan madd refah dzeyine karrken ngiliz

ihracat da 1842 ylnda 47.250.000 sterlin'e ulayor ve 1865'de ise 200.000.000 sterlin'i buluyordu.

Rekabet tanmayan bir dzeyde gelien ngiliz ihracat karsnda kendi sanayi devrimlerini yeni

geirmekte olan Man'n teki yakasndaki devletler derhal korunma tedbirlerini almlar ve kendiyerli sanayileri iin ok zararl olabilecek ngiliz sanayi maddelerine yksek gmrk duvarlaryla set

ekmilerdi. imdi ngiliz sanayicisi ve tccar kadar onlarn temsilciliini yapan ngiliz devlet adamnn

da elde etmek istedii tek bir unsur vard; sanayiin gelimesi, retim aralarn ellerinde tutan

snflarn refah ve egemenlii iin gerekli bu unsur, d pazar d. ngiltere'nin ihtiyalarnn kat kat

stnde retimde bulunan ngiliz endstrisi, yaamak iin rnlerine d pazar bulmak

zorunluundayd. D pazarlardan elde edecei kr artyla yeni yatrmlara gidilecek, maksimum kra

gemek iin artan retime darda daha da fazla alc bulmak gerekecekti. te Bat Avrupa uluslarnn

lkelerini gmrk duvarlaryle evirdii XIX. yzyl balarnda ngiliz d politikas u ilkelerin

gereklemesi abasndayd:

1. ok ucuz ham madde salanabilecek lkeler zerinde

nemle durulmas.

2. Yeralt zenginliklerine kolayca el koyabilmek iin kendi yeralt zenginliklerini kullanamayacak kadar

sanayilememi ve teknolojik yeteneklerden uzak lkelerin elde edilmesi.

3. Bu eit lkelerin ayn zamanda d ticarette en byk kr brakacak nitelikte olmalar gznnde

bulundurularak hzla ngiliz etki blgesi kapsamna sokulmalar.

4. Ucuza elde edilen ham maddeleri ileyip tekrar eski sahiplerine satma, ticar kolayl bir yana,lkelerin yerli sanayilerini ykma bakmndan yararl olacandan byle bir ticar ilikiye ncelik

tannmas. rnein, Msr pamuuyla Manchester tezghlarnda dokunankumalarla Msr halknn

giydirilmesinin yollarnn aratrlmas.

5. D pazar olarak elde edilmeye allan lkede ngiliz ihracat maddelerini reten sanayii en ksa

zamanda kertecek tedbirlerin alnmas.

6. Yardm ve ekonomik gelime perdesi altnda bu memleketlere bir takm yardmlar yaplmas, ama

bunlarn zellikle o lkenin ihra mallarn daha ucuza getirecek liman, yol, antrepo gibi yatrmlarda

kullanlmas.

7. Parlamentoya ve dolaysyle ngiliz siyasal gcne hkim olan ngiliz sanayicisi ve tccarnn ngiliz

devlet otoritesi ve gcn ticar amalarna let edebilmesi.

1830'larda. ngiltere'de, politikayla ticaretin arasnda gittike glenen balar sonucu, ngiltere

gerekirse ticaretini harp yoluyla gelitirmek ya da korumak tutumunu benimsiyordu. Bunun en ak

rnei in'deki haha savalardr. 1840-42 yllarnda ngiliz tccarnn in pazarn devlet zoruyla

atrdn gryoruz.

ngiltere'de btn bu siyasal ve ekonomik gelimeler olurken Osmanl mparatorluunda ngiliz

karlarna ve grlerine uygun birtakm sorunlar douyor ve ann ok gerisinde kalm bu kocalke her sanayi devletinin ele geirmek istedii ok krl bir pazar olarak beliriyordu.


24/81

Bu anlamda Osmanl toplumu hem ucuz ham madde salanabilecek, hem de Batnn sanayi

rnlerinin kolayca satlabilecei bir toplum durumundadr; nk ne kendi yeralt zenginliklerini

kullanacak kadar sanayilemi ve teknolojide ilerlemitir, ne de silhl Emperyalizm'e kar koyacak

kadar mal ve siyasi bir gce sahiptir. Bu nedenle Laissez-Faire'ci akma gmrk duvarlar ile kar

koyamam, aksine onun etki sahasna kolayca girmitir.

Soru 29 : Batya alma sonucu Osmanl mparatorluundaki sosyal snflar nasl bir deiim

gstermilerdir?

XVII. yzyln balarnda Osmanl imparatorluu doal hudutlara dayanarak duraklam ve bir sre

sonra hzla gelien bat teknolojisi ve asker gc karsnda gerilemeye balamt. Bu yava yava

k ftuhat geliriyle beslenen hazineyi boaltm ve bir zamanlarn bu ok varlkl imparatorluu

mal yeteneksizlie dmt. Bu nedenle, nceden drstle, alkanla ve yetenee verilen has

ve zeamet abuk ve ok gelir temin etsin diye en fazla vergi vermeyi kabullenen kiilere braklmaya

baland. Ticar kapitalizmin dourduu ve Osmanl ticaretine hkim bu snf, bylelikle tarmsal

retimi ellerine geirmi oluyordu. IV. Murat devrinden beri kanuna ve eriata aykr olarak

yeteneksiz fakat kapital sahibi tccar tefeci snfna verilen bu hizmet karl hak, ticar bir kast

meydana getirmiti. Tmar ve zeamete sahip olmak iin rvet alm yrm ve saray bu ite hediye

yarna giren adamlarla dolup tamaya balamt. Tmar ve zeamet sistemindeki toprak sorunu

nceleri bir nianclka tbi ve eminler kanalyla yrtlrken en fazla vergi vermeyi taahht

eden, bu mteahhit niteliine sahip kiilere devredilmeye balanyor, verdikleri verginin bir iki

katn karmak hevesinde olan bu kimseler iftiye her trl ikenceyi yapmaktan ve devlet malnharap etmekten de ekinmiyorlard.

Ayn yolsuzluk sanatkr snfnn iinde de gzkmekteydi. Osmanl imparatorluu iin Manchester,

Marsilya ve Leipzig arasnda devam eden rekabet sonucu Trk esnaf hayat sarslmaya balam ve

imparatorluk iindeki Musevi ve Hristiyan teba teden beri imparatorluun ekonomik hayatnda

oynadklar kendilerine zg rollerine ek olarak imdi de Avrupa ile Trkiye arasndaki ticari ilikileri

denetlemeye balamlardr.

Rumlar Akdeniz sahillerinin ticaretine hkim olmu, Ermeniler ise imparatorluun i finansman

ilerine girmiler ve Z.F.Fndkolu'nun Urquhart'tan zikrettii gibi her zaman Sarayn ve vilyetlerde

paalarn dayanabilecekleri birer iktisad g haline gelmilerdir. Urquhart yle devam etmektedir:

Ermenilerin ticar ilerdeki maharetleri, Trkeye vukuflar, Trk idarecisine kymetli yardmlarda

bulunmalarna sebeptir. Vergiler ekseriya ayn olarak tediye edildiinden, Trk idaresi tccar

Ermeninin maharetinden istifade etmektedir. Bankacln ilk ve iptidai ekli olan sarraflk Trkiye'de

bunlarn elindedir. Paalarn yanndaki mal memurlar ekseriya Ermenilerdir. Eyletlerin mahsulleri

onlarndr. mparatorluk devrinde yalnz ticarette deil sna teebbslerde bile Ermenilerin rolleri

dikkate deer. Urquhart'n deyiiyle deta bir snf meydana getiren gayri mslim vatandalarn yan

sra snflar ve tabakalar piramidinin alt tabakasn meydana getiren Trk kyl ve esnaf gittike

kmekteydi.


25/81

Osmanl mparatorluu sosyal piramidinin btnyle kme devri daha ilerdeki yllarda i ve d

unsurlarn etkisiyle balayacaktr. Bu k etkileyen i unsurlarn balcas, ftuhat gelirinin

azalmasyla lke iindeki dzenin bozulmas sonucu bir ticar kapitalist snfn Osmanl ekonomik

mekanizmasn ele geirmesidir. Gayri mslim reayann hkim olduu bu kapitalist snf aracl ile

Osmanl imparatorluuna ticar ve sna glerini kabul ettiren bat Avrupa lkeleri de Osmanl sanayi

kn etkileyen d unsurlarn balcalardr.

Soru 30 : Osmanl mltezimleri ve tccarlar ile batl sanayiciler arasndaki kar birlii neye

dayanm ve Osmanl toplumunu nereye gtrmtr?

Batdaki sanayi devriminin yaratt d pazar bulmak gerei. Osmanl imparatorluunun nemini kat

kat artrm ve Osmanl lkesi hem ucuz hem madde temin edebilecek, hem de bat tezghlarnn

rettii mallarn rahata sergilenecei bir ak pazar yaplmak istenmitir. Dardaki kapitalist ierde

dayanabilecei, gvenebilecei bir vurguncu kast da bulmutu. Ticaret kanalyla edindii kapitalle has,

zeamet, tmar sisteminin yozlamas sonucu tarmsal retimi de ele geiren bu snf dardaki

kapitalist iin ok yararlyd. Bunun nedenlerini yle sralayabiliriz:

1. Bat sanayii, zellikle ham madde talep eden bir sanayi idi. Osmanl imparatorluundan ithal

edilebilecek pamuk, yn, keten tohumu, ilenmemi ipek, tiftik gibi maddelerin retimi yukarda

belirtilen snfn elinde idi. Batl kapitalist seri retim yapt iin rettii mal Osmanl sanayicisinden

daha ucuza karabiliyordu. Bu nedenle ham maddeye Osmanl sanayicisinden daha fazla fiyat

verebilirdi. Bylelikle Osmanl reticisi ticaretin batya almasndan fazlasyla yarar salayacak, bat

kapitalizmine karyla balanacak ve onun en byk savunucusu olacakt.

2. Bat kapitalizmi kendisine balad bu snf kendi ticar krndan komisyon vererek de tatmin

edebilirdi. Bylece rettii ham maddeyi batya satan bu snf batnn mamul maddelerinin de

Osmanl mparatorluunda yaylp satlmasna araclk edecekti. Her iki alanda da krl ktktan sonra

bu snfn dzenin sregelmesini istemesi ok doaldr. Bu nedenle bu ticar snf Osmanl i politikas

zerinde srekli olarak bat taraftar baskda bulunacakt. Kapital gcne dayanan bu snfn siyasal

gc de elinde bulundurmas ok olaandr. Daha nce belirtilen Urquhart'n sz bu konudaki

kanlarn doruluunu gsterir: Hatt Ermeniler servetleri, igzarlklar ile bir sadrazam intihap

ettirecek kudrete bile maliktirler. Bir nedenlerden tr yabanc himayesindeki tccar tarmsal

retici sanayi devrimininyaratt pazar gereinin dardan gelen basks lsnde ierden bir bask

gstermi ve batl kapitalist ile doulu tccar elele vererek 1838 ticaret szlemelerinin ar

hkmlerini Osmanl Devletine kabul ettirmilerdir.

Soru 31 : Bat emperyalizmine, Osmanl mparator-luunun 1839 Ticaret Szlemeleri ile

verdii tavizler nelerdir?


26/81

ngiliz Babakan Palmerston'un. szlemeyi imza eden ngiliz heyetini kutlamak iin Windsor

Castle'dan yollad 15 Eyll 1838 tarihli mektubunda Tahminlerin fevkinde bir baar, aheser diye

tanmlad 1838 Ticaret Szlemesi sonucu beliren durumu syle aklayabiliriz: ngilizlerin bu

szleme sonucu elde ettikleri yeni ayrcalklar nceden verilmi olan kapitlasyonlarla beraber

yrrle girecek ve ngilizler en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesi greceklerdi.

Szleme ayn zamanda yabanc tccarn zerinde byk bir titizlikle durduu ok nemli bir sorunu

da Bat sanayii lehine zmlemekteydi. Btn Osmanl lkelerinde yrrlkte olan her trl tekeller

kaldrlacak, yalnz yabanclar deil yerliler de her mal serbeste almak ve satmak hakkna sahip

olacaklard. Yedi Vahitlerin kaldrlmas Serbest Ticaret akmn Osmanl mparatorluunda hkim

klan en byk unsur olmutur. Bu nemli deiim sonucu. Osmanl daresi ok nemli bir gelir

kaynandan mahrum braklm ve tekellerin kaldrlmas daha sonralar d borlanmalara yol aan

bir mal buhrann temelinde yatan en byk neden olmutur.

Btn bunlarn dnda bu szleme ile nceden mal sat ya da nakli iin istenen tezkere bundan

byle istenmeyecek ve isteyen, kim olursa olsun, iddetle cezalandrlacakt. Bylece gene nemli bir

gelir kaynan kaybeden Osmanl idaresi gmrk vergilerinde de yaplan cmert indirimler sonucu

ticar bakmdan bsbtn baml bir duruma dyordu. Bu indirimler yalnzca Osmanl idaresinin

gelirini drmekle kalmad fakat asl ykc etkisini, yerli pazarlar zerinde gstererek yerli sanayiin

tamamen kmesine yol at. Azalan gmrk vergileri sonucu mparatorlua ok ucuz sokulan

yabanc mallar yerli pazarlar tamamen igal edebilecek nitelie kavuturulmutu. Bu szleme ile

dardan her trl mal ithal edilebilecek ve yalnz % 3 ithalt vergisi verilip, bunun zerine % 2 de

munzam bir vergi dendikten sonra o eya lkenin her tarafna, bir yerden bir yere tekrar tekrar

gtrlp getirilse bile, baka bir vergiye tbi tutulmayacakt. nceden ise bir Osmanl eyaletinden

her geite % 3 vergi alnmaktayd. Yine bu szleme ile getirilen dier bir nemli deiiklik sonucu

Bat sanayii Osmanl ham madde ihracatn da daha ucuza elde etme yeteneine kavuuyordu. nklke iinden baka bir lkeye ihra olunacak mallar iin bu szlemeyle kaldrlan i vergiler yerine

yalnz deer zerinden % 9, ihra olunduu zaman da ayrca % 3 vergi verilecekti. Bylece yerli ihra

mallarnn nceden olduu gibi getii yerlerde eitli vergiler vermesi yerine bu miktar yalnzca ve

tek bir kereye ait olmak zere % 9'a indirilmiti. Btn bunlarn dnda Boazlardan ticaret

gemilerinin geiinin serbest braklmas, Osmanl limanlarnda gemiden gemiye yaplan mal

aktarmalarndan ve transit geiten hibir cret alnmamas kararlatrlmtr.

Ayrca szleme hkmleri btn Osmanl lkelerinde herkes tarafndan uygulanacak, baka devletler

de ticaretlerini bu koullara uydurmak isterlerse Osmanl Devleti rza gsterecekti.

Bu yukarda saydklarmz yabanclara Osmanl mparatorluu ile olan ticaret ilikilerinde her trl

kolayl, zgrl salamt. Laissez-Faire'ci dnrlerin bu sistemi, kendi devletleri tarafndan

kendi lkelerinde yrrle konmadan nce o devletler tarafndan Trkiye'ye kabul ettirilmi ve

orada uygulanmtr.

Soru 32 : Osmanl Bat Avrupa ticaret szlemelerinin ekonomik sonular ne olmutur?


27/81

Osmanl mparatorluunun toplumsal hayatn olumsuz olarak etkileyen ticaret szlemeleri Osmanl

sanayii zerindeki ykc etkilerini de gstermi ve nceden de belirtildii gibi zaten gsz olan

sanayiimizin tamamiyle kmesine sebep olmutu.

Sanayi devrimi her ne kadar 18. yzyln sonlarnda etkilerini gstermeye balamsa da makina

rnlerinin ancak Napolyon harplerini izleyen ilk kapitalist gelime devresinde d pazarlara akmayabalad bir gerektir. 1825-30 yllarnda Osmanl sanayiinin bel kemiini tekil eden pamuklu retimi

Manchester fabrikalarnn ezici rekabetine aktr. lkenin pamuklu kuma ihracat durmu, buna

karlk byk bir ithalt balamtr, ngiltere'den ithal edilen pamuklu maddeler 1828'deki 465.000

sterlinden 1831'de 1.040.000 sterline kmtr, kodra'da 1812'de 600 tezgh alrken 1821'de

tezghlarn says 40'a inmi, Trnova'da 1812'de 2.000 tezgh varken 1830'da ancak 200 dokuma

tezgh kalmtr. Fakat 1833 Ticaret Szlemelerinden nce sanayiimiz az da olsa daha tamamiyle

snmemi, ancak ticaret szlemelerinin Trk ticaret ve sanayii zerindeki her trl korumay

kaldrd andan itibaren kendini yitirmitir.

Daha 1830'larda Urquhart'n belirttii gibi. Bursa mamult 100.000 para ipekli ihracna, in ve Lionipeklilerinin rekabetine ramen, devam edilmektedir. Sanayi devrimi pamuun aile iinde ileniinide

daha etkileyememitir. Gene Urquhart'a gre pamuun aile iinde ilenmesi nlenebildii takdirde

Avrupa Trkiyesine daha 5.000.000 sterlinlik ngiliz pamuklusu satmak mmkn olacaktr. Bu arada

sanayiin snmesi, daha fazla stanbul ve Avrupa Trkiyesinde olmaktadr, ve bunun da tek nedeni bu

ksmlarn bat sanayiine ak olmasdr. Ulam harcamalar ve ticaret szlemelerinn daha henz

kaldrmad baz i vergi ve harlar yznden i taraflarda yerli mallar piyasaya hkim olmak

abasndadr.

Makineleerek ve iblm uygulayarak ok daha ucuz ve seri retim yapan firmalar darda

tremeye baladktan sonra Osmanl mparatorluundaki eski retim ekillerinin devam edebilmesiiin tek bir are kalyordu : Gayet sert ve kesin bir ekilde uygulanacak gmrk politikas. Fakat 19.

yzylda, uzak douda bir ada olan Japonya bile sanayi devriminin etkilerini nleyemezken, eitli

sorunlar nedeniyle Batya ak bir Osmanl imparatorluunun bunu uygulamadaki gl aktr.

Bunun yan sra 1838 Ticaret Szlemeleriile kabul edilen maddeler de ekonomik k

hzlandrmtr. Yabanc retim, % 5 oranndaki ithalt harcn verdikten sonra, lke iinde kaytsz

olarak sat ve nakliye yapabildii halde, lkenin bir yerinden dierine giden yerli mallar Amediye,

Reftiye, Mruriye, Mastariye gibi birok vergilere tbi tutuluyordu.

Baz eyada bu vergilerin, mal deerinin % 50'sini bulduu bilinmektedir. Bylelikle yabanc mallar,

yerli mallardan daha ucuza getiren bir uygulama sonucu Osmanl ekonomisi kmektedir.

Buna verebileceimiz ikinci bir neden ise 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunda beliren

ihtiyalardaki deiikliktir. Tanzimat sralarnda ilk nce askerin sonra sivillerin kyafetinin deitii ve

orduda kullanlan malzemede de byk deimelerolduu bilinir. Halk ayn zamanda ve zellikle

stanbul'da Avrupa tketim maddelerine kar ar bir sempati beslemeye balam ve bu yeniliklerin

deitirdii talep karsnda yerli sanayiin arz sahas daralm ve srm yapamayan ya da srm

gittike azalan yerli sanayi kendi kendini tasfiyeye balamtr. Bursa'da 25.000 okka ipek imal eden

100 tezgh varken bu say 1847'de 4.000 okka ipek ve 75 tezgha dmtr. Avrupa ipekisi Trk

ipekisinden daha ucuza retim yapt iin Trk kozalarna da daha fazla fiyat verebiliyor va ipein

ham maddesinin byk bir ksmn kapatabiliyordu. 1838-63 aras stanbul ve skdar'daki kumatezghlarnn 2750'den 25'e, atma yastk tezgh-larnn saysnn ise 60'dan 8'e indiini grrz. Artk


28/81

sanayiin snmesi yalnz ky ehirlerinde kalmayp ilere kadar da uzanmaktadr. 1846'da Halep'te 300

pamuk mensucat yerinin yalnz 150'si, ipekli kuma reten 200 firmann ancak 150'si

alabilmektedir.

Halep, Musul gibi ehirlerde iml edilen organtin, muslin gibi maddelerin miktar artk bu ehirlerin

tketimine bile yetiememektedir. Bir sre sonra aile sanayii eklindeki pamuk iplii retiminin dedurmu ve iftinin pamuklarn bkmeyip ham madde halinde satmaya balam olduu

anlalmaktadr.

Avrupa sanayi kapitalizminin Osmanl imparatorluunda dourmu olduu buhran bu ekilde gittike

genileyerek ve teker teker btn sanayi kollarna ulaarak yzyln ikinci yarsnda sanayiimizin

tamamyla snmesine sebep olurken kunduraclk, terzilik ve frnclk kollar dnda btn tketim

mallarnn Avrupa kaynakl olduu grlyor.

Totomjanz, Die Sozialkonomische Trkei adl kitabnda yle der:

Trkiye'nin hkmet merkezi el ile yaplan ilerle geinen insanlarla, dokumac, kalayc, bakrc ve

benzerleriyle doludur. Bu zavall esnaf ordusu yar a yaamakta yahut senelerce dilencilik

etmektedir.

Soru 33 : 1838 Ticaret Szlemelerinin siyasal sonular nedir?

1838 Ticaret Szlemeleri, yalnzca Bat sanayilerinin rettii mallar karsnda Osmanl Devletini

gmrk duvarlarndan mahrum brakmyor, fakat devletin ithalt ve ihracattan vergi yolu ile elde

ettii gelirleri de kstlyordu.

O zamana kadar kendisi iin nemli bir kaynak olan ithalt ve ihracat vergilerinin kstlanmas zerine

Osmanl Devleti harp gibi olaanst durumlarda bu kaynaktan gelir elde edemedi. Bu ve dier

ekonomik alanlarn kmesi nedeniyle Osmanl imparatorluu dardan para alan bir devlet haline

gelerek 1854'den bu yana mal perianla dt.

Bat Emperyalizminin lkeyi giderek daha rasyonel bir ekilde smrmesi sonucu, Osmanl Devleti

artk ald borlarn faizlerini bile deyemiyecck bir duruma dmekteydi. Sonunda Dyunu

Umumiye daresi devlet iinde devlet olarak, yabanclar adna ve yararna, tek bana gelir toplayanbir kurum haline geldi. Yabanclardan vergi ve har alma hakknn bylesine kaldrlmas Osmanl

Devletinin siyasal direncini de yok etti ve bor ald lkelerin siyasal ve ekonomik basklarn kabul

eder duruma dt.

zellikle 20. yzyln balarnda Alman Emperyalizminin etki alanna daha fazla kayan Osmanl Devleti

iin, Almanya safnda harbe girmek kanlmaz olmutur. Bu anlamda, Badat demiryolu, yalnzca

Anadolu'nun servetlerini Berlin'e tayan bir ara deil fakat. Hasta Adam Osmanl Devletinin

lmne yol aan son sava giriiminin balca tahrikisi olmutur.

Soru 34 : 1838 Ticaret Szlemelerinin toplumsal sonular ne olmutur?


29/81

Daha nce de belirttiimiz gibi i unsurlarn yozlamasyla meydana gelen bir kast, ticaret

szlemeleri yrrle konduktan sonra, d ticarete de el koymu ve bylece yabanc reticiye

karyla bal bir ticar snf meydana getirmiti. Geri kalm lkelerde sanayilemenin ilk admlarnn

dev admlar olmas gerektii iin kapital birikimini ellerinde tutan bu snf kapitallerini daha kolaykazan getiren ticarete yatrmay tercih edince, ticar kapital, ngiltere'de olduu gibi sanayi kapitali

haline dnmemiti. D devletlerin himayesini kazanm bu snf Osmanl Devleti iinde yabanclar

yararnAPolitik yatrmlar yapabilme gcne erimitir. Tabi bu politik gcn ve kapitalini yabanclar

yararna kullanan ve karlnda yabanclardan daha byk yarar gren bu kast bir ksr dng

yaratm oluyor ve Osmanl Maliyesi bu dngnn dna kacak gten yoksun bulunuyordu,

imparatorluun bu snf emperyalist devletler tarafndan korunmaya balannca Osmanl toplumunu

ekillendiren toplumsal tabakalarda bir altst olma hali belirmiti. Bylece yeni bir sanayi ticaret snf

meydana kt. Darya karyla bal bir kast'a Trk halknn Tatl Su Frengi dedii bir zmre daha

kart.

Fransz kapitalinin Fransa dndaki durumunu dnen bir Fransz maliyecisi Beyolu'nun bu

hususta Fransz mstemlekelerinden daha emin bir yer olduunu syleyecek kadar ileri gitmitir.

Urquhart, piramidin alt tabakasnda iken birden ste kan bu snfn nemine ve onun oynad role

deinmektedir: Hatt bu kk adamlar icabnda birer konsl edas taknyorlar. Onlarn asl

Avrupallara bizim tebamz da dedikleri vakidir. Birkann bulunduu camiadan bahsederken

'Milletimiz' tbirini kullanrlar.

Daha yukarda da grdmz gibi Avrupa sanayiinin Trkiye'ye yksek ihracat srasnda ve

sonucunda Trk sanayiini sndren ticarete gayrimslim reaya araclk etmi ve eski toplumsal

tabakalar piramidini alt st ederek bakeye gemiti. Bu ithalt akn mparatorluk iindeki ynetenve ynetilen toplumsal gruplarn karlkl ilikilerini etkiledi. Yeni bir snf dodu. Bu snf yabanc

konsoloslarn himayesiyle meydana gelmi bir Yahudi Ermeni Frenk grubu halindedir, ihracat yapan

Avrupa lkeleri kendi ithaltlarna da araclk yapan bu reayann srekli ikyetlerini bir bask olarak

Babli'ye uyguluyorlard. Bu snf kanalyla Osmanl mparatorluu'na szm olan kapitalist karlar,

kukusuz, bu yerli arac snfn, mal, mlk ve yasal gvenliklerini garanti altna almak isteyeceklerdi.

Dardan gayri mslim Osmanllar himaye eden devletlerin tatmin edilebilmesi iin Bil tefriki cinsi

mezhep forml altnda Demokratik bir politikann uygulanmas gerei ba gsterdi.

ngilizler tarafndan reformlarn yaplmasn istemek bir bakma da Rusya'y tatmin etmek iindi.

Osmanl mparatorluundaki aznlklar sorunu zerinde nemle duran Rusya'nn Osmanlmparatorluu'nun i ilerine karmak iin bunu bahane etmesini nlemek gerekiyordu. Rusya'nn

Osmanl btnln paralamas ngiliz ticar karlarna aykr decekti. Lord Dudly Stuart'n Avam

Kamarasnda yapt bir konumada belirttiine gre 1827 ylndan 1846'ya kadarki sre iinde

ngiltere'nin Osmanl imparatorluuna ihracat tam 5 kat artarken Rusya'ya ayn yllar sresindeki

ngiliz ihracat ise yalnz 1.200.000 sterlinden 1.700.000 sterline kyordu. Bu nedenle Rus tehdidini

azaltacak reformlara gidilmeli ve gayri mslim tebaya mahkemelerde, orduda va vergilerde eitlik

tannmalyd. Eer bu tedbirlerle Rus basks azaltlamazsa kacak herhangi bir Rus Osmanl

atmasnda ngiltere'nin Osmanllar tarafn tutaca, ihracat ithalt rakamlarndan aka belli

oluyordu.


30/81

Bu istenilen reformlar yenileme politikasnn iteki savunucularna da uygun geliyordu. Toplumsal

hayat byk sarsntlar geirmi. Mslman reaya gittike fakirlemi, sanat Avrupa ithalt ile

ksteklenmi, zeamet ve tmar ha

100 soruda türkiye'de din ve siyaset - ahmet yücekök

Documents