ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران

اخالق،

ژنتیک،

.زیستی ایمنی

کیدهچ

اخالق دیدگاه از ژنتیک علم ھای نباید و ھا باید

فاطمھ ،۴حقیرالسادات طمھفا بی بی ، ٣یزدیان فاطمھ ،٢شیخھا حسن محمد ،١رونقی فاطمھ

*۵عروجعلیان

مشھد فردوسی دانشگاه علوم، دانشکده شناسی، زیست گروه مولکولی، سلولی ارشد کارشناس -١

یزد صدوقی شھید پزشکی علوم دانشگاه انسانی ژنتیک تخصصی دکتری دانشیار،-٢

تھران دانشگاه نوین، فنون و علوم دانشكده زیستي، علوم مھندسي استادیارگروه -٣

نوین، فنون و علوم دانشكده زیستي، علوم مھندسي گروه نانوبیوتکنولوژی، دکتری دانشجوی -۴

تھران دانشگاه

نوین، فنون و علوم دانشكده زیستي، علوم مھندسي گروه نانوبیوتکنولوژی، دکتری دانشجوی-۵

تھران دانشگاه

ندسی ژنتیک و فناوري زیستی توسعه دانش زیست شناسی و بویژه روشهاي نوترکیبی ژن، مه

در عرصه هاي مختلف تحقیقاتی، صنعتی و نقش آن در زندگی بشر و محیط زیست سبب

گردیده است تا براي پیشگیري از آسیب هاي احتمالی و یا بروز خطرات پیش بینی نشده،

. یکسري مالحظات اخالقی و ایمنی زیستی نیز در این زمینه مد نظر قرار گیرد

، که خود به بیوتکنولوژي ی جنبه هاي اخالقی مطرح در تحقیقات علم ژنتیک و بررس: هدف

.منظور بهبود بخشیدن به سالمت افراد از طریق تنظیم یکسري اصول اخالقی حاصل می گردد

اهمیت و رشد روز افزون موضوع اخالق زیستی و اخالق پزشکی باعث گردیده تا فعالیت

ز تحقیقات اخالق پزشکی، تشکیل کمیته ملی اخالق هاي سودمندي در زمینه تأسیس مرک

که از جمله این قانونگذاري . زیستی و قانونگذاري در حیطه ي اخالق زیستی صورت پذیرد

ها می توان به قوانین مربوط به پیوند اعظاء و مرگ مغزي، تحقیقات ژنتیک، پژوهش هاي

. مودسلول هاي بنیادي ، باروري حمایت شده و سقط جنین اشاره ن

بیوتکنولوژي همگام و همراه با تحوالت علمی ژنتیک و نیاز به نظام اخالقی که در حوزة

کنندة این کننده و متعادل توسعه یابد و در کنار پژوهشگران، کارگزاران، سیاست گذاران، تنظیم

که یک نیاز روحی براي بلحوزه از فعالیت انسانی باشد نه تنها یک ضرورت اجتماعی است

.آید ن به شمار میآنا

ھای کلیدی واژه

و همکاران عروجعلیان فاطمه … دیدگاه از ژنتیک علم هاي نباید و ها باید

2 ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران

:مقدمه

علم سبب قدرت و . د می باشدنعلم و دانش میراث بشري است و متعلق به همه انسانها است و توسعه و تعالی حیات بشري به آن نیازم

عظمت است و به همین دلیل توجه به اصول اخالقی و حقوقی در پژوهش هاي علمی موضوعی بدیهی و از ضروري ترین الزاماتی است که

وجود انواع قسم نامه ها و مرامنامه ها در حرف مختلف از دیر باز . دان و محققین عرصه هاي مختلف علمی به آن توجه دارندتمام دانشمن

بویژه کشور ما با سابقه اي دیرینه دینی و اخالقی در این زمینه الگویی جهانی براي رعایت اخالق زیستی در همه عرصه ها . مطرح بوده است

.می باشد

هاي نوترکیبی ژن، مهندسی ژنتیک و فناوري زیستی در عرصه هاي مختلف تحقیقاتی، صنعتی و ش زیست شناسی و بویژه روشتوسعه دان

نقش آن در زندگی بشر و محیط زیست سبب گردیده است تا براي پیشگیري از آسیب هاي احتمالی و یا بروز خطرات پیش بینی نشده،

بنابر این ضرورت آشنایی . محققین، کارشناسان و آزمایشگاهها و مراکز تحقیقاتی تنطیم گردد مقررات ایمنی زیستی و حفاظت زیستی جهت

)1. (اي اخالقی وجود داردهمحققین و دانشمندان رشته هاي مختلف با مقررات ایمنی و مرامنامه

ها و فناوري هاي زیستی، سهولت شعالوه بر پیشگیري از خطرات و حوادث احتمالی غیر عمد در طی تحقیقات، توسعه حیرت انگیز رو

دستیابی به اطالعات و منابع علمی با روشهاي اطالع رسانی سریع امروزي و همچنین آسان شدن بکارگیري این فناوري ها با تولید انواع کیت

استفاده از علوم و زمایشگاههاي محدود، موجب نگرانی دیگري نیز گردیده است و آن طرح موضوع سوءآها و ابزارهاي ارزان قیمت در

. )2،1 (میز استآفناوري هاي مفید جهت مقاصد غیر صلح

:بررسی موضوع

این مطالعه، تصمیمات، رفتارها و سیاست . شود مان اطالق می هاي اخالقی علوم زیستی و بهداشت و در اخالق زیستی به مطالعۀ روشمند جنبه

اي مورد سابقه بی همسائل عمیق اخالقی درحوزة اخالق زیستی به گون 1960ه از سال توان گفت ک می. گیرد هاي مرتبط با حیات را دربر می

هاي هاي مختلف، بویژه حوزه آوردهاي جدید علوم زیستی در حوزه این مسائل عمدتاً محصول دست. توجه وجدان عمومی جامعه قرار گرفت

هاي جدید هاي نابارور به کمک تکنیک وند عضو یا اعضا، درمان زوجامکان زنده نگه داشتن فرد با پی. مرتبط با حیات انسانی بوده است

هایی از مسائل دغدغه آفرینی بوده است که پیشرفت علوم پزشکی و بیوتکنولوژي براي عالمان اخالق و وجدان عمومی باروري تنها نمونه

نقطه نظر اخالقی، قابل تأمل و دغدغه داشته است که ازآوردهاي عظیمی در حوزه حیوانی و گیاهی نیز بیوتکنولوژي، دست. )2( آفریده است

اخالق پزشکی، به رابطۀ بیمار و پزشک شایان ذکر است که اخالق زیستی با اخالق پزشکی از جنبه هایی متفاوت است چرا که .آفرین است

از سه را اخالق زیستی ه طور کلی می توان ب. شد و یا رابطۀ همکاران کادرهاي درمانی و یا آموزشی با یکدیگر در حوزه درمان خالصه می

هاي اي از دستور العمل اول آن که هدف اخالق زیستی صرفاً ارایۀ کدهاي حمایتی و یا مجموعه: دانستجهت از اخالق پزشکی متمایز

دوم آن که . ستي بیوتکنولوژي مدرن ا عملی و کاربردي نیست، بلکه هدف عمدة آن درك عمیق و درست مسائل حاصل از دست آوردها

ارزش حیات، : پردازد، مباحثی همچون تر اخالقی موضوعات می هاي زیرین ها و الیه تر فلسفی به جنبه اخالق زیستی با طرح سئواالت عمیق

و همکاران عروجعلیان فاطمه … دیدگاه از ژنتیک علم هاي نباید و ها باید

ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران 3

با هاي مرتبط شود و اهمیت شخص انسانی و معنا و مفهوم حیثیت انسانی در حوزه مفهوم انسان و این که به چه کسی شخص انسان اطالق می

گذاري عمومی در حوزه هاي اخالق زیستی و همچنین کنترل و سوم این که اخالق زیستی به مسائل مربوط به سیاست. بیوتکنولوژي است

در نهایت آن که به هیچ وجه نباید تصور کرد که اخالق زیستی، تکامل یافتۀ اخالق . جهت دهی اخالق علوم زیستی نیز عنایت ویژه دارد

.اي نوین در قلمرو اخالق علمی است توان ادعا کرد که اخالق زیستی حوزه می پزشکی است؛ بلکه

در حقیقت، توسعه و تحول این حوزه . هاي بیوتکنولوژي پیوند مستقیم دارد اخالق زیستی با دست آوردها و پیشرفت ،با توجه به مطالب فوق

بنابراین . آوردهاي بشري در حوزة بیوتکنولوژي دارد ها و دست ژوهشها و امیدهایی است که انسان معاصر نسبت به پ از اخالق مرهون بیم

هاي اي از موضوعات را به عنوان قلمرو این حوزه از اخالق عملی معرفی کرد، بلکه این لیست با تحول و پیشرفت توان لیست بسته نمی

اهی، حیوانی و انسانی، پیامدهاي اخالقی جدي را در دست آوردهاي علم ژنتیک در سه حوزة گی .)4،3(یابد بیوتکنولوژي توسعه و تحول می

دخل و تصرف در طبیعت و پیامدهاي گاه غیر قابل پیش بینی آن از یک سو و پاسخ کافی به نیاز روز افزون جوامع انسانی از . داشته است پی

همین . با معضل اخالقی روبرو ساخته است سوي دیگر، فیلسوفان اخالق را در حوزة مباحث مربوط به مسأله ژنتیک گیاهی و اصالح گیاهی،

در حال حاضر، با توجه به اهمیت . مسأله در زمینۀ اصالح حیوانی و تولید مثل ژنتیکی و حتی اصالح نژاد انسانی نیز مطرح شده است

این حال، همین میزان از با. آید استراتژیک دست آوردهاي علم ژنتیک، توان علمی بشر در این حوزه جزء اسرار علمی کشورها به شمار می

هایی این دست آوردها از یک سو بارقۀ امیدي را در زمینه .دست آوردهاي آشکار شده، کافی است تا حساسیت اخالقی مسأله را روشن سازد

ساس آن، موجب ، و از سوي دیگر به دلیل پیامدهاي ح ها ایجاد کرده ها و یا تأمین غذاي جمعیت رو به افزون انسان همچون درمان بیماري

ها در برابر بشر اي متفاوت در مبارزه با بیماري هاي علم ژنتیک در قلمرو درمان، پنجره وعده. هاي جدیدي در قلمرو اخالق شده است دغدغه

ی از جنس ایه هامکان جایگزین کردن یاخت هاي درمانی از دیابت گرفته تا ایدز یا حتی اي که تمام شاخه وارکننده انداز امید چشم .گشاید می

ه تنها کافی است به مورد اخیر توجه کنیم که در صورت دستیابی به آن، چه تحول عظیمی در مسأل. گیرد سلولهاي تن خود بیمار را در بر می

.)6(تاس حساسیت بسیاري را بر انگیخته ،سازي انسانی آوردهاي علم ژنتیک بویژه در حوزه شبیه دست .پیوند اعضاء، پدیدار خواهد شد ي

همچنین توجه به حیثیت و کرامت انسانی و امیال غیرانسان مدارانه و . استفاده قرار گیرد تواند به سادگی مورد سوء تردید این تکنولوژي می بی

مت هایی را به توسعۀ این بخش تشویق کند و موجب نگرانی شدید اخالق مدارانی شود که دغدغۀ کرا تواند گروه حتی گاه نژادپرستانه می

اصل ،اصل سودمندي بودن، الضرر :اند اصول بنیادین در حوزة اخالق زیستی دانستهاز ، چهار اصل زیر را محققین.)5-7( نوع انسانی را دارند

ز تواند نه تنها مشکل اخالقی نداشته باشد، بلکه ا یک لبۀ آن می. اي دو لبه است نهایت این که علم ژنتیک تیغه. اصل استقالل فردي، عدالت

اما لبۀ دیگر آن به قدري حساس و قابل سوء استفادة غیر . ها باشد هنجاري نظر اخالقی مطلوب و در جهت مقابله با برخی معضالت و نا

توان به کشفیات آوردهاي علم ژنتیک را می دست ،همانطور که قبالً اشاره شد. کننده و مشکل آفرین باشد تواند نگران اخالقی است که می

ها و گروهاي عظیم انسانی تبدیل تواند به ابزاري شیطانی براي ازبین بردن دسته اي تشبیه کرد، که به آسانی می در حوزة فیزیک هسته فیزیکدان

ساز بسیاري از ناهنجاریهایی است که اخالق فردي و جمعی را از سوي دیگر فقر بویژه گرسنگی و کمبود امکانات غذایی، خود زمینه .شود

. دبا این حال، آیا به سادگی می توان هر نوع تحقیق یا اصالح ژنتیکی را در حوزة گیاهی با توسل به ضرورت فوق توجیه کر.. دکن تهدید می

باید از به خطر افتادن طبیعت و روند طبیعی حیات گیاهان . هاي زیست محیطی قابل چشم پوشی نیست مخاطرات و نگرانیدر این میان،

کند، اجازة هر گونه دخل و سادگی در زمینی که براي هزاران سال سخاوتمندانه نیازهاي انسان را تامین کرده و می توان به نمی . نگران بود

و همکاران عروجعلیان فاطمه … دیدگاه از ژنتیک علم هاي نباید و ها باید

4 ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران

.خطر، تعادل برقرار کرد هاي اصالح ژنتیکی گیاهان و حفظ محیط زیست سالم و بی باید میان مسأله تأمین غذا به کمک روش. تصرف را داد

با این حال، اصالح ژنتیکی گیاهان به دلیل عرضی . ی، پیامدهاي خطر آفرین دیگري براي محیط زیست نداردباید مطمئن شد که اصالح ژنتیک

در صورتی که اصالح ژنتیکی، محیط زیست طبیعی را تهدید نماید، به طور طبیعی از . تواند به عنوان عملی ناموجه تلقی شود و نه ذاتی، می

همچنین در مواردي که چنین گیاهانی سالمت جسمی . ه خواهد بود و باید از آن جلوگیري کردمنظر اخالق محیط زیست چنین عملی ناموج

) نه آزمایشگاهها و مراکز تحقیقاتی(کنندگان عادي کنند باید از تولید این گونه گیاهان و توزیع آن میان مصرف و یا روانی انسانها را تهدید می

هاي علوم تجربی با آن ایی از مباحث و مسائلی است که فیلسوفان اخالق به دنبال پیشرفته موضوعات مورد اشاره، نمونه. جلوگیري شود

مسائلی همچون تنظیم و کنترل جمعیت، مسأله شیوة رفتار با حیوانات . مسائل اخالق زیستی منحصر به موضوعات فوق نیست. اند روبرو شده

موضوع اخالق زیستی و اخالق پزشکی اهمیت و رشد روز افزون .اند فتهنیز در حوزة مباحث اخالق زیستی مورد توجه و بحث قرار گر

در زمینه تأسیس مرکز تحقیقات اخالق پزشکی، تشکیل کمیته ملی اخالق زیستی و قانونگذاري در باعث گردیده تا فعالیت هاي سودمندي

نین مربوط به پیوند اعظاء و مرگ مغزي، تحقیقات که از جمله این قانونگذاري ها می توان به قوا. حیطه ي اخالق زیستی صورت پذیرد

رضایت آگاهانه فرد مورد پژوهش، دادن اطالعات . ژنتیک، پژوهش هاي سلول هاي بنیادي ، باروري حمایت شده و سقط جنین اشاره نمود

ز داري و محرمانه بودن اطالعات ژنتیک ن نام بودن نمونه ها، رابدو ،ار و آزادي فرديیدر مطالعه، احترام به اخت هکافی به افراد شرکت کنند

).7-9(افراد و ارزیابی نسبت میزان سود به خطر را از جمله موارد مربوط به اصول اخالقی مرتبط با تحقیقات ژنتیک می توان دانست

:گیري نتیجه

زایی شم انداز امیدآفرین و در عین حال بیمهایی داده است که چ پیشرفتهاي علمی بشر در حوزة بیوتکنولوژي به انسان معاصر آنچنان توانایی

تردید در این حرکت عظیم علمی، انسان از یک سو نیازمند کنترل اخالقی است و از سوي دیگر محتاج به بی. دهد را فراروي وي قرار می

عملی و با قدرت ساده، کامل، ، منسجم،مدکارآ به کارگیري هنجارهاي اخالقی در صورتی که مبتنی بر نظریۀ اخالقی شفاف،. آرامش روحی

تواند از یک سو انسان را به عنوان غایت بالذات که هر گونه استفاده ابزاري می ،توجیهی و در عین حال داراي توان التزام درونی باشد تبیینی،

ها ایمن نگه انسانی را از خطر انواعممنوع است مورد حمایت قرار دهد و از سوي دیگر نظام طبیعی جهان و در نهایت حیات از او اخالقاً

شود و هم به افراد در رفتارها و پژوهشهاي چنین نظریه اخالقی هم مایۀ کنترل و مهار خطرهاي ناشی از پیشرفت علمی می. دارد

م و همراه با تحوالت از این رو نیاز به نظام اخالقی که در حوزة بیوتکنولوژي همگا. دهد بیوتکنولوژیک اطمینان خاطر و آرامش اخالقی می

کنندة این حوزه از فعالیت انسانی باشد نه تنها یک کننده و متعادل علمی توسعه یابد و در کنار پژوهشگران، کارگزاران، سیاست گذاران، تنظیم

.آید ضرورت اجتماعی است که یک نیاز روحی براي آنان به شمار می

و همکاران عروجعلیان فاطمه … دیدگاه از ژنتیک علم هاي نباید و ها باید

ویژه نامه دوازدهمین کنگره ژنتیک ایران 5

References:

1. Szarka, E. (1999) Patenting in biotechnology: a review of the 20th symposium of ECB8. Journal of Biotechnology. 67: 1-11.

2. Kluge, E,H. (2003) Patenting human genes: when economic interests trump logic and ethics. Health Care Analysis. 11: 119-130.

3. Karlsson, U., Hyllner, J., Runeberg, K. (2007) Trends in the human embryonic stem cell patent field. Recent Patents on Nanotechnology. 1: 233-237.

4. Kristina Hug, K. (2005) Sources of human embryos for stem cell research: ethical problems and their possible solutions.

Medicina (Kaunas). 41: 1002-1010.

5. Childress, J.F. (2004) Sources of stem cells: ethical controversies and policy developments in the United States. . Fetal Diagnosis and Therapy. 19: 119-123.

6. Rimmer, M. (2003) The attack of the clones: patent law and stem cell research. Journal of Law and Medicine. 10: 488-505.

7. Holm, S. (2004) Stem cell transplantation and ethics: a European overview. Fetal Diagnosis and Therapy. 19: 113-118.

8. Then, S.N. (2004) Stem cell technologies: regulation, patents and problems. Journal of Law and Medicine. 12:188-204.

9. Pera MF. (2001) Scientific considerations relating to the ethics of the use of human embryonic stem cells in research and medicine. Reproduction, Fertility and Development. 13: 23-29.

Abstract:

Should and should not view of ethics in genetics

F. Ronaghi1, M. H. Sheikhha2, F. Yazdian3, F. Haghirosadat3, F. Oroojalian*3,

1Department of Biology, Faculty of Science, Ferdowsi University of Mashhad, Iran

2 Genetic Department, Shahid Sadoughi University of Medical Science, Yazd, Iran

3 Department of Life Science Engineering, Faculty of New Technologies, University of Tehran,

Tehran, Iran

Improving the knowledge of biology, especially gene recombination techniques, genetic engineering and biotechnology in

various fields of Industrial Research and its role in human life and the environment is to prevent possible injury or unexpected

hazards, some biological safety and ethical considerations in this context should be considered.

Aims: Ethical aspects of genetic and biotechnology researches, which is to improve health through a series of moral principles

is achieved.

Growing of importance and the usefulness of the bioethics and medical ethics issues resulted in establishment of medical

ethical research center, the National Bioethics Committee and the Legislative done in the area of bioethics. Transplantation and

brain death laws, genetic research, stem cell research, abortion, fertility and support noted are such legislations.

Results: Genetics and biotechnology in the field of ethical systems that need to keep pace with scientific developments and the

development of the researchers, vendors, policy makers, regulators and balanced confirms the field of human activity is not

only a social necessity but a requirement their spirit is one. Keywords: Ethics, Genetic, Biosafety.