103.247.15.108103.247.15.108/pustaka_dbm/+pakem kacurigan_.pdf · cupet, ~ugut, gatra, buntel utawi...
TRANSCRIPT
•
-
• \ • • • I • .. • • • • I
' I
' • • ; '
m l t
K A .C U I G A N I ' I
RIRICIKKANNlNG DHUWUNG, DHUWUNC, lWIANANNlNG PAMOR EN lNG DHUWUHG
•
•
•
lHGkANQ TUWIN KAWRUH
•
•
•
•
KAI
R.
•
...... ING DHUWUNG
a
DITE~ITKAN DIJUAL OL!H:
SADOE-BOIDI" SOLO 1938.
•
•
•
•
•
I
• •
•
•
K J c u :·~ ' , : t
t INGGIH PAUGERRANN -
RIRICIKKANNING DHUWUN~u INGKANG S ;LL .....
TUWIN KAWRUH WA~ -·
R
CIT
,
•
I G A N
\
DHUWUNG; KAHANANNING PAMOR TEN ING DHUWUNG
nM ANGGUHHING DHUWUNG
'
AMA
DITERBITKAN DIJUAL OL£H:
BOEKHANDEL 11 SADOE-BOEDI" SOLO 1938 •
•
W E W E DH A R R A N Wiyossipun~ serat punika kanamakaken Pakem Kacurigan, tegessipun: paugerr~nn1ng kawruh bab kahananning dhuwung, impunnan saking kawruhh1pun para Ahli Dhuwung sawatawis, ingkang sampun pinengettan wonten ing serat-serat. Ananging, sarehning ingkang ngimpun dede t~yan~ ahli dhuwung, tur kajubellan 1) ing paniti priksa, dados 1ngg1h ngrumaossi yen impunnannipun wonten ingkang malesed saking kayekten. Suprandenne meksa kalajengngaken dados buku, jejerring sedya namung sumedya tumut anglulurri 2) kagunan 3) Jawi sawatawis. Sokur kenging kangge anycer-anycerring pangudi dhateng Kawruh Kacurigan tumrap ingkang sedya nglajengngaken amarsudi kanthi gemetting 4) paniti-pariksa ngantos salesih 5). Babarripun Pakem Kacurigan, kaperang dados kawan bah, kados ing ngandhap punika pratelannipun. Bab I : Anerangngaken riricikkanning dhuwung.
Kadosta ingkang winastan: pesi, gonyja, riricikkanning gonyja, kahananning gonyja, wangunning gonyja, wilah, pucukkan, gandhik, lambe gajah, jalen, sekar kacang, jenggot, pejettan, tikel-alis, sogokkan, janur, bungkul, bawang sabungkul, sraweyan, pudhak-sategal, eri pandhan, kanyut, thingil, greneng, ron dha nunut, adaada, gusen, kruwingngan, tuwin sapanunggillannipun.
Bab II : Anerangngaken dhapurring dhuwung. Kadosta dhuwung ingkang medal leres warni-warni, tuwin dhuwung ingkang medal eluk inggih warni-warni, wiwi t ingkang lukkipun 1 nagntos dumugi ingkang luk salikur.
Bab III : Anerangngaken kahananning pamor ingkang sampun tumrap wonten ing dhuwung. Kadosta ingkang winastan: pamor bogis, pamor mrambut, pamor anggajih, pamor sannak, tuwin sapanunggillannipun. Punapa malih pepethanning pamor ingkang winastan: wengkon, adeg, rambut paradhah, simbar pucang, balarak mirid, ron dhuru, walang sinundukkan, kembang lampes, kembang pal a, gedhogan, tambal, benang satukel, tiga warna, tuwin sapanungggillannipun.
Bab IV : Anerangngaken kawruh wawatonipun panangguhing dhuwung.
Wusana, punika.
Kadosta: tegessipun tangguh, terangngipun ingkang winas tan sikuttan, beda-bedannipun semunning sisikuttan, perang-perangngannipun semuning sikuttan ingkang dumunung wonten semunipun wangun utawi semunning gonyja, sirah cecak, gandhik, pawakkan, dedeg, sogokkan, luklukkan dhasarring tosan, grayangnganning tossan, waja, wedallfng pamor, tuwin beda-bedannipun tanycebb~ng pamor. Saha mawi amratelak_aken susul_uh bab kahanann1n? kawujuddannipun dhuwung 1ng~a~g t1nang~uh,. kadosta. dhuwung ingkang tinangguh Pa]a]aran, Mad]apa1t, B~lambangan, Sedayu, Tuban, Madura, Sendhang, Demak, Pa]ang, Korippan, Mataram, tuwin liya-liy~nipun. .
saweg dumugi samanten badhe teban1pun Pakem Kacur1gan
Surakarta, Agustus 1938.
1) jubel = cupet, kurang dawa, bujel. . 2) nglulurri = nindakkake padattanjtatacara kaya kang kalakon 1ng para leluhur: , 3) kagunan : kapinterran, kalantippa~, ye~asan kang edipeni, wudharring pambudl kang nganakake kaendahban (ge
gambarran, kidung, nguklr-uka, lsp). . . . 4) gemet = entek-entekkan, tapis (titi banget) enggonne anggol~kk1/~e~1t1. 5) salesih = tlesih, njlimet (satiti) banget enggonne nggolekk1/nen1t1.
1
BAB I
RIRICIKANNING D 01. Ingkang winastan ~ punika dumunung wonten bongkotting dhu
wung, wangun giliggan slit namung kirang saking sadriji jenthik asta, panyjangngipun watawis satengah utawi kawan nyari. Inggih pesi punika ingkang dipun etrappi landh~yan. Dene ingkang nama landheyan punika inggih ingkang samangke kalimrah dipun wastanni ~an. Pesi ingkang sampun anggenthing 1) utawi sampun kalajeng putus, ing mongka lajeng sinambettan utawi sinusullan, punika lajeng winastanan pesi ingkang sampun srumbungngan. Ingkang makaten lajeng kalebet nama sampu cacad.
02. Ingkang winastan gon~ punika dumunung wonten bongkoting dhu wung, minongka tutup. Tengah-tengahhing gonyja punika bolong, bolongngan wau pinurussan ing pesi. Gonyja mathis 2) kaliyan wilahing dhuwung. Ingkang makaten, winastan gonyja susuUan, jer ugi wonten ingkang winastan gonyja iras, punika wiwi t pandamellipun panycen sampun kaangkah kadamel irassan 3). Riricikkanning gonyja ingkang katingal saking jawi (sajawining warongka), utawi katingal saking nginggil (nginggil, tumrappipun keblatting dhuwung), punika wonten gangsal warni:
Gulu meled
Sirah cecak Buntut urang
2.01a. Winastan mrah ~k, inggih punika sirahhing gonyja. Inggih ing sirah cecak punika tumrappipun keblatting dhuwung, dados ater 4) keblat ing ngajeng.
2. 02a. Winastan buntut urang, inggih punika pethi tting gonyja. Inggih ing buntut-urang punika tumrappipun keblatting dhuwung, dados ater keblat ing wingking.
2. 03a. Winastan gulu meled, inggih punika gulonning gonyja.
2.04a. Winastan gendhok, ; . inggih punika wetengngannipun gonyja ing kanan-ker~ng-nging pesi.
2. 05a. Winastan sebit ron, dh k k 1 . inggih punika buntuttan ing antawissipun gen o a ~-
yan buntut-urang. Kahananning gonyja wonten kawan warni: 2.01b. Winastan gon~ kmatah,
1) nggenthing = menggik meh pedhot utawa putung. 2) mathis = trep banget, dhamis, cocok ~an~et. 3) irasan = didadekake sisi (kang panycenne rong perangan). 4) ater = anycer-anycer.
• 2
2.02b. ~ina~tan gon~ , 1ngg1h punika ingkang nglela katingal pamorripun ing nginggil utawi kanan-kering.
2.03b. ~ina~tan gon~ mas-k g, 1ngg1h punika ingkang ngangg pamor, nanging namung dnmunung wonten ing nginggil kemawon.
2.04b. Winastan gon~ ~ung, inggih punika ingkang namung ambalejet waja sadaya, boten ngangge tinatah tuwin boten mawi pamor.
Wangunning gonyja wonten sangang warni: 2. Ole. Winastan sebit rotan,
2.02c.
2.03c.
2.04c.
2.05c.
2.06c.
rupinnipun kados panyjalin sinebit; ugi winastan xon tal, punika kados ronning etal 1) sinebi t; ugi winastan lontar. kados kropak 2) sinebit. Gonyja ingkang wangun makaten, sebit-ron-nipun panyjang. Winastan cecak, rupinnipun kados angganning cecak. Winastan tekek, rupinnipun kados angganning tekek. Winastan uoeng mati, rupinnipun kados angganning ulam uceng ingkang sampun pejah, inggih punika: badan alit semu gilig. Winastan nyangkem kodhok, inggih punika inggkang sirahhipun sairib cangkem kodhok, sirah ageng acucuk lanycip. Winastan dhungkw,
•
\\ \
rupinnipun mendhukul ing tengah sacelakking pesi. 2.07c. Winastan wllut,
inggih punika ingkang ing ngajeng lan wingkingngipun (sirah Ian pethittipun) ngawet, ambalengker malebet.
2.08c. Winastan k~P llntah,
rupinnipun kados larapping 1 intah won ten ing toy a, anggannipun angombak kados angandhan-andhanning rema.
2.09c. Winastan sepang,
\ inggih punnika ingkang ing ngajeng lan ing wingking tanpa sirah cecak, dados namung buntut urang sadaya; dene imbang-imbangngannipun panyjangnging sebit-ron tarkadhang panyjang ing ngajeng, tarkadhang sami.
1) tal = wit bongsa siwalan. 2) kropak = godhong lontar.
3
03.
04.
05.
06.
07.
Kajawi i.ngkang kasebut ing nginggil punnika, para Ahli Dhuwung ug1 saged anyondra dhateng semunning gonyja. Inggih mendhe~ saking semunipun ngriku, lajeng cinondra. Kadosta semunn1ng gonyja cinondra: ambathok mengkureb, sengoh ambatho~ mengkureb, sebit lontar kapara landhung, tuwin: sengoh seb1t lontar kapara landhung. Punapa malih, semuning sirah cecak, ugi cinondra: landhung, cekak, tuwin: ageng kapara papak. ~ngkang winastan wUah punika wiwit saking sangandhapping gony Ja mangandhap ngantos dnmugi pucukking dhuwung. Ugi winastan a~-awakkan (awak-awakkanning dhuwung), namung awak-awakkanning dhuwung i_ng bongkot,, watawis satebah, punika winastan: sor-sorran . Wilah ingkang rinengga ing emas, sasaminnipun, punika winastan stnarasab. Rerenggannipun winastan: sarasah. Dene wilah ingkang tanpa pamor, punika winastan: pangawak wa~. Ingkang winastan pucuk punika inggih ing wekasan pucuking dhu wung. Inggih ing pucuk punnika tumrappipun keblatting dhuwung, dados ater keblat ing ngandhap. Pucukkanning dhuwung punika ugi anggadhahhi wangun. Wangunning pucukkan wonten kawan warni: 4.01. Winastan nyu~,
inggih punika ingkang linycippipun kados dene pucukking sujen.
4. 02. Winastan anggabah kopong, inggih punika sairib 1) kados pucukking gabah ingkang sampun kawedallaken uwossipun.
4. 03. Winastan ambuntut tuma, inggih punika ingkang sairib kados dene buntuting tuma.
4.04. Winastan ngudhup, inggih punika sairib kados dene wangunning sekar gambir
•
ingkang dereng mekar. Menggah pamethaning 2) wangun ngudhup wau namung mendhet raen sasisih ingkang katingal kemawon. Dados kados pametha ingkang tumrap ing gambar. Dede pametha ingkang tumrap ing reca. Ingkang winastan gandhdk punika ingkang dumunung wonten sangngandhappipun sirahhing gonyja, ingkang rupinnipun kados adegging gandhik 3). Ingkang winastan ~ g~ (ingkang ·ugi asring kacekak namung winastan ~ kemawon), punika dunungngipun wonten ing gandhik, ingkang warninipun kados lambeni~g gathamu~u 4). Trappipun wonten ingkang lomba 5) lan ug1 wonten 1ngkang rangkep kalih utawa tiga. . . Ingkang winastan jalen punika dunungng1pun ~onten ~ungkasa.nl~g gandhik, ingkang warninipun kados angkupp1ng 6) ]agung Jall. Manggennipun wonten salebetting sekar-kacang, tarkadhang wonten sanginggillipun.
1) sairib = saemper, memper kaya. 2) petha = gantha, wuwujuddan.
pametha = dipetha, diwangun, diwnjnddake. . . 3) gandhik = watu gilig kanggo nggeros utawa 11p1s. . . 4) gatha motu = gajah (gatha = wadhah banyu; mtu = metu, la1r, l1wat). 5 ) 1 omba = ora rangkep. . . . 6 ) angkup = tapihing woh utawa kembang nal1kane 1s1h kunycup.
4
08.
09.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Ingkang winastan sekar kacang utawi kembang kacang punika dumunung sangan~happing ~gandhik, wangunnipun anylekenthung dumugi sangandhapp1ng lambe-gajah. Ugi wonten sekar kacang ingkang cupet, ~ugut, gatra, buntel utawi bungkem. Lan wonten sekarkacat'_lg 1ngkang awangun gula milir, rupinipun kados daledekking glal1. Ingkang winastan jenggot punika ingkang dumunung wonten ing bongkotting sekar-kacang, ingkang wangunnipun kados aksara:~ Lan wonten jenggot ingkang sungsun, ugi winastan: ~yong. Ingkang winastan pe~tan punika dunungngipun wonten sawingking nging gandhik, legok ambalumbang o) kados tilassipun mentas pinejet ing jempollan dariji asta. Ingkang winastan tfkel alis punika dumunungngipun wonten ing sa ngandhapping pejettan, ngalen, repeh 1), anyjaleret maleng-kung sairib alis, ingkang embattipun 2) lajeng tikel (nyeklek). Ingkang winastan sogdkkan punika dumunungngipun wonten samadyanning sorsorran, ngalen nganan-ngering tuwin mangajeng. Mangajengngipun tepang kaliyan pejettan. Ugi wonten sogokkan ingkang namung satunggal, ing ngajeng utawi ing wingking kemawon. Ugi wonten sogokkan ingkang pinekak 3). Dene sogokkan ingkang sanget cekakkipun, punika ugi winastan ujung gunung utawi sogokkan wurung. Ingkang winastan ~ur punika ingkang kaapit-apit ngalenning sogokkan kakalih, wujuddipun anggaler ngawat kados kawat, tarkadhang anderring 4). Ingkang winastan bung~ punika bongkotting janur ingkang mepet ing gonyja, ingkang wangunnipun tarkadhang anumpeng kados tumpeng, tarkadhang angepung kados kempung 00
).
Ingkang winastan bawang sabungkul punika inggih bongkotting ja nur utawi bungkul, nanging ingkang wangunnipun bunder kados wangunning bawang lanang sauwit. Ingkang winastan sraweyan punika dunungngipun wonten sangandhapping gonyja ing wingking, wangunnipun kados gusen ° 00
),
manggen sawingkingnging sogokkan. Lan kanthi titimbangngannipun sraweyan ing ngajeng, ingkang dumunung sangajengnging tikel alis. Sraweyan punika ingkang panyjang ngantos dumugi sangandhapping sorsorran, watawis sapara-tigannipun panyjangnging wilah. Dene ingkang pinekak namung dumunung wonten ing sor-sorran kemawon. Ingkang winastan pudhak sategM pun~ka wossipun inggih srawe~ yan, ingkang pucukkipun nyarawe medal, mo~ycol sakedh1k saking pinggirring wilah, kaprenah sangandhapp1ng sor-sorra~. Inggih pucukkipun punika ingkang winastan.pudhak-sategal. Yen sinawang, grengngipun 5) kados manycungng1ng sekar pudhak 6).
1) repeh = rada mayat (miring) utawa wrata (tumrap pagonungan}, gampang disabrangi (diaabah} marga rada ce-thek (tumrap kali), pasaja. . .
2) embat =ental (tumrap pikulan), ayatan (kareping se)a namakake). 3) ditekak = dienettake sarta dipetek (gulunne).
dipekak = dicandhet supaya ora mbandhang terus/lurus~ ~icandhet. 4) dering = pinggirranning (lingir} barang2 kang amba t1p1s.
andering = nglingir. 5) greng = jenggereng. 6) pudhak = kembang pandhan.
o )Mila u 1 asring winastan: blu1bangan {cathetan saking ingkang nyalin u~ara).. . o o )Kempun~ = kados genuk {genthong alit tanpa lambe kangge wadhah wos}, m1la ug1 w1nastan: genokkan (cathet
tan saking ingkang nyalin ukara). . . . o o o )Pramila ugi asring winastan: gusen (cathettan sak1ng 1ngkang nyal1n ukara).
5
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Ingkang ~inastan en pandhan punika manggen ing pethit gonyja, dunungng~eun wonten ing ngandhap, wangunnipun kados sirahhing aksara: ~ . Ugi wonten eri-pandhan ingkang sungsun. Ingkan~ w1nastan kanyut punika dumunung sanginggi1ing eri-pan dhan, 1ngkang wangunnipun kados punthuk lajeng naleser anyuku redi, dumugi ing buntut urang. Ingkang winastan tlUngll punika dumunungngipun wonten sangandhapping eri pandhan. Ingkang winastan grtn6ng punika dunungngipun ugi wonten sanga ndhapping eri pandhan, wwangunnipun kados aksara ~ , jejer urut-kacang, tumruntun 1), warninnipun sami kados dene ~~ makaten. Mila inggih ugi inastan: ~n dha. Ugi wonten greneng ingkang wurung, rupinnipun anggumuk kados pucakking redi ingkang anutup-saji, mila inggih winastan u~g gunung. Ingkang winastan ~n dha nunut punika inggih greneng utawi ron dha, ingkang urut kacang tumruntunnipun ngantos ngalanyjak 2) dhateng wilah. Dene ingkang nunut wau tarkadhang namung arupi kados canthukking 3) aksara '-'1 kemawon. Tarkadhang kados aksara ~ sungsun, ingkang makaten ugi winastan gr8nlmg sungsun. Ingkang winastan ada ada punika dumunung wonten ing tengah le ressing dhuwung, wiwit saking sorsorran dumugi pucuk, wangunnipun angula-ula, kados trapping sada wonten ing eron ba1arak. Ingkang winastan gus6n punika dumunung wonten pinggirring wilah, ing ngajeng Ian ing wingking, wiwit sorsorran ngantos meh dumugi ing pucuk. Ingkang winastan kru~gan punika dumunungngipun wonten sanga jeng Ian sawingkingngipun ada-ada, ing salebettipun gusen, wujuddipun lekok 4) wiyar, waradin, wwiwit saking sorsorran dumugi ing pucuk. Dene kruwingan ingkang pinekak, namung dumugi sangandhapping sorsorran. Ingkang winastan eJis punika dumunungngipun wonten ing ngajeng utawwi wonten ing ingking, wujud lekok angalen, wiyarripun namung watawis sa-sada. Ingkang winastan dhadha punika pinggirring wilah ingkang kaprenah wiwittanning luk-lukkan ing ngajeng. Ingkang wwinastan wadldang punika pinggirring wilah ingkang kaprenah sorsorran wingking. Ingkang winastan gandhu punika ~ingg~rri~g wilah ingkang ka-prenah wiwittanning luk-lukkan 1ng w~ngk1~g. . . . . Ingkang winastan geger utawi gl~ pun1ka p1ngg1r1ng w1lah 1ng kang wingking, kaprenah antawissipun tengah-tengahhan, tengah-tengahhing bongkot kaliyan pucuk.
1) tumruntun = urut-urutan tanpa elet. 2) nglanyjak = nglonyjok, ngluwibbi wates. 3) canthuk = kang pucukke mbengkok. 4) lekok = legok, dhekok.
6
28. ----4
16.----4-~
3.
• t
t L
"· tt---t--+--12 •
•
...,_-+-+-2.3 •
t----'27.
f ' 4
t '7. • • • ' . ' •
f •
• ~ -• \ • • • f • I ' • • f • • ' ' • ,
t • • I t
• ,
' , •
,,
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
BAB II
DHAPURRING DHUWUNG INGKANG MEDAL LERES
D~a~ur P~yjnom, punika pawakkannipun semu bengkuk 1). R1c1kkann1pun: tikel alis, sogokkan, sraweyan, greneng. Dhapur Jakatuwa, punika awak-awwakkannipun kados dhapur Tilam Upih. Ricikkannipun: tikel alis, sogokkan cekak. Dhapur Bethok, punika awwak-awakkannipun celak, wiyar. Ricikkannipun: gandhik panyjang, tikel alis cekak. Dhapur Karna ~dhtng. Ricikkannipun: gandhik ka1ih, sekar kacang kalih, tikel alis kalih, pejetan kalih ing ngajeng lan wingking, wewah ricikkan malih: sogokkan, eri pandhan, greneng. Dhapur ~ ~, punika awak-awakkannipun celak, gandhik tinatah gana 2) lung-lungngan, sangandhapping gandhik binolongngan. Dhapur Regal, Ricikkannipun: gandhik kalih, thingil ing gigir lan dhadha pe jettan. Dhapur K~, punnika awak-awakkannipun celak, wiyar, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep tiga, sekar kacang, greneng. Dhapur Jalak Nguwuh, Ricikkannipun: pejettan, thingil, ada ada, gusen. Dhapur 8empaner, Ricikkannipun: sekar kacang, tike1 alis, eri pandhan. Dhapur Jamang Murub, Ricikkannipun: sogokkan pinekak, lis-lissan. Dhapur Tumenggung, Ricikkannipun: lambe gajah lomba 3), sekar kacang, sraweyan, greneng. Dhapur Ti1am Upih, Ricikkannipun: pejettan, tikel alis. Dhapur Pasopati, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang pogog 4), sogokkan, eri pandhan, gusen (ugi wontten ingkang tanpa gusen). Dhapur Condhong Campur, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, sogokkan lajeng dumugi pucuk, greneng, gusen. Dhapur Jalak Dinding, . . Ricikkannipun: Pejettan, th1ng1l, gusen. Dhapur Jalak Ngore, Ricikkannipun: sraweyan, greneng. Dhapur Jalak Sangu Tumpeng, Ricikkannipun: sogokkan, sraweyan, thingil.
1) bengkuk = wungkuk, bengkok mlengkung. 2) gana = gatra, maujud, pepethan. . 3) lomba = ora rangkep, wantah, pasa)a. 4) pogog = pugag, ilang pucukke (marga dikethok/dipunggel, lsp).
7
18.
19.
20.
21.
22.
23. 24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Dhapur Mendarang, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan, sraweyan, greneng. Dhapur , Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang. Dhapur Semar Tinandhu, Sekar kacang sungsun kalih, sogokkan. Dhapur Ron Teki, Ricikkannipun: gandhik panyjang, lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, sogokkan namung satunggal ing ngajeng. Dhapur Su~ AmpM, punika wilahhipun radi kandel. Ricikkannipun: lamb gajah lomba, sekar kacang, jenggot sungsun kalih, eri pandhan sungsun. Dhapur Kelap t.intah, punika tanpa gonyja. Dhapur Dhungkul, punika awak-awakkannipun kados dhapur Tilam Upih. Ricikkannipun: gonyja kelap lintah, gandhik panyjang, sogokkan namung ing ngajeng. Dhapur Yuyu Rumpung, punika awak-awakkannipun kados pedhang suduk, gonyja kelap lintah. Dhapur Bxo~, punika ambalujud 1) tanpa ricikan kajawi namung pejettan kemawon. Dhapur Laler Mengeng, Ricikkannipun: gandhik panyjang binolong terus, sekar kacang namung gatra 2) kemawon. Dhapur Puthut, Ricikkannipun: pandhita.
gandhik panyjang, ing tengah tinatah gatra
Dhapur Jalak Sumelang Gandring, Ricikkannipun: sogokkan namung satunggal sraweyan, thingil. Dhapur Mangkurat,
ing ngajeng,
Ricikkannipun: sogokkan, ri pandhan ngajeng wingking dumugi .. sorsorran, gusen. Dhapur Mayat ~g, punika pawakanipun radi semu bengkuk, ing wingking anggeger peksi. Ricikkannipun: sogokkan namung satunggal, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Kala Munyeng, Ricikkannipun: sogokkan namung satunggal, sraweyan, eri pandhan. Dhapur ~ak, punika awak-awakkannipun kados pedhang suduk. Ricikkannipun: gandhik panyjang, sogokkan, gonyja limrah. Dhapur Marak, Ricikkannipun: greneng.
sogokkan namung satunggal
Dhapur Ja1ak , Ricikkannipun: thingil, gusen, kruwingngan. Dhapur , Ricikkannipun: gusen, kruwingngan.
ing ngajeng,
1) mblujud : mbluju, bares tanpa nganggo rerenggan. . . 2) gatra : awak, pawakan, peranganning awak, bleger, mau]ud, wewo)uddan.
8
37.
38.
39.
40.
01.
02.
03.
04. 05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
01.
Dhapur Jaka Lola, Ricikkannipun: sogokkan namung satunggal ing ngajeng, greneng wurung, ujung gunung. Dhapur W?ra Wan, sawarnining dhuwung leres ingkang ngangge gu sen, pun~ka kagarba 1) nama Wora Wari Dhapur Sinom, • Ricikkannipun: lambe gajah lomba sekar kacang, jenggot, tikel alis, sogokkan, sraweyan, eri pandhan. Dhapur K~ ~, Ri~ikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, tikel al~s, sogokkan, greneng, gusen, kruwingan.
DHUWUNG INGKANG LUK TIGA
Dhapur Jangkung Pacar, luk tiga, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, jenggot, sogokkan dumugi pucuk. Dhapur Mahesa Soka, luk tiga, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, jenggot, sogokkan dumugi pucuk. Dhapur Nempuh, luk tiga, Ricikkannipun namung greneng. Dhapur Duwung, luk tiga, gegerripun anglimpa dumugi pucuk. Dhapur Mayat, luk tiga, Ricikkannipun: sekar kacang, sogokkan namung ing wingking, sraweyan, eri pandhan, greneng. Dhapur Jangkung, luk tiga, •
Ricikkannipun: sekar kacang, gula milir, sogokkan dumugi pucuk, eri pandhan. Dhapur Tebu Sauyun, luk tiga, Ricikkannipun: sraweyan, greneng. Dhapur Bango Dhmog, luk tiga, geger papak. Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang. Dhapur MangUoc Monga, luk tiga, Ricikkannipun: gandhik naga gajah lar peksi pethit sawer, eri pandhan sungsun. Dhapur Campur Bawur, bongkt lan pucukkipun leres, ing tengah lik tiga. Ricikkannipun: sekar kacang, jenggot, sogokkan. Dhapur Sagara Winotan, luk tiga, Ricikkannipun: sekar kacang, jenggot, sogokkan kalih, ingkang satunggal dumugi pucuk.
DHUWUNG INGKANG LUK GANGSAL
Dhapur Sinarasah, luk gangsal, awak-awakkanipun mawi sinaras~h ing emas inggih punika: ing tengah ada ada eler 2), tuw~n ing ping~ir gusen mas dumugi pucuk, dene ricikkan sanessipun: sekar kacang, eri pandhan.
1) digarba = digandhengngake, dirangke, ditegesi. 2 ) eler : ijenning rambnt/bolah lsp.
dieleri = diwangun correk nggaler.
9
•
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
Dhapur Pudhak Sategal, luk gangsal, Ricikkannipun: sekar kacang, sogokkan, sraweyan pinnekak sorsorrannipun. D~a~ur ~ggenni, luk gangsal, R1c1kkann1pun: sraweyan, greneng. D~a~ur Pendhawa, luk gangsal, R1c1kkannipun: sekar kacang, sogokkan, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Ano~, luk gangsal, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan dumugi pucuk, eri pandhan. Dhapur Kebo Dengen, luk gangsal, Ricikkannipun: gonyja kelap lintah, gandhik panyjang, lambe gajah lomba, sekar kacang. Dhapur K~ Nadhah, luk gangsal, Ricikkannipun: sogokkan namung sasisih, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Pandhawa Iare, luk gangsal, luklukanipun kemba (arang) Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, eri pandhan. Dhapur Urab-uxab, 1 uk gangsal, Ricikkannipun: sekar kacang cupet, sogokkan, gusen, lislissan. Dhapur Naga SaJira, luk gangsal, ricikkannipun namung gandhik pinetha sagawon ajag mangap, melet ilattipun, tanpa ricikkan sanessipun. Dhapur Kebo Dh~dheng, luk gangsal, ricikkanipun namung sogok kan terus bolong butul, tanpa ricikkan sanessipun. Dhapur Pandhawa Cinarita, luk gangsal, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, pejet tan,tikel alis, sogokkan, sraweyan, eri pandhan, thingil, gre neng, gusen, kruwingngan.
DHUWUNG INGKANG LUK PITU
Dhapur B&6bang, luk pitu, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan, sraweyan. Dhapur Murma Meleta, 1 uk pi tu, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang. Dhapur Crubuk, luk pitu, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sraweyan, greneng. Dhapur Jaran Guyung, luk pitu, Ricikkannipun: pejettan, thingil. Dhapur Naga Keras, 1 uk pi tu, . Ricikkannipun: sekar kacang, gren~ng sungs~, 1ng sorsorran pinindha elung tuwin eron, wonten 1ngkang t1nrappan ing emas. Dhapur sempana Panyjul, luk pi tu, Ricikkannipun: gandhik malang, sekar kacang, sraweyan, eri pandhan, tanpa tikel alis. . Dhapur Sempana Bungkem, luk p1tu, ricikkannipun namung sekar kacang pugut, tanpa tikel ~lis. Dhapur Carita , 1 uk p1 tu, . Ricikkannipun: lambe gajah rangkep k~l1h, sekar kacang, tikel alis, sogokkan, greneng, gusen, kruw1ngan.
10
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
13.
DHUWUNG INGKANG LUK SANGA
D~a~ur Rl~ang ~, luk sanga, :~~~kkann1pun: eri pandhan, greneng, tanpa ricikkan liyanni-
D~a~ur P~yji Sekar, 1 uk sang a, Rlclkkannlpun: sekar kacang pugut sogokkan, sraweyan, eri pandhan. ' D~a~ur Sempana, luk sanga, Rlclkkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, greneng. D~a~ur Jaru~, luk sanga, R1c1kkannipun: sogokkan sraweyan. Dhapur Jarudeh, luk sanga, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, jenggot, sogokkan. Dhapur Paniwen, luk sanga, Ricikkannipun: sekar kacang jugag 1), sogokkan, sraweyan. Dhapur P · , luk sanga, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, sogokkan, sraweyan, greneng. Dhapur Rldang Soka. luk sanga, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Carang Soka, luk sanga, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang,sraweyan, eri pandhan. Dhapur Sabuk Tamper, luk sanga, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan namung satunggal ing ngajeng, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Buml~, luk sanga, Ricikkannipun: sekar kacang, sogokkan, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Sempana KaJen~g, luk sanga, luklukkannipun arang, Ricikkannipun: sekar kacang, ttikel alis, eri pandhan. Dhapur Carita Kanawa, luk sanga, Ricikkannipun: lamb gajah rangkep kalih, sekar kacang, tikel alis, sogokkan, sraweyan, greneng, gusen, kruwingngan.
DHUWUNG INGKANG LUK SAWELAS
01. Dhapur Carita Bungkem, luk sawelas, Ricikkannipun namung sekar kacang buntet, tanpa ricikkan sanes-sanessipun.
02. Dhapur Carita Prasaja, luk sawelas, Ricikkannipun namung lambe bajah rangkep kalih.
03. Dhapur Carita Kaprabon, luk sawelas, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, tikel alis, sogokkan, sraweyan, greneng, gusen, kruwingngan.
04. Dhapur Carlta D&emman, luk sawelas, . Ricikkannipun: lambe gajah lomba, , sekar kacang, _Jenggot, tikel alis, sogokkan, sraweyan, greneng, gusen, ·kruw1ngngan.
05. Dhapur Sabuk Inten, l'?k sa~elas, Ricikkannipun: lambe ga]ah lomba, sekar kacang, sogokkan, sraweyan, eri pandhan. . .
06. Dhapur W&urlng, luk sawelas, luklukkann~~~n 1ng bongkot luk rengkol 2) arang, ing pucuk luk kerep 91 19, Ricikkannipun: sekar kacang, sogokkan.
1) jugag = punggel, cekak. 2) rengkol : engkal-engkol, bengkak-bengkok.
11
07.
08.
09.
10.
01.
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
10.
11.
01.
02.
Dhapur Canta Genengngan, luk sawelas luklukkannipun ing bong kot luk arang, ing pucuk luk keker ' Ricikkannipun: sekar kacang, jengg~t, sogokkan, eri pandhan. D~a~ur C~ta Gandhu, luk sawelas, luklukkanipun kemba (arang) R1c1kkann1pun: sekar kacang, jenggot, sraweyan, eri pandhan. D~a~ur Sa~uk Tau, luk sawelas, luklukkannipun rengkol, R~c1kkann1pun: sogokkan namung satunggal ing ngajeng, sraweyan. Dhapur Jaka Wuru, luk sawelas, Ricikkannipun: pejettan lajeng dumugi pucuk, eri pandhan.
DHUWUNG INGKANG LUK TIGAWELAS
Dhapur C&urtng, luk tigawelas, Ricikkannipun: sraweyan, eri pandhan. Dhapur Sangk~t, luk tigawelas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, jenggot, pejettan, tikel alis, sogokkan, sraw~yan, eri pandhan, greneng. Dhapur Johan Mangan K~, luk tigawelas, Ricikkannipun: gula milir, sogokkan, greneng. Dhapur N , luk tigawelas, gandhik pinetha naga mawi sinarasah ing emas dalah badan Ian pethittipun dnmugi pucuk. Ricikkan sanessipun namung: greneng sungsun. Dhapur Parungsari, luk tigawelas, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, jenggot, pejettan, tikel alis, sogokkan, sraweyan, eri pandhan, greneng, gusen, kruwingngan. Dhapur Kan~r, luk tigawelas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan namung satunggal ing ngajeng, sraweyan. Dhapur Lung Gandhu, luk tigawelas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, jenggot, sraweyan, eri pandhan. Dhapur Sepok~, luk tigawelas, Ricikkannipun namung sraweyan. Dhapur Kara W~ang, luk tigawelas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang pugut, sogok-kan, eri pandhan. Dhapur Naga SMu~, luk tigawe~as, Ricikkannipun: gonyja kelap 11ntah, gandhik dhinapur naga nanging tanpa pethit. Dhapur BUna Kurda, luk Ricikkannipun: sekar sraweyan, eri pandhan
tigawelas, kacang, jenggot
sungsun. sungsun,
DHUWUNG INGKANG LUK GANGSALWELAS
sogokkan,
Dhapur carang BunQJa, luk gangsalwelas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sraweyan, eri pandhan. Dhapur ~dbet, luk gangs~lwelas, k eri Ricikkannipun: lambe ga]ah lomba, sekar kacang, sogok an, pandhan.
12
03.
04.
05.
06.
D~a~ur Ra~a WUah, luk gangsalwelas, R1c1kkann1pun: lambe gajah lomba, sekar kacang, greneng. D~a~ur Ra~a Pasung, luk gangsalwelas, R1c1kkann1pun: tikel alis, greneng. Dhapur Mahesa Nabrang, luk gangsalwelas Ricikkannipun namung elis rangkep dumu~i pucuk. D~a~ur C~ta Bun~la, luk gangsalwelas, R1c1kkann1pun: sekar kacang, jenggot, sogokkan, sraweyan, eri pandhan.
DHUWUNG INGKANG LUK PITULAS
01. Dhapur Ngamper Buta, luk pitulas, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang.
02. Dhapur Canydngngan, luk pitulas, Ricikkannipun namung sekar kacang pinekak sorsorannipun.
DHUWUNG INGKANG LUK SANGALAS
01. Dhapur Trt Murda, luk sangalas, Ricikkannipun namuing tikel alis.
01.
02.
03.
01.
01.
01.
DHUWUNG INGKANG LUK SALIKUR
Dhapur Kala Tinantang, 1 uk sal i kur, Ricikkannipun: lambe gajah lomba, sekar kacang, sogokkan, greneng. Dhapur D~t, luk salikur, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep kalih, sekar kacang, sraweyan. Dhapur Tri Sirah, luk salikur,] Ricikkannipun: lambe gajah lomba, tikel alis, sogokkan.
DHUWUNG INGKANG LUK SALAW~
Dhapur Bbna Kurda, luk salawe, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep sogokkan, eri pandhan.
kalih,
DHUWUNG INGKANG LUK PITULIKUR
Dhapur Angga WbUn, luk pitulikur, Ricikkannipun: lambe gajah rangkep sogokkan, eri pandhan.
kalih,
DHUWUNG INGKANG LUK SANGALIKUR
Dh Kala Bendu luk sangalikur, Ri~i~~annipun: lamvbe gajah rangkep sogokkan, eri pandhan.
13
kalih,
sekar kacang,
sekar kacang,
sekar kacang,
BAB III ANERANGN
Menggah . ingk~ng winastan pamor punika inggih ingkang tumrap won~en 109. Wl.lah tuwin ing gonyja. Tarkadhang ngantos dumugi pe~1. Warn1nn1~un gilap pethak, inggih ingkang pinindha utawi ~h1napu~ awarn1-warni, miturut wawaton punapa ingkang pinirit 1) 1ng ngr1ku •. Lan menggah guwaya 2), trap 3) utawi tanyceh 4), sarta w~jud ~u-n1ng ~amor, punika inggih wonten namannipun piyambakplyambak, kapratelakkaken kados ing ngandhap punika. 1. Winastan pamor ~, punika ingkang ing warni kirang pethakki
pun, katingal radi besem. 2. Winastan pamor ~ambut, punika ingkang tanycebbipun miring, we
dallipun abra 5) kados rambut. 3. Winastan pa~ angg~, punika ingkang trapipun malumah, wujud
dipun anyjemblok kados gajih. 4. Winastan pamor sanak, punika ingkang wedallipun namung rembet
rembet 6) semu kalem lan boten mendhukul. 5. Winastan pamor barondhol, punika ingkang wedall ipun nyahak 7)
pucuk lan pinggir. 6. Winastan pamor bun~ mayit, punika ingkang nyahak ing pinggir,
lajeng anggubed dhateng raen sasisihhipun. Dene pepethanning pamor punika inggih awarni-warni, miturut wawaton punapa ingkang pinirit ing ngriku, lan wonten namannipun piyambak-piyambak. Sawatawis kapratelakkaken ing ngandhap punika: 01. Winastan wengkon, punika pethaning pamor namung eler, manggen
nipun turut pinggir kados dene wengku. 02. Winastan adeg, punika pethaning pamor eler-eleran kathah, nga
deg manggen ing tengah dalah pinggir, trappipun kados pamor wengkon wau.
03. Winastan rambut paradhah, punika pethanipun kados pamor adeg wau, ananging mawi enggak 8), isthinnipun 9) kados rema ingkang angandhan-andhan.
04. Winastan mmbar pucang, punika isthinipun ugi kados pamor adeg namung enerripun boten andeder, ananging mangering tuwin manganan, katingallipun rawe-rawe amantessi.
05. Winastan ~ak mbdd, punika isthinipun kados balarak ingkang taksih wonten ing bongkokkipun. . .
06. Winastan ron dhuru, punika isthinipun mirit pethan1pun ron1ng dhuru 10). . . · · k d de
07. Winastan walang mnundukkan, punika isth1n1pun m1rr1t a OS
ne walang rinenteng.
1) dipirid = diturut, ditulad, dipethik, dijopok, ~iconto. 2) guwaya = cahyaning praen, mawa cabya nandhakkakekawarasan. 3) trap= tumata becik. 4) tanyceb = dunung, coaeblok kang cuaubles. 5) abra = sumorot, mawa cahya. 6) rembet-rembet = repet-repet, lamat-lamat. . 7) nyahak = nerak (nglonyjok wonten), ndhaku wewenangng1ng liyan. 8) enggak = nglangi ngadeg. 9) isthine = tujuning karep, sedya.
1 0 ) dhuru = a ran tetuwuhan.
14
•
08. Winast~n kembang Uunpesl punika isthinipun mirit pethannipun sekarr1ng lampes 1).
09. W~nastan kembang ~~ punika isthinipun mirit pethaning sekar r1ng pala.
10. Winastan gendhaganl punika kados bathikanning sinyjang bathik gendhagan.
11. Winastan ~~ punika ing pinggir winengkonnan1
wiwit saking sorsorran dumuginipun ing pucuk, sadalemok mawi pamor I sadalemok boten mawi.
12. Winastan benang satuk~~ punika ugi kados pamor tambal, kaotti pun namung boten ngangge dipun wengkonni.
13. Winastan tiga warnal punika bakunnipun pamor adeg1
nanging wewah pamor kalih warni, inggih punika: beras wutah kaliyan kem,bang ~~ dados wonten tigang warni.
14. Winastan beras wutahl punika wedalipun boten ngangge dipun ang kah, dados inggih ing sawedal-wedallipun piyambak kemawon. Menggah warninipun kados angganning uwos ingkang kocar-kacir. Dene pamor beras wutah ingkang aden 2), mawi winengkonnan.
Wedal1ipun sadaya pamor ingkang dumunung wonten ing wilah tuwin ing gonyja punika prelu kedah tinitik. Awit raoossing semunnipun ing ngrikul saged andayanni dhateng raos-pangraossing manah tuwin angangsarri 3) sae tuwin awon. Kadosta 1 wonten ingkang dayannipun adamel cilaka, wonten ingkang namung ambasukenni 4), wonten ingkang saged anyjalarri luhurl wonten ingkang mewahhi kawanterran 5), wonten ingkang mlepessaken 6) budi, wonten ingkang amburengngaken pikiran, tuwin sanes-sanessipun 1 ananging awis ingkang saged nguninganni dhateng prakawis punika. Menggah terangnging pamor waja tuwin tossan punika boten sadhengah tiyang saged ani tik sae Ian awonnipun. Kajawi tiyang ingkang sampun ahl i dhateng bab punika I tamtu waski tha dhateng kahananning toss an pamor lan waja 1 sanadyan boten mawi mariksanni warninipun. Namung cinariyossaken kemawonl sampun saged amastanni sae lan awonnipun, punapa dene saged amastanni dhapur lan tangguhhipunl boten ngaping kalih darnel. Dene sageddipun dados tiyang ahli, punika cara~ kannipun 7) saking taberi. Taberi niti-pariksa sarta taber1 ninitenni
1 nanging inggih kedah apawittan kawruh.
1) lampes = aran tetuwuhan. 2) aden = luwih adi, luwih becik, luwih luhur. 3) angsar = dayaning barang kang njalari begja. 4) basuki = slamet, rahayu. 5) wanter = mempeng, kendel, banter. 6) mlepessake = ngapesake, gawe tanpa daya. 7) carakan = calon, urut-uruttanne. 1
caraka = kongkonnan, utussan.
15
BAB IV
'"'"6.1,,~,GNGAKEN KAWRUH WAWATONNIPUN PANANGGUHHING
Plngkang whin~sta~ tangguh punika tegessipun: kinten-kinten. ananggu , 1ngg1h punika· pa · t · teng satunggilling dh · ng~n en- 1nte~ kangge namtokaken dha-
dadamellan kala ·am uwung 1ng~ang t 1nangguh, kinten-kinten Dene wawatonnin J an punapa, ut~w1 dadamellannipun empu sinten .
. t. . t. 9 panangguh pun1ka, ugerripun langkung rumiyin an1 1-n1 1 ngantos gemet 1) dh t dh · k a eng kahananning sikuttannipun an~~~~i :~gk=~~n tin_angguh wau. Ing sasampunnipun punika, lajeng
. a~1ng pamor, tosan tuwin waja. M~nggah 1ngkang W1nastan sikuttan punika cengkok utawi lalagon-0109 gara~pan ka1iyan wooda u1at-ulattaooiog dhuwuog. Par~ ah11 dhuwuog saged anyoodra dhateog semuoing sisikuttao ~~~~:a, kadosta: wonteo iogkang kau 2), wiogit, prigel, sedheng,
. s 3) , wagu, odhol 4) , pantes, kemba taopa semu sereng utaw1 bagus. ' ' Wontennipun ing ukara makaten:
- sisikuttannipun kau. - pasemonnipun wingit, naoging prigel. - pasikuttaooipuo sedheng. - sisikuttannipuo dhemes sakedhik. - pasikuttanoipun dhemes. - pasikuttanoipuo wagu. - sisikuttannipun wingit. - pasikuttaooipun odhol. - sisikuttaooipun dhemes amantessi. - sisikuttanoipuo kemba taopa semu. - sisikuttanoipuo prigel, sereng, bagus. - sisikuttanoipuo dhemes, bagus. - ceogkok sisikuttannipun ugi angiribbi dadame11ao iog
Majapait. Menggah kayektossaonipuo, kasageddao aoangguh punika kadadossao saking matengnging pangioteo-ioteo ingkang a1a1andhessan gemettiog paoiti-pariksa, iogkaog kaothi kawruh kaliyao anioiteooi sarta angempurrakeo 5) pamorripun kawruh 1an pamanggih wau. Iogkaog makateo saestu yen widagdeog 6) tangguh. Anaogiog, sarehning bakuning pambobot kathah iogkang sakiog kinteo-kinteo, dados kadadossannipun tarkadhang saged oyamleng, tarkadhang panginten-
nipun lepat. Ing ngandhap punika aoerangngakeo peraog-peraogngaonipun semuning sikuttan ingkang dumunung wonteo iog semunnipun satunggalsatunggalliog ricikkan, tuwin nerangngaken kahanan-kahanao ingkang katingal1ipun ugi prelu dados titikkan, saking panyaodrannipun para ahli dhuwung ingkang sampun piengettan, kados ing ngaod-hap puoika warni-warniniog kawonteoannipun. 01. Wangun utawi semuoing gonyja.
ambathok mengkureb, sengoh 7) ambathok meogkurep, sebit lontar, sebi t lontar kapara landhuog, tuwin: sengoh sebi t
lontar kapara landhuog.
1) gemet = tapis (titi banget) enggonne nitipriksa, babar pisan, entek-entekkan. 2) kao = ora lowes, sarwa wagu, buteng, ora saharan. 3) dhemes = sarwa tata sarta lowes (tumrap solab bawa). . 4) odhol = groboh (= ora alos panggarappe, kasar, ~ra nganggo tatakraaa) tomrap batb1kan. 5) ngempurake = ngesahhi, nggawe pur (padha dene, Jombuh warnanne padha). 6) widagda = pinter. 7) sengoh = katon blengah-blengah nyenengngake (tumrap wong wadon).
16
02. Sirah cecak.
landhung, cekak, tuwin: ageng kapara papak. 03. Gandhik.
miring landhung, panyjang miring, cekak miring, tuwin: cendhak methok 1 ) .
04. Pawakkan.
semu bungkuk, berawa, wiyar tipis sedheng kapara carok 2), kapara carok, titih 3), tuwin: titfh carok.
05. Dedeg.
semb~da, lenyjang 4), pideksa 5), respati 6) tuwin: lung1t 7). '
06. Sogokkan.
ce~ak luwes, panyjang luwes, radi landhung, tuwin: sedheng (t1mbang kaliyan pawakkannipun).
07. Luklukkan. keker 8) turut, keker berawa, kirang keker, kemba, ageng kemba, sedheng, tuwin: sedheng turut.
08. Dhasarring tossan. gangsing 9), garing, garing semu biru sawatawis, semu biru nanging alus, welu 10) sawatawis, madhet, mateng kengkeng 11) ladak 12), kirang mateng, radi mentah, teles, teles sawatawis, tuwin: teles kirang guwaya.
09. Grayangnganning tossan: lumer, keras, keras landhep, tuwin: sedheng.
10. Waja. kathah, kirang, sedheng, tuwin: sedheng kirang mateng.
11. Wedalling pamor. kathah, kirang, ing sawedal-wedallipun, mubyar angrambut, mubyar balaka, mubyar pethak, pethak mubyar, kirang mubyar, mubyar pethak angrambut, anggajih, tuwin: mubyar anggajih sap-sappan.
12. Tanycebbing pamor. pandhes 12), pandhes alembat, pandhes angawat, mandhes angawat kenyceng tur keras, mandhes mungal pantes, mungal, kumambang, namung kumambang, tuwin: semu anggajih sawatawis.
Ing ngandhap punika amratelakaken susuluh sawatawis, bab kahananning wujuddipun dhuwung ingkang tinangguh, saking paniti pariksannipun para ahli dhuwung sawatawis. 01. Dhuwung ingkang tinangguh: Pa~,
inggih punika ingkang kininten-kintennaken dadamellan kala ing Jaman Pajajaran. Punika sisikuttannipun kau, wangunning
1) •ethok = je1bar (tu•rap rai). 2) caruk = ca1pur dadi siji. 3) titih = atos, padhet pangge1blengnge, tu1pang tindhih. . 4) Ienyjang = Ienycir ndregang (= gedhe dhuwur) (tu1rap pawakkann1ng wong wadon). 5) pideksa = gedhe lan dhuwurre tiabang. 6) respati = patut, ngeseppake ati, se1bada pideksa. 7) lungid = landhep, 1olok kawruhhe.
8) keker = kerep sarta kenceng (tuarap tampar), 1awa lele1pittan (pating jengkerut). 9) gangsing = garing, asat (tuarap lemah).
10) welu = surem (tu1rap warna, cahya), aras-arasen. 11) kengkeng = kaku kenyceng, kukuh kenyceng, puguh, cukeng. 12) ladak = a1bek kasar, angkuh. 13) pandhes = nganti tekan dhasar, ngantti 1epet banget.
17
02.
03.
04.
05.
06.
07.
08.
09.
gonyja arnbathok mengkurebl sirah cecak landhungl gandhik mi~~ng l~dhungl pawakkan berawa 1 dedeg sembada
1 sogokkan
se eng ~mbang kaliyan pawakkannipun1
ingkang medal luk luklukkannlpun kirang kekerl tosan kirang mateng utawi welu sawdatlal~is, dhasarripun garing labet saking toyannipun asin we a 1ng pam · ' or 1ng sawedal-wedallipun 1 tanycebbing pamor pandhes. alembat utawi saweneh wonten ingkang semu anggajih sawataw1s. Dhu~ng ingkang tinangguh: Majapait
1
pun~ka pasemonnipun wingit nanging parigel1
wangunning gonyja seb1t lontar, sirah cecak cekak, gandhik cekak miring, sogokkan cekak . l':lwes, ingkang medal luk luklukkannipun kemba, pawakka~ t1 t1h,. tossannipun madhet
1 grayangngannipun lumer I
dhasarr1~un gar1ng semu biru sawatawis labet saking toyannipun ben1ng, wedalling pamor mubyar angrambut, tanycebbing pamor pandhes angawat. Dh~wun~ ingkang tinangguh: gngan, nunggil Jaman ing Ma]~pa1t, punika pasikutannipun dhemes, wangunning gonyja seb1t lontarl sirah cecak cekak, gandhik cekak miring, sogokkan cekak luwesl ingkang medal luk luklukkannipun kemba 1
pawakan titih, tossannipun teles sawwatawwis 1 wasuhhannipun madhet, grayangngannipun keras labet saking toyannipun radi asin, pamorripun anggajih nanging pandhes tanycebbipun, ing saweneh wedalling pamor mubyar angrambut. Dhuwung ingkang tinangguh: Sedayu, nunggil Jaman ing Majapait punika sisikuttannipun dhemes sakedhik, wangunning gonyja sebit lontar kapara landhung, gandhik cekak miring, sogokkan cekak luwesl ingkang medal luk luklukkannipun keker turut, pawakkan sedheng kapara carok, tossannipun teles kirang guwaya, grayangngannipun lumer, waja sedheng I kirang pamor nanging wedallipun mubyar pethak angrambut, tanycebbipun namung kumambang. Dhuwung ingkang tinangguh: Tuban, nunggil Jaman ing Majapait, punika pasikuttannipun sedheng, angunning gonyja sengoh ambathok mengkureb, sirah cecak ageng kapara papak, gandhik cekak methok, paakkan wiyar tipis, sogokkannipun radi landhung, ingkang medal luk luklukkannipun ageng kemba, tossannipun gangsing kathah wajanipun, wedalling pamor kirang mubyar, nanging tanycebbipun mandhes mungal pantes. Dhuwung ingkang tinangguh: Madura, nunggil Jaman ing Majapait punika sisikuttannipun dhemes amantessi, prabot riricikka~nipun mirit dadamellan ing Majapait kapara carok, tossann1pun mateng kengkeng ladak, waja sedhengl pamor mung~l kathah wedallipun mubyar anggajih sap-sappan, graya~g~gan~1pun ke:as landhep, kaduk sepuhhannipunl kapara tugel b1l1h t1nempuh 1ng pakewed. Dhuwung ingkang tinangguh: , nunggil Jaman ing Maja-pait, punika sisikuttannipun wagul tossannipun teles, pamor-ripun kumambang. Dhuwung ingkang tinanggu~: ~emak~ . punika sisikuttannipun w1ng1t, tossann1pun teles, pamorripun kumambang. . Dhuwung ingkang tinangguh: Pa~g, . . ~ . punika pasikuttannipun odhol 1 wangunn1~g gony?a. sengoh seb1t lontar kapara landhung, gandhik pany]ang m1r1ng, sogokkan
18
p~nyjang luwes, ingkang medal b t luk luklukkannipun keker erawa, ossannipun gangsing aja sedheng kirang mateng,
grayangngannipun sedheng, p~orripun boten mai kaupakara namung sawedal-wedallipun kemawon ananging wedalling pamor pethak mubyar.
10. Dhu~ung i?~kang tinangguh: Korippan, pun~k~ s~s~kuttannipun kemba tanpa semu, amung tossannipun gangs~ng, ~ngkang kathah pamorripun pamor sanak, isthinnipun adeg.
11. Dhu~ung ingkan~ limrah tinangguh: Ma~ram, P~~ka w~gunn~n~ gonyja sebit lontar kapara landhung, gandhlk pan~)ang m~r1ng, sogokkan panyjang luwes, pawakkan titih carok, ~ngka~g medal luk luklukkannipun sedheng, kirang waja, grayangn~ann~pun tossan lumer, wedalling pamor mubyar balaka.
12. Dhu~ung ~n~kang tinangguh: Mabuam SOnapaten, p~n~ka s~s~kuttannipun prigel sereng bagus, tossannipun semu b~ru gar~ng alus, tanycebbing pamor mandhes angawat kenyceng tur keras, boten wonten ingkang nguciwanni.
13. Dhuwung ingkang tinangguh: Mataram Sultan Agungngan, punika sisikuttannipun dhemes bagus, tossannipun radi mentah, kathah pamorripun mubyar pethak.
Amung sarehning sa-Jumeneng Da1em Kangjeng Soeltan Agoeng Praboe Anyakrakoesoema punika pakelun 1) para empu, dados dhuwung tangguh Mataram punika awarni-warni, .amargi kabekta dadamellannipun para empu taksih anglabetti kados nalika taksih wonten ing panggennan aslinnipun piyambak-piyambak. Sarta, kala samanten, Kiyai Supa, Empu ing Jaman Karaton Demak, taksih gesang, kaabdekkaken Ingkang Sinoewoen Kanyjeng Soeltan, kadadossaken lurahhing para empu, kaparingan nama Kyai Enom, punika kakarsakaken darnel dadamel waos, dhuwung, sabit, sapanunggillannipun, punapa dene nganggi t dhuwung kasarasah ing emas warni-warni, sarta darnel dhuwung Nagasasra, Nagasiluman, Nagakikik, Nagawelang. Makaten malih, sabibarring Prang Pathi, karsa dalem, sadaya putra santana dalem, saha abdi dalem ageng alit, ingkang sami katingal damellipun na1ika bedhahhing Nagari Pathi wau, kaparingngan tondha pangenget-enget. Dhuwungngipun rinengga ing emas, kadosta: Abdi Dalem Panewu, Mantri, ganyjarraning dhuwungipun rinengga ing emas kinatah pepethan gajah singa; Wadana, Kaliwon 2), ganyjarraning dhuwungngipun kinatah lungnging kamaroggan 3); Putra Santana sarta Papatih Dalem, ganyjarraning dhuwungngipun kinatah isthining Sekar Anggrek; dene wwaos, kaganyjar sarasah kalacakra 4); utawi wonten methukkipun 5), kaganyjar sada saeler utawi limarran 6). sanessipun ingkang kapratelakaken ing n~inggil, wonten malih tangguhhing dhuwung kados ing ngandhap pun~ka: 1. Kuwung kaliyan Tapan, . .
inggih punika dadamel1annipun Empu Kuwun~ tuw~n dadamellan1~un Empu Tapan, punika sami dadamellan nungg~l Jaman Karaton ~ng
1) pakelun = pakumpulan. 2) kaliwon = lurah padhukuhhanl 3) kemarogan = tetuwuhhan. 4) kalacakra = srengenge. 5 ) methuk = cocok I guaathok 1 mapag. . 6) limarran = bathikkan 1emper coraking limar (= tenunan c1ndhe kang kekeabangnganne saka sutra}.
19
Pajajaran, cengkok sisikuttannipun ugi angiribbi dadamellan · ing Pajajaran.
2. Sukuh,
p~n~ka dad~ellannunggil Jaman Karaton ing Majapait, cengkok s~s~kuttann~pun ugi angiribbi dadamellan ing Majapait.
3. T~ Taruw~ngsa, Pakajorran tuwin Samarang ing Tambayat, pun~ka sam~ dadamellan nunggil Jaman Karaton ing Demak, cengkok sisikuttannipun ugi angiribbi dadamellan ing Demak, ing Tuban, tuwin ing Majapait.
4 . Tundhung Madiyun sarta Umyang, punika sami dadamellan nunggil Jaman Karaton ing Pajang, cengkok sisikuttannipun ugi angiribbi dadamellan ing Pajang.
5. Sastratoya, Sastralatu, sarta Supa Korippan, punika sami dadamellan nunggil Jaman Karaton ing Mataram, cengkok sisikuttannipun ugi angiribbi dadamellan ing Mataram.
6. Dene dhuwung dadamelan kala ing Jaman Karaton Kartasura ngantos dumugi jaman samangke punika limrahhipun sami winastan Dhuwung NAn~, tegessipun, dadamellan enggal, dados dede dadamellan ing Jaman Kina. Sanadyan garappannipun saya anglangkungngi sae sarta wewah kabesussannipun, ewadene para ahli dhuwung meksa taksih katarik ing manah remen amila1a dhuwung sepuh. Wonten babasan tumrap pami1ihhing dhuwung, petingngannipun:
sepuh, wutuh, tangguh, 1. sepuh, tegessipun, dadame1lan ing Jaman Kina. 2. wutuh, tegessipun, taksih sarwa wtah, dereng cacad. 3. tangguh, tegessipun, kacepeng titikkannipun yen barang sae. Inggih babasan tigang tembung punika ingkang kangge waton pami1ihhing dhuwung.
Kasalin ukara denning: Koko_Widayatmoko. Ngayogyakarta, 22 Jul~ 1995.
20
•
•.· •
•
JAVA-INSTITUUT
• •
K A T A L 0 G
•
P A M E R A N i SENJATA
•
r
•
• . .. ...
•
•
\
I
MUSEUM SONO BOEDOJO
SEKATEN JOGJA
5 - 12 MEI 1938 •
KATA PENGANTAR •
Ketik~ pemiki~an yang baik dari Panitia Pengurus Museum Sono BoedOJO sampa1 kepada pilihan pada suatu perobahan yaitu untuk menyelengg~rakan suatu Pameran berkenaan dengan 'saat upacara S~katen. D1sambut~ah usulan bahwa untuk kali ini agar ada perhat1an te~had~p sen1 pembuatan senjata di Jawa. Karena kemungkinan2 untuk dl ~er1manya usulan tersebut telah dianggap cukup lengkap dan p~nt1ng, sert~ bersamaan dengan dukungan kepada usulan yang ~eran1 tersebut d1rasa tidak ada pilihan lain kecuali pilihan 1~u, kare~a pada saat itu dikalangan masyarakat usaha sudah d1rasa sek1an l~ma membiarkan kurangnya dorongan terhadap kerajin~n tangan. Da:1 permasalahan yang demikian, dianggap bahwa suatu s1kap yang .so~lal-ekonomis pasti dapat tetap menghidupkan kerajinan se~ert1 1 tu, bahkan sangat penting sebagai suatu perhatian kembal1 terhadap sebuah masa lalu yang begitu masyhur.
Diharapkan, dari Pameran semacam itu, permasalahan tersebut dapat jelas2 di tampilkan. Diluar kalangan Museum-pun ada bahan-bahan penting yang perlu dipelajari, dimungkinkan terbawa kedalamnya, begitu pula dari pihak orang-orang Eropa. Sri Paduka Sultan Jogjakarta, Sri Paduka P .A.A. Mangkoenegoro VII, P .A.A. Praboe Soerjodi logo, G. P. H. Tejokoesoemo, B. P. H. Hadi winoto, K. P. H. H. Danoerejo Kepala Daerah Jogjakarta, K.R.T. Padmonagoro, R. Koesoemodewo, R. Ng. Tjokro Adi Projo, R. Katamsi, dari semua beliau ini, Pameran telah diperkaya dengan contoh-contoh pelajaran yang berharga. Begitu pula bantuan yang telah dikirim sebelumnya dari masyarakat Eropa, bukalah sekedar bantuan yang penting yang telah menjadikan Pameran ini bisa terlaksana.
Sebuah ungkapan khusus dengan hormat harus dikemukakan disini terhadap segala susah payah dari Tuan A. Gall dari Surabaya sehingga tujuan ini bisa terwujud, tidak saja dari semua masukkannya yang sangat bi jak dan sangat penting, tetapi juga dari kerelaannya untuk menuliskan suatu Kata Pendahuluan yang sangat memikat dalam Buku Ratalog Pameran ini. Disamping itu, tidaklah bisa diabaikan bahan-bahan penting dari Ny. A.J. Resink Wilkens, Nn. W.S.E. van Nooten, Tn. De Groot, dan Tn. B.W. De Jongh. Itulah seluruh kerjasama dimasa yang telah lalu.
Kini dapat dikemukakan keteraturannya berkat masukan-masukan yang menarik dari Biro Konsultasi untuk Jawa Tengah bagian Selatan, Bagian Kerajinan di Jogjakarta. Kepala dari Biro. ini, R.M .. Ir. Soepardi Prawirodipoero, pihaknya .tel~h sangat ber]aS? ?alam 1kut melengkapi Pameran ini, antara la1n m1salnya dapat d1l1hat suatu sketsa sosial-ekonomi yang telah diangkat pula kedalam Katalog Pameran ini. Juga suatu kiriman yang ki ta terima dari R. t:Jg ~ Prijosastro, mantan Wedana dari Imogiri, Surakart~'. yang terd1r1 dari contoh hasil2 yang telah dibuat pada saat 1n~ oleh pandepande besi desa yang tinggal ditempat-tempat berse]a~ah. ~ontoh~ contoh mana telah dikenal sebagai perangkat sehar1-har1 dar1 masyarakatnya.
1
Keberadaan Pameran bersamaan waktu dengan Perayaan Sekaten tersebut, serta kesempatan untuk membeli contoh-contoh kerajinan yang khusus dikirim untuk pekan pesta saat ini, sekaligus sebagai tontonan khusus yang instruktip, diselenggarakan pula pembuatan penempaan keris oleh ahli terkenal Kepala Pande Soepawinangoen disamping Pendopo Museum tersebut. Ini adalah sumbangan dan bantuan sepenuhnya dari Patih Bupati K.R.T. Notonegoro. Lebih dari sekedar artikel-artikel tersebut, dengan demonstrasi ini dapatlah ditunjukkan betapa sebenarnya keris itu telah merupakan sendi budaya.
Begitu pula didalam Katalog tercantum bantuan yang sangat penting dan sangat bermakna yang disumbangkan oleh B.P.H. Hadiwinoto dan K.R.T. Poespodiningrat yang dengan para warga Eropa, yang mustahilah dapat dijelaskan kepada para pengunjung perihal rupa, pengetahuan rinci, nama-nama dari macam pamor dan bentuk seperti yang jamak berlaku di Jogjakarta terhadap contoh-contoh yang terkirim.
Kata Pengantar ini harus ditutup dengan pengungkapan rasa terimakasih yang dengan tulus hati, kepada semua pengirim dan pembantu. Semoga Pameran ini merupakan kesempatan untuk mengagumi masa lampau, meskipun tidak seluruhnya, tetapi juga daripadanya diharapkan seberapa mungkin bisa memberikan tuntunan yang membuka jalan untuk melestarikannya.
2
P E N D A H U L U A N
Oleh: Tn. A. Gall.
Meskipun Raffles, , yang memiliki minat murni luarbiasa terhadap sen~ pembuatan senjata di Jawa, telah secara tepat mengambil bag1an dalam memunculkan Seni Indonesia secara ilmiah kepada dunia, namun bobot makalahnya dari masa lampau itu, masih bisa dianggap sangat dianak-tirikan.
Dr· J · Groneman, yang dahulu bekerja disini di Jogja, telah sangat berjasa dalam membuat thema melalui pendekatan secara ilmiah untuk pertama kalinya yang dapat dipakai sebagai pegangan dan sistematika teknisnya tentang penempaan pamor, yang dijelaskannya secara panjang lebar, ditahun 1905. Melalui propagandanya yang sangat berllebih-lebihan itu, kita memperoleh suatu pengaruh besar didalam cara berfikir kita, dan bangkitlah minat terhadap seni pembuatan keris dalam arti yang sangat luas, akibat seruan di tahun 1905 tersebut, meskipun boleh dikata hanya merupakan suatu aliran kuat yang membatasinya menjadi tidak lebih dari seni kerajinan tangan saja, dan tidak semakin mengabaikan tingkat pencapaiannya.
Da1am sebuah karangan oleh P. de Kat Angelino, dimana dia secara panjang lebar berpegangan pada seni pembuatan senjata di Bali, kita bisa membaca bahwa hal itu, sejak sebelum 1920, telah terhapus hilang di Bali sendiri. Bersama dengan kebinasaan itu, pelbagai kemungkinan perkembangan dari hampir setiap aliran dalam kerajinan tangan tersebut telah terhapus musnah.
Sebuah tulisan yang sangat istimewa bagusnya dari buah tangan G. P. Rouffaer, tidaklah mungkin ki ta tinggalkan untuk disebutkan disini. Tul isan ini, yang aselinya diperuntukkan bagi cetakan pertama Ensik1opedia Hindia Belanda dibawah judul: Seni (senirupa), dan yang akhirnya hanya dapat diterbitkan setelah dilakukan suatu usaha yang sangat mahal biayanya lebih dari 30 setelahnya (1932), harus diberikan jalan yang selapang-lapangnya untuk didudukkan dengan tepat. Meskipun isinya bo1eh dikatakan hanya merupakan pemulihan dari pengaruh keindahan keris Jawa didalam seja-rah budayanya.
Sejak pelahan-lahan cahaya terang menimpa masa Mojopahit akhir, datanglah pula saat-saat meningkatnya seni pembuatan senjata di tengah-tengah perhatian ilmu yang tumbuh tegak tepat ketika animisme menjiwai arah seninya, menjadi ciri yang membawanya sebagai hasil pribumi yang sangat istimewa. Meskipun pernyataan seperti ini masih jauh dari kemampuan mencerna segala permasala-hannya.
3
Begi tulahl maka secara u b. . . dengan patokan macam m?m lsa dl ter1ma anggapan bahwa hanya relief di Borobudur-lahsen]ata ya~g t~rgambarkan didalam ukiran Tetapi Rouffaer seb t 1 I maka kerls blsa ditemukan asal-usulnya. justru hanya dapat ~ -u ny~ telah menyatakan bahwa disitu ternyata dahanl yan malah lpero eh _mac~m s_enjata dari orang-orang ren-
k l .h t g tersembuny1 d1bal1k ukiran relief yang hanya e 1 a annya sama dengan ker · d I
an makhl k 18 1 an semuanya selalu hanya ditan-i k u -makhluk bertampang raksasa. Dengan begitu bisa dika-a an orang bahwa ya~g demikian itu barangkali karena sifat alat
n~a yang terlalu mag1s1 seperti halnya keris tadi 1 sehingga tidak d~letakk~n pada kedudukan yang lebih tinggi seperti yang ditamp~lkan dl _Boro~udu~~ bahkan lalu hanya dapat ditemukan dalam barlsan re~1ef d1kak1 terbawahl yang begitu terkenal 1 yang isinya ber~ebal1kan dengan ~degan-adegan dibagian atas, karena hanya menun]ukkan adegan keh1dupan sehari-hari saja. Dengan tambahan, di dalam hal_pengaruhnya kepada penduduk pribumi, kita temukan keris dalam rel1ef_y~ng umurnya 100 tahun lebih muda, di Kompleks Candi Prambanan, _d1s1tu betul-betul didapatkan suatu senjata yang mirip dengan ker1s, namun sekali lagi 1 hanya ditangan sesosok raksasa.
Dengan temuan lapangan dari budaya kuno Indonesia pada periode Ja wa Timur, tampilah keris dan senjata-senjata yang semacam keris 1 sering didapati ditampilkan dalam relief candi-candi di Jawa Timur. Dan sebagai budaya penduduk pribumi kunol semakin ditunjukkan bahwa itu dibuat oleh ahli-ahli yang beragama Hindu, antara lain kita bisa melihat sosok punakawan dengan alat yang tidak dapat disangkal lagi berupa sarung keris, wrangka dan keris berlekuk, yang membuktikan lagi tentang keberadaannya. Apa pengaruh budaya Hindu terhadap seni tempa yang telah terpancang di Jawa, masih saja tetap terselimuti kegelapan. Pada umumnya orang menganggap bahwa seni penempaan pamor itu adalah pengaruh asing, seperti yang telah berulangkali dibuktikan. Akan tetapi penelitian-penelitian dikemudiannya membuktikan bahwa masih harus di tentukan seberapa jauh barangkali penggunaan pamor tersebut ditimbulkan tidak terhadap suatu bahan dasar. Tetapi barangkali mudah masuk dalam pikiran kita bbahwa pande-nya sendiri sudah merasa bahwa besinya, yang berupa lapisan-lapisan dari pelbagai sifat/macam1 yang dicampur menjadi satu, bisa ditingkatkan penyatuannya dengan mempergunakan perlatan. Besi-besi yang getas keras sebagai lapisan yang tipis ditempa sekaligus dengan besi yang lebih liat tetapi lembekl bisa menyatu menjadikannya memiliki ketajaman yang lebih baik. Besi yang keras getas bisa diperoleh dikepulauan itu (Sulawesi) dalam bentuk besi berkadar nikel, juga masih ada bahan lain yang asalnya dari luar yaitu besi meteorik. Dengan demikian terciptalah pengalaman yang secara menyeluruh timbul dengan alami, bahwa pelbagai lapisan besi dengan keratan-keratan yang dibuat, melalui pengaruh penggunaan asam-asamman bisa menghasilkan berbagai warna. Pengerjaan selanjutnya sampai menjadi seni penempaan pamor yang bernilai tinggi bahkan menunjukkan barangkali tidak ada orang lain Y?ng ma~pu menandingi hiasan hasil dari pemanfaatan yang b~rsaha]a _darl pengerjaan yang hanya secara alami. Dengan kata la1n, mesk1pun semuanya ini tadi kedengarannya sudah benar~. namun masih belu~ mampu memecahkan begitu banyak masalah penger]aan untuk mencapa1 suatu seni pembuatan keris.
4
Bagaimana ajaib tercapainya seni penempaan pamor di Jawa yang begitu tinggi, dalam Pameran ini dapat dilihat dan yang demikian i tu haruslah memacu ki ta semua untuk menghormati apa i tu yang dinamakan dahulu sebagai seni kerajinan tangan, betapa kemungkinan produksi dalam proses pengerjaannya, berapa lama dan seberapa jauh yang sudah ditempuhnya didalam pembentukannya.
Akhirnya, kita berharap bahwa tujuan yang baik ini hendaknya bisa tercapai dan seni tempa di Jawa tidak akan hilang musnah .
. . - . .. . . • •
' •
-r
•
•
.. .. . . • . . . .
. - . • • • • •
.. .. .
•
I
.. .. . . . . • • • • • 0 ..
. - • • \ ·:~
••
• . - • ol o • •• # . -
• • •
. .. . •
. . . .
.. • .. -
I
•
.. . •
' 1
- . ... • .... • - • -
-I I I
. . . ..
-.
(1, .. 't\ .... .. f'(IL '' ' I J . , ,._.~, , ..
~ ,. .. ·'' . ' . ' ' .. , t . .... .. . ,,,.f . ,.:
. .
•
•
•
~ .
•
I .. • • -
I l •
l • . • '
. . . . .. . I I • •• •
' I •
• • -I ,
• -
• •
I
5
- '
• • •
' •
•
• • •
•
• •
•
•
•
•
. .. •
•
.. •
•
• •
I
• • •
.. -• •
•
•
• •
• •
( . I , I I \ (
• •
• • •
-
..
• •
•
..
•
•
• . •
•
•
I
-
•
•
..
• • • ... •
••• ..
... • .. • ..
•
•
• • • ..
' I ~· .
. ..
•
• ..
f q to t\ . Gall.
..
•
•
' •
,
• I
~
I
I
•
•
•
•
• •
' I
•
•
' • t
••
•
•
I I •
~ I •
•
...., .
-.
. '
• '
.. ~.
• , ...
I
I
ruectie A. Gall,
. . . .
•
•• •
•
•
I ' . .. • • •
~· . -. ..
.. •
•
• ...
•
-• •
• •
• •
•
•
I
.. •
~() . J12.
• • • ' .
•
• • • •
• • ..... ' .... •
• • • • - • • • • • •
... " 1 • • •
•
• ~·
.. ... - .. '
• • • •
•
•
•
• • •
• • ~
• •
• •
• • I
• • I •
• • • • •
• •
-
• I. •
•
'
• - 0 •
•
• •
•
• • • •
C .dl.
•
• • • .. •
•
•
• •
•
• •
•
• •
•
- •
' •
• • •
• •
:\. ( ; .d I. ~o.
•
•
. .. • •
• • ••
•
• •
•
•
•
• '
•
...
Foto
•
~· ..
·~ I
...
A.
.. 1
Gal
' ..
• • • • • • • . . •
' "' . ,.
' •
•
• .. • • • • • • •
• •
• . . . .. • • • • •
•
. . . .. • • • • • •
• • ••
• .. •
t •
... . - •
' I
•
' •
.. • . .. • -· • -· •
I I •
- I •
I I • ..,
• • -•
.. . ~ . ... - . . . . •
•
.. ..... ,,
I •• • .. •
" • • I
I
• • .. . ... I I
• • I
l •
... - . • • • • . . . ..
• .. • • • • 0 • '
• • •
•
I
I ' ' •
>1 1 I
• l ..
• I . . ' I
I 1.1 .. 1 to 4lt •
• - - -' ._ . ,,
Collectie A. Gall, :\<J. y, I . h .n o :\ . Ci<l! 1.
•
Kepala Biro
PANDE-RAKYAT DAN BUDAYA
Oleh: R.M. Ir. Konsultasi untuk
di
Soepardi Prawirodipoero. Jawa Tengah-Selatan Bagian Kerajinan Jogjakarta.
Perkembangan teknik-artistiknya.
Kiriman-kiriman praktis ke Pameran senjata pribumi yang kuno maupun yang baru ?i Museum Java Instituut, menjadi saksi adanya per~embangan tekn1k-artistik yang sangat tinggi dari seni tempa senJ~ta dan mutu pengerjaannya yang tinggi dari seni kerajinan ase~1 yang ~~sungguhnya dimasa lampau. · s7n1 penger)a~n senjata di Jawa, Madura dan Bali, adalah usaha, d1m~na melalu1 kombinasi dari teknik yang khusus dan perwujudan dar1 suatu cara penghiasan yang sangat halus
1 mampu memenuhi
~uatu persyaratan yang sangat tinggi dari suatu kemewahan kera)aan. Kemegahan dari para penempa senjata dari kerajaan-kerajaan Jawa ku~o ~ang bersejarah, yaitu Toemapel dan Mojopahit
1 telah menca
pa1 t1ngkat yang tinggi dalam kemahiran seni penempaan senjatal dan menperoleh nama "empu"l yang masih terus hidup dan selalu ada dimasyarakat pribumi sampai pada saat sekarang ini. Disemua lapisan masyarakat pribumil tidak akan dilupakan nama-nama Empu Gandring dari masa Kerajaan Toemapel dan Empu Ki Toemenggoeng Soepodrijo dari Kerajaan Megah Jawa Kuno 1 Mojopahit. Juga sudah dikenal umum, kemahiran empu wanita Sombrol yang hidup pada masa Kerajaan Kuno Padjadjaran dan darimana cerita itu berasal, bahwa keris-kerisnya ditempa diatas lututnya dan selama bilah kerisnya masih lembek berpijar dibentuk diantara jarijemarinya. Sepanjang masa kegemilangan Jawal para empu mendapat kedudukan yang sangat tinggi. Babad-babad menyebut para penempa senjata itu sebagai orang-orang yang memiliki kemampuan luar biasa. Baik di Jawa dan Madura, maupun di Bali I orang banyak mengenal adanya para penempa senjata. Kebanyakan yang termasyhur adalah para kepala empu yang bekerja di Keraton-keratonl meskipun para Bupati biasanya juga memiliki penempa senjatanya sendiri-sendiri dalam jajaran petugasnya, sehingga kerisl tombakl dsb., yang sakti dan indah diperlakukan sebagai simbol kemegahan tuannya. Dari situlah maka pengolahan yang sangat tinggi telah meningkatkan seninya sampai pada mata keris atau tombak tadi dibuatlah bermunculan bentuk-bentuk menyala yang indahl dinamakan: seni tempa pamornya. Hal itu dilakukan dengan menggunakan lapis demi lapis baja dan besi yang berisi nikel (pamor) 1 secara bersamasama ditempa dalam pelbagai arah bolak-balik campurannya, akhirnya dibawah penempaan i tul sediki t banyak ~emunculk_an bentukbentuk menyala dipermukaannya. Sebenarnya bes1 pamor 1tu berasal dari batu meteor, yang terdapat hanya dibeberapa tempat di Jawa, dan mengandung nikel. Yang terkenal, yang sedikit banyak dianggap sakti adalah pamor Prambanan, yang akhirnya dibawa ke Keraton Surak~rta. I tu adal ah yang pada separoh akhi r mas a abad ke-18, jatuh dari langit di Prambanan, sebagai anugerah Tuhan bagi Raja-raja di Jawa.
10
•
Kini juga empu-empu Penempaan tersebut.
didaerah kerajaan-kerajaan tersebut, masih amat dikena1 da1am jajaran petugas-petugas swapraja (mangkubumi). pamor i tu masih dikerjakan da1am 1 ingkungan kerajaan
Salah satu dari empu-empu dalam jajaran petugas Sri paduka Sultan Hamengkoe Buwono VIII dari Jogja, Raden Beke1 Taroenodahono, adalah seorang keturunan dari Empu Soepadri jo yang termasyhur dari Modjopait. Si1si1ahnya adalah seperti yang tergambar dibawah ini:
SILSILAH SEORANG EMPU DARI SRI PADUKA SULTAN HAMENGKOE BUWONO VIII DARI JOGJA.
Toernenggoeng Soepodrijo, ernpu dari Praboe Browidjojo dari Modjopait. !
Ernpu Djokosoepo, Pangeran Sendang Sidajoe. !
Ernpu Soepo Anorn, ernpu dari Tuban. !
Ernpu Sektilanang, empu dari Tuban. !
Nyai Pandjangmas, isteri dari Pangeran Pandjangmas dari Mataram. !
Empu Tjindearnoh, kepala empu di Mataram. !
Empu Soeponjang, empu dari Sultan agoeng dari Mataram. !
Empu Entowajang, empu dari Kartosoero. !
Empu Djapan I, empu dari Kartosoero. !
· t · d · Pange·ran Hangabehi dari Kartosoero. Mas Ajoe Kadarsih, 1s er1 ar1 ! .
Raden Ajoe Pandit, isteri dari Empu Pand1t. !
Raden Mas soepodjojo, empu dari Sri Paduka Hamengkoe Boewono I. !
Empu Djapan II, empu dari Sri!Paduka Hamengkoe Boewono IV.
Empu Lombang. !
ernpu dari Sri Paduka Hamengkoe Boewono V. Raden Panewoe Kartowigeno, !
d · Sri Paduka Harnengkoe Boewono VII. Raden Panewoe Prawirodahono, empu arl !
Raden Bekel Taroenodahono, empu dari Sri Paduka Hamengkoe Boewono VIII.
11
Budaya Masyarakat yang sedang tenggelam.
Namun, dibawah lingkungan k · terakhir ini, teknik t. . eraJ~an dalam masa limapuluh tahun nya dan kebanyakan d~rd 1St1k sen1 pe~empaan pamor sangat mundur-
t. 1 aerah-daerah 1 tu sendiri boleh dikatakan
bsamka sep~r 1 sudah mati, disebabkan oleh perobahan-perobahan yang er epanJangan.
Di Bali, masih berdiam di Kl k teta i han a di - ung un~, penempa pamor yang cakap' P . Y s~tu ~atunya pulau 1 tulah adanya seni penempaan
pamor d 1n:tana mas1h ~1anut. paham Hinduisme. Disuatu saat, masih pernah. d_1usahakan d1 BanJar Dentjarik (bagian dari Buleleng), y~ng k1n1 semua ~lur tersebut sudah semakin hilang. D1 Madura sama JUga, seni penempaan senjata itu praktis secara men~el uruh ~udah lenyap. Yang terakhi r dikenal adalah penempa s~nJa~a dar1 Soemenep, Bramatama, yang kerisnya sangat banyak d1car1 orang, sudah setengah abad lebih beliau wafat. Sementara itu, para Bupati tempo dulu, yang masing-masing masih punya empu sendiri-sendiri, karena perobahan cara hidupnya, kini seakan-akan sudah tiada lagi seorang Bupatipun yang masih memiliki penempa senjata dalam jajaran bawahannya*). Beberapa penempa senjata yang terkenal di Jawa dari luar lingkungan kerajaan tadi, masih bisa ditemukan disana-sini, kalau orang benar-benar mencarinya, yang kebanyakan bekerja namun kesemuanya hanya berdasarkan pesanan orang-orang dari kalangan bangsawan yang ternama saja. Lemahnya daya beli masyarakat tidak dapat menciptakan pekerjaan kepada para penempa senjata yang tersisa i tu. Dalam berjuang mengatasi kesulitan menjaga kelangsungan hidup, maka seni tersebut semakin susut hanya menjadi latar belakang saja. Dan juga begitulah nasibnya, bahwa sekarang ini keris-keris telah terbawa ke pelelangan di Rumah Gadai karena beban hidup yang menikam. Terjadilah perkara yang sifatnya secara menyeluruh berlainan dengan maksud-maksud mendorong kemajuan kerajinan penempaan senjata. Dengan wafatnya seorang empu yang terkenal, hilanglah pula satu per satu, seberkas catatan tentang seninya. Sementara itu, anakanak lelakinya, menjadi diperbudak oleh tugas kewajibannya sendi ri sehingga kebanyakan dari mereka ini hanya berdi ri sebagai penempa besi biasa. Anak-cucu dan murid-murid dari seorang empu yang terkenal dimasa dahulunya, yang masih terbawa kemasa sekarang ini, dengan nama baik yang dimulai dengan "Soepo", ~epe~ti misalnya: Soepokarjo, Soeporedjo, Soepopawiro, Soepod1med]O, Soepodikromo, namun mereka i tu semakin lama semakin cenderung menyederhanakan hasil tempaannya menjadi: pisau rumput (arit), pisau penuai bulir padi (ani-ani), ca~gkul (pacul), dan perkakas pertanian lainnya. Yang mana, pengerJaann~a past1 hanyalah as~l bisa secara teratur membuatnya, merekapun JUga hanya berpenghas1-
lan miskin. . Juga di Jogja, kerajinan menempa senjata diluar l1ngkungan kera-jaan, masyarakat dan budayan~a, s~dah tenggelam sang~t dal~m. Seluruh daerah bersejarah Ng1nto-1nto, kecamatan Godean, d1daerah
*) Baca: J.E. Jasper dan Mas Pirngadi: Pengerjaan logam tidak murni (pengerjaan tembaga dan seni penempaan
parnor), jilid V.
12
Jogjakarta, yang sekali waktu . . paan senjata yang terkenal pernah me~Jad1 suatu pusat penem-sendi waktu sering berp yang banyak 1kut menggerakkan sendi-belum 40 tahun berselaner:~ ~enting dal~m sejarah Jawa, dan yang yang masih menjalank gk 5 1_-~ mempuny~1 ratusan penempa senjata dan tertulis tidak le~~h ~ra~ 1nan asel1nya, kini boleh dibilang Soepowinangoen dengan 1 k ;r1 seorang pembuat keris yang bernama hanyalah seorang pene e ua _pembantu mudanya. Dan beliaupun terpencil hanya at mpa senJata yang sudah tua yang bekerja
. . as pesanan seseorang. D1desa berse]arah lainnya d"d h · dida atkan 1 aera JogJakarta, dimana pernah
1 . P
1 tempat masyarakat penempa logam, seluruhnya tidak ada
d a~1 t ~a taupun seorang empu yang dikenal orang, misalnya saja e a a es, Bener, Nglipar, dan Imogiri.
Dalam hal tempat penempaan pribumi didaerah Surakarta, tidak berbeda pula nasibnya. Didesa Ko~ipan, dekat Delanggu, kabupaten Klaten, pernah menjadi tempat t1nggal seor_ang empu terkenal Kyai Korip, dari siapa kom~leks ~enempaan d1desa dekat Delanggu itu mendapatkan namanya. Kya1 Kor1p mempunyai sebagai gurunya adalah seorang empu yang termasyhu:, Empu So~po, dari masa Kerajaan Modjopait. Secara aneh, dar1 sa~a~ah d~dap~tkan kesaktian yang mengelilingi kerisnya~ karena K]a1 Kor1p d1beri petunjuk langsung dari Empu Soepo ket~ka menempan~a, dan keris itu menjadi terkenal sebagai pusaka Ker1s Soepo-Kor1pan. Dari alur tersebutlah maka suatu saat keris Koripan menjadi banyak dicari orang. Disamping Kyai Korip yang memiliki keajaiban seperti itu, masih ada bermunculan penempa-penempa senjata yang sangat terkenal, antara lain: Kyai Dedel dan Empu Kyai Djirak, yang dimakamkan di kuburan Dedelan di Koripan yang sampai kini masih dipandang suci oleh masyarakat. Disana juga terletak dua makam pande yang terkenal lainnya: Empu Gadoeng dan Empu Mendoeng, yang dihormati sebagai leluhur para penempa besi di Koripan pada saat ini. Sungguhpun, beberapa dari para penempa tersebut masih baik2 menguasai faham seni pengerjaan dengan pamor, namun seni tempa pamor di Koripan itu sendiri jarang pernah menjadi termasyhur. Secara keseluruhan, kadang-kadang dari banyak pande yang mahir dari aliran yang baik, sekali-kali dipanggil kekediaman Soenan, untuk menempa sebuah keri s dengan pamor Prambanan yang asel i, tetapi dikarenakan kesulitan dalam memelihara kehidupan rumah tangga yang sul it, begi tu juga para pande-empu ( pande = penempa besi biasa; ernpu = penempa senjata), maka bakat ke-empuan-nya juga tidak bisa berkembang sepenuhnya. Juga didalam hal ini, bakat keindahan seni para pengrajin, hanya tercerrnin dari urusan didalam kehidupannya dari hari kesehari yang hanya disandarkan pada pembuatan perkakas pertanian untuk rnasyarakat banyak, karena apabila dia tidak berusaha bagi masyarakatnya seperti yang dilakukannya sekarang ini, dia akan terhim-pit perjuangan dan menjadi miskin. Beberapa puluh tahun yang lalu, ada kemakmuran yang terbawa dari kai tannya dengan produksi pac~l. sec~ra be~ar-besar:an oleh par~ penernpa besi dari Koripan. K1n1, ~1dup d1sana leb~h b~ruk da:1 dahulu ketika mereka rnasih mengabd1 kepada para raJa, 1tu mas1h terbawa dalam ingatan mereka bagaimana kelimpahan mereka, sehingga kemudian kebanyakan dari merek~ akhirnya ~anya terhanyut oleh kenangan itu, dan lebih-lebih lag1 kenangan d1masa mudanya.
13
•
•
...
' • •
I • • •
"""4 ....... •
• •
•
I • •
f
_, ~ Fo:o Cl)ruu't . ·, · u·,· . u ,. · 1 ' I J . >v . gt·, r :r:, ,,"J£1. 1·. I .. . .,_,-~·'' " ·-~·n c•'! 'il" .. '\·,• rkrf;t l I I
I ) I' l,·, I) I'. ,. "-~!.:...~ . . . a <, c n ... an (. t: l \.' s .1 . (, Ill•' i I . 'l t I . K r I r . r II) (II' I .. t , . . , .,, :\\') L~ l t I' II MClc't'\'f fGt -l.L 4-ri ' . . ... rJ c
. , . • • • ' 1"\, a '~ n • '· a· ,, c ' ' . I ' . '. , ", I r . I • I I • I ( . ' ''Ill ' H -... , ()·ni K · .. (( · · ' 1
l t' •• ''l'• ra '> l 1.' • "'tn on pal\ :o I J)Cr.IIIL' \ ,!I) l't' ' ,l.'l •ll•' I I/ 1 ' '''I)
t l' 1"\, I : l I .1 •. I . (. • I J) I \..
•• . . I
• •
J • •
I I I •
I. ,. . • . ·ut '-' 'lW t.: t-. • -,~r .. u \'l)t'• ,},. .• ! } oKia.
ll. 1 J.A.: " &... t ~ · k.c~~-r-t (; 1 n\ t: pr , ,l!tH It' I\ a)~ qr.;~rncsscn. ~apmcs cr1, r , . ., . 1111.: .... j,· ... . bijfL·n. cnz.
,,II) dc...,a-snwdcrij t· n ,-,,p Koripan {regcntschap Kl.lt cn) ''J'• r Jc dtH>r de :\1 lt'L'llng \:ij-.,·ti)l'ld ingczcttc actic.
r !)/'l' lldi nq C orrsult;Jt il·hurc.l ll lk l :\ I I h- ,·1·1. I' ~ IJ \ l' r IH' 1(1.
• • • • • • •
•
•
• ~ . •
• •
• •
.... . , ..
•• ;
Namun kemudian datanglah masa kedatangan baran -b yang suram karena berlimpahnya
. . g arang dagangan pacul yang dibuat dengan peng-e:]~an mesln yang mendesak pembuatan pacul dari Koripan lalu dltlng~alkan~yalah pembuatan pacull beralih ke pembuatan p~rkakas p~rtan1an la1nnya bagi masyarakat banyak. D~daerah Su:rakarta k~ni masih ada penempaan desa seperti yang d~dekat Wed~ dan Man1srenggo1 dimana masih dibuat pacul 1 tetapi tldak menun]ukkan adanya usaha untuk mengembangkan diri mereka Penempaar: senjata hias yang juga muncul pada tempat penemp~an desa dar1 Surakata tadi 1 tidak lebih dari itu. Melal~i s~ntikan ~angkah maju dari Peraturan Eropa barat dalam or~an1~as1 e~onom1 dan sosial untuk mempertahankan masyarakat pr1bum11 keh1dupan masyarakat Jawa dipaksa melewati alur percobaan suatu sistim bermasyarakat yang lain. Indust:ialisa~i di Negara Barat dan dimasukannya Jawa kedalam lalu-l1ntas 1nternasional telah membawa masyarakat pribuminya kepada perobahan besar yang bisa menghancurkan kerajinan pribuminya. Bahkan alih bentuk dari kehidupan masyarakat Eropah Barat disepanjang abad ke-191 telah menandai juga adanya alih bentuk kehidupan bermasyarakat pribuminyal kecuali dalam hal nilai-nilai kerokhaniannya yang khususl begitu pula ekonominya menjadi semakin tajam. Kerisl tombak dan cundrik (alat tusuk pendek yang diperuntukan khusus bagi wanita, pendeta1 santri, dsb) 1 tidak lagi memainkan peranan penting dalam kehidupan masyarakat Jawa sekarang I yang hanya semakin mengarah kepada keserasian saja. Dalam bentuk kerja praktis yang ada seperti demikian i tu1 maka juga tidak ada batas kemungkinan yang lebih. Karena keadaan masyarakat yang telah berobah dibawa menuju kepersamaanl suatu cacat yang makin meningkatl yaitu hanya memperhatikan keadaan sesaat saja terhadap masing-masing lingkungan produksinya, telah mengabaikan kerajinan menempa senjata itu. Itulah sesungguhnya tugas yang murni dari usaha kerajinan Jawa yang harus mengena kepada nasibnya sendiri I sebagai yang telah di lakukan oleh pribumi-pribumi yang lain. Keraj inan murni dari para empu lambat laun akan kembali tenggelaml dan hanya akan tinggal tukang besi kasar yang sederhana ditengah-tengah masyarakat yang makin miskin.
Pembangunan sosial-ekonominya.
Penduduk yang kurang makmur, tidak perlu disebut lagi yang miskin, sebenarnya masing-masing harus berikhtiyar agar mencapai pertambahan kemakmurannya. Perkembangan dari kerajinan tempa, meskipun masih belum mencapai derajad seni pengerjaan tempanya, banyak dapat berbuat untuk mencari suatu bentuk dan sambil mensejajarinya dapat memelihara suatu makna seninya. . . Pertambahan kemampuan bagi para penempa, yang d1 t1mbulkan oleh suatu sistim organisasi yang sistimatis dan penerangan tentang sasarannya, akan pasti dapat dikerjakan oleh ~eberapa anak-cuc~ para empu, yang didalam melaksanakan peker]aannya mempunya1 hasrat pula untuk menjadi lebih makmur, sama den~an yang pernah diperbuat sejak jaman dahulu kala, yang barangkal1 sudah berobah
15
bentuknya, namun juga akan me merupakan suatu seni t ~upakan buah karya yang bagus dan dasarnya berjiwa Jawa empa sen~ata yang ~seli, didalam mana pada jiwa yang tulus. , yang nlscaya maslh dalarn wujud sernangat
Tetapi, dulunya, dari para jakannya tanpa ada b. penempa benda seni tidak dapat rnenger-
k pem lcaraan, karena masyarakat banyak tidak punya ~utup pendapatan untuk mengarnbilnya dan dari kelompok ~=~Y:~~ ~ yn~gtbukan P~ibumi yang datang kesitu tidak membutuh
~u ~enJa a yang 1ndah dari Jawa. Sepertl mlsalnya telah disebut diatas tadi bahwa p d~ b · rakyat dari K · an e esl
. or1pan telah beralih menuju pembuatan peralatan perta~lan, ~u~h.karya tukang besi kasar, dengan apa mereka rnasih relatlf mem7l1k1 perilaku yang longgar didalarn mematuhi peratura~. Sebaga1. bahan dasarnya pada umumnya dipakai ampas besi dan baJ~ yang ba1~. Bahan bakarnya adalah arang kayu jati. Has1l pengerJaannya seperti rnisalnya arit bendho bodhing (parang), ani-ani (pisau pernotong bulir padi.) wadu~g pecok, pethel. (ka~ak), dhandhang (ganco), pacul (ganco ~engambil tanah), akan d1amb~l .orang dengan perantaraan bakul, langsung dari penempa~ya send1~1 ?ntuk para langganan (pembeli) dari tempat-tempat la~n seper~1 m1salnya: Djatinom, Tulung, Sragen, Wonogiri, Boyolall, Salat1ga, bahkan sampai ke Jogjakarta, Muntilan dan kepasarpasar yang lebih jauh lagi letaknya diluar lingkungan terdekatnya. Juga pada akhir-akhir ini, dengan perantaraan Pemerintah Daerah (B.B. = Binnenlands Bestuur) banyak perkakas pertanian dari Koripan dikirim kedaerah jajahan diluar pulau, terutama ke Larnpung. Dari hasil karya kerajinan kecil ini, juga tersedia contoh-contoh pegangan {handel) dari Koripan yang ditentukan dengan perundingan untuk kepentingan daerah lain diluar pulau, seperti: Bagian Selatan dari Borneo Timur, Bagian Barat Borneo, palembang, Pantai Barat Sumatra dan pantai Timur sumatra, dengan disebutkan: dapat diadakan sejauh petunjuk dalam syarat pemesanan, dsb., dsb. Di 1 ihat dari bertarnbahnya export dari hasi 1 keraj inan di Jawa kepelbagai daerah diluar pulau, dapat didudukkan suatu cakrawala yang baik kedalam suatu peremajaan hasil kerajinan rakyat dari logam, apabila tujuannya dan tingkatan Pasifiknya diorganisir secara baik. Maka dengan demikian, juga dalam tugas kerajinan rakyat ini, di tuntut suatu pengerjaan bentuk-bentuk hasil karya yang baru, untuk pasar masyarakat pribuminya bagi tiap rnacam kerajinannya, apakah dapat bebas membuat melawan masuknya barang-barang logam import tertentu yang telah rnendesak kerajinan . kecilnya, tetap~ kerajinan tempa aselinya, karena cukup kemah1r~nn~a ~an dar: organisasi yang serasi serta penerangan. y:ang s1St1mat1k pa~t1 dapat membawa orang-orangnya membua~ send1r1 dengan san~at balknya dengan upah yang pantas diband1ng dengan harga dar1 kawasan Pasifik. Kepala Bagian Keraj inan dari Departemen Ekonomi P.erda.gangan, t':la~ Ir. P.H.W. Sitsen, telah membentuk suatu organ~s~s1 ~ersend1r1 untuk itu dan mendorong aktivitas yang sedem1k1an 1tu, yang petunjuknya diberikan olehnya juga dalam "Djawa" *) yang diangkat
*) Baca: •njawa 0 , Tahun 1937, halaman 137 dst.
16
0 • ...
• •
•
•
0 ..
o •
·-
0 0
•• •
... 0 •
•o
;l
I
I
•
•
,
•
• • • • 0 L . -~-· .<\. J...< ; ~ hr-,.
~f u...l~ rrh: i: r ~~.luc t.;r\ .. \o.~n g\!r,rga'niseerg~ .. \~!k'Yn~ ... ·to,h':-~...-n ~t·n,.lj. ,m l'n in . So~kah( h'IT"tt o Ik rnrzen \'an dczc ~~U~Is.! .tf..:~'L·:j f. · ~.· .t : ll l l)~..;o d .. n,·n. f1>crU p.hl\'ind,·r •..rth·o~s~ n. t.'n.~ . li~l..!'-'1\ op Padfic-Jh..'il
{ ·) ;c•·,O...\ lnz~nJing Consultatit:burt-;_\ ~ d~,.·r 0\ r-~!...: .:linl-! ~ q .•. :dh·t. l.
• •
t ••• . , ' 0
• .. - .
• •
•
• • ••
o I o +
II J , • 0 kn ~ t r ') ~ I fj· l ' ~t'- '-k. .. J n ·de 5a-\ ~rhl nJ \ ~r \·aarJt gJ~ ~pet!r en. do lk, g~snh:·.'... t n cc ''I! k ... ~ rn ... ·d ·· : IJ
I . i · l,1,•rr\ ol •.···r ... l-·r aft~t~wt>rkt in h..:t t" tni·.hw~· .t·,·J: 1 1~ . a Is 0 h a I p r 1 1 ... u d , , • · ... ... -. l · 1
. < Vt'"' lnz\· n , l:n~ Con~ltlt.ltidHirt:iJ\J d, , o\ :,i,xltz1g '- •, \ ·: : i ··•. L
~h~ •
00
•
sebagai ikhtisar dengan judul: KeraJ·inan dan Pengembangannya di Jawa. Kecil dalam Keasliannya Mengikuti titik titik d · · K . . ar1 gar1s pengarahannya itu kini di or1pan. JUga_ sudah di tetapkan suatu gerakan untuk mer:gembangkan
produks1 da:1 _Pande rakyatnya sampai keluar desa dorongan keluar desa sepert1 1 tu adalah sebagai pengganti barang' import dari luar pul~u, dan export dari produksi usaha penyelesaian penyempurnaan lan~ut unt~k dae~ah-daerah luar pulau. Akh1rnya d1mungk1nkanlah pembelian dengan harga yang baik terhadap kebutuhan bahan-ba~an dasar mereka yang diperlukan, yang meru~akan permulaan dar1 terbentuknya organisasi pembelian kooperat1f yang dengan demikian itu didirikan untuk menghubungkan seluruh pe~empa yang dinamakan CTBOK (Cooperasi Toekang Besi Oemoem Kor1pan). Kebaikannya adalah bahwa besi tempa dan bahan bakar mereka terbeli secara terpusat oleh oraganisasi ini. Dengan penerangan tentang sesuatu dalam hal tujuannya yang ditetapkan melalui pengaturan oleh pengawas kerajinan dalam pengerjaan logam, maka melalui penempaan besi desa di Koripan i tu, disamping perkakas pertanian yang nama-namanya telah disebutkan diatas, kini juga ada pembuatan barang setengah jadi antara lain: pi sau pandu, pi sau berburu, pi sau dapur, pi sau buah dan pi sau makan, belati dan berbagai pahat dengan bermacam ragamnya. Penempaan besi desa tersebut mengirimkan hasil setengah jadinya dengan
1 bentuk dan ukuran tertentu, yang setelah disaring, melalui suatu pusat pengerjaan-lanjutnya, hasil setengah jadi ini dibeli dan dibayar secara rinci untuk dimanfaatkan membuat produk pengerjaan-lanjutnya. Pusat pengerjaan-lanjut tersebut adalah suatu koperasi produksi "Soemirat", yang melakukan pemilihan hasilhasil yang terkirim tadi melalui pedagang-pedagangnya, macammacam barang yang sedemikian itu nantinya diharap akan bisa menghadang barang import dari luar. Usaha penyempurnaan itu, dibawah pengawasan akhli, dengan menggunakan antara lain alat penggosok yang digerakan listrik, mesin poles dan perkakas modern lainnya, yang dipilih seekonomis mungkin, dapatlah dilakukan penyempurnaan yang memenuhi syarat yang sang at jel imet. Perala tan penyempurnaan tersebut di layani oleh lulusan lembaga-lembaga kerajinan teknik, perguruan, yang seekonomis mungkin tetapi efisien. Penyempurnaan dari peralatan pada waktu pembuatan prod~k.setengah jadi didesanya dan pendanaannya dalam gerakan terpola 1n1, menuntut perhatian yang jelimet pula. Telah dilakukan percobaan dengan pembuatan mata-tombak yan~ harganya baik tetapi yang pamor-nikelnya *) bagus, dalam berbaga1 bentuk. Ini adalah pemisahan dengan pembuatan barang setengah jadi di Nginto-into pada kerajinan desanya. Produk set~ngah · d · · tu sama-sama dikirim ke usaha penyempurnaannya, d1mana ~~a~n~~o~ah lebih lanjut sampai menjadi lembing dan tombak yang
i ndah. . 1 k d b 1 t . d Adalah terletak pada niat kitalah Juga, goo _an e_a 1 _engan pamor nikelnya bisa ditempa dan karenanya: mesk1pun ~1~a d1lakukan embelian bebas dengan harga yang b~1k, dapat d1h1as deng~n meng~ilapkannya, lagak, sosok yang berap1, yang sama dengan has1l
*) Lihat: Dr. J. Groneman: Kemajuan seni tempa pamor (pamor meteor dan nikel), dan Dr. J. Groneman: Pamor
Senjata.
18
,----------------------. l
•
• I
• • • •
•
• •
••
.. -
•
• • •
•
•
• -·-- -·--··- ---·--·------·--
\'nrm: (; ,noccla X!!cl-?~i Gntt t!o ( ~fatarzm" l h c C ,, i , ,~..·. L• ' .
\L.· t nlkk~..·l·r':li1wr tl' !'nh'\!cn in het hi~n-rl"\ h ~ •' !\•; 11m ,.,,n ,,:;q..,~·n :-. nwllniic:' ~gintointc. d·,•.t:~..l ( ;,,l k .rn, \.!LWL'!'Il Jngjo karta. en . J '· \\t::k.-n in h~..·t f11;i s hin~-lxdrijf.
•
-
• •
• •
•
•
• •
•
.. • •
. - •
-.
•
•
• • . .....,.., ... • •
• • •
·-
. . .
. .. .. . •
. .. . .. •
•
•
Ontuer;• l '•n r r··~ larupunt.
.. . .. . . . . \'();m: (;d,:r '[;inand1ng (S::m~o!ic;che voor
... ~~..·il!:H! ·. ;} :) de ~· rui)t der Blik;>c:~fhstrafen). ~l l't nikb:l-r.trr.·~r t-: sm~..dcr. in het histo
ri~ch c~..·n tru m -. c~n \l.:,lr ·: nsmcJe rijcn ~ginto· ir.:r, , l~;,tnL · (; ,,J~..·a n. ~ew~:~t ] 0gjakarta, en <tf t~ ·.•:\..'. k.·:1 1n het f ~nic::,hing-hedrijf. •
•
•
..
• •
. .
,
hasil karya kerajinan tempa . t Ini bisa saja dian a
8 s~nJ_a a Jawa kuno.
kan terpola seper£{ ~aneba{at lkh~iar . yang memalukan dari geradiatas tadi nam g e ah dluralkan dengan panjang lebar
1 un penempaan pamo r b . . . karena golok wedung d nya 1sa d1h1dupkan lagi. dihias memak~i pamor a~ _peralatan yang demikian lainnya yang bagusnya di Jawa Tenglahmebs 1. hanya terbatas, toh akan laku dengan
ag1an Selatan.
Di Jawa Barat, dibawah pimpinan d · T Biro Konsultasi Bat · arl n. K.G.V. Mentel, Kepala
. . . . av1a1 gerakan terpola bagi para penempa besi pkrlbum~kdlsekltar dan di Sukabumi telah memberi hasil teknik dan e onom1 yang memuaskan.
Dari gerakan Ir. Darmawan Timurl telah jutnya serta pulau.
Mterpola di Sidoardjo-Bangi 1 1 dibawah pimpinan Tn. an~oenkoesoemo, Kepala Biro Konsultasi untuk Jawa
ber]alan_ amat ~ancar produk-produk pengerjaan lan-memenuh1 perm1ntaan pengerjaan dari darrah luar
Sebagai Kepala Sub-Bag ian Biro Konsul tasi dan Keraj inan Keci 1 Tn. I_r · . R.M. P .. Soerachman telah melakukan pengawasan terhada~ organ1sa1-organ1sasi seperti yang telah disebut diatas untuk memastikan apakah bisa dicapai manfaat sosial-ekonomi yadg sebesar-besarnya.
Koperasi penempaan besi desa di Koripan telah merangkul tideak kurang dari 50 tempat penempaan, dimana kira-kira tiga ratus penempa dan para pembantunya telah memperoleh pekerjaan secara teratur. Dengan mempertimbangkan keluarga tukang tempa dan pembantu-pembantunyya dan juga bakul-bakul produk logam yang tinggal didesanyal kini tempat penempaan besi desa tersebut telah mampu memberi makan cukup melegakan bagi seribu jiwa. Kompleks tempa besi Koripan meliputi pande rakyat di desa-desa: Logantoengl Tosoetanl Deresanl Kranggan, Torekanl Botokan, Kaoeman dan Padas 1 kelurahan Kranggan, sub-~ecamatan Polanhardjol Kecamatan Djatinom1 Kabupaten Klatenl dan desa-desa: Djogoprananl Tjraken, Ledhok dan Kletjol kelurahan Segaranl sub-kecamatam dan Kecamatan Delanggoe 1 kabupaten Klaten.
Kini penempaan rakyat yang terorganisir telah berjalan, seperti misalnya ditempat-tempat yang telah disebutkan diatasl tidak saja semuanya telah dimapankan pasar-nya lebih dari daerah-daerah dekat disekitarnya1 juga produksinya sudah dapat menemukan jalannya kedaerah-daerah diluar pulau hingga kepasar antar pulau. Apabi la kelak produk-produk khususnya juga akan mencapai tanah seberang {luar negeri), biarlah nanti dapat disebutkan yang sebenar-benarnya bahwa melalui gerakan terpolal hasil-hasil penempaan besi desa dapat menemukan jalannya pula diluar pasar nasional, dengan kata lain, kepasar dunia yang terbatas.
Dalam tahap pertamanya, dari sebab pertama-tama . i~atan ~ang k~~t dalam pengerjaan oleh bentuk kerja yang terorgan1s1r. rap1 kera]lnannya, bisalah diperbaiki ti~g~at ~ehidupan ekono~1 masyarakatnya. Kalau kerajinan yang dem1k1an 1tu t~lah terwu]udl ~alu akan sampai pula pada seni kerajinan dan sen1 penempaan sen]ata yang aseli.
20
•
Peningkatan produktivitas dari daerahnya, peningkatan daya beli dari masyarakatnya melalui organisasi ekonominya tadi, merupakan tuntutan yang mendesak pada masa sekarang ini, baik dalam wawasan sosial ekonomi maupun dalam wawasan budayanya. Basil susah payah dari mencoba menghadapi banyak tantangan dan kekurangannya, membawa kita pada peribahasa Italia:
"Vagliani '1 lungo studio e il grande amore".
Itulah memang suatu studi yang lama dan hasil besarnya yang bermanfaat!.
•
Diterjemahkan bebas oleh: Koko Widayatmoko.
Jakarta, 02 Desember 1993.
21
DAR! DUSUN
LAMPI RAN
SILSILAH PENEMPA SENJATA SOEPOWINANGOEN BERSEJARAH NGINTO-INTO, YANG SELAMA PAMERAN
MENDEMONSTRASIKAN PENEMPAAN KERIS. SENJATA,
Toemenggoeng Soepodrijo, empu dari Praboe Browidjojo dari !
Modjopait.
Empu Djokosoepo, Pangeran Sendang Sidajoe. !
Empu Soepo Anom, dari Toeban. !
Empu Sektilanang, dari Toeban.
Nyai Pandjangmas, isteri dari !
Pangeran Pandjangmas dari Mataram. !
Empu Tjindheamoh, kepala empu dari Mataram. !
Empu Soepandjang, empu dari Sultan Agoeng dari Mataram. !
Empu Entowajang, empu dari Kerajaan Kartasoero.*) !
Empu Djapan I, empu dari Kerajaan Kartasoero. !
Mas Ajoe Kadarsih, isteri dari Pangeran Hangabehi dari Kartasoero. !
Raden Ajoe Pandit, isteri dari empu Pandit dari Soerakarta. !
Njai Badoer, isteri dari empu Badoer (Nginto-into, Kasultanan Jogjakarta). !
Kjai Kertojoedo I, (Nginto-into, Kasultanan Jogjakarta). !
Kjai Kertojoedo II alias Djoikromo (Nginto-into, Kasultanan Jogjakarta). !
Kjai Djoiroeno, yang akhirnya bermukim di Loemajang. !
Kjai Soepowinangoen (Nginto-into, Kasultanan Jogjakarta.
*) Empu entowajang adalah empu yang pertama-tama tinggal di desa Nginto-into, yang pada masa itu dibawah pemedibawah Raja dari Kertasura. Dalam silsilah ini dari dialah datang empu-empu yang semua tinggal di Nginto-into, yang mengolahnya sam-pai terbentuk menjadi pusat penempaan senjata. Hanya Kyai Djoiroenolah yang kemudian pindah ke Loemajang
22
KIRIMAN SRI PADUKA SULTAN HAMENGKOE BOEWONO VIII:
Keris.
s-1. Nama: Kjai Wisodirodo Dapoer: Ganesa Tanggoeh: Mataram Pamor: Beras woetah
S-2. Nama: Kjai Loeloetsih Dapoer: Djangkoeng Na-
gapasa Resitapa Tanggoeh: Padjadjaran Pamor: Beras woetah Dibuat oleh Empu Tapan Deder: kayu kemuning Bentuk: Taman Mangkoe-
Dibuat pada saat akhir dari Sri Paduka Sultan Hamengkoe Boewono VII oleh Abdi Dalem Lurah Pande Prawirodahono Deder: kayu kemuning Bentuk: Taman Mangkoerat Saroengan: kayu timaha.
rat.
M.N.- 1 M.N.- 2 M.N.- 3 M.N.- 4 M.N.- 5 M.N.- 6 M.N.- 7 M.N.- 8 M.N.- 9 M.N.-10 M.N.-11 M.N.-12 M.N.-13 M.N.-14 M.N.-15 M.N.-16 M.N.-17 M.N.-18 M.N.-19 M.N.-20
Tombak pendek (tlempak).
S-3 Nama: Kjai Djatamanik Dapoer: Tjatjing kanil Tanggoeh: Modjopait Pamor: Beras woetah Dibuat oleh Empu Djigja.
Tombak.
S-4 Nama: Kjai Wisosoro Dapoer: Ron handong Tanggoeh: Pitrang Blambangan Pamor: Lawee setoekel Dibuat oleh empu Djakasoera
KIRIMAN SRI PADUKA P.A.A MANGKOENAGORO VII:
Dapoer:
Keris Soempana Keris Tilam oepih Keris Tilam oepih Keris Brodjol Keris Brodjol Keris Brodjol Keris Tilam oepih Keris Brodjol Keris Brodjol Keris Tilam oepih Keris Brodjol Keris Brodjol Keris Kidang soka Keris Soembro Keris Tilam oepih Keris Djangkoeng Keris Tilam oepih Keris Kidang soka Keris Brodjol Keris Brodjol tanpa gandja
23
Pamor:
Beras woetah Oemboel tirta Beras woetah ngadeg Beras woetah Adeg beras woetah Wengkon beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Adeg Beras woetah Sanak wengkon beras woetah Tambal Beras woetah Sanak Adeg Beras woetah wengkon beras woetah Sanak
P.A.- 1
P.A.- 2
•
P.A.- 4
P.A.- 5
P.A.- 6
P.A.-10
P.A.-11
P.A.-12
KIRIMAN PANGERAN HADIPATI HARIO PRABOE SOERJODILOGO KEPALA ISTANA PAKOE-ALAMAN
Keris.
Dapoer: Sempana (7 luk) P.A.- 3 Pamor: Beras woetah Wrangka: Ladrang (Surakarta)
kayu sandel Pendok: terbuka (blewehan),
dengan slorok perak Deder: bentuk Solo, kayu ke
muning Mendak: emas dengan batu mur
ni
Dapoer: Sedet (13 luk) Pamor: Adeg byoer Wrangka: Gayaman (Soerakarta)
kayu tremba1o Pendok: perak Deder: bentuk Solo, kayu kemu
ning Mendak: perak
Tombak.
Dapoer: Rangga (dihias emas)P.A.- 7 Pamor: Beras woetah
Dapoer: Tilam oepih Pamor: Oedan mas Wrangka: bentuk per
alihan Solo-Jogja dari kayu asem
Pendok: perak Deder: peralihan So
lo-Jogja Mendak: perak
Dapoer: Tjanggah dengan Tjantrik berbentuk gajah
Pamor: dihias dengan emas dan ba tu murni
Dapoer: Dilengkapi dengan 4 kepala naga saling belit
Pamor: Baja hitam
P.A.- 8 Dapoer: Sangkoeh de · bebek 1 iar. Pamor: Baja hitam
dihias emas
Dapoer: Naga Pamor: Baja hitam
P.A.- 9 Dapoer: Oedjoeng an dap.
Pedang dan pisau.
Dapoer: Pedang (habir~ . Pamor: Beras woetah dlhlas
perak
P.A.-13
Dapoer: Pedang tusuk (sabet) -14 Pamor: Beras woetah P.A.
Dapoer: Pedang (~e~ing) Pamor: Blarak nglrld
24
Pamor: Baja hitam.
Dapoer: Pisau bertangkai tanduk
Pamor: Kembang pala dihias perak
Dapoer: Pisau bertangkai tanduk di hi as
Pamor: Beras woetah
•
KIRIMAN DAR! PANGERAN HARIO TEDJOKOESOEMO, JOGJAKARTA
T - 4 Dapoer: Tjatjing kanil Pamor: Beras woetah
Keris.
T - 5 Dapoer: Nagasasra Pamor: Beras woetah
Tombak.
T - 1 T - 2 T - 3
Memakai kapak perunggu sebagai mata tombaknya Dengan mata tombak perunggu dari Guueng Kidul, Jogjakarta Dengan mata tombak dengan bentuk: Koedoep sigar gantoeng
KIRIMAN DAR! PANG~RAN HARIO HADIWINOTO, JOGJAKARTA
H - 1
H - 2
Tombak.
Dapoer: Palawidja H - 3 Pamor: Beras woetah Mata tombak dan tongkatnya
dihias
Dapeer: Tjanggah H - 4 Pamer: Beras woetah Tongkatnya dihias
Dapeer: Seedjen Ampel Pamer: Adeg Tengkatnya dihias
Dapeer: Palawidja Pamor: Beras weetah Tengkatnya dihias
KIRIMAN DAR! MANGKOEBOEMI DAR! JOGJAKARTA
R - 1 Nama: Resi Naga*) Dapoer: Nagasasra Pamor: Sekar pala
R - 2 Nama: Djaka Moelja*) Dapoer: Sinem Pamer: Beras weetah
R - 4 Nama: Tribala Dapeer: Triseela Pamer: Sanak
Keris.
R - 3 Nama: Prapta Rena Dapoer: Tilam pethak Pamer: Benda segada
Tembak.
. b d . Mas Bekel OJ.aJ·engpanglaras (1937 ) dari meniru contoh kuno. * ) Peker]aan aru ar1
25
KIRIMAN*) DAR! TUAN A. GALL, SOERABAJA
Keris**).
Nomer 1 D a p o e r I P a m o r INomer l D a p o e r P a m o r •
1. Djalak Lanang 2. Kanda besoeki Adeg 3. Saboek inten Adeg 4. Djarodeh Adeg 5. Kidang soka Adeg 6. Djarodeh Adeg 7. Djarodeh Adeg 8. Tjarang soka Benda segada 9. Tjarang soka Benda segada
10. Tilam sari Benda segada 11. Tilam sari Beras woetah 12. Kidang soka Beras woetah 13. Djangkoeng segara winotan Tepi 14. Kidang soka Tepi 15. Tilam sari Beras woetah 16. Tilam sepih Beras woetah
48. Djalak sumelang gandring Beras woetah 49. Djalak sangoe toempeng Beras woetah 50. Djalak dinding Beras woetah 51. Djalak tilamsari Ganggeng kanjoet 52. Djalak tilamsari Tambal 53. Djalak tilamsari Batoe lapak 54. Djalak tilamsari Tambal 55. Djalak tilamsari Tambal 56. Kidang soka Blarak ngirid 57. Tjarang soka Blarak ngirid 58. Djalak dinding Oeler loeloet 59. Hegantara Toenggak semi 60. Sengkelat Beras woetah 61. Brojol Sederek 62. Djalak ---63. Brodjol ---
17. Paniwen Beras woetah 64. Djalak sangoe toempeng Sederek 18. Sempana poendjoel Oedan mas 65. Djalak Sederek 19. Djalak ngore Benda segada 66. Djalak sangoe toempeng Sederek 20. Djalak ngore Benda segada 67. Tilamsari Sederek 21. Djalak dinding Blarak ngirid 68. Tilamsari Sederek 22. Kanda besoeki Koepoe taroeng 69. Karna tinanding Beras woetah 23. Tjroeboek Blarak ngirid 70. Sepang Beras woetah 24. Saboek inten Blarak ngirid 71. Sepang Beras woetah 25. Kidang soka Ganggeng kanjoet 72. Sepang Beras woetah 26. Kidang soka Walang sinoendoekan 73. Sepang Beras woetah 27. Kidang soka Blarak ngirid 74. Djangkoeng sepang Sederek 28. Kidang soka Ganggeng kanjoet 75. Sepang Beras woetah 29. Tjroeboek lalejan Naga rangsang 30. Sengkelat Blarak ngirid 31. Pasopati Ganggeng kanjoet 32. Kanda besoeki Lawe setoekel
76. Bima koerda Sederek 77. Djalak Beras woetah 78. Tilam poetih Adeg 79. Ampoeh Adeg
33. Sempana Beras woetah 34. Djalak Oeler loeloet 35. Kidang soka Oeler loeloet 36. Tjarang soka Koepoe taroeng 37. Tilam oepih Ganggeng kanjoet 38. Tilam sari Beras woetah 39. Sempana Walang sinoendoekan 40. Djalak tilamsari Lawe setoekel 41. Kanda besoeki Lawe setoekel 42. Djalak toeding Beras woetah 43. Djalak tilamsari Beras woetah 44. Djalak tilamsari Beras woetah 45. Djalak tilamsari Beras woetah 46. Brodjol Beras woetah 47. Kebo teki Beras woetah
80. Bradja Kenanga dinoepah 81. Tilam poetih Kenanga dinoepah 82. Djalak moendarang Kenanga dinoepah 83. Djalak dinding Kenanga dinoepah 84. Pasopati Beras woetah 85. Kebo loeroeng Beras woetah 86. Semar tinandoe Beras woetah 87. Kebo lajer Beras woetah 88. Lar ngatap Beras woetah 89. Tjengkrong Beras woetah 90. Tjroeboek lalejan Beras woetah 91. Kampoeh Beras woetah 92. Sempana Beras woetah 93. Paroeng sari Beras woetah 94. Segara winotan Beras woetah
26
Nomer l D a p o e r P a m o r INomer l D a p o e r P a m o r 95. Djangkoeng segara winotan Beras woetah 96. Kebo sekantong Beras woet h 97. Djalak sangoe toempeng Beras woet:h 98. Pasopati Beras woetah 99. Djalak ngore Beras woetah
100. Djalak dinding Beras woetah 101. Sinom Beras woetah 102. Peniwen Beras woetah 103. Kebo teki Beras woetah 104. Sempaner Beras woetah 105. Djalak ngoewah Beras woetah 106. Tilam poetih Beras woetah 107. Sempana Beras woetah 108. Megantara Beras woetah 109. Sengkelat Beras woetah 110. Djalak mengkang kurungan Beras woetah 111. Djalak sangoe toempeng Beras woetah 112. Teboe sakoejoen Beras woetah 113. Tilam oepih Beras woetah 114. Panimbal Beras woetah
324. Pendawa singa Beras woetah 325. Pendawa singa Beras woetah 326. Singa djalak toeding Beras woetah 327. Pendawa singa Beras woetah 328 · Singa Beras woetah 329. Pendawa singa Beras woetah 330 · Singa Toek pinetak 331 · --- Beras woetah 332. Djangkoeng nagagini Tambal 333 · Nagagini Beras woetah 334. Nagagini Beras woetah 335. Nagasasra Adeg 336. Nagasasra Beras woetah 337. Naga seloeman Beras woetah 338. Nagasasra Beras woetah 339. Nagasasra Beras woetah 340. Naga seloeman Beras woetah 341. Nagasasra Ganggeng kanjoet 342. Naga seloeman Toek pinetak 343. Naga seloeman Beras woetah
115. Santang Beras woetah 344. Naga seloeman Beras woetah 116. Paroengsari Beras woetah 345. Djangkoeng nagasasra Beras woetah 117. Paroengsari Beras woetah 346. Djangkoeng naga seloeman Oedan mas 301. Djalak tilamsari Sederek 347. Gadjah endra Beras woetah 302. Djalak tilamsari Sederek 348. Gadjah endra Beras woetah 303. Sepang Beras woetah 349. Naga seloeman Beras woetah 304. Djangkoeng majat Beras woetah, 350. Naga seloeman Beras woetah 305. Tilam sari dengan gambar dewa, 351. Naga seloeman Beras woetah 306. Kebo lajer dan wajang 352. Nagasasra Beras woetah 307. Djalak ngore Beras woetah 353. Sepang Beras woetah dan kala 308. Palawija Beras woetah 354. Djangkoeng Beras woetah dan kala 309. Sombro Beras woetah 355. Tilam poetih Beras woetah 310. Tilam oepih Toek pinetak 356. Pasopati Beras woetah 311. Sombro Beras woetah 357. Kidang soka Adeg 312. Kresna tinanding Lawe setoekel 313. Kresna tinanding Beras woetah 314. Kresna tinanding Beras woetah 315. Kresna tinanding Beras woetah 316. Kresna tinanding Lawe setoekel 317. Kampoeh Adeg 318. Saboek tampar Beras woetah 319. Tilam oepih Beras woetah 320. Sombro Adeg 321. Tilam oepih Adeg 322. Tilam oepih Adeg 323. Pendawa singa Beras woetah
358. Tilam oepih Beras woetah 359. Tilam poetih Tambal 360. Semar tinandoe Beras woetah 361. Loeng gandoe Beras woetah 362. Panimbal Beras woetah 363. Tjarang soka Beras woetah 364. Megantara Beras woetah 365. Pendawa Beras woetah 366. Megantara Beras woetah 367. Sengkelat Beras woetah 368. Kebo teki Beras woetah
t) Benda-benda yang dikirimkan ke Jogjakarta, semua dilengkapi dengan penamaan cara Jogja, karenanya tanggungjawab sepenuhnya pada Java-Instituut.
tt)Keris-keris ini semua memakai sebuah bagian peralihan yang ditempa tersendiri{gandja) diantara bilah keris-nya (wilah) dan pakunya {pesi). Kebanyakan bentuknya dipertahankan dengan gandja yang bagian bawahnya lurus tegas: gandja sebit lontar; yang dengan bagian bawah bergelombang tegas: gandja kelap lintah (lihat contoh no. 361 s/d 364); yang sisi panjangnya tampak memakai sekerat ikal dan tegas: gandja pandji (lihat contoh no. 115/116); yang kedua sisinya kira-kira sama panjang dan tegas: gandja sepang. Adakalanya sebelah bawah gandjanya dihias dengan bunga dan binatang {gajah dan macan, contoh no. 365 & 367) dari emas {srasah emas).
27
Mata tombak*).
Nomer j D a p o e r P a m o r
1001. Djangkoeng Beras woetah 1002. Doramanggala Beras woetah 1003. Baroe penatas Beras woetah 1004. Biring lanang Beras woetah 1005. Biring wadon Beras woetah 1006. Sadak Beras woetah 1007. Sapoet abon Beras woetah 1008. Plered, simbol kalatjakra Beras woetah 1009. Biring dradjit Beras woetah 1010. Soedjen ampel Sastra toja 1011. Baroe Seras woetah 1012. Daradasih Beras woetah 1013. Pendawa lare Seras woetah 1014. Tjekel Batoe lapak 1015. Biring lanang Tedja kinoeroeng 1016. Baroe penatas Sastra toja 1017. Godong andong Seras woetah 1018. Godong andong Seras woetah 1019. Godong andong Seras woetah 1020. Sadak Seras woetah 1021. Gada Seras woetah 1022. Godong andong Beras woetah 1023. Koedoep tjepaka Seras woetah 1024. Siring Beras woetah 1025. Doramanggala Seras woetah 1026. Biring Beras woetah 1027. Siring lanang Beras woetah 1028. Godong andong Lawe setoekel 1029. Koedoep tjepaka Seras woetah 1030. Daradasih Walang sinoendoekan 1031. Sapoe abon Slarak ngirid 1032. Doramanggala Kenanga ginoebah 1033. Doramanggala Kenanga ginoebah 1034. Biring Blarak ngirid 1035. Siring dradjit Oedjoeng pangkat
Nomerj D a p o e r
2401. Naga sisik 2402. Pedang soedoek 2403. Pedang dapoer lar bango 2404. Pedang dapoer lar bango 2405. Pedang dapoer lar bango 2406. Pedang 2407. Pedang soedoek
P a m o r
Beras woetah Beras woetah Kenong ginobah Blarak ngirid Blarak ngirid Tambal Lawe setoekel
[Nomer[ D a p o e r P a m o r
1036. Siring Blarak ngirid 1037. Godong pring Koepoe taroeng 1038. Koedoek gambir Adeg 1039. Tjekel,dengan Kalatjakra Adeg
dan kalajengking 1040. Gada 1041. Siring wadon 1042. Pandita moedjoe 1043. Pandita moedjoe 1044. Kratjang 1045. Kratjang 1046. Godong andong 1047. Daradasih 1048. Tjekel adikoesoema 1049. Gadjah menganti 1050. Palawija 1051. Naga penganten 1052. Naga endrasmara 1053. Naga endrasmara 1054. Naga penganten 1055. Naga endrasmara 1056. Naga endrasmara 1057. Banjak angrem 1058. Palawidja 1059. Sigar djantoeng 1060. Baroe koeping 1061. Koedoep tjepaka 1062. Bedor (mata panah) 1063. Bedor (mata panah) 1064. Koedoep gambir 1065. Tanggal 1066. Trisoela 1067. Trisoela 1068. Trisoela 1069. Trisoela
Pedang.
jNomerj D a p o e r
2408. Pedang dapoer loewoek 2409. Golok gagangnya gading 2410. Pedang larakan dihias
dengan perak 2411. Pedang dengan tulisan 2412. Pedang soedoek 2413. Pedang soedoek
Adeg Adeg Kenanga ginoebah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Walang sinoendoekan Beras woetah Adeg Beras woetah Beras woetah Walang sinoendoekan Adeg Beras woetah Beras woetah Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek Sederek
P a m o r
Slewah Kembangpala Beras woetah
Beras woetah Beras woetah Beras woetah
. kadan -kadang dibentuk dengan sebuah hiasan bagian peralihan (tjikrak) ~a~ *) Peralihan ~n~ara b1lah tobak d~n pakunya(trasa~ emas). Bagian peralihan inilah yang secara menyeluruh sangat sed1k1
acapka d~hlas.dan dengan lapltsa~t~:~!knya yang tegas-tegas disebut tjeblegan. dibahas d1band1ngkan dengan ma a .
28
Norner 1 D a p o e r P a m o r
2414. Pedang soedoek nagasasra Kenongo ginobah 2415. Pedang soedoek nagasasra Beras woetah 2416. Pedang soedoek endrasmara Beras woetah 2417. Pedang soedoek Kembang pala 2418. Pedang soedoek Beras woetah 2419. Pedang soedoek Tambal 2420. Pedang soedoek Tambal 2421. Pedang soedoek Kembang pala 2422. Pedang soedoek Blarak ngirid 2423. Pedang soedoek Beras woetah
1 No mer 1 D a p o e r
2424. Pedang soedoek
2425. Golok 2426. Pedang soedoek 2427. Pedang soedoek 2428. Pedang soedoek dengan tu
lisan {inscripsi} 2429. Pedang soedoek 2430. Soedoek
Pisau.
2001. 2002. 2003. 2005. 2006.
Kaedi Kaedi Kaedi Benda Kaedi
2201. 2202. 2203. 2301. 2302.
Pangat*) Pangat Pangat trasah mas Benda Benda
Sanggurdi Kuda.
P a m o r
Kembang pala dan Lawe setoekel Ganggeng kanjoet Beras woetah Adeg Sederek
Tepi Beras woetah
2303. 2304. 2305. 2306. 2307.
Wedaeng Wedaeng Wedaeng Wedaeng Wedaeng
Sepasang sanggawedi yang diukir dengan naga.
KIRIMAN DAR! R. KOESOEMODEWO KEPALA AGAMA BOEDDO-DJAWI, SOERABAIA
Nomer 1 D a p o e r I P a m o r
K.- 1 Djalak sangoe toempeng Sederek K.- 2 Djalak sangoe toempeng Sederek K.- 3 Djangkoeng segara winotan Beras woetah K.- 4 Kanda besoeki Beras woetah K.- 5 Djalak Lawe setoekel K.- 6 Tilarnsari Benda segada K.- 7 Sernar tinandoe Sederek K.- 8 Tilarn sari Beras woetah K.- 9 Djalak ngore Beras woetah K.-10 Tilarnsari Toek pinetak K.-11 Brodjol Beras woetah K.-12 Djalak dinding Beras woetah K.-13 Tjarita Beras woetah K.-14 Pasopati Beras woetah K.-15 Djalak Beras woetah
Keris.
!Homer! D a p o e r
K.-16 Brodjol K.-17 Sempaner K.-18 Tilam oepih K.-19 Tilamsari K.-20 Tjarang soka K.-21 Sempana pandjoel K.-22 Mangkoenegara K.-23 Sinom mangkoenegara K.-24 Sempana K.-25 Tilam oepih K.-26 Pendawa lare K.-27 Sinom segara winotan K.-28 Panimbal K.-29 Tilam oepih
P a m o r
Beras woetah Sederek Beras woetah Beras woetah Benda segada Beras woetah Beras woetah Lanang Pinda segara Beras woetah Beras woetah Beras woetah Naga rangsang Batoe lapak
*) Pangot (pisau potong) termasuk bilangan alat rumah tangga biasanya diberikan oleh Penganten Laki-laki Jawa untuk Penganten Wani tanya. . . . . Pangot, Bendo dan Wedoeng ada yang dilengkapi berpamor (pamor: Sederek). B1asanya Wedoeng mempunya1 dapoer: Lar ngatap, tetapi No. 2304 mempunyai dapoer: Lar bango.
29
Nomer D a p o e r
K.-30 Goenoengan K.-31 Goenoengan K.-32 Sapoet abon
Mata tombak.
P a m o r
Sederek Sederek Beras woetah
KIRIMAN DAR! R
1 Nomer 1 D a p o e r
K.-33 Koedoep mlati K.-34 Biring lanang K.-35 Siring wadon
P a m o r
Sederek Beras woetah Beras woetah
MANTAN WEDANA AN . NG. TJOKROADIPRODJO ' GGAUTA KEJAKSAAN JOGJAKARTA
TJ.- 1
Keris.
Dapoer: Djalak tilamsari Pamor: Beras woetah Wrangka: Soenggingan Pendok: Kemalon Seloet dan mendaknya dari perak dengan batu permata.
TJ.- 2 Dapoer: Saboek inten Pamor: Beras woetah Wrangka: Soenggingan Pendok: Soewasa dengan slorok berlapis
mata. Seloet dan mendak dari suwasa rak dan tembaga).
emas dan batu per(campuran emas, pe
KOLEKSI DAR! JAVA-INSTITUUT
Keris.
Nomerl D a p o e r I p a m o r
No.28 Sombro Sederek No.29 Kanda besoeki Sederek No.31 Sombro Sederek No.34 Poelang geni Beras woetah No.35 Djalak ti1am oepih Adeg No.36 Saboek in ten Beras woetah No.37 Djalak til am oepih Beras woetah No.38 Pandji an om Beras woetah No.39 Tjarang soka Beras woetah No.40 Saboek in ten Beras woetah
Tombak dan mata tombak*).
Nomerl D a p o e r
No. 1 Tjanggah No. 2 Dora menggala No. 3 Dora mengga1a
I P a m o r
---Beras woetah Lawe setoekel
I Keterangan
Tangkai diukir Wrangkajtongkat diukir Wrangkajtongkat diukir
*) Untuk masalah mata-tombak, bacalah yang dikirm oleh A. Gall. Tongkat tombaknya sering diukir, sedangkan di diujung bawah dengan selubung tembaga (sopal) dengan kuncup (toendjoeng) dan pada sebelah ujung atasnya memakai selubung logam (djinggring) yang dililit dengan rambut kud~ (godhi}, dilengkapi dengan penutup atas (metoek} dan bawah (lagri). Tombak no. 1 s/d no.16 berasal dar1 Madura.
30
No. 4 Biring lanang No. 5 Koedoep No. 6 (mata dari tembaga) No. 7 (mata dari tembaga) No. 8 Dora menggala No. 9 Oeroebing damar No.10 Bango dolok No.11 Andong No.12 Biring No.13 Biring No.14 Sadak No.15 Biring No.16 Koedoep No.17 Dora menggala No.18 Tjipiran No.19 Tjanggah No.20 Biring 1anang No.21 ---No.22 Boeta idjo No.23 Sapoet abon No.24 Koedoep No.30 Djangkoeng No.32 Djangkoeng No.33 Limpoeng No.34 Damar moeroeb
Sederek Beras woetah ------Beras woetah Beras woetah ---Sederek Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Adeg Adeg Adeg Beras woetah Beras woetah Beras woetah Beras woetah Sederek Sederek Sederek Beras woetah
Pisau.
No.26 No.27
Koedi koedi
---Tangkai rotan Tangkai diukir Tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir ---Wrangkaj tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir Wrangka/ tangkai diukir T1empak, trasah emas Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai Tidak pakai tangkai
KIRIMAN DAR! R. NG. PRIJOSASTRO MANTAN WEDONO DAR! IMOGIRI, SOERAKARTA
• PR.- 1 PR.- 2 PR.- 3 PR.- 4 PR.- 5 PR.- 6 PR.- 7 PR.- 8 PR.- 9 PR.-10
Laboeng koedi Laboeng staboedan Laboeng staboedan Laboeng betetan Laboeng koedoeptoeri Arit deresan Arit pengaritan wangkil Imogiri wangkil Imogiri Petjok
adalah hasil karya penempaan ~akyat di tempat-tempat ~~:~~rf~idi Imogiri, hasil karya mana bag~ penduduk pribumi sudah
begitu sangat terkena1. . . membawa nama yang dimulai dengan Para penempa desa dari Imog~r~ 'h keturunan dari Empu Soepalegi,
begitu mereka mas~ Soepo, dengan . oen dari Mataram. . . kepala empu dar~ Sultan Ag g t buah pesanggrahan di Imog~r~, Sultan Agoeng ini telah membua s~uhan tembok di sebelah timur apa yang masih kini hanyalah runl . sangat akrab dengan Raja
· · Empu Soepo eg~ d i tu dari pasar Imog~ r~ · . t di pesanggrahannya. Pa a. m~sa . apabila be1iau ber~st~raha 1 gi tinggal di Imog~r~ · RaJa karena perintah tuannyalah Soepo e
31
yang bijak ini telah memanfaatkan sang empu, selain untuk membuat sejata asel i, juga pembuatan peralatan bagi masyarakatnya, sehingga sampai saat ini Imogiri mempunyai tempat yang terpandang dari lingkungannya dan juga tempat pembuatan perkakas pertanian. Anak cucu dari Empu Soepolegi sampai dengan saat ini masih mempertahankan tradisi dalam pembuatan perkakas petanian. Hasil karya penempaan tersebut masih terbawa oleh kepercayaan Jawa tentang cerita Sultan Agoeng dan Empu Soepolegi.
KIRIMAN DAR! NY. A. J. RESINK WILKENS
• Keris .
R.-13 Dapoer: Sombro R.-32 Pamor: Adeg dengan pejetan Hulu keris dengan bilahnya
Dapoer: Naga seloeman Pamor: Lawe setoekel Wrangka: Gajaman
R.-28 Dapoer: Patrem tuk wanita)
Pamor: Adeg
(keris un- R.-33 Dapoer: Djalak dg naga Pamor: Sekar pala Wrangka: Gajaman
R.-30
R.-31
R.- 3 R.-14 R.-16
R.-17
R.- 1
Dapoer: Joejoeroempoeng R.-34 Pamor: Beras woetah Pendok dari perak Wrangka: Gajaman
Dapoer: Djalak tilamsari Pamor: Beras woetah Hulu keris dengan bilahnya R.-35 Wrangka: Tanggal
Mata tombak.
Dapoer: Godong andong Dapoer: Lempoeng Dapoer dengan ukiran ben
tuk manusia Dapoer dengan ukiran ben
tuk manusia
R.-25
R.-27
Pedang.
Pedang soedoek R.-36
R.- 2 Pedang (sangat kuno)
Dapoer: Tilam poetih Pamor: Beras woetah, diu
kir bentuk wayang Wrangka: Bantekan Disertakan tempat keris
nya (anggar)
Dapoer: Pendawa poedak Pamor: Beras woetah Wrangka: Bangga
Dapoer: Gada Pamor: Beras woetah Dapoer: Biring Pamor: Beras woetah Bentuknya sangat panjang
Pedang, dapoer Lar bango Pamor: Kembang pala
Pisau dan lain-lainnya.
R.R.-
4 Pisau belati (sangat kuno) R.-24 5 s/d 9 Koedi
Pamor: Sederek ? R. -26
R.-10 R.-11
(tidak diketahui, sekop.) R.-29 s/d 23 Koedi
Pamor: Sederek
32
Koedi Pamor: Adeg Koedi Parnor: Beras woetah Sangoet Pamor: Beras woetah Dengan sarung dan hulu perak berukir
R.-18 R.-19 R.-20
Perkakas perunggu.
Kapak perunggu diukir dengan gambar-gambar · Kapak perunggu sp1ral
Hulu pisau dari perunggu dari zaman Hindu-Jawa
KIRIMAN DAR! K. R. T. PADMONAGORO
P.- 1 Wedoeng Dapoer: Lar bango Pamor: Beras woetah
KIRIMAN DAR! R. KATAMSI
RK.- 1 Pedang Dapoer: Lar ngatap
RK.- 2 Kapak perunggu dari Goenoeng Kidoel, Jogjakarta.
KIRIMAN DAR! NN. W. S. E. VAN NOOTEN
Sebuah mata tombak. Mata tombak ini pantas menjadi bukti dipakainya logam nikel kedalam seni tempa pamor, didapat dari Residen tua Couperus.
G.- 1
G.- 3
G.- 6
KIRIMAN DAR! TUAN B. W. DE JONGH, MAGELANG
J.- .1 Keris tua dengan pamor Sederek
KIRIMAN DAR! TUAN DE GROOT
G.- 1 Soedoek dengan gambar yang ditempakan
KIRIMAN DAR! DR. TH. P. GALESTIN
Keris.
Dapoer: Kebo teki G.- 2 Pamor: Sederek Dihias dengan gambar wayang Dapoer: Brodjol G.- 4 Pamor: Sederek
Mata tombak.
G.- 5 Tjis
Pedang.
Dapoer: Pedang soedoek Pamor: Adeg, dengan ukiran
kijang dan motif awan
G.- 7
•
Dapoer: Kebolajer Pamor: Beras woetah Hulu keris dan bilahnya Dapoer: Semar tinandoe Pamor: Sederek
Dapoer: Lar ngatap dan Senggana
Pamor: Sederek
Peralatan perunggu.
G.- 9 Mata tombak perunggu G.- 8 Belati dari perunggu
33
KIRIMAN DAR! BIRO KONSULTASI UNTUK JAWA TIMUR BAGIAN: KERAJINAN
DI SOERABAJA*)
CBS.- 1 Sringin CBS.- 6 Pedang sebet
CBS.- 2 Larkang CBS.- 7 Djambija
CBS.- 3 Garbah CBS.- 8 Pisau berburu
CBS.- 4 Tenggala CBS.- 9 Belati '
CBS.- 5 Pedang abir CBS.-10 Rentjong
•
•
. k nanya tidak bisa diangkat dalam acara resminya. *) Kiriman ini diterima pada saat Pameran telah ber]alan, are
34
• •
• •
•
•
. .. . .. - ... ...
I
I (.
•
• •
..
•
.. •
•
•
• • l\ ~ .1 t .1m ~ i. I . I • •
•
••
• • •
•
... ...
..
• •
• ~
• •
•
•
• •
.. . .
• ..
•
.\
• • • • •
•
.. ·-
.. ... •••
..... •
•
••• ..
•
. "' '
•
•
•
• • •
• •
•
• •
•
•
•
•
•
• •
•