101 yapi ve yer - yky · 1.baskı:İstanbul,haziran2015...
TRANSCRIPT
T Ü R K İ Y E
101 YAPI ve YER
YapıKrediYayınları-????
101YAPIveYERTÜRKİYE
Hazırlayan:EnginYenal
Editör:BegümKovulmaz
Düzelti:FilizÖzkan
GrafikTasarım:YeşimBalaban
GrafikUygulama:HasanFırat
Baskı:OfsetMatbaacılıkA.Ş.??????????
1.Baskı:İstanbul,Haziran2015ISBN978-975-08-
Bukitaptayayımlananyazılarınsorumluluğuyazarlarınaaittir.
©YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.2012SertifikaNo:12334Bütünyayınhaklarısaklıdır.Kaynakgösterilerektanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışındayayıncınınyazılıizniolmaksızınhiçbiryollaçoğaltılamaz.
YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.YapıKrediKültürMerkeziİstiklalCaddesiNo.161Beyoğlu34433İstanbulTelefon:(0212)2524700(pbx)Faks:(0212)2930723http://www.ykykultur.com.tre-posta:ykykultur@ykykultur.com.trİnternetsatışadresi:http://alisveris.yapikredi.com.tr
T Ü R K İ Y E
101 YAPI ve YER
Engin Yenal
ÖNSÖZ • 11
KRONOLOJİK DİZİN • 44
I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ
001 • Göbeklitepe,Şanlıurfa • 48
002 • Çatalhöyük,Konya • 52
003 • Hattuşa,Çorum • 56
004 • TroiaÖrenYeri,Çanakkale • 62
005 • Gordion(Yassıhöyük)Polatlı/Ankara • 66
006 • YesemekTaşOcağıveHeykelAtölyesi,
Islahiye/Gaziantep • 70
007 • AphrodisiasHeykelOkuluveSebastion
Geyre/Aydın • 76
008 • TheodosiusLimanı,Yenikapı/İstanbul • 78
009 • AniKentiÖrenYeri,Kars • 82
II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ
010 • DiyarbakırSurları • 90
011 • KızkalesiveKroykos,Mersin • 94
012 • KilitbahirKalesi,Çanakkale • 98
III. KONUTLAR
013 • HarranEvleri,Şanlıurfa •104
014 • EphesosYamaçEvleri2,Ephesos
(Selçuk)/İzmir •108
015 • SepetçilerKasrı,İstanbul •112
016 • MuradiyeEvi,Bursa •116
017 • ÇakırağaKonağı,Birgi/İzmir •120
018 • İshakPaşaSarayı,Doğubayazıt/Ağrı •124
IV. DİNSEL YAPILAR
A. Tapınak, Kilise, Manastır ve Sinagoglar
019 •EflatunpınarHititSuTapınağı,
Beyşehir/Konya •132
020 • NemrutDağıÖrenYeri,Kahta/Adıyaman •136
021 • ZeusSunağı,Bergama,Berlin •140
022 • AugustusTapınağı,Ankara •146
023 • TokalıKilise,Göreme/Nevşehir •150
024 • AkdamarSurpHaçKilisesi,Van •154
025 •SümelaManastırı,Trabzon •160
026 • Deyrü’zZafaranManastırı,Mardin •164
027 • SardesSinagogu,Salihli/Manisa •168
028 • EdirneSinagogu •172
B. Mescit, Cami ve Ulucamiler
029 •DivriğiUlucamiveDarüşşifası,Sivas •180
030 • Ulucami,Afyonkarahisar •184
031 • EşrefoğluUlucami,Beyşehir/Konya •188
032 • İsaBeyCami,Selçuk/İzmir •192
033 • TimurtaşZaviyesiMinaresi,Bursa •196
034 • KasabaköyMahmutBeyCami,Kastamonu •200
035 •UlucamiBursa •204
036 • AzaplarNamazgâhı,Gelibolu/Çanakkale •210
037 • YeşilZaviyesi,Bursa •214
038 • ÜçŞerefeliCami,Edirne •220
039 • SelimiyeCami,Edirne •224
040 • OrtaköyCami,İstanbul •230
İçindekiler
V. EĞİTİM, KÜLTÜR VE SAĞLIK YAPILARI
041 • PrieneTiyatrosu,Güllübahçe/Aydın •236
042 • AspendosTiyatrosu,Antalya •240
043 • CelsusKitaplığı,Ephesos(Selçuk)/İzmir •244
044 • SeyitgaziÂsitanesi,Eskişehir •250
045 • KeykavusŞifahanesi,Sivas •252
046 • KaratayMedresesi,Konya •256
047 • ÇifteMinareliMedrese,Erzurum •260
048 • İnceMinareliMedrese,Konya •264
049 • GökMedrese,Sivas •268
050 • CacabeyGözlemevi,Kırşehir •272
051 • MevlanaÂsitanesi,Konya •276
052 • HacıBektaş-ıVeliÂsitanesi,
Hacıbektaş/Nevşehir •280
053 •HüdavendigârZaviyesi,Bursa •286
054 • KasımiyeMedresesi,Mardin •290
055 • GeliboluMevlevihanesi,Gelibolu/Çahakkale •294
056 • ÂtıfEfendiKütüphanesi,Vefa/İstanbul •298
057 • NazperverKalfaSıbyanMektebi,
Aksaray/İstanbul •302
VI. TİCARET YAPILARI
058 •AğzıkaraHan,Aksaray •308
059 • SultanHan,Tuzhisar/Kayseri •312
060 • EdirneBedesteni •316
061 • KozaHanı,Bursa •320
062 • RüstemPaşaKervansarayı,Edirne •324
VII. KÜLLİYELER
063 • MamaHatunKülliyesi,Tercan/Erzincan •330
064 •HuandHatunKülliyesi,Kayseri •334
065 • SahipAtaKülliyesi,Konya •338
066 • Halilü’rRahmanKülliyesi,Şanlıurfa •342
067 • FatihKülliyesi,İstanbul •346
068 • II.BayezidKülliyesi,Edirne •350
069 • ÇobanMustafaPaşaKülliyesi,Gebze/Kocaeli •354
070 • ŞerefiyeKülliyesi,Bitlis •358
071 • SokolluMehmedPaşaMenzilKülliyesi,
Lüleburgaz/Kırklareli •362
072 • DamatİbrahimPaşaKülliyesi,Nevşehir •366
VIII. ANITLAR
073 • Çemberlitaş,İstanbul •372
074 • III.TutmosisDikilitaşı,Sultanahmet/İstanbul •376
075 • İzmirSaatKulesi •380
076 • ÇanakkaleŞehitlerAnıtı •384
IX. MÜHENDİSLİK YAPILARI (TEKNİK ALT YAPI)
A. Köprüler ve Kemerler
077 • PollioSuKemeriveNymphaeum’u,
Selçuk/İzmir •390
078 • CendereKöprüsü,Kahta/Adıyaman •394
079 • JustinianosKöprüsü,Adapazarı/Sakarya •398
080 • MalabadiKöprüsü,Silvan/Diyarbakır •402
081 • Uzunköprü,Edirne •406
082 • KırkçeşmeSuSistemi/MağlovaKemeri,
Kemerburgaz/İstanbul •410
6
083 • BüyükçekmeceKöprüsü,İstanbul •414
084 • Varda(Alman)Köprüsü,Karaisalı/Adana •418
B. Su Yapıları
085 • PergeHamamveGymnasium’u,Antalya •424
086 • SagalassosveAntoninlerNymphaeum’u,
Burdur •428
087 • EskiKaplıca,Bursa •432
088 • III.AhmedMeydanÇeşmesi,
Sultanahmet/İstanbul •436
X. MEZAR VE TÜRBELER
089 • HalikarnasMausoleum’u,Bodrum/Muğla •442
090 • LikyaKayaMezarları,Antalya,Muğla •446
091 • AhlatMezarları,Bitlis •450
092 • EmirSaltukKümbeti,Erzurum •454
093 • DönerKümbet,Kayseri •458
094 • ÂşıkPaşaTürbesi,Kırşehir •462
095 • KöşkMedrese,Kayseri •466
096 • YeşilTürbe,Bursa •470
097 • Anıtkabir,Ankara •474
XI. YÖNETİM YAPILARI (ÇAĞDAŞ ÖRNEKLER)
098 • HükümetKonağı,Kastamonu •480
099 • TürkTarihKurumu,Ankara •484
100 • TBMMCami,Ankara •488
101 • HalkBankasıGenelMüdürlüğü,Ankara •492
SÖZLÜK •496
TEŞEKKÜRLER •502
7
ÖNSÖZ
8
ÖNSÖZ
9
10
1572 Ortelius haritasında Antik dönemlerde Küçük Asya: “De Terris Asia Minoris”
11
GİRİŞ: MEKÂN VE ZAMAN BOYUTLARI
Anadolu’datarihöncesidönemdenbaşlayarakyapılıçevreler
(yerler)veyapılarıinceleyenbuaraştırma,özelliklemekânve
zamanboyutlarınaodaklanmaktavekonudoğalçevregözeti-
lerek,coğrafibelirlenimciyaklaşımlarlaelealınmaktadır.
Kavramsalçerçevedemekânsalboyutveonunaltmekânlarında
elealınan“coğrafiboyut”üçboyutlu,üçdeğişkenliveüçba-
ğıntıyla belirlenen birmekândır. Antik dönemlerde zaman
boyutudüşüncesistemleri içinfelsefikbirkavramolarakele
alınmıştır.Çağdaşyaklaşımlar isezamanın“dördüncüboyut”
olduğuyönündedir.
ÖNSÖZ
1700 tarihli Wells haritası, Asia Minor, Antik dönemler
ÖNSÖZ
12
Mekândaveonunaltmekânlarındagörülendeğişimleran-
cakzamanboyutundakarşılaştırmalıolarakincelenipirdelen-
diklerindeanlamkazanabilmektedirler.
Birbaşkadeyişle, çağdaşyaklaşımlarmekânvezaman
boyutlarınınsüreklilikniteliğiniöneçıkarmayıamaçlamanın
yanı sıra“çevresel-biçimsel-kurumsal-imgesel-evrimselvb.”
arayışlarınetkinboyutlardairdelenmesiveaçıklanmasınayö-
nelmektedir.
Mekânkesiksiz-süreklibirniteliktir,belirlenmişbirsınır
kavramıiçermemektedir.
Kent,mekânsalboyutunbelirlediğisisteminbirparçası-
dır.Mekâniçindeyeralan,farklılaşmalargösterenbazıalanlar
da“coğrafimekân”(veyaaltmekân)bileşenlerineayrılmak-
tadır.Buayrımmekânınbelirlenmiş,tanımlanmış işlevselbi-
rimlerininkavramsalolaraksınırlanarakfarklıboyutlardaalt
mekânlaraayrılmasıylaanlamkazanmaktadır.Coğrafimekân
(nodalbölge)benzervetamamlayıcıözellikleriolanfarklıet-
kinliklerinyeraldığısüreklibiralanı,doğalveyapılıçevreleri
belirler.
1720 tarihli Weigel haritasında Antik dönem bölgeleri
ÖNSÖZ
13
1785 tarihli Zatta haritası, Antik dönemler
1760 tarihli Probst haritası Antik ve Roma dönemleri
ÖNSÖZ
14
Yapılı çevrenin oluşumuyla karşılıklı etkileşmeleri bulu-
nansosyo-ekonomik,yapısalvekültüreletkinliklerinzaman
içindekievrimleribelirleyiciniteliklerioluşturmaktadır. İnsan
faktörü,sosyaldeğerler,inançsistemi,kentselyaşamözellik
veniteliklerininzamanvemekânboyutlarıiçindekioluşumve
değişimlerideyapılıçevrenindiğerbelirleyicileridir.
BelirleyicimekânolarakAnadolu’nunarkeolojikbulgularla
kanıtlanantarihselgeçmişindezamanboyutununbelirlenme-
sindeİÖ500.000’denbaşlayarak2000’lerekadarsürendö-
nemTarihÖncesiDevirolarakadlandırılmaktadır.
İÖ 500.000’den İÖ 11.000’e dek süren ilk alt dönem
PaleolitikÇağ(EskiTaşÇağı)olarakbiliniyor.İÖ11.000-7000
arasıbirgeçişdönemiolaraktanımlanıpMezolitikÇağ(Orta
Taş Çağı) olarak tanınıyor. Neolitik Çağ’ın (Yeni Taş Çağı)
7250-5400arasısürdüğü,bunudaİÖ3250’yedekKalkolitik
Çağ’ın (Bakır Çağı) izlediği, Bronz (Tunç) Çağı’nın ise İÖ
3250’den1200’edeksürdüğükabuledilmekte.
Bu alt dönemlerin tümünde Anadolu’nun değişik yer-
lerinde farklı kültürler oluşmuştur: İstanbul yakınlarında,
Yarımburgaz veAntalya yakınlarında,Beldibi’ndePaleolitik
Anadolu (Anatolia Sive Asia Minor) Osmanlı Dönemi alt bölgeleri, 1600 tarihli Quad haritası
ÖNSÖZ
15
Osmanlı Dönemi Anadolu alt bölgeleri, 1793 Trusler haritası
Çağ’aaitarkeolojikbulgulararastlandı,Göbeklitepe,Nevali
CoriveHacılarHöyüğü,NeolitikÇağ’atarihlenenörenyerle-
ri.DönemininenbüyükyerleşmesisayılanÇatalhöyük’teilkel
tarımınbaşladığı,İÖ6500-5500’lerdedinselkurgununoluş-
masıyladaAnaTanrıçakavramınınilkörnekleriningörüldüğü
ilerisürülüyor.Alacahöyük,Alişar,CanHasanveBeyceSultan
İÖ5000’lerdeKalkolitikÇağ’ınoluştuğuörenyerleriarasında.
BronzÇağı’ndaİÖ3000’lerde(Troiaörneğindeolduğugibi)
kent-devletkurgusubaşlamış. İÖ2500-2000arasındaHatti
uygarlığında,Kaneş’teAsur ticaretkolonilerininkurulduğu,
çiviyazılıtabletlerlebirbakımayazılıtarihinbaşladığıözellikle
belirtilmekte.
ÖNSÖZ
16
Anadolu’dan ilkkez İÖ2350-2150’deAkadtabletlerinde
HattilerinÜlkesidiyesözedilmektedir.Yunanlarındoğuyu,
güneşindoğduğuyönütanımlamak içinkullandığıAsia söz-
cüğünün,HititlerinBatıAnadolu’yaverdiğiadolanAssuwa
sözcüğündenkaynaklandığısanılıyor.KüçükAsya(AsiaMinor)
anlamındakideyimi ilkkez İS400’deChristianOrosiuskul-
lanmış,deyim“mikraAsia”biçimindeBizanslıyazarlarcada
benimsenmiş.
Anadolu’da imparatorluğadönüşendevletlerden ilkiolan
HititlerinİÖ2000’den700’edeksürendevridörtaltdönemde
elealınıyor:ErkenDönem(İÖ2000-1750),EskiHititKrallığı
(İÖ1650-1450),İmparatorlukDönemi(İÖ1450-1190)veson
olarakİÖ1190-700arasıkurulankent-devletler.
Hitit çağındaAnadolu’nun tarihsel coğrafyasındabölge-
lerin ve alt bölgelerin adlandırılmaya başlandığı görülüyor.
Başlıcaları:Hatti,Wilusa,Arzawa,Masa,Hapalla,Seha,Mira,
Tarhuntass Kızzuwatna, Kashka, Pala, Azzihayasa, Nairi,
İshuva,Lukka(Buadlandırılışınetkilerisonrakidönemlerde
desürmüş.LikyabölgesineHititlerinLukkadediklerigibi…)
Anadolu’nundeğişikyerlerindedahasonralarıkurulandev-
letlerveuygarlıklarınbaşlıcaları:Urartu(İÖ860-580),Frigya
(İÖ1200-700),Karya(İÖ1150-547),İyonya(İÖ1000-545),
Lidya(İÖ680-546),Persegemenliğidönemi(İÖ700-530).
Helenistikdönemve izleyicileriolandevletler:Antigonid(İÖ
306-168), Selevkoslar (İÖ 321-95), Pontus (İÖ 302-53),
Attalidler(İÖ282-133),Bitinya(İÖ297-74),Galatya(İÖ281-
1619 tarihli Hondius haritası
ÖNSÖZ
17
64),Komagene (İÖ163-72), ErmeniKrallığı (İÖ190-MS
428),Roma(Cumhuriyet,İÖ133-27),Roma(İmparatorluk,
İÖ27-İS330)veDoğuRoma(Bizans,395-1453)olaraksı-
ralanabilir.
Politikgüceodaklananbiryönetselkurgusuolmayan,fark-
lıetnikgruplarınyerleştiklericoğrafibölgeleri:Aeolis,Troad,
Mysia, Paphlagonia, Pisidia, Pamphylia, Cilicia, Tracheia,
Cappadocia, Lycaonia vb. sayılabilir. Bu bölgelerin bazıları
konumvetopografiközelliklerininyanısıraetnikvekültü-
relfarklılıklarnedeniylealtbölgeleredeayrılmışlardır.Roma
İmparatorlukDönemi’ndeyerelyönetselboyutlardakidüzen-
lemelerdebubölgevealtbölgelerdeeskiyeradlarınınveetnik
kimliklerinsürdürülmesineöncelikvermiştir.
RomaİmparatorlukDönemi(296)–Diocesedenilenyönetsel
birimlervealtbölgeler:Mysia(PhrygiaHellespontus),Bithynia-
Pontus, Phrygia (Salutari, Pacatinia ve Phrygia Epicterus),
Paphlagonia,Lydia(Meonia),Caria,Lycia,Pisidia(Pamphyliave
Paroreios),Galatia,Cilicia(Campestris),Cappadocia(Cataonia),
ArmeniaMinor.
BizansyönetimindeAnadolu’daki29Themadenilenyö-
netimbirimininbaşlıcaları:Opsikion,Optimatoi,Thracesians,
Cibyrrhaeots, Seleucia, Kapadokya, Lycandus, Sebastea,
Bucellarians, Paflogonya, Armeniacs, Chaldia, Koloneia ve
Mezopotamya’dır. (OrtaAnadolu’dakiThema’yaAnatolicde-
nilmektedir.)
Ortaçağ’da:Danişmend (1071-1178),Ahlatşahlar (1110-
1207),Çaka(1071-1097),AnadoluSelçukluDevleti (1077-
1307),Mengücek(1080-1228),Saltuk(1072-1202),Kilikya
ErmeniKrallığı(1078-1375),EdessaKontluğu(1098-1149),
AntakyaPrensliği (1098-1268),Artukoğulları (1101-1409),
TrabzonRumİmparatorluğu(1204-1461),İznikRumDevleti
(1204-1261), Ahiler (1290-1362), ErzincanBeyliği (1378-
1410), Karamanoğulları (1250-1487), İlhanlı egemenliği
(1256-1335),Ertana(1335-1381),Dulkadiroğulları (1337-
1522),Karakoyunlular (1375-1468), Akkoyunlular (1378-
1521)gibidevletlerinkurulduğugörülüyor.
Anadolu Selçuklu Devleti’nden sonra kurulan beylikler:
Alaiye(1293-1421),Aydınoğulları(1308-1426),Candaroğulları
(1299-1491),Çobanoğulları(1227-1309),Eşrefoğulları(1264-
1326),Germiyanoğulları(1300-1423),Hamidoğulları(1201-
1423), İnançoğulları (1261-1368),KadıBurhaneddinDevleti
(1381-1398), Karesioğulları (1297-1360), Menteşeoğulları
(1280-1424),Pervaneoğulları(1277-1322),Ramazanoğulları
(1325-1608),Sahipataoğulları(1275-1342),Saruhanoğulları
(1302-1410),Tekeoğulları(1321-1390),Osmanoğulları(Beylik
1299-1453/İmparatorluk1453-1923).
Osmanlı dönemi beylerbeylik veya eyaletleri: Rumeli
Beylerbeyliği(1362),AnadoluBeylerbeyliği(1393),Karaman
Beylerbeyliği(1397),Rum(1398),Trabzon(1461),Erzurum
(1514) Beylerbeylikleri, Diyar-ı Bekr (1515), Zülkadiriye
(Maraş1521),Cezayir-iBahr-iSefid(1535),Van(1548),Çıldır
(1578),Kars(1580),Adana(1608),Ahıska(1628).
İZLENEN YÖNTEM - İÇERİKSEL BÜTÜNLÜK
Buaraştırmaözellikleyapılı çevreyioluşturanyapıveyapı
gruplarının tarihsel oluşum, biçim ve evrimlerini, mekân
içindedağılımlarınıkarşılaştırmalıbakışaçısıyla çokyönlü,
çokboyutluolarak irdelemeyiamaçlamaktadır.Günümüzde
mimarlıkvekentseltarihyazımınındeğişenvegelişenyön-
tembilimininkültür tarihiverilerinegörebiçimlendiğibilin-
diğinden,buaraştırmanın yapılı çevreyi oluşturanyapı ve
yapıgruplarınıonbirgruptainceleyenveirdeleyenbir“yapı
tipleri tarihi”ndenötedisiplinlerarası birnitelikkazandığı
söylenebilir.
Tarihsel perspektifte yapılı çevrenin oluşum ve biçim-
lenmeevreleriözelbirtakımyapılarınveyayapıgruplarının
ortayaçıkmalarıylasonuçlanmaktadır.Bütünyerleşmelerde
olduğugibikentlerdeyaşayanbireylerindeyaşamlarınısür-
dürebilmeleri içinbirdizigereksinimlerivardır.Toplumsal
gelişmelerbugereksinmeleriveyeraldıklarıaşamasalkade-
meleribelirlemekte,bunlarınsosyalveyapılıçevrelerinbir-
liktelikleriyleçözümlenmesiarayışınayolaçmaktadır.
ÖNSÖZ
18
Anadolu’dageçmişiyaklaşıkonikibinyılgeriyegidenyapılı
çevreninsüreklilikgösterenevreleriyle,birbaşkadeyişleiçe-
rikselbütünlüğüolankültürtarihiniyapılararacılığıylaayrın-
tılarıylaincelemekveirdelemek,izlenenyönteminbirboyutu
olarakbelirmekteydi.
Kronolojikolaraksıralanananılandönemlerdebirçokyer-
leşmeninyanısırakentselsimgeniteliğindekiyapılarınçoğun-
luğununzamanboyutuiçindebaşkalaşımlargösterdiği,bazıla-
rınıngünümüzeerişemediğibiliniyor.Erişebilenlerinhangileri-
ningerçekanlamdakentimgesinioluşturduklarınınniteliksel
venicelikselbirayırımınıyapmakvesıralamak,duygusalve
kültürelbağlamdanesnelbirseçmecilikgerektirmektedir.
Buseçmecilik,yadırganabileceksıradışı (veyaaykırı)ola-
raknitelenebilecekbazıyapılarındiğerleriyleeşdeğernitelikte
kentselsimgelerolmasalarbilesıralamadayeralmalarınayol
açtı.Seçilendiğergöreceeşdeğerimgelerinbukitabınbelir-
leneniçerikselvegörselanlatımkalıplarınıniçindekalmazo-
runluluğubusimgeselanıtlar içinçokkısıtlayıcıbirönkoşul
olarakgörüldü.
Zamanboyutuiçindebölgevealtbölgelerdegörülensos-
yo-ekonomikvekültürelevriminbiçimlediğimimarlıkveyapı
teknolojilerinindeetkimeleriyleortayaçıkan(veyabaşkala-
şımauğrayan)yerleşmeveyapılar11anavedörtaltgrupta
seçilen101örnekleincelenmektedir.
Bunlar:
I-Arkeolojiksitlerveörenyerleri
II-Kentselsavunmasistemleri
III-Konutlar
IV-Dinselyapılar
A.Tapınak,kilise,manastırvesinagoglar
B.Mescit,camiveulucamiler
V-Eğitim,kültürvesağlıkyapıları
VI-Ticaretyapıları
VII-Külliyeler
VIII-Anıtlar
IX-Mühendislikyapıları(Teknikaltyapı)
A.Köprülervekemerler
B.Suyapıları
IX-Mezarvetürbeler
XI-Yönetimyapılarıveçağdaşörnekler
olarakderlenmişlerdir.
Seçilenlerinsayısınınyüzbir ilesınırlanmasıyladahaönce
yayımlananBir Kent: İstanbul - 101 Yapı (EnginYenal,YKY,
İstanbul,2000)adlıkitapta izlenensayısalsınırlamanınbir
benzerioluşturuldu,budüzeniçerikselbütünlükvesürekliliğin
sağlanmasınayönelikbirönkoşulolarakgörüldü.Seçilenyapı-
larınsayısıkuşkusuzazaltılabilirveyaartırılabilirdi.Kentsel
imgeyioluşturanveyüzbirörneklesınırlanansimgeselyer
veyapılarınancakçevreleriilevarolanuyumluilişkidüzenin
aktarılmasıylaanlamkazanabilecekleri,gruplarvealtgruplar-
dasıralanmalarıyladatarihselperspektifteişlevselvebiçimsel
özelliklerininkarşılaştırılabilmesininsağlanabileceğiöngörül-
mekteydi.
I. ARKEOLOJİK SİTLER / ÖREN YERLERİ
İzlenenyaklaşımgereğiAnadolu’dayapılıçevreoluşumunun
ilkörneğiolarakİÖ9600’etarihlenenGöbeklitepeaçıkhava
tapınağıelealınmıştır.Çevresindebiryerleşimbulunmaması-
narağmen(birbaşkadeyişlealışılagelenbağlamdainsanların
sürekliyaşadıklarıbiryapılıçevreolmadan)inşaedilendün-
yanınbuilktapınağında(veyakültmerkezinde)inançsistem-
lerinindebaşladığınadair ipuçlarıbulunabilir.Birarkeolojik
sit(örenyeri)olarakdüzenlenenkazıalanındayenibulgular
günışığınaçıktıkçakalıntılarındinselniteliğidahadaaydın-
lanabilecek,dolayısıyladinlerinvedinselyapıların(olasılıkla
dayerleşmeveyayerleşmelerin)evrimidahakapsamlıolarak
tanımlanabilecektir.
Bu grupta Anadolu’da kurulan iki önemli devletin,
Hititler (İÖ2000-700)veFriglerin (İÖ750-600)başkent-
leriolanHattuşaveGordion,başkentlikkimliğinioluşturan
yapılı çevreleri,kentsel savunmasistemleri (kapılar, saray-
lar, tapınaklar,kültmerkezivb.)öğelerledonatılmışlardır.
ÖNSÖZ
19
Hattuşa Kral Kapısı, Boğazkale, Çorum
Kentselsavunmasistemininörneklenmesiamacıyla2005’te
Hattuşa’nınaşağıkentinin içsurkesiminin65m’likbirbö-
lümü,dönemininyapı teknolojisi yinelenerekkesmekerpiç
bloklardanyapılmıştır.
Bu gruptaki diğer arkeolojik sit ler arasındaki
Çatalhöyük’te İÖ6400’debaşlayan tarımsalüretimdevri-
miyletoplumsalevriminbirlikteliğigörülür.Çatalhöyük,ça-
tıdangirilenkonutlarlaoluşan,sokaklarıbulunmayankonut
dokusuveanatanrıçayaadanankültmerkezioluşugibikent-
selniteliklerlebelirginleşmektedir.
TroiaisekültürtarihiaçısındanbirbakımaBatıuygarlı-
ğınınEgekıyılarındabaşladığıyolundakigörüşleridoğrula-
yanbirörenyeridir.İstanbul’daYenikapı’dayapılankazılarda
TheodosiusLimanı’ndabulunanbatıklarınyanısıra,Neolitik
döneme(İÖ7250-5400)gidenkalıntılararastlanmasıkentin
bilinentarihiniçokdahagerileregötürmüştür.
DoğuAnadolu’da10.yüzyıldakurulanAni’ningörkemli
yapılıçevresininkalıntılarıAnadolu-Ortaçağkentininkentsel
kurgusunaiyibirörnektir.Bukalıntılariçindeenilginçolan-
lardanbiri1086’dayaptırılanveAnadolu’nunilkcamisayılan
MenuçehrCami’dir.
Yenikapı’da (İstanbul) yapılan kazılarda kentin Bizans
döneminin en büyük limanlarından biri olan Theodosius
Limanı’nda4-6.yüzyıllaraaitbatıklarınyanısıraortayaçı-
karılanNeolitikdönemeaitbulgular,kentinbilinengeçmişini
8500yılgeriyegötürmüştür.
ÖNSÖZ
20
II. KENTSEL SAVUNMA SİSTEMLERİ
Mekâniçindedoğalçevredetopografyayabağlıolarak,kentsel
yaşamayöneliktümetkinliklerinenelverişlibirbiçimdesağla-
nabildiğikonumlardaoluşanyapılıçevrelersavunmaamaçlıdu-
varlarla(sur)belirlenmektedirler.Tarihinherdönemindeyapı
teknolojisivedöneminsavaştekniklerigereğifarklıöğelerle
biçimlenenkentselsavunmasistemlerininAnadolu’dakievrimi-
ninçokboyutluolduğuvarolanörneklerdenanlaşılmaktadır.
Hattuşa’nın kesme kerpiç bloklarla oluşturulan kent-
selsavunmasistemininbenzerlerisonrakidönemlerdekes-
metaşvealmaşıkduvarteknikleriyleyapılan, farklıbiçim-
lenen yeni öğelerle güçlendirilmişlerdir. Örneğin İÖ 120’ye
tarihlenen Perge’nin Helenistik dönem sur ve kuleleriyle
Konstantinopolis’inİS412-417arasındayaptırılanTheodosius
Surları,Anadolu’nunkentselsavunmasistemlerininengelişmiş
örnekleriarasındadırlar.
Bu bölümde konum, ölçek ve biçimlerine göre üç farklı
dönemdeyapılmışüçörnek:İÖ2.yüzyılatarihlenenKorykos
(Kızkalesi),İÖ3000’denbaşlayarakbirkaçaşamadatamamlanan
DiyarbakırSurlarıveÇanakkaleBoğazı’ndabirOsmanlıkalesi
olanKilitbahir(1463)incelenmektedir.
III. KONUTLAR
Tümkentlerdeyapılıçevreyioluşturandokularınçoğunluğu-
nunkonutdokularıolduğusöylenebilir.Doğalçevrede insan
topluluklarınıntopografikkonumve iklimkoşullarıgibibo-
Kızkalesi, Mersin
ÖNSÖZ
21Bursa, 17. yüzyıl konutu
yutlardakentselyaşamiçinelverişlibirortamısağlayabildikleri,
sosyo-ekonomikvekültüreletkinliklerinisürdürebildikleriyer-
leryapılıçevreninyanısırayapıveyapıgruplarınınoluşmasına
vegelişmesineyolaçmaktadır.Herdönemeözgüteknolojisınır-
lamalarıylakonutlarındafarklıbiçimlendiklerigörülmektedir.
Arkeolojikbulgular,İÖ6400’lerdeÇatalhöyük’te,dahason-
ralarıdaHarran’dakonutbiçimlerininveyapımlarınınoldukça
ilkeloluşları,toplumlarınyaşamkültürlerininveteknolojikdü-
zeylerininortakürünüolduğunukanıtlamaktadır.Toplumsal
düzeningerektirdiğigelişmişkonutbiçimlerininsosyo-ekono-
mikkoşullarınvekültüreldeğişimindeetkilediğievriminsonu-
cuİÖ1-6.yüzyılarasıEphesos’taRomaİmparatorlukDönemi
vesonrasındayaptırılanseçkinlerinkonutlarındaortayaçıktığı
görülmektedir.Ephesoskonutlarındagünlükyaşamdüzeyinin
gerektirdiğiişlevselvemekânsaldüzenkonforvelükseyönelik
olupbezemeselayrıntılarlaiyicepekiştirilmiştir.
AraştırmakonusuolansondörtkonutOsmanlıdönemin-
denseçilmişlerdir.Bunlardan17.yüzyıldaBursa’dave18.yüz-
yıldaBirgi’deyapılmışolanlar toplumunüstkatmanlarından
kişilerinyaşadıkları,konakdenilen(çoğukezcinsiyetebağlı
ikilimekânsalayırımlaHaremveSelamlıkolarakbiçimlenen)
büyükkonutlardır.Bukonaklardada(Ephesos’taolduğugibi)
işlevselvemekânsaldüzeninkonforvelükseyönelikbezeme-
selayrıntılariçerdiklerigörülmektedir.
HerikikonakdaOsmanlıkonuttipolojisindedışsofalıde-
nenkonutlardanolupçoğunluklaüstkatlarındabulunan,baş
odadenilenenbüyükveenyoğunbezelibirodayıiçerirler.Alt
vearakatlardadahaküçükolanvemevsimselkullanımagöre
sofalaraaçılanodaveeyvanlarlaoluşturulankonaklarınben-
zerleriAnadolu’nundeğişikyerlerindebulunmaktadır.Bunların
gerek işleveyönelikmekânsalayırımlarıgereksedekitlesel
düzenleribüyükfarklılıklargöstermedengelenekselOsmanlı
konuttipolojisininörneklerinioluştururlar.
ÖNSÖZ
22
Araştırmadaele alınan son ikikonuttanbirikasr (köşk)
olarakadlandırılan,Osmanlıhanedanı içinİstanbul’daTopkapı
Sarayı’nın yakınına 1643’te yaptırılan bir sahil köşküdür:
SepetçilerKasrı.Karebiçimlikubbelidivanhaneolarakadlan-
dırılanbüyücekbirortamekânınüçtarafındadışadoğruçık-
malarlaoluşanhaçvariplanlıbölüm,kasrınkışlıkbölümüdür.
YanındayazlıkkullanımıolanaçıkkasrlaOsmanlımimarlığında
pekgörülmeyenmevsimselkullanımagörebiçimlenenbirkasr
tipiortayaçıkmıştır.
İstanbuldışındaOsmanlıdönemindenkalanteksarayDoğu
Anadolu’dayerelbirhanedanaait1680-1784yıllarıarasında
Doğubayazıt’taaşamalıolarakyaptırılanİshakPaşaSarayı’nda
dasaraylaraözgüüçavlulumekânsalkurgununvarolduğu
görülmektedir.
IV. DİNSEL YAPILAR
Dinselyapılaranagrubundaçoktanrıyayönelikdinlereait
tapınaklarlatektanrıyayönelikikibüyükdine(Musevilikve
Hıristiyanlık)aitkilise,manastırvesinagoglarIV.bölümünA
altbölümünde,Müslümanlık’aaitnamazgâh,mescit,zaviye,
camiveulucamilerseBaltbölümündeincelenmişlerdir.
A. TAPINAK, KİLİSE, MANASTIR VE SİNAGOGLAR
Anadolu’da1000tanrılıdinleriolduğu ilerisürülenHititlere
ait diğer bir açık hava tapınağı, Beyşehir yakınlarındaki,
İÖ 1250’ye tarihlenen, doğa tanrı ve tanrıçalarına adanan
Eflatunpınar,34.30mboyutlarındabirhavuzlabütünleşenbir
tapınaktır.
Eflatupınar, Beyşehir
ÖNSÖZ
23
Buradan50kmkadaruzaktakiFasıllar taşocağının iş-
levleriarasındaEflatunpınarheykellerininyapıldığıbirheykel
atölyesiolmasıgelmektedir.Çağdaş“yerseçimi”kuramının
öncüuygulamalarındanbiri.(Anılankuram,üretimyerininse-
çimindearananönkoşullarınbaşındatüketimyerineyakınlı-
ğınıngelmesiyolundadır.)Benzerkurgulardahasonraları İÖ
900’lerdeYesemek’teve İS2.yüzyıldaRomaİmparatorluk
Dönemi’ndebirKaryakentiolanAphrodisias’tagörülmektedir.
Adıyaman-Kahtayakınlarında2206myüksekliktebirtepe
üstünde,150mçapında,50myüksekliktebulunantümülüs,
KommaganekralıAntiochos’un(İÖ70-38)hierothesion (ha-
nedananıtmezarı)veçevresindekiüçterastaoluşturulankült
merkezininAnadoluvedışındabirbenzeribulunmamakta.
Çatalhöyük,Hattuşagibibüyükyerleşimmerkezlerindeki
tapınaklaryapılıçevreninbelirleyiciöğeleriolarakgörülmüşler-
di.Çatalhöyük’tekidoğuhöyüğündekırkkadaryapınıntapınak
olduğusanılmaktadır.Ana tanrıça figürlerininbulunduğubu
tapınaklarınAnadolu’nunilkkültmerkezlerindenbirinioluştur-
duğusanılmaktadır.Hattuşa’daaşağıkentte14.500m2’likbir
alanıkaplayanyapayterasiseHititlerindoğatanrıvetanrıçaları
içindüzenledikleridinseltörenlerinsahnelendiğibiraçıkhava
tapınağıdır.
Bualtbölümdetapınakolmayanancakdinsel-törenselişle-
vibulunananıtsalbiryapı,Pergamon-Zeussunağı(İÖ184)ile
imparatorunyaşamöyküsünüanlatanyazıtlarıiçermesinede-
niyleayrıcalıklısayılan,RomaİmparatorlukDönemi’ninimpa-
ratorkültüneyönelikbirtapınak,Ankyra-AugustusTapınağı
(İÖ25-20)incelenmiştir.
Bualtbölümdeincelenentekkiliseolan,Kapadokya’da10-
11.yüzyılatarihlenenTokalıKiliseiseyapımteknolojisindeki
Nemrut Dağı, Adıyaman
ÖNSÖZ
24
farklılık(kayalarınoyularakyapılması)vetümiçyüzeylerinin
çağınınseçkinörnekleriarasındasayılanfresklerlekaplıoluşu
gibinedenlerleelealınmıştır.
İÖ3-4.yüzyılatarihlenenSardis,1907’deyaptırılanEdirne
Sinagogları,AnadoluveTrakya’dakarşılaştırmalıtarihselpers-
pektifteMusevilik’inyaygınlığı,etkinliğivesürekliliğiningös-
tergeleriolarakincelenmişlerdir.
AnadoluHıristiyanlığı’nınbüyükkollarınaaitüçmanastır:
Ortodoksluk-Sümela(386),Süryanilik-Deyr’üzZafaran(493),
ErmeniOrtodoksluk-Akdamar(915-921)dabualtbölümde
incelenen dinsel yapılar arasındadır. Bumanastırların hayli
uzunsürenoluşumsüreçlerindebenzervefarklımekânsalve
yapısalbiçimlenmelerinkarşılaştırmalarıyapılabilmektedir.
B. MESCİT, CAMİ VE ULUCAMİLER
İslam’ınbeşşartındanikincisiinananlarıngündebeşkeznamaz
kılmasınıgerektirir.Namaz,sınırvebiçimibelirlenmiş,özel
bir ibadetolup inananlara“farz”(zorunlu)sayılmasındaön-
celiklebireyselvetoplumsaldisiplinvesağlıklı(düzenli)yaşa-
mınsağlanmasıamacınıngüdüldüğübilinir.Namazbireyselbir
ibadetbiçimiolupheryerdekılınabilmekte,özelmekânlarda
(namazgâh,zaviye,mescit,camiveulucamiler)kılınmasıgibi
birkoşulbulunmamaktadır.
Namazgâhlar çoğunlukla yerleşim merkezlerinin dışın-
da, kervan yolları üzerindekimenzillerde bayram, yağmur
duasıvecenazenamazlarınınkılındığıaçıkhavamescidleri-
dir.Gelibolu’dakinamazgâh isebelirlibircemaatmensupla-
rı(Azaplar:Osmanlıtersanesindegörevlidenizciler) için inşa
edilmiştir.
Osmanlımimarlığının erken döneminde zaviye denen ve
öngörülenişlevlerindenbirinamazkılınanbirmekânsağlamak
olan,çokişlevli(kanatlı)yapılardanbirinin(Bursa’dakiDemirtaş
Zaviyesi,1389)anayapıdanuzaktabulunanminaresininsıradışı
biçimlenişinedeniyleincelenmiştir.
Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa
ÖNSÖZ
25
MescidsözcüğüArapçasücudkökündengelir,secdeedilen
yeranlamındanamazkılınanbirmekânıtanımlar.Camisözcü-
ğüiseArapçadatoplayan,birarayagetirenanlamındakicem
kökündentüremişolupbaşlangıçtasadececumanamazıkılı-
nanbüyükmescidleritanımlamakiçinkullanılıyordu.Mescidler
başlangıçtayönetim,eğitimveöğretimvb.farklıamaçlariçin
kullanılmışlarsada,asıl işlevleriyle ibadet,yaninamazkılma
amacıylainşaedilenyapılarolduklarıgörülmektedir.
Bu araştırmadaKasabaköy (1366) ve İstanbulOrtaköy
Cami(1854)gibiAnadolu’dacamilerinevriminikarşılaştırmalı
perspektifle,biçemselayrıntılarvekalıplariçindesergileyeniki
aykırıörnek incelenmiştir.KasabaköyCamitekbirimli-çatılı
küçükbirmescitolmasınakarşınharimiahşapdirekleretaşı-
tılanüçfarklıkonumdakimahfilleriylemekânsalbirzenginlik
sergiler.OrtaköyCamiİstanbul’da19.yüzyıldadabenzerör-
nekleribulunanBarokveAmpirçağrışımlıküçükbircamidir.
Ulucamilerinortayaçıkışında,Kuran’dakibirsuredecuma
(öğle)namazınınfarzolduğuvebirkenttetümcemaatiala-
bilecekbüyüklüktecamilerinyapılmasıyolundakibildirietkili
olmuştur.Ulucamilerinbiçimlenişinde imamınarkasındakisı-
ralarınuzunluğutasarımınbelirleyicietkeniolmuş,çoğudik-
dörtgenplankurgusundaulucamiörnekleri7.yüzyılsonrasın-
datümbüyükİslamkentlerindegörülmeyebaşlanmıştır.
Artukluların 1031’de Silvan’da yaptırdıkları ulucami,
Anadolu’dayaptırılan ilkulucamidir.BunuDiyarbakır(1091),
Siirt(1129)veBitlis(1150)ulucamileriizlemiştir.Buaraştır-
mada incelenen ilkulucamiDivriği’de1228’deyaptırılanulu-
cami-darüşşifabirleşikyapıdır.Dahasonraları farklıplanve
kitleseldüzenleriolanAfyon(1272),Eşrefoğlu(1297),İsabey
(1375),Bursa(1399)veÜçŞerefeliCami(1437-1447)uluca-
mileriyaptırılmıştır.
İncelenen ulucamilerden Afyon ve Eşrefoğlu (Beyşehir)
Anadolu’daMoğol(İlhanlı)egemenliğindeyaptırılanahşapdirek-
liulucamiörneklerindendir.İsabeyCamiisedikdörtgenbiçimli
harimininkuzeyineeşdeğerbiravlugetirilişinilkörneğidir.
Buplankurgusununçokdahagelişmişbirörneğidahason-
raÜçŞerefeli’degörülecektir.BursaUluCami iseeşbüyük-
lükteçokbirimli-çokkubbelioluşunedeniyleAnadolu’dadaha
önceyapılmıştümulucamilerekıyaslakitleselvekavramsal
farklılıklarsergiler.
Ortaköy Cami, İstanbul
Tuzpazarı Mescidi minaresi, Bursa