11. Arheobotanika11.1. Šta je arheobotanika? Predmet proučavanja. Istorijat istraživanja.11.2. Metode sakupljanja i proučavanja biljnih ostataka11.3. Domestikacija biljaka. Pšenica i druge žitarice.11.4. Druge vrste gajenih biljaka.11.5. Arheobotanička istraživanja u Srbiji. Arheobotanička istraživanja

Vinče.

11.1. Šta je arheobotanika? Predmet proučavanja. Istorijat istraživanja1.

Arheobotanika je naučna disciplina arheologije koja se bavi proučavanjem ostataka biljaka sa arheoloških nalazišta i rekonstrukcijom odnosa između ljudi i biljaka u prošlosti. Metode proučavanja biljaka u arheobotanici oslanjaju se na metode proučavanja biljaka u botanici. Od paleobotanike, paleontološke discipline koja se bavi proučavanjem ostataka biljaka u geološkoj prošlosti, arheobotanika preuzima saznanja koja se odnose na biljni svet dela geološke istorije u kome se odvija čovekova egzistencija. Od etnobotanike, koja se bavi proučavanjem interakcije ljudi i biljaka, naročito kod tradicionalnih naroda, arheobotanika dolazi do saznanja o načinima korišćenja biljaka od strane lokalnog stanovništva i raznovrsnim vezama izmedju ljudi i biljaka. Arheobotanika se drugačije naziva paleoetnobotanika. Prvi naziv discipline se više koristi u Evropi, gde su arheobotanička istraživanja, naročito u početku razvoja discipline, bila usmerena prevashodno na preciznu odredbu botaničkog materijala, dok je naziv paleoetnobotanika uobičajen u Americi, gde se više pažnje posvećivalo socio-kuturnom aspektu biljaka u životu ljudi.2

"Biljke su oduvek imale značajnu ulogu u životu ljudi. Korišćene su prvenstveno u ishrani, potom za pravljenje odeće i bojenje tkanina, za izradu alatki, predmeta za domaćinstvo, nameštaja, zatim kao gorivo i građa za objekte, kao lekovita i kozmetička sredstva, kao materijal kojim se trgovalo, bile su deo rituala i mitologije, služile su kao statusni simboli u društvu, i tako dalje".

"Odnos između ljudi i biljaka u prošlosti se, kao i danas, odlikovao izvesnom dinamikom (Popper, Hastorf 1988:1): raspoloživost i bogatstvo prirodnih resursa uticali su na društveni razvoj jednako kao što je čovek, koristeći i prilagođavajući okolinu svojim potrebama (krčenjem šuma, proširivanjem njiva i pašnjaka), menjao ekosistem. Zato arheobotaničari proučavaju kako socio-kulturni razvoj ljudskih zajednica, tako i promene koje su se dešavale u neposrednom prirodnom okruženju tih zajednica. Rezultati arheobotaničkih istraživanja u tom smislu donose mnoštvo podataka o relaciji ljudi-biljke u prošlosti, o nekadašnjoj vegetaciji u čovekovom okruženju i eksploataciji prirodnih resursa, o tome kako se sezonalnost u biljnom svetu odražava na sistem ljudskog naseljavanja, o ulozi različitih biljnih vrsta u ekonomiji zajednice, te pripitomljavanju pojedinih za ishranu ljudi i životinja, a onda i o posledicama čovekovog uticaja na prirodnu sredinu."

1 većinom iz iz Milošević Dragana, 2004: Arheobotaničke analize. Prikupljanje i identifikacija makrobiljnih ostataka na lokalitetu Vinča – Belo brdo 2001-2003.godine. Diplomski rad.2 Grubišić Ivana, 1994. Етноботаника – нова дисциплина. Glasnik Etnografskog instituta SANU, 39-49.

"Prve analize biljnih ostataka iz arheološkog konteksta sproveo je C. Kunth 1826. godine na mumificiranom materijalu iz staroegipatskih grobnica (Pearsall 2000:4). Na evropskoj teritoriji prvi je na prikupljanju i identifikaciji biljnih ostataka sa arheoloških lokaliteta radio botaničar O. Heer i to na praistorijskim sojeničkim naseljima na obalama švajcarskih jezera, otkrivenim sredinom 19. veka (Hastorf 1999:55)".

"I pored ekspanzije arheobotaničkih istraživanja krajem prošlog veka, ona su i dalje na lokalitetima mnogo manje zastupljena nego analize, na primer, životinjskih i ljudskih kostiju. Jedan od osnovnih razloga je nedostatak stručnjaka za tu oblast, jer je za arheologe potrebna dodatna specijalizacija, iako je ona potrebna i za druge arheološke «poddiscipline». Upravo zato su prve arheobotaničke analize obavljali botaničari za potrebe arheologa (Nesbitt 1995:68). Drugi razlog može biti sama priroda biljnih ostataka koji su na terenu mnogo manje vidljivi u poređenju sa, recimo, keramikom, kostima ili okresanim kamenom. Stoga se ne mogu uzeti u obzir u prvim, radnim interpretacijama arheološkog konteksta na samom terenu, a rezultati arheobotaničkih analiza obično su dostupni tek mesecima po završetku kampanje, kada su već mnogi kulturni slojevi i konteksti definisani i objašnjeni. Pored navedenih, sigurno da je jedna od glavnih prepreka za arheobotanička u okviru arheoloških istraživanja i nedostatak sredstava za opremanje laboratorije i izradu mašine za flotaciju."

Osnovne etape u arheobotaničkim istraživanjima su:

1. sakupljanje biljnih ostataka na terenu2. laboratorijska obrada (izdvajanje i preparacija ostataka biljaka)3. odredba i statistička obrada rezultata4. interpretacija u biljnih ostataka u arheološkom kontekstu

11.2. Metode sakupljanja i proučavanja biljnih ostataka

Kako se biljke očuvaju na arheološkim nalazištima?

Više biljke, u koje spadaju sve biljke koje igraju značajnu ulogu u životu čoveka, su složene gradje, i sastoje se od podzemnih (koren, krtole) i nadzemnih (stablo, lišće), vegetativnih (koren, stablo) i generativnih (cvet, seme, plod) delova. Različiti delovi biljaka očuvaju se na arheološkim nalazištima, po pravilu, zasebno, jer ih čovek koristi u različite svrhe, a takodje, za očuvanje različitih biljnih delova potrebni su različiti uslovi fosilizacije. Ostatke biljaka koje možemo videti golim okom nazivamo makrobiljnim, ili makrobotaničkim ostacima, a one koji se mogu proučavati samo pod uvećanjem, mikrobotaničkim ostacima.

"Makrobotanički ostaci se najčesce očuvaju kao ugljenisani. Ugljenizacija (engl. = karbonizacija) je proces dugotrajnog i postepenog zagrevanja do 200 stepeni C, bez većeg prisustva kiseonika. Karbonizovani, odnosno ugljenisani biljni materijal sastoji se uglavnom od ugljen-dioksida i zbog toga ne podleže procesima biološkog raspadanja i ne napadaju ga mikrobi (Kroll 1998:305; Borojević 1990:59). Ukoliko tokom vekova on ostane zaštićen i od mehaničkog uticaja, onda su veliki izgledi da

će biti otkriveni tokom arheoloških iskopavanja. Ugljenisani plodovi i semena većinom zadržavaju svoj oblik i veličinu (koji su specifični za svaku biljnu vrstu), tako da se mogu relativno dobro determinisati, a iz semena se čak mogu ekstrahovati lipidi, DNK i druge supstance za hemijske analize (Nesbitt 1995:69). Ponekad i pripremljena hrana može biti ugljenisana i tako očuvana, kao što je to slučaj na srednjovekovnoj tvrdjavi Ras, gde je otkrivena neka vrsta kaše u posudi i deo ugljenisane pogače (Borojević 2002:196).

Drugi način fosilizacije biljnog materijala je mumifikacija u ekstremno vlažnim ili suvim, to jest, anaerobnim uslovima sredine (u vodi, tresetištima, pustinjama) (materijal iz sojeničkih naselja na švajcarskim jezerima i mumificirani delovi biljaka iz staroegipatskih grobnica (Borojević 1990:60); zatim kalcifikacija, u sredinama bogatim organskim materijama i mineralima (na primer jame za otpatke, koproliti).

Delovi biljaka mogu se naći i inkorporirani u ćerpiču, keramici ili opekama, gde su dospeli slučajno – prilikom sakupljanja gline za izradu ovih predmeta ili prilikom njihovog sušenja na otvorenom, ili, pak, namerno – pleva se, na primer, dodaje kako bi materijal očvrsnuo i bio manje krt, a i da bi se ubrzalo pečenje (Borojević 1990:60). Češći je, međutim, slučaj da ti delovi biljke vremenom propadnu (bilo da izgore ili se jednostavno dezintegrišu), ali u materijalu ostave otisak na osnovu kog se vide morfološke karakteristike, pa se može utvrditi koji je deo biljke u pitanju (mnoge posude su ukrašavane utiskivanjem klasja žita ili zrna). "3

Sakupljanje ostataka biljaka na arheološkim nalazištima može se obavljati na tri načina:

1. ručno sakupljanje2. suvo i vlažno prosejavanje3. flotacija

Ručnim sakupljanjem se na arheološkim nalazištima mogu sakupiti delovi drveta, recimo stabala korišćenih za izgradnju kuća, redje osušeni plodovi i seme. Sitniji ostaci biljaka, po pravilu, ostaju uklopljeni u zemlju ili sediment i golim okom se ne mogu primetiti.

Prosejavanje omogućava sistematičnije sakupljanje biljnih ostataka. Suvo prosejavanje je pogodno za izdvajanje biljnog materijala očuvanog u suvim anaerobnim uslovima. Medjutim, prosejavanje često dovodi uništavanja biljnog materijala, posebno ako se ovaj nalazi u kompaktnom, glinovitom, vlažnom sedimentu koji se mora mehanički sitniti da bi prošao kroz sito. Kod vlažnog sejanja uzorak zemlje sipa se u sito, ili niz sita različite gustine, poređanih od krupnijeg do sitnijeg promera, i zatim se preko uzorka pažljivo sipa voda tako da mulj i nečistoće odlaze kroz sito, a u situ ostaje čist materijal. I jedna i druga vrsta prosejavanja traju dugo, pogotovo ako dolazi do zapušenja okaca zbog gustine sita ili sastava sedimenta, a botanički materijal često biva oštećen ili uništen.

Najvažnija metoda sakupljanja biljnog materijala na arheološkim nalazištima je flotacija. To je tehnika izdvajanja organskih ostataka iz zemlje, odnosno sedimenta,

3 ibid

potapanjem u vodu, pri čemu makroostaci biljaka (seme, plodovi) i sitni fragmenti kostiju, usled manje specifične težine i površinskog napona isplivaju na površinu. Flotacija je zahtevna i relativno skupa metoda – za njenu primenu neophodno je obezbediti protok vode, flotacionu mašinu, uslove za sušenje i pakovanje materijala, i dovoljno ljudi koji mogu da obave poslove u vezi sa flotacijom, naročito ukoliko se flotira velika količina zemlje. Osnovni deo flotacione mašine je kontejner u koji se potapa uzorak zemlje za flotaciju, i u koji ulazi voda. Zemlja, kamen, kosti i fragmenti artefakata (keramika, lep, kremen, metal) tonu na dno, dok biljni materijal, lakše kosti (glodara, riba, ptica) i, ljušture mekušaca, plutaju na vodi. Materijal koji padne na dno naziva se teška frakcija, a materijal koji ispliva na površinu laka frakcija. Kada se kontejner napuni vodom, dolazi do prelivanja i laka frakcija prelazi u manji kontejner. Kada je flotacija završena, teska frakcija se sakuplja sa sita na dnu većeg kontejnera, a laka sa sita manjeg kontejnera.

Manje količine sedimenta ili zemlje mogu se flotirati i jednostavnijim priručnim sredstima. U posudu odgovarajuće zapremine sipa se voda, a zatim i uzorak zemlje. Sadržaj se promeša i ostavi da odstoji, kako bi lakši materijal isplivao na površinu. Potom se voda polako sipa kroz sito, tako da se ne uzburkava nataloženi materijal na dnu. Zatim se voda dodaje i postupak ponavlja sve dok se u situ ne sakupi sav materijal koji pluta. Flotirani materijal se ostavlja da se suši, a materijal sa dna posude ispire vodom kroz sito, suši i posebno pakuje.

Bez primene flotacije kao metode sakupljanja, ne može se računati na sakupljanje ozbiljnije količine arheobotaničkog materijala. Na arheološkim nalazištima, ovaj metod sakupljanja biljnog materijala primenjuje se počev od ranih '60-tih godina prošlog veka. 4

S obzirom da je prosejavanje ili flotacija celokupne iskopane zemlje ili sedimenta tokom iskopavanja najčešće nemoguće, usled nedostatka vremena i sredstava, potrebno je, pre početka iskopavanja, usvojiti strategiju sakupljanja arheobotaničkog materijala, kojom se određuje metod sakupljanja, broj i veličina uzoraka, kao i konteksti iz kojih se uzimaju uzorci.

Kod vlažnog prosejavanja i flotacije, važan deo procesa je sušenje i pakovanje, koje je neophodno sprovesti tako da se prikupljeni biljni materijal dalje ne lomi i oštećuje. Sušenje je najbolje sprovesti u hladu, da ne bi bilo naglo i dovelo do pucanja, i mora biti potpuno. Pakovanje još uvek vlažnog materijala dovodi do njegovog budjanja i upropašćivanja. Pakovanje se vrši tako da biljni materijal bude zaštićen od trenja i pritiska – uvijanjem u alu foliju, stavljanjem u plastične kutijice ili staklene epruvete.

Po pravilu, posle vlažnog prosejavanja i flotacije biljni materijal na situ je pomešan sa različitim materijalom druge vrste: sitnim kamenom, faunističkim ostacima i fragmentima artefakata. Ukoliko to uslovi na terenu dozvoljavaju, pre pakovanja se vrši sortiranje, odnosno izdvajanje različitih kategorija materijala, a biljni materijal pakuje zasebno.

4 Struever S., 1960: Flotation Techniques for the Recovery of Small Scale Archaeological Remains, American Antiquity.

09.3. Domestikacija biljaka. Pšenica i druge žitarice.

Jedno od najvažnijih pitanja u arheobotanici, i ono koje je disciplini dalo zamah 60-tih godina prošlog veka, je kada i gde su ljudi počeli da gaje biljke za ishranu i da se bave zemljoradnjom. Počeci domestikacije biljaka označavaju prelomnu tačku u razvoju društva, ali i promenu životne sredine pod uticajem čoveka. Sposobnost čoveka da koristi i menja druge organizme, da proizvodi hranu, bila je osnova za dalji razvoj društva i tehnologije. Istovremeno, zemljoradnja je uslovila menjanje prirodne vegetacije, eroziju i degradaciju zemljišta i izumiranje velikog broja biljnih i životinjskih vrsta, bilo pod direktnim uticajem čoveka, bilo smanjenjem njihovih prirodnih biotopa usled širenja obradivih površina.

Domestikacija biljaka je proces koji se odvija u tri glavne etape:

1. Sakupljanje. Karakteristično je za lovačko-sakupljačke zajednice. Malo je potrebno da se od sakupljanja semena divljih biljaka predje na ranu kultivaciju: kada se štapom napravi rupa u zemlji i seme posadi, biljka dalje raste sama za sebe, i dovoljno je doći na žetvu u odredjeno doba godine zbog žetve. Važan prednost koju donosi ovakvo ponašanje su obezbedjene zalihe.

2. Kultivacija. Odnosi se na unapredjenje rasta biljaka (uvećanje prinosa, ubrzanje rasta). Obuhvata pripremu zemljišta, setvu, negu tokom rasta – zalivanje, čupanje korova i žetvu. Inicijalno, može se smatrati proširenim principom smanjenja vremena potrebnog za sakupljanje biljaka, gde je glavni cilj da se obezbede zalihe. Ali, pošto se vreme koje nije utrošeno za sakupljanje preusmeri na radove na polju, brzo se ispostavi da biljke na pažnju reaguju boljim zdravljem i većim prinosom. Kultivacija, prema tome, vodi ka poboljšanju prinosa, pored toga što obezbedjuje zalihe.

3. Domestikacija. Započinje kada selekcija željenih osobina postane svestan i važan aspekt celog procesa. Za razliku od prvobitne kultivacije, gde lov i sakupljanje ostaju važni ekonomski činioci, jednom kada se ustali zemljoradnja, zajednica je solidno zavisna od proizvodnje hrane, i veći deo zaliha hrane se obezbedjuje zemljoradnjom. Ono što razlikuje kultivaciju od zemljoradnje, nije precizno odredjena vrsta ponašanja, već intenzitet. Zemljoradnja je vrlo intenzivna kultivacija, koja ostavlja premalo vremena za druge metode obezbedjivanja zaliha. Zahvaljujući toj razlici u intenzitetu, ona se može nepogrešivo ustanoviti na arheološkim lokalitetima.

Odredjivanje vremena prirpitomljavanja i geografskog porekla domaćih biljaka nije jednostavno. Prisustvo ostataka biljaka na arheološkim nalazištima ne mora da znači da su u pitanju kultivisane biljke, to mogu biti i njihovi divlji preci. Ali se, logično, pretpostavlja da su se počeci domestikacije biljaka odvijali u oblastima u kojima su rasli njihovi divlji preci.

Najznačajnije domestifikovane biljke su žitarice. U različitim centrima, na različitim kontinentima, proces njihove domestikacije odvija se od kraja pleistocena do 5.milenijuma pre n.e. Jednoredna i dvoredna pšenica, ječam i raž domesticirani su u oblasti plodnog polumeseca, pirinač u Dalekoj Aziji, a kukuruz u srednjoj Americi.

Žitarice (Cerealia) su jednogodišnje biljke iz porodice trava (Poaceae). Za ishranu se koristi seme, koje sadrži značajnu količinu skroba (oko 70%) i proteina (12-15%) (Borojević 1990:37).5 Žitarice su pogodne za skladištenje i mogu da služe kao izvor hrane kada drugi izvori hrane presuše ili su umanjeni. U žitarice spadaju: pšenica, ječam (Hordeum vulgare), proso (Panicum miliaceum), raž (Secale cereale), ovas (Avena sativa) kukuruz (Zea mays) i pirinač (Oryza sativa).

Seme divljih žitarica igralo je značajnu ulogu u životu zajednica na Bliskom istoku već u gornjem paleolitu. Na primer, stanovnici naselja Ohallo II (današnji Izrael) sakupljali su ječam i dvorednu pšenicu 17000 godina pre n.e.6

Na nalazištu Abu Hureyra (Aleppo, Sirija), pronadjeni su ostaci čak 150 različitih vrsta biljaka koje su sakupljali njihovi stanovnici. U naselju su živeli od ranog proleća do kasne jeseni. Ovde je pronadjeno seme kultivisane raži, koje se razlikuje od divljeg srodnika po tome što je primetno veće i zaobljenije. Za jedno seme je dobijen datum 13000 godina, što bi značilo da je raž najstariji dokaz o kultivisanoj žitarici uopšte7.

U severnoj Siriji pronadjeni su ugljenisani ostaci divlje jednoredne pšenice 10000 godina pre n.e., i od tog razdoblja su ostaci pšenice na arheološkim nalazištima na Bliskom Istoku sve češći, a pšenica će postati najznačajnija žitarica u Starom Svetu. Postoje 4 vrste pšenice:

1. Triticum monococcum, ili jednoredna pšenica (ajnkorn). T. m. boeoticum je divlja podvrsta, a T. m. monococcum domaća podvrsta.

2. Triticum turgidum (=dicoccum), ili dvoredna pšenica. T.d.dicoccoides je divlja, a T.d.dicoccum domaća podvrsta koja ima obuveno zrno, i naziva se emer. Varijetet sa neobuvenim zrnom (T.d.durum) naziva se durum.

3. Triticum aestivum, hlebna pšenica, ili pšenica belica. Nastala je ukrštanjem T.turgidum sa jednom vrstom divlje trave oko 4700 pre n.e. Varijeteti su aestivum i spelta.

4. Triticum timopheevi. Divlja i domaća podvrsta poznati samo u Gruziji.

"Domaći varijeteti imaju povećane korisne delove, lakše se rasadjuju, a gube odbrambene delove, ka napr. trnje. T. monococcum i T. dicoccum spadaju u grupu pšenica obuvenog zrna. Naime, posle vršidbe klasnih vretena, zrna ovih vrsta ostaju obavijena unutrašnjom plevom, dok spoljašnja pleva ostaje na klasnom vretenu. Zrno se potom oslobađa pleve zagrevanjem i nakon toga razvejavanjem. Često se, međutim, zrna skladište bez uklanjanja pleve, jer su tada manje podložna propadanju i delovanju mikroorganizama. Čest nalaz u arheološkim slojevima su osnove pleve, koje imaju oblik račve, pa se nazivaju račve klasića. One predstavljaju čvrste delove pleve i ostaju očuvane putem ugljenizacije, tako da su dobar pokazatelj prisustva pšenice obuvenog zrna na lokalitetima. Kod pšenica golog zrna (T. aestivum, T. durum, i druge) sva pleva nakon vršidbe ostaje na klasnom vretenu, tako da zrno iz klasića ispada neobavijeno.

5 Borojević, K. 1990, Analize paleobotaničkih makroostataka sa arheoloških lokaliteta u Srbiji, Magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Odeljenje za arheologiju.6 vidi Mordechai Kislev7 vidi Hillman Gordon & Susan Colledge

Dvoredna pšenica, emer, domestikovana je u 8.milenijumu pre ne. e., a od divljeg pretka razlikovala se po krupnijem semenu i razvijenoj sposobnosti da se ne rasejava lako (tako što je vršena selekcija biljaka sa čvrstom račvom klasića). Sa Bliskog Istoka, kultivacija ove vrste pšenice preneta je u Egejsku oblast, zatim na Balkansko poluostrvo i u centralnu Evropu. Često se javlja zajedno sa jednorednom pšenicom, ajnkorn. Podaci o domestikaciji jednoredne pšenice, počev od 7000 pre n.e. postoje sa arheoloških nalazišta u Siriji, Turskoj i Iranu, a u neolitu na Kipru, Grčkoj, Balkanu i na Kavkazu. Ove dve vrste pšenice igraju važnu ulogu tokom celog neolita, sve do bronzanog doba. U sedmom milenijumu javljaju se varijeteti neobuvenog zrna, mada se i obuveni emer i ajnkorn još uvek proizvode. Medjutim, u kasnom bronzanom dobu, neobuveni varijeteti (durum) dominiraju u oblasti Mediterana i Bliskog Istoka. U oblasti Kavkaza, u petom milenijumu (4700 pre n.e.) javlja se hlebna pšenica, koja će zatim, potisnuti upotrebu ajnkorna i emera.

U antičko doba ajnkorn i emer su korišćene uglavnom kao stočna hrana. Danas su to reliktne vrste koje se tu i tamo gaje u zapadnoj Turskoj, na Balkanu, centralnoj i južnoj Evropi za ishranu stoke (Zohary, Hopf 2000:33-34). Ljudi ih cene zbog velike otpornosti na delovanje mikroorganizama i gljivične zaraze (Nesbitt 1995:74).

Hlebna pšenica (Triticum aestivum) je hibridna vrsta – nastala je spajanjem divlje vrste iz porodice trava Aegilops squarrosa, koja raste u centralnoj Aziji, i neke od već pritomljenih vrsta iz grupe turgidum - pšenica (gde spada i T. dicoccum) koje su karakteristične za Bliski istok. Stoga je ova vrsta mogla da se javi tek onda kada su se prve pripitomljene vrste pšenice proširile ka istoku (Zohary, Hopf 2000:56). U Evropi je najranije zabeležena na neolitskom lokalitetu Sakharova u Moldaviji (4700 godina pre nove ere), dok se kasnije javlja u eneolitu i nešto više u bronzanom i gvozdenom dobu. U savremenoj agrikulturi T. aestivum je najvažnija pšenična vrsta sa brojnim, novim, varijetetima (Zohary, Hopf 2000:51).

Uz jednozrnu i dvozrnu pšenicu, ječam (Hordeum vulgare) takođe predstavlja najraniju kultivisanu žitaricu i javlja se i na preneolitskim bliskoistočnim lokalitetima. Njegov divlji predak je Hordeum vulgare ssp. spontaneum koji uspeva na istočnim obalama Mediterana i na prostoru zapadnoazijskih zemalja, sve do Turkmenistana, Avganistana i Tibeta, a najviše u okviru “Plodnog polumeseca”, gde je, pretpostavlja se, i došlo do njegove domestifikacije (Zohary, Hopf 2000:65)".8 Ječam je manje hranljiva žitarica od pšenice, ali uspeva u suvljoj klimi i na manje plodnom zemljištu. Koristi se i za fermentaciju piva i u ishrani životinja.

"Proso (Panicum miliaceum) se relativno rano javlja u Evropi – prvi nalazi zabeleženi su na arheološkim lokalitetima s kraja 5. i početka 4. milenijum pre nove ere u istočnoj i centralnoj Evropi, a u poznom neolitu i kasnije, u bronzanom dobu sve češće je deo arheobotaničkog inventara. Divlji predak prosa za sada nije pouzdano utvrđen, iako su srodne forme iz porodice trava (Poaceae) registrovane u centralnoj Aziji, pa se pretpostavlja da je tu i došlo do kultivacije ove vrste, koja je zatim, zajedno sa bliskoistočnim kulturama (pšenicom i ječmom) preneta u Evropu. Danas se proso najviše gaji u istočnoj i srednjoj Aziji (Zohary, Hopf 2000:83). Panicum miliaceum uspeva u uslovima tople klime sa dosta sunčanih perioda, pa se

8 iz iz Milošević Dragana, 2004: Arheobotaničke analize. Prikupljanje i identifikacija makrobiljnih ostataka na lokalitetu Vinča – Belo brdo 2001-2003.godine. Diplomski rad.

zbog toga seje isključivo u proleće, za razliku od pšenice i ječma koji se mogu sejati u proleće ili jesen. Proso, međutim, dobro podnosi visoke temperature, sušu i manje plodno zemljište, a zrno sazreva za vrlo kratko vreme (u periodu od 60 do 90 dana). Očišćena semena se kuvaju kao pirinač, ili se mrve za spravljanje kaše, obično u kombinaciji sa drugim žitaricama; bogata su proteinima. Koriste se i kao hrana za ptice (Zohary, Hopf 2000:83)."9

Nezavisni centri pripitomljavanja biljaka, osim u oblasti "Plodnog polumeseca", pojavili su se vrlo rano i u drugim delovima sveta: u jugoistočnoj Aziji i Indiji (domestikacija pirinča), u centralnoj i južnoj Americi (tikva, kukuruz).

Najraniji nalazi pirinča (Oryza sativa) (prvo divljeg, a kasnije i domestifikovanog) potiču sa nalazišta u oblasti reke Jang-Ce u Kini, i datuju se u razdoblje 15.000-9.000 godina pre sadašnjosti (Liu et al., 2007). Pirinač raste u vlažnoj, toploj klimi, i zbog toga su podaci o domestikaciji siromašni, jer se zrna retko očuvaju. Divlja forma ima jestivo, krupno zrno, dovoljno produktivno da je vredno sakupljanja. Proces domestikacije je trajao dugo, ali su pre 9000 godina, neolitske zajednice i na severu i na jugu oblasti koju pokriva današnja Kina pouzdano sakupljale divlji pirinač, i započele njegovu kultivaciju. Pre 8000 godina pirinač se raširio i u basen Žute reke, daleko izvan oblasti rasprostranjenja divlje vrste, do čega je moglo doći samo pod uticajem čoveka.

Nezavisno od domestikacije pirinča u Kini, odvija se domestikacija ove vrste žitarice i na indijskom potkontinentu. U dolini Ganga u severnoj Indiji podaci o sakupljanju divljeg pirinča i moguću kultivaciju vezuju se za 5. i 6. milenijum pre n.e.

Na američkom kontinentu najvažnija žitarica je kukuruz, u upotrebi od 5000 pre n.e.Poreklo kukuruza je najkontroverznije od svih žitarica, jer su svi primerci primitivnog kukuruza već domaće forme. Zea mexicana je divlja trava koja je najsrodnija domaćem kukuruzu, ali neki smatraju da se iz nje nije mogla razviti domaća sorta; po jednom shvatanju domaća sorta je nastala ukrštanjem Zea mexicana i neke nepoznate vrste trave. A postoje i sasvim drugačije hipoteze o poreklu kukuruza. Jedna je hipoteza o (izumrloj vrsti) divljeg kukuruza (koja arheološki nije opravdana), a druga je hipoteza o drastičnim genetskim mutacijama.

11.4. Druge vrste gajenih biljaka10.

"Približno u isto vreme kada su pripitomljene žitarice, dolazi i do pripitomljavanja osnovnih vrsta mahunarki (Leguminosae) (grašak, sočivo, grahorica, sastrica, naut), takođe na Bliskom istoku, odakle su se ratarske kulture i tehnike širile ka Evropi (Zohary, Hopf 2000:92). Pretpostavlja se da su divlje mahunarke, divlje žitarice, zajedno sa drugim biljnim vrstama (voćem, orašicama, korenjem) bile sastavni deo ishrane epipaleolitskih lovaca-sakupljača u Levantu. Pojedini istraživači smatraju da postoje indikacije da su mahunarke sakupljane, a

9 iz iz Milošević Dragana, 2004: Arheobotaničke analize. Prikupljanje i identifikacija makrobiljnih ostataka na lokalitetu Vinča – Belo brdo 2001-2003.godine. Diplomski rad.10 iz iz Milošević Dragana, 2004: Arheobotaničke analize. Prikupljanje i identifikacija makrobiljnih ostataka na lokalitetu Vinča – Belo brdo 2001-2003.godine. Diplomski rad.

potom i pripitomljene čak pre žitarica, te da je model kasnije poslužio za domestifikaciju drugih vrsta; kao argumente oni navode njihovu veću hranljivu vrednost, rano sazrevanje semena (u martu – aprilu, što je najmanje mesec dana ranije nego zrna žitarica), širu distribuciju u istočnom delu mediteranskog basena i lakšu pripremu za ishranu (ne zahtevaju žetvu, vršidbu, provejavanje, prebiranje)(Kislev, Bar-Yosef 1988).

Mahunarke su jednogodišnje biljke, a gaje se zbog semena koje sadrži visoki procenat proteina (zahvaljujući brojnim amino-kiselinama), tako da u ishrani predstavljaju savršenu dopunu žitaricama koje imaju malo proteina, a veliku količinu skroba. U tradicionalnim poljoprivrednim zajednicama mahunarke su glavna zamena za meso. Zrna se jedu sirova, bez prethodne pripreme, ili kuvana, a i same mahune mogu se konzumirati dok su još zelene.

Mahunarke vezuju atmosferski azot i oslobađaju ga u zemljište odakle ga preuzimaju druge biljke, posebno žitarice. Zbog toga se u agrikulturi praktikuje rotacija useva mahunarki i žitarica, kako bi se održavala plodnost zemljišta, pri čemu se mahunarke seju u rano proleće (Zohary, Hopf 2000:92).

Jedna najstarijih i najcenjenijih mahunarki «Starog sveta» je sočivo. Kulturna biljka Lens culinaris ima najviše sličnosti sa divljom vrstom Lens orientalis koja raste na Bliskom istoku (u Turskoj, Siriji, Libanu, Izraelu, Jordanu). Ugljenisana zrna divljeg sočiva otkrivena su na preneolitskim lokalitetima s kraja 10. milenijuma pre nove ere (Mureybit, Tell Abu Hureyra). Kasnije, krajem 8. i u 7. i 6. milenijumu pre nove ere sočivo se javlja zajedno sa pripitomljenim pšenicama i ječmom, pa se pretpostavlja da je tada već u pitanju domaća vrsta, tim pre što su zrna veća nego ona divljih vrsta, što je jedan od kriterijuma za utvrđivanje domestifikacije. U 6. i 5. milenijumu sočivo je prisutno u poljoprivrednim zajednicama jugoistočne Evrope (Zohary, Hopf 2000:94-99).

Zajedno sa sočivom, grašak (Pisum sativum) spada među najranije pripitomljene biljne vrste. Ova povrtlarska kultura sadrži proteine značajne za ljudsku ishranu i danas je veoma značajan poljoprivredni proizvod sa velikim brojem modernih varijeteta.

Divlji predak domaćeg graška najverovatnije je Pisum humile čija je distribucija ograničena na Bliski istok, gde žive i divlje forme pšenice, ječma, sočiva i lana. Prvi arheološki nalazi zrna graška potiču iz druge polovine 8. i iz 7. milenijuma pre nove ere sa lokaliteta u Siriji (Tell Aswad), Turskoj (Çayönü), Jordanu ('Ain Ghazal). U neolitu Evrope grašak se javlja zajedno sa pšenicom i ječmom, najpre na lokalitetima u Grčkoj (Nea Nikomedeia, Sesklo), zatim u Bugarskoj (Azmaška Mogila) i drugim delovima Balkana (Zohary, Hopf 2000:106).

Najranije pripitomljena biljka korišćena za dobijanje ulja i vlakana je lan (Linum usitatissimum). Divlji predak kultivisanog lana, Linum bienne, uspeva u vlažnim oblastima širom mediteranskog basena i Bliskog istoka; njegova ugljenisana semena otkrivena su na epipaleolitskim arheološkim lokalitetima u Siriji (Tell Abu Hureyra) i nalazištima prekeramičkog neolita u Turskoj, Iranu i Jordanu, što pokazuje da je lan bio u upotrebi i pre domestifikacije. Nešto kasniji nalazi sa Bliskog istoka, iz 7. milenijuma pre nove ere već imaju odlike pripitomljenog lana (Linum

usitatissimum), čija semena imaju tanju i mekšu semenjaču (spoljašnji omotač) i sadrže veću količinu ulja (Zohary, Hopf 2000:125). Sa Bliskog istoka domestifikovani lan «stiže» u Evropu, gde najstariji nalazi potiču sa ranoneolitskih lokaliteta 6. milenijuma pre nove ere u Tesaliji, dok se u centralnoj i zapadnoj Evropi javlja u 5. milenijumu pre nove ere (Zohary, Hopf 2000:130).

Višestruki značaj lana za ljude ogleda se u tome što se iz stabljika izdvajaju vlakna (koja su čvršća od vlakana pamuka i vune) od kojih se prave tkanine i užad, dok se iz semena dobija ulje za ishranu, osvetljenje, bojenje (služi kao podloga za pigment). Za ekstrahovanje ulja semenke lana se najpre potope u vodu kako bi smekšale, a potom se izmrve da bi se iz njih oslobodilo ulje. Stabljike lana za izdvajanje vlakana žanju se pre sazrevanja semena, potom se suše i potapaju u vodu da bi se od ostalog tkiva oslobodile vlaknaste ćelije, duge oko 4 cm, koje se pružaju duž stabljike formirajući prsten vidljiv u horizontalnom preseku. Stabljike se potom suše, mehanički mrve i «češljaju», da bi se prikupila vlakna za tkanje (Borojević 1998:69).

Pored žitarica i mahunarki, koje su, uz hranu životinjskog porekla, predstavljale osnovni izvor energije praistorijskih populacija, važan deo ishrane činili su plodovi sakupljani u divljini. Pripitomljavanje divljeg voća, pak, počinje znatno kasnije u odnosu na prve ratarske kulture – najraniji tragovi hortikulture u Mediteranu potiču sa Bliskog istoka, iz 4. milenijuma pre nove ere (halkolitski period), a u pitanju je gajenje maslina, grožđa, smokvi, urmi. Razlog relativno kasne kultivacije voćki leži verovatno u složenijoj tehnologiji hortikulture. Naime, dok su žitarice i mahunarke spremne za žetvu, odnosno branje, nekoliko meseci nakon setve, i njihovi usevi nisu vezani za istu površinu iz godine u godinu, to voćke, kao višegodišnje biljke počinju da daju plodove tek nekoliko godina posle sađenja, a za pun rod čeka se još duže. Voćarstvo stoga zahteva vezanost za jedno mesto naseljavanja, to jest potpunu sedentarizaciju (Zohary, Hopf 2000:142).

Domestifikacija voćki podrazumeva promenu načina razmnožavanja, od polnog kod divljih vrsta, ka vegetativnom kod domaćih. Vegetativno razmnožavanje, u ovom slučaju veštačko, sa obzirom da ga sprovodi čovek, podrazumeva odvajanje delova biljke (deljenjem bokora – žbuna, stvaranjem sadnica od delova stabla, kalemljenjem) koji će poslužiti za reprodukciju (Kojić, Pekić, Dajić 2001:202-203). Sposobnost biljaka da se vegetativno razmnožavaju daje čoveku priliku da izvrši selekciju i gaji samo one jedinke koje mu, po svojim karakteristikama (pre svega, količini i kvalitetu plodova), najviše odgovaraju.

Prve kultivisane voćke bile su one koje su se lako prilagođavale vegetativnoj reprodukciji – maslina, vinova loza, smokva, urmina palma, nar. Vrste poput jabuke, kruške, šljive, trešnje nisu pogodne za jednostavnije metode vegetativnog razmnožavanja, već zahtevaju kalemljenje, za koje se ne zna tačno kada je uvedeno u upotrebu (najraniji podaci o primeni ovog, složenijeg metoda potiču iz Kine u vezi sa kultivacijom južnog voća). Smatra se da su navedene vrste pripitomljene tek u 1. milenijumu pre nove ere, da bi njihova široka upotreba započela u antici (Zohary, Hopf 2000:143).

Pre kultivacije, sakupljani su plodovi divljeg voća, kao što su groždje, kruške, dren, kupina i dr.

Divlje grožđe (Vitis vinifera ssp. sylvestris) uspeva na širokom prostoru od obale Atlantskog okeana do Tadžekistana i zapadnih Himalaja, a verovatno je poreklom iz vlažnih šumskih oblasti sa blagom klimom južno od Kaspijskog jezera i duž južne obale Crnog mora. Vrsta se odatle proširila ka južnoj Evropi, a dolinama Dunava i Rajne u centralnu Evropu (Zohary, Hopf 2000:152). U pitanju je biljka – puzavica (drvenasti lijan) kojoj drveće retkih krošnji (kroz koje prolaze sunčevi zraci) služi kao potpora (Borojević 1998:252). Zrna divljeg grožđa su kisela, ali u procesu sušenja (bilo na vazduhu ili blagim zagrevanjem u peći) gube znatnu količinu tanina, od kog kiselost i potiče, tako da postaju ukusne i mogu da se čuvaju duže vreme (Wiltshire 1995:387). U svežem stanju mogu da se upotrebe za pravljenje vina, soka ili sirćeta. Lišće divlje loze negde služi kao salata (Borojević 1998:82).

Vrsta V. vinifera ssp. sylvestris smatra se divljim pretkom domaće vinove loze – V. vinifera ssp. vinifera – koja je pripitomljena zajedno sa prvim voćkama oko kojih se razvila hortikultura u Mediteranu u halkolitu i ranom bronzanom dobu (najraniji nalazi su iz Levanta). Zrna divljeg grožđa su nešto manja od onih domaćeg, ali imaju veći broj semenki. Sakupljana su još u poznom paleolitu i mezolitu (što potvrđuju tragovi iz donjih slojeva pećine Frankti u Grčkoj), a u neolitu se javljaju na arheološkim lokalitetima širom Balkana. Nema, međutim, dovoljno podataka na osnovu kojih bi se pretpostavilo da su stanovnici ovih naselja od divljeg grožđa spravljali sok ili vino. Možda su zrna jednostavno bila sakupljana zajedno sa drugim vrstama namenjenim ishrani životinja (Borojević 1998:84).

Kruška (Pyrus sp.). Divlje kruške rastu u umerenim oblastima Evrope i Azije. Vrste Pyrus pyraster i Pyrus caucasica srodne su domaćoj kruški (Pyrus communis) i smatraju se njenim precima. U južnom Balkanu uspeva i divlja vrsta Pyrus spinosa koja je možda doprinela genetskoj raznovrsnosti domaćih sorti kruške (Zohary, Hopf 2000:177).

Plodovi divlje kruške su sitni (prečnika 1,5 – 3 cm) i u ugljenisanom obliku (nekad prepolovljeni, radi lakšeg sušenja) su otkriveni na nekoliko neolitskih i bronzanodopskih lokaliteta u Italiji, Švajcarskoj, Nemačkoj, Grčkoj, Rumuniji. Prema McLaren i Hubbard (1990) u Srbiji su na lokalitetu Selevac/Staro selo otkriveni ostaci domaće kruške Pyrus communis. Dosadašnji arheološki dokazi, međutim, ne nude odgovor na pitanje početka domestifikacije ove vrste; prve pouzdane informacije o tome nalazimo u radovima grčkih i rimskih pisaca koji opisuju metod kalemljenja i gajenja kruške (Zohary, Hopf 2000:177).

11.5. Arheobotanička istraživanja u Srbiji. Arheobotanička istraživanja Vinče11.

Na većini arheoloških lokaliteta u Srbiji predmet arheobotaničkih analiza mahom su ugljenisani makroostaci. Prve takve analize izvršio je agronom S. Lomejko na materijalu sa lokaliteta Vinča-Belo brdo za vreme iskopavanja M. Vasića između Prvog i Drugog svetskog rata i identifikovao više vrsta pšenice (Vasić 1936:170-173).

11 iz iz Milošević Dragana, 2004: Arheobotaničke analize. Prikupljanje i identifikacija makrobiljnih ostataka na lokalitetu Vinča – Belo brdo 2001-2003.godine. Diplomski rad, malo izmenjeno

Nakon ovih, tek se od '70-ih godina prošlog veka ponovo rade analize arheobotaničkog materijala u Srbiji, i to ih uglavnom obavljaju stručnjaci iz inostranstva. Tako je M. Hopf obradila biljni materijal sa nekoliko vinčanskih lokaliteta: Staro Selo/Selevac, Vinča (K), Valač i Predionica (Hopf 1974). W. van Zeist je u to vreme prikupljao i analizirao biljne ostatke većinom u Vojvodini i objavio rezultate sa višeslojnog lokaliteta Gomolava (1974) i lokaliteta Kalakača (1978) iz gvozdenog doba. Nešto kasnije je S. Bottema analizirao deo materijala takođe sa Gomolave i svoje rezultate uporedio sa van Zeist-ovim (Bottema, Ottaway 1982). J. M. Renfrew objavila je rezultate arheobotaničkih analiza sa ranoneolitskog lokaliteta Starčevo (Renfrew 1979).

U okviru iskopavanja bronzanodopskog lokaliteta Novačka Ćuprija G. H. Willcox je izvršio analizu botaničkog materijala (Binkoff, Vukmanović, Winter 1986). E. Grüger i H. J. Beug analizirali su polen i makrobiljne ostatke sa neolitskih lokaliteta Divostin i Grivac (Grüger, Beug 1988), a F. S. McLaren i R. N. L. B. Hubbard sa neolitskog lokaliteta Selevac (McLaren, Hubbard 1990).

U nekoliko radova objavljeni su rezultati analiza makrobiljnih ostataka prikupljenih na višeslojnom lokalitetu metalnog doba, Feudvaru, pod rukovodstvom H. Kroll-a (Kroll 1998), a uz saradnju K. Borojević.

K. Borojević, je u svom magistarskom radu (Borojević 1990), između ostalog, iznela rezultate dobijene analizom makrobiljnih ostataka sa ranoneolitskih lokaliteta Mesarci i Belotić u Mačvi, Zablaće-Popovo brdo u Pocerini, sa kasnovinčanskih lokaliteta Petnica i Opovo i iz latenskog sloja Gomolave. Detaljan prikaz rezultata arheobotaničkih analiza sistematski prikupljanih uzoraka sa Opova sa iscrpnim opisom svake od otkrivenih biljnih vrsta i rekonstrukcijom poljoprivrednih delatnosti i društvenih odnosa, kao i vegetacije u okolini kasnovinčanskog naselja u Opovu, K. Borojević je dala u svojoj doktorskoj disertaciji (Borojević 1998). U međuvremenu su objavljeni i rezultati analiza makrobotaničkih ostataka koje je K. Borojević obavila na uzorcima sa ranosrednjovekovnog lokaliteta Svetinja (Borojević 1988), a nedavno i sa srednjovekovne tvrđave Ras (Borojević 2002). U toku je i identifikacija biljnih makroostataka sa višeslojnih lokaliteta metalnog doba Židovar (Medović 2002) i Hisar i sa Petrovaradinske tvrđave (A. Medović 2004).

Na osnovu arheobotaničkih analiza na neolitskim nalazištima može se zakjučiti da su u neolitu Srbije najzastupljenije jednozrna i dvozrna pšenica, i da su gotovo uvek prisutne obe vrste. Od njihovih zrna verovatno su spravljane razne vrste kaša, a od brašna pogače.

Na metalodobnim lokalitetima Feudvar (Kroll 1998), Židovar (Medović 2002) i u latenskom sloju Gomolave (Borojević 1990) otkrivena je podvrsta hlebne pšenice, T. aestivum ssp. spelta (odnosno, T. spelta) (krupnik). Ova podvrsta ima obuveno zrno i verovatno se razvila pre podvrsta golog zrna (označenih zajedno kao T. aestivum), međutim, kao primitivniji oblik, ona se nije tako brzo širila iz oblasti porekla. U Evropi je, za sada, najranije zabeležena na neolitskom lokalitetu Sakharova u Moldaviji (4700 godina pre nove ere), dok se kasnije javlja u eneolitu i nešto više u bronzanom i gvozdenom dobu. T. aestivum golog zrna (meka pšenica) do sada je, u manjoj količini, otkrivena i na neolitskim lokalitetima u Srbiji: na

Starčevu (Zohary, Hopf 2000:225), Mesarcima i Belotiću (Borojević 1990), Divostinu (Grüger, Beug 1988) i na Vinči – Belo brdo.

Zajedno sa pšenicom, ječam čini osnovnu ratarsku kulturu na neolitskim lokalitetima Srbije (Borojević 1998:61). Za neolitske kulture Balkana i centralne Evrope karakteristično je prisustvo mahom šestoredog ječma golog zrna. U neolitu Srbije proso je do sada otkriveno na Gomolavi (Borojević 1990) i Vinči.

Na lokalitetu Vinča – Belo brdo, počev od 2002.godine redovno se vrši flotacija. Arheobotaničke analize, uradjene na uzorcima iz 2002. i 2003.godine pokazale su prisustvo velikog broja divljih i gajenih vrsta biljaka. Osim uobičajenih vrsta žitarica pouzdano su identifikovana semena tri vrste mahunarki: sočivo (Lens culinaris), grašak (Pisum sativum) i grahorica (Vicia ervilia), zatim različitih vrsta divljih plodova kruške (Pyrus sp.), crne zove (Sambucus nigra), drena (Cornus mas), kupine (Rubus fruticosus), divljeg grožđa (Vitis vinifera ssp. sylvestris), vodeniog kestena (Trapa natans) i dr. Za dobijanje ulja i vlakana korišćen je lan.

Osnovu kasnorimske ratarske proizvodnje (od druge polovine 3. do druge polovine 5. veka) čini meka pšenica (Triticum aestivum L. s.l.), dok se u manjoj meri uzgajaju proso (Pani cum miliaceum L.), višeredi plevni ječam (Hordeum vulgare L. subsp. vulgare) i raž (Secale cereale L.). Među tri iden ti fi kovane vrste mahunarki najzastupljenije je sočivo (Lens culinaris Med.). U ovom periodu sakupljanje samoniklog voća je imalo veliki značaj. Sa druge strane, ranovizantijska ratarska proizvodnja (od kraja 5. do druge polovine 6. veka) se za sni- va na većem broju žitarica koje su skoro podjednako sejane na oranicama: proso, ovas (Avena), raž, jednozrna pšenica (Triti cum monococcum L.), ječam i meka pšenica. Osim toga šest različitih vrsta mahunarki ukazuje na veliki značaj ovih ople menjivača zemljišta u ishrani stanovnika: sočivo, bob (Vicia faba L.), sastrica (Lathyrus sativus L.), leblebija (Cicer arie tinum L.), grašak (Pisum sativum L.) i urov (Vicia ervilia [L.] Willd.). Jedini predstavnik biljaka uljarica u oba perioda je obični lanik (Camelina sativa [L.] Crantz). U rimskom periodu od voća se uzgaja samo vinova loza (Vitis vinifera L. subsp. vinifera), dok su u ranovizantijskim uzorcima osim loze pronađeni ostaci voćarskih kultura: kruška (Pyrus communis L. em. Gaertn.), orah (Juglans regia L.) i breskva (Persica vulgaris Mill.). U baštama ranovizantijskog perioda uzgajaju se korijander (Coriandrum sativum L.) i obična blitva (Beta vulgaris L.).